Serie Reflexiones Final Fff
-
Upload
valerianicolasrodriguezfogliani -
Category
Documents
-
view
230 -
download
1
description
Transcript of Serie Reflexiones Final Fff
Serie
refle
xion
es:
I NFA
NC
IA Y
AD
OLE
SCEN
CIA
N°1
CH
ILE
Des
arro
llo In
fant
il Te
mpr
ano
y D
erec
hos
del N
iño
Abril
200
4
Auto
r :P
aula
Bed
rega
l y M
arce
la P
ardo
Coo
rdin
ador
:Pab
lo G
onzá
lez
Las
auto
ras
agra
dece
n lo
s ap
orte
s de
los
cons
ulto
res
de U
nice
f Fr
anci
sca
Mor
ales
, sic
ólog
a y
Mig
uel C
illero
, abo
gado
.
"Las
opi
nion
es q
ue s
e pr
esen
tan
en e
ste
docu
men
to, a
síco
mo
los
anál
isis
e in
terp
reta
cion
es,
son
de re
spon
sabi
lidad
exc
lusi
va d
e lo
s au
tore
s y
no re
fleja
n ne
cesa
riam
ente
los
punt
osde
vis
ta d
e U
nice
f.”
CO
NTE
NID
O
PRES
ENTA
CIO
N…
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
…...
......
......
......
3
RES
UM
EN E
JEC
UTI
VO...
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
4
LA C
ON
VEN
CIÓ
N S
OBR
E LO
S D
EREC
HO
S DE
L N
IÑO
......
......
......
......
......
......
......
......
......
.....5
1.C
ON
SID
ERAC
ION
ESB
ÁSIC
AS...
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
...7
1.1.
La re
leva
ncia
de
los
tres
prim
eros
año
s de
vid
a...
......
......
......
......
......
......
......
......
......
.71.
2.La
Con
venc
ión
y lo
s ni
ños
de 0
-3...
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
.....9
1.3.
Indi
cado
res
y di
men
sion
es d
el d
esar
rollo
infa
ntil
tem
pran
o: u
na ta
rea
pend
ient
e....
..11
1.4.
El d
esar
rollo
inte
gral
com
o el
obj
eto
del d
erec
ho d
e lo
s ni
ños
de 0
-3 a
ños.
......
......
..15
1.5.
La p
ersp
ectiv
a de
aná
lisis
: el m
odel
o ho
lístic
o e
inte
ract
ivo
......
......
......
......
......
......
..16
2.N
IÑO
SY
NIÑ
AS...
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
...21
2.1.
La c
onfig
urac
ión
del c
ereb
ro...
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
....2
12.
2.La
impo
rtanc
ia d
el a
mbi
ente
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
..22
2.3.
Los
tiem
pos
prim
ordi
ales
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
.24
2.4.
La re
leva
ncia
de
las
inte
racc
ione
s in
terp
erso
nale
s....
......
......
......
......
......
......
......
......
262.
5.A
lgun
os fa
ctor
es d
e rie
sgo
indi
vidu
al...
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
...27
3.LA
FAM
ILIA
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
303.
1.E
l cui
dado
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
.....3
03.
2.La
cul
tura
com
o re
curs
o de
l des
arro
llo d
el n
iño.
......
......
......
......
......
......
......
......
......
..34
3.3.
La c
ultu
ra c
omo
fact
or d
e rie
sgo
para
el d
esar
rollo
del
niñ
o...
......
......
......
......
......
.....3
53.
4.A
lgun
os c
ondi
cion
ante
s de
l des
arro
llo d
e or
den
soci
ocul
tura
l.....
......
......
......
......
......
394.
LAC
OM
UN
IDAD
YEL
ESTA
DO
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
....4
24.
1.La
Com
unid
ad...
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
..42
4.2.
El E
stad
o....
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
...45
4.3.
Lecc
ione
s de
las
inte
rven
cion
es c
omun
itaria
s y
esta
tale
s en
favo
r de
los
niño
s de
0-3
año
s...
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
485.
CO
NC
LUSI
ON
ES...
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
535.
1.U
na p
ropu
esta
de
dim
ensi
ones
y a
spec
tos
rele
vant
es p
ara
anal
izar
y c
ompr
ende
r el
esta
do d
e lo
s de
rech
os d
e lo
s ni
ños
y ni
ñas
de 0
-3 a
ños
de e
dad
......
......
......
......
....5
35.
2.C
omen
tario
s fin
ales
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
...57
2
Serie
Ref
lexi
ones
: INF
ANCI
A Y
ADO
LESC
ENC
IA
PRES
ENTA
CIO
N
Este
est
udio
se
real
izó
en e
l m
arco
de
una
inic
iativ
a de
UN
ICEF
, co
n el
obj
etiv
o de
pr
omov
er u
n si
stem
a de
mon
itore
o de
la s
ituac
ión
de v
ida
y de
los
dere
chos
de
los
niño
s y
adol
esce
ntes
en
el C
ono
Sur,
en e
ste
caso
los
niño
s de
0 a
3 a
ños.
Este
gru
po e
s no
rmal
men
te p
oco
prio
rizad
oen
los
diag
nóst
icos
de
situ
ació
n e
incl
uso
en
las
polít
icas
púb
licas
. Cua
ndo
se a
naliz
a la
prim
era
infa
ncia
, el t
ram
o de
eda
d se
sue
le
prol
onga
r has
ta lo
s se
is u
och
o añ
os. E
sto
lleva
a e
nfat
izar
par
ticul
arm
ente
el t
ema
de la
ed
ucac
ión
pree
scol
ar, c
on lo
cua
l la
aten
ción
se
cent
ra h
acia
la c
ober
tura
ent
re lo
scu
atro
y
los
cinc
o añ
os, t
ráns
ito h
acia
la e
duca
ción
bás
ica.
Si s
e ab
orda
n te
mas
esp
ecífi
cos
deni
ños
de m
enor
eda
d, e
l aná
lisis
se
cent
ra e
n el
te
ma
de la
mor
talid
ad in
fant
il u
otro
s.R
econ
ocie
ndo
la im
porta
ncia
de e
stos
tem
as, e
ste
info
rme
inda
ga e
n pr
ofun
dida
d en
los
otro
s as
pect
os q
ue s
on re
leva
ntes
dur
ante
est
a et
apa
fund
amen
tal d
e la
vid
a.
