Dini Arqtumalar, Temmuz - Am.@ 2010, Cilt : 13 Say1 :37 ss. 45-62

E ~ ~ I , & T TARTISMASI: SEW BEY VE SEY'B%LISL~~

MUSTAFA. s A B ~ O R N E ~ I

Abstract The Discussion of Caliphate: Example of Sayyid Bey and Sheikh ul-Islam

Mustapha Sabri.

In this study, which we called it as the Discussion of Caliphate: Example of Sayyid Bey and Sheikh ul-Islam Mustapha Sabri, we tried to examine com- paratively how a modernist religious scholar like Sayyid Bey, who defended the abolishment of the caliphate and a traditionalist religious scholar like Mustapha Sabri, who was the strict defender of the institution of caliphate, treated the sub- ject matter.

Key Words: Caliphate, comparative, Sayyid Bey, Mustafa Sabri, abolish- ment, defender.

Hiliifet kavram, dort halife devrinden itibaren biitiin klrirn tarihi boyunca devam eden tarhgmalm odak noktalmdan biri olmugtur. 0zellikle S- Miis- liimanlar iqin onem tag~yan hiliifet, Hz. Peygamber'in vefabyla ortaya qlhp giinii- miize kadar uzanan siireq iqinde siirekli tarhgllrmgtrr.

Siddetli tartqmalm, kavgalm ve savaglm miisebbibi olan hiliifet ma- k m birqok defa el de$gtirmig, Yavuz Sultan Selim'in 1517'de hhs~r'i fethin- den soma da Osmanh'ya gedgtir . Osmanh'dan Tiirkiye Cumhuriyeti'ne mi- ras olarak kalan hilifet once l Kaslm 1922'de saltanattan a y n h g daha soma 3 Mart 1924'te TBMM tarahdm ilga edilmigtir. Hiliifetin kaldmlmasi Tiirkiye Cumhuriyeti'nin liiklige giden yoldaki ilk onemli adnm nitelifidedir. Ancak ilga k a r m a ra@nen kavram etrafindaki tarhgmalar giincellirn farkh boyutlarda giiniimiize kadar kaybetmemigtir.

Bu qahgmamrzda; saltanatm hilifetten aynlarak kaldmlmasiyla baglayan ve hilifetin ilga edilmesi siirecinde artarak devam eden tarhgmalara konu olan hiliifet meselesini, hiliifetin kalddmasm savunan Adliye Vekili ve hnir Mebusu olarak tanman modernist Seyyid Bey (d.1873-0.1925) ile hilifetin liizumunu ve kaldl-

* Dr., Gazi Oniversitesi Sosyal Bilimler Enstitiisii Kamu Yiinetimi Anabilim Bilim Dah, Siyaset ve Sosyal Bilimler Bilim Dab, (Doktora Mezunu)

nlmamasm s a w a n Osmanli $eyhiilisliimlamdan gelenekqi Mustafa Sabd (d.h. 1286-6.m.1954) ~e~hesinden nas~l degerlendirildi* mukayeseli olarak incele-

meye qahgaca&.

Seyyid Bey, Medhalin hillfet bahsindel, HiIcifet ve Hdkimiyet-i Milliye adh

eserinde ve hilifetin kaldmlmasi esnaslnda Hildfetin Mdhiyet-i Ser 'iyesi ad1 al- t.mda m m ' d e yapb@ uzun konugmada hildfetle ilgili goriiglerini b e W g t i r .

ijzellikle rneclis kiitsiisiinde yapb@ konugmayla hillfetin kaldmlmasm isteme-

yenlerin muhalefetini kurmga.

ismail Kara, Seyyid Bey'in mecliste yapb@ konugmayl goyle degerlendir- migtir: "Seyyd Bv' jn hiId$tin kaldrrrlmasz srrasrnda TBMM'de yaptz@ meghur

konlyma (ffildfetin Mdhiyet-i Ser 'ijyesi adryla baszldz), muhalefeti bijiik olFii- de kmq ve ,yerjat adrna halifeli@ savunanIarzn boyunlmnz biikmug, k z l ~ q l a r ~ ~

indirmi~ti. Ashnda Seyyid Bey, bu konuSmada ~ e k de ~anllS ge$er soylemedi; sliyIemedj ama din ve ~ s l h adma, bir Isldm hukuku miiderrisi olarak keIimeIere bmndiirdC@ bu do&lar; dinin ve I s l h 'zn mahkzim edilmesinin, birqok jnsam

zulmedilmesinin gerekqeIeri oldular; gayrimep muamelelere geri hlrf vmifes j gordiiler. Dahasl kendisinin de Meclis 'ten, Adldiye Yekilli@'nden, sudan bjr ba- hane jle uzaklagtzrrlmasma, qok kzsa bir zaman sonra da bilinmryen bir insan

olarak 8teki diinyaya gogmesine zemin hanrladzlm Biliyoruz ki Seyyid Bey bu konuSmmzn itibmdan yararlanarak isldm huh~kr~ ve Tiirk geleneklerin-

den ymarIanmakla hmrlanacak bir Medeni Kanun 'un pegine dii3.mii.gii. Hdlbuki

kendisinden istenen yalnrzca yaptz@ konu~ma idi. " * ngjnc;t$ Falib &flu Atay hatrralannda, Seyyid Bey ve meclis kiirsiisiinde

yapb* ve hilifet t a r a f t a r l ~ muhalefetini krran konu~ma ile ilgili gu bilgileri aktmakta&: "HjICifetin dinde yeri olmadr@nr, 0 giin hiqbir hocanjn cevap ve-

remeyece* Ser'i delilleriyle ispat eden Seyyid Bey de eski bir hoca idi. Nuthnu b w k bir bagarz jig biti@ kiirsiiden indi@ zaman, Mustafa Kemal: -SwjdBty

son vazifsini yaptz, ddiyordu. "

1 ~eyyid Beylin ~edhal'in hillfet bahsinde yer ~ah$mSl, daha sonra ne$redilenHjlrifet ve H&@et-j Milliye a& eseri ile Hilgetin Mahiyet-i Ser 'iyesi a& altmda Mecliste yap-

konwmaya esas te~kil etmektedir. Seyyid Bey, muhtemelen hilifetle ilgili geQtirdig dii~iincelerini farkh platformlarda da olsa ayxu biqirnde ifade et&tir.

Hilbfet-i Muazzama-i ~slhiyye", iist bq]l@yla, Osmanhca olarak negredilen Ya-

rm3 gazetesindeki yanlannda dile getimkjtir. Sert bir iislilpla y ~ & @ yazilarda yeni Tiirkiye Cumhuriyeti'nin hilbfetle ilgili yaph@ uygulamalan elegtiren Mus- tafa Sabri, art& hayatta olmayan ama zamamnda mecliste yapmlg oldu@ konug- ma ile hilbfet t a r a f t a r l m muhalefetini kuan Seyyid Bey'i, Yarzn gazetesinin 56. ve 60. sayllannda kaleme al&@ yanlannda a& bir gekilde elegtirmigtir.

Mustafa Sabri, saltanatm hilafetten aynlmasi ve hilbfetin ilgasi konusunda Mustafa Kemal'e ve onun hiikiimetine sert elegtirilerde bulunmugtur. Ama aym Mustafa Sabri padigaha, Damad Ferit Paga'm hiikiimeti iyi idare edemedig iqin kendisinin sadaret makamma getirilmesi isteginde bulunmug4; Anadolu'da bagla- yan milli miicadeleyi tasvip etmeyip desteklemedigini ve sert tedbirlerle durdu- rulmasi gerektigini aq~kqa ortaya koymugS bir gahsiyetti.

