nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002...

176
wfje nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 b/yek oDihs e"o n?wHJ/H, phHn?vH, n?wHfcbH (gzikph) New Saraswati House (India) Pvt. Ltd. New Delhi-110002 (INDIA)

Transcript of nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002...

Page 1: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

wfje

nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh

8

b/yek

oDihs e"o

n?wHJ/H, phHn?vH, n?wHfcbH (gzikph)

New Saraswati House (India) Pvt. Ltd.New Delhi-110002 (INDIA)

Page 2: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600Fax : +91-11-43556688E-mail : [email protected] : www.saraswatihouse.comCIN : U22110DL2013PTC262320Import-Export Licence No. 0513086293

Branches:

• Ahmedabad (079) 22160722 • Bengaluru (080) 26619880, 26676396 • Chennai (044) 28416531 • Dehradun 09837452852 • Guwahati (0361) 2457198 • Hyderabad (040) 42615566 • Jaipur (0141) 4006022 • Jalandhar (0181) 4642600, 4643600 • Kochi (0484) 4033369 • Kolkata (033) 40042314 • Lucknow (0522) 4062517 • Mumbai (022) 28737050, 28737090 • Patna (0612) 2570403 • Ranchi (0651) 2244654

First published 2016

ISBN:

Published by: New Saraswati House (India) Pvt. Ltd.19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India)

The moral rights of the authors have been asserted.

All rights reserved under the Copyright Act. No part of this publication may be reproduced, transcribed, transmitted, stored in a retrieval system or translated into any language or computer, in any form or by any means, electronic, mechanical, magnetic, optical, chemical, manual, photocopy or otherwise without the prior permission of the copyright owner. Any person who does any unauthorised act in relation to this publication may be liable to criminal prosecution and civil claims for damages.

Printed at: Vikas Publishing House Pvt. Ltd., Sahibabad (Uttar Pradesh)

This book is meant for educational and learning purposes. The author(s) of the book has/have taken all reasonable care to ensure that the contents of the book do not violate any copyright or other intellectual property rights of any person in any manner whatsoever. In the event the author(s) has/have been unable to track any source and if any copyright has been inadvertently infringed, please notify the publisher in writing for any corrective action.

978-93-5199-900-3

Page 3: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

G{fwek

nfXnkge ns/ ftfdnkoEh dk foPsk pj[s jh fB~ih j[zdk j?. T[; ft~u sh;ok e'Jh BjhA nk

;edk. nfXnkge ƒ nB[Pk;B nXhB iwks ft~u sK G/fink ik ;edk j?. T[; ƒ iwks ft~u

yV/ ofj e/ gVQkT[D d/ nkd/P th fd~s/ ik ;ed/ jB. go gVQkT[Dk fet/A j?< fJj jo nfXnkge

dk nkgDk^nkgDk sIopk j[zdk j?. nfXnkge nkgDh iwks dk pkdPkj j?. fJj T[; d/ nkgD/

ftt/e s/ fBoGo eodk j? fe fijVh fIzw/tkoh T[; ƒ fd~sh rJh j? T[; ƒ T[j fezBh fJwkBdkoh

Bkb fBGk fojk j?.

nfXnkge fizBk frnkBtkB, soePhb, nkgD/ ftP/ dh w[jkos o~yD tkbkl fJfsjk; dh ikDekoh

o~yD tkbkl ;fGnkuko ns/ ;wkfie foPfsnK dh ;{Mp{M o~yD tkbkl nkgD/ nkb/̂ d[nkb/ fB~s tosD

tkbhnK xNBktK dh ikDekoh o~yD tkbkl nkgD/ d/P gqsh fgnko^;fseko ns/ nkgD/ eos~tK

ƒ ;wMD tkbkl ;kfjs, ebk ns/ eftsk dk gq/wh j't/rk, T[ZBk jh T[j nkgD/ ftfdnkoEhnK ƒ o"PB

fdwkr eodk ikJ/rk.

wfje gkm g[;seK Gkr d' s'A n~m s~e ƒ gVQkT[D bJh fsnko ehshnK rJhnK, ;jkfJe^;w~roh

g[;seK d[nkok fJj d~;D dh e'fPP ehsh rJh j? fe jo gkm ftubk ;zd/P eh j?< fJj gkm

n;hA p~funK ƒ feT[A gVQk oj/ jK. fejVh r~b s/ fInkdk I'o d/Dk j?< eftsk gVQkT[D dk ;G

s'A tXhnk sohek eh j' ;edk j?<

fJ; s'A fJbktk gkmK d/ fgSb/ nfGnk;K d/ gqPBK d/ T[Zso fd~s/ rJ/ jB. ftP/P s"o s/ ekoih

gzB/ (work sheets) pDkJ/ rJ/ jB sK fe nfXnkge e'Jh c"oh gqhfynk b?Dh ukj/ sK T[; ft~u,

nfXnkge ƒ ;j{bs oj/. ekoih^gzB/ ft~u p~funK dh f;oiBkswe ;'u ƒ T[Gkfonk frnk

j?. T[; ƒ o"ue pDkfJnk frnk j? sK fe p~u/ gqhfynk th \[Ph^\[Ph d/ ;eD. fJj ;G e[~M

nfXnkge dh e/tb E'VQh fijh w~dd eoB dk T[Zdw j?. noI j? fe i/eo nfXnkge jo gkm

gVQkT[D s'A gfjbK fJ; ;jkfJe ;w~roh ƒ fJ~e tko gVQ bt/rk sK :ehBB jh T[j iwks ft~u

g{o/ nksw^ftPtk; ns/ fJ~e Bt/A T[sPkj Bkb Go e/ ikJ/rk. nfXnkge ƒ b~r/rk fe p~funK

ƒ d/D bJh T[; e'b pj[s e[~M j?. nk; j? fJj :sB nfXnkge ƒ E'VQk fijk ;e{B, \[Ph ns/

;[y Io{o d/t/rk.

r[DhA nfXnkgeK d/ ;[MktK dh T[vhe oj/rh.

oDihs e"o

(iii)

Page 4: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

(iv)

gkm^soshp

1. gzikph^p'bh ..................................................................................... 5

2. fJwkBdkoh ..................................................................................... 11

3. fsB XzB iD/dh wKT[ ........................................................................ 18

4. nBw'b^ft~fdnk ............................................................................. 25

5. Pokosh ftbh ................................................................................. 32

6. nfXnkge dk ;fseko .................................................................... 41

7. T[j fgzv GeB/ dk B{o fijk ............................................................. 49

8. w"s ƒ wy'bK .................................................................................. 57

9. wekN' s/ e"vh ................................................................................. 64

10. gzikph dh ikr' ............................................................................... 74

11. wzwh gutzik eh j[zd?< ...................................................................... 80

12. w"e/ dk bkG ................................................................................... 88

13. fi~s .............................................................................................. 95

14. goT[geko ................................................................................... 103

15. fbbh^uhsk .................................................................................. 111

16. eftsk dk w[~b .............................................................................. 120

17. nDw[~bh^P?n ............................................................................... 129

18. ;' feT[A wzdk nkyhn?HHHH ................................................................. 137

19. phi ............................................................................................ 147

20. fJ~e :kdrkoh ;t/o ...................................................................... 155

21. nwB dk rhs .............................................................................. 166

Page 5: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

5 gzikph^p'bh

1. gzikph^p'bh

w[~y^T[d/P

p~funK ƒ fdqV eokT[Dk j? fe nkgDh wK^p'bh ƒ t~X s'A t~X fgnko eoBk ukjhdk

j?. gzikph torh fw~mh I[pkB j'o e'Jh j' jh BjhA ;edh. fJ; d/ ;kfjs ƒ

nwho eoB bJh t~v/ ethnK, PkfJoK ns/ fbykohnK B/ :'rdkB gkfJnk j?. fJj

r[o{nK^ghoK, ;zsK^GrsK dh to';kJh GkPk j?. fJ; bJh fJ; s/ wkD eo' ns/ fJ;

d/ gquko ns/ gq;ko bJh :sB eoBk ukjhdk j?. fJj e/tb f;~yK dh GkPk Bjh j?

;r'A d[BhnK ’u t~;d/ ;ko/ gzikphnK dh wK^p'bh j?. p/P~e d/P tzfvnk frnk j? go

wK^p'bh BjhA tzvh ik ;edh feT[Afe wK nkgD/ d[~X Bkb f;ykT[Adh j?. fi~E/ wK j?,

T[E/ wK^p'bh j?.

� Ppd^Gzvko ft~u tkXk eoBk.

� BKtK dh d[jokJh eokT[Dk.

� f;oiBkswe ;'u ƒ T[GkoBk.

� nkgDh wK^p'bh s/ wkD eoB bJh T[s;kfjs eoBk.

� eftsk d/ o; ft~u wrB j'D dk nfGnk; eokT[Dk.

fdb ƒ S[j b?D tkbh eftsk j?. fJ; bJh eftsk gVQkT[D s'A gfjbK e'Jh ;tkb

Bk g[~S'. nfXnkge nkg eftsk ƒ T[Zuh ntkI ft~u gVQ/. p~funK ƒ feskpK pzd

o~yD bJh fejk ikDk ukjhdk j?. nfXnkge nkgDh ntkI dh r{zi Bkb, j~EK d/

fJPkfonK ns/ fujo/ d/ jktK^GktK d[nkok p~funK ƒ eftsk ft~u o;^wrB eo

;edk j?. i/eo eftsk rk e/ gVQh ikJ/ sK j'o th uzrk j?. fJ~e tko nfXnkge

nkg gVQ/, fco p~funK ƒ fg~S/^fg~S/ p'bD bJh fejk ikt/ ns/ fco feskpK y'bQ e/

nfXnkge fJ~e^fJ~e g?oQk gVQ/ ns/ p~u/ fg~S/^fg~S/ rk ;ed/ jB iK i' fodw, X[B

Page 6: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

6wfje-8

nfXnkge B/ Set ehsh j't/rh T[;/ soQK rkT[D, fco p~funK e'b'A th tkoh^tkoh

gVQtkJh ikDh ukjhdh j?.

eftsk gVQkT[D s'A pknd ;tkb g[~S ;ed/ j'l fit/AL

� ethnK, PkfJoK ns/ fbykohnK B/ gzikph p'bh ft~u eh Gfonk j?<

� nkgDh GkPk fe; ƒ fejk iKdk j?<

� ftd/PK ft~u id'A gzikph fwbd/ jB sK eh wfj;{; eod/ jB<

� fejV/ ;kro mkmK wkod/ tr oj/ jB<

� s[;hA nkgDh wK^p'bh dh fpjsoh bJh eh eo ;ed/ j'<

Page 7: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

7 gzikph^p'bh

ekoih^gzBk (Worksheet)–1

gzikph^p'bh

fd~s/ rJ/ BktK ft~u'A gzikph ;kfjsekoK d/ Bkw j/m fd~s/ ykfBnK ft~u fby'L

GkJh tho f;zx, XBh okw ukfsqe, w[BPh gq/w uzd, fco'IdhB Poc, ofpzdoBkE

‘N?r'o’, wjkswk rKXh, ;[oihs gkso, fPt e[wko pNkbth, fgqzL s/ik f;zx,

nzfwqsk gqhsw, vkL w'jB f;zx, dbhg e"o fNtkDk, wjKd/th towk, w/Ebh PoB

r[gs, feoB p/dh, noftzd e/iohtkb, GkJh r[odk;, gq'L gqhsw f;zx, vkL

jofPzdo e"o.

1

5 6 7

109

11

13

8

2 3 4

12

gkm

1

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 8: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

8wfje-8

ekoih^gzBk (Worksheet)–2

nodk;

fd~s/ rJ/ BktK ƒ T[BQK d/ ykfBnK ft~u fby'L

fgnko, eth, B|os, \[Ph, gkDh, P~eo, r[VQ, fd~bh, nkrok, ekgh, g?ABf;b, opV,

w/I, g[;se, eN'oh, i~r, p~eoh, fjoB, e[Vh, eq'X, fJwkBdkoh, ;~u, M{m, noftzd

e/iohtkb, feoB p/dh, nzfwqs;o, gzikp, Gkos, oDihs f;zx, r[o{ BkBe d/t ih,

uzvhrVQ, iwks, |"i, jwdodh, fwmk;, e[V~sD, d[~X, ;'Bk, u"b, s/b, eDe, w~yD,

b~;h, Pops, r[~Sk, vko, ;zrs, ;Gk, N'bh, izR , iEk, t~r.

nkw BKt yk; BKt t;s{^tkue Gkt^tkue fJe~m^tkue

1

2

3

4

5

6

7

8

9

gkm

1

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 9: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

9 nodk;

ekoih^gzfBnK d/ T[Zso

ekoih^gzBk 11. 1. GkJh tho f;zx 2. XBh okw ukfsqe 3. fco'idhB Poc

4. ;[oihs gkso 5. fPt e[wko pNkbth 6. fgqzL s/ik f;zx

7. nzfwqsk gqhsw 8. vkL w'jB f;zx 9. dbhg e"o fNtkDk

10. GkJh r[odk; 11. gq'L gqhsw f;zx 12. vkL jofPzdo e"o

ekoih^gzBk 2nkw BKt ^ eth, ekgh, g?AB~f;b, opV, w/I, g[;se, eN'oh, i~r,

p~eoh, fjoB, e[Vh.

yk; BKt ^ fd~bh, nkrok, noftzd e/iohtkb, feoB p/dh, n~fwqs;o,

gzikp, Gkos, oDihs f;zx, r[o{ BkBe d/t ih, uzVhrVQ.

t;s{^tkue BKt ^ P~eo, r[V, gkDh, d[~X, ;'Bk, u"b, s/b, wyD, b~;h, ;ops.

Gkt^tkue BKt ^ fgnko, B|os, \[Ph, eq'X, jwdodh, fwmk;, e[V~sD,

fJwkBdkoh, ;~u, M{m

fJe~m^tkue BKt ^ iwks, c"i, ;zrs, ;Gk, N'bh, r[~Sk, vko, izR, iEk, t~r.

gkm^g[;sel nfGnk; d/ T[Zso

1. fd~s/ rJ/ PpdK dk P[~X T[ukoB eoe/ d;~Dk ns/ fco p~funK e'b'A tkoh^tkoh

;[DBk.

2. (T) nkgDh wK^p'bh gzikph ft~u.

(n) fijVh p'bh p~uk wK e'b', T[; dh r'd ft~u, T[; d/ d[~X Bkb f;~ydk j?.

3. (T) gzikph GkPk fw~mh p'bh j?, fJ; ft~u'A wK dk fgnko BIo nkT[Adk j?. fJ;

ft~u i'pB, thosk, gqhs ns/ t?okr tkb/ dfonk trd/ jB. fJ; ƒ fPzrkoB

bJh ethnK, PkfJoK ns/ fbykohnK B/ nDw[~bk ;kfjs ofunk j?.

(n) feT[Afe pj[s ;ko/ gzikph ftd/PK ft~u t;/ j'J/ jB. fi~E/^fi~E/ gzikph t~;d/

jB, T[ZE/ gzikph ;fGnkuko, fr~Xk^GzrVk, tkoK, Y'b/, Ppd^ehosB,

r[od[nko/ ;zrsK th j[zdhnK jB. eth^;zw/bB th j[zd/ jB ns/ gzikph

fcbwK th t/yhnK ikdhnK jB. fJ;/ bJh ;ko/ ;z;ko ft~u gzikph dh X[zw

gJh j'Jh j?.

Page 10: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

10wfje-8

(J) i'pB, thosk, gqhs ns/ t?okr d/ dfonk trd/ jB. ethnK B/ fJ; B{z

fPzrko^o; Bkb fPzrkfonk j?.

4. 1. (J) G?D^GoktK dh soQK

2. (n) fw~mh

3. (n) ;kƒ e'Jh th t~y BjhA eo ;edk.

5. (n) eth

ftnkeoB

1. (J) gqd/; 2. (;) B|os 3. (n) ethnK

ouBkswe ekoi

(T) fijVh p'bh p~uk nkgDh wK s'A T[; dh r'd ft~u ns/ T[; d/ d[~X Bkb f;~ydk

j?.

(n) wK^p'bh dh wj~ssk wK fizBh j?, wK^p'bh ft~u jh n;hA p'bDk f;~yd/ jK.

wK^p'bh okjhA jh n;hA d{ihnK GkPktK f;~yd/ jK. wK^p'bh ft~u jh j~;d/

jK, o'Ad/ jK, \[PhnK Ikjo eod/ jK, d[~y ;KM/ eod/ jK, ftnkj^PkdhnK

ft~u GzrV/^fr~X/ wK^p'bh ftu jh j[zd/ jB. wK^p'bh ft~u fby e/ n;hA

nkgD/ wB d/ jkt^Gkt gqrN eo ;ed/ jK. r~b eh, wK^p'bh ;kvh d{ih

wK j?.

(J) wK^p'bh ƒ e'Jh G[~b jh BjhA ;edk feT[Afe fJj ;kvh o{j j?, o{j s'A ftSV

e/ ;oho th fe; ezw dk. wK^p'bh ƒ G[~bD dk noE j?, pzd/ dh nkswe

w"s, T[j ;~u s'A d{o j' iKdk j?, wK^p'bh ƒ G[~b e/ sK e'Jh fiT[ jh BjhA

;edk. fijVk fiT[A fojk j?, T[j bkP j?.

(;) p~funK B/ nkgD/ nB[Gt fbyD/ jB.

f;oiBkswe^b/yB

(T) p~funK B/ nkgD/ nB[Gt fbyD/ jB.

(n) eftsk gkm^w[ekpbk j?. ukoN pDkT[AD/ jB. eftsk :kd eoBh j?.

Page 11: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

11 fJwkBdkoh

2. fJwkBdkoh

w[~y^T[d/P

;~u/, fJwkBdko ns/ fBoG? p~u/ pDB bJh T[sPkfjs eoBk. fdqV eokT[Dk fe ;~u

s'A T[go e[~M th BjhA j?. jK, nro e[~M j? sK T[j ;~uk^;[~uk ihtB j?. ;ukJh,

fJwkBdkoh ns/ fBoG?sk wB~[y ƒ pj[s t~vhnK fBnkwsK Bkb fBtkidh j?. fi~E/ ;~u

j[zdk j?, T[ZE/ o~p j[zdk j?. o~p jw/PK ;~u dk ;kE fdzdk j? feT[Afe T[j j? jh ;~u, fJ;/

bJh T[; dk Bkw ;~uk j?. ;' ;G s'A w[~y s/ t~vh r~b j? p~funK ƒ ;~u p'bD bJh gq/

fos eoBk. ;~u p'bD dh tfvnkJh ;wMkT[Dk. ‘o{gk’ fJ~e gqshe j?, ;ukJh j?.

;kv/ nkb/^d[nkb/ th eJh nfij/ ftnesh j[zd/ jB, fiBQK B/ ;~u d/ okj s/ u~b e/ Bt/A

g{oB/ gkJ/ j[zd/ jB. fe;/ th ;wki dh T[;koh bJh ;~u/, fJwkBdko ns/ pjkdo p~u/

ukjhd/ j[zd/ jB. ;' nfXnkge dh pj[s t~vh fIzw/tkoh j[zdh j? fe T[j nkgD/ p'bK

okjhA, nkgD/ feodko okjhA, p~funK ƒ fJBQK r[DK Bkb Gog{o eo/.

� Ppd^Gzvko ft~u tkXk eoBk.

� f;oiBkswe ;'u ƒ T[GkoBk.

� B?fse r[DK Bkb Gog{o eoBk.

� BKt dh d[jokJh eokT[Dk.

nfXnkgB^;ze/s

gkm d/ nozG ft~u jh nfXnkge t~b'A gqPB g[~S/ rJ/ jB. fJ; soQK jh nozG ehsk

ik ;edk j?, e[~M j'o gqPB g[~S/ ik ;ed/ jB, fit/AL

� ;~u feT[A p'bDk ukjhdk j?<

� ;~u p'bD d/ eh bkG jB<

� eh s[jkƒ b~eVjko/ ns/ e[jkVhnK tkbh ejkDh nkT[Adh j?<

� d/tsk b~eVjko/ s/ \[P feT[A j' frnk ;h<

� gq;zB j'J/ d/ts/ B/ b~eVjko/ ƒ eh fd~sk ;h<

� id'A ;~u p'bd/ j' sK eh wfj;{; eod/ j'<

Page 12: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

12wfje-8

� p~u/ M{m feT[A p'bd/ jB<

� fJj feT[A fejk iKdk j? fe M{m d/ g?o BjhA j[zd/<

fJ; soQK d/ nB/eK gqPB pD ;ed/ jB.

®nfXnkge nkg ;koh ejkDh T[Zuh ntkI ft~u gVQ e/ ;[Dkt/, fJj ejkDh

ejkDh^o; Bkb Gog{o j?. j"bh^j"bh nkgD/ f;yo t~b tXdh j?. p~funK dh

;[os ƒ ejkDh ft~u go' e/ o~yDk j?. fit/A pI[or e'Jh pks ;[DkT[Ad/ ;B iK

e'Jh ;kyh ;[DkJh iKdh j?. p~funK ƒ ejkDh ft~u o;^wrB eo d/Dk ukjhdk

j?. nfXnkge ntkI d/ T[sokn^uVQkn, fujo/ d/ jktK^GktK ns/ j~EK d/

fJPkfonK Bkb fpbe[b T[jh fdqP f;oi ;edk j?, fit/A ;~u^w[~u jh p~u/ oki/ d/

;kjwD/ oki^wfjb ft~u yV/ jB, okik phi tzv fojk j?. ;koh ejkDh gVQB s'A

pknd jh gqPB g[~SD/ ukjhd/ jB fit/AL

� oki/ d/ fezB/ g[~so XhnK ;B<

� okik fe; dh w~dd Bkb nkgDk tko; u[DBk ukj[zdk ;h<

� oki/ B/ p~funK ƒ eh tzfvnk<

� o{gk nkgD/ rwb/ ft~u eh b? e/ rJh ;h<

� oki/ B/ nkgDk tko; fe; ƒ u[fDnk ;h<

� oki/ B/ o{gk ƒ nkgDk tko; feT[A u[fDnk ;h<

� pkeh p~funK B/ rwfbnK ft~u c[~b fet/A T[rkJ/ ;B<

� fe;/ d/P d/ tko; fej' fij/ j'D/ ukjhd/ jB<

� p~funK d/ i' th T[Zso j'D, nfXnkge nkg ;jh T[Zso d~; e/ ;kok gkm

p~funK e'b'A tkoh^tkoh gVQk ;ed/ jB.

nzs ft~u p~funK ƒ fJj r~b Io{o jh fdqV eokT[Dh ukjhdh j? fe ;~u p'bD d/

fJBkw pj[s t~v/ fwbd/ jB fJ; bJh ed/ th M{m BjhA p'bDk ukjhdk. p/fJwkB

BjhA j'Dk ukjhdk .

Page 13: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

13 fJwkBdkoh

ekoih^gzBk (Worksheet)–1

fJwkBdkoh

1. j/m fby/ gqPBK d/ T[Zso fby'L

1. ;kƒ ;~u feT[A p'bDk ukjhdk j?<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

2. oki/ B/ p~funK ƒ fejV/ phi fd~s/ ;B.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

3. o{gk d/ rwb/ ft~u e'Jh th c[~b feT[A BjhA T[frnk<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

4. oki/ B/ nkgDk tko; fe; ƒ u[fDnk ;h<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

5. oki/ B/ d{i/ p~funK ƒ feT[A fcNekfonk ;h<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

6. fe;/ th d/P d/ tko; fej' fij/ j'D/ ukjhd/ jB<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

7. s[;hA fej' fij/ p~u/ pDBk g;zd eo'r/< o{gk tor/ iK d{;o/ p~funK tor/<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

2. j/m fby/ tkeK ƒ gVQ e/ ;jh n~r/ (P) ns/ }bs n~r/ (O) dk fBPkB brkU.

1. o{gk fJ~e fJwkBdko p~uh ;h.

2. oki/ B/ nkgDk tko; fe;/ M{m/ p~u/ ƒ u[D fbnk ;h.

3. o{gk d/ rwb/ ft~u fJ~e th |[~b BjhA T[Zfrnk.

4. oki/ B/ p~funK ƒ G[~i/ j'J/ phi fd~s/ ;B.

5. oki/ d/ xo nkgD/ uko g[~so ;B.

6. okik |[~b^g"fdnK ƒ pj[s B|os eodk ;h.

gkm

2

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 14: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

14wfje-8

ekoih^gzBk (Worksheet)–2

fJwkBdkoh

jo fJ~e BKt d/ 4–4 Ppd fby'L

1. yk; BKt 1. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

2. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

3. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

4. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

2. nkw BKt 1. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

2. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

3. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

4. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

3. t;s{^tkue BKt 1. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

2. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

3. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

4. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

4. Gkt^tkue BKt 1. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

2. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

3. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

4. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

5. fJeZm^tkue BKt 1. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

2. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

3. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

4. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

gkm

2

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 15: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

15 fJwkBdkoh

ekoih^gzfBnK d/ T[Zso

ekoih^gzBk 1

1. 1. feT[Afe ;~u p'b e/ e[~M th :kd BjhA o~yDk g?Adk ns/ o~p dhnK ;kohnK

poesK p~u p'bD tkb/ wB[~y ƒ fwbdhnK jB<

2. oki/ B/ p~funK B{z G[~i/ j'J/ phi fd~s/ ;B.

3. feT[Afe T[; B/ G[~i/ j'J/ phi phi/ ;B fijV/ T[Zrd/ BjhA jB.

4. oki/ B/ o{gk ƒ nkgDk tko; u[fDnk ;h.

5. feT[Afe T[BQK B/ M{m p'fbnk ;h ns/ T[j ;ko/ X'y'pkI ;B.

6. pjkdo, ;~u/ ns/ fJwkBdko j'D/ ukjhd/ jB.

7. p/P~e o{gk tor/, ;~u/ ns/ pjkdo p~u/ pDBk g;zd eoKr/.

2. 1. P 2. O 3. P 4. P 5. O

6.O

ekoih^gzBk 2

1. yk; BKt ^ o{gk, nwB, csfj, r[ogqhs

2. nkw BKt ^ ebw, c[~b, g"d/, rwb/

3. t;s{^tkue BKt ^ phi, gkDh, d[~X, w~yD

4. Gkt^tkue BKt ^ ;~u, fJwkBdkoh, M{m, bkbu, pjkdoh

5. fJ~em^tkue BKt ^ iwks, N'bh, M[zv, |"i

gkm^g[;sel nfGnk; d/ T[Zso

1. fd~s/ rJ/ PpdK dk P[~X^T[ukoB eoe/ d;~Dk ns/ fco p~funK e'b'A tkoh^tkoh

;[DBk.

2. (T) feT[Afe ;~uh, fJwkBdko, db/o ns/ pjkdo ;h.

(n) feT[Afe T[; B/ T[jh phi, phi/ ;B fijV/ oki/ B/ fd~s/ ;B ns/ T[j phi G[~i/

j'J/ ;B, fijV/ T[Zr BjhA ;h ;ed/.

(J) feT[Afe T[BQK B/ M{m p'fbnk ;h, us[okJh ehsh ;h, p/fJwkBh ehsh ;h.

Page 16: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

16wfje-8

3. (T) fe ;~u p'bDk pj[s t~vk r[D j?, r[DK f;o r[D j?. ;~uk ihtB fiT[Dk j'o

th T[Zsw j?. fi~E/ ;~u j?, T[ZE/ o~p j?. ;~u p'bD d/ fezB/ t~v/ fJBkw fwb

;ed/ jB, fJj o{gk d/ ihtB s'A gsk b~rdk j?. fJ; bJh ;kƒ ed/ th M{m

BjhA p'bDk ukjhdk Gkt/A e[~M th j' ikJ/.

(n) oki/ B/ p~funK ƒ G[~i/ j'J/ phi fd~s/, fijV/ T[Zr BjhA ;h ;ed/. p~funK

B/ Bt/A phI yohd e/ phi fd~s/ ns/ tXhnk c[~b T[rk bJ/ id'A fe o{gk B/

nfijk BjhA ehsk T[; B/ oki/ t~b'A fd~s/ rJ/ phi jh phi/. go id'A e[~M Bk

T[Zfrnk sK T[j fBokP BjhA j'Jh T[; B/ oki/ ƒ ;G e[~M ;~u^;~u d~; fd~sk.

oki/ ƒ o{gk tork ;~uk fJwkBdko ns/ pjkdo tko; ukjhdk ;h fJ; bJh

oki/ B/ o{gk ƒ u[D fbnk ns/ pkeh p~funK ƒ M{m p'bD bJh fcNekfonk.

(J) p/P~e, ;ko/ o{gk ƒ jh g;zd eoBr/ feT[Afe ;~uk^ihtB jh ;~uh \[Ph fdzdk

j?. ;ukJh dh jh jw/PK fi~s j[zdh j?. ;~u/ wB[~y dh o~p th w~dd eodk j?.

4. 1. (n) G[~i/ j'J/ phI

2. (J) |[~b p{fNnK dh

3. (n) oki/ B/ p~funK ƒ fejk

4. (J) oki/ B/ o{gk ƒ fejk

5. 1. oki/ B/ nkgDk tko; o{gk ƒ u[D fbnk.

2. B/e ;zskB wkfgnK dh ;G s'A t~vh d"bs jz[dh j?.

3. o{gk ;~uh ns/ fJwkBdko bVeh ;h.

4. o~p T[BQK dh w~dd eodk j? fijV/ nkgDh w~dd nkg eod/ jB.

5. o{gk B/ |[~b T[rkT[D bJh pj[s fwjBs ehsh.

6. 1. fpoX 2. ;zGkb 3. ukjhdk 4. u[DBk 5. pj[s

6. f;zxk;D

Page 17: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

17 fJwkBdkoh

ftnkeoB

1. (J) phi

2. (n) fJwkBdkoh (;) \[Ph (j) ;~u

3. (n) yk; BKt

4. (J) ;~u

5. rwb/

6. (;) r[~;/ ft~u T[j pj[s |[~b frnk.

ouBkswe ekoi

(T) p~funK B/ nkgD/ nB[Gt fbyD/ jB.

(n) p~funK B/ nkgD/^nkg fbyDk j?.

(J) p~funK B/ nkgD/^nB[Gt fbyD/ jB.

(;) p~funK B/ nkg/ fbyDk j?.

(j) p~funK B/ nkg/ fbyDk j?.

(e) feT[Afe fJwkBdko ofjD Bkb jh nkswe^PKsh fwbdh j?, nkswe^;[y

fwbdk j?, ;~uh y[Ph fwbdh j?. xo ft~u ;kohnK poesK ofjzdhnK jB.

fe;/ fe;w dk vo BjhA ofjzdk. ;G irQk fJ~Is u[zdh j?. b'e ;[yh s/

gob'e ;[j/bk j' iKdk j?.

f;oiBkswe^b/yB

d't/ gqPB p~funK B/ nkg fbyD/ jB. rsh ftXhnK jB. p~funK B/ nkgD/

nB[Gt fbyD/ jB.

Page 18: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

18wfje-8

3. fsB XzB iD/dh wKT[

w[~y^T[d/P

;{|h ;zs, gzikph ;kfjs d/ fgskwk pkpk |ohd ih d/ ihtB pko/ ukBDk gkT[Dk.

wjkB Py;hnsK dk ihtB^doPB p~funK ft~u B?fse r[DK d/ phi phidk j?.

wjK^g[oyK dhnK ihtBhnK gVQkT[D dk T[d/P fJjh j[zdk j? fe p~u/ T[BQK s'A gq/oDk b?e/

T[Zuk ;[~uk ihtB fiT[D dh iku f;~yD. pkpk cohd ih pko/ ;zy/g fijh ikDekoh

fdzdk fJj gkm p~funK ft~u nB/eK sozrK T[sgzB eodk j?. o~p dh Grsh t~b gq/

odk j?. uzr/ r[DK d/ XkoBh pDkT[dk j?. p[o/ dk th Gbk eoB dh f;~fynk fdzdk

j?. pugB s'A jh o~ph^fgnko dh ikr bkT[Dh f;ykT[Adk j?. fJj ikDekoh th

fdzdk j? fe gzikph p'bh dk t~vk^tv/ok th pkpk cohd j?. fiBQK B/ gzikph p'bh ft~u

fezBk fw~mk ;kfjs ofunk j?. T[j ;kfjs fijVk n~m ;" ;kb phs ikD d/ pkti{d

th BtK^Be'o j?. ;kv/ n~i d/ ihtB d/ jo gfjb{ s/ Y[~edk j?. ;' pkpk cohd pko/

gVQkT[Dk, p~funK ƒ gzikph ;fGnkuko ns/ gzikph GkPk d/ nwho fto;/ Bkb i'VB

dk wjkB T[Zdw j?.

nfXnkgB^;ze/s

gkm gVQkT[D s'A gfjbK nfXnkge pkpk cohd ihU dhnK s;thoK ftyk ;ed/ jB.

pkpk cohd ih s/ pDhnK fcbwK ft~u'A e'Jh fcbw th ftyk ;ed/ jB, T[; ghohnv

ft~u fijVk n~i e~bQ jo ;e{b ft~u, fcbw iK e'Jh j'o gq'i?eN ftykT[D bJh fwbdk

j?. s;thoK ftyk e/ fJ; gqeko d/ gqPB g[~S ;ed/ j'L

� pkpk cohd pko/ eh ikDd/ j'<

� gzikph GkPk dk w'Yh e"D ;h<

� pkpk cohd ih B/ w[;bwkB j' e/ th gzikph ft~u feT[A fbfynk ;h<

� ;kvh wK^p'bh fejVh j?<

� wK^p'bh fe; ƒ efjzd/ jB<

Page 19: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

19 fsB XzB iD/dh wKT[

� pkpk cohd ih dh pkDh fejV/ rqzE ft~u doI j?<

fJ; gqeko d/ j'o gqPB nfXnkge nkg pDk ;ed/ jB. ;kok gkm nfXnkge

nkg T[Zuh ntkI ft~u gVQ/.gkm gVQkT[Afdnk j'fJnK th gqPB g[~S ;ed/ j' sK fe

p~funK dk fXnkB e/Adfos oj/.

� pkpk cohd ih dk iBw fe~E/ j'fJnk ;h<

� pkpk cohd ih ƒ eh fejk iKdk ;h<

� Peorzi dk eh noE j?<

� BwkI gVQB t/b/ w[;~b/ j/m cohd ƒ eh fwbdk ;h<

� fJ~e fdB nzwh fejVh r~b G[~b rJh ;h<

� pkpk cohd ih Bkb pugB ft~u fejVk uwseko j'fJnk ;h<

� pkpk cohd ih dh fezBh pkDh r[o{ rqzE ;kfjp ft~u doi j?<

� pkpk cohd ih dk e'Jh ;b'e gVQ e/ ;[DkU.

®;b'eK d/ noE eoe/ ;wMkJ/ ik ;ed/ jB. Gkt/A ;ko/ noE gkm ft~u fby fd~s/

rJ/ jB fco th nfXnkge j'o ft;Eko Bkb ;wMk ;ed/ jB. p~funK e'b'A th

tkoh^tkoh gkm gVQtkfJnk ikDk ukjhdk j?.

®gkm dk s~s;ko fejVh r~b ft~u j?, gkm dh f;fynk eh j? T[j th nkyho s/

fdqV eokT[Dh ukjhdh j?. ‘pkpkDhnK ejkDhnK g[s ;[g[s eo/fB’ tkbh s[e

dh ftnkfynk ehshk ik ;edh j? fe fet/A pkfpnK, dkfdnK, wjK g[oyK dhnK

ejkDhnK g[~soK s'A ;g[~so pDk fdzdhnK jB.

Page 20: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

20wfje-8

ekoih^gzBk (Worksheet)–1

fsB XzB iD/dh wKT[

1. j/m fby/ gqPBK d/ T[Zso fby'L

1. pkpk cohd ih ƒ gzikph ;kfjs dk eh fejk iKdk j?<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

2. pkpk cohd ih ƒ j'o fe; BK Bkb ikfDnk iKdk j?<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

3. pkpk cohd ih dh pkDh fejV/ rqzE ft~u doi j?<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

4. pkpk cohd ih d/ nkT[D Bkb gzikp ft~u fe; BthA ftukoXkok dk iBw

j'fJnk<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

5. fJ~e fdB pkpk cohd ih dh nzwh fejVh r~b G[~b rJh ;h<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

2. fd~s/ rJ/ PpdK d/ tke pDkUL

1. fwmk;

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

2. f;de

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

3. T[gd/P

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

4. fBwosk

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

5. ;kdrh

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

gkm

3

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 21: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

21 fsB XzB iD/dh wKT[

ekoih^gzBk (Worksheet)–2

fsB XzB iD/dh wKT[

1. j/m fby/ tkeK ft~u'A gVBKt u[D'L

w?ƒ r[opkDh ;[DBk uzrk b~rdk j?.

fJj ;kvk wkor^doPB eodh j?.

w/o/ wksk ih o'I r[opkDh gVQd/ jB.

T[j Bkw th igd/ jB.

n;hA fwb e/ r[opkDh d/ noE ;wMd/ jK.

;kƒ noEK ;w/s r[opkDh gVQBh ukjhdh j?.

fJj e"D jB<

;G ƒ p[bk bU fco d~;d/ jK.

2. j/m fby/ tkeK ft~u'A fefonktK u[D'L

rhsk ns/ whsk y/v ojhnK ;B.

T[j d't/A o~;h N~g ojhnK jB.

pkeh p~u/ d"V oj/ jB.

w/ok t~vk tho nkfJnk j?.

n;hA T[BQK e'b'A r~bK ;[DKr/.

T[j |"i dh B"eoh eod/ jB.

wksk ih tho/ bJh yho pDk oj/ jB.

w/o/ bJh thok ;[jDh fijh uz[Bh fbnkfJnk j?.

gkm

3

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 22: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

22wfje-8

ekoih^gzfBnK d/ T[Zso

ekoih^gzBk 1

1. 1. pkpk |ohd ih ƒ gzikph ;kfjs dk fgskwk fejk iKdk j?.

2. pkpk |ohd ih ƒ Peorzi BK Bkb ikfDnK iKdk j?.

3. pkpk |ohd ih dh pkDh r[o{ rqzE ;kfjp ft~u doi j?.

4. pkpk |ohd ih d/ nkT[D Bkb gzikp ft~u ;{|h ftukoXkok dk iBw j'fJnk.

5. fJ~e fdB pkpk |ohd ih dh nzwh P~eo o~yDh G[~b rJh ;h.

2. 1. pkpk |ohd ih dh pkDh ft~u pj[s fwmk; j?.

2. f;de Go';k o~yD tkfbnK d/ p/V/ gko j[zd/ jB.

3. pkpk |ohd ih dh pkDh Bkw^igD dk T[gd/P fdzdh j?.

4. pkpk |ohd ih fBwosk d/ g[zi ;B.

5. GrsK dk ihtB ;kdrh Gfonk jz[dk j?.

ekoih^gzBk 2

1. w?ƒ, fJj, w/o/, T[j, n;hA, ;kƒ, fJj, e"D, fJBQK, n;hA, ;G.

2. y/v ojhnK jB, N~g ojhnK jB, d"V oj/ jB, nkfJnk j?, ;[DKr/, eod/ jB,

pDk oj/ jB, fbnkfJnk j?.

gkm^g[;sel nfGnk; d/ T[Zso

1. fd~s/ rJ/ PpdK dk P[~X^T[ukoB eoe/ d;~Dk ns/ fco p~funK e'b'A tkoh^tkoh

;[DBk.

2. (T) pkpk |ohd ih dk iBw e'm/tkb, fibQk w[bskB, 1173 JhL ft~u j'fJnk, i'

n~i e~bQ gkfe;skB ft~u j?.

(n) ‘Peo rzi’ s'A Gkt j?, fwmk; dk \IkBk, fwmk; dk Gzvko. pkpk cohd

ih ƒ th T[BQK d/ fw~m/ ;[Gkn eoe/ Peorzi fejk iKdk ;h.

(J) r[o{ rqzE ;kfjp ft~u pkpk |ohd ihU d/ 112 ;b'e ns/ 4 Ppd doi jB.

Page 23: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

23 fsB XzB iD/dh wKT[

3. (T) p[o/ dk Gbk eoB Bkb d/jh ƒ e'Jh o'r BjhA b~rdk feT[Afe wB jh ;kohnK

fpwkohnK dh iVQ j?. id'A wB yokp j[zdk j? sK ;oho dk ;kok YKuk jh

ftrV iKdk j?. G[~y BjhA b~rdh, e[~M jIw BjhA j[zdk fJ; bJh i/eo wB

uzrk ;'udk j? sK ;oho th no'r ofjzdk j?. wB ƒ no'r o~yD bJh p[fonK

dk th Gbk eoBk g?Adk j?.

(n) pkpk |ohd ih efjzd/ jB, j/ w~B[~y ̀ i/ s{z pohe neb tkbk j?A sK d{;fonK

d/ wkV/ ezwK ƒ ikBD s'A gfjbK nkgD/ fjod/ nzdo Mksh wko, e'Jh nfijk

ezw Bk eohA, fi; eoe/ s?ƒ o~p dh dorkj ft~u Pofwzdk j'Dk gJ/.

