Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19...

48
lIrjax f'k{kd&nf'kZdk f'k{kd&nf'kZdk 8 ysf[kdk MkWú eatq"kk lat; Lokeh vÙet mejmJeleer neGme (Fbef[Ùee) Øee0efue0 eqacbZ-400062 (Fbef[Ùee)

Transcript of Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19...

Page 1: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

lIrjaxf'k{kd&nf'kZdkf'k{kd&nf'kZdk

8

ysf[kdk

MkWú eatq"kk lat; Lokeh

vÙet mejmJeleer neGme (Fbef[Ùee) Øee0efue0eqacbZ-400062 (Fbef[Ùee)

Page 2: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600Fax : +91-11-43556688E-mail : [email protected] : www.saraswatihouse.comCIN : U22110DL2013PTC262320Import-Export Licence No. 0513086293

Branches:

• Ahmedabad (079) 22160722 • Bengaluru (080) 26619880, 26676396 • Bhopal +91-7554003654 • Chennai (044) 28416531 • Dehradun 09837452852• Guwahati (0361) 2457198• Hyderabad (040) 42615566 • Jaipur (0141) 4006022 • Jalandhar (0181) 4642600, 4643600 • Kochi (0484) 4033369 • Kolkata (033) 40042314 • Lucknow (0522) 4062517 • Mumbai (022) 28737050, 28737090 • Patna (0612) 2570403 • Ranchi (0651) 2244654

Reprint 2016

ISBN: 978-93-5041-626-6

Published by: New Saraswati House (India) Pvt. Ltd.19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India)

The moral rights of the author has been asserted.

©Reserved with the Publishers

All rights reserved under the Copyright Act. No part of this publication may be reproduced, transcribed, transmitted, stored in a retrieval system or translated into any language or computer, in any form or by any means, electronic, mechanical, magnetic, optical, chemical, manual, photocopy or otherwise without the prior permission of the copyright owner. Any person who does any unauthorised act in relation to this publication may be liable to criminal prosecution and civil claims for damages.

Printed at: Vikas Publishing House Pvt. Ltd., Sahibabad (Uttar Pradesh)

This book is meant for educational and learning purposes. The author(s) of the book has/have taken all reasonable care to ensure that the contents of the book do not violate any copyright or other intellectual property rights of any person in any manner whatsoever. In the event the author(s) has/have been unable to track any source and if any copyright has been inadvertently infringed, please notify the publisher in writing for any corrective action.

Page 3: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

(iii)

izLrkoukjk"Vªh; 'kS{kf.kd èkksj.kkph :ijs"kk (2005) ;keè;s gh lwpuk fnyh xsyh vkgs dh eqykauk 'kkys; thoukcjkscj vkiY;k lHkksorkyP;k okrkoj.kk'kh tksMk;yk gos- uohu jk"Vªh; 'kS{kf.kd èkksj.kkr eqykaps f'k{k.k Ogkos 'Learning without Burden' vls lkafxrys vkgs- gs èkksj.k iqLrdh Kkukph th ijaijk vkgs] R;kP;k usedh myV vkgs- uohu vH;klØekoj vkèkkfjr vkeps ^lIrjax* gs ikBÔ iqLrd eqykapk o;ksxV vkf.k R;kaph uSl£xd vkoM y{kkr ?ksÅu r;kj osQys vkgs- gs iqLrd eqykauk ikBkarj dj.;kiklwu ijko`Ùk djsy o ejkBh Hkk"kk f'kd.;kph vkoM fuekZ.k djsy-

;k iqLrdkP;k okpukeqGs eqykaps Kku o`¯¼xr gksbZy vkf.k R;kapk lok±xh.k fodkl] thou tx.;kph dyk] i;kZoj.k laj{k.k] mRÑ"V pkfjf=kd xq.k rlsp uSfrd ewY; ok<hl ykxrhy- eqys tsOgk vkbZ&oMhy vkf.k ?kj ák orqZGkarwu ckgsj ;srkr o f'kLrhP;k ckaèkysY;k okrkoj.kkr ços'k djrkr rsOgk R;kaP;k eukr fHkrh vlrs- R;kaP;klkBh 'kkGk] R;kaps uohu fe=k] f'k{kd ák lxG;k xks"Vh uohu vlrkr- thoukP;k ekxkZoj ifgys ikÅy Bso.kkÚ;kalkBh gs iqLrd Eg.kts ,d [kjk lkFkhnkj vkf.k ekxZ nk[kfo.kkjk fe=k Eg.kwu mi;ksxh gksbZy-

eqykauk Hkk"ksP;k O;kogkfjd okijklkBh ák iqLrdkr osxosxGs jax] 'kjhjkps vo;o] iQGs&iqQys] i'kq&i{kh ;kaph fp=ks fnyh vkgsr- ák fp=kkaoj dk; osQY;kaus eqykaP;k Kkukr Hkj iMsy R;kpçek.ks vtqu Kku R;kauk feGsy o ijLij O;ogkjkr Hkk"kspk 'kq¼ okij djk;yk rs f'kdrhy- Hkk"ksph loZ çdkjph ;ksX;rk & ,sd.ks] cksy.ks] f'kd.ks] fyfg.ks] fopkj dj.ks vkf.k let.ks b- f'kd.;klkBh dkgh vH;kl fnysys vkgsr-

f'k{kd&n£'kdk gs iqLrd f'k{kdkalkBh fyfgY;kxsysys vkgs- lIrjax& iqLrdkr fnyh xsysyh mfí"Vs fon;kF;k±i;±r iksgkspkoh o R;kaP;k Kkukr Hkj iM.;klkBh gs iqLrd ekxZn'kZuij vlsy-

f'k{kdkadMwu rlsp vuqHkoh f'k{kdkadMwu fnY;k tk.kkÚ;k ly.;kaps vkEgh Lokxr djrks R;keqGs ;k iqLrdkP;k la'kksèkukr enr feGsy-

ysf[kdk

Page 4: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

(iv)

û- larok.kh----------------------------------------------------------------------------------- ÿ

ü- duZyek'kZy---------------------------------------------------------------------------- ÷

ý- gkS'kh-------------------------------------------------------------------------------------- ûû

þ- fcu¯Hkrhph'kkGk------------------------------------------------------------------- ûþ

ÿ- cfynku--------------------------------------------------------------------------------- ûö

ö- v"Vfouk;d-------------------------------------------------------------------------- ûù

÷- èkj=khP;koqQ'kheèkh----------------------------------------------------------------- üü

ø- LokFkZR;kxi.kdks.kkpk\-------------------------------------------------------- üý

ù- nksues.kcÙ;k------------------------------------------------------------------------- ü÷

ûú- ikpksGk---------------------------------------------------------------------------------- ýû

ûû- edjlaØkarh-------------------------------------------------------------------------- ýþ

ûü- esg:ikl>kyh-------------------------------------------------------------------- ýö

ûý- m"k%dkygksrkgksrk---------------------------------------------------------------- ýù

ûþ- xksoqQGphlk{k----------------------------------------------------------------------- þû

ûÿ- ukf'kd&,d,sfrgkfld'kgj--------------------------------------------- þý

ûö- Fkksjlektlsod&v..kkgtkjs------------------------------------------- þÿ

vuqØef.kdk

Page 5: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8) | 5

û- larok.kh

f'k{k.k&mís'; vHkax Lojc¼ d:u xkÅu f'kdokok] fon;kF;k±uk vHkaxkrhy 'kCn&HkkokFkZ letyk vkgs dk ;kph iMrkG.kh d:u ?ks.ks-

fon;kF;k±P;k vkdyu 'kDrhpk fodkl dj.ks-

vkbZps vkiY;k eqykaoj [kwi çse vlrs o rs gh fu%LokFkhZ gs ;k vHkaxkrwu f'kdk;yk feGrs-

ewGHkko lar tukckbZ Eg.krkr dks.krsgh dke djr vlrkuk R;kaP;k eq[kkokVs

Jhgjhps ukeLej.k lq: vlrs- pØik.kh vFkkZr JhÑ".k gkp ek;&cki HkkÅ cgh.k vkgs- ek>s y{k R;kaP;k pj.kktoG vkgs vlsgh R;k Eg.krkr-

i{kh vkdk'kkr map Hkjkjh ?ksrks] eqykalkBh pkjk 'kksèkk;yk tkrks- ?kkjgh vkdk'kkr mMrs i.k rjhgh frps y{k fiYykaik'kh vlrs- vkbZ dkekr xqarysyh vlrs i.k frpsgh fpRr frP;k ckGkr vlrs- okuj >kMko:u mMÔk ekjrks- i.k iksVkyk fiys ckaèkwu R;kaps laj{k.k djrks R;kpçek.ks foB~By:ih vkbZgh vkeP;kdMs osGksosGh ikgrs-

ikBkjaHk iwoZ fon;kF;k±uk R;kaP;k vk;q";kr laiw.kZ txkr dks.k fç; vkgs vls

fopkj.ks o R;kaps fopkj tk.kwu ?ks.ks-

vkbZps çse@okRlY; ;k fo"k;koj fon;kF;k±uk lxG;kaleksj vkiys fopkj çdV dj.;kl lkax.ks-

ijes'ojkojhy tukckbZps çse] R;kps lkfuè; fon;kF;k±uk O;ofLFkr letko.ks o nsokps egRo iVowu ns.ks-

i{kh] çk.kh lxG;k l"Vhr vkbZps çse osxGsp vlrs- vls f'k{kdkauh mnkgj.ks nsÅu lkaxkos-

Page 6: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

6 | lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8)

ikBkjaHkvHkax Lojc¼ d:u xkÅu f'kdokok- ,d&,d vksG Eg.kwu

nk[kfoY;koj fon;kF;k±uk rh vksG ijr pkyhr Eg.kk;yk lkaxkoh-

vHkax Eg.kr vlrkauk fon;kF;k±P;k mPpkjkdMs y{k |kos-

tls & pØik.kh] y{k] ¯gMrs] fiyh] foB~By-

'kCnkFkZiwohZçek.ks vH;kl dj.ks-

vH;klikB&Kkuû- û- okuj gk >kMkoj jkg.kkjk] >kMkaph iQGs [kk.kkjk çk.kh vkgs-

Eg.kwup >kMkoj p<rkuk ¯dok jkukr ¯gMrkuk rks vkiyh eqys vkiY;k iksVkyk@mnjkyk ckaèkwu Bsorks] ts.ks d:u R;kyk oqQ.khgh =kkl nsÅ u;s o R;kaps laj{k.k Ogkos-

ü- vkbZph egrh lkaxrkuk tukckbZ Eg.krkr dh i{kh.k vkdk'kkr Hkjkjh ?ksÅu fiYykalkBh pkjk vk.kk;yk ckgsj tkrs i.k frps y{k ek=k lnSo fiYykaik'kh vlrs- ?kkj vkdk'kkr mMrs i.k ladVkph pkgwy ykxrkp rh fiYykaik'kh >si ?ksrs- vkbZ ?kjkr dke djrs i.k frps fpRr ckGkik'kh vlrs- rlsp foB~By ekÅyhps y{kgh vkiY;kojp vlrs-

ý- tukckb±P;k ekrk&fiR;kauh ygku vlrkukp R;kauk ukensokaP;k ofMykaP;k injkr Vkdys gksrs- ukensokaP;k lgoklkr jkgwu tukckb±uk foB~By HkDrhpk è;kl ykxyk- R;k ?kjkrhy dkes djrkuk lq¼k R;kaP;k eq[kkr eqjkjhpsp uko vls- tukckb±ps y{k foB~BykP;k pj.kkik'kh ykxys gksrs-

þ- tukckb±uk vkbZ&ofMy] HkkÅ&cfg.k ;kaP;k çek.ksp foB~By vkiys okVrkr- R;kaP;k var%dj.kkr foB~Bykfo"k;h HkDrh lkekoyh vkgs- R;k foB~Bykyk pØik.kh Eg.kwu lacksèkrkr-

Page 7: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8) | 7

ü- û- i{kh tk; fnxarjk A ckGdkalh vk.kh pkjk ?kkj ¯gMrs vkdk'kh A >kai ?kkyh fiYykaiklha