Otra
raz
ón p
ara
cons
ider
ar la
esp
ecifi
cida
d de
est
e gr
upo
es q
ue lo
s de
rech
os p
ara
los
niño
s y
niña
s de
0 a
3 a
ños
pare
cen
dist
into
s a
los
de e
dade
s po
ster
iore
s. E
l ser
hum
ano
hast
a lo
s tre
s añ
os e
stá
dota
do d
e un
a au
tono
mía
muy
lim
itada
y e
s m
ucho
más
de
pend
ient
e de
l mun
do a
dulto
, y s
in e
mba
rgo
se s
ient
an la
s ba
ses
de to
do s
u de
sarro
llo
post
erio
r. C
omo
se v
erá
a lo
larg
o de
est
e in
form
e, la
per
spec
tiva
de d
erec
hos
de lo
s ni
ños
y ni
ñas
nece
sita
ser
com
plem
enta
da e
n es
ta e
tapa
de
la v
ida
por
las
teor
ías
del
desa
rrollo
infa
ntil
lo q
ue a
yuda
a id
entif
icar
dis
tinto
s ni
vele
s de
resp
onsa
bilid
ad re
spec
to a
la
gen
erac
ión
de u
n co
ntex
to a
prop
iado
par
a qu
e el
des
arro
llo d
el n
iño
se re
alic
e in
tegr
al
y sa
tisfa
ctor
iam
ente
.
Este
trab
ajo
prop
one
un m
arco
con
cept
ual s
inté
tico
que
inco
rpor
a el
enf
oque
de
dere
chos
y
perm
itiría
ana
lizar
la
situ
ació
n de
bie
nest
ar d
e lo
s ni
ños
y ni
ñas
entre
0 y
3 a
ños,
in
cluy
endo
el
perío
do p
rena
tal.
En e
ste
mar
co s
e id
entif
ican
y a
naliz
an l
as p
rinci
pale
s di
men
sion
es, s
u fu
ndam
enta
ción
y a
quel
las
estra
tegi
as m
ás e
xito
sas
(de
acue
rdo
con
el
cono
cim
ient
o ac
tual
) par
a po
tenc
iar e
l des
arro
llo y
resg
uard
ar lo
s de
rech
os e
n es
ta e
tapa
de
la v
ida.
3
RES
UM
EN E
JEC
UTI
VO
El p
rese
nte
docu
men
to ti
ene
com
o ob
jetiv
o en
trega
r un
mar
co d
e an
ális
is p
ara
eval
uar e
l es
tado
de
los
dere
chos
de
los
niño
s y
niña
s en
tre 0
y 3
año
s y
sint
etiz
ar e
l con
ocim
ient
o re
leva
nte
para
favo
rece
r un
a m
ejor
rea
lizac
ión
de e
stos
der
echo
s. E
l tra
bajo
tom
a co
mo
mar
co d
e re
fere
ncia
la C
onve
nció
n so
bre
los
Der
echo
s de
l Niñ
o (C
DN
) ap
roba
da p
or la
As
ambl
ea G
ener
al d
e la
s N
acio
nes
Uni
das
en 1
989.
La e
tapa
com
pren
dida
ent
re lo
s 0
y lo
s 3
años
de
edad
se
cara
cter
iza
por
ser e
l per
íodo
de
la v
ida
en e
l cua
l se
sien
tan
las
base
s de
todo
el d
esar
rollo
pos
terio
r de
l ind
ivid
uo, a
tra
vés
de la
inte
racc
ión
del n
iño
con
su a
mbi
ente
hum
ano
y m
ater
ial.
En e
ste
perío
do,
tiene
n lu
gar
proc
esos
neu
rofis
ioló
gico
s cr
ucia
les,
que
con
figur
an l
as c
onex
ione
s y
las
func
ione
s de
l cer
ebro
, las
cua
les
defin
en e
n pa
rte im
porta
nte
la n
atur
alez
a y
la a
mpl
itud
de la
s ca
paci
dade
s ad
ulta
s.
Con
grue
nte
con
esto
s an
tece
dent
es, s
e pr
opon
e en
la p
rimer
a pa
rte d
e es
te d
ocum
ento
un
mar
co d
e an
ális
is e
n el
cua
l el
des
arro
llo i
nteg
ral
cons
tituy
e el
obj
eto
del
dere
cho
prim
ordi
al d
e lo
s ni
ños
de 0
-3 a
ños.
Seg
ún e
sta
prop
uest
a, lo
s de
rech
os d
e es
tos
niño
s se
cum
plen
en
la m
edid
a en
que
su
desa
rrollo
se
real
iza
del m
ejor
mod
o. D
e ac
uerd
o co
n la
lit
erat
ura,
el
de
sarro
llo
del
niño
no
si
gue
una
traye
ctor
ia
pred
eter
min
ada
biol
ógic
amen
te.
Este
pro
ceso
es
dirig
ido
de m
odo
grue
so p
or p
atro
nes
gené
ticam
ente
co
nfig
urad
os,
en t
anto
que
en
sus
deta
lles,
est
á en
gra
n pa
rte c
ondi
cion
ado
por
la
inte
racc
ión
del n
iño
con
su a
mbi
ente
mat
eria
l y s
ocia
l.
Con
side
rand
o es
ta in
tera
cció
n en
tre la
bio
logí
a y
el a
mbi
ente
, se
pro
pone
que
cua
ndo
se
anal
ice
la s
ituac
ión
de l
os n
iños
en
este
tra
mo
de e
dad
se t
ome
com
o re
fere
ncia
el
Mod
elo
Hol
ístic
o e
Inte
ract
ivo
de l
os C
ondi
cion
ante
s de
l D
esar
rollo
del
Niñ
o, q
ue
conc
eptu
aliz
a el
des
arro
llo in
fant
il co
mo
un p
rodu
cto
de s
u in
tera
cció
n co
n su
am
bien
te.