(J) pkpk |ohd ih dh pkDh efjzdh j? fe P~eo, yzv, fwPoh, Pfjd, d[~X, r[V

ns/ j'o fw~mhnK uhIK s'A th o~p dk BK fw~mk j?. go fJ; fwmk; ƒ goyD

bJh Bkw igDk g?Adk j?. fit/A r[V yk e/ jh gsk b~rdk j? fe T[j fw~mk j?

fJ;/ soQK Bkw th ig e/ jh gsk brdk j? fe T[j ;G s'A fw~mk j?.

(;) o~p dh dorkj ft~u Pofwzdk Bk j'Dk gJ/, pkpk cohd ih ;wMkT[Ad/ jB fe

T[j ezw eoB/ S~v d/j fiBQK ƒ eoB dk e'Jh bkG BjhA, Gkt u[rbh fBzdk,

fe;/ dk p[ok ;'uDk, ;wK popkd eoBk, o~p dh dorkj ft~u Pofwzdk j'D

s'A puD bJh w[B~y ƒ gqG{ dh pzdrh eoBh g?Adh j?. Bkw igD tkfbnK ƒ

jh o~p dh dorkj ft~u nkdo^wkD fwbdk j?. pkehnK ƒ X~e/ g?Ad/ jB.

;iktK fwbdhnK jB.

4. 1. (J) fgskwk

2. (J) ;{|h ftukoXkok

3. (n) P~eo

4. (;) o~p B/

5. fJ; ;b'e dk Gkt j? fe fijV/ s?ƒ d[yh eod/ jB, szr eod/ jB, s/ok p[ok

;'ud/ jB, s{z T[BQK Bkb th p[ok toskU Bk eo, T[BQK dk th Gbk ;'u, fJ; soQK

Page 24: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

24wfje-8

dh fIzdrh fiT[A e/ jh s{z o~p d/ xo ft~u gotkB j' ;edk j?A. Gkt fe p[o/ s'A

p[o/ pzd/ dk th Gbk eo iK ;'u. fJjh sohek j? dot/Ph fIzdrh fiT[D dk. fJ;/

soQK jh s{z o~p ƒ \[P eo ;edk j?.

ftnkeoBL

1. (J) t;s{^tkue

2. (J) e[V~sD

3. (n) N[~N frnk

4. (J) pkjtK

ouBkswe ekoi

(T) bkG jh bkG jB, o~p dh Grsh t~b b~rhdk j?, p[o/ ezwK s'A pu ikJhdk j?.

iBw ;|bk j' iKdk j?. B?fse r[DK d/ XkoBh pD ikJhdk j?.

(n) feT[Afe t~fvnK e'b, r[o{^ghoK e'b p~funK ƒ d/D bJh pj[s e[~M j[zdk j?.

uzrhnK f;fynktK j[zdhnK jB. nPhotkd j[zd/ jB, j'o fJBkw j[zd/ jB go

efjDk Bk wzBD tkb/ p~u/ T[BQK s'A tKM/ ofj iKd/ jB.

(J) feT[Afe fJj wB[y ƒ T[Zuk u[~edhnK jB. ihtB d/ ;jh noE ;wMkT[AdhnK,

g[~soK s'A ;g[~so eodhnK jB. mzrK s'A ;zs pDkT[AdhnK jB. p[o/ ezw s'A

toidhnK jB. b'VtzdK d/ ezw nkT[Dk f;ykT[AdhnK jB.

f;oiBkswe^b/yB

p~funK B/ nkg/ iwks ft~u fwb e/ eoBhnK jB.

Page 25: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

25 nBw'b^ft~fdnk

4. nBw'b^ft~fdnk

w[~y^T[d/P

p~funK ƒ ft~fdnk dk wj~st ;wMkT[Dk. ft~fdnk e/tb uko^iwksK gk; eo b?Dk

BjhA j?. ft~fdnk dk noE j?, sB^wB o"PB j' ikDk, uzr/ wzd/, ;[jD/^e'M/, ;~u^M{m

dh ;'Mh nkT[Dk. tfjwK^GowK ft~u'A fBeb e/ nkgDh fe;ws d/ nkg xkV/ pDBk.

pqfjwzv dh ouBk pko/ ikDB dh o[uh o~yDk. iks^XowK, ozrK^B;bK d/ G/dK s'A

T[Zm e/ ;koh wB[~ysk ƒ fgnko eoBk. eD^eD ft~u o~p d/ doPB eoBk, fgnko

ns/ B/eh d/ |[~b fyVkT[Dk. n;b ft~u ft~fdnk dk noE j?, pqfjwzv fi~v/ ftPkb j'

ikDk, ;koh wB[~ysk ƒ nkgDhnK pkjtK ft~u ;w/N b?Dk. wB[~y fizBk t~vk j[zdk iKdk

j?, T[Bk jh fBwo j' iKdk j'. feT[Afe T[; ƒ b~rdk j? fe o~p dh pDkJh f;qPNh

fezBh n;uoi, ndG[~s ns/ ;zg{oB j?, T{; B/ sK fJ; ;w[zdo ft~u'A e/tb fJ~e w'sh

u[rD dh jh e'fPP ehsh j?. fJ;/ ƒ jh efjzd/ jB, ftfdnk shik B/so j?. ftfdnk

frnkB j?, nEkj frnkB, n;hw frnkB. ;' nfijh ft~fdnk jk;b eoB bJh

p~funK ƒ gq/fos eoBk j?.

nfXnkgB^;ze/s

pj[s jh ehwsh eftsk j?, fJ~e^fJ~e b|I ehwsh j?, fJ; bJh fJ; eftsk ƒ

gVQkT[D s'A gfjbK e[~M s;thoK ftyk ;ed/ j', T[BQK ftneshnK dhnK fiBQK ft~fdnk

jk;b eoe/ d[BhnK ft~u nkgDk BK ewkfJnk j?l fit/A e'Jh th ;kfJz;dkB, ezfgT{No

dh ekY tkb/ ftfrnkBh, fpb r/NI, ;Nht I"pI fiBQK B/ I phone, I pad, I pod, I

mec ns/ j'o BthnK ekYK e~YhnK jB. N?bhftIB, fpibh, g[bkV dh :ksok tkb/,

vkeNo, tehb, wjkB nfXnkge fJwkBdko oki B/sk fe;/ dhnK th s;thoK ftyk

;ed/ j', T[BQK B/ fJj ;G e[~M ft~fdnk d/ pb^p{s/ s/ jk;b ehsk j?. ft~fdnk wB[~y

ƒ fezBk wjkB pDk ;edh j?, fizBk T[j ukjt/ T[ZBk t~vk pDk ;edh j?. fco ;koh

eftsk T[Zuh ntkI ft~u gVQh ikJ/, fco nfXnkge fJj Io{o jh ft;Eko g{ote

Page 26: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

26wfje-8

;wMk ;ed/ jB fe ftfdnk shik B/so fet/A j?. eftsk d/ ;ob noE ns/ ft~fdnk

s'A j'D tkb/ bkGK pko/ d~;Dk. eftsk gVQkT[D t/b/ p~funK ƒ g[;seK pzd oyD bJh

fejk ikt/ sK n~Sk j?. eftsk brksko fpBk o[e/ fit/A, fJ~e p{Nk nzph dk eftsk

j?, T[;/ bfji/ ft~u gVQkU, fJ~e d' tko nfXnkge nkg eftsk gVQ/ sK n~X/ s'A t~X

noE p~funK B{z ;foi^;[Gkn jh ;wM nk iKd/ jB. nfXnkge d/ fg~S/ p~funK

ƒ p'bD bJh fejk ikt/. p/P~e t~vh iwks d/ p~u/ jB go p~u/ sK p~u/ jh jB, id'A

iwks ft~u nfXnkge nfijk wj"b f;oid/ jB fe p~u/ T[; dk nBzd wkDB, p~u/

T[; ft~u o;^wrB j' ikD sK t~v/ p~funK ƒ th uzrk b~rdk j?. fJ; bJh eftsk

gVQkT[D t/b/ fJj Io{o fXnkB ’u o~y' fe p~u/ eftsk d/ GktK ft~u r[nku ikD, T[;

dh fodw dk nBzd wkDB. eftsk dk ;ko seohpB, T[d/P ft~u fby fd~sk frnk

j?. ;ko ;wMk e/ fco p~funK e'b'A tkoh^tkoh ;koh eftsk gVQtkU ns/ ;ob gqPB

g[~S ;ed/ j'l fit/AL

� shih n~y fe; ƒ nkfynk frnk j?<

� nBgVQ pzdk fe; ;wkB wzfBnk frnk j?<

� ft~fdnk gVQB d/ eh bkG jB<

� fejV/ b'e ;|b j[zd/ jB<

� ihtB o{gh r[bd;s/ ft~u fejV/ |[~b fyVkT[D/ ukjhd/ jB<

� nwB^d{s fe; ƒ fejk iKdk j?<

� ;'Bh B/ dkdk ih Bkb dh tkndk ehsk<

� fezBQK ƒ b'e ;dhnK s~e :kd eod/ jB<

nfXnkge t~b'A nkg ;jh T[Zso d~; e/, ft~fdnk, gVQkJh dh wjkBsk ƒ fco fdqV

eokT[Dk ukjhdk j?.

Page 27: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

27 nBw'b ft~fdnk

ekoih^gzBk (Worksheet)–1

nBw'b ft~fdnk

gkm^p'X

j/m fbyhnK s[eK d/ noE fby'L

e'Jh th r~b n;zGt BjhA, ft~fdnk d/ n~yo efjzd/ B/,

T[j ;|b jw/PK j[zd/ B/, i' ;[gB/ uzr/ b?Ad/ B/.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

j/m fbyhnK s[eK g{ohnK eo'L

;'Bh B/ fejk, “w?A, dkdk ih j[D o'I

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.”

e'Jh uzrk

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

fJ; e[b dk BK

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

w?A T[Zuh

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.” T[j nkg w[jko/ efjD

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

T[j fw~mh BhAdo ft~u

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

, ;[jD/ fij/

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

b?D

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

gkm

4

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 28: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

28wfje-8

ekoih^gzBk (Worksheet)–2

nBw'b ft~fdnk

GkPk^p'X

1. j/m fby/ tkeK ft~u fefonktK Go'L

1. wkbh |[~b

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

2. nzfes B/ ejkDh

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

3. gzSh

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

4. x'Vk

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

5. p~db

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

6. fpibh

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

7. p~u/

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

8. nfXnkge p~funK ƒ

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

9. nfXnkge gzikph

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

2. j/m fby/ tkeK ft~u'A eosk ekoe u[D'L

joB{o B/ s;tho pDkJh.

epho eko ubk fojk j?.

gqGi's gVQ fojk j?.

foPh ;e{b ubk frnk.

nfXnkge p~funK ƒ gVQk fojk j?.

gkm

4

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 29: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

29 nBw'b ft~fdnk

ekoih^gzfBnK d/ T[Zso

ekoih^gzBk 1

1. d[BhnK ft~u e'Jh th ezw w[Peb BjhA. e[~M th n;zGt BjhA j[zdk, fwjBs eoe/

;G e[~M gqkgs ehsk ik ;edk j?.go fJ; r~b ƒ T[jh ;~u eo ftykT[Ad/ jB

fijV/ t~v/ ;[gB/ t/yd/ jB, fijV/ T[ZuhnK ykfjPK o~yd/ jB ns/ fco T[BQK bJh

nDE~e fwjBs eod/ jB. brksko nfGnk;, ;ys fwjBs ns/ T[Zu/ fynkb

jh wB[~y dhnK n;zGt r~bK ;zGt ft~u pdb fdzd/ ;B.

2. ;e{b/ iktKrk, o[spk gktKrk, uwektKrk.

ftfdnk gktKrk, b~rk, ;[~sk, ;[gB/, b~rk

ekoih^gzBk 2

1. s'V fojk ;h, ;[DkJh, T[Zv oj/ ;B, d"V fojk j?, }oi oj/ jB, uwe ojh j?,

gVQ oj/ jB, gVQk fojk j?, gVQk fojk j?.

2. joB{o, epho, gqGi's, foPh, nfXnkge

gkm^g[;sel nfGnk; d/ T[Zso

1. fd~s/ rJ/ PpdK dk P[~X T[ukoB eoe/ d~;Dk ns/ fco p~funK e'b'A tkoh^tkoh

;[DBk.

2. (T) dkdk ih ;'Bh ƒ ;wMk oj/ ;B fe T[; ƒ jo o'I ;e{b ikDk ukjhdk j?.

(n) ;'Bh B/ dkdk ih e'b'A g[~fSnk fe gVQkJh dk eh |kfJdk j? fJ; ƒ shih n~y

feT[A fejk iKdk j?<

(J) ;'Bh B/ dkdk ih ƒ fejk fe T[j jo o'I ;e{b ikJ/rk. uzrk o[spk gkJ/rk

ns/ nkgDh e[~b dk BK uwekJ/rk.

3. (T) ft~fdnk shik B/so j?. dkdk ih B/ ;'Bh ƒ ;wMkfJnk fe e/tb uko n~yo

gVQ b?Dk jh ft~fdnk BjhA, ft~fdnk sK T[j uhI j? fijVh nfrnkBsk d/

jB/o/ ƒ d{o eoe/ frnkB o{gh ukBD Bkb pzd/ ƒ o"PB eo fdzdh j?. frnkB

jh shik B/so j?.

Page 30: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

30wfje-8

(n) ft~fdnk s'A nDfrDs bkG jB. ft~fdnk gVQ e/ jh wB[~y ;z;ko ƒ ikD

;edk j?. T[; ƒ uzr/^wkV/ dh ;'Mh nkT[Adh j?. n~i d[BhnK ft~u fizBh

th so~eh j'Jh j? ;G ft~fdnk eoe/ jh j?. ft~fdnk Bkb vkeNo, tehb,

fJzihBhno, ;kfJz;dkB, ebkeko, nfXnkge, gq'c?;o pDd/ jB. n~i

wB[~yh ihtB ƒ nfs ;[yktK eoB tkbhnK ;[ftXktK fpibh, ezfgT{No,

N?bhft:i, ;?N/bkJhN, jtkJh Ijki, ;w[zdoh ijkI ;G ft~fdnk eoe/ jh

jB.

(J) fJ; ihtB ƒ ;[jD/ s'A ;[jDk pDkT[D bJh ihtB o{gh r[bd;s/ ft~u B/eh

fgnko ns/ fwjBs o{gh |[~b Go', wB[~ysk dh ;/tk eo', ;z;ko ft~u e[~M

tXhnk eo e/ ikU.

4. 1. (J) GkJh xB~QJhnk ih ƒ

2. (;) o~p

3. (T) goT[gekoh

(n) wxd/ (J) efjzd/ (;) uzr/ (e) fwjBs (y) ;wM

(r) eth

5. 1. ft~fdnk nfrnkBsk ƒ d{o eoe/ frnkB d/ ukBD Bkb Go fdzdh j?.

2. frnkBtkB wB[~y fBvosk Bkb fiT[Adk j?.

3. gVQ/ fby/ ftnesh jh T[Zuk o[spk gkT[Ad/ jB.

4. nBgVQ ƒ gVQk d/Dk ;G s'A t~vk goT[geko j?.

5. d[Bhnk ft~u e[~M th n;zGt BjhA.

ftnkeoB

1. jB/ok, n;|b, f;nkDk, fB~vo

2. }[bd;s/

Page 31: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

31 nBw'b ft~fdnk

3. (n) ;eowe

4. (T) w?A o'I ;e{b iktKrk.

ouBkswe ekoi

(T) p~funK B/ nkgD/ nB[Gt fbyD/ jB.

(n) p~funK B/ nkg fbyDk j?.

(J) ft~fdnk dk noE e/tb fJwfsjkB gk; eoBk BjhA j? ns/ BK jh gVQ fby

e/ e'Jh tXhnk B"eoh eoBk j?. ft~fdnk dk n;b noE j?, ofjwfdb,

B/efdb, goT[gekoh fJB;kB pDBk. gVQkJh eoe/ Gkt/A fe;/ th y/so ft~u

ikU nkgD/ j[Bo Bkb b'eK dh GbkJh eoBk, fe;/ d/ ezw nkT[Dk. vkeNo

ofjwfdb j? sK jh T[j wohIK dh ;jh d/y^Gkb eo ;edk j?. tehb

ofjwfdb j? fJ; bJh ;~u bJh bVdk j?. fJ;/ soQK jh pkeh g/P/ jB.

f;oiBkswe^b/yB

ftfdnk ftukoh sK goT[gekoh

fJ; dk noE th fJjh j?, fijVk ft~fdnk ƒ ftuko/rk, ;jh noEK ft~u frnkB

jk;b eoe/, fi; dk fdwkr o"PB j't/rk, T[jh fJB;kB goT[gekoh j't/rk.

ft~fdnk wB[~y ƒ goT[gekoh pDkT[Adh j?. ofjwfdb pDkT[dh j?. fi; gVQ/^fby/

ftnesh ft~u dfJnk BjhA j?, goT[geko BjhA j?, sK T[j gVQ^fby e/ th nBgVQK

s'A p[ok j?. fJ; s[e dk noE fJj j? fe fijVk th j[Bo s[jkƒ gowkswk B/ fd~sk

j?, gVQkJh eoe/, T[; j[Bo ƒ uwekU, T[; j[Bo Bkb goT[geko eo'. t~v/^t~v/

;kfJz;dkB, fiBQK B/ gjhJ/ dh ekY e~Yh, fpibh, jtkJh ijki, ezfgT{No nkfd

ekYK e~YhnK, fe~v/ t~v/ goT[geko ehs/ jB wB[~ysk s/l fJ; bJh ft~fdnk dk

ftukoBk Gkt goT[gekoh pDBk.

Page 32: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

32wfje-8

5. Pokosh ftbh

w[~y^T[d/P

p~funK nzdo nkg;h fgnko, ;fj:'r, ngD~s ns/ fJ~e d{i/ gqsh jwdod pDB

tor/ r[DK dk ftek; eoBk. iwks d/ jo fJ~e p~u/ gqsh ;fseko dh GktBk o~yD

bJh gq/fos eoBk. iwks d/ nfs Pokosh ns/ MrVkb{ p~funK gqsh ;[u/s j'Dk,

ekoD b~GDk fe nkyo T[j fJ; soQK d/ feT[A jB< T[BQK dk ;jh wkor doPB

eoBk. e'Jh th p~uk p[ok BjhA j[zdk, T[; d/ p[o/ ;[Gkn dk e'Jh Bk e'Jh t~vk ekoB

Io{o jz[dk j?. nfXnkge ƒ p~u/ dk jwdod, jwokI ns/ d';s pDe/ p~u/ dhnK

w[PebK ƒ j~b eoB dh e'fPP eoB bJh T[Zdw eoBk. fJj gkm pj[s t~vhnK

f;~fynktK Bkb Gfonk fgnk j?. nfXnkge, wkg/, foPs/dko, r[nKYh, iwksh,

d';s, iK fe;/ okj iKd/ ftnesh dh fJ~e fgnko^s~eDh, fJ~e PkpkP, E'VQk fijk

T[sPkj, E'VQk fijk ftPtk; p~u/ d/ ihtB ƒ fe; edo pDk ;edk j? fJ; dk nzdkik

p~u/ ƒ th BjhA jz[dk j?. ;' ft~fdnk^gVQkJh dk we;d jh fJj j? fe p~u/ ;jh fdPk

ft~u n~r/ tXD, T[BQK dk pugB ;ztkfonk ikJ/. T[BQK ƒ T[j ;fseko fwb/, fijVk

T[BQK ƒ t~v/ j' e/ fwbDk j[zdk j?.

nfXnkgB^;ze/s

gkm gVQkT[AD s'A gfjbK e[~M ;ob ns/ ;"y/ gqPB g[~S ;ed/ j', fit/AL

� eh bVkJh eoBh uzrh r~b j?<

� n;hA ;e{b eh eoB nkT[Ad/ jK<

� fejV/ p~u/ jB, fijV/ ;e{b e/tb w"i^w;sh eoB nkT[Ad/ jB<

� eh s[;hA ikDd/ j' fe ;kv/ d/P ft~u nfij/ b~yK p~u/ jB, fiBQK ƒ ;e{b ikDk

B;hp BjhA j[zdk feT[A fe T[BQK e'b g?;/ BjhA jB.

� fejV/ p~u/ jB fijV/ n~Xh S[~Nh t/b/ iK ;koh S[~Nh t/b/ S'N/ p~funK B{z szr eod/

jB. T[BQK d/ g?o ’u g?o nVk e/ v/r fdzd/ jB iK T[BQK ƒ wkod/ jB.

Page 33: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

33 Pokosh ftbh

� eh s[;hA ed/ fe;/ fv~r/ p~u/ dh ;jkfJsk ehsh j?< T[; t/b/ s[;hA eh wfj;{; ehsk

;h<

� eh s[;hA xo ft~u nkgD/ wzwh^gkgk iK G?D^GoktK ƒ pj[s szr eod/ j'<

� eh s[;hA pj[s fI~dh p~u/ j' fiBQK ƒ d{finK dh e'Jh gotkj BjhA<

� eh s[;hA nkgD/ dkdk^dkdh th gotkj eod/ j'< T[BQK e'b p?md/ j'< T[BQK d/

fB~e/^fB~e/ ezw ;tkod/ j'<

� s[jkƒ ;G s'A fInkdk fgnkok e"D b~rdk j?<

� e'Jh nfijk j? fi; Bkb s[;hA nkgDhnK ;kohnK r~bK ;KMhnK eod/ j'<

fJ; soQK d/ nB/e gqPB nfXnkge pDk ;ed/ jB. fi; Bkb p~u/ fJj ;'uD bJh

wIp{o j' iKd/ jB fe T[j fe; soQK d/ p~u/ jB< eh T[j pj[s r[;?b, fuVfuV/,

fI~dh iK szr eoB tkb/ jB. i/eo nfijk j? sK fJj }bs j?, fJ; soQK BjhA

eoBk ukjhdk .

� fJ; s'A pknd nfXnkge ;kok gkm gVQ/ p~funK ƒ g{oh soQK e/Adfos eod/ j'J/

fe n~i nkgK gkm gVQKr/ fi; dk BK j? ‘Pokosh ftbh’.

nfXnkge d/ gVQB d/ bfji/, ntkI d/ T[sokn^uVQkn, ns/ j~EK d/ fJPko/ pj[s

j~d s~e ftP/ ƒ ;gPN eo fdzd/ jB. fco ejkDh dk ;ko ;wMkfJnk ikDk

ukjhdk j?.

;ko

fJj ejkDh fJ~e pj[s jh Pokosh p~u/ dh j?, fijVk nkgD/ ;kEhnK, iwkshnK,

nfXnkgeK ns/ wkfgnK ƒ pj[s szr eodk ;h. ;ko/ T[; e'b'A d[yh ;B. e'Jh th

ftbh Bkb f;~X/ w{zj r~b BjhA ;h eodk. ;G T[; ƒ B|os eod/ ;B. ftbh ƒ th

fMVeK ykD dk fJ~e gqeko dk BPk j' frnk ;h. vKN^fcNeko ns/ fMVeK yk e/

T[; ƒ pj[s wIk nkT[Adk ;h. fJj T[; dk ihtB^Yzr j' u[~ek ;h. go fJ~e pI[or

n"os dh fgnko Goh s~eDh B/ ftbh dk ihtB pdb fd~sk. T[j fJ~e B/e, ;ohc,

Page 34: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

34wfje-8

;G dh w~dd eoB tkbk, ;G ƒ fgnko eoB tkbk ns/ wksk^fgsk dk nfrnkeko

p~uk pD frnk. ;' fgnko n?Bh t~vh uhI j? fijVh B|os o{gh Ifjo ƒ nzfwqs ft~u

pdb fdzdh j?. p~funK e'b'A th ;kok gkm tkoh^tkoh gVQtkU ns/ T[; s'A pknd

gkm d/ ft~u'A gqPB g[~S ;ed/ j'l fit/AL

� ftbh fej' fijk p~uk ;h<

� T[; ƒ fejVhnK y/vK y/vDk g;zd ;h<

� ;ko/ p~u/ ftbh s'A feT[A vod/ ;B<

� ftbh Bkb e"D Neok frnk<

� ftbh fe; ƒ xo s~e S~vD frnk ;h<

� f;egh ns/ NkJhro e"D ;B<

� i"B;B dk prhuk fe; B/ mhe ehsk ;h<

� i"B;B jo o'I fe; dk okj s~edh ofjzdh ;h<

� ftbh dk ihtB fet/A pdfbnk<

p~funK d/ i' th T[Zso j'D, nfXnkge nkg ;jh T[Zso d~; e/ gkm dh f;~fynk

fJ~e tko fco fdqV eotkJ/ fe e'Jh th p[ok BjhA j[zdk, p~; ;zrs iK eow p[o/

j[zd/ jB. fJ; bJh ;ko/ p~u/ jh nfXnkge d/ fgnko d/ j~edko jB.

Page 35: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

35 Pokosh ftbh

ekoih^gzBk (Worksheet)–1

Pokosh ftbh

1. ;jh tke n~r/ (P) ns/ }bs n~r/ (O) dk fBPkB brkUL

1. ftbh nkgD/ wksk^fgsk ƒ XwekT[Adk ofjzdk ;h.

2. ftbh dk e'Jh fw~so BjhA ;h.

3. ftbh Bkb Neok e/ th i"B;B fv~rD s'A pu rJh.

4. i"B;B dk ;kok ;wkB \okp j'D s'A pu frnk.

5. i"B;B B/ ftbh ƒ pj[s vKfNnK ;h.

6. i"B;B B/ ftbh ƒ wkfonk th ;h.

7. i"B;B B/ ftbh bJh e/e fbnKdk.

8. ftbh jo o'I i"B;B ƒ fwbD iKdk ;h.

9. ftbh i"B;B ƒ nkgDh wK ;wkB ;wMdk ;h.

10. ftbh B/ i"B;B dk prhuk T[ikV fd~sk.

11. i"B;B d/ fgnko B/ ftbh ƒ pdb fd~sk ;h.

2. fe; B/ fe; ƒ fejkL

1. “p/Nk, s{z Io{o jh fe;/ ibdh ft~u j't/rk.”

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

2. “wK, w/ok sK J/E'A ikD ƒ jh fdb BjhA eodk.”

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

3. “fJj s/ok nkgDk xo j?.”

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

4. “eh s{z w?ƒ edh c/o fwbD nkt/rk<”

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

gkm

5

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 36: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

36wfje-8

ekoih^gzBk (Worksheet)–2

Pokosh ftbh

GkPk^p'X

1. j/m fby/ tkeK ft~u'A fefonktK u[D e/ fe;wK fby'L

1. G~idk j'fJnk ftbh i"B;B Bkb Neok frnk.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

2. i"B;B dk ;kok ;wkB fpyo frnk.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

3. ftbh i"B;B dk prhuk ;tko fojk j?.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

4. ftbh j[D ed/ PokosK BjhA eodk.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

5. ;ko/ p~u/ ftbh ƒ fgnko eod/ jB.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

2. fd~s/ rJ/ PpdK d/ fto'Xh Ppd fby'L

Pokosh L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

\[Ph L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

wfjzrk L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

d[PwD L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

fJ~Is L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

fwjBsh L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

B|os L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

e'wb L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

w[nkch L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

Ifjo L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

gkm

5

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 37: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

37 Pokosh ftbh

ekoih^gzfBnK d/ T[Zso

ekoih^gzBk 1

1. 1. P 2. P 3. O 4. O 5. O6. O7. P

8. P9. P10. O11. P

2. 1. i"B;B B/ ftbh ƒ fejk.

2. ftbh B/ i"B;B ƒ fejk.

3. i"B;B B/ ftbh ƒ fejk.

4. i"B;B B/ ftbh ƒ fejk.

ekoih^gzBk 2

1. 1. Neok frnk ^ ;eowe

2. fpyo frnk ^ ;eowe

3. ;tko fojk j? ^ ;eowe

4. eodk ^ ;eowe

5. eod/ jB ^ ;eowe

2. Pohc, ;;sk, p/fJ~Ish, fgnko, ;Ik, }wh, ;~iD, nkb;h, em'o, nzfwqs

gkm^g[;sel nfGnk; d/ T[Zso

1. fd~s/ rJ/ PpdK dk P[~X^T[ukoB eoe/ d~;Dk ns/ fco p~funK e'b'A tkoh^tkoh

;[DBk.

2. (T) ftbh fJ~e pI[or n"os i"B;B Bkb Neok frnk ;h.

(n) T[; d/ j~EK ft~u xo dk ;wkB, ;pIh, |b ns/ d[~X ;h.

(J) i"B;B d/ xo ft~u T[; dh fJ~e fp~bh ‘NkJhro’ s/ e[~sk ‘f;egh’ ofjzd/

;B.

(;) i"B;B ƒ rmhnk o'r ;h, fi; eoe/ T[j e~[M BjhA eo ;edh ;h. T[; e'b'A

p?m e/ T[Zfmnk BjhA ;h iKdk.

Page 38: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

38wfje-8

3. (T) ftbh pj[s jh Pokosh, MrVkb{, fI~dh, ;tkoEh, d{finK dk wIke T[vkT[D

tkbk, s/ d{finK ƒ szr eoB tkbk bVek ;h. T[; ƒ fe;/ dh gotkj

BjhA ;h. T[j wfjzrhnK i[~shnK, wfjzr/ e~gV/ gfjBdk ;h. thvhU^y/vK

y/vdk ofjzdk ;h. T[j nkgD/ wksk^fgsk ƒ th pj[s szr eodk ;h ns/

nfXnkgeK dh th e'Jh fJ~Is BjhA ;h eodk. ;ko/ p~u/ T[; s'A vod/ ;B.

e'Jh th T[; dk fw~so pDBk g;zd BjhA ;h eodk.

(n) fJ~e fdB ftbh d"Vdk j'fJnk id'A fJ~e pI[or n"os i"B;B Bkb Neok

frnk sK T[; dk ;kok ;wkB fpyo frnk. d[~X v[~bQ frnk. fco th i"B;B

B/ ftbh ƒ e[~M BjhA fejk. ;r'A fgnko Goh s~eDh Bkb ftbh dk fdb

w'j fbnk. fi; ftbh ƒ fMVeK, B|os, wko^e[~N s'A f;tk ed/ e[~M BjhA

;h fwfbnk, T[; ƒ i"B;B ft~u'A nkgDh dkdh^wK BIo nkJh. i"B;B d/

;zgoe ft~u nkT[D Bkb ftbh dk ihtB fpbe[b pdb frnk. T[; ƒ ;G

gk;/ fgnko jh fgnko tzvDk uzrk b~r fojk ;h.

(J) ftbh ƒ i"B;B ft~u nkgDh dkdh^wK BIo nkT[Adh ;h. fJ; s'A th t~X

i"B;B Bkb T[; dk o{j dk foPsk pD frnk ;h. i"B;B dh ;/tk eoe/ T[;

ƒ \[Ph fwbdh ;h. T[; d/ fB~e/^fB~e/ ezw ;tko e/ ftbh ƒ ;[y fwbdk ;h.

i"B;B d/ fgnko B/ ftbh ƒ nkgDk g[~so pDk fbnk ;h fJ; bJh T[; dk

i"B;B d/ xo tko^tko ikD ƒ fdb eodk ;h.

(;) i"B;B d/ fwbD s'A pknd ftbh fpbe[~b jh pdb frnk. T[j nkgD/

wksk^fgsk dh ;/tk eoB b~r fgnk. ;e{b d/ fe;/ th p~u/ ƒ szr BjhA ;h

eodk. T[; B/ p~funK ƒ vokT[Dk XwekT[Dk S~v fd~sk. nfXnkgeK dh

fJ~Is eoB b~r fgnk. gVQkJh eoBk, nfXnkgeK dk efjDk wzBDk T[;

ƒ uzrk b~rdk ;h. T[j pkeh ftfdnkoEhnK bJh fJ~e nkdoP ftfdnkoEh

pD frnk ;h.

Page 39: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

39 Pokosh ftbh

(j) jo fJ~e p~u/ ƒ fgnko, gqPz;k, PkpkP, ;fj:'r ns/ T[s;kj dh Io{os j[zdh

j?. jo p~u/ nzdo fJ~e B/e, fgnko^;o{g, PKsh, ;o{g nkswk j?, BkIe

fijk fdb j?, e'wb fijhnK GktBktK jB, p~; Iok fijh fgnko^s~eDh

dh Io{os j[zdh j?. fJ~e PkpkP ;" N"fBeK d/ pokpo j[zdh j?. ;kƒ ;kfonK

ƒ fwbe/ fJ~e d{i/ d/ ;fj:'rh pDBk ukjhdk j?, ;[jD/^;z;ko dh f;oiDk

eoBh ukjhdh j? ns/ nkg ihU s/ d{finK ƒ ihTD fdU tkb/ f;XKs s/

nwb eoBk ukjhdk j?.

4. 1. (J) dkdh

2. (;) e/e

3. (J) ;qhwsh i"B;B

4. (n) ;qhwsh i"B;B B/ ftbh ƒ (n) ftbh B/ ;qhwsh i"B;B ƒ

5. e'Jh th p~uk Yhm BjhA j[zdk.

;kv/ ;e{b dh bkfJpo/oh dh w[ozws j' ojh j?.

S[~Nh tkb/ fdB n;hA \{p w"i^w;sh ehsh.

ikd{ro B/ n~i fJ~e nB'yk y/b ftnkfynk.

;kfjp iwks dk ;G s'A ;oh| bVek j?.

6. (T) O(n) O (J) O (;) P (j) P

ftnkeoB

1. (n) ;eowe (T) ftbh

2. (J) ftbh y/v fojk j?.

3. (n) G{s^ekb

Page 40: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

40wfje-8

ouBkswe ekoi

;ko/ gqPBK d/ T[Zso p~funK d/ fB~ih T[Zso jB. p~funK B/ nkg/ d/D/ jB.

f;oiBkswe^b/yB

p~funK B/ nkgD/ nB[Gt fbyD/ jB.

nkgDh iwks d/ fe;/ p~u/ pko/ fbyDk j?.

p~funK B/ fJj y[d sfj eoBk j?.

Page 41: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

41 nfXnkge dk ;fseko

6. nfXnkge dk ;fseko

w[~y^T[d/P

p~funK d/ fjod/ ft~u nfXnkge gqsh ;fseko dh GktBk ikros eoBk. fi;

fe;w d/ wkj"b ft~u p~u/ ftuo oj/ jB, pj[s jh BkIe j?. ;kok fdB p~u/ whatsapp,

facebook, twitter dh d[BhnK ft~u fiT[Ad/ jB. id'A ;e{b nkT[Ad/ jB, d';sK Bkb th

T[jh r~bK, fco nfij/ wkj"b ft~u nfXnkge id'A gVQkJh dh r~b eodk j?, ;pe

gVQkT[D b~rdk j? sK p~funK bJh fJj wkj"b e'Jh noE BjhA o~ydk. fJ; bJh

fJ~E/ th nfXnkge ƒ jh j'o fwjBs eoBh gJ/rh. nfXnkge ƒ jh ;'uDk gJ/rk

fe T[; B/ nkgD/ ftP/ ƒ j'o fet/A o"ue pDkT[Dk j?< p~funK d/ level s~e fet/A b?e/

nkT[Dk j?< p~funK ƒ gVQkJh t~b e/Adfos fet/A eoBk j?< fJ; bJh nfXnkge ƒ

nkgD/ ftP/ ft~u w[jkos jk;b eoBh gJ/rh. o'I o'I gVQBk gJ/rk. BthA d[BhnK

Bkb ofjDk gJ/rk. sK jh p~funK ƒ nkgD/ Bkb b? e/ e~[M ;wMk ;ed/ jB. J/E/

th nfXnkge dh fizw/tkoh j'o th tX iKdh j?. nfXnkge B/ jh f;ykT[Dk j? fe

T[; dk ftfdnkoEh whatsapp, facebook, twiter torhnK ;wK BPN eoB tkbhnK

uhIK ft~u'A fet/A fBeb/, gVQkJh T[; ƒ t~X o"ue b~r/. fJ; gkm okjhA nfXnkge

B/ p~funK ƒ internet d/ wkfJnk^ikb ft~u'A e~Y e/ n;bhns Bkb i[VBk f;ykT[Dk

j?. fJ~e jh s[e dh ftnkfynk jh nfXnkge ;wMkT[D ft~u ;|b j' ikJ/ sK e'Jh

ftfdnkoEh nfijk BjhA fijVk T[BQK dh fJ~is Bk eo/. i/ ;U uzdk T[rtfj HHHHH

fJ; s[e ƒ nfXnkge fe; j~d s~e b?ik ;edk j?. fJ;/ s/ jh fBoGo eodk j? fe

T[j nkgD/ ftfdnkoEhnK d/ fjod/ ft~u fe~E'A se gj[zu gkfJnk j?.

nfXnkgB^;ze/s

gkm gVQkT[D s'A gfjbK e[~M ;tkb g[~S ;ed/ j'L^

� eh e'Jh p~uk ;e{b nkT[D s'A fpBk gVQkJh eo ;edk j?<

� s[;hA ;e{b feT[A nkT[Ad/ j'<

Page 42: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

42wfje-8

� p~u/ d/ ihtB ft~u ;e{b feT[A Io{oh j?<

� eh e'Jh ;e{b fpBK nfXnkge d/ j' ;edk j?<

� p~u/ d/ ihtB ft~u nfXnkge dk eh :'rdkB j?<

� i/eo e'Jh nfXnkge jh Bk j't/ sK eh e'Jh p~uk gVQ ;edk j?<

� nfXnkge dk ;fseko feT[A Io{oh j?<

� s[jkƒ ;G s'A uzrk fejVk nfXnkge b~rdk j?<

� fejV/ p~u/ jB fijV/ ;e{b nkT[Dk jh BjhA ukj[zd/<

� fejV/ p~u/ jB fijV/ ;e{b'A fJ~e th S[~Nh BjhA eoBk ukj[zd/<

� eh e'Jh vkeNo, tehb, fJzihBhno, i~i, g[fb; nc;o, iK fe;/ th nj[d/

gj[zuD tkbk n|;o fpBK gVQkJh ehfsnK, fpBK ;e{b ikfJnK jh t~vk n|;o

pD frnk j't/.

;' fgnko/ p~fuU, fJj ;e{b jh j?, fijVk s[jkƒ d[BhnK ft~u t~vhnK gdthnK

fdtkT[Adk j?, s[jkv/ fdwkr ƒ o"PB eodk j?, s[jkƒ nB/eK gqeko dhnK ebktK

Bkb fBg[zB eodk j?. go eh ;e{b e/tb fdtkoK jB, ewo/ jB, BjhA nfXnkge

j? sK ;e{b j?, p~u/ jB sK ;e{b j?. nfXnkge ns/ ftfdnkoEh dk foPsk ;G s'A

fgnkok j'Dk ukjhdk j?. nfXnkge gqsh fijV/ p~u/ ;fseko dh GktBk o~yd/ jB,

T[j frnkB osBK Bkb M'bhnK Go b?Ad/ jB.

fJ; soQK p~funK ƒ e/Adfos eoBk j?, nfXnkge fpBK e'Jh th fJB;kB e[~M th

BjhA f;~y ;edk, i/ ;T[ uzdk T[rtfj d/ noE ;wMkU fe r[o{ ;kfjp B/ nfXnkge

r[o{ bJh fe~B/ t~v/ gqshe tos/ jB. jIkoK ;{oiK dk ukBD th T[; jB/o/ ƒ fwNk

BjhA ;edk fijVk r[o{ nkgD/ ftfdnkoEh d/ fjod/ u'A d{o eodk j?. nfXnkge jh

p~funK d/ okjK ƒ o"PB eodk j?. fJ; bJh t~X s'A t~X ft;Eko g{ote ;wMkT[Dk

ukjhdk j?, g[okD/ w[BhnK dhnK T[dkjoBK d/ e/ fco ;kok gkm nkg gVQ', gkm

gVQkT[Ad/ tes nB/eK ;tkb g[~S' sK fe fXnkB E'VQk fijk th goQK Bk jN/.

Page 43: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

43 nfXnkge dk ;fseko

� fe; fpBK rs BjhA j[zdh<

� r[o{ dk frnkB, fezB/ ;{oiK s'A th fInkdk j[zdk j?<

� epho dh B/ fejVk d'jk fbfynk j?<

� nfXnkge dk ngwkD eoB Bkb ftfdnkoEhnK dk eh B[e;kB j'fJnk<

� iwks ft~u wkj"b \okp eoB tkb/ fezB/ p~u/ j[zd/ jB<

� T[j d' ftnesh fejV/ jB fijV/ jko e/ y[P j[zd/ jB<

� nfXnkge ƒ fejV/ r[DK dk ;kro fejk frnk j?<

fJ; soQK d/ nB/eK gqPB nfXnkge pDk ;ed/ jB< ;kok gkm p~funK e'b'A th

tkoh^tkoh gVQtkfJnk ikDk ukjhdk j?.

gkm d/ fg~S/ fd~shnK uko s[eK p~funK ƒ :kd eoB bJh ej'. vkH okXkfeqPBB

pko/ th Io{o d~;' ns/ fJ; bJh nfXnkge ƒ p~funK gqsh ;[fjod ns/ g~y^gks

s'A ofjs j' e/ p~funK d/ fjod/ s~e gj[zuD dh e'fPP eoBh ukjhdh j?.