ü- nfGrka dkafMrk A rqt xkbZu vuark AA u folacs {k.kHkjh A rq>s uke xk eqjkjh AA

HkkokFkZ µ tukckbZ Eg.krkr dh R;kauk foB~By vkbZ&ofMy] HkkÅ&cfg.k ,o<kp fç; vkgs- fo".kwps :i vlysY;k foB~Bykyk tukckbZ pØik.kh Eg.krkr- foB~Bykph HkDrh dj.kkÚ;kaps y{k foB~BykP;k pj.kk'kh vlrs- vkf.k Lor%pk mYys[k tukckbZ nklh Eg.kwu djrkr-

ý- if{k.kh ns[k.kh Hkkfxuh lkèoh rh miMk oMhy iksiVh.k dof;=kh

þ- nIrj Hkwxksy ijh{kk çkfo.; mRÑ"V ekrksJh iksfyl dfu"V cgh.k

fygk

gk ç'u fon;kF;k±uh Lor% fygkok-

ü- duZy ek'kZyf'k{k.k&mís';

èkMk okpwu ?ks.ks o èkMk letkowu lkafxrY;koj fon;kF;k±uk gk èkMk letyk vkgs dk ;kph iMrkG.kh d:u ?ks.ks- fon;kF;k±P;k eukr ;s.kkjs osxosxGs fopkj çdV dj.;kl lkax.ks- ;k èkMÔkrwu dks.krk cksèk >kyk vkgs gs y{kkr ?ks.ks-

Hkkjrkoj çse dj.kkÚ;k baxztkP;k thoukpk vkn'kZ eukr ¯cco.ks-

Page 8: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

8 | lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8)

ewGHkko ys[kd vkiY;k fe=kkacjkscj cksVhus çokl djr gksrs- frFksp Msdoj

R;kaph o duZyph HksV >kyh i.k lqjokrhyk ys[kdkauh duZy'kh cksy.ks VkGys] i.k dkgh osGkuarj R;kaph o duZyph eS=kh >kyh- baxzt vlwugh Hkkjrkoj çse dj.kkÚ;k duZykauh ys[kdkps o esgsjvYyhps eu eksgwu ?ksrys- isa'ku ?ksrY;koj ijr rs baXyaMyk xsys ukghr- R;kauh Hkkjrkrp jkg.;kpk fu.kZ; ?ksryk- R;kauk frFkys okrkoj.k iQkjls vkoMys ukgh- baXyaMph cnyysyh laLÑrh R;kauk udks'kh gksrh- R;kis{kk Hkkjrkr ej.ks R;kauk ilar gksrs- R;kauh baXyaM eèkY;k iksjh'kh fookg dj.ks VkGys o R;kis{kk R;kauh ,d vkM~yhpk eqyxk nÙkd ?ksryk o R;kpk lkaHkkG osQyk-

ikBkjaHk iwoZ Hkkjrh; laLÑrhph vksG[k fon;kF;k±uk d:u ns.ks-

ikf'pekR; laLÑrhps iQk;ns rksVs fon;kF;k±uk letkowu lkax.ks-

duZylkj[;k ikf'pekR; ns'kkrhy yksdkapk HkkjrkojP;k çsekpk thouifjp; d:u ns.ks-

duZyps mnkgj.k nsÅu Hkkjrh; laLÑrh fdrh Js"B vkgs ;kps nk[kys ns.ks-

ikBkjaHkf'k{kdkauh ,d mrkjk okpwu nk[kokok- fon;kF;k±uh R;kps vuqdj.k

d:u çdV okpu djk;yk lkaxkos-

fon;kFkhZ èkMk okpr vlrkuk R;kaP;k mPpkjkdMs y{k |kos-

tls µ psvlZ] i¡V] ln~x`gLFkgks] dkWeszM] nÙkd] uOgR;k] Nko.;k] baXyaM] e`nw-

'kCnkFkZiwohZçek.ks vH;kl dj.ks-

Page 9: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8) | 9

vH;klikB&Kkuû- û- ys[kd vkiY;k fe=kkcjkscj cksVhus xksO;kyk tkr gksrs rsFksp

R;kaph vksG[k duZy'kh >kyh- nqikjh rhu&lkMs rhuyk cksVhP;k Msdoj tsOgk ys[kd xIik ekjr clys gksrs rsOgk R;kauk duZy HksVys-

ü- duZy ldkGiklwu ys[kdkdMs ikgwu glr gksrs- ys[kdkaukgh R;kaP;k'kh vksG[k djkoh'kh okVyh ijarq ys[kdkacjkscj R;kaps ts fe=k gksrs rs jktdkj.kh gksrs- fe=kkaps o duZyps te.kkj ukgh vlk fopkj d:u] ys[kdkauh duZyiklwu ykac jkg.;kps Bjoys- i.k FkksMÔkp osGkr duZy Lor%p ys[kdkik'kh vkys o vkiys uko duZy ek'kZy vlwu eh Hkkjrkoj çse dj.kkjk o bFksp ej.;kph bPNk vl.kkjk lSfud vkgs- vlk ifjp; R;kauh ys[kdkyk fnyk-

ý- duZy ygku o;kps vlrkukp Hkkjrkr vkys gksrs- R;kaps rk:.; Hkkjrkrp xsys- R;kauk isU'ku lq: >kY;koj rs baXyaMyk xsys- ijarq frFkyh cnyysyh laLÑrh R;kauk vkoMyh ukgh- R;kauk rsFkhy fjrh&Hkkrh] f'k"Vkpkj uo[ks okVys] R;kauk rsFkhy eqGeqGhr vUu vkoMys ukgh- eqyhaps diMs] eqykapk csf'kLri.kk R;kauk :pyk ukgh- rsFks R;kauh pkj efgus jkgwu :G.;kpk ç;Ru osQyk i.k R;kauk frFks jkg.ks vkoMys ukgh- iwohZph 'ksrh u"V gksÅu foVkaps taxy fuekZ.k >kys gksrs gs lxGs ikgwu duZy nq%[kh >kys vkf.k Eg.kwu rs Hkkjrkr ijr vkys-

þ- ys[kdkyk duZyP;k :ckcko:u R;kaP;k iks'kk[kko:u dGys dh gk ek.kwl baxzt vkgs- cksVhoj ys[kdkcjkscj esgsjvYyh ukokps jktdkj.kkr mrjysys fe=k cktwyk clys gksrs- baxztkauk Hkkjrkrwu gkdywu ykok;pk R;kapk csr gksrk- v'kk osGsyk vki.k duZycjkscj eS=kh osQyh rj ;k 'kkar lkxjkr] ;k ifjljkr

Page 10: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

10 | lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8)

v'kkarrk iljsy gk lxGk fopkj d:u ys[kdkus duZy'kh HksV.ks VkGys-

ÿ- duZyus ys[kd o R;kaP;k fe=kkyk ikfgys R;keqGs vki.k R;kaP;k'kh eS=kh djkoh vlk fopkj d:u rs esgsjvYyh o ys[kdkcjkscj cksyw ykxys- vkiys ckyi.k] rk:.;kfo"k;h] cnyysY;k baXyaMfo"k;h R;kauh lkafxrys- vki.k Hkkjrkr ejk;yk vkyks vkgksr vlsgh R;kauh lkafxrys- ;ko:u esgsjvYyhauk dGys dh duZy baxzt vlwugh Hkkjrkoj çse dj.kkjs rlsp Hkkjr Lora=k Ogkok vlk fopkj dj.kkjs ,d vkn'kZ lSfud] ns'kHkDr vkgsr- duZy ek'kZy lkj[ks baxzt ;k ns'kkr vlrs rj LojkT;kpk fopkjp Hkkjrh;kauk lqpyk ulrk vls rs Eg.kkys-

ü- û- leqækr ü- lxslks;js ý- MksGs þ- ns'kkyk&nÙkd ÿ- nÙkd

ý- û- ys[kd duZykauk Eg.kkys- ü- duZy esgsjvYyhauk Eg.kkys- ý- duZy ys[kdkyk Eg.kkys- þ- ys[kd duZyuk Eg.kkys-

Hkk"kk&Kkuû- û- ^^dk gks\** ü- ^^gk Nksdjk dks.k\** ý- ^^rj Eg.kkyk] dls fnl.kkj\** þ- ^^dk; js] rqyk dk; goa\**ü- û- orZekudkG ü- Hkfo";dkG ý- HkwrdkGý- û- fdrh =kkl fnyk eh fryk! ü- gh bekjr [kwi map vkgs- ý- gs f'kousjh xko vkgs- þ- ys[kdkyk ekrhps ?kj vkoMrs dk\ ÿ- eh ?kjkckgsj tkr ukgh-

Page 11: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8) | 11

fygkû- û- ç'u fon;kF;k±uh Lor% fygkok-

3- gkS'khf'k{k.k&mís';

èkMk okpwu ?ks.ks o èkMk letkowu lkafxrY;koj fon;kF;k±uk gk èkMk letyk vkgs dk ;kph iMrkG.kh d:u ?ks.ks- fon;kF;k±P;k eukr ;s.kkjs osxosxGs fopkj çdV dj.;kl lkax.ks- ;k èkMÔkrwu dks.krk cksèk >kyk vkgs gs y{kkr ?ks.ks-

y{ehckbZ fVGdkaps çse] okRlY;] ekr`Ro] vkSnk;Z ;k xq.kkps fp=k.k dj.ks-

ewGHkko y{ehckbZ o fVGd ,dnk ckgsj ykacpk çokl djr vlrkuk

y{ehckb±ph HksV ,dk Hkhd ekx.kkÚ;k eqyh'kh >kyh- y{ehckb± frps uko gkS'kh Bsoys o fryk vkiY;kcjkscj ?ksrys- fVGdkauk vkèkh gh xks"V ilar iMyh ukgh i.k dkgh fefuVkauarj iRuhP;k Eg.k.;k[kkrj R;kauh gkS'khyk lkscr ?ksrys i.k frP;k ofMykauh fryk us.;kps iSls ekfxrys rsOgk fVGdkauh ;k xks"Vhyk udkj n'kZfoyk o rq>h eqyxh ijr rqÖ;ktoG Bso vls ctkoys- i.k rh eqyxh fVGdkacjkscjp fu?kkyh dkj.k fryk frP;k lko=k vkbZtoG jkgk;ps uOgrs- R;kuarj vknZ ukrsokbZdkdMs xsY;koj çsek[kkrj ckb±uh gkS'khyk ckaxMÔk Hkj.;kl iSls fnys R;krys dkgh iSls frP;kdMwu gjoys-

ikBkjaHk iwoZ xkaèkhth&dLrqjck ;kaP;k thoukfo"k;h fon;kF;k±uk fdrh ekfgrh

vkgs ;kph iMrkG.kh d:u ?ks.ks-

egkjk"Vªkr xktysyk ^Le`rhfp=ks* gk xzaFk dks.kh fyfgyk ;klkj[ks ç'u fopkjkos-

Page 12: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

12 | lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8)

xjhckafo"k;h dGdG vl.kkÚ;k O;Drhph thoumíh"VÔs f'k{kdkauh lkaxkoh-

y{ehckbZ fVGdkapk ifjp; d:u ns.ks] ,[kknh dFkk R;kaP;kfo"k;h lkax.ks-

ikBkjaHk f'k{kdkauh ,d mrkjk okpwu nk[kokok- fon;kF;k±uh R;kps vuqdj.k

d:u çdV okpu djk;yk lkaxkos-

fon;kFkhZ èkMk okpr vlrkuk R;kaP;k mPpkjkdMs y{k |kos-

tls & nRrw] y{eh] bPNk] fLFkrh] ckaxMÔk] gV~V] vksDlkcksD'kh-

'kCnkFkZiwohZçek.ks vH;kl dj.ks-

vH;kl

ikB&Kkuû- û- y{ehckbZ fVGdkacjkscj ykacpk çokl djk;yk fu?kkY;k gksR;k-

R;kauh okVsr [kk.;klkBh iQjkG ?ksryk gksrk- FkksMk çokl >kY;koj neY;koj R;kauh okBkjktoG iQjkG djk;ps Bjoys- R;kauh iQjkG dk<yk o iksVHkj [kkYys- rsFksp vklikl dkgh fHkdkÚ;kaph eqys mHkh gksrh- y{ehckb±P;k leksj vUukP;k nksu&rhu VksiY;k ikgwu fHkdkÚ;kaph eqys tek >kyh-

ü- y{ehckb±P;k iq<Ôkr vUukP;k nksu&rhu VksiY;k gksR;k- rs ikgwu gGwgGw fHkdkjh tew ykxys- Rs;kr dkgh eqyh gksR;k- R;k eqyhrhy ,dk eqyhus y{ehckb±ps y{k osèkwu ?ksrys- y{ehckb±uh R;k eqyhyk Hkhd ekx.;kps dkj.k fopkjys-