1. Seyyid Bey'in Yakla~mu

a- Din? Gerekqeler Seyyid Bey konuya, hilbfetin gorev ve yetkilerinin slnulandmlmasi caiz

midir, caiz ise ne dereceye kadar caizdir, diijler bir ifade ile saltanatm hilbfetten

3 Ismail Kara, Yarzn gazetesi ve Mustafa Sabri'nin a& geqen yazllan ile ilgili ~u bilgiieri vermektedir: "Yarm. Once haftalzk, sonra 15 giinliik gazete, Iskeqe/Yunanistan 'da 1927- 1930'da yayzmlandz. Yarzn adzyla 70 say^, Peyam-z I s l h adzyla 5 say1 pkh. Ymzn'm sahib-i imtiym: HFehmi, Peyam-I slim sahib-i imtiyaz ve miidir-i meslilii: Saki Abdiil- kerim. Bauazarz $eyhiilislim Mustafa Sabri. $eyhiilislim Mustafa Sabri 'nin Tiirkiye 'den ayrzldzktan sonra gerqeklegtirdig en onemli yayzn faaliyeti olan Yarrn 'da yer alan ymla- rzn esas konustr Tiirkiye'deki siyasi geligmeler, inkzliplar ve nispeten de Islim diinyaszn- daki hareketlerdir. Gazetenin yazzlannzn GO@ Mustafa Sabri tarajindan, bir hsml da og'lu ibrahim Sabri tarajindan yazzlmzg. Sekip Arslan, Abdiilaziz Cmig gibi Arap aszllz Muslii- man miielliPerden ve Arapqa dergi ve gazetelerden de terciimeler yayzmlanmq. Gazetenin yanlarrnda tenkitqi tawr hrikim olmug. Ozellikle yeni Tiirkiye devletinin din; konulardaki tasarruflarz a&r bir dille tenkit ediliyor. Bunun yanrnda dig'er !slim iilkelerindeki, ozellik- le de Mzszr 'daki siyasi vefiigeligmeler yakmdan takip edilmig, onlar iizerine de tenkide dayalz yazzlar yayzmlanmqtll: Yann 'm bir bagka ozelligi' Mustafa Sabri 'nin kitaplagmamq iiq kiiqiik risilesinin bu gazetede te$-ika edilmi~ olmaszdzr: Halifeelik meselesini tarfigan ~slim'da jmimet-i Kiibra (sayz: 12-16, 24, 26-36, 39-44, 47-48, 52-54, 56, 60-63, 68, 70 ve Peyam-z Islim, sayzr2. Tamamlanmadz), Savm-I Ramazan (Orucun fidye ile gecigti- rilmesini tms iye eden Siileyman N m y e cevap, sayz: 16-22. Kaynaklarda Smm Risrilesi adzyla ge~mekte ise de gazetedeki adz budur), Din ve Milliyet, (sayz: 62-63.65, 67-68, ve Peyam-z Islim, sayz: 4). " (Bkz. hmail Kara, "Mustafa Sabri Efendi'yi Nasil Bilirsiniz?", Dergrih, S.3, Mays 1990, s.23.)

4 ibnulemin Mahmut Kemal h a 4 Son Sadrazamlar, C . N , Dergah Yay., htanbul 1973, s. 2071; Abdulkadir Altunsu, Osmanlz ~eyhiilislimlan, Ayylldu Matbaasl, Ankara 1972, s. 258.

5 Bkz. Ismail Kara, Tiirkiye 'de ~slrimc~lzk Diigiincesi MetinlerKigiler Ll, Risale Yay., Istan- bul 1987; s. 263-264; h i , age., s.2065-2066.

awlmas1 caiz olur mu sorusuyla bqlamaktah. Seyyid Bey rnevcut ve giindemde bulunm filah ve k e l b kitaplannda herhangi bir aqrklama bulunma&@ ifadesiyle sorusuna cevap ararken, gerqek ve geMi hildfet aymmm esas olarak almaktadu:

ona gore bu sorunun cevabi hilrifetin gerqek veya gekli olaak a m d a yamaktads. Gerqek hildfet hildfet-i niibuvvet, saf, ddil ve yumugak bir hiikiimet gekli old@$ iqin hildfetin gorev ve yetki alarm daraltmak ne akla g e h ne de buns gerek goriiliir. Bu tiir hildfette halife HZ. Peygamber'in s i y a s e ~ giidecek, ebdeki Kur'an hidayet megalesi ve rehberi olacak, kalbindeki Allah korkusuyla ilm bit emanet kabul ercigi gorevleri de ehline ~erecektir.~

Seyyid Bey, hildfetin gorev ve yetkilerinin sm1andmlmasl konusunda tarn- gllac& hilgfet Seklinin hildfet-i sikiyye yani gekli hildfet oldugunu bildirmekte&. Ciinkfi ona gore hakiki hilrifet O~UZ sene devam eden dort halife d e d e aitti ve ge%p geqti. Fakat bu durum Emevi ve Abbasi halifeleri iqin soz konusu de@dir. ~ ~ n l a r gerqekten halife de@llerdi, bunlara halife denrnesi insanlar arasmda o d e n ileri geGyordu. Seyyid Bey, bu dii~iincelerine dayanak olarak da Mutezile imam- l-dan zem&eri 'nin Keggaf'ta Emevi ve Abbasi halifelerinin zorla kendilerine hafife ismi takvurug olduk~an geklindeki aqlklarnalarm almaktadr. Bu donem- deki halifeler memleketi sanki kendilerinin ozel rnukiiymug gibi y6netmigler, mill& de kendi isteMeri kin hizmet~i ve ugak gibi kullanrmglardr. Bu sebeple bunl- hilrifetleri seqme ve seqilme &dine dayanmadla iqin gerqekte halifelik de@l, mulk ve saltanattan ibarettir. Hiikiimetleri de zulmedici b k h e e t t i r . 7

Emed ve AbbasP halifeleri iqin yukandaki uahatlan yapan Seyyid Bey O s m a halifeleri iqin de farkh diigi~memektedir: Osmanh halifeleri saltanata elm h s ve diigkiidiiklerinden dolay masum ve giinahl olmayan gehzadeleri 61- diirmGglerdk. Ona gore Hulefa-i Ragidin beytii'l-malm ve milletin m&afazasma son derece onem vermigken, Osmanh halifeleri, Musliimanlam h a w mfisade- re ederler ve devlet mall- guna buna pegkeg qekerlerdi. Biitiin bunlar ortada d-ken bgyle bir zuliim araclna hildfet denebilir mi? denildigi t&&de boyle bir hildfetin hak ve gorevlerini s m l a n b a k cab olmaz rm? Caiz olm& $ 6 ~ 1 ~ dwsw i s l h gibi yiice bir din boyle bir ezici ve zulmedici saltanah kabul Bijyle ezici ve zulmedici bir hiikiimeti 1 s l h dinine dayanhar* a h a hildfeti demek dost ve diigmana kargl Islhiyet'in geref ve haysiyetini diigiinnek 01ur.~

i s l h $leminin qegitli yerlerinde bulunan dlimlerin O s m d padigahlan- halife olarak kabul etmedi* belirten Seyyid Bey, aym zamanda O s m d

ulemds- bile kendi padigahlama halife demediklerini ifade etmektedir.9

6 Seyyid Bey, Hilifet ve Hikmiyet-i Mill je, (Osmanh Tiirkgesi) &., s. 45-46. 7 Hi/@& ve jet-i Milliye, s. 50-53.

8 Hilifet ve Hrikimjet-i Milliye, s. 54-55; Seyyid Bey, Hilqetin MChjet-i Ser8jesi , (os- ma& Tiirkgesi), TBMM Matbaasl, Ankara, trs., s. 20-21.

9 HilHetin Mihiyet-i $er 'iyesi, S. 24.

Biitiin bu aglklamalanndan ve kendisine gore hig kimsenin itiraz edemeye- ceg kaynaklan gostererek ortaya koydu@ wagmadan Seyyid Bey'in gkar&@ sonug, aslrlardan beri hiliifet denilen gey, ger'an yerilen ve reddedilen saltanattan ve kendilerine halife unvam verilen g&slar da melik ve sultandan bagka bir gey degldir, geklindedir. Bu yiizden bunlann gorev ve yetkilerini smlamakta tered- dude gerek yoktur. (hkii bu smlandmna zuliim ve zaran azaltmak demektir. Hiliifet ve hiikiimetten maksat da halk iizerinde hiliifet m a k m ve halifenin ken- disini degl, Miisliimanlar iizerinden zuliim ve zaran kaldmnakhr. Kurulug ama- cmdan saparak halk iizerinde zuliim ve zarar meydana getiren bir miiessesenin zarar veremeyecek bir duruma getirilmesi gerekir. Zarann her durum ve her igte yokedilmesinin vacip oldu@mu belirten hadis-i gerif bunun en biiyiik delilidir. h a m tayininin gerekli oldu@mu ifade eden delillerden biri bu hadis-i gedlir. Miisliimanlar iizerine bir imam nasbmn gerekli oldu@ hakkmda ehl-i siinnet iilimleri tarafindan en kuvvetli deli1 olarak ileri siiriilen icmam senet ve Ueti de budur. Biitiin bu sebeplerle saltanah s m l a n h a k ne icmaya ne de kanun ve nizam koyana aykul diQer, bilMs uygun olur. Zamammnda miilk ve saltanattan ibaret olan hiliifeti smlandmak degil caiz, ozellikle vaciptir.1°

Halifenin gorev ve yetkilerinin smlandmlmasmn gerekli oldu@mu bu ge- kilde aglklayan Seyyid Bey, bu yorumunu kuvvetlendirmek igin: Zuliim ve kotii iglere yonelen bir halifenin, bir padigahm z a r m onu makammdan indirip yerine bagkasm getirmekle miimkiindiir. Fduhgllar da boyle diigiinmektedirler. fju halde bu yo1 miimkiin iken hiliifeti smlandmnaya gerek k a h m? sorusunu sormakta ve: Bu durumda da zaran kaldmnak miimkiindiir. Fakat bu o kadar saglam bir tedbir degildir. Yaganan tecriibeler ve tar&? olaylar saltanat deagikli&de gele- nin gidenden h a p h glkma&&u da gosterdig olmqtur. Bazen istisnalar olsa da iigiinciisii birincisini taklit etmekte, neticede millet biiyiik sdunhlar gekmektedir. Bu tiir tecriibeler pigmanhk d~gmda bir fayda sa~lamamaktadrt. Onun igin en iyi ve en saglam yol, halifeyi zararh olmayacak bir hale sokmakhr, geklinde cevap vermektedir."