Page 44: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

44wfje-8

ekoih^gzBk (Worksheet)–1

nfXnkge dk ;BwkB

gkm^p'X

1. j/m fby/ gqPBK d/ T[Zso fby'L

1. ihtB ft~u r[o{ dh io{os feT[A j[zdh j?<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

2. r[o[ r'fpzd d'T[ yVQ/, ek e/ bkr{ gKfJ.

pfbjkoh r[o[ nkgD/ fifB r'fpzd dhU fwbkfJ..

fJj d'jk fe; dk fbfynk j'fJnk j?<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

3. n~i dk nfXnkge ftfdnkoEh dk T[;skd j'D d/ Bkb Bkb j'o eh e[~M j?<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

4. ;XkoB ns/ G'b/ Gkb/ p~u/ fejVh Bdh ft~u tfjD b~r g?Ad/ jB<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

5. nfXnkge dk fjodk e'Jh uho e/ t/y/ sK T[ZE/ eh b~Gdk j?<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

2. ;jh ftebg u[D'L

1. nfXnkge ihtB^p/Vh ƒ ezY/ bkT[D bJh f;~fynk d/D tkbk eh j?<

wbkj vokJhto

2. epho ih nB[;ko u/b/ B/ gfjbK r[o{ d/ g?ohA j~E bkJ/ iK o~p d/<

r[o{ r'fpzd

3. nfXnkge ;kro j?

B|os dk fgnko dk

4. nfXnkge dk ngwkB eoB tkb/ ftfdnkoEh ofjzd/ jB

xkN/ ft~u B|/ ft~u

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

gkm

6

Page 45: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

45 nfXnkge dk ;BwkB

ekoih^gzBk (Worksheet)–2

nfXnkge dk ;BwkB

GkPk^p'X

1. j/m fby/ tkeK ft~u'A eosk ekoe u[D'L

1. wBi's B/ fJ~e s;tho pDkJh.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

2. wkbh g"d/ brk fojk j?.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

3. nfXnkge p~funK ƒ gVQk fojk j?.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

4. p~u/ fuso pDk oj/ jB<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

5. e[VhnK jkeh y/v ojhnK jB.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

2. fd~s/ rJ/ PpdK d/ Gkt^tkue BKt fby'L

fw~mk L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

Gbk L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

e"Vk L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

p[ok L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

p~uk L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

uzrk L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

gVQBk L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

;~uk L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

bkfJe L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

fJwkBdko L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

gkm

6

Page 46: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

46wfje-8

ekoih^gzfBnK d/ T[Zso

ekoih^gzBk 1

1. 1. e[~M th f;~yD bJh T[;skd dh jh Io{os j[zdh j?. fpBK T[;skd, r[o{ s'A wB[~y

e'Jh ebk BjhA f;~y ;edk.

2. Grs epho ihU.

3. T[;skd j'D d/ Bkb Bkb T[j p~u/ dk fw~so^d';s, jwdod okIdko,

wkordoPe j?.

4. rzd/ ftukoK tkbh Bdh ft~u tfjD b~r g?Ad/ jB.

5. T[ZE/ f;o| p~funK bJh fgnko ns/ T[BQK dh GbkJh s'A f;tkJ/ j'o e[~M BjhA

j't/rk.

2. 1. wbkj 2. r[o{ 3. fgnko 4. xkN/ ft~u

ekoih^gzBk 2

1. 1. wBi's 2. wkbh 3. nfXnkge 4. p~u/ 5. e[VhnK

2. Gkt^tkue BKt

fwmk;, e[V~sD, pugB, gVQkJh, fbnkes, GbkJh, p[okJh, uzfrnkJh, ;~ukJh,

fJwkBdkoh

gkm^g[;sel nfGnk; d/ T[Zso

1. fd~s/ rJ/ PpdK dk P[~X^T[ukoB eoe/ d;~Dk ns/ fco p~funK e'b'A tkoh^tkoh

;[DBk.

2. (T) r[o{ fpBK rs BjhA ns/ Pkj fpBK gs BjhA.

(n) nfXnkge ƒ nkgD/ ftfdnkEhnK e'b'A e/tb fJ~Is dh nk; j[zdh j?.

(J) fJ~e fgsk nkgD/ g[~so s'A ns/ nfXnkge ftfdnkoEh s'A.

(;) iwks ft~u e/tb fJ~e iK d' ftfdnkoEh jh nfij/ j[zd/ jB fijV/ wkj"b

\okp eo fdzd/ jB. nkg th BjhA gVQd/ s/ d{finK ƒ th BjhA gVQB fdzd/.

Page 47: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

47 nfXnkge dk ;BwkB

3. (T) epho ihU B/ r[o{ d/ ;BwkB ft~u fejk j?^

r[o[, r'fpzd d'T{ yVQ/, ek e/ bkr{ gKfJ.

pfbjkoh r[o[ nkgD/, fifB r'fpzd dhU fwbkfJ..

fJ; dk noE j? fe id'A r[o{ ns/ r'fpzd (o~p) u/b/ d/ ;kwQD/ nkJ/ sK T[j

;'uhA g? frnk fe gfjbK T[j fe; d/ uoB S[j/. ;'uD T[gozs T[j nkgD/

r[o{ s'A e[opkB iKdk j?, fi; dh feogk Bkb T[; dk r'fpzd Gkt o~p Bkb

fwbkg j'fJnk j?.

(n) r[o{ nzrd d/t ih r[o{ dh wfjwk ft~u cowkT[Ad/ jB^

i/ ;T[ uzdk T[rtfj, ;{oi uVfj jIko .

J/s/ ukBD j'AfdnK, r[o[ fpB[ x'o nzXko[..

Gkt, p/P~e ;" uzdowk ns/ jIkoK ;{oi th uVQ g?D, J/BK ukBD j'D d/

pkti{d th r[o{ s'A fpBK jB/ok jh jB/ok j?. (nfrnkBskdk)

(J) fijV/ p~u/ nfXnkge dhnK BIoK ft~u fJwkBdko, ;~u/, nkfrnkeko,

B/e ns/ ;[Phb pD e/ ofjzd/ jB, nfXnkge T[BQK s'A nkgk tko fdzdk j?.

;[gq;zB j' e/ ;G j[Bo ns/ r[D, nfXekoh ftfdnkoEhnK dh M'bh ft~u

T[bN fdzdk j?.

(;) nfXnkge ƒ fgnko, dfJnk, frnkB, fwjo, fywK ns/ p\fPPK dk

;kro fejk frnk j?.

4. 1. (J) nfXnkge d/ ngwkD dk

2. (J) |?PB

3. (n) nfXnkge p~funK dhnK G[~bK BjhA fuskod/, T[j ;dk pyfPzd j[zd/ jB.

5. tko^tko s/ v[zxk ;'uD Bkb jo ;w~f;nk dk j~b b~G g?Adk j?.

nfXnkge dk fBokdo eoBk nkgD/ nkg dk fBokdo eoBk j[zdk j?.

nfXnkge p~funK dhnK ;G rbshnK ƒ fywK eo fdzd/ jB.

Page 48: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

48wfje-8

nfXnkge dk fjodk dfJnk Bkb Gfonk j[zdk j?.

Bt/A ;{N s/ ukj dk X~pk g? frnk.

6. 1. gfjbK 2. wfjwk 3. nkT[Ad/ 4. rzGho 5. wbkj

6. wIw{B 7. ukjhdk 8. ohM 9. fwjBs 10. ofjs

ftnkeoB

1. (T) nfXnkge ^ eosk ekoe

(n) s;tho ^ eow ekoe

(J) g?ABf;b ^ eoB ekoe

(;) p~u/ ^ ;zgqdkB ekoe

2. (n) ;oewe

3. (n) G{s^ekb

ouBkswe ekoi

;ko/ gqPB p~funK d/ nkgD/ fB~ih nB[Gt jB, T[BQK B/ nkg/ d~;D/ jB.

f;oiBkswe^b/yB

p~funK B/ nkgD/ nB[Gt fbyD/ jB.

rsh ftfXnK jB, p~funK B/ nkg ;'u e/ fbyDhnK jB.

Page 49: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

49 T[j fgzv GeB/ dk B{o fijk

7. T[j fgzv GeB/ dk B{o fijk

w[~y^T[d/P

pkpk ;'jD f;zx GeBk d/ ihtB pko/ ukBDk gkT[Dk. nfij/ d/P^Grs, fiBQK B/

nkgDhnK ;kohnK fIzdrhnK d/P d/ b/y/ bk fd~shnK, 26-26 ;kb i/bQK ft~u fpskJ/.

nkgD/ ;[y^nokw, tXhnk nokwgq;s fIzdrh fsnkr e/, p/P[wko d"bs d/ wkbe

j[zfdnK j'fJnK, ftd/PK ft~u nkgD/ eko'pko ;Ekgs eo u[~e/ pkpk ;'jD f;zx GeBk

B/ nkgDk ;G e[~M d/P bJh e[opkB eo fd~sk. ;ko/ ;[y^nokw ;B fco th T[BQK B/

d[~y G'frnk, sebhcK Gfonk o;sk u[fDnk, g[fb; d/ s;hj/ ;j/ ns/ nkyoh ;kj

s~e d/P dh nIkdh bJh bVd/ oj/. nfij/ d/P GrsK ƒ :kd eoBk, p~funK ƒ

T[BQK pko/ ft;Eko ;fjs ikDekoh d/Dk, T[BQK dh e[opkBh ƒ ;bkw eoBk, p~funK

d/ fjod/ ft~u d/P Grsh ƒ ikrfos eoBk jh fJ; gkm dk T[d/P j?. nfXnkge

ƒ pkpk ;'jD f;zx GeBk pko/ ekch e[~M nkg gVQBk gJ/rk sK jh T[j fJ; ƒ ;jh

noEK ft~u gVQk ;edk j?. feT[Afe fJ~e^fJ~e s[e ft~u fJfsjk;e xNBktK S[ghnK

gJhnk jB.

nfXnkgB^;ze/s

eftsk gVQkT[D s'A gfjbK ;ob ns/ ;"y/ gqPB g[~S ;ed/ j'L

� n;hA gzdoK nr;s feT[A wBkT[Ad/ jK<

� 26 iBtoh feT[A wBkJh iKdh j?<

� ‘fsozrk Mzvk’ fe; uhI dk gqshe j?<

� Grs f;zx ƒ feT[A :kd eod/ jK<

� uzdo P/yo nkIkd e"D ;h<

� ;[GkP uzdo p'; pko/ eh ikDd/ j'<

� okir[o{ ns/ ;[yd/t e"D ;B<

� eh s[;hA pkpk ;'jD f;zx GeBk pko/ ikDd/ j'<

Page 50: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

50wfje-8

� T{Xw f;zx fe~E'A dk ofjD tkbk ;h<

� eosko f;zx ;okGk ƒ cK;h feT[A fd~sh rJh ;h<

fJ; soQK d/ gqPB nfXnkge nkg th pDk ;ed/ jB. we;d f;o| p~funK ƒ

bVh rJh nIkdh dh bVkJh pko/ d~;Dk j?.

pkpk ;'jD f;zx GeBk pko/ ;zy/g ikDekoh d/Dk. pkpk ;'jD f;zx GeBk fJ~e

wjkB d/P Grs, t~v/ eqKshekoh ;B fiBQK B/ nwohek ft~u ofjzfdnK ‘rdo’

gkoNh dh BhAj o~yh. ‘rdo’ o;kbk e~fYnk. d/P dh nIkdh bJh nkgDk

sB^wB^XB ;G e[~M e[opkB eo fd~sk. 26 ;kb i/bQ eNh. nyho d/P ƒ nIkd

eotk e/ jh ;kj fbnk.

;kok gkm nfXnkge nkg gVQ/, T[Zuh ntkI ft~u, p~funK ƒ feskpK pzd o~yD

bJh fejk ikJ/ feT[Afe gkm d/ n~r/ eftsk j?. eftsk gVQkT[D bJh sK feskpK

pzd jh o~yDhnK ukjhdhnK jB, fizBh d/o s~e nfXnkge fJ~e^d' tko nkg Bk

gVQ d/D. p~funK ƒ fXnkB Bkb ;[DB bJh fejk ikJ/. eftsk th ejkDh tKr

j?. fJ; bJh nfXnkge d/ eftsk^gkm s/ jh pj[s e[~M fBoGo eodk j? fe T[j

eftsk ftubk ;zd/P d/D bJh fe~E'A s~e ;cb j'fJnk j?. fJj fJ~e eqKshekoh,

wjkB ns/ fJfsjk; ƒ do;kT[D tkbh eftsk j?, fJ; ƒ gVQkT[D bJh ftP/P

fe;w dk IIpk, nzdo o'j ns/ ntkI d/ ft~u pj[s I'P j'Dk ukjhdk j?. eJh

s[eK sK :[~X dk fdqP ;keko eoB tkbhnK jBl fit/AL

T[; d/ fJBebkp d/ Bkno/ B/ HHHHHHHH

T[j Bkb jB/oh b? nkfJnk HHHHHHHH

soE~bh w~u rJh d[BhnK ft~u, j? e"D fJj ;{oih B{o fijk

fjzd wksk B/ fj~e skD fejk, fJj fgzv GeB/ dk B{o fijk HHHH

fJ; soQK fJ; eftsk ƒ gVQkT[D bJh nfXnkge dk \[d d/P Grsh d/ IIp/ Bkb

Gog{o j'Dk bkIwh j?. fJ; eftsk Bkb T[j p~funK ft~u wjkB ;zGktBktK ƒ

ikro{e eo ;ed/ jB. wo ojh d/P Grsh ƒ w[V ;[oihs eo ;ed/ jB.

Page 51: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

51 T[j fgzv GeB/ dk B{o fijk

fJ~e' ;kj ’u gVQh ikD tkbh eftsk j?, fit/A fit/A f;yo tb tXdh j?, nfsnzs

i'Phbh ns/ nzs ;w[zdo dh soQK ;Ks j?. p~funK e'b'A th tkoh^tkoh eftsk

gVQtkJh ikDh ukjhdh j?. fJj eftsk p~funK ƒ :kd eotkT[Dh Io{oh j?.

iwks ft~u eftsk gkm w[ekpbk o~y ;ed/ j'. :kd eoB d/ ftP/; Bzpo o~y

;ed/ j', :{fBN N?;N ft~u fJ; soQK fJ; eftsk okjhA pkpk ;'jD f;zx GeBk dh

ihtB Mbe, pkpk ;'jD f;zx GeBk dh Py;hns dh Skg p~funK d/ fjod/ s/ gk

;ed/ j'.

Page 52: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

52wfje-8

ekoih^gzBk (Worksheet)–1

T[j fgzv GeB/ dk B{o fijk

1. j/m fby/ gqPBK d/ T[Zso fby'L

1. J/HghHi/H npd[b ebkw e"D ;h<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

2. Gkos dk fejVk B/sk s[jkƒ ;G s'A uzrk b~rdk j?<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

3. t~v/ j' e/ s[;hA eh pDBk ukj[zd/ j'<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

4. d/P dh so~eh ft~u s[;hA fejVk :'rdkB gk ;ed/ j'<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

5. Gkos dk okPNoh rkB fe; dk fbfynk j'fJnk j?<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

2. j/m fby/ PpdK d/ tke pDkUL

1. eqKshekoh L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

2. ;zrs L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

3. eftsk L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

4. ukBD^w[Bkok L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

5. f;oski L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

gkm

7

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 53: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

53 T[j fgzv GeB/ dk B{o fijk

ekoih^gzBk (Worksheet)–2

T[j fgzv GeB/ dk B{o fijk

1. j/m fby/ tkeK ft~u'A eosk ns/ eow ekoe u[D'L

1. ftfdnkoEh BkNe y/v oj/ jB.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

2. ftfdnkoEhnK B/ fJ~e f|bw pDkJh.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

3. e[VhnK rhs rk ojhnK jB.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

4. nfXnkge gzikph gVQk fojk ;h.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

5. wkbh |[~b s'V fojk j?.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

2. yk; BKt, nkw BKt, ns/ t;s{^tkue BKt d/ 3–3 Ppd fby'L

yk; BKtL 1. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

2. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

3. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

nkw BKtL 1. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

2. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

3. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

t;s{^tkue

BKtL 1. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

2. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

3. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

gkm

7

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 54: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

54wfje-8

ekoih^gzfBnK d/ T[Zso

ekoih^gzBk 1

1. 1. Gkos d/ frnkot/A okPNogsh ;B.

2. p~funK B/ nkg fbyDk j?.

3. p~funK B/ nkg fbyDk j?.

4. p~funK B/ nkg fbyDk j?.

5. ofpzdoBkE N?r'o.

2. 1. d/P nIkd eokT[D ft~u eqKshekohnK dk t~vk :'rdkB j?.

2. G?Vh ;zrs s'A pu e/ oj'.

3. n~i w?A fJ~e eftsk fbyh j?.

4. pkpk ;'jD f;zx ‘GeBk’ d/P^GrsK bJh ukBD w[Bkok ;B.

5. fe;/ ;w/A gzikp ;ko/ okiK dk f;oski j[zdk ;h.

ekoih^gzBk 2

1. eosk eow

1. ftfdnkoEh BkNe

2. ftfdnkoEh f|bw

3. e[VhnK rhs

4. nfXnkge gzikph

5. wkbh |[~b

2. yk; BKt L fd~bh, gzikp, Gkos

nkw BKt L d/P, e[o;h, B/sk

t;s{^tkue L d[~X, b~;h, w~yD

gkm^g[;sel nfGnk; d/ T[Zso

1. fd~s/ rJ/ PpdK dk P[~X^T[ukoB eoe/ d~;Dk ns/ fco p~funK e'b'A tkoh^tkoh

;[DBk.

2. (T) pkpk ;'jD f;zx GeBk dk iBw 4 iBtoh, 1870 ƒ gzikp d/ fJ~e fgzv GeB/

ft~u j'fJnk.

Page 55: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

55 T[j fgzv GeB/ dk B{o fijk

(n) pkpk ;'jD f;zx GeBk pkjob/ w[beK ft~u o'Ih o'Nh dh Gkb ft~u rJ/ ;h.

(J) id'A T[BQK B/ edw^edw s/ fjzd[;skBh ƒ p/fJ~Is j[zd/ t/fynk, d[orsh j[zdh

t/yh, Gkos wksk dh fJ~Is r?oK d/ g?oK ft~u o[bdh t/yh sK T[BQK dk \{B

\"b T[Zfmnk. nDy ikr gJh ns/ fjzd[;skB ƒ nIkd eokT[D dk gqD eo

fbnk.

(;) pkpk ;'jD f;zx ‘GeBk’ ƒ G[~y jVskb t/b/ id'A d[~X ghD bJh fejk frnk

sK T[BQK B/ fJj efj e/ fJBeko eo fd~sk fe fizBk fuo T[; d/ d/P tk;h

G[~y/ jB, T[j d[~X BjhA gh ;edk.

(j) pkpk ;'jD f;zx ‘GeBk’ d/P dh nIkdh s'A pknd brGr 21 to/ fiT[Ad/

oj/. T[j 21 d;zpo 1968 s~e fiT[Ad/ oj/.

3. 1. (n) pkpk e/;o f;zx B/

2. (J) S~ph ;kb

3. (;) pkpk ;'jD f;zx ‘GeBk’

4. (n) pkpk ;'jD f;zx B/ fJBebkp dh jB/oh M[bk fd~sh.

4. 1. fgzv 2. ;zrs 3. ;[zdo 4. e[opkBh 5. nIkd

6. }do 7. d[~X 8. wfjo

5. rowh ekoB pj[s d[orsh j' ojh j?.

jo t/b/ nkgDh fposh gVQkJh ft~u o~y'.

nDyh p~fdnK ƒ nkgDh gs (fJ~Is) pj[s fgnkoh j[zdh j?.

r[DK dh wfje tzv'.

fe;/ dh }[bkwh Bk eo'.

ftnkeoB

1. (J) n~m

2. (n) ;e{b'A

3. (n) ox{

Page 56: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

56wfje-8

4. (J) woB bJh fsnko ofjD

5. (n) d[o

6. (J) p/ski

7. (n) nIkdh

ouBkswe ekoi

(T) feT[Afe B?b;B wzv/bk B/ nkgD/ w[be dh nIkdh bJh 26 toQ/ i/bQ e~Nh ;h

ns/ pkpk ;'jD f;zx GeBk B/ th. coe fJj j? fe B?b;B wzv/bk ƒ b'eK B/

j~EK s/ u[~e fbnk ;h go pkpk ;'jD f;zx GeBk ƒ e'Jh ikDdk s~e BjhA.

(n) T[BQK B/ d/P Gkos d/ b'eK tk;s/ e[opkBh ehsh ;h sK fe T[; d/ d/P d/ b'e

;[yh t;D. T[BQK ƒ t~v/ nj[fdnK ns/ e[o;hnK dk e'Jh bkbu BjhA ;h.

(J) Gkos nkofEe s"o s/ y[Pjkb j't/, Gkos dk jo fJ~e Bkrfoe ;[yh

j't/, \[Pjkb j't/, XowK, iksK ozrK d/ BK s/ e'Jh bVkJh Bk j't/. ;ko/

fjzd[;skBh fJ~e gfotko dh soQK ofjD.

(;) p~funK B/ nkgD/ nkg fbyDk j?.p~funK B/ nkgD/ nB[Gt fbyD/ jB.

Page 57: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

57 w"s ƒ wy'bK

8. w"s ƒ wy'bK

w[~y^T[d/P

p~~funK d/ fdb ft~u d/P^Grsh dh GktBk ƒ w[V ;[oihs eoBk. Grs f;zx tor/

;{ofwnK dh e[opkBh dh nfjwhns ;wMkT[Dk. p~funK dh nkswk dk ftek;

eoBk. T[BQK ƒ pj[s t~vk ;'uD bJh ;/X d/Dh. nkgD/ d/P dh s~oeh ft~u p~funK

dk eh :'rdkB j't/rk, fJj ;'uD bJh T[s;kfjs eoBk. PkB Bkb ihDk ns/ PkB

Bkb woBk eh j[zdk j?, fJj d~;Dk. fJj r~b ;wMkT[Dh fe d[BhnK ft~u fe;/ dh

fJ~Is iK p/fJI~sh T[; d/ w[be eoe/ j[zdh j?. fizBk ;kvk d/P ftef;s j' ikJ/rk,

nwohek tork pD ikJ/rk T[ZBh jh ;kvh fJ~Is j't/rh. fJ; bJh jo fJB;kB ƒ

nkgD/ d/P bJh pDdk :'rdkB Io{o gkT[Dk ukjhdk j?. Grs f;zx j'oK d/ ;[gB/ eh

;B< T[BQK ƒ fet/A ;keko eo'r/< nfijhnK rbK ;'uD bJh gq/fos eoBk.

nfXnkgB^;ze/s

gkm gVQkT[D s'A gfjbK Grs f;zx, ;[GkP uzdo, uzdo P/yo nkIkd, okir[o{,

;[yd/t, eosko f;zx ;okGk, T{Xw f;zx tor/ d/P GrsK dhnK s;thoK ftyk e/

p~funK ƒ ftP/ t~b e/Adfos eoBk, e[~M ;tkb g[~S ;ed/ j'<

� n;hA Grs f;zx ƒ :kd feT[A eod/ jK<

� Grs f;zx e"D ;h<

� wjkswk rKXh ns/ Grs f;zx ft~u eh nzso ;h<

� r[bkw j'Dk eh j[zdk j?<

� id'A ;kvk d/P nzro/iK dk r[bkw ;h ns/ n~i d/ Gkos ft~u eh nzso j?<

� uzdo P/yo ƒ ‘nkIkd’ feT[A fejk iKdk j?<

� T{Xw f;zx B{z n;hA feT[A :kd eod/ jK<

� eosko f;zx ;okGk e"D ;h<

Page 58: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

58wfje-8

� ;[GkP uzdo p'; B/ fejVh c"i fsnko ehsh<

� J/HghHi/H npd[~b ebkw pko/ eh ikDd/ j'<

gqPBK d/ i' th T[Zso j'D, nfXnkge nkg ;ko/ T[Zso ;jh d~; ;ed/ jB. fco

;kok gkm nkg gVQ'. gkm pj[s jh GktBkswe j?, fiT[A fiT[A gkm nkgD/ nzs

t~b tXdk j?, fsT[A^fsT[A jh brdk j? fdb dh XVeD jh o[e ikJ/rh. fJ;

soQK d/ fdqP toDB jB. fJ; bJh nfXnkge T[ZB/ jh fgnko ns/ PoXk Bkb

gVQkT[Ad/ tes fJ; soQK b~rDk ukjhdk j? fit/A ;G e[~M s[jkvhnK n~yK d/ ;kjwD/

tkgo fojk j't/. fJj nfXnkge d/ gVQkT[AD d/ Yzr s/ fBoGo eodk j? fe gkm

dh o{j s~e fet/A gj[zud/ jB. do'r/ dk Grs f;zx ƒ efjDk fe i/bQ ’u'A G~i ikJ/,

fco b'eK dh GhV dk T[wVDk, ;ko/ fjzd[;skB dk xoK s'A pkjo nk ikDk, fJj

fdqP, nfXnkge nkgDh ntkI d/ T[sokn^uVQkn, j~EK d/ fJPkfonK ns/ fujo/

d/ jktK GktK d[nkok f;oi ;edk j?. gkm gVQkT[Ad/ tes e'Jh ;tkb Bk g[~S'

feT[Afe p~funK dh ;[os ƒ go' e/ o~yDk Io{oh j?, ejkDh dh soQK, gkm gVQkJ/

ikD s'A pknd ;tkb g[~S ;ed/ j'l fit/AL

� 23 wkou 1931 tkbk fdB Gkos d/ fJfsjk; ft~u eh nfjwhns o~ydk j?<

� Grs f;zx ƒ id'A cK;h fd~sh rJh ;h T[d'A T[; dh T[wo fezBh ;h<

� Grs f;zx ƒ cK;h dh ;Ik feT[A fd~sh rJh ;h<

� i/bQ dk do'rk Grs f;zx ƒ feT[A pukT[Dk ukj[zdk ;h<

� do'r/ B/ Grs f;zx ƒ o;r[~fbnK d/ Bkb j'o eh G/fink ;h<

� b'e fe; dk fg~Sk eod/ j'J/ G~i/ ik oj/ ;B<

� b'eK dh p/ekp{ j'Jh GhV ƒ t/y e/ nzro/I ;oeko B/ eh ehsk<

� Grs f;zx j'oK dhnK bkPK fe; Bdh ft~u tjk fd~shnk rJhnk<

;kok gkm p~funK e'b'A th tkoh^tkoh gVQkfJnk ikDk ukjhdk j?.

Page 59: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

59 w"s ƒ wy"bK

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

ekoih^gzBk (Worksheet)–1

w"s ƒ wy"bK

1. j/m fby/ tkeK ft~u'A mhe n~r/ (P) ns/ }bs n~r/ (O) dk fBPkB brkUL

1. Grs f;zx cK;h dh ;Ik ;[D e/ vo frnk ;h.

2. Grs f;zx B/ cK;h dk o~;k j~; e/ rb ft~u gkfJnk.

3. 22 wkou tkb/ fdB do'r/ B/ Grs f;zx bJh ykD tkb/ ge"V/ G/i/.

4. Grs f;zx i/bQ ft~u'A G~i ikD bJh fsnko j' frnk.

5. b'eK dk mkmK wkodk ;w[zdo bkj"o ;?ANob i/bQ t~b tX fojk ;h.

6. Grs f;zx j'oK dhnK bkPK i/bQ d/ fgSb/ dotki/ s'A fe;/ nDd~;h EK s/

fbikJhnK rJhnK.

7. Grs f;zx jo fjzd[;skBh d/ fdb ft~u t;dk j?.

8. Grs f;zx fjzd[;skB dh o{j j?.

2. j/m fby/ PpdK d/ tke pDkUL

1. tsB L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

2. o{j L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

3. w~dd L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

4. ;[B/jk L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

5. db/o L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

gkm

8

Page 60: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

60wfje-8

ekoih^gzBk (Worksheet)–2

w"s ƒ wy"bK

GkPk p'X

1. j/m fby/ PpdK d/ pj[^tuB fby'L

;~u L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

o;r[~bk L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

wB[~y L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

i/bQ L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

ejkDh L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

bkP L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

wjhBk L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

;[B/jk L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

fw;kb L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

o~;k L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

2. fto'Xh Ppd fby'L

ihtB L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

r[D L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

;~u L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

d[~y L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

fgnko L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

ckfJdk L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

pjkdo L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

nIkd L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

itkBh L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

;|b L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

gkm

8

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 61: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

61 w"s ƒ wy"bK

ekoih^gzfBnK d/ T[Zso

ekoih^gzBk 1

1. 1. O 2. P 3. O 4. O 5. P

6. P 7. P 8. P

2. 1. w/o/ tsB dk BK Gkos j?.

2. Grs f;zx fjzd[;skB dh o{j j?.

3. fijV/ d{finK dh w~dd eod/ jB, T[j jo EK ;fseko/ iKd/ jB.

4. o~p ;G ƒ ;[y d/ ;[B/j/ jh G/i/.

5. wB[~y ;oho eoe/ BjhA o{j eoe/ db/o j[zdk j?.

ekoih^gzBk 2

1. ;~u, wB[~y, ejkDhnK, wjhB/, fw;kbK, o;r[~b/, i/bQK, bkPK, ;[B/j/, o~;/

2. w"s, M{m, B|os, vog'e, p[Ykgk, n"r[D, ;[y, B[e;kB, r[bkw, n;|b

gkm^g[;sel nfGnk; d/ T[Zso

1. fd~s/ rJ/ PpdK dk P[~X T[ukoB eoe/ d~;Dk ns/ fco p~funK e'b'A tkoh^tkoh

;[DBk.

2. (T) ;kvk fJfsjk; ;{ophoK, pjkdoK ns/ :'fXnK dhnK ejkDhnK Bkb Gfonk

fgnk j? fiBQK B/ w"s ƒ wy"b ;wfMnk.

(n) 23 wkou, 1931 ƒ Grs f;zx ƒ cK;h fd~sh rJh ;h.

(J) b'eK dk mkmK wkodk ;w[zdo ;?ANob i/bQ bkj"o t~b tjhoK x~s fojk ;h.

(;) nzro/IK B/ fco'Ig[o d/ e'b j[;?Bhtkbk fty/ Grs f;zx j'oK dhnK n~X

;VhnK bkPK ƒ ;sb[i dfonk d/ v{zx/ gkDhnK ft~u o'VQ fd~sk.

(j) Grs f;zx d/ Bkb okir[o{ ns/ ;[yd/t ƒ cK;h fd~sh rJh ;h.

3. (T) Grs f;zx ft~u pj[s ;ko/ nfij/ r[D ;B, i' T[; ƒ d{i/ ;kEhnK Bkb'A

By/Vd/ ;B. T[j fJ~e tXhnk p[bkok ;h. pj[s tXhnk b/ye ;h. ;kEhnK

Page 62: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

62wfje-8

ƒ iy/pzd eoB dh T[; ft~u pj[s t~vh \{ph ;h. T[j J/Bk fBXVe ;{owk ;h

fe T[; dh fw;kb f;o| T[;/ Bkb jh fd~sh ik ;edh j?.

(n) bkj"o fty/, fJ~e nzro/I ;[gqN?Av?AN g[fb; ;Kvo; ƒ wkoB ns/ pknd ft~u

n;?Apbh jkb ft~u pzp ;[~ND d/ pdb/ Grs f;zx ƒ w"s dh ;Ik ;[DkJh rJh

;h.

(J) 22 wkou tkb/ fdB i/bQ d/ do'r/ B/ fJ~e e;'o/ ft~u Grs f;zx d/ ykD bJh

o;r[~b/ G/i/ ns/ fbikD tkb/ j~E fJ~e ;[B/jk G/fink fe i/eo Grs f;zx

ukj/ sK i/bQ ft~u'A T[; d/ G~i ikD dk gqpzX ehsk ik ;edk j?. T[; d/ pdb/

p/P~e e'Jh th ehws feT[A Bk skoBh gt/ T[j fsnko jB. Grs dh w~dd

eoB ƒ jo soQK fsnko jB. T[BQK e'b'A fJ~e j'o Grs f;zx BjhA pDkfJnk

ikDk.

(;) Grs f;zx B/ fJ~e fwzN tk;s/ ;'funk ns/ fco pj[s jh Xhoi Bkb T[Zso

fd~sk fe i/eo T[j fJj ej/ fe T[; ƒ w"s s'A vo BjhA b~rdk sK T[j M{m

p'b fojk j't/rk. w"s e'b'A jo e'Jh vodk j? go id'A T[j fJj ;'udk j? fe

T[; d/ cK;h uVQB Bkb d/P ƒ pj[s t~vk ckfJdk j't/rk sK T[; dk vo fwN

iKdk j?, T[j ukj[zdk j? fe cK;h b~r/. xo^xo ft~u Grs f;zx g?dk j't/ s/

T[; dk w[be S/sh s'A S/sh nIkd j't/. t~v/ ;kfjp dk pj[s P[eohnk.

(j) Grs f;zx d/ ihtB s'A ;kƒ fJj gq/oDk fwbdh j' fe ihtB fJ~e tko jh

fwbdk j?, T[; dk w[~b gkT[Dk ukjhdk j?, pj[s bzwhnK T[woK G'rD tkfbnK

ƒ e"D :kd eodk j?< fiBQK e'b p/P[wko XB^d"bs j? T[j th b'eK ƒ fe~E/

:kd jB go Grs f;zx :kd j?, fJ~e ;dh phsD tkbh j?, fco th T[j jo

fjzd[;skBh d/ fdb ft~u fiT[Adk j?. nfijk ihtB fiT[A e/ ikU fe b'e

s[jkƒ :kd eoB. fe;/ th \/so ft~u d/P bJh e[~M Bk e[~M sK Io{o eoBk

ukjhdk j?.

Page 63: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

63 w"s ƒ wy"bK

4. 1. (J) 23 ;kb 3 wjhB/

2. (n) bkj"o

3. (;) o;r[~b/

5. 1. (J) Grs f;zx B/ do'r/ t~b'A ;[B/jk fbnkT[D tkb/ ƒ fejk.

2. (J) i/bQ d/ do'r/ B/ Grs f;zx ƒ fejk.

6. 1. nfijk 2. i/bQ 3. \po 4. pj[s 5. PoXk

6. fijV/ 7. feT[Afe 8. ;kXB

ftnkeoB

1. (n) Grs f;zx

2. (n) Grs f;zx

3. (J) t~vh frDsh ft~u b'eK dk fJ~em/ j' e/ s[oBk.

4. (;) w"s s'A Bk voBk

5. (T) ;{opho

6. (J) Pjhd

7. (n) ejkDhnK

ouBkswe ekoi

p~funK B/ nkgD/ nB[Gt fbyD/ jB.

f;oiBkswe^b/yB

rshftXh j?, p~funK B/ iwks ft~u fwb e/ eoBh j?.

Page 64: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

64wfje-8

9. wekN' s/ e"vh

w[~y^T[d/P

;[gB/ T[j BjhA j[zd/ fijV/ oks ƒ BhAd ft~u nkT[Ad/ jB. ;[gB/ T[j j[zd/ jB, fijV/

;"D jh BjhA fdzd/. fJ~e fdB T[j ;[gB/ Io{o ;keko j[zd/ jB. p~funK ƒ fdqV

eokT[Dk j? fe t~v/ ;[gB/ t/y'] T[BQK bJh fwjBs eo', T[BQK bJh ;wK e~Y' fco i'

ukj' ;' gk ;ed/ j'. wekN' d/ ihtB okjhA p~funK ƒ ;wMkT[Dk j? fe i/eo fJ~e

nBkE, }ohp, p/;jkok p~uk oki/ dk wzsoh s~e pD ;edk j?, fJ~E'A s~e fe okik

jh pD ;edk j' sK fco s[;hA feT[A BjhA, T[j ;G e[~M jk;b eo ;ed/ j' i' s[;hA

ukj[zd/ j'. T[jd/ bJh jo o'I nkgD/ nkg ƒ fsnko eo' fe w?A eo ;edk jK, w?A

;G s'A ;q/PN jK, e[~M th n;zGt Bjh, n~i dk fdB w/ok j?. fJ; soQK fynkbK Bkb

Go/ oj'. J/HghHi/H npd[~b ebkw S'N/ j[zd/ nypko t/funk eod/ ;B t~v/ j' e/ d/P d/

okPNogsh pD/. ;koh d[BhnK ’u ;fseko gkfJnk fJ; bJh t~v/ ;[gB/ t/y'. jo

fe;/ e'b ;[gB/ BjhA j[zd/, fi; e'b j[zd/ jB, T[j Io{o ;keko j[zd/ jB.

nfXnkgB^;ze/s

gkm gVQkT[D s'A gfjbK T[BQK wjkB ftneshnK dhnK s;thoK ftyk ;ed/ j', fiBQK

B/ nfs dh rohph ’u'A T[Zm e/ d[BhnK ’u BK ewkfJnk, fit/AL nzpkBh Gok, J/HghHi/

npd[~b ebkw, fJpokfjw fbzeB nkfd. fco e[~M ;tkb g[~S'L

� s[;hA t~v/ j' e/ eh pDBk ukj[zd/ j'<

� T[; pko/ s[;hA eh e[~M ;'ud/ j'<

� fezBk tes e~Yd/ j'<

� eh s[jkƒ gVQkJh s'A jN e/, e[~M j'o eoBk th uzrk b~rdk j?.

� eh e'Jh s[jkvk nfijk ;[gBk j?, fi; pko/ s[;hA oks fdB ;'ud/ j'<

fJ; soQK d/ eJh ;tkb nfXnkge nkg pDk ;ed/ jB. fco gkm gVQkU. gkm

gVQkT[Ad/ tes th ;tkb g[~S' sK fe p~funK dk fXnkB e/Adfos oj/.

Page 65: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

65 wekN' s/ e"vh

� wekN' d/ wksk^fgsk eh eod/ ;B<

� wekN' d/ fezB/ G?D^Gok ;B<

� wekN' t~vk j' e/ eh pDBk ukj[zdk ;h<

� wekN' dk wkbe T[; ƒ feT[A BjhA ikD d/Dk ukj[zdk ;h<

� wekN' fejV/ Bro ft~u gj[zfunk<

� wekN' dk wkbe eh ezw eodk ;h<

� oki/ B/ wekN' ƒ fJBkw ti'A eh fd~sk<

� wekN' B/ T[; fJBkw dk eh ehsk<

� wekN' ƒ oki/ B/ nkgD/ dopko ft~u fe; nj[d/ s/ o~fynk.

� wekN' dk ftnkj fe; Bkb j'fJnk<

fJ; soQK d/ nB/eK gqPB jB i' nfXnkge p~funK e'b'A g[~S ;ed/ jB. p~funK

d/ T[Zso ikDB s'A pknd nfXnkge nkg ;ko/ gqPBK d/ ;jh T[Zso d~;/ ns/ fco

gkm dk s~s^;ko ;wMkJ/.

fJ; gkm okjhA ;kƒ fJjh gq/oBk fwbdh j? fe p/P~e fezBhnK th w[PebK dk

;kjwDk feT[A Bk eoBk gJ/ go fiBQK d/ fJokd/ fdqV j[zd/ jB T[j Io{o jh nkgDh

wzfIb s~e gj[zu iKd/ jB. wekN' B/ T[j eo fdykfJnk. fi; ƒ gqkgs eoBk

n;zGt BjhA sK p/j~d w[Peb ;h. ;' o~p T[BQK dh jh w~dd eodk j? fijV/ nkgDh

w~dd nkg eod/ jB. wekN' dh soQK fwjBs eod/ jB. fe;/ w[;hps s'A BjhA

vod/. brksko nDE~e fwjBs, brB ns/ fdqV fJokdk wB[~y ƒ T[j w[oksp/

d[nk ;ed/ jB, fijV/ nkw fJB;kB dh gjz[u s'A goQ/ j[zd/ jB. jo ekw:kph dk

okI j?, fwjBs, fwjBs ns/ fwjBs. ;kok gkm p~funk e'b' th tkoh^tkoh

gVQtkU.

Page 66: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

66wfje-8

ekoih^gzBk (Worksheet)–1

wekN' ns/ e"vh

1. j/m fby/ gqPBK d/ T[Zso fby'L

1. wekN' d/ fezB/ G?D^Gok ;B<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

2. wekN' fi~E/ th ezw eodk ;h, T[; dk wkbe T[; s'A gq;zB feT[A j' iKdk ;h<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

3. wekN' ;[y'EkJh Bro feT[A ikDk ukj[zdk ;h<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

4. ;[y'EkJh Bro ft~u gj[zu e/ T[j fe; d/ xo mfjfonk ;h<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

5. oki/ B/ wekN' ƒ fJBkw ft~u eh fd~sk<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

6. wekN' B/ e"vh dk eh yohfdnk<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

7. wekN' dh Pkdh fe; Bkb j'Jh ;h<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

gkm

9

Page 67: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

67 wekN' ns/ e"vh

2. j/m fby/ p'b fe; B/, fe; ƒ ej/ ;B<

1. “wekN', eh ;'u fojk j?A<”

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

2. “p/P~e s{z ubk ik, go s/ok xkNk e'Jh j'o g{ok BjhA eo ;e/rk.”