ý- y{ehckb±P;k lkax.;ko:u fVGd R;k eqyhl vkiY;kcjkscj ?ks.;kl r;kj >kys- rs lxGsp ,d=k LVs'kuoj ;sÅu iksgpys-

Page 13: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8) | 13

brD;kr frFks ,d Egkrkjk ek.kwl vkyk o gh ek>h eqyxh vkgs vls lkaxw ykxyk- eqyhus y{ehckb±uk vki.k vukFk vlY;kps vkèkhp lkafxrys gksrs- EgkrkÚ;kdMs ikgwu fVGdkauk letys dh Egkrkjk eqyhP;k cnY;kr iS';kph ekx.kh d: ykxsy vkf.k rlsp ?kMys- R;kyk víy ?kMfo.;klkBh R;kph eqyxh R;kus U;koh vls fVGdkauh lkafxrys-

þ- y{ehckbZ ;k fVGdkacjkscj ,dk x`gLFkkP;k ?kjh mrjY;k gksR;k- R;kaP;kcjkscj rh eqyxhgh gksrh- fnolHkj R;k x`gLFkkus R;k eqyhfo"k;h dks.krhgh ukjkth O;Dr osQyh ukgh_ ijarq jk=kh ;k eqyhyk ?kjkr >ksirk ;s.kkj ukgh vls lkafxrys- eqyxh ,dVh ?kjkckgsj d'kh >ksisy- vlk ç'u y{ehckb±P;k eukr fuekZ.k >kyk- R;k x`gLFkkaps vls okx.ks y{ehckb±uk vkoMys ukgh-

ÿ- nqlÚ;k fno'kh uxjyk iksgkspY;koj gkS'khus ckaxMÔk Hkj.;kpk gV~V osQyk- y{ehckb±uh fryk ckaxMÔk Hkj.;klkBh dkgh iSls fnys- gkS'khus deh fderhP;k ckaxMÔk Hk:u mjysys loZ iSls y{ehckb±uk ijr djk;ps Bjoys gksrs ijarq dkgh iSls frP;k gkrwu oqQBsrjh gjoys- iSls xgkG >kY;keqGs rh vksDlkcksD'kh jMw ykxyh-

ü- û- gjdr ü- Egkrkjk ý- ckaxMÔk

þ- udks'kh ÿ- VkaX;kr

ý- û- gkS'kh y{ehckb±uk Eg.kkyh-

ü- y{ehckbZ eqyhyk Eg.kkY;k-

ý- fVGd y{ehckb±uk Eg.kkys-

þ- y{ehckbZ fVGdkauk Eg.kkY;k-

ÿ- fVGd EgkrkÚ;kyk Eg.kkys-

Page 14: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

14 | lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8)

þ- û- pwd ü- cjkscj ý- pwd

þ- pwd ÿ- cjkscj

Hkk"kk&Kku û- û- eyk iQGs iQkj vkoMrkr-

ü- jk=kh paæ vkHkkGkr 'kksHkwu fnlrks-

ý- ek.klkeè;s ÑrKrk gk xq.k vlkok-

þ- dkgh geky çkekf.kd vlrkr-

ÿ- eh >kMkoj p<.;klkBh f'kMhpk mi;ksx djrks-

ü- û- lkr ü- vukFk

ý- vukFk@çseG þ- uohu

ý- û- r ü- oj ý- iq<s

þ- iq<s ÿ- r

þ- fcu¯Hkrhph 'kkGkf'k{k.k&mís';

dfork Lojc¼ d:u xkÅu f'kdokoh- fon;kF;k±uk dforsrhy 'kCn] HkkokFkZ letyk vkgs dk ;kph iMrkG.kh d:u ?ks.ks-

fon;kF;k±P;k vkdyu 'kDrhpk fodkl dj.ks-

fon;kF;k±uk fulxkZfo"k;h vfHkeku o çse ckGxkok gh Hkkouk :tokoh-

ewGHkko vki.k 'kkGsP;k pkj ¯Hkrhr KkuktZu djr vlrks] i.k fon;kFkhZ

osQoG 'kkGsrp ukghrj ckgsjP;k fulxkZr tkÅu çk.kh&i{kh ;kaP;kdMwugh cjsp Kku voxr djrkr-

Page 15: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8) | 15

ikBkjaHk iwoZ fulxkZfo"k;h vks< fuekZ.k dj.ks-

i'kq&i{kh] çk.;kaps xq.k tk.kwu ?ks.ks-

ikBkjaHk dfork Lojc¼ d:u xkÅu f'kdokoh- ,d ,d vksG Eg.kwu

nk[kfoY;koj fon;kF;k±uk rh vksG ijr pkyhr Eg.kk;yk lkaxkoh-

dfork Eg.kr vlrkuk fon;kF;k±P;k mPpkj.kkdMs y{k |kos-

'kCnkFkZiwohZçek.ks vH;kl dj.ks-

vH;klikB&Kkuû- fcu¯Hkrhph 'kkGk fulxkZyk] i;kZoj.kkyk EgVys vkgs-

ü- fcu¯HkrhP;k 'kkGsr >kMs] osyh] i'kw] ik[kjs ;kaP;k'kh cksyk;ps vkgs-

ý- eqaX;kapk caxyk ok:Gkyk EgVys vkgs- T;kçek.ks ek.klkus r;kj osQysys eksBs ?kj n'kZfu; vlrs R;kçek.ks eqaX;kaP;k ?kjkrgh vusd [kksY;k o fujfujkGs dIis vk<Grkr- Eg.kwup eqaX;kapk caxyk ok:Gkyk EgVys vkgs-

þ- iqQyik[k: osxosxG;k iqQykaps jax nk[kors-

ÿ- fcu¯HkrhP;k 'kkGsr ldkGh mUgkr vka?kksG djk;ph vkgs] nqikjh iÚákr iksgk;ps vkgs] laè;kdkGh pkan.;k ekstk;P;k vkgsr-

dforsP;k vksGh iw.kZ djk-û) c?kw caxyk ;k eaqX;kapk] lwj ,sowQ ;k R;k HkqaX;kapk]

Page 16: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

16 | lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8)

ü) HkY;k ldkGh mUgkr UgkÅ] ,su nqikjh iÚákr iksgw]

ÿ- cfynku

f'k{k.k&mís';

èkMk okpwu ?ks.ks o èkMk letkowu lkafxrY;koj fon;kF;k±uk gk èkMk letyk vkgs dk ;kph iMrkG.kh d:u ?ks.ks- fon;kF;k±P;k eukr ;s.kkjs osxosxGs fopkj çdV dj.;kl lkax.ks- ;k èkMÔkrwu dks.krk cksèk >kyk vkgs gs y{kkr ?ks.ks-

ns'kkoj çse dj.kkÚ;k ns'kHkDrkaP;k thoukpk ifjp; d:u ns.ks-

ewGHkko

gnqLrkuHkj v¯gld laxzke lq: vlrkuk vusd Økarhdkjdkauh Lor%P;k çk.kkaps cfynku fnys- xksI;k o R;kP;k fe=kkauk R;kapk rkyqdk Lora=k djk;pk gksrk o rksgh v¯gld jhrhus- R;k lkrgh ohjkauh vKkroklkr tk.;kpk fu.kZ; ?ksryk- xksI;k vkiY;k oqQVqafc;kaph 'ksoVph HksV ?ks.;klkBh xsyk o frFks rks f'kik;kadMwu idMyk xsyk- lok±oj caM osQY;kpk xqUgk fl¼ >kyk- R;kauk xksGh ekj.;kpk vkns'k fnyk] i.k rs lxGsp vkuankr gksrs- egkRek xkaèkh dh t; Eg.kr R;kauh nsgkiZ.k osQys-

ikBkjaHk iwoZ

Lokra=;kiwohZph ns'kkph ifjfLFkrh d'kh gksrh ;kfo"k;h fon;kF;k±uk ekfgrh ns.ks-

Økarhdkjdkauh LojkT; dls feGoys ;kfo"k;h ekxZn'kZu dj.ks-

vusd Økarhdkjdkaps thoupfj=k R;kaps O;fDrfp=k eqykauk lkax.ks-

xksI;kP;k ijkØekfo"k;h ekfgrh ns.ks-

Page 17: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8) | 17

ikBkjaHkf'k{kdkauh ,d mrkjk okpwu nk[kokok- fon;kF;k±uh R;kps vuqdj.k

d:u çdV okpu djk;yk lkaxkos-

fon;kFkhZ èkMk okpr vlrkuk R;kaP;k mPpkjkdMs y{k |kos-

tls & laxzke] Lokra=; fojkaps] gac:] xksI;k-

'kCnkFkZiwohZçek.ks vH;kl dj.ks-

vH;klikB&Kkuû- û- txkrhy egk;q¼kr baXyaMcjkscj ¯gnqLrkugh vks<ys xsys gksrs-

¯gnqLrkukr Lokra=;klkBh laxzke lq: >kyk gksrk- xksGhckjkr] ykBhekjkr Lokra=;ohjkaps cfynku gksr gksrs- ;k v'kk isVysY;k ifjfLFkrhr xksI;k o R;kps fe=k rkyqdk Lora=k dj.;kph ;kstuk vk[k.;klkBh taxykr teys gksrs-

ü- xksI;k o R;kps fe=k f'kokiwj rkyqD;krys gksrs- rkyqD;kr y"dj vkys] foeku vkys] fBdfBdk.kh pdedh gksÅ ykxY;k- xksI;kyk o R;kP;k fe=kkauk rkyqdk Lora=k djk;pk gksrk- loZ fe=kkauh vKkroklkr tk;ps Bjoys- vkiY;k eqykaph HksV ?ks.;klkBh xksI;k Lor%P;k >ksiMhtoG xsyk-

ý- xksI;kyk o R;kP;k fe=kkauk f'kokiwj rkyqdk Lora=k djk;pk gksrk R;klkBh R;kauk vKkroklkr tk.ks Hkkx gksrs- vkiY;k eqykauk R;kiwohZ HksVkos Eg.kwu rks >ksiMhtoG xsyk- >ksiMhr R;kph nksUgh eqys ,desdkaoj gkr Bsowu futyh gksrh- R;kus >ksiysY;k eqykaps eqosQ ?ksrys- vkiY;k eqykaps iq<s dk; gksbZy\ rlsp vki.k vkiY;k eqykauk ijr ikgw 'kowQ dk ;k fopkjkus xksI;kP;k MksG;kr vJw nkVwu vkys-

Page 18: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

18 | lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8)

þ- vKkroklkr tk.;kiwohZ xksI;k vkiY;k nksu eqykauk HksV.;klkBh Lor%P;k >ksiMhtoG xsyk- eqykauk MksGs Hk:u c?krkuk o çse djrkuk ?kksMÔkP;k Vkikapk vkokt o xksGhckj dkuh iMyk- xksI;kyk rkyqdk Lora=k djk;pk gksrk- baxztkaP;k gkrh u ykxrk R;kyk vKkroklkr tk;ps gksrs Eg.kwu >ksiMh ckgsj iMwu xksI;k xorkr yiwu clyk-

ÿ- xksI;kyk caM[kksj Eg.kwu f'kik;kauh vVd osQyh gksrh- U;k;kfèk'kkus ldkGh xksGh ?kkywu Bkj djk vlk vkns'k fnyk gksrk- xksI;k ej.kkyk ?kkcjr uOgrk] R;kP;k ers rks ÑrkFkZ >kyk gksrk- ns'kklkBh ej.k ;s.ks gh xks"V R;kyk HkkX;kph okVr gksrh- xksI;kus o R;kP;k fe=kkauh jk=kHkj Økarhph xk.kh EgVyh- ^egkRek xkaèkh dh t;* v'kh ?kks"k.kk djr xksI;kus e`R;wyk toG ?ksrys-