Este
mod
elo
desc
ribe
cuat
ro n
ivel
es e
n in
tera
cció
n pe
rman
ente
y r
ecíp
roca
: el
niñ
o, la
fa
milia
, la
com
unid
ad,
y el
Est
ado,
don
de l
a pr
oxim
idad
res
pect
o de
l ni
ño,
que
es e
l ce
ntro
, in
dica
el g
rado
de
med
iatiz
ació
n de
su
rela
ción
. Es
te m
odel
o ca
pta
muy
bie
n la
co
njun
ción
pro
pues
ta e
ntre
der
echo
s y
desa
rrollo
ya
que
perm
ite d
ar c
uent
a de
la
situ
ació
n de
l niñ
o co
n re
spec
to a
sus
der
echo
s y
mos
trar s
u re
laci
ón c
on lo
s ag
ente
s qu
e in
terv
iene
n en
ella
. Po
ster
iorm
ente
, el
doc
umen
to p
asa
a an
aliz
ar la
evi
denc
ia d
ispo
nibl
e re
spec
to d
e ca
da
uno
de lo
s ni
vele
s id
entif
icad
os e
n el
mod
elo
en r
elac
ión
con
el b
uen
desa
rrollo
del
niñ
o en
tre l
os 0
y l
os 3
año
s. E
sto
faci
lita
la d
efin
ició
n de
ind
icad
ores
par
a un
aná
lisis
de
situ
ació
n y
la d
eter
min
ació
n de
res
pons
abilid
ades
de
cada
niv
el p
or e
l re
spet
o de
los
di
stin
tos
dere
chos
, lo
que
es c
lave
par
a un
a po
lític
a qu
e lo
s pr
omue
va. R
espe
cto
de la
s po
sibi
lidad
es d
e in
terv
enci
ón e
n lo
s do
s úl
timos
niv
eles
del
mod
elo
(com
unid
ad y
Est
ado)
, se
dis
tingu
en d
os f
orm
as b
ásic
as:
prom
oció
n de
est
ilos
de v
ida
(tran
sfer
enci
a de
co
noci
mie
nto
a lo
s cu
idad
ores
, pre
venc
ión
de r
iesg
os y
pol
ítica
s sa
luda
bles
) y
ofer
ta d
e se
rvic
ios
soci
ales
si
nérg
icos
(s
alud
y
educ
ació
n pr
inci
palm
ente
). D
e ac
uerd
o a
la
evid
enci
a di
spon
ible
, pa
ra q
ue e
stas
int
erve
ncio
nes
real
men
te f
avor
ezca
n el
ple
no
desa
rrollo
de
los
niño
s, d
eben
tene
r alg
unas
car
acte
rístic
as c
omun
es: e
star
cen
trada
s en
el
niñ
o o
niña
, ten
er p
artic
ipac
ión
y ap
oyo
de la
fam
ilia o
ser
per
cibi
das
com
o pr
opia
s po
r la
com
unid
ad, e
ntre
otra
s.
4
Serie
Ref
lexi
ones
: INF
ANCI
A Y
ADO
LESC
ENC
IA
La C
onve
nció
n so
bre
los
Der
echo
sde
l Niñ
o
Dur
ante
el s
iglo
pas
ado
y en
par
ticul
ar c
on p
oste
riorid
ad a
la S
egun
da G
uerra
Mun
dial
, lo
s de
rech
os d
e la
s pe
rson
as h
an s
ido
obje
to d
e di
scus
ión
inte
rnac
iona
l co
n el
fin
de
esta
blec
er g
aran
tías
de a
lcan
ce u
nive
rsal
que
obe
dezc
an a
prin
cipi
os a
cord
ados
por
los
Esta
dos.
En
el c
aso
de lo
s ni
ños,
en
1924
la S
ocie
dad
de la
s N
acio
nes
(ant
eces
ora
de
Nac
ione
s U
nida
s) a
dopt
a en
la
V As
ambl
ea G
ener
al e
l pr
imer
tex
to f
orm
al s
obre
los
de
rech
os d
e lo
s ni
ños:
la
“Dec
lara
ción
de
Gin
ebra
”1 . A
parti
r de
la
expe
rienc
ia d
e la
Se
gund
a G
uerra
Mun
dial
se
inte
nsifi
can
los
esfu
erzo
s pa
ra e
stab
lece
r a
travé
s de
in
stru
men
tos
juríd
icos
inte
rnac
iona
les
un c
onju
nto
univ
ersa
l de
dere
chos
hum
anos
, cuy
o pu
nto
de p
artid
a es
la D
ecla
raci
ón U
nive
rsal
de
los
Der
echo
s H
uman
os, e
labo
rada
por
la
Asam
blea
Gen
eral
de
Nac
ione
s U
nida
s, q
ue in
cluí
a la
s lib
erta
des
y de
rech
os d
e to
das
las
pers
onas
incl
uido
s lo
s ni
ños.
En
1959
se
adop
ta u
n in
stru
men
to e
spec
ífico
de
prot
ecci
ón
de lo
s D
erec
hos
de la
Infa
ncia
al a
prob
arse
por
la A
sam
blea
Gen
eral
de
Nac
ione
s U
nida
s la
Dec
lara
ción
Uni
vers
al d
e lo
s D
erec
hos
del N
iño.
Es a
sí c
omo
se re
cono
ce in
tern
acio
nalm
ente
que
toda
s la
s pe
rson
as, i
nclu
idos
los
niño
s y
niña
s, g
ozan
de
los
dere
chos
con
sagr
ados
par
a lo
s se
res
hum
anos
. Tam
bién
se
acue
rda
qu
e es
deb
er d
e lo
s Es
tado
s pr
omov
er y
gar
antiz
ar s
u pr
otec
ción
igua
litar
ia. S
e re
cono
ce
adem
ás l
a ex
iste
ncia
de
prot
ecci
ones
y d
erec
hos
espe
cífic
os p
ara
cier
tos
grup
os d
e pe
rson
as, c
omo
lo s
on lo
s ni
ños
y la
s m
ujer
es.
A co
ntar
de
1979
, se
ini
ció
el t
raba
jo d
e fo
rmul
ació
n de
una
Con
venc
ión
sobr
e lo
s D
erec
hos
del N
iño
(CD
N),
que
fue
apro
bada
por
la A
sam
blea
Gen
eral
de
las
Nac
ione
s U
nida
s en
198
9. E
l obj
etiv
o de
est
a C
onve
nció
n es
esp
ecifi
car l
os d
erec
hos
hum
anos
en
el g
rupo
de
pobl
ació
n en
tre 0
y 1
8 añ
os.
Pret
ende
ser
el
cons
enso
ent
re d
ifere
ntes
cu
ltura
s y
sist
emas
jur
ídic
os s
obre
asp
ecto
s re
laci
onad
os c
on e
l ni
ño y
la
fam
ilia;
los
dere
chos
y d
eber
es d
e lo
s pa
dres
y d
el E
stad
o; y
sob
re o
rient
acio
nes
para
las
polít
icas
so
cial
es h
acia
la in
fanc
ia. S
egún
cifr
as d
e U
NIC
EF, s
uap
roba
ción
impl
ica
que,
al m
enos
de
sde
la p
ersp
ectiv
a ju
rídic
a in
tern
acio
nal,
cerc
a de
l 96%
de
los
niño
s de
la h
uman
idad
es
taría
n pr
oteg
idos
.
En A
mér
ica,
a p
artir
de
la C
umbr
e M
undi
al d
e la
Infa
ncia
, en
1990
, se
ha r
econ
ocid
o la
im
porta
ncia
de
impl
emen
tarl
a C
DN
, obs
ervá
ndos
e in
icia
tivas
par
a su
pro
moc
ión
tant
o de
pa
rte d
e lo
s Es
tado
s co
mo
de o
rgan
izac
ione
s de
la
soci
edad
civ
il. L
a V
Reu
nión
M
inis
teria
l so
bre
Niñ
ez y
Pol
ítica
Soc
ial
en l
as A
mér
icas
, ce
lebr
ada
en J
amai
ca e
n oc
tubr
e de
l 200
02 , se
ñala
que
si b
ien
es c
ierto
que
en
la re
gión
ha
habi
do u
na m
ejor
ía e
n la
situ
ació
n de
la in
fanc
ia, n
o m
enos
cie
rto e
s qu
e ex
iste
pre
ocup
ació
n so
bre:
a)La
s m
etas
de
la C
umbr
e M
undi
al a
favo
r de
la in
fanc
ia q
ue n
o fu
eron
alc
anza
das
b)La
sus
tent
abilid
ad d
e lo
s lo
gros
alc
anza
dos
c)La
redu
cció
n de
las
desi
gual
dade
s
1C
iller
o M
igue
l. “I
nfan
cia,
Aut
onom
ía y
Der
echo
s: u
na c
uest
ión
de p
rinci
pios
” en
“D
erec
ho a
tene
r Der
echo
s” to
mo
IV,
Mon
tevi
deo,
UN
ICEF
/IIN
, pp.