Flkhi kaidelere gore.vekiiletin herhangi bir smlama veya garta bath olmak- slzm mutlak olabileceg gibi, bir garta bagh ya da belirli bir kayt ile smlanabile- c e w ifade eden Seyyid Bey, smlandmlrmg olan vekiilette vekili, muvekkilinin koydu@ kaylt ve gartlara uygun davranmakla yiikhlii tutrnaktadlr. Bunun yam- slra vekil, miivekkilinin iznine bagh olarak kendisinin yapmakla yiikhlii oldua igi yapmak iizere iigiincii ghslan da vekil tayin edebilmektedir.'"

Seyyid Bey, 1 s l h hukukunda vekiilet akdi hiikiirnleri arasmda yer alan bu iki esastan (mutlak, mukayyed ve megrut vekllet) hareketle hiliifetin smlandml-

10 Hilget ve Hbkimiyet-i Milliye, s. 55.

1 1 Hilbfet ve Hrikn~iyet-i Milliye, s. 56.

12 Hilbfet ve Hrikin~iyet-i Milliye, s. 57.

mas1 konusunda biri aga@dan yukanya, digeri de yukandan aga@ya olmak iizere iki yoldan bahsetmektedir. Birinci yolda millet, bir halifeye gorev vereceB zaman diledigi kaylt ve gartlan koyar, halife kabul ederse ona biat edilir. Halife ortaya konan kaylt ve gartlan kabul etmezse kabul eden bagkasi bulunur ve ona biat , edilir. ikinci yolda ise halifenin kendisi yetki ve sorumluluklw bir veya bir kaq kigiye, icrd vekilleri heyetine veya millet meclisine veyahut heyet-i mecmuasma devredebilir. Tarihte bunun pek qok omeB bul~nmaktadr .~~

Msu'da 250 seneden daha fazla bir miiddetle saltanatm hildfetten ayn oldu- gunu iddiaslna omek gosteren Seyyid Bey, Mslr dlimlerinin q o m u n Sam oldu- @ma igaret ederek, Safiilere gore hilifetin bu gekiide s u u r l a n e a s i caiz olursa, zamam geregi, orf ve ddet, as1111 ihtiyaci gibi fikhi esaslan igeren istihsan kaidesi ile amel eden Hanefllere gore daha fmla caiz olmas~ gerekti* belirtmigtir.14

Ona gore, Kur'an-1 Kerim'de geqen, Miisliimanlann igi kendi aralannda megverettir, ayetinden hareketle megveret esasma dayali ve ddil bir yonetimi on- goren bir hiikiimet kurulursa aslrlardan beri yagatrlan ve hakiki hildfet olmaylp meliklik ve saltanatbktan ibaret olan bir miiesseseye gerek kalmayacakhr.'*

Sultan Vahdeddin'in sahip olduiju yetki ve sorumlulugU slrf kendi ihtirasla- m a gore kullanarak hareket e t t i a e d e a e n Seyyid Bey, boyle bir kuweti dai- ma kijtii yollarda kullanmasl muhtemel kimselere vennektense, onlardan al&& hakiki sahibi olan millete vennenin ve bu yolla halka b e t edecek bir hiilsiimet kurmam daha uygun olacam ifade etmektedir. Ona gore, endigesi srrfmilletin saadetinden ibaret olan bir millet meclisi hiikiimeti h a h nazannda, tacm ve tahtuu dugiinmekten bagka bir gey yapmayan saltanattan daha fazla makbuldiir.16

b- Meclise Dayalr Bir Hukumef Goriildiigii iizere Seyyid Bey'in tmgmayl qektig zemhin sonunda, millet

tarafindan seqilen bir meclise ve bu meclisin olugturdugU bir hiilsiimet ~ekline yani parlamenter bir rejime imkh arama vardr.

1slh'm bir gahsi hiikiirndar yaparak ve ona eski Avrupa hiikiimdarlan gibi bir t a b mukaddes haklar tmyan bir din olmadlgm wrgulayan Seyyid Bey'e gore, 1s16miyet tamarmyla demokratik bir dindir, halkqi bir geriattr. Onda aristok- rasiden zerre kadar eser yoktur. I s l h nazamda en fazla saygya ve yiicelige .I$@ olan kigi, kim olursa olsun; "Sizin en hayzrlznrz Allah tan en ~ o k korkanmzzdz~ " ayetinde belirtildigi gibi Allah'tan en fazla korkandr. Hiikiimet gekli meselesi za- m a m gereklerine tabi olan meselelerdendir. Bunun gibi meselelerin h-eri,

13 Hilifet ve Hdkinziyet-i Milliye, s: 57-58.

14 Hilbfet ve Hdkin~iyet-i Milliye, s. 59.

15 Hilifet ve Hdkimiyet-i Milliye, s. 60-61.

16 Hilifef ve HLikinziyet-i Millbe, s. 65.

zamarun gereklerine, kamunun yaranna ve hallun iqinde bulundugu sosyal gartla- ra gore tayin olunmaktadrr. Dolayls~yla bu gartlar ve gerekler degigtikqe onlann hiikiimleri de deii;igiklik gosterecektir. Bu sebeple W q l l a r "Zamanzn degigme- siyIe hiikiimlerin degigmesi inkdr olunamaz" den~iglerdir.'~

Seyyid Bey, saltanatm hillfetten aynlmas~ konusunda buraya kadar aktamg oldu&muz yukandaki aqklamalanndan gu sonucu qrkarmaktah Zamaolrmz- da hilrifetten bahsetmenin manasl yoktur. Ve zamammzda hillfet meselesi, art& mane ve siyaset meselesinden bagka bir gey degldir. Buyiik Millet Meclisi, bu ananeyi ve bu siyaseti takdir ettiadendir ki hillfet makarmtll ilga etmemigtir. Y a k onu eskisi gibi istenildigi gibi kullmlarak millet ve memlekete zarar ver- meyecek bir duruma getirmek maksadyla M~srr'daki gekline dondiirrnug, salta- nah da hakiki sahibi olan milletin elinde baki lalrmgtx. Halife hazretleri de bunu kabul ve tasvip etmigtir.Is

Seyyid Bey'in saltanatm hilrifetten aynlmas~ konusundaki dugiincelerini bu gekilde inceledikten sonra gimdi de Mustafa Sabri'nin konu ile ilgili dugiinceleri- ne geqebiliriz.

2. Mustafa Sabri'nin Yaklaynu

Mustafa Sabri, Milli Mucadeleyle baglayan, Cumhuriyetin i lhy la devam edip hillfetin saltanattan aydmas~ ve hillfetin ilgaslna kadar uzanan geligmelerle ilgili goriiglerini 4 madde olarak ele almaktadlr: "1-~stanbul 'daki halijkyi ve hali- fenin hukuk ve niifizunu kur tmak davasz. 2-Hali$enin hukuk ve niifizunu kurtar- mak maksadzyla yola ~zkanlarzn bunu gasp ederek hilgeti saltanat ve hiikiimetten ayzmasz devresi. 3-Cumhuriyetin ilcinz. 4-Hildfetin ilgasz ve din? miiesseselerin Falzgrnalarznz~ durduma ilb hiikiimette Idikligin tatbiki ve hiikiimet kuwetiyle memlekette dinsizligin yaygcnlag.zirzlmaya qalzgzlmasz. "I9

Mustafa Sabri'nin 1. maddede igaret ettig gibi MilH Mucadelenin hillfet makammm iggalcilerden kurtanlmas~ iqin baglahl&j$m ifade eden Jaschke de gu bilgderi vennektedir: " ... Mustafa Kemal halkzn muhafmkdr ruhunu goz oniinde tutarak qok ihtiyatlz davrandz. once memleketin yonetiminin 'Zat-z $ahanenin na- mzna 'siirdiiriilmesini emretti; sonra, 24 Nisan 1920'deprogram qizmek geklinde- ki a~zklamasznda, Padigahzn aynz zamanda 'isldm Devletinin Bagz ' olmasz nede- niyle, bir 'Bagszz Devlet 'kurulmasznzn zorunlu oldu&tnu aqzkladz. Bir (mt~akkat icrd enciimenqnin se~ilmesinden sonra, 30 Nisan 1920'de biitiin Dz$ig.leri Bakan- lzklanna, bu enciimenin memleketin yonetimini ele aldz&nz bildirdi. Kzsmen son