Hkk"kk&Kku û- û- pwd ü- pwd ý- cjkscj

þ- cjkscj ÿ- pwd

ü- û- eq[keaMGs ü- [kGxs ý- csne

þ- rkyqdk ÿ- ÑrkFkZ

ý- û- xksI;k U;k;kèkh'kkauk Eg.kkyk-

ü- xksI;k nkSY;kyk Eg.kkyk-

ý- U;k;kèkh'k xksI;kyk Eg.kkys-

þ- xksI;kus eksBÔkus ?kks"k.kk fnyh-

þ- û- ueLdkj dj.ks- vkbZoMhykaiq<s eqykauh ureLrd Ogkos-

ü- loZLo viZ.k dj.ks-

Page 19: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8) | 19

Økarhdkjdkauh ns'kkP;k Lokra=; y<Ôkr Lor%P;k çk.kkaph vkgqrh fnyh-

ý- ppkZ dj.ks- dks.krhgh xks"V djrkuk fopkjfofue; djkok-

ÿ- û- xor $ vkG þ- ?kj $ bZ

ü- txr $ vkgsr ÿ- vu~ $ ,d

ý- lg $ vuqHkwrh

ö- û- orZekudkG ü- HkwrdkG ý- orZekudkG

fp=ko.kZu fon;kF;k±uh Lor%P;k eukçek.ks fygkos-

ö- v"Vfouk;df'k{k.k&mís';

èkMk okpwu ?ks.ks o èkMk letkowu lkafxrY;koj fon;kF;k±uk gk èkMk letyk vkgs dk ;kph iMrkG.kh d:u ?ks.ks- fon;kF;k±P;k eukr ;s.kkjs osxosxGs fopkj çdV dj.;kl lkax.ks- ;k èkMÔkrwu dks.krk cksèk >kyk vkgs gs y{kkr ?ks.ks-

vkB rhFkZ{ks=kkauk ^^v"Vfouk;d** Eg.krkr- rhFkZ{ks=kkaph ekfgrh] R;kps egkRE; o.kZu dj.ks-

ewGHkko egkjk"Vªkps vkjkè; nSor x.kirh gks;- x.kirhph ûûü ukos çfl¼

vkgsr- x.kirhP;k vusd ukokaiSdh fouk;d gs uko fç; vkgs- vkB çfl¼ x.kirhph fBdk.ks v"Vfouk;d Eg.kwu çfl¼ vkgsr- gh v"Vfouk;d ;k=kk nhM rs nksu fnolkr iw.kZ gksÅ 'kdrs-

iq.ks ftYákr ikp (eksjxko] FksÅj] jkat.kxko] vks>j] ys.;kæh)] jk;xM ftYákr nksu (egM] ikyh)] vgenuxj ftYákr ,d

Page 20: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

20 | lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8)

(fl¼Vsd) ;k fBdk.kh v"Vfouk;d* LFkkus vkgsr- çR;sd x.kirhph vkjkèkuk dj.kkÚ;kP;k vk;q";krhy nq%[k] nkfjæÔ] Dys'k] ladVs ukgh'kh gksrkr- x.kirh fon;sph nsork vlwu rks lq[kdrkZ] nq%[kgrkZ] j{k.kdrkZ vkgs-

ikBkjaHk iwoZ fon;kF;k±uk dks.kdks.krh oqQynSors R;kaph vkgsr ;kfo"k;h ç'u

fopkj.ks-

fon;sph nsork dks.krh vlk ç'u fopkj.ks-

x.kirhph ckjk ukos ekfgrh d:u ns.ks-

v"Vfouk;dkps egRo] R;k eafnjkpk bfrgkl fon;kF;k±uk lkax.ks-

ikBkjaHk f'k{kdkauh ,d mrkjk okpwu nk[kokok- fon;kF;k±uh R;kps vuqdj.k

d:u çdV okpu djk;yk lkaxkos-

fon;kFkhZ èkMk okpr vlrkuk R;kaP;k mPpkjkdMs y{k |kos-

tls & çfl¼] nkfjæÔ] Dys'k] LiqQjyh] Lo;aHkw] f=kiqjklqj] nSR;kpk] 'kq¼] Hkkæin-

'kCnkFkZiwohZçek.ks vH;kl dj.ks-

vH;klikB&Kkuû- û- x.kirhph tks vkjkèkuk djrks R;kP;k vk;q";krhy nq%[k] nkfjæÔ]

Dys'k] ladVs lxGhp ukgh'kh gksrkr- x.kirh fon;sph nsork vlwu rks lq[kdrkZ] nq%[kgrkZ vkf.k j{k.kdrkZ vkgs v'kh Hkkouk vkgs-

ü- eksjxkopk x.kirh gk v"Vfouk;dkaiSdh ifgyk x.kirh vkgs- gk eksjs'oj] e;qjs'oj ;k ukokus çfl¼ vkgs- gs x.ks'kkps Lo;aHkw

Page 21: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8) | 21

o vk| LFkku vkgs- çR;sd ?kjkr Eg.kyh tk.kkjh ^lq[kdrkZ nq%[kgrkZ* gh vkjrh Jh leFkZ jkenkl Lokehauk ;kp eafnjkr LiqQjyh vls Eg.krkr- eafnjkP;k Hkksorh nxMh ckaèkdke vkgs- toGp dÚgk unh okgrs- Jh eksjs'ojkP;k MksG;kr o csachr fgjs cloysys vkgsr-

ý- jkat.kxkopk x.kirh lanHkkZr ,d nardFkk vkgs- f=kiqjklqj nSR;kpk uk'k dj.;klkBh 'kadjkyk Jh x.ks'kkps ukeLej.k d:u f=kiqjklqjkpk oèk djkok ykxyk- Eg.kwu ;k x.ks'kkyk ^f=kiqjkjhons egkx.kirh* vlsgh Eg.krkr-

þ- iq.;'yksd vfgY;kckbZ gksGdj ;kauh th.kksZ¼kj d:u eafnj ckaèkys gksrs- R;kauh fl¼Vsd ;k eafnjkpk th.kksZ¼kj osQyk-

ÿ- egMpk ojnfouk;d gk lkrok x.kirh vkgs- gs Lo;aHkw LFkku vlwu R;kyk ^eB* vlsgh Eg.krkr- ;k nsoGkfo"k;h ,d dFkk çfl¼ vkgs- ,dk HkDrkyk LoIukr nsoGkP;k ekxhy rG;kr ik.;kr iMysyh ewrhZ fnlyh- R;kçek.ks R;k O;Drhus 'kksèk ?ksryk o ewrhZ feGoyh- rhp ;k eafnjkrhy çfr"Bkfir osQysyh ewrhZ gks;- gh ewrhZ ¯lgkluk:< vkgs o mtO;k lksaMsph vkgs- b- l- û÷üÿ eè;s is'kos dkGkr gs eafnj ckaèkys xsys- gs eafnj lkèks] dkSyk: vkgs- eafnjkyk ?kqeV o lksusjh dGl vkgs-

fVik fygk & gk ç'u fon;kF;k±uh Lor% iqLrdkrwu 'kksèkwu fygkok-

Hkk"kk&Kku

û- û- egkjk.kh ü- ikVyh.k ý- okuj

þ- tud ÿ- eksydjh.k ö- l[kh

÷- ok?kh.k ø- L=kh ù- gRrh.k

Page 22: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

22 | lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8)

ü- û- fotk vkdk'kkr pedrkr-

ü- le;k nsoGkr yko-

ý- csMwd ikolkr vksjMrkr-

ý- û- rkyqosQnkj ü- iQkStnkj ý- rglhynkj

þ- vaeynkj ÿ- uksdjnkj

þ- û- iqat ü- ?kksl ý- isa<h

þ- xBkò ÿ- tqMxk

÷- èkj=khP;k oqQ'kheèkh

f'k{k.k&mís'; dfork Lojc¼ d:u xkÅu f'kdokoh- fon;kF;k±uk dforsrhy

'kCn] HkkokFkZ letyk vkgs dk ;kph iMrkG.kh d:u ?ks.ks-

fon;kF;k±P;k vkdyu 'kDrhpk fodkl dj.ks-

'ksrdÚ;kauk 'ksrkr djkoh ykx.kkjh dkes] fc;kaps >kMkr :ikarj gks.ks] fc;kapk fodkl >kMkr dlk gksrks gs fon;kF;k±uk lkaxkos-

ewGHkko ekrheè;s ch isjY;kuarj rs vaoqQjrs] dksackyk èkqekjs iqQVrkr] R;kps

ikukr :ikarj gksrs o uarj gGwgGw R;kaph ok< gksrs vkf.k 'ksoVh rs fidkyk ;srkr- ;kps o.kZu dforsr js[kkVysys vkgs-

ikBkjaHk iwoZ 'ksrdÚ;kaP;k dk;kZph ekfgrh |koh-

ikBkjaHk dfork Lojc¼ d:u xkÅu f'kdokoh- ,d&,d vksG Eg.kwu

nk[kokoh-

Page 23: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8) | 23

'kCnkFkZiwohZçek.ks vH;kl dj.ks-

vH;klikB&Kkuû- èkjrhP;k oqQ'kheèks fc;kauk jksoysys vkgs- t.kwdkgh fc;k ekrhr

futysyh vkgsr- fc;kao:u ekrh ojrh iljysyh vkgs-

ü- dksackrwu ckgsj vkysyh ikus nsokps Hktu nax gksÅu ,sdr vkgsr- rlsp VkG;k oktwu vkiY;k 'ksrdÚ;kyk] vkiY;k èkU;kyk vtwu Jhear gksÅ ns v'kh çkFkZuk djr vkgsr-

fjdkE;k tkxh ;ksX; 'kCn Hkjk-

fnlkeklk Og;s ok< jksia >kyh vkrk eksBh] vkyk fidkys cgkj >kyh 'ksrkeèkh nkVh

ø- LokFkZR;kx i.k dks.kkpk\

f'k{k.k&mís'; èkMk okpwu ?ks.ks o èkMk letkowu lkafxrY;koj fon;kF;k±uk gk

èkMk letyk vkgs dk ;kph iMrkG.kh d:u ?ks.ks- fon;kF;k±P;k eukr ;s.kkjs osxosxGs fopkj çdV dj.;kl lkax.ks- ;k èkMÔkrwu dks.krk cksèk >kyk vkgs gs y{kkr ?ks.ks-

LokFkhZ o`Rrhpk R;kx d:u oqQVaqc lksMwu vkiys drZO; lksMwu ns'kHkDrh dj.kkjk dh vkiY;k HkkokP;k oqQVqackps ikyu dj.kkjk LokFkhZ ;k HkkoukaP;k eukso`Rrhpk ifjp; ikBk}kjs Li"V dj.ks-

Page 24: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

24 | lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8)

ewGHkko jkeHkkÅ ,d çfl¼ oS| gksrs- R;kaP;kr ,d <kscG nks"k gksrk rks

Eg.kts R;kapk vfryksHkhi.kk- iS'kkdfjrk rs dks.kkykgh vMor R;keqGs xksjxfjckauk rj jkeHkkÅ Eg.kts 'k=kwp okVr vlr- jkeHkkÅ mèkkjhph ns[khy loyr nsr ulr- R;kauk Lor%ps vls oqQVqac uOgrsp- R;kaP;k Hkkokpk] y{e.kjkokpk ;kaP;k oqQVaqckpk Hkkj ek=k loZLoh R;kaP;koj gksrk-nksu Hkkokr tehu vklekukps varj gksrs- ,dk Hkkokus ns'kklkBh Lor%ps oqQVqac okÚ;koj lksMys gksrs rj nqljk HkkÅ oqQ.kkykgh u ?kkcjrk Hkkoph eqys] iRuhph ns[kHkky djr gksrk- y{e.kjko ?kjh ;srkp R;kaph cMnkLr Bsorkuk jkeHkkÅayk ukdhuÅ ;sbZ- vkiY;kfo:¼ ,dk ek.klkus osQysys Hkk"k.k ,sowQu jkeHkkÅauk larki vkyk- y{e.kjkokauk oSQnsrwu lksMo.;klkBh jkeHkkÅauk cjsp iSls ekstkos ykxys- y{e.kjkokauk R;kauh iSls oqQBwu] dls çkIr osQys gs dGrkp [kwi jkx vkyk- gs lxGs ,sowQu R;kaP;k eukr ç'u iMyk dh LokFkZR;kx i.k oqQ.kkpk\

ikBkjaHk iwoZ LokFkhZi.kk d'kkyk Eg.krkr ;kfo"k;h fon;kF;k±uk ç'u fopkj.ks-

ns'kHkDrh djrkuk ?kjnkj] oqQVqac lksMysys rqEgkyk vkoMsy dk\ ;kfo"k;h fon;kF;k±ph ers tk.kwu ?ks.ks-

jkeHkkÅaps O;Drhfp=k jaxowu R;kps dk;Z fdrh eksykps vkgs ;kfo"k;h ekfgrh tk.kwu ?ks.ks-

ikBkjaHk f'k{kdkauh ,d mrkjk okpwu nk[kokok- fon;kF;k±uh R;kps vuqdj.k

d:u çdV okpu djk;yk lkaxkos-

fon;kFkhZ èkMk okpr vlrkuk R;kaP;k mPpkjkdMs y{k |kos-

tls & oS|] LokFkhZ] euq";] Ñi.ki.kk] ftUul] xqUgkp] [kpkZik;h] çfrf"Br] fu%LokFkhZ-