31-
45, p
. 31.
2El
Con
sens
o de
Kin
gsto
n V
reun
ión
min
iste
rial s
obre
niñ
ez y
pol
ítica
soci
al e
n la
s Am
éric
as. E
n:w
ww
.uni
cef.o
rg/la
c/es
pano
l/bol
etin
_reu
nion
/kin
gsto
n_es
pano
l.htm
5
d)El
tra
tam
ient
o de
los
tem
as e
mer
gent
es c
omo:
la f
alta
de
indi
cado
res
para
med
ir el
cu
mpl
imie
nto
de lo
s de
rech
os d
e lo
s ni
ños,
el a
cces
o in
sufic
ient
e a
serv
icio
s de
sal
ud
de c
alid
ad e
info
rmac
ión
sobr
e sa
lud,
la e
xplo
taci
ón d
e lo
s ni
ños
y ni
ñas
en to
das
sus
form
as,
la n
eces
idad
de
inte
grar
a n
iños
, ni
ñas
y ad
oles
cent
es e
n lo
s pr
oces
os d
e to
ma
de d
ecis
ione
s.
Fina
lmen
te,
los
país
es d
e la
reg
ión
se c
ompr
omet
iero
n a
esta
blec
er l
os m
ecan
ism
os
nece
sario
s pa
ra im
plem
enta
r la
CD
N.
LaC
DN
com
o in
stru
men
to d
e de
rech
o, p
erm
ite re
afirm
ar v
alor
es s
ocia
les
y or
ient
acio
nes
de la
prá
ctic
a ta
nto
en lo
s ni
vele
s de
l Est
ado,
la c
omun
idad
, la
fam
ilia y
el n
iño
de 0
a 3
añ
os.
En e
ste
caso
esp
ecífi
co,
el s
olo
reco
noci
mie
nto
de q
ue lo
s ni
ños
pequ
eños
son
pe
rson
as h
uman
as,
ciud
adan
os (
“el
dere
cho
a te
ner
dere
chos
”3 ) c
onst
ituye
un
avan
ce
trasc
ende
ntal
. Im
plic
a ad
emás
rec
onoc
er q
ue,
por
sus
cond
icio
nes
de s
er u
n su
jeto
en
desa
rrollo
bio
psic
osoc
ial,
le c
orre
spon
den
dere
chos
esp
ecífi
cos.
Est
e pu
nto
es c
lave
par
a el
gru
po d
e 0
a 3
años
, qu
e se
enc
uent
ra e
n un
ace
lera
do p
roce
so d
e ca
mbi
os,
mad
urac
ión
y ad
quis
ició
n de
com
pete
ncia
s bá
sica
s pa
ra s
u de
sarro
llo p
oste
rior.
Así,
el
pape
l de
l m
edia
dor
(fam
ilia
o re
spon
sabl
es
de
su
cuid
ado)
, y
com
o se
po
tenc
ia
juríd
icam
ente
est
e ví
ncul
o po
sitiv
o o
cuan
do e
s ne
cesa
rio in
terv
enir,
son
crít
icos
. La
CD
Nre
fuer
za e
l pap
el f
unda
men
tal d
e la
fam
ilia e
n el
cu
idad
o, c
rianz
a y
desa
rrollo
de
los
niño
s. E
n el
ám
bito
com
unita
rio l
a C
DN
perm
ite o
rient
ar e
stra
tegi
as c
olec
tivas
que
fa
vore
zcan
el
desa
rrollo
int
egra
l de
l ni
ño d
e 0
a 3
y po
r en
de l
a pr
otec
ción
de
sus
dere
chos
. Pa
ra e
l Es
tado
la
CD
Nse
con
stitu
ye e
n un
eje
cen
tral
para
el
dise
ño y
ej
ecuc
ión
de l
as p
olíti
cas
públ
icas
en
rela
ción
con
la
infa
ncia
y,
en g
ener
al,
de l
a es
trate
gia
de d
esar
rollo
de
un p
aís.
La C
onve
nció
n, ju
nto
con
refo
rzar
la id
ea d
e qu
e el
niñ
o o
niña
es
una
pers
ona
dota
da d
e de
rech
os, r
econ
oce
que
es
una
pers
ona
que
se e
ncue
ntra
en
una
etap
a de
mad
urac
ión,
cr
ecim
ient
o y
desa
rrollo
de
sus
capa
cida
des
y co
mpe
tenc
ias
(ver
ane
xos
sobr
e te
oría
s de
l de
sarro
llo),
que
requ
iere
esp
ecia
l pr
otec
ción
. D
esar
rollo
hum
ano
y pr
otec
ción
de
los
dere
chos
hum
anos
son
dos
per
spec
tivas
que
deb
en c
onve
rger
par
a el
ade
cuad
o di
seño
y
ejec
ució
n de
las
polít
icas
púb
licas
rela
tivas
ala
infa
ncia
y la
fam
ilia.4
En s
ínte
sis,
los
valo
res
étic
os y
de
just
icia
pol
ítica
de
una
soci
edad
dem
ocrá
tica
se fo
rman
y
cons
olid
an e
n un
a de
term
inad
a es
truct
ura
juríd
ica
de r
econ
ocim
ient
o de
der
echo
s de
to
das
las
pers
onas
que
rec
onoc
e un
pr
inci
pio
de p
riorid
ad y
pro
tecc
ión
espe
cífic
a a
los
niño
s y
niña
s de
0 a
3 a
ños.
3C
iller
o M
igue
l. “L
os D
erec
hos
del n
iño:
de
la p
rocl
amac
ión
a la
pro
tecc
ión
efec
tiva”
, en:
JU
STIC
IA Y
DER
ECH
OS
DEL
NIÑ
O, N
o. 3
, Bue
nos A
ires,
UN
ICEF
, 200
1 pp
. 49-
63, p
. 50.
4C
iller
o, M
igue
l, íd
em, p
. 62
6
Serie
Ref
lexi
ones
: INF
ANCI
A Y
ADO
LESC
ENC
IA
1.C
ON
SID
ERA
CIO
NES
BÁ
SIC
AS
1.1.