17 Hillfet ve Hlkim jet-i Milliye, s. 65-67.

18 HiIqet ve H6kim jet-i Millje, s. 72.

19 Mustafa Sabri, "fslh'da hamet-i Kiibrit Yani Hil8fet-i Muazzama-i ~sltimiyye", Ymn, S. 24, kkeqe 6 Temmuz 1928, s. 2.

Osmanlr mebuslarzndan meydana gelme Biiyiik Millet Meclisi, 2 sayrlz kzmunda amaq olarak; Hilbfet ve Saltanatr yabancrlarzn elinden kurtarmayr gosteriyor ve Tiirkye Bijiik Millet Meclisi Hiikiirnetinin ~eriata uygun olan meg-uiyetine karjz gelmeyi vatana ihanet olarak nitelendiriyordu. '"O

a- Hiliifetsiz Hiikiimet Olmaz Mustafa Sabri'ye gore, hildfetin ismini a& cezalarla unutturmaya qaliganlar,

birinci safhada Miisliimanlann halifesi iqin diinya diizeninin sebebi diyerek yola qikmtglar, daha soma da bu m a k m kendi emelleri iqin kullanmaya baglarmglar- dlr. Bunun engellenmesi iqin de Damad Ferit Paga'n~n i h c i hiikiimeti z a m m d a Mustafa Kemal hareketinin hildfet makamma kargi bir isyan nitelig tagi&@m be- lirten $eyhiilislihlk makamma ait bir fetva yaymlmgtr . Bunu, bazi muftiilere imzalahlarak Anadolu'da yaylnlanan kargi bir fetva takip etmigtir. Bu iki fetva Cumhuriyet gazetesi tarafindan "Fesat ve Hakikat K q i Kaqlya'' bagh@ altmda ~aymlanrmgtu.~'

Mustafa Sabri kendi ifadesine gore yeni T-iirkiye Cduriyeti 'nin dinden al&asw kesti@ne 1922'de hildfetle hiikiimeti birbirinden aylr&@ zaman hiik- metmig oldu@mu bildirmektedir. Bu konu ile ilgili goriig ve aqlklamalanm I s l r gazetelerbde yazmasma ve hildfeti hiikiimetten aymnaxun ne demek oldu@mun 1sldm dlimlerince h e y l a bilinrnesi gerekirken I s v ' d a bu durumun kavrana- madigmdan yalanmaktadlr. I s w dlimlerinin konu ile ilgili olarak gostermig ol- durn ilgisizlik ve vurdurnduymazhk Mustafa Sabri'ye gore, onlann d id mesele- lerde ha1 ve akd hakkm Idyduyla bilmediklerini gostermigtir."

Hiikiimetle iq iqe bulunan hildfetin hiikiimete dini bir renk ve geref vermek- ten bagka bir yiikiiniin olamayaca@ gibi hiikiimetin de dini bir wfat ve haysiyetten ibaret olan hildfete kuwet vermesinden bagka bir zaran olma&guldan bahseden Mustafa Sabri; hildfetle hiikiimeti birbirinden ay~rmaxun dini diinyadan ve siya- setten yani hiikiimeti dinden aymak demek manasma geldiginin MIS= dlimleri tarafindan kavranamahma igaret etmektedir. mslr dlimlerinin anlayamadl@ hildfetin hiikiimetten aynlmasi konusunda, kendisinin igin bagmda ne yapilmak istendigini a n l a d m ve anlatmaya qalighm ifade eden Mustafa Sabri, hilifetin ige yaramaz bir halde buak~larak Abdiilmecid Efendi'ye verilmesinin arkaslnda Ankara hiikiimetinin ger'i hiikiimlere tdbi olmayarak hareket etmek i s t e r n ol- du@mu, aksi halde hiikiimeti iizerine alan Mustafa Kemal'in hildfeti de iizerine almamasi iqin bir sebebin olmad~@m soylemektedir. Ona gore, hildfetin kabahati peygamber postu olmak gibi Mustafa Kemal'in a s h a inanrnadiB bir payeden ibaret bulunmasmda veya hildfetle bir arada bulunacak hiikiimetin ger'i kanun- larla sl~uili olmasmda goriiliiyordu, onlar ise hiikiimeti bu smlamalardan kurtar-

20 Gotthard Jaschke, Eni Tiirkiye'de jslrjn~kk, Cev.: Hayrullah Ors, Bilgi Yay., Ankara 1972, S. 19-20.

21 Yarm, S. 24, Iskeqe 6 Temmuz 1928, s. 2.

22 Yar~n, S. 30, Iskeqe 13 Teariniewel 1928, s. 2.

mak qabasmdayhlar ve hilifete dQmanl&lan da bu noktadan kaynaklamyordu."

Hilifeti hiikiimetten ayumamn, hiikiimeti dinden ayumakve q~karmak, ger'i hiikiimler iizerindeki hakkm kesmek ve hiikiimet sifatryla gerialm emir ve ya- s a k l m tammamak ve tan~thrmamak gibi neticeler do@raca@ Mustafa Sabri'ye gore aqlk bir gekilde ortadayh. Onun anlayamah@ nokta; ms1.r ikderinin bu- tiin bu gerqekler meydandayken hilifetin hiikiimetten aynlma konusunu geriata uydurmak iqin hml hml qahgmalm ve tarihteki halifelerden omek bulma qaba- lanyh. Bu durum kargismda gimdiki zamanla o zamanlar arasrnda daglar kadar fark oldu@mu soyleyen Mustafa Sabri, zaylf halifeler devrinde meydana gelen hilifetin kuwet ve hiikiimet etmekten aylran zorlama hareketlerin omek ahama- yacam, o zamanlar halifelerden hilifet kuvvetini iizerine alanlam maksatlamm hilifetle hiikiimeti birbirinden ayumak olmah@ndak bahsetmektedir. Mustafa Sabri, o zamanlar yapilan uygulamalam amacm; hilifet s~fa tm begenmedik- leri ve peygamber mevkisinin gerefine inanmadMan ya da bu sifat olunca geriat kanun lam hiikiimet uygulamalamda kullamlmasm gerektigi dugiiniilerek, Ankara hiikiimeti gibi once hilifeti hiikiimetten ayumak daha soma da mevsimi gelince busbuttin ortadan k a l b a k iqin ayn bir tarafa koymak gibi bir di&iincede o l m a d M m ifade etmekte~lir.~~

Mustafa Sabri'nin bu sert elegtirilerini degerlendiren Jaschke'ye gore, onun Tiirk hiikiimetini dinden sapma ve dinsizlik ile suqlamasm arka p l k d a , ha- l i fe l i a elinden geriat hukukma gore sahip oldu@ devlet kudretinin ahmas1 ~atmaktadx.~~

Esasmda Mustafa Sabri'nin bu tam, Seyyid Bey'in hilifeti sadece anme ve siyasi bir mesele olarak t e l W etmesi, olayln dini boyutunu gijrmemesine bir tepki ve hiikiimetle iq iqe olan bir hilifetin ona bir re& ve geref verece@, hatta giiciinii arMraca@ diigiincesine dayanmaktadx. Bu sebeple Mustafa Sabri hiikiimetle hilifetin birbirinden aynlamayaca@ inancmdaydi.