Page 25: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8) | 25

'kCnkFkZiwohZçek.ks vH;kl dj.ks-

vH;klikB&Kkuû- û- jkeHkkÅ gs çfl¼ oS| gksrs- jkeHkkÅaph vkS"kèks ukotysyh

vlr- R;kaP;k gkrkyk xq.k gksrk- R;kaps vkS"kèk lq: >kys dh] rkcMrksc jksxh cjk gksr vls- i.k jkeHkkÅapk LoHkko vfryksHkh gksrk- iS'kkdjrk rs dks.kkykgh vMor- fdrhgh vMp.khr euq"; lkiMysyk vlyk rjh rs R;kyk mèkkjhph ns[khy loyr nsr ulr- R;keqGs oS| ;k ukR;kus rs lxG;kauk gos gksrs i.k euq"; ;k ukR;kus uOgs-

ü- y{e.kjko gs jkeHkkÅaps HkkÅ- R;kauk ikp eqys gksrh- ck;dks gksrh- i.k R;kauh lalkj lksMyk o ns'kHkDrh djk;yk ykxys- y{e.kjko ?kjh ;srkp oS|kP;k ?kjh èkkeèkwe lq: gksbZ- ns'kHkDr] ns'klsfodk] iQkStnkj ;kaph lrr ;s&tk lq: jkgh- y{e.kjko ?kjh ;srkp cjkp [kpZ gksr vls-

ý- jkeHkkÅ gs çfl¼ oS| gksrs- i.k R;kaph vkS"kèks] rikl.kh xksjxjhckauk egkx okVr vls- jkeHkkÅauk iS'kkpk yksHk vkgs vls xkodÚ;kauk okVk;ps- oqQ.kkykgh xjt vlY;kojgh jkeHkkÅ Åluokj nsr ulr- i.k y{e.kjkokauh ns'kkdfjrk lalkj lksMwu fnyk- vk.k[kh [kksÚ;kus iSlk vks<rk ;sbZy brdh laiRrh feGowu ns.kkjk èkank xkaèkhthaP;k f'kdo.kho:u ykFksus mMowu fnyk Eg.kwup nksu Hkkokr tehu vklekukps varj vkgs vls lxGs Eg.kr-

þ- xkokrY;k çfrf"Br ?kjk.;krY;k ckb±dMwu jkeHkkÅauk fujksi vkyk- jkeHkkÅ HksVk;yk xsY;koj R;kauk dGys dh ckb±ph lwu

Page 26: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

26 | lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8)

vktkjh vkgs- jkeHkkÅauh R;kauk cjs dj.;kph geh fnyh i.k R;klkBh eksBh jDde ykxsy vlsgh lkafxrys- Eg.kwu ckbZlkgsckauk jkx vkyk-

ÿ- ,dk lqfu;ksthr dk;ZØekr y{e.kjko O;klihBkoj clys gksrs- R;kapk ,d lgdkjh Hkk"k.k nsr gksrk- rks y{e.kjkokapk eksBsi.kk lxG;k yksdkauk lkaxr gksrk- i.k R;kaP;k Hkkokfo"k;h R;kaP;k oaQtw"k o`Rrhph ekfgrh vkysY;k çs{kdkauk nsr gksrk- ;klacaèkh Hkk"k.k ,sowQu jkeHkkÅ vLoLFk >kys-

ö- ekÖ;k ers jkeHkkÅais{kk y{e.kjko gs LokFkhZ vkgsr- dkj.k yXu osQY;koj ck;dksps rlsp eqykaps ikyuiks"k.k ek.klkus djkos vlk èkekZr mYys[k osQyk vkgs- R;k ek.klkps egRokps drZO; oqQVaqckps ikyuiks"k.k djkos gs vlrs- y{e.kjkokauh yXu osQys i.k vkiys oqQVqac okÚ;koj lksMwu rs ns'kHkDrh d: ykxys- ns'kHkDrh dj.ks okbZV uOgs i.k vkiyk çiap lkaHkkGwu] ?kj&oqQVqac lkaHkkGwu vkiyh drZO;s iw.kZ djkoh- vU;Fkk fookgp d: u;s- R;keqGs ek>s vls er vkgs dh y{e.kjko LokFkhZ vkgsr-

ü- û- ;'kLoh ü- xksjxfjckauk ý- oqaQVqac þ- Í.kkuqcaèk ÿ- y{e.kjko

ý- û- jkeHkkÅ x`gLFkkyk Eg.kkys- ü- jkeHkkÅ y{e.kjkokauk Eg.kkys- ý- y{e.kjko jkeHkkÅauk Eg.kkys-

Hkk"kk&Kku û- û- vkt ü- pksj ý- lq:okr

þ- iw.kZ ÿ- çse ö- nqyZ{k

÷- nku'kwj ø- jM.ks ù- unk

Page 27: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8) | 27

ü- û- ykaMksj lqanj ukprs-

ü- jk.kh Hkk"k.k nsrs-

ý- rh iQkj nq%[kh >kyh-

þ- rh ckgsj xsyh-

ý- û- ?kjs ÿ- vkS"kèks

ü- c';k ö- xqUgs

ý- iSls ÷- njokts

þ- xkos ø- lquk

fygk

gk ç'u fon;kF;k±uh Lor% fygkok-

ù- nksu es.kcÙ;kf'k{k.k&mís';

èkMk okpwu ?ks.ks o èkMk letkowu lkafxrY;koj fon;kF;k±uk gk èkMk letyk vkgs dk ;kph iMrkG.kh d:u ?ks.ks- fon;kF;k±P;k eukr ;s.kkjs osxosxGs fopkj çdV dj.;kl lkax.ks- ;k èkMÔkrwu dks.krk cksèk >kyk vkgs gs y{kkr ?ks.ks-

u'oj thou nqlÚ;klkBh d"Vr vlrkuk laiys rj thoukps lkFkZd gksrs-

ewGHkko ,d eqyxk ys[kdkdMs Lok{kjh è;ko;kl vkyk i.k R;kus ,dk

ç'ukps mÙkjgh fygk;yk lkafxrys- euq";kP;k vk;q";kryk vR;ar lq[kkpk {k.k dks.krk\ gk ç'u ,sowQu ys[kd FkDdp >kys- R;k eqykyk rRoKkukaps er udks gksrs vls Eg.kwu rks ogh ys[kdkadMs Bsowu fu?kwu xsyk-

Page 28: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

28 | lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8)

ys[kd vkiY;k Jhear fe=kkdMs xsys i.k fe=k ?kjh uOgrk- R;kaph iRuh ¯prkxzLr fnlr gksrh- frus ys[kdkyk irh MkWDVjdMs xsysys vkgsr vls lkafxrys dkj.k iS'kkeqGs ;s.kkjh osxosxGh ladVs R;kaP;k thoukr FkSeku ?kkyr gksrh- ys[kd rsFkwu fu?kkY;koj ?kjh fu?kkys R;klkBh vkxxkMhr clY;koj R;kauk ,d tquk fe=k HksVyk rks [kwi vkuankr gksrk- R;kP;k MksG;kr ped gksrh- MksGs [kksy xsys gksrs] nk<h cksVHkj ok<yh gksrh] nk<h djk;yk R;kP;kdMs iSls uOgrs- R;kauk nksu es.kcÙ;k vkBoY;k- ,dhus vkiys thou nqlÚ;kauk çdk'k nsowu laioys rj nqljh èkwG [kkr iMysyh >qjG eqaX;kus oqQjrMwu vftckr fu:i;ksxh osQysyh- ys[kdkauk mÙkj mexys ^Lor%lkBh txykl rj esykl] nqlÚ;klkBh txykl rj txykl**-

ikBkjaHk iwoZ vkuankfo"k;h eqykaP;k ladYiukaph ekfgrh d:u ?ks.ks-

ijksidkj Eg.kts dk;\ ;klkj[ks ç'u fopk:u fon;kF;k±P;k fopkj'kDrhyk pkyuk ns.ks-

nksu es.kcÙ;kaps :id leksj Bsowu Lor%lkBh tx.kkjh ek.kls o nqlÚ;kauk mtsM nsÅu] vkuankr Bso.kkÚ;k ek.klkapk ifjp; d:u nsowu ikBkph lq:okr dj.ks-

ikBkjaHk f'k{kdkauh ,d mrkjk okpwu nk[kokok- fon;kF;k±uh R;kps vuqdj.k

d:u çdV okpu djk;yk lkaxkos-

fon;kFkhZ èkMk okpr vlrkuk R;kaP;k mPpkjkdMs y{k |kos-

tls & O;Dr] pksiMh] m|k] bUde&VWDl] LVs'ku] peRdkfjd] raæhr-

'kCnkFkZiwohZçek.ks vH;kl dj.ks-

Page 29: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8) | 29

vH;klikB&Kkuû- û- Lok{kjhlkBh vkysY;k eqykyk ys[kdkaph Lok{kjhp iQDr udks

gksrh- R;kus ys[kdkauk ,d ç'u fopkjyk euq";kP;k vk;q";kryk vR;ar lq[kkpk {k.k dks.krk*\ R;k eqykyk rRoKkukaps er udks gksrs] R;kyk ys[kdkalkj[;k yksdkaph ers tk.kwu ?;k;ph gksrh o ikp vksGhr mÙkj fygwu |k;ps gksrs] T;kps mÙkj ns.;kl rRoKkuhgh udkj n'kZforkr- gk lxG;kr eksBk isp Lok{kjhlkBh vkysY;k eqykus ys[kdkaiq<s Vkdyk-

ü- ys[kdkaP;k ers ^^Lor%lkBh txykl rj esykl] nqlÚ;klkBh txykl rj txykl** gkp euq";kP;k vk;q";kryk vR;ar lq[kkpk {k.k gks;-

ý- th ek.kla osQoG Lor%pk fopkj djrkr rh ek.kla eh] o ek>a oqQVqac ,o<kp fopkj djr laoqQfpr eukus okxrkr o vlk fopkj dj.kkjh ek.kla txkrwu fu?kwu xsY;kojgh oqQ.kkyk dkghgh okVr ukgh- i.k dkgh ek.kla lrr lektkpk fopkj djrkr] LokFkhZi.kkus thou u ?kkyork fu%LokFkhZ o`Ùkhus txrkr o rhp ek.kla vtjkej gksrkr- Eg.kwu ys[kd Lor%lkBh txykl rj esykl] nqlÚ;klkBh txykl rj txykl vls Eg.krkr-

þ- ys[kd cjkp osG fopkj djhr gksrs- ys[kdkauk FkaM çdk'kkr okpu djk;yk vkoMk;ps R;keqGs ys[kd iQGhojY;k es.kcÙ;k 'kksèkw ykxys- iQGhoj ,d es.kcÙkh èkwG [kkr iMY;keqGs eqaX;k&>qjGkauh rh lcaèk oqQjrMwu vftckr fu:i;ksxh osQyh gksrh o nqljh tGwu xsysyh gksrh- r'kk fLFkrhr iMysY;k R;k nksu es.kcÙ;k ikgwu R;kaP;k eukr fopkj vkyk dh Lor%ph jk[k.k dj.;kr xqarwu iMysY;k ,dkps vk;q"; oqQjrMys tkr vkgs-

Page 30: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

30 | lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8)