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

3. “w?A fgnk;k jK, w?ƒ ghD bJh gkDh ukjhdk j?.”

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

4. “p/Nk, s{z e"D j?, fe~E'A nkfJnk j?A<”

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

5. “mhe j?, w?A fJ~e T[Arbh Bkb jh phi u[~e btKrk.”

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 68: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

68wfje-8

ekoih^gzBk (Worksheet)–2

wekN' ns/ e"vh

1. j/m fby/ tkeK ft~u'A BKt u[D e/ fe;wK fby'L

1. wekN' ;[y'EkJh Bro ft~u gj[zu frnk.

BKt fe;w BKt fe;w

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

2. T[j pugB s'A pj[s fwjBs eodk ;h.

BKt fe;w BKt fe;w

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

3. fJ~e n"os B/ wekN' ƒ gkDh fgnkfJnk.

BKt fe;w BKt fe;w

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

4. wekN' B/ ;Ve s'A ;k| fijk ekrI fbnk ns/ |[~bK d/ phIK ƒ T[; ft~u bg/N

e/ xo b? nkfJnk.

BKt fe;w BKt fe;w

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

gkm

9

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 69: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

69 wekN' ns/ e"vh

2. P[~X Ppd n~r/ (P) brkU.

pj[s p[js ukjhdk ukfjdk

fgnko g:ko feT[Aeh feT[Afe

go;zB gq;zB gVQkJh GVQkJh

w/jBs fwjBs

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 70: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

70wfje-8

ekoih^gzfBnK d/ T[Zso

ekoih^gzBk 1

1. 1. wekN' dk e'Jh th G?D Gok BjhA ;h.

2. wekN' fdb bke/ fwjBs eodk ;h, tXhnk ezw eodk ;h fJ; bJh wkbe

gq;zB j' iKd/ ;B.

3. ;[y'EkJh ik e/ T[j nwho pDBk ukj[zdk ;h.

4. fJ~e n"os d/ xo ofjnk fi; dk gsh oki/ d/ jkEhnK dh d/y^Gkb efonk

eodk ;h.

5. oki/ B/ wekN' ƒ fJ~e e"vh fJBkw ti'A fd~sh.

6. wekN' B/ e"vh d/ |[~bK d/ phi yohd/ ;B.

7. oki/ dh p/Nh Bkb j'Jh ;h.

2. 1. wekN' d/ wkbe B/ wekN' ƒ fejk.

2. wekN' d/ wkbe B/ jh wekN' ƒ fejk ;h.

3. wekN' B/ fJ~e n"os e'b'A gkDh wzfrnk ;h.

4. gkDh fgnkT[D tkbh n"os B/ wekN' ƒ g[~fSnk.

5. c[~b t/uD tkbh n"os B/ wekN' ƒ wIke ft~u fejk ;h.

ekoih^gzBk 2

1. 1. wekN'^yk; BKt, ;[y'EkJh^yk; BKt, Bro^nkw BKt

2. fwjBs^Gkt^tkue, pugB^Gkt^tkue

3. n"os^nkw BKt, wekN'^yk; BKt, gkDh^t;s{^tkue BKt

4. wekN'^yk; BKt, ;Ve^nkw BKt, ekoI^nkw BKt

5. c[~b^nkw BKt, phi^nkw BKt, xo^nkw BKt

2. pj[s, fgnko, gq;zB, ukjhdk, feT[Afe, gVQkJh, fwjBs

Page 71: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

71 wekN' ns/ e"vh

gkm^g[;sel nfGnk; d/ T[Zso

1. fd~s/ rJ/ PpdK dk P[~X^T[ukoB eoe/ d~;Dk ns/ fco p~funK e'b'A tkoh^tkoh

;[DBk.

2. (T) wekN' EkJhb?Av d/ fJ~e S'N/ fij/ Bro dk ofjD tkbk ;h<

(n) wekN' dh Pkdh ;[y'EkJh d/ oki/ dh p/Nh Bkb j'Jh ;h.

(J) ejkDh ftubh n"os dk gsh oki/ d/ jkEhnK dh d/y^Gkb eodk ;h. T[j

fJ~e wjkts ;h.

3. (T) wekN' pugB ft~u jh nBkE j' frnk ;h. T[; dk e'Jh j'o G?D^Gok BjhA

;h. e'Jh foPs/dko th BjhA ;h. pugB ft~u jh T[; ƒ b'eK d/ xoK ft~u

B"eo pD e/ ezw eoBk fgnk. wekN' pj[s fwjBsh ;h.

(n) wekN' ƒ okj ft~u eJh BdhnK, Bkb/, izrb s/ xkNhnK gko eoBhnK

gJhnK. T[; d/ g?oK ft~u Skb/ g? rJ/. T[; d/ e~gV/ MkVhnK ft~u nV^nV

e/ cN rJ/. ykD^ghD dhnK uhIK w[~e rJhnK. G[~y ns/ fgnk; Bkb T[j

ftnke[b j' frnk.

(J) ;[y'EkJh Bro d/ pkjo wekN' ƒ fJ~e n"os fwbh. T[; B/ wekN' ƒ gkDh

fgnkfJnk. wekN' n?Bk fgnk;k ;h fe gkDh dk g{ok wNek gh frnk.

fco T[j T[; ƒ nkgD/ xo b? rJh ns/ nkgD/ gsh Bkb ezw s/ brk fd~sk.

(;) c[~b t/uD tkbh n"os B/ wekN' ƒ fejk fe T[j nkgDh fJ~e TA[rb Bkb fizB/

woIh ukj/ phi u[~e ;edk j?. wekN' B/ T[Arb ƒ nkgD/ w{zj ft~u gke/ fr~bk

eo fbnk ns/ fco phiK tkbh N'eoh ft~u gk fd~sk. T[; dh fr~bh T[rbh

Bkb ekch ;ko/ phi fuzpV rJ/, fiBQK ƒ T[; B/ fJ~e ;k| ekrI ft~u bg/N

fbnk.

(j) wekN' B/ oki/ ƒ pj[s jh y{p;{os |[~bK dh Goh N'eoh G/N ehsh ns/ d~f;nk

fe fJj c[~b oki/ t~b'A fd~sh rJh e"vh s'A T[rkJ/ rJ/ jB. fJj ;[D e/ okik

Page 72: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

72wfje-8

j?okB ofj frnk fe wekN' B/ fJ~e e"vh ƒ fezBh :'rsk Bkb tofsnk j?.

oki/ B/ T[;/ jh fdB s'A wekN' ƒ nkgDh ;?Bk ft~u Gosh eo fbnk. wekN'

nkgDh :'rsk ns/ fwjBs ;dek so~eh eodk frnk, fJ~e fdB oki/ dk

wzsoh pD frnk.

4. 1. (J) ;[y'EkJh

2. (J) fJ~e e"vh

3. (J) nkgDh w~dd nkg eoB tkfbnK dh

4. (;) T[j wekN' d/ okj ft~u o[ektN BjhA pDBk ukj[zdk ;h.

5. 1. (n) c[~b t/uD tkbh fJ;soh B/ wekN' ƒ fejk.

2. (J) oki/ B/ wekN' ƒ fejk

6. 1. w[zvk 2. ofjzdk 3. fwjBs 4. Pfjo 5. ukjhdk

6. wfjzrk

ftnkeoB

1. (J) p~uk y/v fojk j?.

2. (n) ;eowe

3. (n) okik T[Xo nk fojk ;h.

4. (n) rko

5. (J) \[droI

1. (;) \[Pfe;wsh

2. (J) wddrko

3. (n) JhwkB

4. (J) }oIwzd

ouBkswe ekoi

1. ;ko/ gqPBK d/ T[Zso ft~u p~funK B/ nkgD/ nB[Gt d~;D/ jB.

2. p~funK B/ nkg eoBk j?. rshftXh j?. p~funK B/ fwb e/ ezw eoBk j?.

Page 73: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

73 wekN' ns/ e"vh

f;oiBkswe^b/yB

ejkDh s'A fJj gq/oDk fwbdh j? fe t~v/ ;[gB/ t/y', fco T[BQK ƒ ;keko eoB bJh

fwjBs eo', nkgD/ beP dh gqkgsh bJh nDE~e fwjBs eo'. o~p T[BK dh jh w~dd

eodk j? fijV/ nkgDh w~dd nkg eod/ jB. ;' jo ekw:kph dk oki j?L

fwjBs, fwjBs ns/ fwjBs.

Page 74: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

74wfje-8

10. gzikph dh ikr'

w[~y^T[d/P

gzikph GkPk dh nfjwhns do;kT[Ad/ j'J/, fJj fdqV eokT[Dk fe fJ; ƒ gVQBk ns/

p'bDk feT[A Io{oh j?. wK^p'bh dh ;kv/ ihtB ft~u eh wj~ssk j[zdh j?, fJ; pko/

;wMkT[Dk, gzikph^GkPk fezBh nwho j?, fezB/ wjkB ;kfjseko fJ; ft~u j'J/ jB,

T[BQK pko/ d~;Dk. gzikph GkPk d/ gquko ns/ gk;ko bJh nkgDk pDdk :'rdkB

gkT[D bJh p~funK ƒ T[sPkfjs eoBk.

nfXnkgB^;ze/s

feT[Afe fJj fJ~e eftsk j?, fJ; bJh eftsk gVQkT[D s'A gfjbK p~funK ƒ g[;seK

pzd o~yD bJh fejk ikJ/. nfXnkge eftsk dh ;[o skb ƒ ;wMd/ j'J/ eftsk

gkm eo/. nfXnkge nkgD/ fujo/ d/ GktK, j~EK d/ fJPkfonK ns/ ntkI d/

T[sokn^uVQkn d[nkok eftsk ftubk ;[B/jk pj[s jh ;obsk Bkb ;wMk ;ed/

jB. fJ~e^d' tko n~r/^n~r/ gVQB s'A pknd p~funK e'b'A tkoh^tkoh gVQtkU. e[~M

;ob gqPB th g[~S ;ed/ j'l fit/AL

� wK^p'bh fe; ƒ fejk iKdk j?<

� gzikphnK dh wK^p'bh fejVh j?<

� wK^p'bh ƒ gVQBk, fbyDk ns/ p'bDk feT[A Io{oh j?<

� fe;/ ;kfjseko dk BK d~;' fi; B/ gzikph p'bh dh wjkB ;/tk ehsh j't/<

� r[o{ rqzE ;kfjp fejVh fbgh ft~u fbfynk frnk j?<

� wK^p'bh ƒ G[~b ikD Bkb eh B[e;kB j[zdk j?<

� s[;hA nkgDh wK^p'bh dh ;/tk ft~u eh :'rdkB gkUr/<

Page 75: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

75 gzikph dh ikr'

ekoih^gzBk (Worksheet)–1

gzikph dh ikr'

gkm p'X

1. j/m fby/ gqPBK d/ T[Zso fby'L

1. s[jkvh wK^p'bh fejVh j?<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

2. gzikp dh oki^GkPk fejVh j?<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

3. r[opkDh fejVh fbgh ft~u fbyh j'Jh j?<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

4. ofpzdoBkE N?r'o dh wK^p'bh fejVh ;h<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

5. GkJh tho f;zx ih dh wK^p'bh fejVh ;h<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

6. ‘gzikph dh ikr'’ f;ob/y dk eh noE j?<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

2. gzikp d/ gzi dfonktK ns/ gzi gzikph ethnK d/ BK fby'.

1. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

1. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

2. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

2. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

3. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

3. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

4. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

4. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

5. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

5. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

gkm

10

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 76: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

76wfje-8

ekoih^gzBk (Worksheet)–2

gzikph dh ikr'

GkPk p'X

1. j/m fby/ PpdK d/ pj[^tuB fby'L

fJ~e L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

;dh L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

ejkDh L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

fjodk L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

okDh L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

rhs L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

pkDh L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

Xosh L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

p'bh L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

pkb L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

eEk L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

pks L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

wK L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

eftsk L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

2. fto'Xh^Ppd fby'L

fgnko L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

d/P L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

J/esk L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

nkgDk L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

okDh L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

noP L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

pkb L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

Xosh L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

nzfwqs L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

r[o{ L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

gkm

10

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 77: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

77 gzikph dh ikr'

ekoih^gzfBnK d/ T[Zso–1

ekoih^gzBk 1

1. 1. p~funK B/ nkgDh^nkgDh wK^p'bh fbyDh j?.

2. gzikph

3. r[ow[~yh

4. pzrbk

5. gzikph

6. gzikph GkPk bJh ;[u/s eoBk, fJ; ƒ ft;kod/ Bk ikU, BhAd ’u'A T[Zm',

gzikph gV'Q, p'b' ns/ fby'.

2. gzi dfonk L ;sb[i, i/jbw, okth, fpnk;, uBkp

gzi eth L GkJh tho f;zx, fPte[wko pNkbth, XBhokw ukfsqe, ;[oihs gkso,

pkpk p[bQ/ Pkj

ekoih^gzBk 2

1. nB/e, ejkDhnK, okDhnK, pkDhnK, p'bhnK, eEktK, wktK ;dhnK, fjod/,

rhsK, XoshnK, pkbK, pksK, eftsktK.

2. B|os, c[~N, dk;h, fpoX, Ifjo, ftd/P, gokfJnk, coP, n;wkB, u/bk.

gkm^g[;sel nfGnk; d/ T[Zso

1. fd~s/ rJ/ PpdK dk P[~X^T[ukoB eoe/ d;~Dk ns/ fco p~funK e'b'A tkoh^tkoh

;[DBk.

2. (T) fJ; s[e dk Gkt j? fe r[opkDh o~ph ebkw j?, fJj gqwkswk t~b'A G/ih rJh

pkDh j? fijVh r[o{nK d/ w{zj'A eYkJh rJh j?.

(n) r[opkDh dk gkm, ehosB wB[~y ƒ Yko; fdzdk j?.

Page 78: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

78wfje-8

(J) pkpk p[~bQ/ Pkj, pkpk cohd ihU, GkJh tho f;zx, XBhokw ukfsqe, r[o{

BkBe d/t ih, r[o{ nzrd d/t ih, r[o{ nwodk; ih, r[o{ okwdk; ih, r[o{

noiB d/t ih, fPt e[wko pNkbth nkfd

(;) ;koh d[BhnK nkgDh wK^p'bh ƒ fgnko eodh j?.

3. 1. (n) gzikph

2. (J) ;G s'A fInkdk fgnko eo'.

4. gzikph, fgnko, ;z;ko, j[zdk, p'bhnK, w?ƒ

5. 1. pjkdoh dk Iipk, gzikphnK dh ftok;s j?.

2. r[opkDh dk gkm, fBokP j'J/ wB[~y ƒ Yko; fdzdk j?.

3. r[opkDh ft~u ‘Bkw’ ƒ jh nzfwqs fejk frnk j?.

4. gzikph w/oh wK^p'bh j?.

5. e"V/ Ppd fe;/ d/ th wB ƒ m/; gj[zukT[Ad/ jB.

ftnkeoB

1. (T) wK

2. (T) p~u/

3. (n) g?ZBf;b

4. (J) p~u/ gzikph gVQ oj/ jB

5. (n) Ifjo

6. (n) gzikpD

7. (T) r[opkDh

ouBkswe ekoi

;ko/ gqPBK d/ T[Zso p~funK B/ nkg/ fbyD/ jB iK p'b e/ ;[DkT[D/ jB.

Page 79: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

79 gzikph dh ikr'

f;oiBkswe^b/yB

wK^p'bh, wK torh jh j[zdh j?. fi; soQK fe;/ fJB;kB dk wK s'A fpBk e'Jh

ti{d BjhA j' ;edk fJ;/ soQK jh wK^p'bh s'A fpBK th fJB;kB e[~M BjhA f;~y

;edk. wK^p'bh T[j j[zdh j?, fijVh p~uk wK d/ d[~X Bkb wK dh r'd ft~u f;~ydk

j?. wK^p'bh ft~u p'b^p'b e/ jh T[j t~vk j[zdk j?. wK^p'bh ft~u jh o'Adk j?,

j~;dk j?, rkT[Adk j?, nkgD/ fdb dhnK v{zxhnK r~bK ;KMhnK eodk j?. e'Jh

wB[~y p/P~e fezBhnK th GkPktK f;~y bt/ go wK^p'bh dh EK s/ j'o e'Jh BjhA j?.

wK^p'bh jo wB[~y dh o{j dh p'bh j[zdh j?.

Page 80: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

80wfje-8

11. wzwh gutzik eh j[zd?<

w[~y^T[d/P

vkH jofPzdo e"o dk fbfynk fJj b/y jo T[; wB[~y ƒ, i' gzikph ƒ fgnko eodk

j?, f|eowzd eo fojk j?. fjod/t/de b/y j?. gVQ e/, ;~uw[~u jh vo b~r fojk j? fe

fi; edo gzikph b'e nkgDh wK^p'bh dk xkD eo oj/ jB, T[j fdB d{o BjhA id'A

gzikph p'bh \sw j' ikJ/rh. ;' fJ; ftP/ dh rzGhosk ƒ ;G s'A gfjbK nfXnkgeK

ƒ ;wMDk gJ/rk. yk; s"o s/ gzikph nfXnkgeK ƒ nkgDh GkPk bJh b~e pzBQ

e/ gquko eoBk gJ/rk. jo T[j T[Zdw eoBk gJ/rk fijVk T[j eo ;ed/ jB.

fizBh ;/tk fBGkn ;ed/ jB, T[; ƒ Io{o eoBk. fJj gkm gVQkT[Ad/ tes, fJ;

dk n~yo^n~yo p~funK d/ fjod/ ft~u T[sko d/D ;wMk d/D fe nkgDh wK^p'bh dh

fpjsoh tk;s/ ezw fezBk Io{oh j?. w[~Ybh ft~fdnk gfjbhnK fszB iwksK p~funK ƒ

wK^p'bh ft~u gVQkJhnK ikDhnK ukjhdhnK jB. xoK ft~u, ;e{bK ft~u t~X s'A t~X

nkgDh wK^p'bh gqsh xNhnkgB dk nfj;k; e~Y e/, T[; s/ wkD eoBk f;ykT[Dk

ukjhdk j?. ftef;s d/P iowBh, coK;, igkB, nkgDh wK^p'bh ft~u ezw eod/

jB .nzro/Ih T[ZE/ BK wkso j?, fco n;hA feT[A ykj^wykj nzro/Ih d/ }[bkw pDd/

ik oj/ jK. ;' fJ; gkm dk w[~y T[d/P fJjh j? fe p~funK ns/ p~funK d/ wksk^fgsk

dh wkBf;esk pdbh ikJ/, T[BQK ƒ ;wMkfJnk ikJ/ fe ;kvh gSkD ;kvh p'bh eoe/

j?. i/eo ;kv/ e'b nkgDh wK^GkPk jh BjhA ofj ikJ/rh sK ;kv/ e'b e[~M th BjhA

pu/rk. fet/A gVQKr/ r[opkDh< fet/A gVQKr/ n?Bk T[Zsw ;kfjs< fet/A ikDkr/ nkgD/

fJfsjk; pko/< nkgDh ;fGnsk pko/< ;' b/yek sK fJ~E'A s~e sobk gk ojh j? fe

e'Jh T{Xw f;zx tork T[Zm/ fijVk wK^p'bh d/ fgnko tkbh r'+h jo gzikph d/ ;hB/

ft~u dk} d/t/A, p/j'fPnK ƒ j'P ft~u fbnk d/t/.

nfXnkgB^;ze/s

gkm gVQkT[D s'A gfjbK e[~M ;tkb g[~S ;ed/ j'L

� s[jkƒ nzro/Ih p'b e/ |yo wfj;{; feT[A j[zdk j?<

Page 81: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

81 wzwh gutzik eh j[zd?<

� eh edh e'Jh nzro/I gzikph p'bdk t/fynk j?<

� eh nzro/Ih th fJ~e GkPk jh BjhA j?, gzikph torh<

� GkPk eh j[zdh j?< nkgDh r~b ƒ d{i/ s~e gj[zukT[D dk Iohnk<

� eh n;hA gzikph p'b e/ nkgDh r~b BjhA ;wMk ;ed/<

� s[jkƒ fejVh GkPk p'bDh ;"yh b~rdh j?<

� T[j fejVh GkPk j? fi; ƒ p'b e/ s[;hA jbe/ wfj;{; eod/ j', e'Jh I'o BjhA

bkT[Dk g?Adk<

� eh s[;hA fe;/ ftnkj Pkdh ft~u nzro/Ih ft~u GzrVk gk ;ed/ j'<

� eh s[;hA nzro/Ih ft~u o' ;ed/ j' o'Dk jh ;[~e ikJ/rk<

� n;hA nzro/Ih GkPk ƒ n?Bk w~jst feT[A d/ oj/ jK<

� eh nzro/Ih p'b e/ s[jkƒ BjhA b~rdk fe ;kok e[~M pDktNh fijk j?<

� i/eo ;ko/ nzro/I pD rJ/ sK nkgDh GkPk e"D p'brk< r[opkDh fet/A

gVQ'r/< r[opkDh ftub/ r{VQ frnkB ƒ fet/A ;wM'r/<

fJ; soQK nB/eK gqPB g[~S' sK fe p~funK ƒ nfj;k; j' ikt/ fe GkPk sK GkPk

jh j[zdh j?. nzro/Ih th fJ~e GkPk jh j? fi; ft~u n;hA r~b d{i/ ƒ ;wMk oj/

jK sK fco T[j gzikph ft~u feT[A BjhA< n;hA gzikph p'bd/ j/J/ nkgD/^nkg ƒ

xNhnk feT[A ;wMd/ jK<

fco nfXnkge nkg ;kok gkm gVQ/ T[Zuh ntkI ft~u, gVQkT[d/ tes th nB/eK

gqPB g[~S' sK fe p~funK dh ;[os go'sh oj/, ftP/ ft~u y[~Gh oj/.

� i[nkBh ft~u fezB/ ;kb d/ p~u/ ƒ gVQB gkfJnk iKdk j'<

� sh;oh iwks s~e fejVh GkPk gVQkJh iKdh j?<

� fInkdk I'o y/vK s/ feT[A fd~sk iKdk j?<

� |oK; ft~u nzro/Ih p'bD tkb/ Bkb eh ;b{e ehsk iKdk j?<

� nzro/IK d/ f;nkD/ ;bkjekoK ƒ fe; r~b dh g{oh ;wM ;h<

Page 82: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

82wfje-8

� w?e"b/ dh Bhsh B/ gzikphnK ƒ fe; r/V ft~u o'VQ fd~sk j?<

� nzro/Ih GkPk ƒ ekw:kp eoB bJh nzro/I eh eod/ jB<

� coK; s'A nkJ/ fJ~e ftdtkB B/ fejVh fuzsk iskJh ;h<

� b/yek B/ T{Xw f;zx ƒ gzikphnK d/ ;hB/ ft~u fejVh r'bh wkoB dk sobk

ehsk j?<

� ;kƒ nkgDh wK^p'bh fte;s eoB bJh eh eoBk ukjhdk j?<

fJ; soQK ;tkb g[~Sd/ j'J/ ;kok gkm gVQkU, gVQkT[Ad/ tes th p~funK e'b'A gqD

bt' fe T[j gzikph p'bDr/ ns/ gzikph ;kfjs dh T[ZBsh bJh Io{o :'rdkB

gkT[Dr/. fco ;kok gkm p~funK e'b'A tkoh^tkoh gVQktkU. GkJh tho f;zx

dh T[dkjoB fdU fiBQK B/ gzikph^GkPk dh fezBh ;/tk ehsh j?. T[BQK ft~u'A e"D

pD/rk GkJh tho f;zx< d[BhnK d/ e'B/^e'B/ ft~u T[j nkgDh wK^p'bh dh wfje

tzvDr/.

Page 83: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

83 wzwh, gutzik eh j[zd? <

ekoih^gzBk (Worksheet)–1

wzwh, gutzik eh j[zd? <

1. j/m fby/ tkeK ft~u'A mhe n~r/ (P) ns/ }bs n~r/ (O) dk fBPkB brkUL

1. coK; d/ b'e nzro/Ih GkPk ƒ fgnko eod/ jB.

2. gzikph b'e nkgDh wK^p'bh s/ wkD wfj;{; eod/ jB.

3. iowBh ft~u w[~Ybh ft~fdnk wK^p'bh :kBh iowBh ft~u jh fd~sh iKdh

j?.

4. gzikph wkg/ nkgDh p'bh T[Zs/ wkD eoB dh EK s/ fJ; ƒ nBgVQK dh p'bh

efjD b~r gJ/ jB.

5. nzro/I b/ye nkgDh p'bh ƒ tXhnk ;kfjs Bkb Gog{o eoB d/ fJ~S[e

jB.

6. coK;h;h ftdtkB gzikp nk e/ pj[s y[P j'fJnk.

7. T[; ƒ pkpk |ohd pko/ pj[s ;koh g[ysk ikDekoh fwbh.

8. gzikp d/ ;e{bK d/ pj[s/ p~funK ƒ d;K r[o{nK d/ BK th BjhA gsk.

9. ‘wzwh, gutzik eh j[zd?’ dk noE j? fe gzikph p~funK ƒ gzikph ft~u frDsh

BjhA nkT[Adh.

2. ykbh EktK Go'L

1. fJ; gkm dh b/fyek

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

j?.

2. coK;h;h ftdtkB

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

s/ y'i eo fojk ;h.

3. b/yek B/

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

ƒ wK^p'bh d/ fgnko dh r'+h jo gzikph

d/ ;hB/ ft~u wkoB bJh sobk gkfJnk j?.

4. w[~mh Go nzro/IK B/, Gkos tor/ ftPkb d/P T[Zs/ oki eoe/, fJ~E/

HHHHHHHHHHHHHHHHHHH-

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

dk phi p'n fd~sk.

gkm

11

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 84: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

84wfje-8

ekoih^gzBk (Worksheet)–2

wzwh, gutzik eh j[zd?<

GkPk p'X

1. j/m fby/ tkeK ft~u'A gVBKt u[D'L

1. ;kƒ nkgDh wK^p'bh ƒ fgnko eoBk ukjhdk j?.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

2. fijV/ nkgDh wK^p'bh ƒ G[~b iKd/ jB, T[j e~yK tKr{z o[b iKd/ jB.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

3. ;G nkgDh wK^p'bh ƒ fgnko eod/ jB.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

4. n;hA T[BQK Bkb gzikph^p'bh s/ BkNe t/yD ik oj/ jK.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

5. s[;hA w/o/ gqPB dk T[Zso BjhA fd~sk.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

2. fto'Xh^Ppd fby'L

BhtK L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

T[;skd L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

wkD L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

ukBD L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

fgnko L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

J/eKs L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

tXhnk L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

ikrDk L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

fJ~Is L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

r[[bkw L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

gkm

11

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 85: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

85 wzwh, gutzik eh j[zd?<

ekoih^gzfBnK d/ T[Zso

ekoih^gzBk 1

1. 1. O 2. O 3. P 4. P 5. P

6. O 7. O 8. P 9. P

2. 1. vkH jofPzdo e"o

2. pkpk |ohd ih

3. T{Xw f;zx

4. nzro/Ih GkPk

ekoih^gzBk 2

1. 1. ;kƒ 2. fijV/, T[j 3. ;G 4. n;hA, T[BQK

5. s[;hA, w/o/

2. T[Zuk, ngwkD, B|os, xNhnk, p/fJ~Ish, Pfrod, jB/ok, GhV, ;"Dk, nIkd

gkm^g[;sel nfGnk; d/ T[Zso

1. fd~s/ rJ/ PpdK dk P[~X T[ukoB eoe/ d;~Dk ns/ fco p~funK e'b'A tkoh^tkoh

;[DBk.

2. (T) nzro/Ih GkPk fJ; bJh ekw:kp j'Jh feT[Afe jo nzro/I ftfrnkBe, jo

nzro/I ;kfjseko, jo nzro/I b/ye nkgDh p'bh ƒ tXhnk ;kfjs Bkb

Gog{o eoB dk fJ~S[e j?.

(n) coK;h;h ftdtkB p~funK e'b'A ‘j?b'’ dh pikJ/ ‘;fs ;qh nekb’ iK

‘Bw;s/’ ;[DBk ukjz[dk ;h.

3. (T) iowBh ft~u 6 ;kb d/ p~u/ ƒ ;e{b ft~u gVQB gkfJnk iKdk j? s/ sh;oh

iwks s~e f;o| wK^p'bh :kBh iowB jh gVQkJh iKdh j?. wK^p'bh ft~u

jh fj;kp s/ ;kfJz; th E'VQh^E'VQh gVQkJh iKdh j?. y/vK ’s/ g{ok I'o

gkfJnk iKdk j? sK i' p~u/ dh ;zg{oB Py;hns T[Go e/ ;kwQD/ nk ikJ/.

Page 86: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

86wfje-8

fJ; soQK p~u/ nksw ftPtkP Bkb Gog{o pD iKd/ jB ns/ ;ohoe g~y'A th

wIp{s j' iKd/ jB.

(n) fJ~e coK;h;h ftdtkB, gzikp ft~u pkpk |ohd ih T[Zgo e'Jh y'i eo

fojk ;h, pkpk |ohd ih pko/ v{zxh ikDekoh jk;b eoB nkfJnk ;h. go

gzikp nk e/ T[; ƒ fBokPk fJ; bJh j'Jh feT[Afe T[; ƒ e'Jh BjhA fwfbnk

fijVk pkpk |ohd pko/ e'Jh ftfrnkBe, ;jh, BthA iK g[ysk ikDekoh

d/ ;e/, pbfe T[BQK s'A t~X sK coK;h;h jh pkpk |ohd ih pko/ ikDekoh

oydk ;h. gzikph p~funK B/ eh d~;Dk ;h, nfXnkgeK ƒ pkpk |ohd pko/

e[~M w[~YbhnK r~bK th gsk BjhA ;B. d{;ok T[;B/ t/fynk fe gzikph b'e

nkgDh GkPk ns/ ;fGnsk Bkb'A N[~N oj/ jB, d{o ik oj/ ;B. gzikph GkPk

nkgDh w"s t~b tX ojh j?. fJ; bJh fBokP j'fJnk.

(J) nkU ob e/ jzGbk wkohJ/, nkgDh p'bh s/ nkgDh ;fGnsk T[Zs/ |yo

eohJ/, nkgD/ p~funK ƒ gzikph ns/ gzikphns T[Zs/ wkD eoBk f;ykJhJ/,

nkgDh p'bh ƒ tXhnk ;kfjs Bkb Gog{o eohJ/, i/eo ni/ th Bk ikr/,

;[u/s Bk j'J/ sK fco id'A e'Jh GkPk wo iKdh j? sK T[j b'e th fiT[Ad/ BjhA

ofjzd/ fiBQK dh T[j p'bh j[zdh j?. ;fGnsktK dk woBk, e"wK dk wo ikDk

j[zdk j?. p'bh dk wo ikDk ;fGnsk dk wo ikDk j[zdk j?. fJ; bJh ni/

th t/bk j?. ;zGb ikJhJ/.

(;) 1. gzikp ft~u nkgDh p'bh ƒ T[Zek jh soihj BjhA fd~sh iKdh.

2. gzikp ft~u iK gzikp s'A pkjo th nzro/Ih^whvhnw ;e{bK ft~u gzikph

iK fjzdh p'bD s/ p~funK ƒ I[owkBk d/Dk g?Adk j? iK ;Ik fd~sh iKdh j?.

3. shih iwks s~e f;o| wK^p'bh ft~u gVQkJh eokJh ikD bJh Bk wkg/

fsnko jB s/ Bk jh gqpzXe.

4. gzikph wkg/, nkgDh p'bh s/ wkD eoB dh pikJ/ fJ; ƒ nBgVQK dh

p'bh efjD b~r gJ/ jB. gzikph b'e GkPkJh }[bkwh d/ nkdh j' oj/

jB.

Page 87: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

87 wzwh, gutzik eh j[zd?<

4. 1. (J) coK;

2. (n) gzikph

3. (J) b/yek gzikphnK n~r/ sob/ eo ojh j? fe T[j nkgDh wK^p'bh ƒ fdb'A

fgnko eoB.

5. 1. (n) coK;h;h ftdtkB B/ vkH jofPzdo e"o ƒ fejk.

2. (T) coK;h;h ftdtkB B/ vkH jofPzdo e"o ƒ fejk.

6. 1. }ohp j' e/ th T[; B/ nkgDh Iwho BjhA t/uh.

2. ;~uh brB ns/ fwjBs Bkb jo e'Jh nkgD/ we;d ft~u ekw:kp j' ;edk

j?.

3. gzikph^GkPk dh so~eh bJh ;ko/ gzikphnK ƒ ob e/ jzGbk wkoBk ukjhdk

j?.

4. nkgDh wK^p'bh ƒ soihj d/D tkb/ b'e ;fseko/ iKd/ jB.

5. nkgDh wK^p'bh dh fJpkds eoBk f;~y'.

ftnkeoB

1. (J) S/

2. (T) n;hA

3. (T) T[j, (J) ;kv/

4. (;) fijV/ BKt dh EK s/ tos/ iKd/ jB.

5. (J) pj[s E'VQ/

;jh^tke (n) w?ƒ j'o th pj[s ;kohnK p'bhnK nkT[AdhnK jB.

ouBkswe ekoi

;ko/ gqPBK d/ T[Zso p~funK B/ nkgD/ nB[Gt d/ nXko s/ d/D/ jB. e[~M rshftXhnK

jB fijVhnK p~funK B/ fwb e/ iwks ft~u eoBhnK jB.

Page 88: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

88wfje-8

12. w"e/ dk bkG

w[~y^T[d/P

p~funK ƒ fJj r~b fdqV eokT[Dh j? fe fijVk th ezw eoBk T[BQK ƒ ;G s'A uzrk

b~rdk j?l fit/AL fusoekoh eoBk, ezfgT{No s/ project pDkT[D/, Bku, ;zrhs,

BkNe, y/vK, gVQkJh, fbyDk, rkT[Dk, GkPD, T[; bJh jo o'I E'VQk fijk ;wK t~X

d/D. fe;/ th j[Bo ft~u gothB j'D bJh ;wK d/Dk g?Adk j?. d{;oh r~b g~eh eoBh

j? fe ;wK ;G s'A t~vk XB j?, ;wK popkd BjhA eoBk. fijV/ p~u/ ;w/A ƒ n~frU

cV b?Dr/ Gkt ;w/A s'A th gfjbK nkgDk ezw g{ok eo b?Dr/, ;wK T[BQK ƒ t~vhnK

fBnkwsK Bkb fBtkidk j?. sh;ok j? fe nkgD/ nkg ƒ jo t/b/ fsnko o~yDk j?,

id'A th w"ek fwbdk j?, ;e{b ft~u jh e'Jh ‘fvT{Nh’ fwbdh j?, e'Jh ezw fwbdk j?,

T[; ƒ n?Bh brB Bkb eoBk j?, n?Bh perfection Bkb eoBk j? fe b'e tkj^tkj eo

T[ZmD, jo w"e/ ƒ ;zGkbDk j?. fJj gkm p~funK ƒ fIzdrh d/ pj[s t~v/ r[o ;wMk

fojk j?. ekw:kp fIzdrh fiT[D d/ wjkB okI p~funK n~r/ y'bQ fojk j?. nfXnkge

B/ fJBQK B[efsnK ƒ jh y'bQ e/ d~;Dk j?.

nfXnkgB^;ze/s

gkm gVQkT[D s'A gfjbK e[~M Io{oh gqPB g[~S ;ed/ j'L

� eh ;w/A d/ g?o j[zd/ jB<

� fco n;hA fJj feT[A efjzd/ jK fe ;wK bzx frnk<

� ;w/A d/ Bkb u~bD dk eh noE j[zdk j?<

� ;wK popkd Bk eo', fJ; s'A eh Gkt j?<

� ;wK ;ekoE eoBk eh j[zdk j?<

� eh ;wK popkd eoB s'A pknd s[jkƒ nc;'; j[zdk j?<

� fijV/ p~u/ nkgDk ezw ;w/A f;o eo b?d/ jB, eh T[j gVQkJh ft~u j[fPnko

j[zd/ jB<

� nfXnkge fezBQK p~funK ƒ PkpkP fdzd/ jB<

Page 89: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

89 w"e/ dk bkG

fJ; soQK d/ nB/eK gqPB g[~S ;ed/ j', fi; Bkb ;w/A dk wj~st ;wM nkJ/. gkm

gVQkT[D s'A gfjbK GkJh tho f;zx dh eftskL^

cV cV ojh Xohe ;w/A fy;ekJh,

ojh tk;s/ x~s ;w/A B/ fJ~e Bk wzBh.

th ;[Dk ;ed/ j'. fco gkm gVQkU. gkm pj[s jh o"ue Yzr Bkb fbfynk j'fJnk

j?. ;w/A dk wkBtheoB ehsk frnk j?, Bkb jh Bkb fdqP toBD j?. ;wK wkB'

;kjwD/ yVk r~bK eo fojk j?, d~; fojk j? fe T[j t~; ft~u fet/A nk ;edk

j?. nfXnkge d/ gVQkT[D d/ bfji/ s/ pj[s e[~M fBoGo eodk j? fe T[j ;w/A

ns/ wB[~y dh fbyh tkoskbkg ƒ fezBh \{p;{osh Bkb g/P eod/ jB. ntkI d/

T[sokn^uVQkn, j~EK d/ fJPko/ ns/ fujo/ d/ jkt^Gkt ftP/ ƒ ;gPN eoB ft~u

pj[s w~dd eod/ jB. iwks ft~u fe;/ p~u/ ƒ th ;wK pDk e/ gVQk ;ed/ j', fe;/

d{i/ p~u/ Bkb tkoskbkg eotk ;ed/ j' go gfjbK fJ~e tko ;kok gkm nkg gVQ

e/ ;[DkU, p~funK ƒ fJj gsk b~r ikJ/rk fe fejV/ tke ƒ fe; soQK p'bDk j?.

fJ;/ soQK d{ih xNBk ƒ iwks ft~u BkNeh o{g ft~u g/P eo ;ed/ j', fJ; Bkb

fJ~e sK p~funK dh Gkrhdkoh pD/rh ns/ d{;ok T[BQK ƒ fJ; soQK gVQkfJnk frnk

gkm ftPk edh BjhA G[~b/rk. p~u/ ;w/A ƒ n~frU cVB dh Io{o e'fPP eoBr/.

fJ; soQK d't/A xNBktK p~funK e'b'A n~br nb~r N'bhnK pDk e/ ;ko/ p~funK ƒ

w"ek fdU. tkoh^tkoh ;ko/ Gkr b? ;eD, fJ; Bkb ftPk p~funK d/ fjod/ ft~u

fdqV j' ikJ/rk. :kd j' ikJ/rk. fJ; gkm ftub/ ftP/ ƒ p~funK s~e gj[zukT[D

dk fJ; s'A tXhnk sohek BjhA j' ;edk.

Page 90: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

90wfje-8

ekoih^gzBk (Worksheet)–1

w"e/ dk bkG

1. j/m fby/ gqPBK d/ T[Zso fby'L

1. ;[zdo B"itkB dh w{osh fe; uhI dk gqshe ;h<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

2. ;w/A d/ f;o dk fgSbk fj~;k rzik feT[A ;h<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

3. n?BN'BhU B/ fejVh ebk f;~yh ;h<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

4. n?BN'BhU fe; Bkw Bkb gqf;~X w{osheko eoe/ ikfDnk frnk<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

5. n;XkoB o{g ft~u fejV/ ftnesh ;|b j[zd/ jB<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

2. j/m fby/ PpdK ft~u'A P[~X Ppd n~r/ (P) brkU

1. fizdrh fIzdrh 6. ;"e P"e

2. ;zd/P ;zd/; 7. yzG yzp

3. rzik rAik 8. ;cb ;|b

4. ethsk eftsk 9. frnk r:k

5. feT[Afe feT[Aeh 10. ;[Ado ;[zdo

gkm

12

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 91: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

91 w"e/ dk bkG

ekoih^gzBk (Worksheet)–2

w"e/ dk bkG

1. j/m fby/ tkeK ft~u'A gVBKt u[D e/ fe;wK fby'L

gVBKt fe;w

1. ;ko/ nkg'^nkgDk ezw eo'.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

2. n~i e"D^e"D }?ojkIo j?.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

3. i' eo/rk ;' Go/rk.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

4. ;ko/ y/v oj/ jB.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

5. eJh gVQ oj/ jB.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

6. fJBQK dh r~b ;[D'.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

7. fJ; ƒ nkgD/ e'b fpmkU.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

2. j/m fby/ PpdK d/ pj[^tuB pDkU.

w{osh L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

edw L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

eftsk L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

w[~yVk L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

T[;sok L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

n~y L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

bVek L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

g?;k L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

w"ek L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

ebk L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

gkm

12

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 92: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

92wfje-8

ekoih^gzfBnK d/ T[Zso–1

ekoih^gzBk 1

1. 1. ;w/A dk gqshe ;h.

2. feT[Afe id'A fJ~e tko ;wK bzx iKdk j? sK T[; ƒ fg~S'A e'Jh geV BjhA

;edk.

3. n?BN'fBT[ B/ w{oshebk f;yh ;h.

4. n?BN'BhU ‘eB'tk’ Bkw eoe/ ikfDnk frnk.