Seyyid Bey'in Meclis Konuqmas~

a- Hiilifete DDiinyd Bir Mesele Olarak Yakiapm

Seyyid Bey hilifetin kaldmlmasi ile ilgili gorikjmelerin yapllh@ giin meclis kiirsiisiinde yaptr@ konugmada, sozlerine hilifetin kaldmlmasm f s l h tarihinde hatta diinya tarihinde o zarnana kadar goriilmemig buyiik bir inh.llip oldu@mu vurgulayarak bqlarmgk hkdibm buyiikIu$jii kqismda herkesin tereddut iqinde

23 Ymzn, S. 31,iskepe 26 Tegriniewel1928, s. 2.

24 Ymzn, S. 32, hkepe 9 Tegrinisani 1928, s. 2.

25 Jaschke, age., s.20.

bulundu@mu, meclisin, hiliifet meselesinin ger'i ve siyasi mahiyetini bilerek mi yoksa bilmeyerek mi bu karan al&@m, inlaliibm buyiiMu@ kqismda meselenin tam olarak anlagllmas~ ve zihinlerde, dQiincelerde guphe ve tereddiitlerin bulun- mamas1 ve meselenin gerek siyasi gerekse did yoniiniin iyice bilinmesi gerektig- ni ifade ederek sozlerini siirdiirrnQtiir. Meselenin din? yoniinu izah etmenin ken& gorevi oldu@mu bildiren Seyyid Bey, siyasi yoniin i z h meclise blrakrmgtrr.26

Daha once de belirtti- gibi Seyyid Bey hilsfet meselesine dini olmaktan daha qok diinyevi bir mesele olarak yaklagmakta ve zamanla bu konu etrafinda biqok hurafeler ve yanhg tikklerin olugtu@mu ifade etmektedir. Seyyid Bey'e gore hilifet hiikiimet demektir. Konu milletin ken& igidir, zamana, ihtiyaqlara bagh olarak yeniden diizenlenir. Kur'an-1 Kerim'de hiliifet gekli haklanda iiyet olmamasi sebebiyle Kw'an'da geqen iki iiyetten hareket ederek hiikiimetin nas~l idare edilmesi gerektigini izah etmektedir: Bunlardan biri megveretle i$ gormek digeri de ulu'l-emre itaat etmektir. Megveretle ig gormeyi fertlerin hukukmu du- zenlemede ve memleketin selbetini saglamada en iyi yonetim gekli olarak kabul edi ldiw belirten Seyyid Bey, Allah'a, Peygamber'e ve emir sahiplerine itaatin de anargi ve hiikiimetsizligi onledi@ni soylemektedir.2'

Hz. Peygamber'in hiliifet konusunu tamamen iimmetine terk etmesinden ve mezhepler arasmda bu konuda birlik olmamasmdan hareket eden Seyyid Bey, dort halife donemi hariq Emevi ve Abbasi halifelerini hakikatte halife olarak de- @I, sultan ve padigah olarak nitelemektedir. Onlam halifeliklerini milletin kendi arzu ve seqimine gore dew de zor kullanarak bunu elde etmeleri sebebiyle onlara halife denmesini bir qegit orfe baglar. Geqerli olan nitelik degil, goreceliktir. Bu- tiin 1 s l b iilimlerinin 1 s l b h i l i i few ne demek o l d u ~ u gayet iyi bildilclerini ve bu sebeple hiqbirinin Osmanh padigahlamu halife olarak gormediklerini, hatta O s m d iilimlerinin bile ken& padigahlama halife demediklerini vurgulamakta-

Seyyid Bey, geriat nazannda hiliifetten maksat Kur'an'm da ernrettigi gibi megveretle ig goren iidil bir hiikiimet kurmaktrr. Kendilerinin de kwmak istedik- leri hiikiimetin megveretle ig gorecek yonetim gekli oldu@mu ve bunu da bqar- d & l m , bu sebeple bqta heyulii gibi bir padigah bulundurmm bir a n l m ol- ma&@na igaret etmel~tedir.2~

Seyyid Bey, soyledigi sozlerin kendi ~ahs i kanaati oldu@mu beyanla, hilMet meselesinin siyasi yonu iizerinde qok di~iindu@nu ifade etmektedir. Hilsfeti

26 Hilifetin Mihiyet-i $er 'iyesi, s. 3-4.

27 Hilifetin M6h jet-i $er 'iyesi, s. 4 7 .

28 HilNetin Mihiyet-i $er 'iyesi, s. 1 1-1 6.

29 HiIBfetin Mhiyet-i $erliyesi, s. 29-30.

kalchrd&lan takdirde birqok 1 s l h iilkesinden tepki almaca@ ; l e katdmayan Seyyid Bey, hiliifetin k a l h l m a s m f s l h iileminde hiqbir tesir yaratmayacaB- ru, qiinkii daha once de ifade etti@ gibi 1 s l h iilimlerinin kimin halife olaca@ ve nasil halife olunacagi konusunu kendilerinden daha iyi bildiklerini soylemekte- dir. Bu sozlerinin dogrulu@ iqin vaktiyle Istanbul'da chat fetvas~ verildiginde f s l h iileminden hiqbir olumlu sesin q~kmamasm ve hilifetin bagkenti sayllan 1stanbulYun iggalinde de I s l h iileminh bu olaya duyars~zli@m hatta iggal ordulari arasmda Miisliirnan Hint askerlerinin bulunmasm ornek vermektedir. Bu yiizden hakikatin oldu@ gibi goriilmesinin ve gosterilmesi iqin qahgdmasm, biitiin Miis- l ban l am, baglamda halife ismiyle heyulii gibi bir makamda oturmasmdan dola- yi degil de Kur'an'da geqen "Mii'minler birbirinin kardegidir" buyruma uyarak birbirine yardm etmesi gerektigine igaret etmektedir. 1s lhYda Wstiy&ta oldu@ gibi insanlan kutsama ve ruhani hiikiimet olma&@m, f s l ~ m y a k hak- lan kutsal olarak kabul etti@ni, kutsiyet verilmig bir takun kigilerin, halife olarak tapihcasma basta oturmasma izin verilmedigine igaret eder. Ona gore boyle bir diigiince, sultanlam yapnug olduklari zuliimleri ortmek isteyen bir takun cahil insanlar ile bu sultanlam etrafindaki riyaklir kigilerin uydunnalamdan doaug ve zamanla umm* bir fikir haline gelmig hurafeden bagka bir gey degildir.30

Seyyid Bey'in saltanatm hiliifetten ayrrlrnasi konusunda vekiiletle ilgili fi- kirlerini incelerken, smlanh lnug hiliifette milletin halifeyi baa kaylt ve gart- lara tabi tuttumu, bu durumda hiikiimetin de smlanh lnug oldumu belirt- migtik. Seyyid Bey bu diigiincesini bir adm daha ileri gotiirerek, milletin hiqbir gahsa vekilet vermeyip, halife ya da bir imam seqmemesi durumunda hiliifeti yok sayar. Bunu da cumhuriyet olarak kabul eder. Yani millet kendi igimi kendim go- recegim, vekile ihtiyacun yok, en iyi yonetim gekli olan cumhuriyet ve megveretle kendi igimi halledecew derse, buna kimse engel olamaz. (Sinkii bu hak millete aittir. Bu durumda meseleyi biiyiitmeye, masallar ve hurafeler uydunnaya gerek YOIC~UI-.~~

c- Geri Kalrnlgltk Sebebi: Eiliifet

Seyyid Bey, 1slWm yiice, ilmi ve geligmeyi seven bir din oldu@mu, yeryii- ziinde 1 s l h dini kadar hiirriyetperver ve ilerlemeyi seven bir din bulunma&@m dyler. Bqlangqta I s l h medeniyetinin parlak donemler yqa&@m, ancak igin iqine cahil, korii koriine taklitqilik yapan ve hurafelere dayanan bir -yet girin- ce her geyin tersine donerek, sonuqta garip bir 1 s l h medeniyetinin ortaya $kt@- m anlabr. Seyyid Bey, di@iincelerinin 20-30 ylllik uzun ve yorucu bir qahgmaya dayan&&m, soylediklerinde as18 riyakkhk ve gizli bir a m a c m bulunmadl@m, m a k s a h f s lh 'm gerqeklerini aktarmak oldumu vurgular. Bu soylediklerinin de haka anlablmasm bir gorev kabul eder. H a h bu gerqekleri bilmemesinin

30 Hilifetin Mrih jet-i $er 'iyesi, s. 30-32.

3 1 Hildfetin Mdhiyet-i $er 'iyesi, s. 44-45.

kabahatini de bu konularda h a k yeterince ayddatmayanlara yiikler. Hiliifet, hiliifet deyip dururken bahh iilkeler geligip ilerlemig, memleketimiz yoksulluk iqinde kalrmgtlr. Art& hiliifetin bir kenara brakdarak geligme yolunda k l l adm- larla ilerleyen diger ukeler gibi Musliimanlann da hula k a h a l a n gerekir. Ne- ticede hiliifetle ilgili kendi kanaatlerini biitiin samimiyetiyle ifade etti* arz eden Seyyid Bey, hiliifetin kaldmlma k a r m da art& meclisin takdirine kal&@m bildirerek sozlerine son ~ e r i r . ~ ~

Hiliifet orf? bir kavramdr. 0nemli olan yonetim biqimidir. Hiliifet diye israr etmek yerine qa@n qartlma uygun bir yonetim biqimiyle h a k ternsil etmeli ve el birli3yle memleketin k a h a s i saglanmalldn-. Sekil deal onemli olan muh- tevadr. Ne var ki Seyyid Bey, boyle bir dQiinceye baglangqta sahip dejjildi. Ya da bunu sarahaten dile getirmemigti. Saltanatm hiliifetten aynlmasi meselesin- de; hiliifetten bahsetmenin anlamslz oldujju fjkrini tqi&@m, hiliifet meselesinin an'ane ve siyasi bir mesele olduj$nu, TBMM'nin de bu siyaseti takdir ettia iqin hilfifeti kaldmnaylp onu kimseye zarar vermeyecek bir konuma getirdia .ye&- deki dikjiincelerini nakletmigtik. Bu durumda, Seyyid Bey'in hilafetin saltanattan aynlmasi ve daha soma kaldmlmasi konusunda iki farkh goriig serdetmesi Sey- yid Bey'in bir kafa kanglk11B iqinde oldujju iddialanyla soru igaretlerine sebep olmugtur.