La re
leva
ncia
de
los
tres
prim
eros
año
s de
vid
a
De
acue
rdo
con
los
estu
dios
del
des
arro
llo d
el n
iño,
la in
fanc
ia te
mpr
ana
es e
l per
íodo
de
la v
ida
com
pren
dido
ent
re la
con
cepc
ión
y lo
s oc
ho a
ños
de e
dad
(en
el p
rese
nte
estu
dio
nos
cent
ram
os e
n el
aná
lisis
par
a co
mpr
ende
r el
est
ado
de lo
s de
rech
os d
e lo
s ni
ños
y ni
ñas
de 0
a 3
año
s y
a es
ta e
tapa
nos
refe
rimos
cua
ndo
habl
amos
de
infa
ncia
tem
pran
a).
En e
ste
perío
do s
e si
enta
n la
s ba
ses
de to
do e
l des
arro
llo p
oste
rior d
el in
divi
duo,
a tr
avés
de
la
inte
racc
ión
del
niño
con
su
ambi
ente
hum
ano
y m
ater
ial,
cons
tituy
endo
par
te
impo
rtant
e de
su
desa
rrollo
inte
lect
ual,
emoc
iona
l, fís
ico/
inm
unol
ógic
o y
soci
al -
en lo
s pr
imer
os d
os a
ños
de e
dad-
, es
tabl
ecie
ndo
los
pila
res
de s
u ap
rend
izaj
e po
ster
ior,
su
educ
ació
n fo
rmal
y s
us c
ompe
tenc
ias
soci
ales
-en
tre l
os d
os y
los
cin
co a
ños-
yse
dim
enta
ndo
lo a
pren
dido
ant
erio
rmen
te e
n fu
nció
n de
la e
scue
la y
su
vida
pos
terio
r -
entre
los
seis
y lo
s oc
ho -.
Por
otra
pa
rte,
la
infa
ncia
te
mpr
ana
es
el
perío
do
en
el
cual
el
ni
ño
apre
nde
prin
cipa
lmen
te a
par
tir d
e su
exp
erie
ncia
dire
cta
con
elem
ento
s co
ncre
tos
(man
ipul
ando
ob
jeto
s, e
xplo
rand
o su
am
bien
te,
expe
rimen
tand
o m
edia
nte
prue
ba y
erro
r), a
unqu
e lo
ha
ce ta
mbi
én a
trav
és d
e la
obs
erva
ción
y la
esc
ucha
.
A pa
rtir
de l
os o
cho
años
de
edad
, el
niñ
o co
mie
nza
a re
duci
r su
dep
ende
ncia
de
lo
conc
reto
par
a ap
rend
er, c
omen
zand
o a
man
ejar
idea
s, c
once
ptos
y p
rinci
pios
abs
tract
os,
con
lo c
ual e
ntra
a la
den
omin
ada
“eda
d de
la ra
zón”
5 .
Dur
ante
la
infa
ncia
tem
pran
a, e
l ni
ño e
xper
imen
ta r
ápid
os y
pro
fund
os c
ambi
os,
pues
pa
sa d
e es
tar
dota
do d
e la
s ca
paci
dade
s el
emen
tale
s pa
ra l
a so
brev
iven
cia
y de
una
am
plia
gam
a de
pot
enci
alid
ades
, a
dom
inar
com
plej
as h
abilid
ades
fís
icas
, em
ocio
nale
s,
psíq
uica
s, c
ogni
tivas
y s
ocia
les,
com
o m
uest
ra e
l rec
uadr
o qu
e se
pre
sent
a m
ás a
bajo
(el
cual
, por
sup
uest
o, n
o tie
ne p
rete
nsio
nes
de e
xhau
stiv
idad
, sin
o só
lo d
e ilu
stra
ción
).
Si b
ien
dura
nte
toda
la in
fanc
ia t
empr
ana
mad
uran
las
dist
inta
s ár
eas
del d
esar
rollo
-el
cu
al,
por
cier
to,
no c
esa
jam
ás e
n la
vid
a, a
unqu
e co
n el
pas
o de
l tie
mpo
se
logr
a co
n m
enor
efic
ienc
ia-,
el ti
empo
que
va
desd
e la
con
cepc
ión
hast
a lo
s tre
s añ
os d
e ed
ad ti
ene
impo
rtanc
ia
cruc
ial,
pues
to
que
en
él
tiene
n lu
gar
proc
esos
ne
urof
isio
lógi
cos
que
conf
igur
an l
as c
onex
ione
s y
las
func
ione
s de
l ce
rebr
o, l
as c
uale
s de
finen
en
parte
im
porta
nte
la n
atur
alez
a y
la a
mpl
itud
de la
s ca
paci
dade
s ad
ulta
s6 .
5Ev
ans,
J.; R
. Mye
rs;
E. I
lfeld
. 200
0. “
Early
Chi
ldho
od C
ount
s. A
Pro
gram
min
g G
uide
on
Early
Chi
ldho
od C
are
for
Dev
elop
men
t”. W
ashi
ngto
n D
.C.,
Wor
ld B
ank
Inst
itute
.6 U
NIC
EF. 2
001.
Est
ado
mun
dial
de
la in
fanc
ia. P
rimer
a in
fanc
ia.N
ueva
Yor
k, U
NIC
EF.
7
LO Q
UE
LOS
NIÑ
OS
HAC
EN D
ESD
E EL
NAC
IMIE
NTO
HAS
TA L
OS
TRES
AÑ
OS
Y M
EDIO
.