5. fijV/ ;w/A dk ;dT[g:'r eod/ jB. ;w/A dh edo eod/ jB. ;w/A ƒ geV

e/ o~yd/ jB.

2. 1. fIzdrh 2. ;zd/P 3. rzrk 4. eftsk 5. feT[Afe

6. P"e 7. yzG 8. ;|b 9. frnk 10. ;[zdo

ekoih^gzBk 2

1. 1. ;ko/ ^ nfB;fus gVBKt

2. e"D^e"D ^ gqPB^tkue

3. nkg'^nkgDk ^ fB~i^tkue gVBKt

4. i'^;' ^ ;zpzX tkue

5. ;ko/ ^ nfB;fus gVBKt

6. fJBQK ^ fB;u/ tkue gVBKt

7. fJ; ^ fB;u/ tkue, nkgD/^g[oy tkue

2. w{oshnK, eftsktK, T[;so/, bVe/, w"e/, edwK, w[~yV/, n~yK, g?;/, ebktK

gkm g[;sel nfGnk; d/ T[Zso

1. fd~s/ rJ/ PpdK dk P[~X T[ukoB eoe/ d;~Dk ns/ fco p~funK e'b'A tkoh^tkoh

;[DBk.

2. (T) :{BkBh ebkekoK B/

(n) w{osh ;w/A dk gqshe j?. w~E/ s/ tkb bNeD dk Gkt j? fe fi; B/ th ;w/A ƒ

ekp{ eoBk j? T[j ƒ n~frU j' e/ tkbK s'A cV bJ/, Gkt ;w/A s'A th gfjbK

nkgD/ ;ko/ ezw w[ek e/ o~y/.

Page 93: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

93 w"e/ dk bkG

(J) g~pK Gko yVh w{osh do;k ojh j? fe ;wK T[Zv iKdk j?. ;wK pj[s s/I

phsdk j?. jtk dh soQK fBeb iKdk j?.

(;) “fJj sK pj[s jh T[Zswebk dk Bw{Bk j?. fJ; ƒ fe; gqf;~X w{osheko B/

pDkfJnk j?<”

3. (T) fe;/ ftdtkB B/ w{osh ftub/ ;zd/P pko/ do;kfJnk j? fe tes ƒ jw/PK

n~frUA j' e/ fwb', tes ƒ s[;hA fg~S'A BjhA cV ;ed/, id'A tes phs frnk,

bzx frnk sK fco T[j tes s[jkv/ j~E BjhA nkJ/rk feT[Afe tes fg~S'A

rzik j?, n~r/ sK w~E/ s/ T[; d/ tkb jB, geV ;ed/ j' go fg~S/ f;o s/ tkb

BjhA, rzik j?. fco ;wK jtk dh soQK T[Zv iKdk j? ns/ ;w/A dh Xko pj[s

s/I j[zdh j?. ;wK fe;/ bJh BjhA o[edk fijVk T[; ƒ n~frU cV b?Adk j?,

;wK T[; d/ nXhB j' iKdk j?. n;XkoB o{g ft~u ;|b ftnesh T[jh j'J/

jB, fiBQK B/ ;w/A ƒ geV e/ T[; dk ;jh fJ;s/wkb ehsk.

(n) n?BN'BhU ƒ xo d/ ezwK s'A id'A th ftjb fwbdh ;h T[j ft;kB' dh d[ekB

s/ ubk iKdk ;h ns/ g~Eo e~ND dk ezw eodk ofjzdk ;h. g~Eo e~ND

d/ T[; ƒ pj[s x~N g?;/ fwbd/ ;B go j"bh^j"bh g~EoK ƒ sokPDk ns/

S'NhnK^S'NhnK w{oshnK pDkT[DhnK f;~y frnk. j[D w{oshnK pDkT[Dk

T[; dk P"e pD frnk.

(J) d'tK gq;zrK s'A gq/oDk fwbdh j? fe ;w/A dk ;jh fJ;s/wkb eo', ;dT[g:'r

eo', ;wK ftnoE Bk r[nkU ns/ d{;ok, e'Jh Bk e'Jh j[Bo Io{o f;~y', T[;

ft~u w[jkos jk;b eo', ns/ id'A th w"ek fwb/ nkgD/ j[Bo Bkb d[BhnK ƒ

j?okB eo fdU.

4. 1. (J) ;w/A dk ;jh fJ;s/wkb ehsk j?.

2. (n) ;w/A dk

3. (;) w~yD d/ P/o Bkb

4. (J) ;w/A d/ f;o dk fgSbk fj~;k rzik j?.

Page 94: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

94wfje-8

5. 1. (T) wfjwkBK ft~u'A fe;/ fJ~e B/ xo d/ wkbe ƒ fejk.

2. (n) xo d/ wkbe B/ wfjwkBK ƒ fejk.

6. (J) n"BN'BhU p[~sxkV/ e'b frnk ns/ efjD b~rk fe w?A th w{oshnK pDkT[DhnK

f;~yKrk.

7. 1. nzfwqs;o gzikp dk gqf;~X Pfjo j?.

2. dhtkbh j'D eoe/ jo xo ft~u dhftnK Bkb ;iktN ehsh rJh j?.

3. t~v/ GkrK Bkb s[jkv/ doPB eoB dk w"ek fwfbnk j?.

4. fwjBs jh ;|bsk dh e[zih j?.

5. fjzd{ Xow ft~u w{osh^g{ik ehsh iKdh j?.

ftnkeoB

1. (J) ;zpzX^tkue

2. (;) gqPB tkue

3. (J) nkgD/^nkg

4. (T) toswkB ekb

ouBkswe ekoi

;ko/ gqPBK ft~u p~funK B/ nkgD/ nB[Gt fbyD/ jB.

f;oiBkswe^b/yB

rshftXh j?, ukoN pDkT[D/ jB. ;wK ;koBh pDkT[Dh j?, BkNe y/vD/ jB,

p~funK B/ fwb e/ iwks ft~u ezw eoBk j?.

Page 95: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

95 fi~s

13. fi~s

w[~y^T[d/P

ftfdnkoEh d/ ihtB^ft~u nfXnkge dk :'rdkB fezBk wj~stg{oB j[zdk j?, fJ;

r~b dk nfj;k; fe;/^fe;/ nfXnkge ƒ jh j[zdk j?. nfXnkge t~b'A p'fbnk frnk

fJ~e^fJ~e Ppd ftfdnkoEhnK bJh eh noE o~ydk j?, fJj T[; t/b/ gsk b~rdk

j? id'A ftfdnkoEh ;e{b S~v e/, ftPkb d[BhnK ft~u gqt/P eod/ jB. fJ~e B/e,

bkfJe, frnkBtkB, ;~uk, nkgD/ ftP/ ft~u wkfjo nfXnkge dk jh p~funK ft~u

;fseko j[zdk j?. nfXnkge ƒ jw/PK jh nkgD/ nfjw s'A j/mK T[Zso e/ ofjDk

ukjhdk j?. p~funK gqsh jwdodh ns/ fgnko Gfonk o~tJhnk pj[s Io{oh j?.

nfXnkge id'A p~u/ ƒ vKNdk j? iK wkodk j?, g{oh iwks d/ ;kjwD/ p~u/ d/ fdb

s/ eh phsdh j?, T[j fezBk ngwkfBs wfj;{; eodk j?, fJj p~uk jh ikDdk j?.

nfXnkge ƒ gVQkT[D d/ Bkb Bkb wB'ftfrnkBh j'Dk th bkIwh j?. p~funK dh

wkBf;esk ;wMDh, T[BQK d/ nfj;k;K ƒ ;wMDk, T[BQK dhnK sebhcK ns/ d[~yK

ƒ ;wMDk, nfXnkge dk w[~Ybk eos~t j?. fpBK ;'u/ ;wM/ p~funK ƒ vKND,

fcNekoB ns/ wkoB tkb/ nfXnkge ƒ p~u/ B|os eod/ jB. ;' nfXnkge bJh

Io{oh j? fe T[j dfJnktkB, frnkBtkB, ;{MtkB ns/ jwdod j't/.

nfXnkgB^;ze/s

gkm gVQkT[D s'A gfjbK e[~M gqPB g[~S ;ed/ j'l fit/AL^ fejV/ ftfdnkoEh jB,

fijV/ ;~u/ fdb'A nfXnkgeK dk ;fseko eod/ jB<

� s[jkvh fIzdrh ft~u nfXnkge dk eh :'rdkB j?<

� e'Jh nfijh r~b fijVh s[jkƒ uzrh BjhA b~rdh<

� s[jkv/ w[skfpe nfXnkge fej' fijk j'Dk ukjhdk j?<

� pj[s ;ko/ p~u/ nfXnkgeK ƒ g;zd BjhA eod/, eh ekoB j?<

� nfXnkge ƒ nfijk eh eoBk ukjhdk j?, fi; Bkb T[j nkgD/ ftfdnkoEhnK

dk fdb fi~s ;e/<

Page 96: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

96wfje-8

� s[jkvk wB^GkT[Adk nfXnkge fejVk j?<

fJ; soQK d/ j'o gqPB nfXnkge nkgD/ fj;kp Bkb pDk ;ed/ jB. we;d fJj

j'Dk ukjhdk j? fe p~funK ƒ fJj r~b fdqV j' ;e/ fe nfXnkge i/eo p~funK

ƒ vKNdk j?, wkodk j? sK e/tb T[BQK d/ Gb/ tk;s/, fe;/ nfXnkge dh fe;/ p~u/

Bkb e'Jh d[PwDh BjhA j[zdh. p~; T[; e'b'A fJj podkPs BjhA j[zdk fe T[; d/

ftfdnkoEh M{m p'bD, u'oh eoB, wko^e[NkJh eoB, gVQkJh t~b fXnkB Bk

d/D, d{i/ p~funK ƒ szr eoB, fJ; s'A fJbktk nfXnkge ƒ eh ukjhdk j?< fco

;kok gkm nkg T[Zuh ntkI ft~u gVQ'. pj[s jh PkBdko gkm j?. nfXnkge d/

r[DK^n"r[DK ƒ do;kT[Adk j'fJnk ns/ p~u/ dh GbkJh bJh jh e/Adfos j[zdk j?.

gkm gVQkT[Ad/ tes th tko^tko gqPB g[~S'A sK fe p~funK ƒ ftP/ t~b e/Adfos

o~fynk ik ;e/.

� wk;No jbXo dk gfjoktk fej' fijk ;h<

� wk;No jbXo dk b'e ;fseko feT[A eod/ ;B<

� wk;No jbXo fejV/ ftP/ gVQkfJnk eod/ ;B<

� Pokosh p~u/ wk;No jbXo s'A feT[A vod/ ;B<

� wk;No ih B/ gqGks ƒ feT[A wkfonk<

� ;G s'A gfjbK ekgh fe; B/ ftykJh ;h<

� Beb fe; ftfdnkoEh B/ ehsh ;h<

� wk;No ih ƒ pj[s fInkdk r[~;k feT[A nk fojk ;h<

� nyho fi~s fe; dh j'Jh<

� wk;No ih B/ gqGks s'A w[nkch feT[A wzrh<

� wk;No ih JhPto n~r/ fe; bJh gqkoEBk eo oj/ ;B<

� pj[s fInkdk wko ykD d/ pkti{d th gqGks nkgDh r~b s/ nfVnk feT[A

fojk<

;kok gkm p~funK e'b'A th tkoh^tkoh gVQtkfJnk ikDk ukjhdk j?. jo p~u/ dh

tkoh nkT[D Bkb p~funK ƒ P[~X^;kc ns/ T[Zuk gVQB dk T[sPkj fwbdk j?.

Page 97: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

97 fi~s

ekoih^gzBk (Worksheet)–1

fi~s

1. j/m fby/ gqPBK d/ T[Zso fby'L

1. wk;No jbXo ƒ feskp s'A t/y e/ gVQkT[AfdnK th fe; r~b dk gsk j[zdk ;h<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

2. Beb fe; B/ ehsh ;h, gqGks B/ iK tho{ B/<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

3. wk;No jbXo ƒ fejVh r~b fpbe[~b th g;zd BjhA ;h<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

4. tho{ ns/ gqGks B/ n;b ft~u ;tkb ft~u fejVh }bsh ehsh ;h<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

5. wk;No ih B/ gqGks ƒ fejVh r~b :kd o~yD bJh fejk ;h<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

2. fe; B/ fe; ƒ fejkL

1. “fJj ;tkb sK w?A gqGks dh ekgh ft~u'A Beb eoe/ ehsk ;h.”

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

2. “gqGks d/ g?Adh wko s{z fe; soQK t/ydk fojk< ”

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

3. “s{z sK ftfdnkoEh d/ Bkw s/ ebze j?.”

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

4. “w?A s/oh fJ; fi~s ƒ ;bkw eodk jK.”

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

5. ;o, w?A ;tkb \[d j~b ehsk j?.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

gkm

13

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 98: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

98wfje-8

ekoih^gzBk (Worksheet)–2

fi~s

GkPk p'X

1. j/m fd~s/ tkeK ft~u'A ftP/PD u[D'L

1. bkfJe p~u/ ƒ ;G fgnko eod/ jB.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

2. B/e nkdwh ;G dh w~dd eodk j?.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

3. r[o{ ih e'b Bhbk x'Vk ;h.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

4. w/o/ e'b d; g?ZBf;bK jB.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

5. Pokosh p~uk ;G ƒ szr eo fojk j?.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

6. e"V/ p'b Bk p'b'.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

2. nkgD/ wB^GkT[Ad/ nfXnkge pko/ S/ tke fby'.

1. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

2. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

3. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

4. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

5. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

6. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

gkm

13

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 99: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

99 fi~s

ekoih^gzfBnK d/ T[Zso

ekoih^gzBk 1

1. 1. fe fejVk ftfdnkoEh pkjo t/y fojk j? ns/ fejVk T[BQK dh r~b fXnkB

Bkb ;[D fojk j?.

2. Beb tho{ B/ ehsh ;h.

3. wk;No ih ƒ fJj r~b fpbe[~b th g;zd BjhA ;h fe e'Jh p~uk fe;/ dh Beb

eo/, fe;/ dh ekgh ft~u'A t/y e/ ;tkb eo/.

4. T[BQK B/ 64 fbyD dh EK 96 fby fd~sk ;h fi; eoe/ ;kok ;tkb }bs j'

frnk.

5. wk;No ih B/ gqGks ƒ fejk fe T[j fJj r~b ;dk :kd o~y/ fe fi~s jw/PK

;ukJh dh jh j[zdh j?.

2. 1. tho{ B/ wk;No jbXo ih ƒ fejk.

2. wk;No jbXo B/ tho{ s'A g[~fSnk.

3. wk;No jbXo B/ tho{ ƒ fejk.

4. wk;No jbXo B/ gqGks ƒ PkpkP fdzfdnK fejk.

5. gqGks B/ wk;No jbXo ƒ fejk.

ekoih^gzBk 2

1. 1. bkfJe 2. B/e 3. Bhbk 4. d; 5. Pokosh

6. e"V/

2. p~funK B/ nkgD/ nB[Gt fbyD/ jB.

gkm^g[;sel nfGnk; d/ T[Zso

1. fd~s/ rJ/ PpdK dk P[~X^T[ukoB eoe/ d~;Dk ns/ fco p~funK e'b'A tkoh^tkoh

;[DBk.

2. (T) wk;No jbXo ih fj;kp ns/ n;kwh GkPk gVQkT[Ad/ ;B.

Page 100: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

100wfje-8

(n) ;kfjs d/ r{VQ ftfPnK ƒ th T[j ;ob ns/ fdbu;g pDk e/ ;wMk fdzd/

;B. fJ; bJh ;kfjs gVQkT[D ft~u T[BQK dk e'Jh ;kBh BjhA ;h.

(J) gqGks ƒ ;tkb ftykT[D ft~u d/oh fJ; bJh j' rJh feT[Afe g?AB ft~u f;nkjh

GoB b~frnK ;koh f;nkjh T[; dhnK ekghnK, feskpK ns/ e~gfVnK s/ g?

rJh ;h. T[j nkgD/ e~gfVnK ƒ ;k| eoB b~r fgnk ;h.

(;) tho{ dk itkp ;[D e/ wk;No ih fit/A g~Eo j' rJ/. e[~M gbK bJh ;szG

ofj rJ/. T[BQK d/ fujo/ dk ozr T[Zso frnk.

3. (T) ykdh X'sh, rb ’u n~Xw?bh ewhI, |Nh g[okDh i~[sh, fJjh ;h wk;No

jbXo ih dk gfjoktk.

(n) gqGks foPN^g[PN, ;[zdo fujo/ tkbk, gVQkJh ft~u pj[s s/I bVek ;h.

;tkb rfDs dk j't/ iK ;kfjs dk, gqGks dk fJ~e P"e ;h fe iwks ft~u

T[j ;G s'A gfjbK T[Zso d/t/. fJ; ft~u T[j ne;o ;|b th j[zdk ;h.

(J) gqGks dh ekgh t/y e/ wk;No ih ƒ P~e j'fJnk fe gqGks B/ tho{ dh Beb

ehsh j? feT[Afe d'tK dh fJ~e' fijh rbsh ;h. tho{ B/ sK ekgh gfjbK

ftykJh ;h fJ; bJh gqGks B/ jh Beb ehsh j' ;edh j?.

(;) wk;No jbXo ih B/ gqGks ƒ e;kJhnK tKr fJ; bJh wkfonk feT[Afe T[BQK

ƒ b~r fojk ;h fe gqGks M{m p'b fojk j?. fJ~e fB~ek fijk ftfdnkoEh

wk;No jbXo n~r/ tko^tko fJ~e' r~b d[jok fojk j? ns/ fBvo j' e/ M{m

p'b fojk j?.

(j) pj[s wko yke/ th id'A gqGks fJj' efjzdk fojk fe T[; B/ Beb BjhA ehsh

j?, T[; ƒ fpBK tij wkfonk frnk j?, T[j j[D fJ; ;e{b ft~u BjhA gVQ/rk.

wk;No ih d/ fgnko Bkb ;wMkT[D d/ pkti{d th gqGks B/ T[jh r~b fco

d[jok fd~sh sK wk;No ih ƒ P~e j'fJnk. T[BQK B/ tho{ t~b t/fynk s/ tho{

ƒ ;tkb ftubh }bsh pko/ d~;D bJh nkfynk. tho{ ;wM frnk fe j[D

Page 101: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

101 fi~s

;~u p'bD s'A f;tkJ/ e'Jh ukok BjhA. tho{ B/ id'A wk;No ih ƒ d~f;nk fe

T[; B/ sK gqGks dh ekgh ft~u'A Beb ehsh ;h. fJj ;[D e/ wk;No ih ƒ

pj[s d[~y j'fJnk, T[BQK ƒ nkgDh }bsh dk nfj;k; j'fJnk fe T[BQK B/

fJ~e fBod'P, ;~u/, fJwkBdko ns/ bkfJe ftfdnkoEh ƒ e[~N fd~sk. T[BQK

B/ gqGks ƒ r+ Bkb bkfJnk, pj[s fgnko ehsk, w[nk|h wzrh, T[; bJh

gqkoEBk ehsh.

(e) wk;No ih B/ gqGks ƒ nkgD/ r+ Bkb bkfJnk, fgnko ehsk, T[; ƒ

nPhotkd fd~sk ns/ fejk, w/oh fJjh fJ~Sk j? fe w/ok jo ftfdnkoEh s/o/

tork j't/, ;~u d/ bJh nkgD/ ihtB ƒ s[S ;wM/, T[jh ftfdnkoEh nkgD/ d/P

dk r"ot j[zdk j?. p/Nk` w?A s?ƒ ;~u/ fdb'A nPohtkd fdzdk jK fe s/ok ihtB

jo gqeko dhnK \[PhnK ns/ ;[yK Bkb Gog{o j't/, n~i s{z fi; ;ukJh dh

w{os pD e/ w/ohnK n~yK n~r/ yVk j?, s{z fe;/ wjkB :'X/ ;{opho s'A x~N

BjhA j?. n~i ;~u dh jh fi~s j'Jh j?. w?A s/oh fJ; fi~s ƒ ;bkw eodk

jK. w?ƒ wkD j? fe w?A s/o/ tor/ ftfdnkoEh dk r[o{ jK. fIzdrh ft~u fJ~j

r~b edh Bk G[~bhA fe fi~s jw/PK ;ukJh dh jh j[zdh j?.

4. 1. (n) P/o

2. (n) r[DK dh

3. (n) c/o pdb BjhA ;h ehsk iKdk.

4. (n) nzfwqs^toyk j' ojh j't/.

5. (T) d/P dk r"ot j[zd/ jB.

6. (T) ebze j[zd/ jB.

5. 1. fujok, Pfjo, g/Av{, nkT[Adk, pj[s, ;{MtkB, gfjbK, }bsh.

6. 1. bkfJe ftfdnkoEh d/P dk r"ot j[zd/ jB.

2. u'oh eoBk, M{m p'bDk, ftfdnkoEh bJh ebze j[zdk j?.

3. ;kv/ gzikph d/ nfXnkge r[DK dh ykD jB.

Page 102: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

102wfje-8

4. fJfsjk; ft~u r[o{ r'fpzd f;zx dk ;kBh e'Jh BjhA.

5. nfXnkgeK dk ;fseko eoB tkb/ ftfdnkoEh wjkB j[zd/ jB.

6. nkgD/ ftekoK s/ fi~s gkU.

ftnkeoB

1. 1. (J) S/

2. (J) T[BQK

3. (n) ;~uk

4. (T) toswkB

5. (J) fBod'P

6. (;) Bk

ouBkswe ekoi

(T) nfXnkge th fJ~e fJB;kB j?, T[; s'A th }bsh j' ;edh j?. T[j fJj ;'u

BjhA gkfJnk fe gqGks edh Beb BjhA eo ;edk.

(n) vKNDK sK ;jh jh j[zdk j?. nfXnkge jw/Pk p~u/ d/ Gb/ tk;s/ jh vKNdk

j?. T[; dh fe;/ p~u/ Bkb e'Jh d[PwDh BjhA j[zdh.

(J) gqGks pj[s jh pjkdo ns/ ofjwfdb bVek ;h. T[; ƒ gsk ;h fe i/eo

T[j tho{ dk BK bkJ/rk sK tho{ dh y?o BjhA, pj[s e[~N gJ/rh. T[j tho{ ƒ

pukT[Dk ukj[zdk ;h.

(;) p~funK B/ nkgD/ d~;Dk j?.

(j) p~funK B/ nkgD/ nB[Gt d~;D/ jB.

f;oiBkswe^b/yB

p~funK B/ nkgD/ nB[Gt fbyD/ jB.

Page 103: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

103 goT[geko

14. goT[geko

w[~y^T[d/P

p~funK ft~u goT[geko dh GktBk ƒ fdqV eoBk. n~i fi; edo wB[~y ;tkoEh j'

fojk j?, wB[~yh edoK ehwsK ysw j[zdhnK ik ojhnK jB, pj[s Io{oh j? fe p~funK

ft~u fJBQK r[DK d/ phi phi/ ikD. fe;/ d{;o/ d/ d[~y^dod ƒ wfj;{; eoBk, b'Vtzd

dh w~dd eoBh, nkgDk B[~e;kB eoe/ th fe;/ dk Gbk eoBk, fJj t/yD ft~u Gkt/A

w[Peb r~bK b~rdhnK jB go id'A fJj ;kv/ ;[Gkn ft~u nk iKdhnK jB sK nEkj

\[Ph fdzdhnK jB. j[D/ j[D/ nzP{ r[gsk, ;ziht us[ot/dh ƒ o/wB w?r;/;/ g[o;eko

Bkb fBtkfink frnk j? fJj g[o;eko J/Phnk yzv dk B'pb g[o;eko d/ s[~b ;wfMnk

iKdk j?. fJj g[o;eko T[BQK b'eK ƒ fd~sk iKdk j? fijV/ ftP/P eoe/ ;wki ;/

th b'e j[zd/ jB. goT[gekoh b'e j[zd/ jB. fJ; eftsk ft~u i[rƒ d/ gqshe okjhA

wB[~y ƒ ;wMkfJnk frnk j? fe d[~y ft~u fe;/ bJh ukBD w[Bkok pD', jB/fonK ƒ

d{o eoB tkb/ o"PB fuokr pD'. e/tb nkgD/ bJh jh BjhA, nk;^gk; t~;d/ b'eK

bJh th ihU.

� Ppd^Gzvko ft~u tkXk eoBk.

� B?fse r[DK d/ XkoBh pDkT[Dk.

� gVBKt ns/ ftP/PD dh gSkD eokT[Dk.

� f;oiBkswe ;'u ƒ T[GkoBk.

nfXnkgB ;ze/s

pj[s Gkt^g{os eftsk j?. eftsk gVQkT[D s'A gfjbK p~funK ƒ T[BQK wjkB

ftneshnK dhnK s;thoK Io{o ftykU fiBQK B/ wB[~ysk d/ Gb/ bJh nkgDk ihtB

dkB ehskl fit/AL

wdo N?o/;k, Grs g{oB f;zx, e?bkP ;fsnkoEh, noftzd e/iohtkb, w/Xk gkN/eo,

nzP{ r[gsk, r[o{nK^GrsK dhnK s;thoK th ftyk ;ed/ j', Jh;kw;hj, r[o{ s/r

Page 104: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

104wfje-8

pjkdo ih, r[o{ r'fpzd f;zx ih, fiBQK B/ wB[~ysk ƒ ;[yh eoB bJh nkgDk ;G e[~M

tko fd~sk. d/P^Grs fijV/ r[bkwh dhnK izihoK e~ND bJh itkBh dh T[wo ft~u

cK;h d/ syfsnK s/ M{b rJ/. n~i n;hA fezBQK ƒ :kd eod/ jK fijV/ wB[~ysk d/ Gb/

tk;s/ fiT[Ad/ oj/ s/ wB[~ysk ƒ ;[yh eoB bJh wo rJ/. s;thoK ftyk e/ ;tkb g[~S

;ed/ j' fe T[BQK B/ fejV/ fejV/ y/so ft~u ;/tk ehsh. fet/A T[BQK B/ b'eK d/ d[~yK

ƒ d{o eoB bJh nkgDk pbhdkB fd~sk. nkgDk g{ok ihtB dkB ehsk. g?;/ tkbh

d[BhnK, oki/^wjkoki/ sK pj[s nk e/ ub/ rJ/ go n~i wo e/ th e"D fizdk jB,

fijV/ fiT[Ad/ ih jh wo u[~e/ ;B iK fijV/ nwo j' rJ/. fco eftsk gVQkU, eftsk

gVQkT[D t/b/ p~funK ƒ feskpK pzd o~yD bJh ej', nkg ;koh eftsk gVQ'. eftsk

ft~u fJ~e ejkDh j? fe fet/A fJ~e p[bp[b o;sk G[~b iKdh j?. jB/ok j' iKdk j?, fg~S/

p~funK dk f|eo j?. fco fJ~e i[rƒ fwbdk j? i' T[; dh sebhc ƒ wfj;{; eodk

j? ns/ T[; d/ Bkb ike/ T[; d/ n~r/^n~r/ ukBD eodk j'fJnk T[; ƒ T[; d/ p~funK

Bkb fwbk fdzdk j?. fJ; bJh eftsk ƒ ejkDh dh soQK jh T[e;[esk o~yd/ j'J/

gVQkU, p~funK dh T[s;[esk j'o tXkU fe n~r/ eh j'fJnk, fdB S[fgnk, soekbK

gJhnK, j'fJnk x[~g jB/ok, HHHHHHHHHHHHHHH ;[zBk uko^u[c/rk Gkt x[~g jB/ok j?, jo

gk;/ ;zBkNk j?, vo j?, fJ~ebh p[bp[b, T[dk;, fceowzd ns/ voh j'Jh p?mh j?. fJ;

soQK j"bh^j"bh, te|k d/ d/ e/ gVQkU, o[e o[e e/ gVQkU, p~u/ ikDB dh e'fPP eoB

fe n~r/ eh j'fJnk. nfXnkge nkgDh ntkI, j~EK d/ fJPkfonK ns/ fujo/ d/

jktK^GktK Bkb, g{ok fdqP f;oi ;edk j?, g{ok fdqP p~funK n~r/ ;keko eo ;edk

j? fijVk e/tb bciK ft~u fgnk j?. fco fe; soQK p[bp[b ƒ i[rƒ fwbdk j?. T[;

ƒ fdbk;k fdzdk j? nkgD/ ukBD ft~u T[; ƒ xo gj[zukT[Adk j?. nzs ft~u f;~fynk

fJj j? fe fijV/ b'e i[rƒnK tKr goT[gekoh j[zd/ jB, b'e T[BQK ƒ fgnko eod/

jB, T[BQK dh T[;ss j[zdh j?, nkdo ;fseko fwbdk j?. ;' ;kƒ th goT[gekoh

pDBk ukjhdk j?. ;koh eftsk p~funK e'b'A th tkoh^tkoh gVQtkU. j' ;e/ sK :kd

Page 105: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

105 goT[geko

eoB bJh ej'. T[; dk eftsk^gkm w[ekpbk o~y/. p~funK nzdo goT[geko dk

r[D fizBk j' ;e/ g~ek eo'. sK jh fJ; eftsk gVQkT[D dk bkG j?. fB~e/^fB~e/ gqPBK

okjhA nkgD/ ftP/ ƒ j'o g~ek eo'L

� eh s[;hA edh fe;/ okjrho ƒ ;Ve gko eokJh j?<

� eh edh fe;/ G[~y/ ƒ G'iB y[nkfJnk j?<

� eh s[;hA edh nBkE^nkPow rJ/ j'<

� eh s[;hA nkgD/ xo d/ B"eo ƒ fgnko Go/ bfji/ ft~u T[; d/ fe;/ ezw nkT[D

bJh fejk j?<

� eh s[;hA nkgD/ xo dh B"eokDh d/ p~funK ƒ nkgDhnK g[okDhnK uhiK fdzd/

j'<

� eh s[;hA nkgD/ G?D^GoktK Bkb uhIK tzv e/ y/vd/ j'<

� i/ s[;hA nkgD/ fpoX dkdk$dkdh dh ;/tk eod/ j'<

� eh edh wzwh fpwko j' ikJ/ sK ukj pDk e/ iK dtkJh fbnk e/ fdzd/ j'. T[BQK

d/ g?o x[~Nd/ j'<

� eh s[;hA edh nkgD/ fe;/ iwksh dh e'Jh w~dd ehsh j?<

fJ; gqeko d/ ;tkb p~funK ƒ wIp{o eoBr/ fe T[j fe; soQK dk ihtB fiT[A

oj/ jB. T[BQK dk nkgD/ ;wki gqsh th e'Jh coI j?. n;bh ihtB eh j[zdk

j?< ;/tk feT[A eoBh ukjhdh j?< ;/tk eoB Bkb ;[y feT[A fwbdk j?, nfijhnK

r~bK T[BQK dh ;'u ft~u Pkwb j' ;eD fe fijV/ b'e ;wki ;/th j[zd/ jB, okPNo

bJh, e"w bJh, d/P bJh e[~M eod/ jB, T[j e'Jh p/te{| BjhA j[zd/ pbfe T[BQK d/

f;o s/ jh d[BhnK fiT[Adh j?, fJj Xosh yVh j?. p~u/ fi; th y/so ft~u' ikD,

fBPekw ;/tk bJh E'VQk pj[s ;wK Io{o e~YD.

Page 106: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

106wfje-8

ekoih^gzBk (Worksheet)–1

goT[geko

1. fd~s/ rJ/ tke g{o/ eo'L

fJ~e o[~y s/ fJ~e p[bp[b p?mh, fceoK d/ ft~u

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

pVh T[dk; s/ ;fjwh j'Jh,

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

J/B/ ƒ fJ~e i[rƒ T[ZE/, fNwfNwkT[Adk

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

p[bp[b ƒ p/jkb t/ye/,

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

;[D e/ p[bp[b dk d[~y ;kok, fd~sk T[;

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

seVh j' fjzws eo G?D/,

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

2. tKr i[rƒnK fijV/ b'eh eod/ goT[geko,

;ko/ T[;ss eoB T[BQK dh, fwbdk nkdo, fgnko.

T[go'es s[eK d/ noE fby'L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

gkm

14

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 107: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

107 goT[geko

ekoih^gzBk (Worksheet)–2

goT[geko

1. j/m fby/ tkeK ft~u ftP/PD Go'L

1. ;kfjp fJ~e

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

p~uk j?.

2. csfj pj[s

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

p~uk j?.

3. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

p~funK ƒ ;G fgnko eod/ jB.

4. w[;hps ft~u

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

p~u/ BjhA xpokT[Ad/.

5. w/oh

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

G?D pj[s

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

j?.

6. HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

i[rƒ B/

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

p[bp[b ƒ xo gj[zuk fd~sk.

2. j/m fd~s/ PpdK d/ fbzr pdb'L

n"os L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

;odko L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

w[zvk L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

gzvs L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

wksk L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

dk; L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

gsh L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

okik L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

bVek L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

wk;No L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

gkm

14

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 108: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

108wfje-8

ekoih^gzfBnK d/ T[Zso

ekoih^gzBk 1

1. y'Jh, ikg/ fiT[A nXw'Jh.

nkfJnk, Xho/ ik p[bkfJnk

fdbk;k, fuzsk eo Bk wk;k.

2. fijV/ b'e i[rƒnK dh soQK goT[gekoh j[zd/ jB, ;ko/ T[BQK ƒ fgnko eod/ jB.

jo EK T[BQK dh fJ~is j[zdh j?. ;G irQk ;fseko/ iKd/ jB. fJ; bJh ;kƒ th

i[rƒnK dh soQK goT[gekoh j'Dk ukjhdk j?. nkgD/ j[Bo d/ ukBD Bkb d[BhnK

d/ okj o[PBkT[D/ ukjhd/ jB.

ekoih^gzBk 2

1. 1. B/e 2. Pokosh 3. goT[gekoh 4. fjzwsh

5. fB~eh, ;[jDh 6. dfJnktkB, d[yh

2. wod, e[Vh, fgsk, gsBh, bVeh, ;odkoBh, gzvskDh, dk;h, jkDh, wk;NokBh

gkm^g[;sel nfGnk; d/ T[Zso

1. fd~s/ rJ/ PpdK dk P[~X^T[ukoB eoe/ d;~Dk ns/ fco p~funK e'b'A tkoh^tkoh

;[DBk.

2. (T) p[bp[b d/ p~u/ fJ~eb/ ns/, G[~y/ ;B. p[bp[b ƒ f|eo ;h T[; d/ p~u/ mhe

mke ofjD.

(n) p[bp[b ƒ p~funK pko/ pj[s p[o/ fynkb nk oj/ ;B. T[; ƒ b~rdk ;h fe

p~u/ fJ~eb/ jB, e'Jh gzSh iK ikBto T[BQK ƒ yk Bk ikt/A. gsk BjhA T[; d/

ikD s~e p~u/ fiT[Ad/ th j'Dr/ fe BjhA.

(J) i[rƒ B/ p[bp[b dk ;kok d[~y ;[fDnk s/ fco fdbk;k fd~sk. fjzws fd~sh ns/

fejk fe T[j fpbe[~b th fuzsk Bk eo/. e[dos B/ i[rƒ ƒ ukBD fd~sk j?,

Page 109: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

109 goT[geko

p[bp[b T[; d/ ukBD ft~u Bkb T[Zvdh u~b/, T[j p[bp[~b ƒ xo S~v e/ nkt/rk,

T[; d/ p~funK Bkb fwbke/ nkt/rk.

(;) p[bp[b dk nkgD/ p~funK ƒ ;jh^;bkws t/y e/, T[BQK ƒ nkgD/ r+ Bkb

bk e/ ;kj ft~u ;kj nkfJnk.

3. (T) i[rƒ B/ p[~bp[~b ƒ gfjbK sK j";bk fd~sk, fjzws fd~sh, fco T[; ƒ nkgD/

ukBD ft~u Bkb T[vkT[Adk j'fJnk xo s~e S~v e/ nkfJnk.

(n) fJ; gkm s'A fJjh f;~fynk fwbdh j? fe fizBh s[jkvh ;wo~Ek j?, i' e[~M

s[;hA eo ;ed/ j', T[j Io{o jh b'VtzdK dh w~dd eo', rohpK dk ;jkok

pD', nBkE p~funK d/ wks^fgsk pD', d[yhnK d/ w;hjk pD', o~p B/ s[jkƒ

fJ;/ bJh ;G e[~M fd~sk j? sK fe s[;hA n~r/ tzv ;e'.

4. 1. (J) T[j o;sk G[~b rJh ;h.

2. (J) i[rƒ

3. (;) p[~bp[b d/ nkbQD/ e'b

5. izrb, fuzsk, w?ƒ, goT[geko, T[dk;, ;fjw

6. 1. fjzws/ wodK s/ w~dd/ \[dk.

2. i[rƒ B/ p[bp[b ƒ xo gj[zukT[D dk fdbk;k fd~sk.

3. jB/ok j'D eoe/ p~uk ;fjw frnk.

4. fe;/ nBgVQ ƒ gVQk d/Dk t~vk goT[geko j[zdk j?.

5. e/tb o~p dh T[;ss eo'.

7. tke^;'X

(T) izrb ft~u fJ~e p[bp[b T[dk; p?mh ;h.

(n) T[; ƒ nkgD/ p~funK dh fceo t~Y^t~Y e/ yk ojh ;h.

Page 110: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

110wfje-8

(J) fJ~e i[rƒ B/ T[; ƒ fdbk;k fd~sk.

(;) p~funK ƒ fwb e/ p[bp[b pj[s \[P j'Jh.

ftnkeoB

1. (;) gzi

2. (J) goT[gekoh

3. (n) go

4. (J) fBzfdnk

5. (n) fB~e/

6. (;) w[;hps Nb ikDk.

ouBkswe ekoi

;ko/ gqPB p~funK d/ nkgD/ nB[Gt d/ w[skfpe jB. T[BQK B/ nkgD/ t~b'A i'

wfj;{; eod/ jB, T[j d~;Dk j?.

f;oiBkswe^b/yB

p~funK B/ nkgDh wB^g;zd Py;hns d/ ihtB dh fe;/ xNBk pko/ fbyDk j?,

fi; B/ T[BQK ƒ gqGkfts ehsk j?.

Page 111: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

111 fbbh^uhsk

15. fbbh^uhsk

w[~y^T[d/P

p~funK ƒ fJj r~b fdqV eokT[Dh j? fe jo p~uk nBw'b j?, e'Jh p~uk fe;/ s'A x~N

iK t~X bkfJe BjhA j?. jo fJ~e ft~u gqwkswk B/ e'Jh ftP/P r[D Go e/ G/fink j?.

jo p~u/ ƒ T[jh nkdo ;BwkB fwbDk ukjhdk j? fijVk T[; ƒ t~v/ j' e/ T[Zu nj[d/

s/ gj[zu e/ fwbdk j?. p~funK ƒ nkgD/ nkg s/ ftPtkP eoBk ukjhdk j?. ;kv/ d/P

d/ okPNogsh vkH J/H ghH i/ npd[~b ebkw ;e{bK ns/ ekbiK ft~u ik e/ p~funK

ƒ ;j[z u[ekT[Ad/ ;B fe ej' fe w?A fJj eo ;edk jK, w?A ;G s'A ;q/PN jK, n~i dk

fdB w/ok j?. \[d npd[~b ebkw wzBd/ ;B fe p/P~e T[j ;ohoe g~y'A ;[jD/ BjhA go

;ohoe ;[zdosk noE BjhA o~ydh. ;[zdosk nkswk ’u, wB ’u j'Dh ukjhdh j?,

fynkbK ’u j'Dh ukjhdh j?. d[BhnK dk wjkB ftnesh bhU ftzB;h fJ~e wjkB

fu~soeko j'fJnk j?, T[j ;ohoe g~y'A pj[s e'Mk ;hl fJ~e fdB nksw^jfsnk eoB

b~rk ;h, go fe;/ ekoB, fe;/ gq/oBk ;dek o[e frnk, nkgD/ nkg ƒ pdfbnk,

wjkB fu~soeko pfDnk. b'eh T[; ƒ t/yD bJh bkJhBK pDke/ yV/ ofjzd/ ;B.

fJ; bJh o~p B/ ;kƒ fij' fijk pDkfJnk j?, T[jh ;kv/ bJh ;G s'A tXhnk j?. T[;

dh ebkekoh ƒ e'Jh wkVk BjhA efj ;edk, Io{os j? nkgD/ nzdob/ r[D, j[Bo,

ekpbhns ƒ gSkD e/, T[; s/ Go';k eoe/, nkgD/ nkg s/ Go';k eoe/ fwjBs eoB

dh, nkgD/ n~r/ t~v/ ;[gB/ ;zi'D dh, ;[gfBnK ƒ ;keko eoB bJh fwjBs eoB dh.

fJ; gkm dk fJjh T[d/P j? wB s{z i's ;o{g j?A nkgDk w{b gSkD j/ wB s{z sK o~p

dh i's j?, o~p dh nzP j?, nkgD/ T[; w{b ƒ gSkD e/, tXhnk ihtB fiT[AD bJh

T[Zdw eo.

� Ppd^Gzvko ft~u tkXk eoBk.

�nksw^ftPtkP tor/ r[D ƒ fdqV eoBk.

� gVBKt ns/ ftP/PD dk nzso ;wMkT[Dk.