2. Mustafa Sabri'nin Tepkisi

a- "Kurtanlmasr Vaad Edilen" Bir Makam Yzkzltyor

Mustafa Sabri, Mustafa Kemal'in milli mucadeleye padigahtan al&B fer- manla bqla&@m, Anadolu'da niifuz kazandrktan soma emanete ihanet edip hem padigafu hem arkadaslamu hem de kendine giivenenleri aldath&u belirbnektedir. Hiliifeti kurtarmak amaciyla baglahlan bir hareketin hilsfeti ilgas~yla neticelendi- * bildiren Mustafa Sabri, Sultan Vahdettin'den ziyade Abdiilmecid Efendi'nin bu konuda bir kabahatinin olma&@m, hyamete kadar d e v m temenni edilen bir makamm somadan sebepsiz bir gekilde kalblmasma ise bir mana veremedi* soyler. Q&i Hintli Aga Han'm Abdiilmecid Efendi'ye istifa etmemesi mahi- yetinde yaz&@ mektup Mustafa Sabri'ye gore koskoca 1 s l b hilifetinin kal&- nlmasma sebep olamaz. Kal& ki istifa dedikodusunu da mektup olaymdan once Mustafa Keml'in adadan q W g & . 3 3

Kurtanlrnas~ vaat edilen hiliifet makmm bugiin nerededir? Kimlerin eliyle ylk.llrmgtw? I-Iiliifetin varll&un nedeni ger'i hiikiimlerin icriia manasma geldig halde qeriat kanunlamu ilga ederek yerine yabanc~ kanunlm, 1sviqre kanunla- m tatbik edenler kirnlerdir? diye soran Mustafa Sabri, Miisliirnanlardan bu uy-

32 Bkz. Hilgetin MGhiyet-i $er 'iyesi, s. 52-63.

33 Yarzn, S. 40, Iskeqe 8 Mart 1929, s. 2.

gulamalan yapanlan iyi bilmelerini istemektedir. Mustafa Sabri'ye gore, halifenin hilifetinin sonsuza kadar devam etmesi iqin dua eden ve hilifet makarm iqin fetva ahp fetva verenler ikiyiizliiliik ve sahte&Irk yaparak hilifeti k a l b g - lard^.^^

Mustafa Sabri, hilifetin kaldmhasi ve halife ile erkhmm Tiirkiye'den $1- kadmasma kadar uzanan olaylan anlatxken, bunu daha onceden yapllan p l k uygulamasi geklinde degerlendirmektedir. Bu olay vuku buluncaya kadar An- kara hiikiimetinin biitiin icraatlarm onaylayan 1 s l h illeminin yaygaraya bagla- masi, Mustafa Sabri'ye gore bir deger ifade etmemigtir. (hkii hilifet makarm- M hiikiimetten soyutlanarak biitiin iglevlerinden uzaklagtml&@ zaman 1 s l h ileminin buna m a gostermesinden soma hiqbir igi ve yetkisi kalmayan halifenin 1stanbulYda oturmasi ile yurtd~gmda oturmasi araslnda bir fark gormemigtir. 1 s l k ilemi tarahdan, hiikiimetten aynlan hilifet malamma yetkisiz bir gekilde Ab- diilmecid Efendi'nin getirilmesi olayuun ashda daha o zaman hilifetin k a l h l - mas1 olarak tel%* edilmesi gerektiw ifade eden Mustafa Sabri, 1 s l h ileminin acizlieden bunun farluna varama&@m soylemektedir. Abdiilmecid Efendi'nin de hiikiimetten soyut lmg hilifet makamma yetkisiz bir gekilde oturmayl kabul etmesini de hata olarak kabul eden Mustafa Sabri, Abdiilmecid Efendi'nin yurt &gma q h l m a k igin kapislna polis geldikten sonra olayln farluna vardlm ve bir b u m sene oturdu@ makamm ashda hilifet olma&m anla&@dan bah- setmektedir. Kendisinin biitiin bunlan onceden gordiimii hatta Sultan Vahdettin tahttan indirilerek hilifetle hiikiimet birbirinden aynl&@ zaman bu olayln y a k halifenin ~ a h s m de@ hilifetin kaldmhasi anlamma ge ld im Mislr gazetele- rinde yaz&m, fakat ciddiye almma&&ndan yak~nmaktadIr.~~

Mustafa Sabri'ye gore, hilifetle hiikiimeti aylranlar, hilifetin kalddmasi iqin de h a k bu olaya hanrlamaya qahgmglardIr.! $erYi h W e r i uygulamakla yiikihlii bir hiikiimet bagkam ve Hz. Peygamber'in halifesi ve vekili olan kigiden hiikiimet a h s a o kigi Hz. Peygamber'in nesine veulet edecek &yen Mustafa Sabri, Abdiilmecid Efendi'nin hiikiimetsiz hilifeti iqin, 'Xilifet hiikiimetsiz olur. Hem daha parlak olur." diye tutturanlara ve bu olayl do@u olarak gostermeye qa- hganlara, Abdiilmecid Efendi'nin hilifetinin oriimcek yuvaslndan daha qiiriik 01- du@ cevabiyla karg&k verir. Din ve diinya iglerinde Hz. Peygamber'e vekiiletten ibaret olan hilifetin, once hiikiimetten aynlmasl daha soma da kaldmhasi Mus- tafa Sabri'ye gore Ankara hiikiimetinin 1 W g e giden yoldaki ilk adunlandIr?6

Mustafa Sabri kendisinin 1 s l h ilemine anlatmaya qahgh@ fakat bagarama- &@ gerqea; nasll hiikiimetten aynlrmg megrutiyet veya cumhuriyetin varll@-

34 Ymzn, S. 26,iske~e 3 Awtos 1928, s. 3. 35 Ymzn, S. 33, Iskepe 23 Te~rinisani 1928, s. 2; Ymm, S. 34, kkeqe 7 Kanunuevvel1928, s.

2.

36 Ymzn, S. 34, kkeqe 7 Kanunuewel1928, s. 2.

dan soz etmek miimkiin dejjilse hiikiirnetten aynlrmg hillifetin de miirnkiin olama- yaca&dan ibaretti. Mustafa Kemal'in hiikiimetten aylrarak ger'i mahiyetini yok etti8 hiliifet iqin bir Franslz muhabirine verdijji beyanatta, "Hiikiimetten miicenet hiliifet olamaz, belki hillifet hiikiimetten ibarettir." demesini hem hillifetle hem de butiin 1 s l h iilerniyle alay etmek olarak kabul eder. Mustafa Sabri, Ankara hiikiirnetinin hillifeti hiikiimetten aylnnasuun ustiinden qok geqmeden hillifeti tamamen kalharak, halifenin kendisini ve biitiin ailesini yurtdgma q~karmakla yetinrneyerek qer'i mahkemeleri ve 1sliimf medreseleri de ilga etmesini din! hayatx yoketme qabalan olarak t e l W eder.37