NAC
IMIE
NTO
A 3
MES
ES
Apre
nden
ac
erca
de
l m
undo
a
travé
s de
su
s se
ntid
osR
astre
an p
erso
nas
y ob
jeto
s co
n su
s oj
osR
espo
nden
a c
aras
y c
olor
es b
rilla
ntes
Alca
nzan
y d
escu
bren
man
os y
pie
sLe
vant
an la
cab
eza
y la
gira
n ha
cia
el s
onid
oLl
oran
, pe
ro a
men
udo
se c
alm
an c
uand
o so
n ab
raza
dos
Com
ienz
an a
son
reír
Com
ienz
an a
des
arro
llar e
l sen
tido
de s
í mis
mos
4A
6M
ESES
Sonr
íen
a m
enud
oPr
efie
ren
padr
es y
her
man
os m
ayor
esR
epite
n ac
cion
es c
on in
tere
sant
es re
sulta
dos
Escu
chan
ate
ntam
ente
Res
pond
en c
uand
o se
les
habl
aR
íen,
gor
gote
an e
imita
n so
nido
sEx
plor
an m
anos
y p
ies
Pone
n ob
jeto
s en
su
boca
Se s
ient
an c
on a
poyo
, ru
edan
sob
re s
í m
ism
os,
tam
bale
anTo
man
obj
etos
sin
usa
r el p
ulga
r
7A
12R
ecue
rdan
eve
ntos
sim
ples
Se
iden
tific
an
a sí
mis
mos
, pa
rtes
del
cuer
po,
voce
s fa
milia
res
Com
pren
den
su p
ropi
o no
mbr
e y
otra
s pa
labr
as
com
unes
Dic
en la
s pr
imer
as p
alab
ras
con
sign
ifica
doEx
plor
an, g
olpe
an y
sac
uden
obj
etos
Encu
entra
n ob
jeto
s es
cond
idos
, po
nen
obje
tos
en
cont
ened
ores
Se s
ient
an s
olos
Gat
ean,
se p
aran
, cam
inan
Pued
en p
arec
er tí
mid
os o
eno
jado
s co
n ex
traño
s
1A
2AÑ
OS
Imita
n la
s ac
cion
es d
e lo
s ad
ulto
sH
abla
n y
com
pren
den
pala
bras
e id
eas
Dis
fruta
n la
s hi
stor
ias
y ex
perim
enta
n co
n ob
jeto
sC
amin
an fi
rmem
ente
, sub
en e
scal
as, c
orre
nAf
irman
su
inde
pend
enci
a, p
ero
pref
iere
n ge
nte
fam
iliar
Rec
onoc
en la
pro
pied
ad d
e su
s ob
jeto
sD
esar
rolla
n la
am
ista
dR
esue
lven
pro
blem
asM
uest
ran
orgu
llo a
nte
sus
logr
osLe
s gu
sta
ayud
ar e
n ta
reas
Com
ienz
an a
sim
ular
jueg
os
2A
3AÑ
OS
YM
EDIO
Dis
fruta
n ap
rend
iend
o nu
evas
hab
ilidad
esAp
rend
en e
l len
guaj
e rá
pida
men
teEs
tán
siem
pre
en a
ctiv
idad
Con
trola
n su
s m
anos
y d
edos
Se fr
ustra
n fá
cilm
ente
Actú
an
con
inde
pend
enci
a,
pero
so
n to
daví
a de
pend
ient
esAc
túan
fuer
a de
esc
enar
ios
fam
iliare
s
Fuen
te: A
dapt
ado
de N
atio
nal A
ssoc
iatio
n fo
r the
Edu
catio
n of
You
ng C
hild
ren
(198
5, 1
995)
; Don
ohue
-Col
letta
(199
2); a
dici
ones
hec
has
por o
tros.
Tom
ado
de E
vans
, Mye
rs, I
lfeld
, 200
0, o
p. c
it.
8
Serie
Ref
lexi
ones
: INF
ANCI
A Y
ADO
LESC
ENC
IA
En g
ener
al, e
l des
arro
llo7
es u
n pr
oces
o es
enci
alm
ente
con
tinuo
, que
se
desp
liega
a p
artir
de
la a
cum
ulac
ión
de e
xper
ienc
ias
en e
l ind
ivid
uo y
don
de c
ada
esta
dio
se a
sien
ta e
n la
et
apa
ante
rior,
de m
aner
a ta
l que
aqu
élla
s m
ás te
mpr
anas
son
más
fund
amen
tale
s qu
e la
s m
ás ta
rdía
s. A
sí, p
or e
jem
plo,
si l
a nu
trici
ón y
la s
alud
son
def
icie
ntes
en
los
prim
eros
años
de
vida
de
un n
iño,
su
desa
rrollo
se
retra
sa o
deb
ilita;
a s
u ve
z, s
i el p
roce
so d
e al
imen
taci
ón c
arec
e de
afe
cto
y ca
lidez
, es
prob
able
que
no
se re
alic
e en
form
a no
rmal
.
Por e
sto
la in
fanc
ia te
mpr
ana,
y e
n pa
rticu
lar e
l per
íodo
que
aba
rca
las
edad
es d
e ce
ro a
tre
s añ
os, e
s cu
alita
tivam
ente
más
que
el c
omie
nzo
de la
vid
a; e
s, e
n re
alid
ad, e
l cim
ient
o de
ést
a.
1.2.
LaC
onve
nció
ny
los
niño
s de
0-3
A pa
rtir d
e la
ratif
icac
ión
de la
Con
venc
ión
sobr
e lo
s D
erec
hos
del N
iño
se in
icia
en
todo
el
mun
do s
uim
plem
enta
ción
pro
gres
iva,
inte
ntan
do in
corp
orar
el e
nfoq
ue d
e de
rech
os d
e la
in
fanc
ia
en l
a g
ener
ació
n y
ejec
ució
n de
pol
ítica
s pú
blic
as y
de
mec
anis
mos
de
mon
itore
o de
las
acci
ones
, esp
ecia
lmen
te e
n el
ám
bito
de
las
polít
icas
soc
iale
s.
En re
laci
ón c
onla
infa
ncia
tem
pran
a, ta
l pro
pósi
to n
o ha
resu
ltado
fáci
l de
logr
ar, d
ebid
o a
las
razo
nes
que
se d
escr
iben
a c
ontin
uaci
ón8
:
Por
una
parte
, si
bie
n la
C
DN
tiene
una
vis
ión
ampl
ia d
el d
esar
rollo
, al
guna
s de
sus
di
spos
icio
nes
tiend
en a
enf
atiz
ar
aspe
ctos
de
nece
sida
des
bási
cas.
Por
eje
mpl
o, e
n el
ar
tícul
o 27
, se
esta
blec
e un
a vi
sión
inte
gral
del
des
arro
llo v
incu
lado
con
las
“con
dici
ones
de
vid
a qu
e se
an n
eces
aria
s pa
ra e
l des
arro
llo d
el n
iño”
, y “p
artic
ular
men
te c
on re
spec
to
a la
nut
rició
n, e
lves
tuar
io y
la v
ivie
nda”
. De
esta
form
a, o
tros
aspe
ctos
fund
amen
tale
s en
es
ta e
tapa
de
la v
ida
(com
o la
dim
ensi
ón p
sico
soci
al d
el d
esar
rollo
) no
qued
an e
ntre
las
co
nsid
erac
ione
s ex
plíc
itam
ente
se
ñala
das
por
la
Con
venc
ión,
de
bien
do,
ento
nces
, re
mar
cars
e su
prio
ridad
en
el á
mbi
to d
e la
legi
slac
ión
y la
s po
lític
as p
úblic
as n
acio
nale
s.
Otro
cas
o es
el d
e lo
s de
rech
os re
ferid
os a
l apr
endi
zaje
del
niñ
o. A
unqu
e el
artí
culo
29
de
la C
DN
seña
la q
ue la
edu
caci
ón d
ebie
ra e
star
orie
ntad
a a
“des
arro
llar l
a pe
rson
alid
ad, l
as
aptit
udes
y la
cap
acid
ad m
enta
l y fí
sica
del
niñ
o ha
sta
el m
áxim
o de
sus
pot
enci
alid
ades
”, el
ar
tícul
o 28
de
fine
la
educ
ació
n en
té
rmin
os
estri
ctam
ente
es
cola
res
(edu
caci
ón
prim
aria
, sec
unda
ria, v
ocac
iona
l y s
uper
ior).