� f;oiBkswe ;'u ƒ T[GkoBk.

Page 112: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

112wfje-8

nfXnkgB^;ze/s

gkm gVQkT[D s'A gfjbK e[~M ;tkb g[~SD/ ukjhd/ jB, fit/AL

� nksw^ftPtkP fe; ƒ efjzd/ jB<

� eh s[jkƒ nkgD/ nkg s/ Go';k j?<

� jo p~uk nkgDk^nkgDk e'Jh fJ~e ftP/P r[D d~;/rk.

� T[j fejV/ p~u/ jB, fiBQK ƒ ;zrhs ft~u o[uh j?<

� T[j p~u/ fejV/ jB, fiBQK ƒ y/vK ft~u Gkr b?Dk pj[s uzrk b~rdk j?.

� eh ;ohoe g~y'A ;[jD/ p~u/ jh bkfJe j[zd/ jB<

� eh s[;hA bsk wzr/Peo ƒ ikDd/ j'<

� T[j ;ohoe g~y'A pj[s ;[jD/ BjhA jB go d[BhnK ’u fe; eoe/ ikD/ iKd/

jB<

� vkH J/H ghH i/H npd[~b ebkw ƒ n;hA feT[A :kd eod/ jK< eh T[j ;ohoe

g~y'A pj[s ;[jD/ ;B<

wjkswk rKXh t~b t/y bU, ;koh T[wo fJ~e X'sh gfjBd/ oj/ sB s/, e'Jh

e~gVk jh BjhA, Gkt fe wB[~y dh edo T[; d/ ;[jD/^ehwsh e~gfVnK eoe/ th

BjhA, wB[~y dh edo T[; d/ r[DK eoe/ j[zdh j?. T[; d/ T[Zu/ ihtB eoe/ j[zdh

j?. ;' fgnko/ p~fuU, n~i n;hA gkm gVKr/ ‘fbbh^uhsk’. fJj sK fJ~e gqshe

j? s[jkƒ n;b r~b ;wMkT[D bJh fe fizBh d/o s[;hA nkgDh edo nkg BjhA

eod/, nkgD/ nkg s/ Go';k BjhA eod/ T[ZBh d/o b'e th s[jkƒ e'Jh soihj

BjhA d/Dr/. nkgD/ nkg s/, nkgD/ r[DK s/, nkgDh Py;hns s/ Go';k eoBk

f;~y', nkgD/^nkg ƒ fgnko eo'.

j[D nfXnkge ;kok gkm nkg gVQ/, T[Zuh ntkI ft~u, ntkI dk

T[sokn^uVQkn, j~EK d/ fJPko/ ns/ fujo/ d/ jkt^Gkt, ftP/ ƒ ;gPN eoB

bJh pj[s wkfJB/ o~yd/ jB. g{oh soQK bhB j' e/ gkm ft~u v[~p e/ gVQkU sKjh

Page 113: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

113 fbbh^uhsk

p~u/ T[; dk nBzd wkD ;ed/ jB. fi~Bh d/o s[jkƒ gVQkT[D dk e'Jh ;[nkd

BjhA nkT[Adk, T[ZBh d/o p~u/ th gVQkJh ftub/ r{VQ o; ƒ BjhA wkD ;ed/. gkm

gVQkT[Ad/ j'J/ th ;tkb g[~S' sK fe p~funK dh ;[os ftP/ ft~u go'Jh oj/,

� fbbh uhsk d/ ;oho s/ fe; ozr d/ X~p/ ;B<

� pkeh d/ uhs/ T[; ƒ feT[A szr eod/ ;B<

� fbbh uhsk dh wK th T[; ƒ feT[A B|os eodh ;h<

� P/o{ ns/ P/ok e"D ;B<

� fb~bh uhsk nkgD/ X~fpnK ƒ orV e/ feT[A X'Adh ;h<

� d[yh j' e/ fbbh uhsk B/ eh ehsk<

� izrb ft~u T[; ƒ e"D fwfbnk<

� t~v/ uhs/ d/ ;oho s/ fe; ozr d/ X~p/ ;B<

� t~v/ uhs/ dk eh BK ;h<

� b{;h ns/ gk;h d/ fi;wK s/ fejV/ ozr d/ X~p/ ;B<

� tkg; gos e/ nkJh fbbh pko/ xo d/ ;ko/ ihn eh ;'u oj/ ;B<

;kok gkm p~funK e'b'A th tkoh^tkoh gVQtkfJnk ikDk ukjhdk j?. nzs ft~u

fJj f;~fynk Io{o fdqV eokU fe s[;hA ;ko/ nBw'b j'. nkgDh skes ƒ gSkD'

ns/ d[BhnK ft~u i/s{ pD e/ ftuo'.

Page 114: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

114wfje-8

ekoih^gzBk (Worksheet)–1

fbbh^uhsk

1. j/m fby/ tkeK ft~u'A mhe n~r/ (P) ns/ }bs n~r/ (O) dk fBPkB brkUL

1. fb~bh^uhsk d/ Poho s/ fu~N/ ozr d/ X~p/ ;B.

2. fb~bh ƒ ;ko/ pj[s fgnko eod/ ;B.

3. fb~bh d/ gfotko ft~u T[; d/ pj[s ;ko/ d';s ;B.

4. fb~bh dh wK th fb~bh ƒ B|os eodh ;h.

5. fJ~e fdB fbbh xo'A G~i rJh.

6. Phb{ uhs/ d/ ;oho s/ r[bkph ozr d/ X~p/ ;B.

7. b{;h ns/ gkPh, fb~bh dhnK d';s pD rJhnK.

8. b{;h ns/ gkPh d/ ;oho s/ Bhb/ ns/ ikw[Bh ozr d/ X~p/ ;B.

9. gfjbh tko fb~bh ƒ nekP ft~u nB/eK uwedko ozr fdykJh fd~s/.

10. xo d/ ;ko/ ihnK ƒ fb~bh pj[s ;[zdo b~r ojh ;h.

2. fe; B/ fe; ƒ fejkL

1. “nksw^ftPtkP eh jz[dk j?<”

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

2. “s{z xo s'A n?Bh d{o fJ~E/ eh eo ojhA j?<”

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

3. “;~u^w[~u fb~bh pj[s ;[zdo j?.”

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

4. “w{oy Bk pD, s{z sK pj[s jh ftP/P j?.”

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

gkm

15

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 115: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

115 fbbh^uhsk

ekoih^gzBk (Worksheet)–2

fbbh^uhsk

1. j/m fd~s/ tkeK ft~u'A ftP/PD u[D'L

1. fJj w/ok phpk p~uk j?.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

2. w/oh G?D pj[s bkfJe j?.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

3. w/ohnK eJh ;j/bhnK jB.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

4. fJj p~uh pj[s f;nkDh j?.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

5. fijVk p~uk ;~u p'brk, T[jh p~uk fJBkw gkJ/rk.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

6. fJj Noze pj[s Gkok j?.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

7. n"j e/;oh g~r tkbk w[zvk w/ok tho j?.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

2. j/m fd~s/ PpdK d/ pj[^tuB pDkUL

X~pk L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

uhI L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

ihG L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

\[Ph L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

BIkok L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

uzrh L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

n~y L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

jwbk L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

uwehbk L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

ejkDh L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

gkm

15

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 116: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

116wfje-8

ekoih^gzfBnK d/ T[Zso

ekoih^gzBk 1

1. 1. O 2. O 3. O 4. P 5. P

6. O 7. P 8. P 9. P 10. P

2. 1. fbbh B/ Phb{ ƒ g[~fSnk.

2. Phb{ B/ fb~bh s'A g[~fSnk.

3. xo d/ ;ko/ ihnK B/ fJ~e d{i/ ƒ fejk.

4. Phb{ B/ fb~bh ƒ fejk.

ekoih^gzBk 2

1. 1. fJj, w/ok, phpk 2. w/oh, pj[s, bkfJe 3. w/ohnK, eJh

4. fJj, pj[s, f;nkDh 5. fijVk, T[jh 6. fJj, pj[s, Gkok

7. n"j, e/;oh, w/ok

2. X~p/, ihGK, BIko/, n~yK, uwehb/, uhIK, \[PhnK, uzrhnK, jwb/, ejkDhnK.

gkm^g[;sel nfGnk; d/ T[Zso

1. fd~s/ rJ/ PpdK dk P[~X T[ukoB eoe/ d;~Dk ns/ fco p~funK e'b'A tkoh^tkoh

;[DBk.

2. (T) fbbh jo t/b/ ;'udh ofjzdh ;h fe Io{o T[; Bkb e[~M }bs j'fJnk j?, T[;

d/ X~p/ ekb/ iK fu~N/ ozr d/ BjhA ;B.

(n) T[j ;kok fdB MkVh Ujb/ b[e e/ jh r[Iko fdzdh ns/ pkeh uhfsnK d/

p~funK ƒ w"i^w;sh eod/ t/ydh ofjzdh ;h.

(J) nkgDh B~e T[Zs/ fe;/ j'o ikBto dh ihG d/ brD Bkb T[j ikr T[Zmh ;h.

(;) fbbh d/ Bt/A d';s Phb{, b{;h ns/ gkPh ;B.

3. (T) T[; dk nkgDk gfotko th T[; Bkb fInkdk x[bdk^fwbdk BjhA ;h, ;G

r[zw^;[zw ofjzd/ ;B. J/E'A s~e fe T[; d/ r[bkph X~fpnK ƒ t/y e/, T[; dh

Page 117: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

117 fbbh^uhsk

wK ƒ eJh tko r[~;k nk iKdk ;h ns/ T[j uhy T[Zmdh ;h fe fe; soQK dh

uhsk T[; d/ xo g?dk j' rJh j?. T[; d/ d't/A Gok P/o{ ns/ P/ok ns/ T[; d/

fgsk ih th fb~bh ƒ P~e GohnK BIoK Bkb t/yd/ ;B.

(n) T[; B/ }[bkph X~fpnK s'A S[Nekok gkT[D bJh eJh tko T[BQK ƒ orV^orV

e/ X'sk ns/ eJh tko T[BQK T[Zs/ ekbk ozr uVQkfJnk go e[~M fuo fg~S'A jh

r[bkph ozr d/ X~p/ fco T[xV nkT[Ad/ ;B.

(J) j"bh^j"bh fb~bh ƒ b~rD b~r fgnk ;h fe T[j nkgD/ gfotko bJh w[;hps

pD rJh j?. fJ~e fdB id'A e[~M uhfsnK d/ p~funK B/ fwb e/ T[; ƒ pj[s

go/PkB ehsk sK T[; B/ xo'A G~iD dk |?;bk eo fbnk. j[D s~e T[j pj[s

e[~M ;fj u[~eh ;h. p~; j[D j'o BjhA. T[j fizBh s/I G~i ;edh ;h, izrb

t~b G~i T[Zmh.

(;) fbZbh B/ nkgD/ r[DK dh ;{uh ft~u fbfynk fe T[j dfJnkb{ j?, d{finK

dh gotkj eoB tkbh j?, T[j fw~so pDkT[D dh th e'fPP eodh ofjzdh

j?. T[j nkgD/ wksk^fgsk ƒ pj[s fgnko eodh j? ns/ T[BQK dh ;jkfJsk

eodh j?. T[; dhnK n~yK ;z[do ns/ ;[Bfjoh jB. T[j pjs[ s/I d"V ;edh

j?. T[j pj[s pjkdo ns/ wIp{s fJokfdnK tkbh j?. T[; d/ }[bkph X~p/

th pj[s ;[zdo jB. T[j ;G s'A nb~r j?. T[j fij' fijh th j? pjs[ ;[zdo

j? feT[Afe T[j nBw'b j?.

(j) T[; d/ ;kjwD/ fJ~e pj[s t~vk uhsk yVk ;h. T[; d/ X~p/ uwehb/ jo/ ozr d/

;B. fb~bh fJj t/ye/ nuzfGs ofj rJh. T[; ƒ nkgDhnK n~yK s/ :ehB

BjhA nkfJnk. T[; B/ ed/ ;'funk th BjhA ;h fe uhs/ nb~r nb~r ozrK d/

X~fpnK tkb/ th j[zd/ jB.

(e) Phb{ B/ fb~bh ƒ ;wMkfJnk fe T[; ft~u e/tb nksw^ftPtk; dh ewh j?.

nksw^ftPtk; dk noE j[zdk j? nkgD/^nkg ƒ g;zd eoBk, nkgD/ nkg

ƒ fgnko eoBk, nkgD/ pko/ ;zpzXs uhIK ƒ gqPz;k^Gkt Bkb t/yDk.

Page 118: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

118wfje-8

(y) fb~bh ƒ id'A Phb{ uhs/ B/ fgnko Bkb ;wMkfJnk fe T[j pj[s ftP/P j?,

T[; ft~u pj[s ;ko/ r[D jB. fco Phb{ B/ fb~bh ƒ fejk fe T[j nkgD/ r[DK

dh fJ~e ;{uh fsnko eo/. fiT[A fiT[A fb~bh nkgD/ r[DK pko/ fbydh rJh,

T[; ft~u nksw^ftPtkP Go frnk ns/ T[j nkgD/ nkg ƒ nBw'b ;wM

ojh ;h.

(r) id'A fb~bh xo gj[zuh sK T[; d/ wksk^fgsk ns/ d't/A Gok d"V e/ T[; ƒ

fwb/. id'A T[j fb~bh d/ e'b nkJ/ sK T[BQK ƒ fb~bh e[~M nb~r fijh b~rh.

fb~bh pj[s ;[jDh b~r ojh ;h. gfotko d/ ;G b'e ;'u oj/ ;B fe n~i s'A

gfjbK T[BQK ƒ fb~bh n?Bh ;[zdo feT[A BjhA b~rh ;h. fb~bh sK ;~uw[~u jh

pj[s ;[zdo j?.

(x) fJ; ejkDh s'A fJj f;~fynk fwbdh j? fe ;z;ko dk jo gqkDh nBw'b j?.

gowkswk B/ jo fJ~e wB[~y nzdo e'Jh Bk e'Jh ftP/Psk Io{o Goh j?.

Io{os j?, nkgDh T[; ekpbhns iK r[D ƒ gfjukBD dh. wB[~y dh edo

T[; dh ;{os eoe/ BjhA, ;hos eoe/ j[zdh j?. nkgD/ nkg dk ;BwkB

eoBk f;~y'. edh th fe;' s'A nkgD/^nkg ƒ xNhnk wfj;{; Bk eo'. f;o

T[Zuk eoe/ ;?_^wkD Bkb ihU. i/s{ iBw BjhA b?Ad/, i/s{ pDBk ukj[zd/ j' sK

fi~s dk tksktoB f;oi'.

4. 1. (n) T[j E~e rJh ;h.

2. (T) y[~bQ/ w?dkB ft~u

3. (J) fJ~e t~vk uhsk

4. (n) r[bkph

5. tke^tos'A

1. fb~bh, Phb{ d/ ;oho s/ jo/ X~p/ t/ye/ n;uoi ofj rJh.

2. nyho fb~bh B/ nkgD/ d';sK e'b'A ftdkJh bJh.

3. fb~bh dhnK n~yK pj[s uwedko ;B.

Page 119: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

119 fbbh^uhsk

4. jowzdo ;kfjp dk ozr ;[Bfjoh j?.

5. fpBK nksw^ftPtkP s'A e'Jh ;cbsk gqkgs BjhA ehsh ik ;edh.

6. 1. (n) gfotko d/ ;G ihnK B/ nkg; ft~u fejk.

2. (J) fb~bh B/ Phb{ ƒ g[~fSnk.

ftnkeoB

1. 1. (n) fJj

2. (n) ;kvh

3. (J) X~p/

4. (n) pd

5. (;) Phb{ B/ fb~bh d/ B~e T[Zs/ gzik wkfonk.

6. (n) nBw'b

ouBkswe ekoi

;ko/ gqPBK ft~u p~funK B/ nkgD/ nB[Gt d~;D/ jB.

f;oiBkswe^b/yB

rshftXhnK jB, p~funK B/ fwb e/ iwks ft~u eoBhnK jB. e'Jh S'Nh f|bw

iK BkNe y/vD/ jB.

feskpK gVQBhnK jB.

Page 120: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

120wfje-8

16. eftsk dk w[~b

w[~y^T[d/P

;zrhs, eftsk, ebk, BkNe, fusoekoh, y/vK, fJj ;G o{j dh y[oke jB. o{j

s'A fpBK fJ~eb/ ;oho dh eh ehws j?< fJ~ebk ;oho sK fwose j' iKdk j?. o{j

j?, fizd j? sK ;oho s[odk j?. BjhA sK bkP j?. n~i dh G~i^d"V ns/ ueku"AX

Goh fIzdrh ft~u wB[~y ;zrhs ;[Ddk j?, BkNe t/ydk j?, eth^dopko j[zd/ jB,

fusoekoh d/ w/b/ b~rd/ jB. fe;/ B/ mhe jh fejk j? fe ;zrhs, ebk ns/ ;kfjs

s'A fpBK wB[~y gP{ ;wkB j?. wB'oziB^irs ft~u b~yK b'e ezw eo oj/ jB. fezB/

NhHthH u?Bb u~b oj/ jB. pzpJh ft~u sK fJ~e g{ok T[d:'r jh ;Ekgs j' frnk j?.

fJ; s'A gsk b~rdk j? fe fJ; dh wB[~y d/ ihtB ftZu fezBh Io{os j?.

;zrhs, ebk ns/ ;kfjs eh eod/ jB, wB[~y dhnK GktBktK ƒ ;wM e/, T[; d/

d[~yK dk eEkof;; Gkt d[~yK^dodK dk fBek; eod/ jB. eJh tko d[~y jzM{nk ’u

pfj iKd/ jB, eJh tko \[Ph fe;/ ;hohnb ƒ t/ye/ d[~rDh j' iKdh j?. fJj wB[~yh

wB dhnK r[~MhnK r~bK ƒ y'bQd/ jB. ;[y fdzd/ jB, ;Ksh fdzd/ jB, T[sPkj fdzd/

jB, BtK ihtB fiT[D dh gq/oDk fdzd/ jB. ;zrhs sK s[jkvh o{j ƒ nekPK ft~u b?

T[Zvdk j?. GkJh r[owhs f;zx ‘PKs’ dk ehosB, o~p Bkb w/b pyPdk j?. w[jzwd

och d/ rkD/ fdb dk ;e{B pyPd/ jB. fJ; bJh fi; ;wki ft~u ;zrhs, ebk ns/

;kfjs BjhA, T[ZE/ I[bw, nfBnK, y[Peh, UgokgB oj/rk. fJ; gkm okjhA fJjh

;zd/P fd~sk frnk j? fe ‘eth’ pj[s t~vh j;sh j[zd/ jB. ‘eth’ j'Dk o~ph^pyfPP

j[zdh j?. eftsk I'o Bkb fbyh BjhA iKdh, fJj T[sodh j?. ;koh r[opkDh r[o{nK

ƒ T[Zsoh ;h. ] i?;h wfj nkt/ y;w eh pkDh s?;Vk eoh frnkB t/ Bkb' ]

BkBe PkfJo J/t ejs j?. r[o{ ;kfjp th PkfJo pDd/ jB. eftsk o{j dh

\[oke j?. ;ko/ Xkofwe rqzE eftsk ft~u jB. e'Jh ;wki fJBQK uhIK s'A tKMk ofj

e/ fiT[A jh BjhA ;edk. eftsk, ;zrhs ns/ ebk ;wki d/ g~E godoPe th j[zd/

Page 121: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

121 eftsk dk w[~b

jB. ;' uzr/ ;wki dh f;oiDk bJh ethnK, ;zrhsekoK ns/ ebkekoK dh Io{os

jw/;K oj/rh.

nfXnkgB^;ze/s

gkm gVQkT[D s'A gfjbK wjkB ;zrhseko, ethnK ns/ ebkekoK dhnK s;thoK

ftykU. T[BQK pko/ g[~S' fe T[j e"D jB. fco ;"y/ s/ ;ob gqPB g[~S ;ed/ j'L

� ‘grVh ;zGkb i~Nk, grVh ;zGkb UfJ’ fe; B/ rkfJnk ;h< fJj rhs ;[D

e/ s[jkƒ eh wfj;{; j[zdk j?<

� w/ok ozr d/ p;zsh u'bk, wkJ/ ozr d/ HHHHHHHHHHHHHHHHH

� fJj d/P j? tho itkB'A ek, fJ; d/P ek :ko' HHHHHHHHHHHHHHHHH

fJj rhs s[jkv/ fdb ft~u fejVh jbub g?dk eodk j?<

� w/o/ d/P eh Xosh ;'Bk T[Zrb/, T[rb/ jho/ w'sh,

� BzBk w[Bk okjh j{z, d/P dk f;gkjh j{z

� n? w/o/ tsB d/ b'r' HHHHH

� d/j fPtk to w'fj fJj?, P[AG eowB B/ epj{z Bk No'A.

� ;{ok ;' gfjukBhJ/ i' bo? dhB e/ j/s.

nkfd nB/eK d/P Grsh d/ rhs jB, fiBQK ƒ ;[D e/ jo Gkosh d/ v'b/ |oeB br

g?Ad/ jB. d/P bJh wo fwND ƒ ih eodk j?.

®fJ;/ soQK jh wwsk Go/, fgnko Go/, dod Go/, y[PhnK Go/ rhs j[zd/ jB,

fiBQK ƒ tko^tko ;[DB ƒ fdb eodk j?. fJj j? ;zrhs dh skes. fJ;/

soK jh BkNe, fus~oekoh, ebktK jB fijVhnK wB[~y ƒ y[Ph fdzdhnK jB,

T[sPkj fdzdhnK jB, d[yK ’u'A fBebD bJh gq/fos eodhnK jB.

;' fgnko/ p~fuU, n~i nkgK gkm gVQKr/ ‘eftsk dk w[~b’, fi; ft~u fJ~e pj[s

jh gophB eth B/ fJ~e oki/ dk fe; f;nkDg Bkb jzeko s'fVnk ns/ T[; ƒ

nfj;k; eokfJnk fe eth, ;zrhseko, ebkeko, oki/ s'A th wjkB j[zd/, t~v/

Page 122: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

122wfje-8

j[zd/ jB, T[BQK dk ;BwkB eoBk ukjhdk j?. T[BQK dk wIke T[vkT[Dk, T[BQK ƒ

ngwkBs eoBk fJ~e oki/ bJh P'Gk BjhA fdzdk ns/ fi; oki ft~u ;zrhs, ebk

ns/ ;kfjs ysw j' iKJ/, T[ZE'A d/ b'e gP{nK tKr pD iKd/ jB.

j[D ;kok gkm nkg gV', T[Zuh ntkI ft~u, gkm gVQkT[Ad/ tes e'Jh ;tkb

Bk g[~S' feT[Afe fJj ejkDh fJ; soQK dh j? fe ejkDh d/ nzs s~e iKfdnK

b~rdk j? ;kj o[~e ikJ/rk. ejkDh dh T[s;[esk ƒ pDkJh o~yD bJh gqPB Bk

g[~S'. ejkDh fJ; nzdkI Bkb gVQkU fe p~funK dh ;[os ejkDh ftu go'sh

oj/. T[j fJj ikDB bJh fJS[~e ofjD fe n~r/ eh j'D tkbk j?. nfXnkge

nkgDh ntkI d/ T[sokn^uVQkn, fujo/ d/ jktK^GktK ns/ j~EK d/ fJPkfonK

Bkb ejkDh ft~u fby/ fdqPK ƒ p~funK ;kjwD/ ;keko eo ;edk j?. p~funK

ƒ fJjh b~r/ fe ;G e[~M T[BQK dhnK n~yK ;kjwD/ tkgo fojk j?. fet/A ethnK

dh fy~bh T[vkJh iKdh j?, fco nBzdtoXB fJ~e szp{ ft~u p?mk eftsktK ;[Dk

fojk j?. ;kok oki dopko tkj^tkj eo fojk j?. T[; s'A pknd ;'Bk d/D

dh tkoh nkT[Adh j?, okik j~ek p~ek ofj iKdk j?. fJj ;G e[~M nfXnkge

nkgD/ gVQkT[D d/ Yzr Bkb jh do;k ;edk j?. gkm gVQkT[D s'A pknd ;tkb

g[~S ;ed/ j'L

� nBzsBkr oki/ ƒ fe; soQK d/ b'e g;zd ;B<

� oki/ dk ethnK ns/ eftsk gqsh eh ot~Jhnk ;h<

� okik ethnK dk ;BwkB fet/A eodk ;h<

� nBzdtoXB eth ƒ T[; d/ fgzv d/ b'e feT[A fgnko eod/ ;B<

� nBzdtoXB B/ nkgDhnK eftsktK fe; uhI T[Zgo fbyhnK ;B<

� nBzdtoXB B/ oki/ ƒ fet/A ;pe f;ykfJnk<

p~funK d/ i' th T[Zso j'D nfXnkge nkg ;ko/ T[Zso ;wMk e/, ;kok

gkm p~funK e'b'A th tkoh^tkoh gVQtkT[Dk ukjhdk j?.

Page 123: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

123 eftsk dk w[~b

ekoih^gzBk (Worksheet)–1

eftsk dk w[~b

1. j/m fby/ gqPBK d/ T[s~o fby'L

1. okik nBzsBkr ethnK dh fy~bh feT[A T[vkfJnk eodk ;h<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

2. oki nBzsBkr eth ƒ fd~sk ikD tkbk ;'Bk fe; d/ pokpo s'bdk ;h<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

3. okik nBzsBkr d/ dopko ft~u eth nkT[D/ feT[A pzd j' rJ/ ;B<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

4. eth nBzdtoXB d/ ihtB dk T[d/P eh ;h<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

5. eth nBzdtoXB edh th okik nBzsBkr d/ dopko ft~u feT[A BjhA rJ/<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

2. j/m fd~s/ rJ/ PpdK d/ tke pDkUL

pjkdo L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

d[oT[g:'r L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

fwjBsh L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

P[rb L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

wzso^w[rX L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

;tkoEh L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

gkm

16

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 124: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

124wfje-8

ekoih^gzBk (Worksheet)–2

eftsk dk w[~b

1. j/m fby/ PpdK d/ ftP/PD pDkU L

T[dkjoB

fwmk; L fw~mk

pjkdoh L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

db/oh L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

fwjBs L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

frnkB L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

nkb; L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

2. fd~s/ rJ/ nr/so tos e/ d'^d' Ppd fby'L

d[o L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

pd L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

wjK L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

p/ L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

\[P L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

3. fd~s' rJ/ fgS/so tos e/ d'^d' Ppd fby'L

eko L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

tkB L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

wzd L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

dkB L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

dko L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

gkm

16

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 125: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

125 eftsk dk w[~b

ekoih^gzfBnK d/ T[Zso

ekoih^gzBk 1

1. 1. feT[Afe oki/ ƒ eftsk ns/ ethnK Bkb ;ys B|os ;h, T[; ƒ eftsk

fbyDk ns/ ;[DBk ;w/A dh popkdh b~rdh ;h.

2. okik jo eth ƒ T[; ekrIK d/ Gko d/ pokpo ;'Bk s'b e/ fdzdk j[zdk ;h fi;

ekrI s/ eth B/ eftsktK fbyhnK j[zdhnK ;B.

3. id'A jo eth dk ngwkD j[zdk ;[fDnk sK vodk j'fJnk e'Jh th eth oki/ d/

dopko ft~u BjhA nkT[Adk ;h.

4. JhPto dh Grsh eoBk, dhB^d[yhnK dh ;/tk eoBk ns/ fgzv^tk;hnK ƒ

frnkB dhnK r~bK ;wMk e/, T[BQK dk ihtB ;[yh pDkT[Dk jh nBzdtoXB d/

ihtB dk T[d/P ;h.

5. feT[Afe eth nBzdtoXB ƒ g?;/ dk b'G BjhA ;h.

2. 1. 26 iBtoh s/ pjkdo p~funK ƒ fJBkw fd~s/ iKd/ jB.

2. ;w/A dk edh th d[oT[g:'r Bk eo'.

3. fwjBsh ftfdnkoEh jh ;|b j[zd/ jB.

4. eftsktK ;[Dk e/ fgzv^tk;hnK dhnK y[PhnK ft~u tkXk eoBk eth nBzd-

toXB dk P[rb ;h.

5. eftsk^gkm ;[Dd/ j'J/ dopkoh wzso^w[rX j' rJ/.

6. ;tkoEh wB[~y dk e'Jh d';s BjhA j[zdk.

ekoih^gzBk 2

1. ftP/PD ^ pjkdo, db/o, fwjBsh, frnkBh, nkb;h

2. d[o^ d[oT[g:'r, d[ob~G, d[ow~s

pd ^ pdPeb, pdfe;ws

wjK ^ wjK^:[~X, wjK^Gkos

p/ ^ p/neb, p/dod, p/Pow

\[P ^ \Pfe;ws, \[Pjkb

Page 126: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

126wfje-8

3. eko ^ ejkDheko, eEkeko

tkB ^ XhoitkB, ;'MhtkB, frnkBtkB

wzd ^ nebwzd, j[Bowzd

dkB ^ B/sodkB, oesdkB, BkwdkB

dko ^ ;{p/dko, fJwkBdko, fJ~Isdko

gkm^g[;sel nfGnk; d/ T[Zso

1. fd~s/ rJ/ PpdK dk P[~X^T[ukoB eoe/ d;~Dk ns/ fco p~funK e'b'A tkoh^tkoh

;[DBk.

2. (T) oki/ nBzsBkr ƒ pjkdo ns/ T[Zdwh b'e pj[s g;zd ;B.

(n) oki/ dh BIo ft~u eth ns/ eftsk |i{b dhnK uhIK ;B. eftsk fbyDk

iK ;[DBk T[; bJh ;w/A dh popkdh ;h.

(J) oki/ w[skfpe ;[y dh gqkgsh bJh sK fwjBsh ns/ pbPkbh j'Dk Io{oh j?.

(;) eth nBzdtoXB B/ oki/ n~r/ fJj Pos o~yh fe id'A T[j eftsk^gkm eo

fojk j't/rk, T[; t/b/ dopko ft~u p?m/ b'e T[; ƒ t/y Bk ;eD.

3. (T) fijVk th eth XB gqkgsh dh fJ~Sk Bkb dopko ft~u jkIo j[zdk ;h, T[;

dk I'odko ;tkrs ehsk iKdk. fco eftsk^gkm eokfJnk iKdk ns/ nzs

ft~u eth dhnK eftsktK, fiBQK ekrI d/ N[efVnK T[Zgo fbyhnK jz[dhnK

;B, T[BQK ƒ s~eVh ft~u o~y e/, ekrI d/ Gko pokpo ;'Bk fd~sk iKdk ;h.

fJ; Bkb ethnK dk Gkoh ngwkD eoe/ oki^dopko ft~u'A G/fink iKdk

;h.

(n) id'A nBzsBkr ƒ fJj gsk b~frnk fe ni/ th T[; d/ oki ft~u eth,

eftsktK fby oj/ jB ns/ fJ~e eth nBzdtoXB dhnK eftsktK pj[s

gqf;~X jB, pj[s b'e ;[D oj/ jB ns/ T[j edh oki dopko ft~u th BjhA

Page 127: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

127 eftsk dk w[~b

sK fJj ;[D e/ oki/ d/ jzeko ƒ ;~N t~ih. T[; B/ eth nBzdtoXB ƒ dopko

ft~u eftsk^gkm eoB bJh p[bkfJnk sK fe okik T[; dk ngwkD eo

;e/.

(J) id'A eth nBzdtoXB dh Xho^rzGho ntkI r{zi T[Zmh, T[BQK d/ w[ykofpzd s'A

fBefbnk fJ~e^fJ~e Ppd dopkohnK d/ ezBK ft~u o; x'b fojk ;h. ;G

gk;/ tkj^tkj, pj[s^\{p, skVhnK dh r{zi ;[DkJh d/ ojh ;h. wzsow[rX

j' e/ dopkoh eftsktK dk nBzd wkD oj/ ;B. okik th fJ; eftsk^gkm

s'A gqGkfts j'J/ fpBK Bk ofj ;fenk.

(;) nBzdtoXB oki/ ƒ ;pe f;ykT[Dk ukj[zdk ;h. T[j oki ft~u'A eftsk,

;zrhs ns/ ebk d/ ysw j'D s/ fuzss ;h. T[j oki/ ƒ d~;Dk ukj[zdk ;h fe

eth oki/ s'A th t~vk j[zdk j?. nBzdtoXB B/ eftsktK ƒ g~Eo d/ N[efVnK

s/ T[eotk fbnk sK fe id'A okik eftsk d/ Gko w[skpe ;'Bk d/D b~r/ sK

oki/ dh neb fNekD/ nk ikt/ fe T[; B/ fezB/ ethnK ƒ ngwkfBs ehsk

;h. j[D eftsk d/ Gko w[skfpe ;'Bk d/t/. feT[Afe okik ekrI d/ Gko

pokpo ;'Bk fdnk eodk ;h.

(;) eth nBzdtoXB B/ id'A t/fynk fe okik Pofwzdk j' fojk j?, n?Bk ;'Bk fe~E'A

fbnkJ/rk. fJj sK ;kok yIkBk jh ykbh j' ikJ/rk. sK eth nBzdtoXB

B/ fejk fe wjkoki, T[; ƒ T[; ;'B/ dk e'Jh b'G Bjh. fJ; ;'B/ ƒ nkg ih

fe;/ Gb/ ekoi ft~u brk d/Dk. go fJ~e r~b T[j Io{o efjDh ukj/rk fe

;zrhs, ebk ns/ ;kfjs s'A fpBK wB[~y gP{ ;wkB j[zdk j?. p/P~e ebk ns/

;kfjs^irs ft~u th e[~M bkbuh, ;tkoEh, egNh, x[wzvh ns/ xNhnk

fe;w d/ b'e th jB go ;~u/ ;kXe th jB. ebk^gq/wh th jB. nkg ih

ƒ nfij/ ;kXeK dh goy j'Dh ukjhdh j? ns/ T[BQK dk ngwkD BjhA eoBk

ukjhdk.

Page 128: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

128wfje-8

4. 1. (n) em'o

2. (J) ekft^ebk

3. (n) gE~o

4. (J) ;zd{e

5. c[~b/ Bk ;wkT[Dk ^ tho d/ ftnkj ft~u Phbk c[~bh BjhA ;wk ojh.

yzG bk e/ T[Zv ikDk ^ fJwkBdkoh b'eK ft~u'A yzG bk e/ T[Zv rJh j?.

fy~bh T[vkT[Dk ^ nfXnkgeK dh fy~bh T[vkT[D tkb/ p~u/ edh th ekw:kp BjhA

j[zd/.

jK ft~u jK fwbkT[Dk ̂ n~i e~bQ fe;/ ƒ e'Jh ;bkj d/D dk ;wK BjhA ofj frnk.

p~; jK ft~u jK fwbk fdU sK mhe j?.

yuk^yu Gfonk j'Dk ^ jkb yuk^yu Gfonk fgnk j?, feXo/ yV/ j'D dh th

irQk BjhA j?.

wzso^w[rX j'Dk ^ nBzdtoXB dhnK eftsktK ;[D e/ ;ko/ oki^dopkoh

wzso^w[rX j' rJ/.

ftnkeoB

1. 1. (J) gqskgh

2. (J) ;[zdo

3. (J) Gkt^tkue BKt

4. (J) ;kXe

5. (n) eth

6. (T) eftsktK

ouBkswe ekoi

;ko/ gqPBK d/ T[Zso p~funK B/ nkgD/ nB[GtK d/ nXko s/ d~;D/ jB.

f;oiBkswe^b/yB

rsh ftXhnK jBL e[~M GkPD gqfs:'rsktK jB, e[~M tkoskbkg jB. p~funK B/

iwks ft~u fwb e/ ;'uDk j?, fwb e/ fbyDk j?.

Page 129: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

129 nDw[~bh^P?n

17. nDw[~bh^P?n

w[~y^T[d/P

n~i dh d[BhnK ft~u ;ko/ foPs/ jh wPhBh j[zd/ ik oj/ jB. p~u/ nkgD/ wksk^fgsk

ƒ p~; uhIK, tXhnk uhIK gqdkB eoB tkbh e'Jh wPhB ;wMd/ jB. wK dk ihtB

ft~u eh doik jz[dk j?< wK dh ;kv/ ihtB ft~u eh nfjwhns j?< wK d/ ;kƒ fezB/

nfj;kBwzd j'Dk ukjhdk j?< wK gqsh nEkj PoXk, fgnko, feqs~rsk fdqV eokT[D

d/ T[d/P Bkb gV=kfJnk ikDk ukjhdk j?. fe;/ B/ mhe jh fejk j?L^

wK i?;h j;sh, d[BhnK w/A j? ejK

BjhA fwb/rk pdb, ukj/ Y{zv b? ;kok ijK.

‘wK’ pko/ T[j b'e d~; ;ed/ jB fiBQK dh wK BjhA jz[dhA. wK d/ uoBK ft~u jh izBs

j?. wK Xosh s/ o~p dk S'Nk o{g j?. p~funK ƒ nkgD/ wksk^fgsk gqsh fezBk ;zt/

dBPhb j'Dk ukjhdk j?, fJ; T[d/P Bkb fJj gkm gVQkfJnk ikDk ukjhdk j?.

fJ; xo dh u"yN d/ nzdo, fJ~e fw~m/ ;[gB/ tork eh,

fJj iBw^iBw dk pzXB eh, fJj ngB/ ngB/ tork eh.

wK gqsh nkgD/ brkt ƒ iskT[Ad/ ofjDk ukjhdk j?. edh wK bJh ukj pDk e/,

id'A T[j fpwko j't/, T[; dk efjDk wzB e/, xo d/ fB~e/^fB~e/ ezw eotk e/, fIdK

Bk eoe/, mothers day ƒ special pDk e/, wK dk iBwfdB wBk e/, wK d/ r+ ft~u

fgnko GohnK pkjtK gk e/ fe t/y w?A fezBk ;[jDk jK. wK dk edh th fdb Bk d[yk

e/ n;hA fJ; nBw'b dks gqsh nkgDk nGko gqrN eo ;ed/ jK. eftsk dk f;ob/y

nDw[~bh ‘P?n’ BjhA, wK e'Jh P?n E'VQh jh j?. wK nDw[~bh dks j?, o~p dh dks j'Dk

ukjhdk j?. ;' fizBk nkgDh wK ƒ fgnko eo ;ed/ j', eo', fizBh ;/tk eo ;ed/

j', x~N j?.

� Ppd^Gzvko ft~u tkXk eoBk.

Page 130: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

130wfje-8

� f;oiBkswe ;'u ƒ T[GkoBk.

� B?fse r[DK dk ftek; eoBk.

� BKt dh gd^tzv ;wMkT[Dk.

nfXnkgB^;ze/s

eftsk gVQkT[D s'A gfjbK e[~M ;tkb g[~S e/ p~funK dk fXnkB e/Adfos ehsk ik

;edk j?.

� s[;hA nkgDh wzwh ƒ fezBk fgnko eod/ j'<

� wzwh dk iBwfdB fet/A wBkT[Ad/ j'<

� nkgDk fgnko wzwh n~r/ fJIjko fet/A eod/ j'<

� jo p~uk nkgDh^nkgDh wzwh d/ fe;/ fJ~e ftP/P r[D pko/ d~;/.

� fe;/ fdB id wzwh xo BjhA j[zdh sK s[jkƒ eh wfj;{; j[zdk j?<

� wzwh s[jkv/ fejV/^fejV/ ezw eodh j?<

� id'A ed/ s[;hA fpwko j' iKd/ j', wzwh s[jkv/ bJh eh eh eodh j?<

� i/eo edh xo ;w/A f;o BjhA gj[zud/ sK eh wzwh f|eowzd j[zdh j?<

fJ; soQK d/ nB/eK gqPB g[~S ;ed/ j', fco eftsk nkg gVQ', p~funK ƒ g[;seK

pzd o~yD bJh ej'. ;koh eftsk rk e/ iK gVQ e/ ;[DkU. d' fszB tko gVQ'. eftsk

gVQkT[D dk ;G s'A tXhnK sohek j[zdk j? fe p~u/ eftsk dh ;[o^skb, b?n ns/ GktK

d/ ft~u o;^wrB j' ikD, eftsk dk nBzd wkBD, T[BQK ƒ eftsk tko^tko rkT[Dk

iK gVQBk uzrk b~r/. fJ; soQK n~X/ noE sK T[BQK Bz{ rkT[AfdnK rkT[AfdnK jh ;wM

nk iKd/ jB. nfXnkge bJh fco ftP/ ƒ ;gPN eoBk ;"yk j' iKdk j?.