ÿ- nksu çlax ikgwu ys[kdkyk vk'p;Z okVys- Lor%P;k vikj lq[kkr vk.k[kh Hkj ?kky.;kdfjrk bUde&VWDl pqdowu iaèkjk yk[kkps lksGk yk[k dj.;kdfjrk tho ik[kM.kkjk] gtkjks :i;kaP;k lkekukiSdh èkwG [kkr iMysY;k pkj [kqP;kZ Vscys iBk.kkus iGoyh Eg.kwu gk; [kk.kkjk gk Jhear nksLr nq%[kh vkf.k ¯prkxzLr rj ,e- ,- >kY;koj yB~B ixkjkph uksdjh ykFkkM.kkjk] dèkh dkGh nfyr turk Lora=k gksÅu lq[kh gksbZy Eg.kwu Lor%P;k lq[kkph ;¯Rdprgh iokZ u djrk brjkaP;k lq[kklkBh dèkh mik'kh rj dèkh vèkZiksVh o.ko.k fiQj.kkjk gk dkWejsM etsr vkf.k lq[kh! vlk iQjd vk<Gwu vkyk-

ü- û- FkDdp ü- ¯prkrwj ý- vUukoj

þ- cksVHkj ÿ- pksiMh

ý- û- ys[kd eqykyk Eg.kkys-

ü- eqyxk ys[kdkyk Eg.kkyk-

ý- ys[kd Jhear ek.klkP;k ck;dksyk Eg.kkys-

þ- Jhear fe=kkph ck;dks ys[kdkyk Eg.kkyh-

þ- û- pwd ü- pwd ý- cjkscj

þ- pwd ÿ- cjkscj

Hkk"kk&Kkuû- û- jk=k ÿ- vaèkkj ü- <x ö- nq%[k ý- xjhc ÷- ygku þ- tkLr ø- ckjhd@lMikrG

ü- û- MksGs ü- lák ý- pksiMÔk þ- psgjs ÿ- ckbZ ö- caxys

Page 31: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8) | 31

ý- û- x`fg.kh þ- MkWDVjh.k ü- eqyxh ÿ- f'kf{kdk ý- eSf=k.kþ- û- ^dk; gks] oqQBa xsys\* ü- ^Eg.kts\ >kya dk;*\ eh Eg.kkyks- ý- ^vgks dk; uh dk;!* þ- ^rq>s MksGs fdrh [kksy xsysr\* ÿ- gk [kjk lq[kkpk {k.k!

fygk

gk ç'u fon;kF;k±uh Lor% fygkok-

ûú- ikpksGkf'k{k.k&mís';

dfork Lojc¼ d:u xkÅu f'kdokoh- fon;kF;k±uk dforsrhy 'kCn] HkkokFkZ letyk vkgs dk ;kph iMrkG.kh d:u ?ks.ks-

fon;kF;k±P;k vkdyu 'kDrhpk fodkl dj.ks-

vKku] vaèkJ¼k] tkrh; oknkus xzklysY;k xjhc yksdkaP;k thoukps nq%[k ;krwu igko;kl feGrs-

ewGHkko vkM okVsyk vl.kkÚ;k >kMkps nq%[k dforsr o£.kysys vkgs- >kMkph

ikus >kMkP;k ik;k'kh iMrkr- fu'kk ;k i.kZjk'kh vaèkkjkr nMowu Bsorkr rj lw;Z xxukrwu fu[kkjs vksrr vlrks- eqosQ gksÅu >kM gs lkjs lgu djrks- >kMkojph ikus iMysY;k ikukaoj glrkr- NksVs xorgh R;kaP;koj glrs- okVl:gh ;srk tkrk R;k ikpksG;kyk ik;kus rqMorkr- rjhgh ikpksGk 'kkari.ks lkjs lgu djrks- 'ksoVh ,osQ fno'kh pksgks cktwauh osxoku

Page 32: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

32 | lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8)

okjk ;srks o ikpksG;kyk mMowu nwj dksBsrjh ?ksÅu tkrks- >kMk[kkyhy tkxk ijr eksdGh gksrs] ijr i.kZjk'kh ,d=k jkgrkr-

ikBkjaHk iwoZ >kMkps vkReo`Ùk ;kfo"k;h fon;kF;k±uk ûú vksGh fygk;yk lkaxk-

ikpksG;k :id ;kstwu dfouka ;kfBdk.kh dk; lkaxk;ps vkgs ;kfo"k;h fon;kF;k±uk fdrir dGys vkgs ;klacaèkh fon;kF;k±ps fopkj tk.kwu ?;kos-

ikpksGk gh dfork fon;kF;k±uk letkowu misf{kr lektkdMwu okGhr VkdysY;k ek.klkaps nq%[k f'kf{kdkauh o.kZu d:u |kos-

ikBkjaHk dfork Lojc¼ d:u xkÅu f'kdokoh- ,d ,d vksG Eg.kwu

nk[kfoY;koj fon;kF;k±uk rh vksG ijr pkyhr Eg.kk;yk lkaxkoh-

dfork Eg.kr vlrkuk fon;kF;k±P;k mPpkj.kkdMs y{k |kos-

tls & th.kZ] lw;Z] fuR;] {kqCèk] i.kZjk'kh-

'kCnkFkZiwohZçek.ks vH;kl dj.ks-

vH;klikB&Kkuû- û- ,dk vkMokVsoj nwj ,dk ekGjkukr ,d >kM vkgs- R;kfBdk.kh

rs ,deso >kM vkgs- rksgh r: [kwi eksBk vkgs- R;kP;k >kMkP;k ik;k'kh >kMkiklwu foyx >kysyh ikus okGwu [kkyh mnkli.ks iMysyh vkgsr- lw;kZph rstLoh] ç[kj fdj.ks R;kP;koj iMr vkgsr- dkGks[kkus R;k i.kk±uk xzklysys vkgs- ewosQ gksÅu rks gs lxGs lgu djrks- >kMkojph ikus R;kyk glrkr] okVl: R;kyk rqMowu tkrkr-

Page 33: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8) | 33

ü- okjk ;srkp >kMko:u [kkyh T;k i.kZjk'kh iMY;k gksR;k R;kauh iMysY;k ikukauk pkjgh cktwauh ?ksjys o R;kyk mMowu nwj&nwj dksBsrjh vkiY;kcjkscj mMowu usys- okÚ;kus i.kZjk'kh u"V >kY;k o ijr >kMkP;k [kkyh eksdGh tkxk fuekZ.k >kyh-

ý- >kMkojph ikus R;kP;koj glrkr- rlsp ygku xorgh ikpksG;kP;k n;uh; voLFksyk ikgwu glrkr-

þ- dohus ;k dforsr vKku] vaèkJ¼k] tkrh;oknkus xzklysY;k xjhc yksdkaP;k thoukps nq%[k ekaMys vkgs-

ÿ- ijhorZu gk çÑfrpk fu;e vkgs- lq[k&nq%[k] Åu lkoyh çek.ks [ksGr vlrkr- R;keqGs ifjfLFkrh lnSo cnyr vlrs- dkGk gk lkj[kk ulrks R;keqGs vkysY;k ifjfLFkrhr vkuan ekukok-

vkf.k varh fnu ,d R;k oukr

;sbZ èkkor pkSisQj {kqCèk okr fnls ikpksGk] ?ks:uh r;krs usbZ mMowfu R;k nwj nwj dksBs!

HkkokFkZ & >kMk[kkyh iMysY;k ikpksG;koj ;s.kkjs tk.kkjs glrkr- okVl:gh R;kyk ik;k[kkyh rqMowu tkrkr- gs lxGa dkgh ikpksGk 'kkar jkgwu lgu djrks-

Hkk"kk&Kkuû- û- y?kw ü- fnu ý- jM.ks þ- toG ÿ- çkjaHk

ü- û- ikus ü- okVk ý- fu[kkjs þ- jkl ÿ- xxu ö- tx

fygk gk ç'u fon;kF;k±uh vkiY;k eukçek.ks fygkok-

Page 34: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

34 | lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8)

ûû- edj laØkarh

f'k{k.k&mís'; èkMk okpwu ?ks.ks o èkMk letkowu lkafxrY;koj fon;kF;k±uk gk

èkMk letyk vkgs dk ;kph iMrkG.kh d:u ?ks.ks- fon;kF;k±P;k eukr ;s.kkjs osxosxGs fopkj çdV dj.;kl lkax.ks- ;k èkMÔkrwu dks.krk cksèk >kyk vkgs gs y{kkr ?ks.ks-

edj laØkarh ;k l.kkfo"k;h ekfgrh ns.ks-

ewGHkko edj laØkarh gk 'skrh lacafèkr l.k vkgs- lw;Z T;k fno'kh

nf{k.kk;ukrwu mÙkjk;.kkr ekxZØe.k djrks R;k frFkhyk edj laØkarh Eg.krkr- baxzth efgU;kçek.ks ûþ tkusokjh ¯dok ûÿ tkusokjhyk ikS"k efgU;kr ;srks- ;k efgU;kr FkaMh deh gksÅ ykxrs- ;k l.kkr ¶frGxqG ?;k xksM xksM cksyk¸ vls lkaxrkr- laØkarhph iqjk.kkr ,d dFkk lkafxryh vkgs- ladjklqj ukokP;k jk{klkpk oèk dj.;klkBh nsokus laØkarh nsohpk vorkj èkkj.k osQyk- R;k ladjklqjkpk oèk osQyk Eg.kwu fryk laØkarnsoh* Eg.krkr- ns'k vkf.k ijns'kkrgh gk l.k lktjk djrkr- gk l.k çkeq[;kus fL=k;kapk ekuyk tkrks- ikp oqaQHkkr dkiwl] rhG] xktjkps rqdMs] iSls] Ål] cksjs ?kkyrkr o okVrkr-

ikBkjaHk iwoZ Hkkjrkr dks.kdks.krs l.k lktjs djrkr-

tkusokjh efgU;kr dks.kdks.krs l.k lktjs djrkr o dls\

irax mMok;yk oqQ.kkyk vkoMrkr\ ØkWÝV isijP;k lgkÕ;kus R;kauk irax r;kj dj.;kl lkaxk-

edj laØkarh l.kkps ekgkRE; lkaxwu gk l.k dlk lktjk djrkr ;kfo"k;h ekxZn'kZu dj.ks-

Page 35: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8) | 35

ikBkjaHk

f'k{kdkauh ,d mrkjk okpwu nk[kokok- fon;kF;k±uh R;kps vuqdj.k d:u çdV okpu djk;yk lkaxkos-

fon;kFkhZ èkMk okpr vlrkuk R;kaP;k mPpkjkdMs y{k |kos-

tls & ozr] laØkar] Lusg] o¼hpk] èkk£ed] ek£ed] Lusgiw.kZ] çfr"Bk-

'kCnkFkZiwohZçek.ks vH;kl dj.ks-

vH;klikB&Kkuû- û- edj laØkarh gk l.k ûþ tkusokjh ¯dok ûÿ tkusokjhyk ikS"k

efgU;kr lktjk osQyk tkrks-

ü- egkjk"Vªkr gk l.k rhu fnol lktjk djrkr ;kl Hkksxh o laØkarh v'kh ukos vkgsr-

ý- edj laØkarhph iqjk.kkr ,d dFkk lkafxryh vkgs- ladjklqj ukokP;k jk{klkpk oèk dj.;klkBh nsokus laØkarh nsohpk vorkj èkkj.k osQyk o R;k ladjklqjkpk oèk osQyk Eg.kwu fryk ^laØkarnsoh* Eg.kwu vksG[kys tkÅ ykxys-

þ- gk l.k vkjksX;j{k.kkpk l.k vkgs- 'kjhjLokLFkkps j{k.k dj.;klkBh vkiY;k iwoZtkauh ;k l.kkph eksBÔk ek£edrsus ;kstuk osQyh vkgs- frGkçek.ks Lusg o xqGkçek.ks eèkqj ok.kh vlk;yk goh-

ÿ- laØkarh gk l.k çkeq[;kus fL=k;kapk ekuyk tkrks- ;kfno'kh lqokfluh fL=k;k ekrhps ikp oqaQHk ?ksÅu R;kr dkiwl] rhG] xktjkps rqdMs] iSls] Ål] cksjs ?kkyrkr- gs ikp oqaQHk ikp fL=k;kauk nsrkr R;keqGs iq.; çkIr gksrs-

Page 36: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

36 | lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8)

ü- û- edj laØkarh ü- iqjk.kkr ý- mÙkjk;.k

þ- vH;ax Luku ÿ- fL=k;kapk

ý- û- pwd ü- pwd ý- pwd þ- cjkscj

Hkk"kk&Kkuû- û- nq%[k ü- jk=k ý- vlarq"V þ- eksBs ÿ- ?kkcjV ö- vèkk£ed ÷- lko=k ø- iq.;oku