La
educ
ació
n as
ocia
da c
on e
l des
arro
llo e
n lo
s pr
imer
os a
ños
de v
ida
(sea
en
el h
ogar
o e
n un
cent
ro p
rees
cola
r) –q
ue ti
ene
más
la
form
a de
est
imul
ació
n qu
e de
ens
eñan
za-
no e
s co
ntem
plad
a en
for
ma
expr
esa
en la
C
onve
nció
n9 .
Adic
iona
lmen
te,
la C
umbr
e M
undi
al p
or l
a In
fanc
ia d
e 19
90 h
a in
terp
reta
do y
dad
o pr
iorid
ad a
cie
rtas
parte
s de
la C
DN
, com
o co
nsec
uenc
ia d
e lo
cua
l los
Pla
nes
Nac
iona
les
de A
cció
n ha
n si
do fo
rmul
ados
, en
lo c
entra
l, co
n re
spec
to d
e la
s m
etas
dis
pues
tas
por l
a C
umbr
e m
ás q
ue c
on re
spec
to d
e la
Con
venc
ión
mis
ma.
7 Est
o es
, "lo
s pro
ceso
s de
cam
bio
med
iant
e lo
s cua
les e
l niñ
o lle
ga a
dom
inar
niv
eles
cad
a ve
z m
ayor
es d
e co
mpl
ejid
ad d
e m
ovim
ient
o, p
ensa
mie
nto,
sen
timie
nto
e in
tera
cció
n co
n la
s pe
rson
as y
obj
etos
en
el a
mbi
ente
” (E
vans
Eva
ns,
J.; R
.M
yers
; E. I
lfeld
. 200
0. “
Early
Chi
ldho
od C
ount
s. A
Pro
gram
min
g G
uide
on
Early
Chi
ldho
od C
are
for
Dev
elop
men
t”.
Was
hing
ton
D.C
., W
orld
Ban
k In
stitu
te: 3
). (T
radu
cció
n lib
re d
e la
s aut
oras
).8
Mye
rs, M
. 199
5. “
The
Con
vent
ion
on th
e R
ight
s of
the
Chi
ld: M
ovin
g Pr
omis
es to
Act
ion”
. The
Con
sulta
tive
Gro
up o
n Ea
rly C
hild
hood
Car
e an
d D
evel
opm
ent.
Coo
rdin
ator
's N
oteb
ook
N°.
17.
9M
yers
, R. 1
995.
“Th
e C
onve
ntio
n on
the
Rig
hts
of th
e C
hild
: Mov
ing
Prom
ises
to A
ctio
n”. T
he C
onsu
ltativ
e G
roup
on
Early
Chi
ldho
od C
are
and
Dev
elop
men
t. C
oord
inat
or's
Not
eboo
k N
o. 1
7.9
En p
artic
ular
, lo
ste
mas
aso
ciad
os a
l cui
dado
y d
esar
rollo
infa
ntil
tem
pran
o ha
n te
nido
re
lativ
amen
te
baja
pr
iorid
ad
porq
ue
los
Plan
es
Nac
iona
les
de
Acci
ón
redu
cen
los
aspe
ctos
rel
acio
nado
s co
n el
des
arro
llo d
el n
iño
a su
des
arro
llo f
ísic
o y
a pr
oble
mas
re
laci
onad
os c
on e
ldéf
icit
nutri
cion
al e
nerg
étic
o-pr
otei
co, l
a fa
lta d
e m
icro
nutri
ente
s, la
s en
ferm
edad
es,
sin
que
se e
stab
lezc
an m
etas
aso
ciad
as c
on l
as d
imen
sion
es m
enta
l, so
cial
, mor
al y
esp
iritu
al d
el d
esar
rollo
que
se
indi
can
en la
CD
N. “
La ú
nica
met
a de
las
25
lista
das
que
se d
irige
al d
esar
rollo
del
niñ
o es
la p
rimer
a lis
tada
baj
o ed
ucac
ión,
la c
ual
esta
blec
e: ‘
incr
emen
tar
las
activ
idad
es p
ara
el d
esar
rollo
inf
antil
tem
pran
o, i
nclu
yend
o in
terv
enci
ones
apr
opia
das
de b
ajo
cost
o ba
sada
s en
la fa
milia
y e
n la
com
unid
ad’ ”
10.
Por o
tra p
arte
, las
act
ivid
ades
de
segu
imie
nto
de la
CD
Nha
n si
do d
ébile
s en
rela
ción
con
el
cui
dado
y d
esar
rollo
infa
ntil
tem
pran
os, e
n la
med
ida
en q
ue h
an e
nfat
izad
o in
dica
dore
s cu
antit
ativ
os p
ara
plan
ifica
r y
mon
itore
ar l
a C
onve
nció
n, b
asán
dose
en
med
idas
de
cons
enso
que
pue
den
ser
com
para
das
inte
rnac
iona
lmen
te.
Cie
rtam
ente
, si
bie
n ex
iste
ac
uerd
o ge
nera
l sob
re a
lgun
os in
dica
dore
s de
l des
arro
llo in
fant
il –p
rinci
palm
ente
en
sus
dim
ensi
ones
fís
icas
-, co
mo
la m
orta
lidad
inf
antil
, la
rel
ació
n pe
so/e
dad,
el
peso
de
naci
mie
nto,
en
lo q
ue r
espe
cta
a la
s fo
rmas
de
med
ir su
des
arro
llo m
enta
l, so
cial
y
emoc
iona
l, el
con
sens
o es
muc
ho m
enor
.
Con
secu
ente
men
te,
los
Plan
es N
acio
nale
s de
Acc
ión
y su
s re
spec
tivos
rep
orte
s de
pr
ogre
so, u
san
com
o in
dica
dor p
refe
rent
ede
l des
arro
llo in
fant
il la
cob
ertu
ra d
e pr
ogra
mas
pr
eesc
olar
es,
bajo
el s
upue
sto
de q
ue e
llos
impa
ctan
aut
omát
icam
ente
en
el d
esar
rollo
de
l niñ
o, s
in c
onsi
dera
r su
impa
cto
efec
tivo.
Más
allá
de
las
dific
ulta
des
para
com
para
r los
si
stem
as p
rees
cola
res
entre
paí
ses,
se
debe
obs
erva
r qu
e se
tra
ta d
e un
ind
icad
or
limita
do d
el c
uida
do y
del
des
arro
llo d
e la
infa
ncia
tem
pran
a, p
ues
no p
erm
ite d
eter
min
ar
el e
stad
o ac
tual
del
niñ
o en
sus
div
ersa
s di
men
sion
es11
.