Mustafa Sabri hilrifetin kaldullmasm Miisliimanhga kargi iglenen en buyiik cinayet oldu@mu iddia eder. Hillifetin liimmunda guphe ve tereddut gosterenleri hem akdh hem de Musliiman olarak kabul etmez. Ona gore, Hz. Peygamber'i h&yla temsil edecek bir kiqi ister bulunsun ister bulunmasm i s l h hiikiimetinin bulunacak olmasi ve bu hiikiimet bagkanuun Hz. Peygamber'in yolundan gidecek olmas~ ve Musliirnanlann da bunu kabul etmesi hillifetin liizumundaki gupheleri k a l h a k t a h . Hilrifete ehil adam yoksa hiikiimet b a g W & a da ehil adam yok demektir. HiikiiLnet ve hiikiimet b a g W @ m boq b~Alamayacagm, miirnkiin mertebe ehil birisinin bulunmas~ gerektigine igaret eder. (Xnkii ona gore ~er ' i hu- kiimler tatil edilemez, Musliimanlar iqin hiikiimet ne kadar gerekliyse hillifet de o kadar gereklidir. Ankara hiikiimetinin hillifeti ilga ederek 'Bundan soma Tiirkiye hiikiimeti ve hiqbir hiikiimet Peygamber'e veHlet ve ahkh-1 ger'iyeye tabiiyet etmeyecek, boyle kayitlarla mukayyet olmayacak." demesine aklmn e r d i m izah eden Mustafa Sabri, Mansura Ka&si Abdurrhdc, Seyyid Bey, MISK~ gair Sevki ve Sebilu'r-Regad yazarlmdan 0mer h a gibi Miisliimanhk davasmda bulu- nanlann hillifet meselesinde Ankara hiikiimetinin hareketini desteklemelerini ise anlayamad- ifade etmektedir. Bu adamlam f s l h hiikiimetlerinde 1 s l h qeri- a m kaldmlmasm rm istediklerini anlayamayan Mustafa Sabri, hillifeti kalhan Ankara hiikiirnetinin Tiirkiye'de ulagtxD neticenin bu oldujjmu soyler. Ona gore Mustafa Kemal hilrifeti, Hz. Peygamber'in hillifetine ehil insan bulma&@dan dejjil, belki hillifete gerek gomediaden, ayet ve hadislere dayanan geriat kanun- 1ann111 bu aslrda luymetinin olmad$jm dugiindug iqin kaldxd ki bu da 1 s l ~ m bu aslrda m e t i n i n olmayaca@tu soylemekten farkh bir gey degildir. Eu da An- kara hiikiimetinin Tiirkiye inlallibi a h a butiin icrhh ve onde gelenlerinin soyle- dikleri biitiin bunlara tan&& et~nektedir.~~

Bundan soma Mustafa Sabri, Mustafa Kemal'in hilrifet tamamen ortadan kaldullana kadar 1 s l h lilemi tarafindan " 1 ~ 1 ~ kahramam" unvamyla akglan- masm ve halifenin lketlenmesini de bu devrin Miisliimanlan iizerinden siline- meyecek bir leke olarak g~rmektedir.~~

37 Yarrn, S. 34,iskeqe 7 Kanunuewel1928, s. 2.

38 Yartn, S. 35,iskeqe 12 Kanunuewel1928, s. 2; Yarn, S. 36, Iskeqe 4 Kanunusani 1929, s. 3.

39 Ymrn, S.39, iskeqe 22 Subat 1929, s. 2.

mSEYbJ ARSLAN * 59

Mustafa Sabri hiliifetin kaldmlmasm bir kiginin kotiilii@ne baglanamayaca- @dan hareketle, bu dununda hiliifet kaldmhyorsa hiikiimetin de gorevden uzak- lagtdmas~ gerektigine igaret etmektedir. Bu sonuca gelinmesinde Vahdettin'in kabahati varsayllsa bile Abdiilmecid Efendi'nin ne kabahati vatdl, &yen Mustafa Sabri, eger Hintli Aga Han'm Abdiilmecid Efendi'ye yaz&@ hiliifetten istifa et- memesini tavsiye eden mektup bahane olarak kabul ediliyorsa, diinyada boyle saqma bir olay olma&@m, hatta istifa dedikodusunun da Kemalciler tarafindan ortaya atrl&@ru ifade etmektedir. Us l r iilimlerinin dedig gibi hiliifetin sultadan ve hiikiimetten miicerret oldu@mu kabul eden Abdiilmecid Efendi'nin boyle bir hiliifet makamma bile bile oturmasl Mustafa Sabri'ye gore qok biiyuk bir kaba- hatti ve yalruz kendisinin bunu kabul ettig iqin Abdiilmecid Efendi'yi suqlamaya haWu ~ a r & . ~

Goriildiigii gibi Mustafa Sabri hem hiliifetin hiikiimetten aynlmasma hem de kaldmlmasma giddetle kargl qlkmakladrr. Elrifetin hiikiimetten aynl&@ za- manda bile bunu hiliifetin ilgasl olarak degerlendirdigini kendi ifadelerinden an- hyoruz. Biitiin bu olaylann sorumlulu@mu da 1 s l h dlemine yiibrleyen Mustafa Sabri, hiliifetin hiikiitlletten aynlmas~ ve kalhlmasma ses q~karmayan 1 s l h iilemini hildfet katili olarak degerlendirecek kadar agm fikirler serdetmektedir.

c- Ankara Hukumetinin Savunmasz

Mustafa Sabri, Ankara hiikiimetinin ger'i hiikiimlerle mukayyet olmamak iqin hiliifetin birinci qe9idin.i de ikincisi ile birlikte ilga ettijjini, daha d o m u Miisliimau hiikiimetlerinin aralannda paylapma&@ hiliifetin siyasi yonii galip olan ikinci qegidi 01duij;u halde Mustafa Kemal'in en fazla istemedigi ve ilga et- mek istedigi hillfet qegidinin did on p lha qlkaran birinci qegidi o lduwa igaret. eder. Mustafa Sabri'ye gore Ankara hiikiimetinin istemedigi yon dini noktadtr.

hilsfetin siyasi yonii one qlkan ikinci qegidinde Ankara hiikiimetinin iste- meyecegi ve ragbet etmeyeceg bir yon bulunmamaktadtr. ktemedikleri ve diig- man olduklan yon dindar hiikiimet

Mustafa Sabri, Ankara hiikiitlletinin hildfeti hiikiimetten ayuarak Vahdettin'i tahttan uzakla$mp yerine Abdiilmecid Efendi'yi getirmelerine, hiliifeti kaldmp Abdiilmecid Efendi' yi Tiirkiye'den uzaklagtumalanna kadar varan olaylarda ken- dilerini hakli gosterecek qareleri dQiindiik1erin.i de ifade etmektedir. Bu yolda, ilk plkda Seyyid Bey'in mecliste yap@ konqmasm kitap geklinde basbrtarak da- @ t h r W m , daha sonra Huiefa-i Rqidin'in hildfetlerini de ink& eden birmslr- h kitablna s a n l m m soyler. Ankara hiikiimetinin bu tiir iglerle u@agaca@- na Hz. Peygamber'in peygamberliginin ash yoktu deyip igin iqinden qlkmalm, daha d o m u as11 maksatlarmn bu oldu@nu soylemelerini ister. (XdG Ankara

40 Ymn, S. 40, hkeqe 8 Mart 1929, s. 2.

41 Ywzn, S. 41, lskeqe 22 Mart 1929, s. 2.

hiikiimetinin as11 maksadmn bu oldu@nu, hiliifeti hiikiimetten aywarak halifenin kuwetini elinden a l h soma hiliifeti ilga etmenin kolaylagacaB gibi, buna bagh olarak dini siyasetten ve diinyevi kuvvetten aylrarak hiliifetin kaldmldlguu ilih etmek Mustafa Sabri'ye gore pratik sonuq aqismdan daha elverigli olmqtur."

Birqok defa belirttigimiz gibi hillfet meselesi 1 s l h tarihinde, ilk halife Hz. Ebu Bekir'le bqlayan ve son halife Abdiilmecit z a m m a kadar gelen tarihi sii- req iqinde siirekli tarhgllan bir konu olmugtur. Hatta mgmalar hilBfetin resmen kaldulldlgi 3 Mart 1924 yllmdan soma da devam edegelmigtir. Hiliifet kaldml- d&an soma tarhgmalm devam etmesini geleneksel gekliyle hiliifet makamm Miisliimanlm bir varhk sebebi olarak benimsemele~e baglayabiliriz. Hiliifetle dillendiden Isllim'm hWyet iyd i . 0 bir semboldii, ama qo& kez 1sl5miyetYin h3kimiyet semboliiydii. Zaten yapilan itirazlarda; halifenin mutlaka olmasi, hem d i g hem de diinyevi konularda soz hakkmm bulunrnas~ gerektig yoniindeydi. Bu yiizden 1 s l h tarihiyle ozde~legerek geleneksellegmig hiliifet makamlnln kaldml- masl, yetki ve sorumluluklmdan soyutlanarak bqka gekillere sokulmasi dikjii- niilemezdi bile.

Bagka bir tarhgma konusu da d i d veya diinyevi bir makam olup olmamasi noktasmdah Hiliifetin dini konulan kapsadl- yanxslra diinyevi bir mesele oldu&nu savunanlar kadar her iki alana da garnil bir makam olarak kabul edenler vardlr. Bu ta rhgmm kayna&nda ~ 1 ~ ' d a din-diinya a y l m meselesi yatmak- tadlr.

Hiliifet tarhgmalarm odaklandlfg noktalardan biri de gudur: Eger hillfetle ilgili herhangi bir ayet olmq olsaydl veya bu konuda Hz. Peygamber yerine ge- qecek gahsi belirlemig, igi iimmetine buakmarmg olsaydl biitiin bu tamgmalar ol- mayacakh.