ü- û- viQkV ü- ckgs:u ijh{kk ns.ks ý- pqjl þ- rjax ÿ- osG

ý- û- mn~xkjkFkhZ okD; ý- foèkkukFkhZ okD; ü- ç'ukFkhZ okD; þ- ç'ukFkhZ okD;

þ- û- orZekudkG ü- orZekudkG ý- orZekudkG þ- HkwrdkG ÿ- orZekudkG

fygk gk ç'u fon;kF;k±uh Lor% fygkok-

ûü- esg: ikl >kyhf'k{k.k&mís';

èkMk okpwu ?ks.ks o èkMk letkowu lkafxrY;koj fon;kF;k±uk gk èkMk letyk vkgs dk ;kph iMrkG.kh d:u ?ks.ks- fon;kF;k±P;k eukr ;s.kkjs osxosxGs fopkj çdV dj.;kl lkax.ks- ;k èkMÔkrwu dks.krk cksèk >kyk vkgs gs y{kkr ?ks.ks-

ysf[kosQP;k dkGkrhy oqQVaqckrhy iqjksxkeh fopkjlj.kh vkf.k f'k{k.k ?ksrkuk oqQVaqfc;kauh osQysY;k enrhps o.kZu osQys vkgs-

Page 37: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8) | 37

ewGHkko esg:fUulk ;kaP;k ?kjkr lxGsp lqf'kf{kr gksrs- ysf[kosQP;k ?kjk'kstkjh

vusd tkrhaP;k yksdkaph oLrh gksrh- ysf[kosQP;k vkthdMs lxG;kaps ;s.ks&tk.ks gksrs- R;keqGs fefJr Hkk"ksr R;k cksyr vlr- dkdhP;k 'kkGsr f'kdr vlrkuk 'kkGsr dkdhapk viQkV ncnck gksrk- dkdh R;kauk usgeh eksykps ekxZn'kZu nsr vlr- ysf[kosQus ,l- ,l- lh- ps isij fnys o ikl >kY;koj lxGhdMs tYyks"k >kyk- lxG;kr ykMdh vlY;keqGs R;kaps dkSrqd >kys- ysf[kosQpk LoHkko fHk=kk vlY;keqGs R;k lk;dygh f'kdY;k ukghr- i.k vkt:;k lkekftd dk;ZdR;kZ Eg.kwu çfl¼ vkgsr-

ikBkjaHk iwoZ egkjk"Vªkr dks.kdks.kR;k lektlsfodk vkgsr R;kaph ukos

fon;kF;k±dMwu ekfgrh djkoh-

lkekftd dk;ZdR;kZ esg:fUulk ;kapk ifjp; d:u |kok o R;kaps thoudk;Z fon;kF;k±uk lkaxkos-

ikBkjaHk f'k{kdkauh ,d mrkjk okpwu nk[kokok- fon;kF;k±uh R;kaps vuqdj.k

d:u çdV okpu djk;yk lkaxkos-

fon;kFkhZ èkMk okpr vlrkuk R;kaP;k mPpkjkdMs y{k |kos-

tls & v¡Xyks] bafXy'k] mnwZ] oLrh] iWQ'ku] laLdkj] eWfVªd] fj>YV-

'kCnkFkZiwohZçek.ks vH;kl dj.ks-

vH;klikB&Kkuû- û- ysf[kosQP;k ?kjk'kstkjh vusd tkrhaP;k yksdkaph oLrh gksrh- rs

lxGs ysf[kosQP;k vkthdMs ;k;ps- vkthdMs jkgk;ps] frFksp

Page 38: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

38 | lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8)

clk;ps- R;keqGs frFks osxosxG;k yksdkaP;k cksyhHkk"kk ,d=k vkY;keqGs ysf[kosQP;k rksaMkr fefJr Hkk"kk ;sr-

ü- 'kkGseè;s vlrkuk ysf[kosQyk eSnkukoj jkmaM ekjk;yk lkafxrY;koj eSf=k.khaP;k xG;kr gkr ?kkyk;ph lo; gksrh-

ý- eqyhauh xG;kr gkr ?kkywu fiQj.ks [kkuckb±uk vkoMr uls- 'kkGsr os.;k ?kkyk;P;k] iqQya ekGk;ph ukghr- f'kf{kdkauh lq¼k iWQ'ku djk;ph ukgh vlk lYyk R;k nsr-

þ- ysf[kosQps isij cjs xsys gksrs- ldkGh fj>YV vkyk- ysf[kdk ikl >kY;koj lxG;kauk vkuan >kyk- lxGsp [kwi [kw'k gksrs- esg: ikl >kyh* vls lxGs eksBÔk vfHkekukus lkaxr gksrs- dkdhauh is<s ?ksrys o lxG;k f'kf{kdkauk okVk;yk lkafxrys- dkdkauhgh vfHkuanukph rkj ikBoyh-

ÿ- ysf[kosQpk LoHkko fHk=kk gksrk R;keqGs ysf[kdk lk;dy f'kowQ 'kdyh ukgh-

ü- û- [kkuckbZ ysf[kosQyk Eg.kkY;k-

ü- [kkuckbZ f'kf{kdkauk Eg.kkY;k-

ý- dkdh ysf[kosQyk Eg.kkyh-

þ- vkth dkdkauk Eg.kkyh-

ÿ- dkdk vkthyk Eg.kkys-

ý- û- cjkscj ü- pwd ý- cjkscj þ- pwd ÿ- cjkscj

þ- û- okrkoj.k ü- os.kh ý- uojk þ- ijh{kk ÿ- xjhc

ÿ- û- eh & eh cktkjkr xsys- vkEgh & vkEgh cktkjkr xsyks-

Page 39: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8) | 39

ü- rw & rw ckgsj tk-

rqEgh & rqEgh ckgsj tk-

ý- rks & rks [kwi gq'kkj vkgs-

rh & rh [kwi gq'kkj vkgs-

þ- rs & rs ckgsj xsys-

R;k & R;k ckgsj xsY;k-

ö- û- Jhear ü- tqus ý- xq.kh

þ- vtc ÿ- nku'kwj

ûý- m"k%dky gksrk gksrk

f'k{k.k&mís'; dfork Lojc¼ d:u xkÅu f'kdokoh- fon;kF;k±uk dforsrhy

'kCn] HkkokFkZ letyk vkgs dk ;kph iMrkG.kh d:u ?ks.ks-

fon;kF;k±P;k vkdyu 'kDrhpk fodkl dj.ks-

ns'kkyk Lokra=; feGkY;kuarjgh lxGhdMs vjktdrk fuuknrs vkgs- ;k dforsrwu vktP;k lektkps fp=k igk;yk feGrs-

ewGHkko ns'kkyk Lokra=; feGkY;kojgh ns'kkr oqQBsgh 'kkarrk fnlr ukgh-

mtsMkps jkT; gksrk gksrk dkGks[kp loZ=k iljyk vkgs- ts vkti;±r çkIr >kys ukgh R;kph okV dk ikgkr clkos- laiw.kZ ns'kkr tkGiksG] yqVkywV gksr vkgs- ns'kkr vjktdrk ektysyh vkgs- ftFks ygku eqykaojgh vR;kpkj gksrk] ftFks iq.; gs nqnSZoh o iki gs HkkX;'kkyh letys tkrs- Lokra=;kuarj iQDr vklosp feGkyh vkgsr- vls nq%[k dohus bFks O;Dr osQys vkgs-

Page 40: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

40 | lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8)

ikBkjaHk iwoZ Lokra=;iwoZ dkGkr dls okrkoj.k gksrs ;kfo"k;h fon;kF;k±uk dk;

ekfgrh vkgs gs tk.kwu ?;kos-

Lokra=;ksÙkj dkGkr Lokra=; feGkY;koj ifjfLFkrhr dks.krk cny >kyk ;koj ppkZ dj.ks-

vktP;k dkGkr yksdkaph gks.kkjh eukph ?kqleV] rxex] Hkz"Vkpkj ;klkj[;k ân;Li'khZ fopkjkaph lkaxM fon;kF;k±uk euk'kh ckaèk.ks-

ikBkjaHk dfork Lojc¼ d:u xkÅu f'kdokoh- ,d&,d vksG Eg.kwu

nk[kfoY;koj fon;kF;k±uk rh vksG ijr pkyhr Eg.kk;yk lkaxkoh-

dfork Eg.kr vlrkuk fon;kF;k±P;k mPpkj.kkdMs y{k |kos-

tls & m"k%dky] uOgrs] lw;Z] frtksÚ;kr] çsr] nqnSZoh] oèkLraHk] Lokra=;kph-

'kCnkFkZiwohZçek.ks vH;kl dj.ks-

vH;klikB&Kkuû- û- ;k dforsr Lokra=; çkIrh uarj lektkr th vjktdrk ektysyh

vkgs] R;keqGs ns'kkph voLFkk] yksdkaph voLFkk d'kh >kyh vkgs ;kps o.kZu osQysys vkgs-

ü- tks vkuan] 'kkarh vkiY;kyk fnlr ukgh R;kph vki.k okV ikgw u;s vls dohyk okVrs-

ý- Lokra=; çkIrhuarj lxGhdMs ikih o`Ùkhph ek.kla tkLr fnlrkr Eg.kwu dohyk okVrs dh vktP;k dkGkr ikikyk HkkX;'kkyh] iq.;oku letys tkrs-

Page 41: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8) | 41

þ- dohyk okVrs dh vkt ns'kkrhy lektkyk tkx`r dj.;klkBh lxG;kauh ,d=k ;sÅu dke dj.;kph xjt vkgs- vaèkkj loZ=k iljY;koj rks vaèkkj ?kkyfo.;klkBh e'kkyh gkrh ?;kO;kr vls doh lkaxr vkgs-

ü- û- vkEgh pkj fdj.kkaphgh vkl dk èkjkoh\ ts dèkhp uOgrs R;kph okV dk igkoh\ dlk lw;Z vaèkkjkP;k okgrks i[kkyh AA

ü- èkqelrkr vtquh fo>Y;k fprkaps fu[kkjs A vtquh jDr ekxr mBrh oèkLraHk lkjs A vklosp Lokra=;kph vkEgkayk feGkyh AA

ý- vFkZ % laiw.kZ ns'k ,d cafn'kkGk vkgs- bFks nsodhpk rkUgk eqyxk nqèkkus tGkyk vkgs- ;k Lokra=;kuarjP;k dkGkr iq.; gs nqnSZoh >kys vkgs o iki gs HkkX;'kkyh vkgs-

þ- û- fnol ü- ikjra=; ý- iq.; þ- lqnSoh ÿ- deuf'kch

fygk gk ç'u fon;kF;k±uh Lor% fygkok-

ûþ- xksoqQGph lk{kf'k{k.k&mís';

èkMk okpwu ?ks.ks o èkMk letkowu lkafxrY;koj fon;kF;k±uk gk èkMk letyk vkgs dk ;kph iMrkG.kh d:u ?ks.ks-

ewGHkko xksoqQGP;k foljHkksG;k LoHkkokeqGs] R;kpçek.ks HkkcMsi.kkeqGs ?kjkr

cjkp xksaèkG mMrks rs ikBk}kjs lkax.ks-

Page 42: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

42 | lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8)

ikBkjaHk iwoZ foljHkksGh ço`Ùkh ek.klkyk ykthjok.kh d: 'kdrs-

ikBkjaHk f'k{kdkauh ,d mrkjk okpwu nk[kokok- fon;kF;k±uh R;kps vuqdj.k

d:u çdV okpu djk;yk lkaxkos-

'kCnkFkZiwohZçek.ks vH;kl dj.ks-

vH;klikB&Kku

û- t;arkP;k [kVY;kus xksoqQGpk tho tsjhl vkyk-

ü- xksoqQGph isQjrikl.kh gksrs- R;kpçek.ks osxosxGs ç'u r;kj d:u rs ,dk ikukoj fygwu ?ksrys o eFkqjkyk ,osQd ç'u fopkjk;yk ykoyk- ;kçek.ks lk{khph jaxhr rkyhe xksoqQGus osQyh-

ý- o;kph vkBo.k Bso.;klkBh xksoqQGus ;qDrh 'kksèkwu dk<yh rh v'kh & xksoqQGps o; iapohl gksrs- o;kpk ç'u ÿ ok gksrk] R;keqGs ikpk ikpk iapohl- ç'ula[;spk oxZ osQyk dh >kys dke!