;ko

fJj eftsk ‘wK’ dh tfvnkJh ft~u fbyh rJh j?. ‘wK’ o~p dh pyPh j'Jh ;G s'A

nBw'b dks j?. wB[~y bJh ;G s'A ehwsh s'j|k j?. wK d/ s[~b e[~M BjhA Bk gops

Bk jho/ w'sh, Bk ;kro, Gkt T[Zuh s'A T[Zuh uhI gops th BjhA, v{zx/ s'A vz{x/ ;kro

Page 131: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

131 nDw[~bh^P?n

th BjhA ns/ ehwsh s'A ehwsh jho/ w'sh th BjhA, wK ;G s'A t~X ehwsh j?. wK rzrk

dh soQK fBowb, uzd dhnK foPwK torh ;Ks ns/ Phsb j?, wK jo pzd/ d/ fdb d/

;G s'A eohp j?, T[j jo n"eV, jo w[Peb ft~u jw/PK ;kE fdzdh j?. wK p~u/ ƒ

fjzws ns/ j";b/ Bkb Godh j? ns/ T[;dk wkordoPB eodh j?.wK jh n;b ft~u

wzdo, r[od[nkok j?, wK dh wwsk ft~u jh, ;ko/ ;[y jB. nkgDk nkg tko fdzdh

j?. nkgD/ ;[y, \[PhnK ;G e[~M p~funK s'A e[opkB eo fdzdh j?. edh e'Jh n"yk

;wK nkJ/ sK wK jh ;zGkbdh j?, wK dh pokpoh e'Jh BjhA eo ;edk. p~funK e'b'A

th tkoh^tkoh ;koh eftsk gVQtkJh ikDh ukjhdh j?.

Page 132: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

132wfje-8

ekoih^gzBk (Worksheet)–1

nDw[~bh^P?n

1. j/m fby/ tkeK ft~u'A mhe n~r/ (P) ns/ }bs n~r/ (O) dk fBPkB brkUL

1. wK o~p dh pyPh nDw[~bh^dks j?.

2. wK p~u/ dk fe;/ th n"eV ft~u ;kE BjhA fdzdh.

3. wK dk fgnko jho/^w'shnK s'A th ehwsh j?.

4. wK nkgDhnK ;kohnK y[PhnK ns/ ;[y p~u/ T[Zs'A tko fdzdh j?.

5. wK fv~rd/ p~u/ ƒ edh th BjhA ;zGkbdh.

6. wK d/ p'b nzfwqs tor/ fw~m/ j[zd/ jB.

2. j/m fbyhnK s[eK g{ohnK eo'L

T[j fejVh j? i~r ft~u P?n.

;G s'A i'

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

T[Zu/ gops s'A th T[Zuh,

;[~u/ w'sh s'A th

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

;kro s'A th

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

ikg/,

e"D fJj dh

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

Bkg/.

Bk gkbk Bk

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

b~r/,

jo

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

ft~u j' ikJ/

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

nzfwqs tor/

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

jo t/b/ j?

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

gkm

17

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 133: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

133 nDw[~bh^P?n

ekoih^gzBk (Worksheet)–2

nDw[~bh^P?n

1. pj[s/ PpdK bJh fJ~e^fJ~e Ppd fby'L

1. fi; ƒ ;G fgnko eod/ j'D

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

2. d/P^e"w bJh nkgDh ikB e[opkB eoB tkbk

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

3. d{finK dk Gbk eoB tkbk

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

4. fe;/ ;tkoE bJh d{finK dh M{mh gqPz;k eoB tkbk

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

5. fijVk fe;/ th fXo Bkb g~ygks Bk eo/

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

6. o~p ƒ wzBD tkbk

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

7. fijVk wk;^w~Sh Bjh yKdk

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

2. fd~s/ rJ/ nr/so tos e/ d'^d' Ppd fby'L

T[g L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

jw L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

fBo L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

;?_ L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

3. fd~s/ rJ/ fgS/so tos e/ d'^d' Ppd pDkUL

nkbk L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

Jhbk L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

JhB L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

jko L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

gkm

17

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 134: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

134wfje-8

ekoih^gzfBnK d/ T[Zso

ekoih^gzBk 1

1. 1. P 2. O 3. P 4. P 5. O

6. P

2. nDw[~bh j?, ;[~uh, v{zxh, rfjokJh, ;odh, n"eV, n~r/, fw~m/, p'b, fdb,

d/ e'b.

ekoih^gzBk 2

1. 1. jowB fgnkok 2. Pjhd 3. goT[gekoh

4. ukgb{;$\[Pkwdh 5. fBog~y 6. nk;se

7. Pkekjkoh

2. T[gtke, T[gwzsoh

jwokI, jwPeb

fBowb, fBod'P

;?_wkD, ;?_ihtBh

3. fjwkbk, ftfdnkbk

uwehbk, GVehbk

P"ehB, BwehB

f;oiDjko, pyPDjko

gkm^g[;sel nfGnk; d/ T[Zso

1. fd~s/ rJ/ PpdK dk P[~X^T[ukoB eoe/ d;~Dk ns/ fco p~funK e'b'A tkoh^tkoh

;[DBk.

2. (T) wK d/ p'b nzfwqs tor/ fw~m/ jB.

(n) nkgDhnK \[PhnK, nkgD/ ;[y, nkgDk nkg ;G e[~M tko fdzdh j?.

(J) fv~rD t/b/ p~u/ ƒ wK jh ;zGkbdh j?.

Page 135: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

135 nDw[~bh^P?n

(;) wK d/ fgnko ƒ fpnkB eoB bJh eth B/, gopsK dh T[ukJh, ;kroK dh

rfjokJh, jho/ w'shnK dh wfjzrkJh, rzrk dh fBowbsk, uzd dh Phsbsk,

fjwkbk tork j";bk s/ ;{oi torh o"PBh, wzdo tork fdb ns/ Xosh

tor/ Xhoi dhnK fw;kbK fd~shnK jB.

3. 1. (T) wksk^fgsk

2. (;) ;tkoE ofjs, fBoSb ns/ ;[ydkfJe j[zdk j?.

3. (;) wK e/tb wK jh j[zdh j?, T[; tork j'o e'Jh BjhA j' ;edk.

4. 1. wzdo

2. nzfwqs

3. j"A;bk

4. fgnko

5. ozr

5. (T) wK p~funK ƒ ejkDh ;[Dk ojh j?.

(;) w?A nkgDh wK ƒ pj[s fgnko eodk jK.

(J) ;kƒ nkgD/ wksk^fgsk dk nkdo eoBk ukjhdk j?.

6. wK dk nk;ok p~u/ bJh gops tork j[zdk j?.

wK p~u/ ƒ jo n"eV s'A d{o o~ydh j?.

fBokP j'J/ p~u/ ƒ wK j";bk d/ e/ ;zGkbdh j?.

wK dhnK n;h;K ftnoE BjhA iKdhnk.

wK dk fgnko nfs fBowb j[zdk j?.

ftnkeoB

1. 1. (;) r[of;|s

2. (J) ;/tk

Page 136: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

136wfje-8

3. (J) e"Vk

4. (;) w?+k

5. (J) nk+k

ouBkswe ekoi

;ko/ gqPBK d/ T[Zso p~funK B/ nkgD/ nB[Gt nB[;ko d~;D/ jB.

f;oiBkswe^b/yB

rshftXhnK jB, p~funK B/ fwb e/ ezw eoBk j?.

Page 137: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

137 ;' feT[A wzdk nkyhn?HHHH

18. ;' feT[A wzdk nkyhn?HHHH

w[~y^T[d/P

bVehnK gqsh j' oj/ ftseo/ gqsh p~funK ƒ ;[u/s eoBk. T[BQK dh wkBf;esk ft~u

fJj r~b fdqV eokT[Dh fe w[zvk ns/ e[Vh d't/A fJ~e'A fij/ wj~stg{oB jB. fe;/ soQK

th Bk w[zvk P/q;N j? ns/ Bk bVeh fe;/ r~b'A w[zv/ Bkb'A x~N j?. fJj sK gqwkswk B/

f;qPNh dh ouBk bJh d' fXoK pDkJhnK jB, ;z;ko ft~u rqfj;sh dh r~vh s'oB

bJh d' pokpo d/ gjhJ/ jB. i/eo fJ~e ewI'o ofj frnk sK r~vh BjhA s[o/rh.

fJj e[dos dh fJ~e y/v ouh j'Jh j?, fi; ft~u, w[zvk iK e[Vh nkgDk^nkgDk gkoN

ndk eo oj/ jB, d't/A jh Io{oh jB. fe;/ fpBK th BjhA ;odk. fJ; bJh ;wki

d/ efbnkD tk;s/ XhnK ƒ g[~soK tork fgnko ;fseko fwbDk Io{oh j?. d[BhnK

d/ ;ko/ XowK ft~u fJ;soh ƒ fsq;ekfonk frnk j? sK jh ni~ e[VhnK ƒ wkoB dh

wkBf;esk ;kjwD/ nk ojh j?. go fJ~e f;~y Xow jh nfijk Xow j? fi~E/ fJ;soh

ƒ tfvnkfJnk frnk j?. wod s'A th T[Zuk doik fd~sk frnk j?. fJ; r~b dh

rtkjh ;koh r[opkDh Godh j? feT[Afe ;koh pkDh iht^fJ;soh pD e/ fbyh rJh

j?. d[BhnK d/ ;ko/ wod th o~p dhnK fJ;sohnK jh jB ‘J/ek g[oy ;pkJh Bko’

r[opkDh ft~u ‘;[jkrD’ ƒ ;fsekfonk frnk j?. ;[jkrD dk o[spk pj[s pj[s T[Zuk

do;kfJnk frnk j?.

r[opkDh ft~u f;~yDh, GrsDh, iBBh, nkfd PpdK dh tos'A BjhA ehsh rJh.

d'tK fJ;soh ns/ g[oy bJh f;~y, Grs, iB Ppd tos/ rJ/ jB. e[VhnK ƒ th

f;~y^g[~s fejk frnk j?. fJj r[opkDh ftubk Ppd ‘;' feT[A wzdk nkyhn?’ th fdqV

eokT[Adk j? fe T[; ƒ wzdk fet/A efj ;ed/ j', fijVh ;koh f;qPNh dh iBBh j?,

oki/ wjKokfinK, GrsK, ;{ofwnK ƒ iBw d/D tkbh j?. r[o{ ;kfjp B/ T[; tes d/

;wki ƒ bbekofdnK j'fJnK ntkI p[bzd ehsh fe n"os fe;/ soQK th fBzdD:'r

BjhA j?. fJj gkm^BkNe ‘;' feT[A wzdk nkyhn?’ th fJ;/ ftP/ ƒ ;gPN eodk j?,

Page 138: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

138wfje-8

fdqV eokT[Adk j? fe i/eo XhnK dk ;fseko BjhA eo'r/ sK g[~so th fe~E'A b? e/

nkUr/. i/eo XhnK jh Bk ojhnK sK B{zjK feZE'A nkT[DrhnK e[VhnK dh fdB'^fdB

xN ojh frDsh jo fJ~e ƒ fuzfss eo ojh j?. fJ; pko/ ;kfonK ƒ rzGhosk Bkb

;'uDk ukjhdk j?.

� Ppd^Gzvko ft~u tkXk eoBk.

� f;oiBkswe ;'u ƒ T[GkoBk.

� ;[jD/ ;wki dh f;oiDk eoB tkb/ Bkrfoe pDkT[Dk.

� B?fse edoK^ehwsK ƒ fdqV eoBk.

� pj[s PpdK bJh fJ~e Ppd, nr/so, fgS/so nkfd dh d[jokJh eokT[Dk.

nfXnkgB^;ze/s

fJj gkm fJeKrh BkNe j?, nfXnkge fJ~e tko nkg gVQ e/ ;[Dk ;ed/ jB sK fe

p~funK ƒ dialogue delivery ;wM nk ;e/. T[; s'A pknd p~funK ƒ gkso pDke/

iwks ft~u gfjbK sK gVQkU, ;ko/ p~funK dh tkoh nkT[Dh ukjhdh j?. d'^fszB

N'bhnK ft~u tzv e/ gVQk ;ed/ j'. id'A gkm g{oh soQK otK j' ikJ/, fco p~funK B{z

eo' fe T[j nkgD/ nkg iwks ft~u'A tXhnk gkso u[D e/ iwks ft~u jh fJ; dk wzuD

eoB. nfXnkge fJ; r~b ƒ uzrh soQK ikDd/ jB fe BkNe y/vDk, BkNe ft~u Gkr

b?Dk p~funK ƒ fezBk uzrk b~rdk j?. T[BQK dh \[Ph dk e'Jh fNekDk BjhA ofjzdk id'A

T[BQK ƒ fe;/ gkso dk o'b fwbdk j?. fJ; bJh gfjbK iwks ft~u jh w[ekpbk o~y'

ns/ fco ;e{b dh gqkoEBk ;Gk, ;bkBk ;wkrw iK e'Jh j'o gzikph j|sk wBk oj/

j', T[; ft~u fJj BkNe Io{o fyvkU. ;feqg fbyDk jh w[Peb j[zdk j?. pfDnk

pDkfJnk p~funK d/ gX~o dk ;feqg j?,fJ; bJh BkNe fyvkT[D dk T[Zdw Io{o

eo'. eJh ;e{b fJ; ƒ y/v u[~e/ jB. fJj ftPk nZi fe; j~d s~e rzGho j' u[~ek j?

ns/ fJ; ;zd/P ƒ fe e[VhnK ƒ wkoBk fezBk }bs j?, BkNe d[nkok fd~sk ikJ/ sK

fJ; s'A tXhnK j'o e'Jh sohek BjhA j?. S'N/^S'N/ p~funK ƒ nro n;hA fJj r~b

Page 139: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

139 ;' feT[A wzdk nkyhn?HHHH

;wMkT[D ft~u ;|b j' ikJhJ/ sK pjs[ t~vh gqkgsh j?, fJ; bJh fJ; gkm bJh

ftP/P^o{g ft~u ;wK e~Y e/ fJ; BkNe ƒ fyvkfJnk ikJ/. pj[s ;ko/ ;zd/P fJ; ft~u

Go/ gJ/ jB. wjkokik oDihs f;zx pko/ th d~; ;ed/ j', fe okfinK wjKokfinK ƒ

e/tb iBw jh BjhA ;r'A T[BQK dh gotfoP ft~u wK dk t~vk :'rdkB j[zdk j?. fJ;

bJh fJ~e Xh jh fJ~e B{zj s/ fco wK pDdh j?, fe~vh wjkB ;/tk j? T[; d/ fizw/. T[;

ƒ i/eo iBw s'A gfjbK jh wko d/tKr/ sK fej' fijk ;wki ofj ikJ/rk. fJ~e r~b

j'o pj[s \soBke pDdh ik ojh j?, gfVQnk fbfynk b'eK ft~u, fijVk gfjbK gsk

b~r iKdk j? fe e[Vh j? iK w[zvk. jo e'Jh ukjz[dk j? fe f;oc w[zv/ T[BQK d/ xo g?dk

j'D, e[VhnK fe;/ j'o d/ xo, e[VhnK g?dk Io{o j'D go fe;/ d{;o/ d/ s/ fco T[j

d{;ok fe~E'A fbnktKr/ id'A ;ko/ fJ; soQK ;'uD b~r gJ/ jB. ;' nfXnkge dh th

pj[s t~vh fIzw/tkoh j?, feT[Afe T[jh sK d/P dk fBowksk j?.fJ; bJh p~funK d/

wB ƒ fpbe[~b ;k| eoBk j? fe e[Vh ns/ w[zv/ ft~u e'Jh nzso BjhA, d't/A jh Io{oh

jB. T[j ;ko/ nkgD/ xoK ft~u nkgD/ G?DK^GoktK ƒ fJe' fijk fgnko eoBr/.

fJ; gkm ft~u nb~r s'A gqPB g[~SD dh Io{os BjhA j?. feT[Afe BkNe gVQe/ p~u/ fJ;

edo T[s;kfjs j' iKd/ jB fe ;ko/ dialogue T[BQK ƒ IpkBh :kd j[zd/ jB. ftPk

fpbe[b ;k| ;wM nk u[~ek j[zdk j?. fJ; bJh fJ; gkm dh ;G s'A ftP/P r~b fJjh

j? fe fJ; dk ;e{b ft~u t~X s'A t~X wzuD ehsk ikJ/.

Page 140: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

140wfje-8

ekoih^gzBk (Worksheet)–1

;' feT[A wzdk nkyhn?HHHHHH

1. j/m fby/ gqPBK d/ T[Zso fby'L

1. fgnko' fgzv dh XowPkbk ft~u eh eo ojh ;h<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

2. gkm ft~u pkpk joBkw f;zx e"D j?<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

3. pYo[~yK fgzv d/ ;odko ns/ ekwk ;t/o/ ;t/o/ feXo ik oj/ ;B<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

4. pkpk r[~dV e"D ;h<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

5. wjkokik oDihs f;zx pko/ eh ikDd/ j'<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

6. ‘P/o/ gzikp’ fe; ƒ fejk iKdk ;h<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

2. ;jh T[Zso n~r/ (P) ns/ }bs n~r/ (O) dk fBPkB brkUL

1. pYo[~yK d/ ;odko XhnK ƒ wko fdzd/ ;B.

2. ekwk Xow{ e[Vh ƒ N'J/ ft~u dcBkT[Dk BjhA ukj[zdk ;h.

3. pkp/ r[~dV d/ nkT[D s/ ;odko pj[s \[P j'fJnk.

4. fB~eh p~uh t~vh j' e/ wjkokik oDihs f;zx dh ‘wK’ pDh.

5. XhnK ns/ g[~soK ft~u |oe BjhA eoBk ukjhdk.

6. XhnK d/ iBw s/ th \[PhnK wBkT[DhnK ukjhdhnK jB.

gkm

18

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 141: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

141 ;' feT[A wzdk nkyhn??HHHHHH

ekoih^gzBk (Worksheet)–2

;' feT[A wzdk nkyhn??HHHHHH

GkPk p'X ^ tke^tNKdok

1. jK^tkue s'A BKj^tkue tke pDkUL

B'N ^ BKj^tkue pDkT[D t/b/ tke d/ noE BjhA pdbd/.

T[dkjoB ^ T[j jo o'I ;w/A f;o ;e{b g[idk j?.

BKj^tkue ^ T[j edh d/o Bkb ;e{b BjhA g[~idk.

1. jK^tkue L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

T[j ;dk fpwko jh ofjzdk j?.

BKj^tkue L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

2. jK^tkue L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

w?ƒ fJ; r~b pko/ P~e j?.

BKj^tkue L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

3. jK^tkue L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

T[j e/tb s[jkvh r~b jh wzBdk j?.

BKj^tkue L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

4. jK^tkue L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

w?A ;koh oks ikrdk fojk.

BKj^tkue L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

5. jK^tkue L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

nzs ft~u ;~u dh jh fi~s j[zdh j?.

BKj^tkue L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

2. fd~s/ rJ/ PpdK d/ fto'Xh Ppd fby'L

T[dk; L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

B|os L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

;zrs L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

;[w~s L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

BtK L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

n;b L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

gkg L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

wkD L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

M{m L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

T[Zdw L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

gkm

18

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 142: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

142wfje-8

ekoih^gzfBnK d/ T[Zso

ekoih^gzBk 1

1. 1. fgnko' XowPkbk ft~u ;zrs ƒ Bkw igk ojh ;h.

2. pkpk joBkw f;zx fgzv dk fJ~e r[of;~y ;h.

3. BthA iBwh p~uh ƒ d|BkT[D ik oj/ ;B.

4. pkpk r[~dV fJbke/ dk fJ~e eoBh tkbk r[of;~y ;h, fi; ƒ ;G r~bK dh ;'Mh

;h. fd~p fdqPNh tkbk r[of;~y ;h.

5. wjkokik oDihs f;zx gzikp dk wjkB okik j'fJnk j? fi; ƒ ;koh goik

pj[s fgnko eodh ;h.T[; B/ x~N'^x~N gzikj ;kb oki ehsk, fi~E/ ;ko/ ;[yh

t;d/ ;B. fe;/ Bkb e'Jh ftseok BjhA ;h ehsk iKdk.

6. wjkokik oDihs f;zx ƒ ‘P/o/^gzikp’ fejk iKdk ;h.

2. 1. P 2. P 3. O 4. P 5. P 6. P

ekoih^gzBk 2

1. 1. T[j ed/ th okih BjhA ofjzdk.

2. w?ƒ fJ; r~b s/ :ehB BjhA j?.

3. T[j s[jkv/ f;tkJ/ fe;/ dh r~b BjhA wzBdk.

4. w?ƒ ;koh oks BhAd BjhA nkJh.

5. ;~u dh edh th jko BjhA j[zdh.

2. \[P, e[;zrs, g[okDk, g[zB, ;~u, fgnko, e[w~s, Beb, ngwkD, nkb;

gkm^g[;sel nfGnk; d/ T[Zso

1. fd~s/ rJ/ PpdK dk P[~X^T[ukoB eoe/ d~;Dk ns/ fco p~funK e'b'A tkoh^tkoh

;[DBk.

2. (T) ;zrs ft~u Bkw p~uh fgnko' igk ojh ;h.

(n) fB~eh p~uh ƒ woB s'A pkpk r[~dV B/ pukfJnk ;h.

Page 143: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

143 ;' feT[A wzdk nkyhn??HHHHHH

(J) fB~eh p~uh ƒ t~vh j' e/ wjkokik oDihs f;zx dh wK j'D dk ;BwkB gqkgs

j'fJnk.

3. (T) fgnko' ft~u jo ezw ƒ f;~yD dk r[D ;h. T[; ƒ jo t/b/ T[Zdw ofjzdk ;h

fe T[j ;zrs ft~u ;G s'A gfjbK gj[zu/ ns/ ;zrs ƒ Bkw igkJ/. T[; ƒ

Bkw^igD dh nfjwhns dk gsk ;h.

(n) pkpk joBkw f;zx ih B/ ;zrs ƒ wjkokik oDihs f;zx dh wK tkbh ejkDh

;[DkJh ;h fe fet/A fi; izwdh p~uh ƒ p~Yo[~yK fgzv d/ ;odkoK B/ d|Bk

fd~sk ;h, pkp/ r[~dV B/ T[; ƒ N'J/ ft~u'A eYtkfJnk ns/ d~f;nk fe fJj

bVeh fet/A wo ;edh j?, fJ; B/ fe;/ t~v/ :'X/ ƒ iBw d/Dk j?. T[j p~uh

fco wjkokik oDihs f;zx dh wK pDh.

(J) p~uh ƒ d~pD nkJ/ ;odko B/ p~uh ƒ fJ~e gqubs p'b p'b/ ;BL g{Dh e~s s/

r[V yk XhJ/, x~bhA tho ƒ s{z ikj XhJ/.

(;) pkpk r[~dV B/ p~uh ƒ ;zp'XB eoe/ fejkL

r[V ykj s/ g{Dh ;[~N XhJ/

s{z BjhA j?A fe;/ s'A x~N XhJ/

s{z jh o~y/rh fJBQK dh g~s XhJ/

fJ~e pbh :'Xk fi; ƒ s{z iBw d/D?,

;|b eo/rk s/oh e[~y XhJ/.

(j) pkpk r[~dV B/ ;odko ƒ ;wMkfJnk fe T[j fe; r[o{ d/ f;~y jB, fi;B/

fejk ;h, ‘;' feT[A wzdk nkyhn?, fis[ izw? okikB[’. fJ~e gk;/ r[o{ rqzE

;kfjp ƒ w~E/ N/ed/ j', d{i/ gk;/ T[; d/ T[gd/PK s'A T[bN ezw eod/ j', XhnK

ƒ B|os eod/ j'. UfJ ewfbU, wkfgnK dk fizBk XhnK fynkb o~ydhnK

jB, fizBk XhnK fgnko eodhnK jB, T[BQK g[~so fe~E/ eod/ B/. Xh ;~s

;w[zdo gko p?mh th wK^fgU dh ;ko b? b?Adh j?, g[~so e'b ofje/ th gotkj

BjhA eod/. fiBQK B/ T[BQK ƒ iBw fd~s?, eh T[j n"osK BjhA ;B. ikU r[o{

s[jkƒ ;[w~s pyP/.

Page 144: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

144wfje-8

(e) n~i c/o b'V j?, r[o{ pkp/ d/ T[gd/PK ƒ gqukoB dh, pkp/ r[~dV tor/ r[of;~yK

dh, fijV/ ;wki ftub/ fJ; e'jV ƒ d{o eo ;eD. jo fjzd[;skBh dk

|oi j? fe n;hA ;ko/ p~funK ƒ fJ~e'^fijk fgnko eohJ/ s/ o~p s'A vohJ/,

XhnK B{z Bk wkohJ/.

n? d[BhnK d/ b'e' ikD', XhnK dk s[;hA dod gSkD'.

Xh th fJ~e fJB;kB j?, j[zdk feT[A T[; dk ngwkD j?.

T[j feT[A BjhA g[~so ;wkB j?, BjhA XhnK fpBK ijkB j?.

4. 1. (J) pvo[~yK

2. (n) Xowk

3. (n) fe;/ n~r/ M[eDk Bk gJ/

4. (n) wBj{; ;wMdh ;h

5. 1. (n) pkpk r[~dV B/ Xow{ ƒ fejk

2. (n) pkpk joBkw f;zx B/ ;zrs ƒ fejk

6. fe;/ th p[o/ eow dh ;Ik Io{o fwbdh j?.

n~i^e~bQ d/ p~funK ƒ r[o{ fJzNoB?AN s'A d{o ofjD dh ;[w~s pyP/.

XhnK ƒ wkoBk pj[s t~vk r[Bkj j?.

}ohp s/ so; eo'.

;fji gkm dk G'r fBoftxBsk ;fjs g? frnk.

7. (T) dfJnkb{

(n) |oI

(J) n"eks

(;) b|I

(j) }bsh

(e) I[pkB

(y) ntkI

Page 145: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

145 ;' feT[A wzdk nkyhn??HHHHHH

ftnkeoB

1. (n) XhnK

2. (J) e[;zrs

3. (n) t;s{^tkue BKt

4. (;) nfB;u/^tkue

5. (T) w?A

ouBkswe ekoi

1. (T) xN ojh j?. Gkos d/, gzikp, jfonkDk, fd~bh, w~ggqd/P, oki;EkB,

r[ioks, r~b eh n~X/ s'A fInkdk fj~d[;skB ft~u e[VhnK dh frDsh xN ojh

j?. ;G s'A x~N izw{^ePwho ft~u j?.

(n) feT[Afe e'Jh th nkgD/ xo bVeh BjhA ukj[zdk ns/ iBw s'A gfjbK jh

fijVk gsk b~r iKdk j? fe e[Vh j? iK w[zvk, fJjh t~vk ekoB j? fe b'e

e[Vh ƒ e[~y ft~u jh wko fdzd/ jB.

(J) fJj f;o| b'eK dh jh wkBf;esk j?. ;dhnK s'A fJ~e ftuko xo eo frnk

fe w[zv/ Bkb tzP tXdh j?, xo dk p{jk y[~bQk ofjzdk j?. fgU dkd/ dk Bkw

u~bdk j?. w[zv/ ƒ dki BjhA d/Dk g?Adk, feXo/ j'o G/iDk BjhA g?Adk, ;ohoe

s"o s/ th seVk j[zdk j?. fJ; bJh uzrk ;wfMnk iKdk j?.

(;) T[gobk T[Zso, fJ; s/ th bkr{ jz[dk j?.

(j) T[BQK ƒ b~rdk j? fe T[BQK dk tzP ysw j' frnk j?. e[VhnK dh okyh eoBh

gJ/rh. nrbk xo gsk BjhA fej' fijk fwbdk j?. xo dk p{jk jw/Pk bJh

pzd j' ikJ/rk, fJ;/ bJh jhDk ;wMd/ ;B id'A fe fJj ;G r~bK |i{b jB.

(e) e ns/ y d/ T[Zso th T[jh ;B.

2. rsh ftXh j? p~funK B/ iwks ft~u p'bDk j?.

Page 146: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

146wfje-8

f;oiBkswe^b/yB

fco ;wki j[zdk jh Bk. e'Jh ;wki fet/A j' ;edk j? fJ;soh s'A fpBK, IBw

sK fJ;soh B/ jh d/Dk j? BK, wod sK iBw d/ BjhA ;ed/ fJ; bJh fpBK

fJ;sohnK, bVehnK s'A fe;/ ;wki dh ebgDk jh BjhA ehsh ik ;edh.

d[BhnK dk ;kok eko'pko fJ;soh Bkb i[fVnk j'fJnk j?. ;wki ft~u ;[zdosk,

Bki[esk, fgnko, ofjw, dfJnk, wwsk, jwdodh, ;fjBPhbsk, Xhoi ;G

n"os Bkb jh i[V/ j'J/ jB. \[d jh ;'u bU fJBQK s'A fpBK fe; soQK dk j't/rk

;wki<

Page 147: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

147 phi

19. phi

w[~y^T[d/P

gowkswk dh pDkJh fJ; f;qPNh ft~u jo fJ~e uhI dk nkgDk^nkgDk wj~st j?.

jo fJ~e d/ fj;/ e'Jh Bk e'Jh fIzw/tkoh Io{o j?. JhPto t~b'A jh fJj th wB~[y ƒ

d/o ;t/o gsk b~r jh iKdk j? fe ;z;ko ft~u nkT[D dk T[;dk we;d eh j?< T[; B/

gqG{ fgsk t~b'A pyPhnK rJhnK fBnkwsK ƒ G'rd/ j'J/, T[; d/ pdb/ e[~M sK T[;dh

pDkJh f;Pqoh ƒ ;[jDk pDkT[D bJh Io{o eoBk j?. gqwkswk B/ jo wB~[y ƒ e'Jh

Bk e'Jh ftP/P r[D d/ e/ G/fink j?, jo fJ~e dh fIzw/tkoh j? T[j T[; r[D ƒ gSkD/

ns/ nkgDk pDdk :'rdkB Io{o gkJ/, wB[~ysk d/ Gb/ bJh e[~M Bk e[~M Io{o eo/.

®fJ; gkm dk fJj T[d/P j? fe p~u/ fJ; coI ƒ fet/A fBGkn ;ed/ jB, T[j

fdb bk e/ gVQkJh eo ;ed/ jB. fe;/ dh w~dd eo ;ed/ jB. nfXnkgeK dk

;fseko eo ;ed/ jB. nkgD/ ;kEhnK Bkb fwb e/ e[~M nfijk eo ;ed/ jB

fi; Bkb T[BQK d/ ;e{b dk BK j't/.

� Ppd^Gzvko ft~u tkXk eoBk.

� f;oiBkswe ;'u ƒ T[GkoBk.

� tke^tNKdok bJh nfGnk; eokT[Dk.

� B?fse r[DK dk ftek; eoBk.

nfXnkgB^;ze/s

gkm gVQkT[D s'A gfjbK e[~M ;tkb g[~S ;ed/ j' iK s;thoK ftyk ;ed/ j'L

� ;ko/ ftfPnK ft~u'A s[jkƒ ;G s'A uzrk fejVk ftPk b~rdk j?<

� T[j fejVk ezw j? fi; ƒ eofdnK T[BQK ƒ e'Jh EektN BjhA j[zdh<

� eh s[;hA ikDd/ j' fe d[BhnK ft~u e[~M nfij/ p~u/ th jB, T[BQK B/ frBhI

p[~e ft~u nkgDk BK doI eotkfJnk j?. feT[Afe T[j ;wK popkd eoB dh

Page 148: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

148wfje-8

pikJ/, e[~M BtK ;'ud/ ofjzd/ ;B< ohnB t?Ar BK d/ pzu/ B/ fszB ;kb dh T[wo

’u fgnkB' tikT[Dk f;y fbnk ;h. gzi ;kb dh T[wo ft~u eJh fJBkw

fi~s bJ/ ;B. r[bhBhU e/tB d' ;kb dk ;h id'A T[j Gko u[~eD dk nfGnk;

efonk eodk ;h. i?wBkf;e ft~u T[;dk e'Jh w[epbk BjhA. gqhnKPh ;'wkBh

fJ~e nfijh p~uh ph fi; B/ Maths ft~u jw/;K 100% Bzpo b?e/ foekov

pDkfJnk j?. T[; dk xo fJBkwK Bkb Gfonk fgnk j?. fJ; gqeko d/

nB/eK p~u/ jB fiBQK B/ nkgD/ r[D ƒ iok fijk gSkfDnk, T[; t~b fXnkB

fd~sk ns/ fco T[j irs gqf;~X eoBkw/ eoB tkb/ pD rJ/. fXnkB ƒ fJ~e

irQk brke/, nkgD/ nzdo S[gh ekpbhns s/ fwjBs eoB dh Io{os j[zdh

j?. ;kv/ d/P ft~u little champs gq'rokw ft~u fJ~e p~uk ‘nIws’, ;G s'A S'Nh

T[wo dk p~uk, t~v/^t~v/ ;zrhsekoK dh p'bsh pzd eo fdzdk ;h. T[; dh T[wo

e/tb ;~s ;kb j?. b'V j? p~funK ƒ T[sPkfjs eoB dh, T[BQK ƒ ;wMkT[D dh

fe T[j nkgD/ nkg ft~u fJ~e wjK^Pesh jB, d/P dk Gft~y jB, whatapp

iK facebook s/ ;wK popkd Bk eoe/, e[~M BtK creative ;'uD.

;kok gkm nfXnkge nkg gV e/ ;[DkJ/, gkm gVQkT[Ad/ tes th

nB/eK gqPB g[~S ;ed/ j' fe fJ~e phi d/ nzdo th p/u?Bh u~b ojh j?. fe T[;

B/ e[~M eoBk j?. T[; B/ e[~M pDBk j? go gsk BjhA b~r fojk. fJ~e p~u/ dh

w~dd Bkb, T[j fJ~e t~vk o[~y pfDnk, fi; Bkb fezB/ b'eK dk Gbk j'fJnk.

e[~M pDB bJh ;wK d/Dk g?Adk j?, ;po o~yDk g?Adk j?. fwjBs eoBh g?Adh

j?, fsnkoh eoBh g?Adh j?, jo fJ~e jh ;|b j' ;edk j?, T[j i' ukj/ pD

;edk j?. ;kok gkm p~funK e'b'A tkoh^tkoh gVQtkU sK fe ftPk fpbe[~b

;k| j' ikJ/ fe T[BQK d/ jo fJ~e d/ f;o fJ~e fIzw/tkoh j?, T[BQK B/ ;z;ko ƒ

;[jDk pDkT[D ft~u nkgDk^nkgDk :'rdkB gkT[Dk j?.

Page 149: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

149 phi

ekoih^gzBk (Worksheet)–1

phi

1. j/m fby/ gqPBK d/ T[Zso fby'L

1. id'A i"Bh ;e{b s'A xo nk fojk ;h sK T[; B/ fe; dh ntkI ;[Dh<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

2. phi ƒ fe; r~b dk vo ;h<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

3. phi ƒ xo fbnkT[D s/ wK B/ eh fejk<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

4. phi dk dw feT[A x[~N fojk ;h<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

5. phi fe; uhI dk o[~y pfDnk<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

2. fe; B/ fe; ƒ fejk<

1. “pVh j?okBh dh r~b j? e'Jh th BjhA o[fenk<”

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

2. “d/y', w?A J/Xo jK.”

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

3. “eh s[jkƒ th fe;/ wjkB ekoi bJh fsnkoh eoBh g?Adh j?<”

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

4. “w?A s[jkvk fw~so jK, go s[;hA sK ;G d/ fw~so j'.”

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

5. “fw~so, XzBtkd` s[;hA w/oh n?B/ fgnko Bkb d/y Gkb ehsh<”

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

gkm

19

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 150: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

150wfje-8

ekoih^gzBk (Worksheet)–2

phi

1. gqPB tkue tkeK ƒ ;ob tkeK ft~u pdb'

1. s[jkvh iwks ft~u fezB/ ftfdnkoEh jB<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

2. s[jkv/ fgzv dk eh BK j?<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

3. nkgDk p~uk fe; ƒ fgnkok BjhA b~rdk<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

4. Grs f;zx ƒ e"D BjhA ikDdk<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

5. nwho j'Dk e"D BjhA ukj[zdk<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

2. pj[s^noEe Ppd

T[dkjoB t/y e/ pkeh Ppd fby'L e/tb d'^d' tke fby'

T[Zuk^ fJj wekB pj[s T[Zuk j?. fJ; ƒ T[Zuk ;[Ddk j?.

T[Zuk nkuoB ;G irQk ;fsekfonk iKdk j?.

1. T[Zso

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

2. jko

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

3. e~uk

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

4. i~r

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

gkm

19

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 151: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

151 phi

ekoih^gzfBnK d/ T[Zso

ekoih^gzBk 1

1. 1. i"Bh id'A ;e{b'A nk fojk ;h sK T[; B/ fe;/ d/ o'D dh ntkI ;[Dh.

2. phi ƒ vo ;h fe PkfJd e'Jh th BjhA o[e/rk.

3. phi ƒ xo fbnkT[D s/ wK pj[s \[Ph j'Jh fe T[; B/ fJ~e uzrk ezw ehsk j?.

4. feT[Afe T[j Xosh ft~u ;h fi~E/ x[~g jB/ok ;h ns/ jtk pj[s x~N ;h.

5. phi uhe{ dk o[~y pfDnk.

2. 1. i"Bh B/ phi ƒ fejk.

2. phi B/ i"Bh ƒ fejk.

3. phi B/ i"Bh ƒ fejk.

4. i"Bh B/ o[~y ƒ fejk.

5. uhe{ d/ o[~y B/ i"Bh ƒ fejk.

ekoih^gzBk 2

1. 1. nkgDh iwks d/ ftfdnkoEhnK dh frDsh d~;'.

2. nkgD/ fgzv dk BK d~;'.

3. nkgDk p~uk ;G ƒ fgnkok j[zdk j?.

4. Grs f;zx ƒ ;G ikDd/ jB.

5. jo e'Jh nwho j'Dk ukj[zdk j?.

2. 1. fJ; ;tkb dk T[Zso fby'. p~uk g"VhnK s'A T[Zso fojk j?.

2. gkfe;skB izr jko frnk ;h. b'eK B/ B/sk d/ rb ’u jko gkJ/.

3. fJ; e~gV/ dk ozr e~uk fBefbnk. e~u/ c+ Bk ykU.

4. i~r b~;h dk Gfonk j'fJnk j?. fJj i~r X{zJ/ dk gjkV j?.

gkm^g[;seL nfGnk; d/ T[Zso

1. fd~s/ rJ/ PpdK dk P[~X^T[ukoB eoe/ d~;Dk ns/ fco p~funK e'b'A tkoh^tkoh

;[DBk.

Page 152: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

152wfje-8

2. (T) i"Bh gjkV d/ j/mK trdh Bdh d/ B/V/ fJ~e fgzv ft~u ofjzdk ;h.

(n) i"Bh phi ƒ nkgD/ xo b? nkfJnk ;h.

(J) i"Bh B/ phi ƒ nkgD/ xo d/ ftjV/ ft~u N'nk g[~N e/ phfink ;h. fi~E/

tXhnk X[~g nkT[Adh ;h.

3. (T) fe;/ d/ Bk o[eD pko/ phi B/ i"Bh ƒ fejk fe edh edh b'e n?B/ ftn;s j'

iKd/ jB fe fXnkB Bkb ;[DBk jh G[~b iKd/ jB iK T[BQK e'b fe;/ dh r~b

;[DB dk tes jh BjhA j?, gsk BjhA b'e n?Bk s/I d"Vd/ j'J/ feXo ik jo/

jB.

(n) i"Bh B/ ;wMkfJnk fe PkfJd T[; ƒ nkgD/ T[d/P dk gsk BjhA, nkgDh

wzIb dk gsk BjhA go T[j fuzsk Bk eo/, i"Bh T[; ƒ nkgD/ Bkb b? ikJ/rk.

T[; ƒ ;jh irQk s/ gj[zuk e/ jh oj/rk. j"bh^j"bh phi nkgDk T[d/P ;wMD

b~r gJ/rk. i"Bh ƒ gsk j? fe d[BhnK ƒ ;[zdo pDkT[D ft~u e[~M^Bk^e[~M

wj~stg{oB :'rdkB sK phI dk Io{o j't/rk. T[j ezw fJ~e fdB Io{o g{ok

eo/rk.

(J) i"Bh B/ d~f;nk fe fIzw/tko ftnesh pDB bJh jo fJ~e ƒ fsnkoh eoBh

g?Adh j?. i"Bh th ;e{b ikD bJh fsnko j' fojk j?. T[; ƒ gsk j? fe T[;

B/ t~vk j'e/ eh pDBk j?, T[; d/ bJh eh f;~yDk j?, fezBh fwjBs eoBh j?,

Xhoi o~yDk j?. fe;/ th ekoi bJh fsnko j'D tk;s/ ;wK sK b~rdk jh

j?. jo uhI nkgD/ sohe/ Bkb jh fsnko j[zdh j?.

(;) i"Bh B/ o[~y ƒ fejk fe T[; dk d';s uhe{ dk fJ~e wIp{s o~[y pD frnk j?,

T[; ƒ fezB/ fw~m/ uhe{ b~r/ jB. T[j o[~y d/ o{g ft~u pj[s jh T[g:'rh ns/

wj~stg{oB j?. T[j ;kƒ P[~X^;k| jtk d/ fojk j?, ykD bJh fw~m/ cb ns/

mzYh SK d/ fojk j?, p/P~e i"Bh T[; dk fw~so j? go o[~y sK ;koh d[BhnK dk

fw~so j?.