Ne var ki bu tarhgma ve yaklagun biqimlerinin y m d a bizzat olgunun ken- disinde de zamanla qegitli sapmalar, anlam ve mahiyet kaymalan meydana gel- mig, hatta bir kutsalhk nosyonuna biiriindiiriilmQtiir.

A r q m - esas konu olan iki isimden Mustafa Sabri, gelenekqi hiliifet taraftan din Blimlerinden yana taw: belirlerken, Seyyid Bey ise modernist 1 s l h Blimleri kategorisine diihil edilmektedir. Bu iki dlimin mukayeseli olarak kaqllag- ~ d l ~ fikirleri sayesinde gelenekqi-modernist aqdan hiliifet meselesinin nasil algdandljjum ortaya q ~ k h f ~ kanaatindeyiz. Mustafa Sabri'ye gore 1 s l h tarihinde gelenek haline g e m hiliifet kurumunun k a l h l m a s ~ Miisliimanlara k a q ~ iglen- mi9 bir cinayet olarak degerlendirilirken, Seyyid Bey'e gore ise Osmanh'mn geri kalmasma ve h a h fakirlik iqinde lavranmasma sebep olan bir makarmn yagahl- mas1 daha biiyiik cinayet o l d t e l a edilmigtir.

42 Ymn, S. 61, 1ske~e 29 Mart 1930, s. 2.

Seyyid Bey'in hilafetle ilgili goriigleri ve bu makama yaklagmu kaleme al- &@ eserlerinde aqlkqa ortaya qhaktadlr. Bu aqidan o, Medhalin hillifet bahsin- de Hildfet ve Htikmiyet-i Milliye adh eserinde ve hillifetin kaldmhasi esnasm- da Hildfetin Mdhiyet-i Ser 'iyesi a& altmda TBMMYde yap&@ uzun konugmada hillifetle ilgili goriiglerini aqlkqa belirtmigtir. 0 z e l ~ e meclis kiirsiisiinde yaph@ konugmayla hillifetin kaldmhasm istemeyenlerin muhalefetini h & @ bilinmek- tedir.

Seyyid Bey, saltanatm hillifetten aynlmasi meselesinde; hildfetten bahsetme- nin anlamslzhgma, meselenin an'ane ve siyasi bir mesele oldu@ma, TBMM'nin de bu siyaseti takdir ettig iqin hillifeti kaldn-maylp onu b e y e zarar vermeyecek bir konuma getirdiae dikkatleri qekmigtir. A p Seyyid Bey hillifetin kaldml- mas1 slrasmda mecliste yaph@ konugmada day bahh iilkelerin geligip ilerledig bir diinyada hillifet diye ~srar etmek yerine q a m gartlama uygun bir yonetim biqimiyle h a l h temsil edilmesi ve el birligyle memleketin k a h a s m sag- lanmasma igaret etmigtir. Bu durum, Seyyid Bey haklunda hilafetin saltanattan aynlmasl ve daha soma kaldmlmasi konusunda iki farkh goriig serdetti3 tart~g- m a l m pegisIra, onun bir kafa kangkh@ iqinde olduw iddialam ve soru iga- retlerini beraberinde getinnigtir.

Seyyid Bey hakkmdaki bu tiir iddia ve soru igaretlerinin en biiyiik dayma@ olarak da; daha once igaret etti- gibi, onun hillifetin kalddmasi esnasmda mecliste yap@ konugma slrasmda Atatiirk'iin Falih RI& Atay'a hitaben, Seyyid Bey'in bu konugmayla son gorevini yaph@ gekhdeki sozleri gosterilmektedir.

Mustafa Sabri cephesine gelince; konu ile ilgili goriiglerini Osmanh Tiirk- qesiyle negredilen Yarzn gazetesinde "1sl&nYda h&net-i Kiibrli: Yani Hillifet-i MuazzamCi ~ l i h i y e " bag@ altmda t eWa etti@ni belirtmigtik. Sert bir iislfip taglyan yazllamda yeni Tiirkiye Cumhuriyeti'nin hillifetle ve did konularla il- gili yaph@ uygulamalar elegtirilmigtir. A p elegtiri, mecliste yap@ konugma ile hillifet t a r a f i a r l m muhalefetini h a n ve o zarnan hayatta olmayan Seyyid Bey'e de yaplhgh. Elegtirilerine hedef olan bir bagka kitle ise Ankara hiikiime- tinin icraatlanm yazllanyla tasvip eden Misrr lilimleriyle bu konuda sessiz kalan biitiin fsllim lilemiydi.

-Saltanatm hillifetten aynlmasl ve saltanatm kaldmlmas~yla baglayan, hillifetin ilgas~yla devam eden siireci Mustafa Sabri, Ankara hiikiimetinin Tiirkiye'de po- zitivist ve sekiiler bir toplum yaratma qabasl olarak degerlendirmigtir.

Ona gore, hem dini hem de diinyevi gorevleri bulunan hillifet m a k u ilga edilmemeliydi. Ciinhii bu makam ilk halife doneminden beri yagatilrmg ve gele- neksellegmigti. Aynca bu makamda bulunan halifenin din? ve diinyevi iglerde Hz. Peygamber'e veklilet etmesi bu m a k m onemini daha da arthmaktayl. Uygu- lamalardaki yanhgMar 1sl2hm gerektirir, ama ilgasm gerektirmezdi.

Hirsh ve katl bir kigilige sahip olan Mustafa Sabri'nin yetigme t a ~ ve ~ ~ ~ h i i l i s l h l h k gibi bir gorevi ifa etmesi, diigiincemize gore onun fikir yaplsma hayli tesir etmigtir. 0 kadar hshydl ki padigaha Damad Ferit Paga'm *&e me- selelerini halledemedia beyanla kendisinin sadrazam yapllmasl halinde biitiin problemleri qozecejjini soyleyebilecek kad ar... 0 kadar sert ve kahy& ki abfe t makamma ve padigaha bagl&@ yiiziinden Anadolu'da baglayan milli miicadeleyi tasvip etrneyip desteklemedi@ni ve bu miicadelenin sona erdirilmesi iqin sert ted- birler a b a s l gerektiw ifade edecek kad ar...

Mustafa Sabri, gelenekqi katl tutumu ve fikirleri yiiziinden Tiirkiye'de tutu- namayacagm anlad@ iqin yurt &$ma qlkmak zorunda k a h g t r . m e d e n uzak olmasl, onu hem Tiirkiye'deki hem de basta Msu: olmak iizere diger 1sl;im iilkele-

siyasi ve did konulardaki geligmeleri takip etmekten ahkoymmg, bil&s Yann gazetesindeki genelde elegtiri iislubuyla yaz&@ yazllanyla geligmeleri ya- b d a n takip e t t i w gosten.ni&. 0zellikle Ankara hiikiime- T*EyeYde takip ettig siyaseti ve did uygulamalan -tabs buna hiliifetin kaldmlmasl d&ildir- sii- rekli elegtinnesi kendisinin 1 5071ikler listesine a h s m a sebep olmugtm.

Bkim Mustafa Sabri ile ilgili buraya kadar y a p h m defjerlendinnelerden q&ar&gmrz sonuq gudur: Gelenekqi tutumudan hiqbir zaman taviz vemeyen Mustafa Sabri, do@ b i l d i a her zaman ve her yerde soylemekten kaq-a&* gibi yanl~g buldujjunu o nispette de elegtirmekten qekinmemigtir. Hiliifet mesele- si konusunda takmdl@ tam buna dayanak olarak gosterebiliriz. Hayam elegtiri iizerine kurdu@mu soyleyebilecegimiz Mustafa Sabri'nin, hilsfetin kaldmlmasl- na bu kadar kargl qlkmasm ve tepki gostennesini, $eyhiilisl&nh& dolaylslyla bu rnakama duydu@ hiss? y & & k ve yeni Tiirkiye'de boyle bir i m k m olmaylgl kadar 1 s l h tarihiyle ozdeglegen ve geleneksellegen bu m a k a m , kendi ifadesiyle once yetki ve soduluklanndan amdullarak ige yaramaz bir hale ardmdan da zamaru gelince kaldmlmasm bir qe~it haznedemeyigle aqlklayabiliriz.

Bir qok defa belirtti- gibi SW Musliimanlar iqin onem taglyan bir ma- kam olan hiliifet, 1 s l h tarihi boyunca tarhgllan ve ugrunda qok kan d&&len bir rnakam olmugtur. Tartrgmalar ilk halife ile baglmg son halife ile de bitmemi$- tir. Bu tartrgmalarda, bizce ilginq olan Seyyid Bey gibi huhkgu bir gahsiyetin hilifetin ilgaslndan yana diigiince ve t a w sergilerken dint bir nosyonu benimse-

Mustafa Sabri gibi dini bir gahsiyetin ise hilsfetin devarmndan yana mfica- dele verirken siyasi bir t am one qlkannasldlr.