þ- xksoqQG cÚ;kp xks"Vh foljr vls- Lor%ps vkMuko] Lor%ps o;- R;keqGs [kwink R;kyk cÚ;kp xks"Vh vkBo.;klkBh ;qDR;k djkO;k ykxr vlr Eg.kwu xksoqQGps vkMuko foljHkksGs gs ;ksX; okVrs-

ÿ- xksoqQGus t;arkP;k [kVY;klkBh tÕ;r r;kjh osQyh gksrh- ç'uksÙkjs dkxnkoj fygwu dk<yh gksrh] odhykP;k osxosxG;k ç'ukauk mÙkjs ns.;klkBh ;qDR;k y<oY;k gksR;k] i.k rjhgh odhy xksoqQGyk R;kP;k [kktxh vk;q";krys ç'u fopkjk;yk ykxys Eg.kwu odhykaiq<s vkEgh lk{k |k;yk r;kj ukgh vls xksoqQG Eg.kkyk-

Page 43: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8) | 43

ûÿ- ukf'kd µ ,d ,sfrgkfld 'kgj

f'k{k.k&mís'; èkMk okpwu ?ks.ks o èkMk letkowu lkafxrY;koj fon;kF;k±uk gk

èkMk letyk vkgs dk ;kph iMrkG.kh d:u ?ks.ks- fon;kF;k±P;k eukr ;s.kkjs osxosxGs fopkj çdV dj.;kl lkax.ks- ;k èkMÔkrwu dks.krk cksèk >kyk vkgs gs y{kkr ?ks.ks-

ewGHkko egkjk"VªkP;k mÙkj Hkkxkr ukf'kd 'kgj olysys vkgs- gs ,sfrgkfld

dkGkiklwu èkk£ed LFkG ekuys xsys vkgs- jkek;.kkr ;k 'kgjkpk mYys[k vkgs- iapoVh ifjljkr Jhjke] y{e.k] lhrk okLrO; djhr gksrs- jko.kkP;k cfg.khps 'kwiZ.k[kkps ukd bFksp y{e.kkus dkiys- R;ko:u ukfldk] ukf'kd gs uko iMys- eqxy lkezkT;kr ;kyk xqy'kukckn gs uko iMys- xksnkojh unhP;k dkBkoj gs çfl¼ rhFkZ{ks=k vkgs- ;k 'kgjkyk ¶Hkkjrkph ukik OgWyh¸ Eg.krkr- ukf'kd gs ,d vkS|ksfxd 'kgj vkgs- ukf'kd ;sFks uksVkapk dkj[kkuk vkgs- ukf'kdyk ûü o"kk±uh oqaQHkesGk Hkjrks- ukf'kdeè;s nknklkgsc iQkGosQ ;kapk tUe >kyk- Lokra=;ohj lkojdj] oqQlqekxzt] olar dkusVdjkalkj[kh xq.kh ek.kls bFksp tUekyk vkyh-

ikBkjaHk iwoZ vki.k T;k 'kgjkr jkgrks R;kph HkkSxksfyd ekfgrh] i;kZoj.kkph

LFkGs fon;kF;k±uk ekfgrh vkgsr dk ;kph iMrkG.kh d:u ?ks.ks-

ukf'kd 'kgjkph ekfgrh nsÅu R;k 'kgjkps ,sfrgkfld egRo lkax.ks-

ikBkjaHk f'k{kdkauh ,d mrkjk okpwu nk[kokok- fon;kF;k±uh R;kps vuqdj.k

d:u çdV okpu djk;yk lkaxkos-

fon;kFkhZ èkMk okpr vlrkuk R;kaP;k mPpkjkdMs y{k |kos-

tls & okLrO;] viHkza'k] f=koaQVd] rhFkZ{ks=k] OgWyh] vW.M-

Page 44: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

44 | lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8)

'kCnkFkZiwohZçek.ks vH;kl dj.ks-

vH;klikB&Kkuû- û- jkek;.kkr ukf'kd ;k 'kgjkpk mYys[k vkgs- ukf'kd ;k 'kgjkr

iapoVh ifjljkr Jhjkekps okLrO; vlrkuk 'kwiZ.k[kk ;k jko.kkP;k cfg.khps ukd y{e.kkus ;kfBdk.kh dkiys- laLÑr Hkk"ksr ukdkyk ukfldk Eg.krkr- R;ko:u ukf'kdk vFkok ukf'kd gs uko iMys vls Eg.krkr-

ü- xksnkojh unhP;k dkBkoj gs çfl¼ rhFkZ{ks=k vkgs- ukf'kd ftYákr æk{ks o dka|kps çpaM mRiknu gksrs- okbZu fu£erh] ¶Hkkjrkph ukik OgWyh¸ ;k ukokusgh gs 'kgj çfl¼ vkgs-

ý- ukf'kdeèks oqaQHkesGk] ikaMoys.kh] iQkGosQ Lekjd] =;acosQ'oj] vatusjh] jkeiqaM] lhrk xqaiQk] dkGkjke eafnj] dGlwckbZ f'k[kj] lkses'ojkpk èkcèkck] eqfDrèkke] jke'kst fdYyk b- n'kZuh; LFkGs çfl¼ vkgsr-

þ- lqekjs ûüúú o"kZ tquh ys.kh ukf'kd 'kgjkr vkgsr- is'kos ?kjk.;krhy vkuanhckbZ is'kos ;sFks jkg.;kl gksR;k- R;kaP;k ukokus vkuanoyh gs fBdk.k vksG[kys tkrs- rsFks R;kapk egkygh gksrk- ^vkuanoyh* gs vkuanh ckb±ph gosyh ;kpk viHkza'k EgVys tkrs-

ÿ- ukf'kd 'kgjkr cÚ;kp çfl¼ O;Drh tUekyk vkY;k- R;kr nknklkgsc iQkGosQ] Lokra=;ohj lkojdj] oqQlqekxzt] ckiw xk;èkuh] vkj Mh disZdj] olar dkusVdj] vuar dkUgsjs] nknklkgsc iksruhl] nknklkgsc xk;dokM b- pk lekos'k vkgs-

ü- û- cjkscj ü- pwd ý- cjkscj þ- pwd

fVik gk ç'u fon;kF;k±uh iqLrdkr ikgwu fygkok-

Page 45: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8) | 45

Hkk"kk&Kkuû- û- d.kZeèkwj ü- lR;kxzgh ý- ¯lgklu þ- xkHkkjk ÿ- dykoar

fygk gk ç'u fon;kF;k±uh Lor% eukçek.ks fygkok-

fp=ko.kZu fon;kF;k±uh Lor% ys[ku djkos-

ûö- Fkksj lektlsod & v..kk gtkjsf'k{k.k&mís';

èkMk okpwu ?ks.ks o èkMk letkowu lkafxrY;koj fon;kF;k±uk gk èkMk letyk vkgs dk ;kph iMrkG.kh d:u ?ks.ks- fon;kF;k±P;k eukr ;s.kkjs osxosxGs fopkj çdV dj.;kl lkax.ks- ;k èkMÔkrwu dks.krk cksèk >kyk vkgs gs y{kkr ?ks.ks-

Hkkjrkrhy vR;ar yksdfç; v..kk gtkjs ;kaP;k thoukrwu Hkz"Vkpkjkpk fojksèk djk gk lans'k ?ks.ks-

ewGHkko v..kkapk tUe ûÿ twu ûùý÷ lkyh >kyk- Hkkjrkrhy ejkBh

lektlsod Eg.kwu v..kk çfl¼ vkgsr- R;kauh vkiys thou xkokrhy yksdkaP;k leL;k lksMfo.;klkBh [kphZ osQys- ûùÿú lkyh ^iÁJh* gk iqjLdkj R;kauk feGkyk- ^okV gh la?k"kkZph* gk R;kapk vkRedFkuij xzaFk çfl¼ vkgs- v..kkauh osGksosGh Hkz"Vkpkjkfo:¼ vkanksyu d:u tutkx`rhph dkes osQyh vkgsr- xsY;k üÿ o"kkZr R;kauh vusd vkanksyus mHkkjyh- þ ,fçy b-l- üúûû jksth v..kkauh ^tu yksdiky* uked foèks;dkpk elqnk r;kj osQyk- vls gs lektfç;] jk"Vªfç;] lkè;k ljG eukps lxG;kaP;k eukr okLrO; dj.kkjs v..kk gtkjs-

Page 46: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

46 | lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8)

ikBkjaHk iwoZ lektlsod Eg.kts dk;\ ;klkj[ks ç'u fopk:u fon;kF;k±P;k

dYiuk'kDrhpk fodkl dj.ks-

^iÁJh* o iÁHkw"k.k* gk iqjLdkj dks.kR;k dkekfufeÙk fnyk tkrks ;kfo"k;h fon;kF;k±uk ekxZn'kZu djkos-

v..kk gtkjs ;kaP;k thoukpk ifjp; d:u ns.ks- R;kaP;k lektdk;kZph ekfgrh d:u ns.ks-

ikBkjaHk f'k{kdkauh ,d mrkjk okpwu nk[kokok- fon;kF;k±uh R;kps vuqdj.k

d:u çdV okpu djk;yk lkaxkos-

fon;kFkhZ èkMk okpr vlrkuk R;kaP;k mPpkjkdMs y{k |kos-

tls & ts"B] fl¼h] fo:¼] tkx`r] LosPNkfuo`Ùkh] fcYyh-

'kCnkFkZiwohZçek.ks vH;kl dj.ks-

vH;klikB&Kkuû- û- v..kkapk tUe ûÿ twu ûùý÷ lkyh Hkxkj] ;k vgenuxjkrhy

,dk NksVÔk xkokr >kyk- ü- Hkkjr ljdkjus R;kaP;k lektlsoslkBh ûùÿú lkyh ^iÁJh* o

b-l- ûùùü lkyh ^iÁHkw"k.k* gk iqjLdkj R;kauk fnyk- ý- lferhr Hkz"Vkpkj dj.kkÚ;kafo"k;h v..kkauh vkokt mBfoyk-

R;k pkSd'khr cspkGhl nks"kh vk<Gys- i.k dkjokbZr fnjaxkbZ >kY;keqGs û es rs ÿ es ûùùþ ;k dkGkr R;kauh miks"k.k osQys- v[ksj ;k çdj.kkP;k fu"ksèkkkFkZ R;kauh ûùùþ lkyh ljdkjyk ^iÁJh* iqjLdkj ijr osQyk-

Page 47: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8) | 47

þ- ûù÷ÿ lkyh v..kk vkGanhyk xsys o Kkus'oj egkjktkaP;k lekèkhiq<s R;kauh lektlsospk fuèkkZj osQyk-

ÿ- þ ,fçy b-l- üúûû jksth v..kkauh Hkz"Vkpkjkyk vkGk clkok Eg.kwu fuekZ.k djko;kP;k yksdiky ;k inklkBh tu yksdiky* uked foèks;dkpk elqnk r;kj djkok] fy[kk.k pkyw djkos vkf.k R;kps dk;|kr :ikarj Ogkos ;klkBh miks"k.k lq: osQys-

ü- û- ejkBh lektlsod þ- bOgsaV ü- y{ehckbZ ÿ- vkn'kZ xkokph ý- tutkx`rhph

ý- û- pwd ü- cjkscj ý- pwd

Hkk"kk&Kkuû- û- vk'p;Z okV.ks phuP;k ¯Hkrhfo"k;h ,sowQ.k jhek pfdr >kyh-

ü- xoZ okV.ks eyk jkeP;k okx.;kpk [kjp xoZ okVyk-

ý- lksMwu tk.ks j.kkax.kkoj tkrkuk lSfud ?kjkpk fujksi ?ksrkr-

ü- û- v..kk Eg.kkys] ^^rqyk dk; go;a**\ ü- ^^eh R;kaP;k ?kjh jkghu-** ý- ^^vjs! tjk osG Fkkac-**

ý- û- gh ekG Eg.kts nsgkojpa rqG'khi=k- ü- rks [kwi Jhear vkgs- ý- R;kph ek>h pkaxyh eS=kh vkgs- þ- rks iQkjp tquk çlax vkgs-

okpk o fygk gk ç'u fon;kF;k±uh Lor% fygkok-

Page 48: Saptrang Shikshak Darshika 8 - SARASWATI HOUSE Material/Saptrang_TM_8.pdfSecond Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax :

48 | lIrjax % f'k{kd nf'kZdk (Hkkx&8)

NOTES