Page 153: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

153 phi

(j) fJ; ejkDh s'A fJjh f;~fynk fwbdh j? fe fJ; ;z;ko ƒ ;[jDk pDkT[D

bJh, jo/e dh fIzw/tkoh j?. nkgDh nkgDh fIzw/tkoh ƒ ;wM e/ g{ok eoBk

ukjhdk j?. ;e{b th fJ; ;z;ko dk fJ~e fj~;k j?. fJ; ƒ ;k| o~y e/,

gVQkJh eoe/, tXhnk fJB;kB pD e/, nkgD/ fw~soK dh ;jkfJsk eoe/,

;e{b ft~u ;|kJh o~y e/ nB/eK sohfenK Bkb n;hA nkgDh fIzw/tkoh

fBGkn ;ed/ jK ns/ ;[jDk ;z;ko pDk ;ed/ jK.

4. 1. (J) phi dh

2. (n) nkgD/ T[d/P pko/

3. (n) uhe{ dk

4. (T) fJ~e tXhnk o[~y pDB bJh.

5. 1. (n) phi B/ i"Bh ƒ fejk

2. (n) i"Bh B/ phi ƒ fejk.

6. ;kƒ nkgD/ wksk^fgsk dh gotkj eoBh ukjhdh j?.

jo p~u/ dh fIzdrh dk e'Jh Bk e'Jh T[d/P Io{o j'Dk ukjhdk j?.

p~funK bJh fdb bk e/ gVQkJh eoBk ;G s'A wj~stg{oB r~b j?.

;Ve gko eoB bJh ;ktXkBh Io{o tos'A

o~p s'A fpBK e'Jh ;zg{oB BjhA, ;G nX{o/ jB.

7. (T) fwjBs (n) w?ƒ (J) c+ (;) ;[jDk

(j) ;z;ko (e) I[pkB (y) ;jkfJsk (r) pj[s

(x) ;[zdo (C) Io{o (u) ntkI

ftnkeoB

(T) feogk eoe/ w/oh ;jkfJsk eo'.

(n) g"fdnK ft~u th ikB j[zdh j?.

Page 154: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

154wfje-8

(J) nkgD/ ihtB dk T[d/P d~;'.

(;) nkgD/ o'D dk ekoD d~;'.

(j) nkgDk BK d~;'.

ouBkswe ekoi

p~funK B/ nkgD/ ftuko, nkgD/ nB[Gt w"fye ;KM/ eoB/ jB.

f;oiBkswe^b/yB

p~funK B/ nkgD/ ftuko fbyD/ jB.

Page 155: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

155 fJ~e :kdrkoh ;t/o

20. fJ~e :kdrkoh ;t/o

w[~y^T[d/P

fejk iKdk j? id'A d/P nIkd j'fJnk ;h 15 nr;s 1947 dh oks pkoQK ti/ s'A ;t/o/

7 ti/ s~e dk ;wK, id'A nIkd Gkos d/ gfjb/ gqXkB wzsoh, gzvs itkjo bkb Bfjo{

B/ b'eK ƒ ;zp'Xs ehsk gfjb/ b|I p'b/, ;kok fjzd[;skB B~u T[Zfmnk, b'e pikoK

ft~u, y[~bQ/ w?dkBK ft~u, gkoeK ft~u' GzrV/ gkT[D b~r/, ;ko/ |oe fwN rJ/. Bk e'Jh

fjzd{, Bk w[;bwkB, Bk f;~y. fJ~e B{o s'A T[gi/ e/tb fJB;kB ;B. fJB;kB jh

BjhA, ;e/ Gok ;B. e/tb fjzd[;skBh, Gkosh ;B. Bk gzikph, Bk r[ioksh, Bk

pzrkbh, ;G fJ~e o{j fJ~e ikB j' rJ/ ;B. e"D fe; dhnK pkjtK ft~u ;h, e"D

fe; ƒ rbteVh gk fojk ;h, fJj e'Jh BjhA t/y fojk. T[; oks ;G ft~EK fwN

rJhnK ;B. fJ~e d{i/ dhnK n~yK ft~u t/yd/ sK irdhnK wPkbK b~rdhnK ;B i'

n~r/ nkT[Ad/ T[; ƒ i~|h gke/ B~uD b~r g?Ad/.

fJjh wkj"b ofjDk ukjhdk ;h sK jh ;wMd/ fe d/P nIkd j'fJnk j?.

n;hA nIkd j' rJ/. n~i d/P tk;hnK dh ;'u fe~E/ gj[zu rJh j?. wko^ekN, dzr/,

pbkseko, iks^gks d/ BK s/ esb/nkw, XowK d/ BK d/ B|osK bVkJhnK, rohp

j'o rohp j' frnk j? nwho j'o nwho jz[d/ ik oj/ jB. nkw^nkdwh dh feXo/ e'Jh

;[DtkJh BjhA. n~S/ fdB f;o| B/sktK tk;s/ jB.

fco eh eohJ/, fe~E/ ikJhJ/< fJBQK 68 ;kbK ft~u b'eK dk j'o th xkD j'

frnk. fiBQK Grs f;zx j'oK B/ nkgDhnK ikBK tkohnK ;B, s;hj/ ;j/ ;B, T[j th

t/y e/ sqkj sqkj eo oj/ j'Dr/ fe fJ; d/P bJh wo fwN/, i/eo d/P e[~M B/sktK ns/

frD/ u[D/ nwhoK dk jh j' e/ ofj ikDk ;h sK fco sK nzro/I jh n~S/ ;B. fco

n;hA fJj gkm feT[A gVQ oj/ jK< fJ; bJh fe fizBk fuo d/P dk nkw^nkdwh

Page 156: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

156wfje-8

BjhA ikrdk, uzr/ b'e okiBhsh ft~u BjhA nkT[Dr/, jo Pfjoh nkgD/ |oiK ƒ

BjhA gSkD/rk, I[bw fto[~X yVk BjhA j't/rk, nkgD/ nfXekoK dh tos'A dk gsk

BjhA eo/rk sK fco fJ; s'A th t~X jkbks \okp j'Dr/. fJ; bJh jo p~u/ ƒ, jo

wksk^ fgsk ƒ, jo nfXnkge ƒ nkgDh ntkI p[bzd eoBh gJ/rh, fi~E/ T[;dk

j~e wkfonk ik fojk j?, ntkI T[mkT[ADh gJ/rh, bkwpzd j'Dk gJ/rk BjhA sK fJj'

fij/ gkm gVQkT[D dk th p~funK ƒ e'Jh ckfJdk BjhA. fijV/ nkgDhnK ikBK tko

rJ/, eh T[BQK dhnK e[opkBhnK dk e'Jh w[~b BjhA gJ/rk< j[D e/tb okPNoh rkB,

iK d/P Grsh d/ rhs rkT[D Bkb e[~M BjhA j'Dk. j[D jo Bkrfoe ƒ nkgD/ nkgD/

chbv ft~u w'ou/ ;zGkbD/ g?Dr/ i/eo nkgD/ p~funK dk Gft~y ;[o~fyns ukj[zd/ j'.

fJ; gkm ft~u PjhdK tb'A ejkfJnk frnk.

n;hA j? nkgDk Xow fBGkfJnk s[;hA th nkgDk Xow fBGkT[Dk.

;' fijVk eoI ;kv/ f;o ;kvh wksG{wh dk j?, T[; ƒ T[skoBk gJ/rk BjhA sK

eoI j'o uVQdk ikJ/rk fco edh T[Zso jh BjhA ;e/rk.

� Ppd^Gzvko ft~u tkXk eoBk.

� f;oiBkswe ;'u ƒ T[GkoBk.

� d/P^Grsh dh GktBk ƒ gqg~e eoBk.

� ftP/PD dh d[jokJh eokT[Dk.

nfXnkgB^;ze/s

gkm gVQkT[D s'A gfjbK d/P^GrsK dhnK s;thoK ftyk ;ed/ j', Grs f;zx, okir[o{,

;[yd/t, uzdo;/yo nkIkd, ;[GkPuzdo p';, rdoh pkp/, e{ek bfjo d/ Pjhd, pkpk

r[ofd~s f;zx ekwkrNkwko{ Ijki tkb/, ifbQnKtkbk pkr, T[Xw f;zx, eosko f;zx

;okGk, wdB bkb YhroK, bkbk bkigs okJ/ nkfd. fco n~i d/ Gkos dhnK

Page 157: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

157 fJ~e :kdrkoh ;t/o

s;thoK rohph dhnK, fe;kBK dhnK nksw jfsnktK, pkb^wId{oh, nkw nkdwh

dhnK fd~esK ns/ B/sktK d/ 100 eo'V d/ ijkI, wfjzrhnK ekoK, nkbhPkB pzrb/,

iBsk dk g?;k fet/A n:kPhnK ’u T[vkfJnk ik fojk j?. sK fe p~u/ fJ; r~b ƒ

;wM ;eD nIkdh dk noE eh j?. gzdoK nr;s wBkT[D d/ wkfJB/ eh jB. T[BQK

ƒ nfj;k; j't/ fe T[BQK B/ t~v/ j' e/ d/P bJh e[~M eoBk j?. nIkdh dh d{ih izr

bVBh gJ/rh, T[; ft~u Pkwb j'Dk j?. fco gkm gVQkU, gfjbK e[~M ;ob gqPB th

g[~S ;ed/ j'L

� i/eo ;kvk w[be nIkd j? sK d'Ph ƒ ;ik feT[A Bjh fwbdh<

� nwho b'e g?;/ d/ I'o Bkb jo }bs ezw ƒ mhe fe; soQK eotk b?Ad/ jB<

� ;kv/ d/P ft~u ;G s'A t~vh r~b fejVh j? fi; dk ;G s'A gfjbK ;[Xko j'Dk

ukjhdk j?<

� i/eo s[;hA d/P d/ gqXkB wzsoh j't/ sK ;G s'A gfjbK fejV/ ;[Xko eoBk

ukj'r/<

� s[jkvk fJ; t/b/ nkdoP B/sk e"D j?<

� ;kv/ d/P e'b id nEkj g?;k j? sK fco b'e nfs d/ rohp feT[A jB<

� n~i nkw^nkdwh ehVk^we"Vk pD e/ ofj frnk j?, T[; ƒ id'A woIh e[ub

fdU, fJ; d/ ;[Xko bJh s[;hA eh eo'r/<

� id'A woIh dzr/ j' ikD, fi~E/ woih r~vhnK bhj s'A T[Zso ikD, fizB/ woih

b'e wo ikD fJ; dh itkp d/jh e"D sfj eo/rk<

fJ; soQK d/ gqPB nfXnkge nkg nkgD/ fj;kp Bkb pDk ;ed/ jB. we;d

fJj j? fe ;kok d/P pj[s t~vh sok;dh t~b tX fojk j?. G?V/ jkbksK t~b t~X

fojk j?. fJ; bJh jo fJ~e dh fIzw/tkoh j? fe n;hA e[~M eohJ/. }ohph s'A th

ysoBke j?, ;zgqdkfJe ;'uK ft~u tkXk j'Dk. T[; ƒ o'eD bJh sK fe gqikszso

Page 158: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

158wfje-8

ekfJw oj/, jo fJ~e dk coI j?. ;kok gkm nkg T[Zuh ntkI ft~u gV'Q, pj[s

jh GktBkswe b/y j?. gVQ e/ sK o"ArN/ yV/ j[zd/ jB, y[Ph uVQdh j? go nrb/ jh

gb n;bhns ;kjwD/ j? ns/ n;bhns vokT[Dh j[zdh ik ojh j?. p~funK e'b'A

th tkoh^tkoh gkm gVQtkT[Dk ukjhdk j? sK fe p~u/ T[; wkj"b ƒ wkD ;eD fi;

wkj"b ft~u fJ; ouBk dh f;oiDk j'Jh j?.

Page 159: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

159 fJ~e :kdrkoh ;t/o

ekoih^gzBk (Worksheet)–1

fJ~e :kdrkoh ;t/o

1. j/m fby/ tkeK ft~u'A mhe n~r/ (P) ns/ }bs n~r/ (O) dk fBPkB brkUL

1. 15 nr;s, 1947 ƒ Gkos nIkd j'fJnk ;h.

2. T[; fdB b'e T[dk; j' rJ/ ;B.

3. d/P d/ gfjb/ gqXkB wzsoh ;qhwsh fJzdok rKXh ;h.

4. 15 nr;s, 1947 tkbh oks ;ko/ b'e \[Ph ft~u B~u oj/ ;B.

5. ;ko/ |oe fwN rJ/ ;B, ;G ;e/ Gok pD rJ/ ;B.

6. ;kƒ th d/P dh so~eh ft~u fj~;k gkT[Dk ukjhdk j?.

7. wK^pkg dk eoI n;hA T[BQK ƒ pj[s szr eoe/ T[sko ;ed/ jK.

2. j/m fby/ PpdK d/ tke pDkUL

1. r{zi

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

2. coI

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

3. Pjhd

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

4. eoI

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

5. \[Pfe;ws

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

gkm

20

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 160: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

160wfje-8

ekoih^gzBk (Worksheet)–2

fJ~e :kdrkoh ;t/o

1. BKtK s'A ftP/PD pDkUL

T[dkjoB ^ fwmk; L fw~mk

eq'X L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

d'P L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

feos L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

dkB L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

\[Ph L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

gkg L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

d/P L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

tsB L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

Xow L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

e?d L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

dfb~do L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

2. pj[^tuB fby'L

fJ~e L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

wzsoh L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

\[Ph L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

r'bh L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

SkT[Dh L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

pzd{e L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

iPB L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

wPkb L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

Pfjo L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

rhs L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

gkm

20

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 161: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

161 fJ~e :kdrkoh ;t/o

ekoih^gzfBnK d/ T[Zso

ekoih^gzBk 1

1. 1. P 2. O 3. O 4. P 5. P

6. P 7. O

2. 1. 15 nr;s, 1947 dh oks ƒ gfjb/ gqXkB wzsoh gzvs itkjo bkb d/ p'b

f|Ikn ft~u r{zi T[Zm/.

2. wksk fgsk dh ;/tk eoBk p~funK dk coI j?.

3. Grs f;zx itkBh ft~u jh d/P bJh Pjhd j' frnk.

4. wksk fgsk d/ goT[gekoK dk eoI p~u/ ;koh fIzdrh BjhA T[sko ;ed/.

5. fiBQK d/ p~u/ bkfJe j[zd/ jB, T[j wkg/ pj[s \[Pfe;ws j[zd/ jB.

ekoih^gzBk 2

1. d[yh, eq'Xh, feosh, d/;h, Xowh, dfb~doh, d'Ph, dkBh, gkgh, tsBh, e?dh.

2. nB/e, \[PhnK, SkT[DhnK, IPBK, PfjoK, wzsohnK, r'bhnK, pzd{eK, wPkbK,

rhsK.

gkm^g[;sel nfGnk; d/ T[Zso

1. fd~s/ rJ/ PpdK dk P[~X^T[ukoB eoe/ d;~Dk ns/ fco p~funK e'b'A tkoh^tkoh

;[DBk.

2. (T) 15 nr;s, 1947 dh ;t/o ƒ ikrDk ;h.

(n) b/ye T[BQK fdBK ft~u wj{ dh SkT[Dh ft~u ofj fojk ;h.

(J) b/ye ns/ T[; d/ ;kEhnK ƒ T[; oks Pfjo ft~u j' oj/ iPBK ft~u Pkwb

j'D dh nkfrnk fwb rJh ;h ns/ fJ; r~b dh th y[~bQ ;h fe T[Zj fi~E/

woIh x[zw ;ed/ jB ns/ fijV/ woIh e~gV/ gfjB ;ed/ jB. todh gkT[D

dh gkpzdh u[~e bJh rJh ;h.

Page 162: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

162wfje-8

3. ;zy/g T[ZsoL

(T) 14 nr;s, 1947 dh Pkw ƒ gVQ/ ikD tkb/ fPnoK ft~u' eth ƒ fJ~e P/no

fijVk :kd ;h T[j j?L

\sw j' u[~ek j?, jo fJwfsjK jwkok,

nIkd j' frnk j?, fjzd[;skB jwkok.

(n) ;wkXh fcbw ft~u ‘nkJhHn?BHJ/’ nIkd fjzd c"i t~b'A ehshnK rJhnK

e[opkBhnK dh ejkDh d~;h rJh ;h. fe; soQK T[BQK B/ G[~yK e~NhnK, IkbwK

d/ s;hj/ ;j/. fi;w ;[~e e/ shbk j' rJ/ sK th T[j fe;/ nzBQ/ i'P ft~u pzd{eK

u[~eh Gkos dh ;hwK t~b tXd/ oj/. r'bhnK dh wko Bkb, T[BQK d/ nzr jtk

ft~u T[Zvd/ t/y/ rJ/ sK th T[j “i?^fjzd” ns/ ‘fd~bh u~b/’ d/ Bkno/ bkT[Ad/

n~r/^jh^n~r/ tXd/ rJ/.

(J) b'e \[Ph ft~u gkrb j' T[Zm/, GzrV/ gkT[D b~r/. ;ko/ |oe fwN rJ/. Bk

e'Jh fjzd{ fojk Bk w[;bwkB, Bk f;~y ;G fjzd[;skBh ;B, Gkosh ;B,

;e/ Gok ;B. fe;/ ƒ Bjh ;h gsk fe T[j fe; ƒ i~|h gk fojk j?. ;G

fJ~e d{i/ d/ rb/ fwb oj/ ;B. Bk gzikph, Bk r[ioksh, Bk pzrkbh ;G

fJe o{j, fJ~e ikB j' rJ/ ;B. T[; oks ;G ftEK fwN rJhnK. n~yK

fJ~e d{i/ ƒ t/ye/ uwedhnK wPkbK pD rJhnK ;B. b'e fJ~e d{i/ ƒ

i~chnK gk e/ B~u oj/ ;B.

(;) id'A b/ye B/ nkgD/ nkg ƒ tsB dk f;gkjh wfj;{; ehsk sk fJj rhs T[;

d/ w[zj'A nkg w[jkok c[~N fgnkL

nkU Gkos tk;hU, ob GzrV/ gkJhJ/,

f;o s'A b~EhnK g~rK ƒ, n~i c/o ;ikJhJ/.

(j) Pjhd, Gkos dh iBsk ƒ ofj oj/ ;BL

n;hA j? nkgDk Xow fBGkfJnk, s[;hA th nkgDk Xow fBGkT[Dk. Xow,

iks, GkPk d/ MrV/, xo dh c[~N ƒ s[;hA fwNkT[Dk.

Page 163: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

163 fJ~e :kdrkoh ;t/o

;h; sbh s/ nkgDk o~y e/, nIkdh dh o~fynk eoBk,

d/P nkgD/ ƒ fJ~e^w[~m o~yDk, fgnko/ d/P ƒ ;tor pDkT[Dk,

n;hA j? nkgDk Xow fBGkfJnk, s[;hA th nkgDk Xow fBGkT[Dk.

4. 1. (n) ;wkXh

2. (n) gzvs itkjo bkb Bfjo{

3. (J) nkIkdh th wkD^w~sh BthA ;t/o j'D tkbh ;h.

5. tke^tos'A

1. 15 nr;s, 1947 ƒ Gkos ƒ nrq/iK s'A nIkdh fwbh ;h.

2. ;kok Gkos 15 nr;s dh oks ƒ nIkdh d/ iPBK ft~u v[~pk j'fJnk ;h.

3. fgziok Gkt/A ;'B/ dk th j't/, T[; ft~u edh nIkdh dk nfj;k; BjhA j' ;edk.

4. r[o{ rqzE ;kfjp ft~u r[o{nK t~b'A do;kJ/ rJ/ o{jkBh nB[Gt jB.

5. 15 nr;s, 1947 dh oks ƒ ;koh fcIkn ft~u nIkdh d/ iPBK dh r{zi ;h.

6. P[~X^Ppd

(T) Pfjo

(n) fujok

(J) eth

(;) pkjtK

(j) nfj;k;

(e) GzrVk

ftnkeoB L

BKj^tkue^tke

(T) j[D ;kvk d/P }[bkw BjhA j?.

(n) ;kƒ nkg; ft~u bVBk BjhA ukjhdk j?.

Page 164: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

164wfje-8

(J) j[D n;hA }?o fizw/tko b'e BjhA jK.

(;) ;kƒ nkgD/ ezw ft~u p/JhwkBh BjhA eoBh ukjhdh j?.

jK^tkue^tke

(T) n;hA nkgD/ d/P ƒ jw/PK nIkd o~yKr/.

(n) fJ; wfjzrh fwbh nIkdh ƒ n;hA jw/PK ;zGkb e/ o~yKr/.

(J) n;hA nkgD/ f;o'A d/P d/ ;ko/ eoI/ T[sko d/tKr/.

ftP/PD fe;w

(T) ;ko/ ;zfyne ftP/PD

(n) fJ~e, tXhnk ;zfyne ftP/PD, r[D^tkue ftP/PD

(J) w[~mh^Go, eJh gfowkD^tkue, ;zfyne ftP/PD

(;) ;kvk gVBkthA ftP/PD

(j) uzr/ r[D^tkue ftP/PD

ouBkswe ekoi

(T) wksk^fgsk dk, d{ik nkgDh iBw^G[wh dk ns/ sh;ok r[o{ dk eoI.

(n) T[BK ƒ T[skoB bJh wksk^fgsk dh p[Ykg/ ft~u ;/tk eoBh ukjhdh j?,

nkgD/ d/P dk eoI n;hA nkgD/ coI ns/ fIzw/tkoh ƒ fJwkBdkoh Bkb

fBGkn e/ T[sko ;ed/ jK. sh;ok r[o{nK dk eoI n;hA nkg gow/Po dk

Bkw ige/ ns/ d{;fonK ƒ igke/ T[sko ;ed/ jK.

(J) nwhoh^}ohph d/ ftseo/ eoe/, iksK^gksK, XowK d/ BK s/ j' oj/ dzfrnK

eoe/, nkw^nkdwh dh j' ojh d[orsh eoe/, p/fJB;k|h eoe/, X~e/Pkjh

eoe/, n"osK s/ j' oj/ I[bwK eoe/, XB dh ekDh tzv eoe/ n;hA nIkd j'

e/ th r[bkw jK.

(;) fpbe[~b th BjhA, g?;/ d/ I'o Bkb e'Jh e[~M th eo ;edk j?. iBsk puh

j? sK f;o| o~p Go';/. ;oekoK d/ Go';/ BjhA.

Page 165: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

165 fJ~e :kdrkoh ;t/o

(j) ;oeko eoBk ukj/ sK pj[s e[~M eo ;edh j?, 24 xzfNnK d/ nzdo^nzdo

;ko/ ngokX pzd j' ;ed/ jB. go ;oeko dh Bhns BjhA, Bhns fJ;

eoe/ BjhA feT[Afe T[Zgo s'A E~b/ s~e g?;/ dh u/B u~b ojh j?.

(e) p~funK B/ nkg fbyDk j?.

(y) rsh ftXh j?, fJj th p~funK B/ fwbe/ ezw eoBk j?.

f;oiBkswe^b/yB

p~funK B/ nkgD/ nB[Gt d/ nXko s/ fbyDk j?.

Page 166: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

166wfje-8

21. nwB dk rhs

w[~y^T[d/P

x[~rh d/ gqshe okjhA eth wB[~y ƒ ;wMk fojk j? fe T[j fJB;kBhns G[~b e/ fejV/

okjK s/ s[o fgnk j?. eth nkg jh x[~rh pD e/ ;koh wB[~ysk n~r/ sob/ b? fojk

j? fe feT[A d[fBnkth fJSktK fg~S/ wB[~y j?tkB pDdk ik fojk j?. p~funK ƒ fJj

r~b fdqV eokT[Dh j? fe izr^:[~X, bkbu, Jhoyk, fJ~e d{i/ s'A n~r/ fBebD dh

d"V ed/ th e'Jh ;[y iK y[Ph BjhA d/ ;ed/. fJ~e nkdwh ukj[zdk j? fe T[j d{;o/ s'A

tX nwho j' ikJ/, fJ~e d/P ukj[zdk j? fe ;koh d[BhnK T[; d/ nXhB j' ikJ/. fJ;

soQK Gok^Gok dk t?oh j' frnk j?. foPs/^Bks/, fgnko, jwdodh, goT[geko,

;/tk, Goksoh^Gkt, fJB;kBhns ;G ysw j[zd/ ik oj/ jB. p~u/ jh nkT[D tkbk

;z;ko jB, fJ; bJh p~funK ƒ ukjhdk j? fe t~X t~X fgnko tzvD, nwB^;Ksh

;Ekgs eoB bJh :sB eoB. p~u/ jh jB T[j x~[rhnK, fiBQK B/ ;z;ko ƒ nkgDh

eoBh Bkb nkgD/ fgnko Go/ p'bK Bkb, nkgD/ ;~u/ T[Zdw Bkb, jo ftseo/ s'A

T[go T[Zm e/ wB[~ysk d/ Gb/ bJh ezw eoB/ jB. ;G ƒ rb Bkb bkT[Dk j?. B|osK

d/ phi/ j'J/ phiK ƒ T[ykV ;[~NDk j?. iks^gks, XowK d/ BK s/ fe;/ ƒ bVB BjhA

d/Dk. fJB;kBhns ƒ fgnko eoBk j?. o~p d/ pDkJ/ ;ko/ ihn uzr/ jB. ;ko/

pokpo jB. nfij/ T[Zdw eoB/ jB, fi; Bkb d[BhnK d/ d/PK d/ ;ko/ p~u/ fwb e/,

nfijhnK ;z;EktK pDkT[D fijVhnK nwB^PKsh ;Ekgs eoB bJh :sB eoB.

x[~rhnK dh vko s'A eth dk Gkt d[BhnK d/ ;ko/ p~funK s'A j?.

� Ppd^Gzvko ft~u tkXk eoBk.

� f;oiBkswe ;'u ƒ T[GkoBk.

� B/eh ns/ ofjwfdbh dh ikr bkT[Dh.

Page 167: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

167 nwB dk rhs

� tke^tNKdok dk nfGnk; eokT[Dk

� t~vh^;'u ƒ ftef;s eoBk, g{oh d[BhnK ƒ nkgDk gotko ;wMD tkbh ;'u dh

f;oiDk eoB dk T[Zdw eoBk.

nfXnkgB^;ze/s

‘nwB dk rhs’ pj[s jh noE^Gog{o eftsk j?. fJ; ƒ gVQkT[D s'A gfjbK p~funK

e'b'A e[~M ;tkb g[~S ;ed/ j'L

� eh s[;hA d~; ;ed/ j' fe id' s[jkv/ xo ft~u nwB^PKs j[zdh j?, ;G fgnko

Bkb ofjzd/ jB, T[; t/b/ s[jkƒ xo uzrk b~rdk j? iK id'A xo d/ ihn nkg;

ft~u wjK^Gkos dk izr eo oj/ j'D T[; t/b/ uzr/ b~rd/ jB.

� xo ft~u bVJh j[zdh jh feT[A j?<

� eh s[;hA bVkJh \sw eoB bJh edh T[Zdw ehsk j?<

� s[jkƒ fej' fijhnK \poK ;[DBhnK uzrhnK b~rdhnK jB<

� n~i^e~b NhHthH u?BbK s/ fe; soQK dhnK ypoK fInkdk gq;kfos j[zdhnK

jB<

� i/eo s[;hA d/P d/ gqXkB^wzsoh j't' sK fejV/ ;[Xko eoBk ukj'r/<

� fijV/ p~funK ƒ o'Irko BjhA fwbdk, fijV/ nfs dh rohph ft~u x[b oj/

jB, s[;hA eh ;wMd/ j' fe T[j t~v/ j/ e/ eh pDBr/<

fJ; soQK d/ gqPB g[~S ;ed/ j' fi; Bkb p~funK ƒ nfj;k; j't/ fe ;ko/ |;kd

dh iVQ rohph, G[~ywoh, nfsnkuko, I[bw ns/ p/fJB;k|h j?. Bk pokpoh j?,

XB dh ekDh tzv j?. ed/ fe;/ wzsoh ikrhodko, fe;/ tgkoh, fe;/ t~v/ pzd/ dk

Page 168: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

168wfje-8

p~uk feT[A BjhA nszetkdh pDdk< fJBQK d/ p~u/ c"i ’u feT[A BjhA iKd/< Boe

tk;s/ e/tb }ohp jB. ;' p~funK bJh fJjh ;zd/P j? fe T[j t~X s'A t~X ft~fdnk

dk g;ko eoB, T[Zu gVQkJh eoe/ T[Zu/ nj[fdnK s/ gj[zuD fi~E/ ik e/ T[j uzr/

ekƒB pDk ;eD, d/P dk Gbk eo ;eD.

eftsk gVQkT[D bJh p~funK ƒ feskpK pzd o~yD bJh fejk ikt/ sK uzrk

j?. fJ; soQK p~u/ pj[s fgnko Bkb ;[Dd/ jB. eftsk gVQkT[D dk ;G s'A

tXhnk sohek p~funK ƒ eftsk d/ ;[o^skb^b?n ft~u v[p' d/Dk j[zdk j?. eftsk

d/ GktK d/ d/P ft~u b? T[vDk j[zdk j?. nfXnkge id'A nkg eftsk ƒ d'^fszB

tko eftsk dh ;[o skb w[skpe rk e/ iK gVQ e/ d~;d/ jB, p~u/ fg~S/^fg~S/ p'bd/

jB sK eftsk d/ n~X/ noE sK T[ZE/ jh ;gPN j' iKd/ jB, n~r/ eftsk d/ noE

eoB/ ;ob j' iKd/ jB. fJ; bJh nfXnkge nkgD/ fujo/ d/ jktK^GktK j~EK d/

fJPfonK ns/ ntkI d/ T[sokn^uVQkn okjhA p~funK n~r/ T[j ;ko/ fdqP ;keko

eo ;edk j?, fijV/ eth B/ fbyD t/b/ f;oi/ j[zd/ jB. fJ; eftsk ft~u ‘x[~rh’

d/ gqshe okjh fe~vk t~vk ;zd/P fd~sk frnk j? fe p~fuU s[;hA jh x[~rhnK j', s[;hA

jh nkT[D tkb/ e~bQ j', s[;hA jh fJ; d[BhnK ƒ ;[jDk pDk ;ed/ j', fJ~E/ nwB

PKsh tosk ;ed/ j'. BcosK ƒ ysw eo ;ed/ j'. fJ; ;z;ko dk t~fvnK B/

fizBk wkVk jkb eo fd~sk j?, T[; ƒ s[;hA jh ;ztkoBk j?, pukT[Dk j?, wB[~ysk d/

Gb/ bJh ezw eoBk j?.

eftsk dk ;ko ;wMk e/ p~funK e'b'A th tkoh^tkoh eftsk gVQkT[Dh ukjhdh

j?. fco ;tkb eftsk ft~u'A th g[S ;ed/ j', fit/AL

� eth dk x[~rh s'A eh Gkt j?<

� x[~rh ƒ eth eh eoB bJh efj fojk j?<

Page 169: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

169 nwB dk rhs

� n~i dk wB[~y eh pDdk ik fojk j?<

� izr tkbh n~r ƒ x[~rh fet/A p[Mk ;edh j?<

� x[~rhnK dh vko s'A dh Gkt j?<

p~funK d/ i' th T[Zso j'D, nfXnkge nkg ;ko/ ;jh T[Zso d~; e/ eftsk

dk ;zd/P fJ~e tko fco fdqV eokT[Dk ukjhdk j?.

Page 170: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

170wfje-8

ekoih^gzBk (Worksheet)–1

nwB dk rhs

1. j/m fby/ tkeK ft~u'A mhe n~r/ (P) ns/ }bs n~r/ (O) dk fBPkB brkUL

1. eth nwBK dk rhs ektK ƒ rkT[D bJh efj fojk j?.

2. eh eth nwBK dk rhs x[~rhnK ƒ rkT[D bJh efj fojk j?.

3. wB[~y Jhoyk ft~u ;V fojk j?.

4. wB[~y ƒ bkb;KtK B/ nzBQK eo fd~sk j?.

5. n~i dk wB[~y d/ts/ dk o{g j?.

6. n~i dk wB[~y P?skB dk o{g XkoB eo u[~ek j?.

7. eftsk ft~u x[~rhnK Ppd p~funK bJh tofsnk frnk j?.

8. x[~rh izrK^:[~XK dk gqshe wzBh rJh j?.

9. x[~rh ƒ nwB dk gqshe fejk frnk j?.

10. eth wB[~y nzdo ;[~sh gJh fJB;kBhns irkT[Dk ukj[zdk j?.

2. j/m fby/ PpdK d/ tke pDkUL

1. oki

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

2. fgnko

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

3. nwB

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

4. gP{

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

5. x[~rh

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

gkm

21

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 171: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

171 nwB dk rhs

ekoih^gzBk (Worksheet)–2

nwB dk rhs

1. j/m fby/ tkeK d/ ;ob tke pDkUL

1. tkj ` fezBk ;[jDk w";w j?<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

2. ekP` w?A ;w/A f;o gj[zu iKdk.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

3. n|;';` s[;hA ;|b BjhA j'J//.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

4. j?An ` T[j c/bQ j' frnk<

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

5. j/ okw` fJBQK ƒ p\; b?.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

.

2. fd~s/ rJ/ PpdK d/ fto'Xh Ppd fby'L

nwB L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

}[bkw L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

fgnko L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

d~[y L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

d/P L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

j~;Dk L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

pbtkB L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

\[Ph L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

ikr L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

\[Pjkbh L

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

gkm

21

Bkw L fwsh L

iwks L d;s\s L

Page 172: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

172wfje-8

ekoih^gzfBnK d/ T[Zso

ekoih^gzBk 1

1. 1. O 2. P 3. P 4. P 5. O

6. P 7. P 8. O 9. P 10. P

2. 1. wjkokik oDihs f;zx d/ oki ft~u goik ;[yh t;dh ;h.

2. B|os ƒ fgnko Bkb jh \sw ehsk ik ;edk j?.

3. n~i g{oh d[BhnK ft~u n~r b~rh gJh j?.nwB^PKsh bJh e'Jh ;~u/ wB Bkb

T[Zdw BjhA eo fojk.

4. fpBk gVQkJh wB[~y g;{^;wkB j[zdk j?.

5. x[~rh nwB dk gqshe wzBh rJh j?.

ekoih^gzBk 2

1. 1. w";w pj[s jh ;[jDk j?.

2. w/oh fJ~Sk ;h fe w?A ;w/A f;o gj[zu iKdk.

3. s[jkv/ ;|b Bk j'D dk w?ƒ d[~y j?.

4. T[; d/ c/bQ j' ikD s/ :ehB BjhA nkT[Adk.

5. okw ih n~r/ p/Bsh j? fe T[j fJBQK ƒ p\; bt/.

2. fto'Xh P;d^ izr, B|os, ftd/P, ewI'o, BhAd, nIkd, ;[y, o'Dk, }wh,

popkdh.

gkm^g[;sel nfGnk; d/ T[Zso

1. fd~s/ rJ/ PpdK dk P[~X^T[ukoB eoe/ d;~Dk ns/ fco p~funK e'b'A tkoh^tkoh

;[DBk.

2. (T) x[~rh d/ rhsK Bkb izr tkbh n~r ƒ p[MkT[D dh r~b ehsh rJh j?.

(n) fijVk d/P, d{i/ d/P ƒ jV~g b?Dk ukj[zdk j?. fijVk d/P d{;o/ d/PK ƒ,

nkgD/ nXhB eo b?Dk ukj[zdk j?.

(J) p~funK dh nkT[D tkbh ghVQh ƒ x[~rhnK dh vko fejk frnk j?.

Page 173: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

173 nwB dk rhs

3. (T) ni'ek wB[~y bkbu ns/ Jhoyk t~; j' e/ P?skB dk o{g Xko u[~ek j? ns/ jo

t/b/ go/PkB ofjzdk j?. fBo;tkoE Go/, fgnko Go/ p'bK Bkb jh T[; ƒ

;wMkfJnk ik ;edk j?.

(n) n~i dk wB[~y nkgfDnK dk jh t?oh j' frnk j?, Gok dk Gok j~E' \{B j'

fojk j?, ;ko/ foPs/^Bks/ fS~e/ s/ Nzr fd~s/ rJ/ jB. fe;/ ekƒB dk th vo

BjhA ofj frnk. nfij/ fJB;kB ƒ fJB;kB efjD s'A eth Powk fojk j?,

fJ; ƒ ;jh o;s/ s/ fbnkT[D bJh fJ; nzdo ;[~sh gJh fJB;kBhns ƒ

irkT[Dk gJ/rk Gkt fgnko dh wfje tzvDh gJ/rh. G?fVnK ƒ th r+ Bkb

bkT[Dk gJ/rk.

4. 1. (J) Jhoyk

2. (n) nwB dk

5. (T) x[~rh (n) vkjYk (J) ;wM (;) \{B

(j) izr (e) p[Mkn (y) skI (r) j[zdk

(x) iB{zB (C) ;zr

6. eth x[~rh ƒ e'Jh nwB dk rhs rkT[D bJh efj fojk j?.

x[~rh ƒ nwB dk gqshe wzfBnk frnk j?.

bkbu wB[~y ƒ P?skB pDk fdzdk j?.

nkgD/ f;o s/ B/ehnK dk skI gfjB'.

joh f;zx ‘Bb{nk’ pj[s pbPkbh :'Xk ;h.

ftnkeoB

1. 1. (n) izr

2. (J) x[~rhnK

3. (T) n"os

4. (n) ;eowe

5. (J) Gkt^tkue

6. (J) fu~Nh

Page 174: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

174wfje-8

ouBkswe ekoi

(T) Gkt fJj j? fe i/eo e'Jh s[~S nkdwh th uzr/ ezw bJh T[Zdw eodk j? sK

e[dos T[; dk ;kE fdzdh j?.

(n) x[~rh dk noE S'N/^S'N/ p~u/ jh jB, fijV/ x[~rh dh soQK wk;{w ns/ S'N/

jB.

(J) feT[Afe x[~rh nwB dk gqshe j?, x[~rh fJ; bJh tofsnK frnk j? fe i/eo

wB~[y, wB[~y dh p'bh BjhA ;wM fojk sK x[~rh ƒ jh p[bk bU, T[jd/ p'b

fw~mV/ p'b s/ rhs jh jkbksK ƒ fpjso pDk d/D. b'e izr eoB/ pzd eo

d/D. Jhoyk, bkb;k, ns/ d{finK ƒ nkgD/ nXhB eoB dh fJ~Sk, ed/ th

;[y iK PKsh BjhA d/ ;edh, ;zs'y d/ ihtB ’u jh ;[y j?. fgnko d/ p'bK

Bkb jh B|osK ƒ fwNkfJnk ik ;edk j?. fJ; bJh eth p~funK ƒ p[bk

fojk j?, x[~rhnK d/ gqshe okjhA p~funK ƒ efj fojk j? fe fJ; pbd/ ;Vd/

;z;ko ƒ nkgDh wk;{whns okjhA ;[jDk pDkT[D.

(;) izr popkdh fbnkT[Ad/ jB. spkjh wukT[Ad/ jB. jo gk;/ thokBh c?bkT[Ad/

jB. n"osK, p~u/, p[~Y/ ;G T[; dk fPeko j[zd/ jB. nwB d/ rhs izr ƒ

ysw eoB bJh, izr ƒ d{o o~yD bJh nkg;h gq/w^fgnko tXkT[D bJh

rkJ/ iKd/ jB.

(j) gqPB (;) dk T[Zso

w"fye

(e) p~funK B/ nkgD/ nB[Gt d~;D/ jB.

(y) fJj th p~funK B/ nkg d~;Dk j?.

f;oiBkswe^b/yB

fJ; eftsk okjhA eth fJjh ;zd/P d/Dk ukj[zdk j? fe j/ wB[~y, fi; o;s/ s/ s{z

s[o fojk j?A T[j f;~Xk Boe d/ d[nko t~b ik fojk j?. pki nk ik, fe;/ Bkb th

Page 175: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

175 nwB dk rhs

Jhoyk Bk eo, Jhoyk s?ƒ ;kV e/ ;[nkj eo d/t/rh. bkbu Bk eo, bkbu s?ƒ

fJB;kB s'A j?tkB pDk d/t/rk. izr :[~XK Bkb edh fe;/ dk Gbk BjhA j'fJnk.

izr^jw/PK popkdh s/ spkjh fbnkT[Ad/ jB. j[D sK s?ƒ fJB;kB efjD s'A th

Pow nkT[Adh j? feT[Afe s{z nkgD/ \{B ƒ th BjhA pyP fojk, ;e/ GoktK d/ th

\{B dk fgnk;k j' frnk j?A. nzs ft~u eth x[~rhnK o{gh p~funK ƒ p[bkT[Adk j?.

T[BQK ƒ g[ekodk j?, p~funK n~r/ sob/ b?Adk j? fe fJ; T[iV oj/ uwB ƒ, fJ;

spkj j' oj/ ;z;ko ƒ, fJ; pb^;V ojh d[BhnK ƒ T[j jh nk e/ mhe eoB, p~u/

jh nkgDh fgnko Goh w[;eokjN ns/ wk;{whns Bkb fJB;kBhns ƒ pukT[D,

T[j jh e[~M eoB sK fe fJ; d[BhnK ƒ fco s'A ;[jDk pDkfJnk ik ;e/.

Page 176: nfXnkge bJh ;jkfJe ;w~roh 8 · Second Floor, MGM Tower, 19 Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 (India) Phone : +91-11-43556600 Fax : +91-11-43556688 E-mail : delhi@saraswatihouse.com

176wfje-8

Rough WoRk