Con
ref
eren
cia
a es
te s
egun
do c
onju
nto
de r
azon
es,
el p
robl
ema
es m
ás p
rofu
ndo.
La
crea
ción
y u
so d
e in
dica
dore
s co
nsen
sual
es s
obre
el d
esar
rollo
en
la te
mpr
ana
infa
ncia
co
ntin
úa s
iend
o un
tem
a ab
ierto
ent
re l
os e
spec
ialis
tas
del
área
, ya
que
su
defin
ició
n im
plic
a no
sól
o as
pect
os b
ioló
gico
s, s
ino
que
alca
nza
aspe
ctos
soc
iale
s y
cultu
rale
s, lo
s cu
ales
son
, po
r an
tono
mas
ia,
rela
tivos
y d
iscu
tible
s. E
n ef
ecto
, el
des
arro
llo ín
tegr
o de
l ni
ño
no
pued
e se
r co
mpr
endi
do
sepa
rada
men
te
de
las
cara
cter
ístic
as
soci
ales
y
cultu
rale
s de
su
grup
o de
per
tene
ncia
, as
í co
mo
dela
s de
finic
ione
s qu
e és
te h
ace
del
desa
rrollo
infa
ntil12
.
A ni
vel g
loba
l, el
des
arro
llo e
n la
infa
ncia
tem
pran
a no
pue
de s
er d
escr
ito e
n té
rmin
os d
e un
a tra
yect
oria
ópt
ima
o id
eal,
ya q
ue é
sta
sólo
adq
uier
e si
gnifi
cado
den
tro d
e un
con
text
o so
cial
y c
ultu
ral
espe
cífic
o. P
ara
dar
cuen
ta d
el d
esar
rollo
en
los
dive
rsos
con
text
os
soci
ocul
tura
les,
es
prec
iso
real
izar
una
des
crip
ción
ada
ptad
a a
las
dist
inta
s re
alid
ades
ex
iste
ntes
, sie
ndo
inad
ecua
do e
stab
lece
r una
líne
a un
iver
sal p
ara
todo
s lo
s ca
sos13
.
10M
yers
, R. 1
995.
“Th
e C
onve
ntio
n on
the
Rig
hts o
f the
Chi
ld: M
ovin
g Pr
omis
es to
Act
ion”
. The
Con
sulta
tive
Gro
up o
n Ea
rly C
hild
hood
Car
e an
d D
evel
opm
ent.
Coo
rdin
ator
's N
oteb
ook
No.
17:
5. (
Trad
ucci
ón li
bre
dela
s aut
oras
).11
Mye
rs, R
. 199
5.”T
he C
onve
ntio
n on
the
Rig
hts
of th
e C
hild
: Mov
ing
Prom
ises
to A
ctio
n”. T
he C
onsu
ltativ
e G
roup
on
Early
Chi
ldho
od C
are
and
Dev
elop
men
t. C
oord
inat
or's
Not
eboo
k N
o. 1
7.B
enne
tt, J.
199
3/4.
“Ed
ucat
ing
You
ng C
hild
ren:
a B
road
er V
isio
n”. T
he C
onsu
ltativ
e G
roup
on
Early
Chi
ldho
od C
are
and
Dev
elop
men
t, C
oord
inat
ors´
Not
eboo
k N
° 14.
12M
yers
, R. 2
001.
“In
Sea
rch
of E
arly
Chi
ldho
od I
ndic
ator
s”. T
he C
onsu
ltativ
e G
roup
on
Early
Chi
ldho
od C
are
and
Dev
elop
men
t, C
oord
inat
ors´
Not
eboo
k N
° 25.
13M
yers
, R. 2
001.
“In
Sea
rch
of E
arly
Chi
ldho
od I
ndic
ator
s”. T
he C
onsu
ltativ
e G
roup
on
Early
Chi
ldho
od C
are
and
Dev
elop
men
t, C
oord
inat
ors´
Not
eboo
k N
° 25.
10
Serie
Ref
lexi
ones
: INF
ANCI
A Y
ADO
LESC
ENC
IA
Sin
que
haya
n al
canz
ado
un s
iste
ma
de in
dica
dore
s de
finiti
vo,
para
los
estu
dios
os d
el
desa
rrollo
en
la in
fanc
ia te
mpr
ana
es p
refe
rible
no
recu
rrir
a in
dica
dore
s un
iver
sale
s qu
e se
ñale
n óp
timos
. An
tes,
su
gier
en
el
empl
eo
de
indi
cado
res
de
men
or
esca
la
(de
pref
eren
cia
naci
onal
) que
refie
ran
a m
ínim
os a
cept
able
s de
ntro
de
ese
cont
exto
.
1.3.
Indi
cado
res
y di
men
sion
es
del
desa
rrol
lo
infa
ntil
tem
pran
o:
una
tare
a pe
ndie
nte
Des
de h
ace
más
de
una
déca
da,
dife
rent
es o
rgan
izac
ione
s in
tern
acio
nale
s vi
enen
el
abor
ando
sis
tem
as d
e in
dica
dore
s y
de d
imen
sion
es q
ue p
erm
itan
mon
itore
ar y
eva
luar
pr
oces
os e
n pr
o de
la in
fanc
ia te
mpr
ana.
Entre
los
esfu
erzo
s po
r con
stru
ir in
dica
dore
s14de
stac
an lo
s si
guie
ntes
:
UN
ICEF
15ha
des
arro
llado
y a
plic
ado
un s
iste
ma
para
mon
itore
ar e
l est
ado
de lo
s ni
ños.
Pa
rale
lam
ente
, ha
em
pren
dido
la t
area
, ju
nto
con
otro
s or
gani
smos
inte
rnac
iona
les,
de
apoy
ar a
los
paí
ses
en e
l m
onito
reo
de l
a si
tuac
ión
de l
a in
fanc
ia (
med
iant
e un
in
stru
men
to d
enom
inad
o M
ICS
-Mul
tiple
Indi
cato
rs C
lust
er S
urve
y).
UN
ESC
O16
publ
ica
perió
dica
men
te e
stad
ístic
as d
escr
iptiv
as a
cerc
a de
l pro
gres
o de
un
conj
unto
de
país
es e
n ed
ucac
ión
pre-
prim
aria
, en
las
cua
les
traba
ja 1
1 in
dica
dore
s,
agru
pado
s en
cua
tro c
ateg
oría
s: n
iño
pequ
eño
(núm
ero
de n
iños
men
ores
de
5 añ
os;
mor
talid
ad e
n m
enor
es d
e 5
años
; pr
eval
enci
a de
mal
nutri
ción
en
men
ores
de
5 añ
os);
fam
ilia (
porc
enta
je d
e al
fabe
tism
o en
hom
bres
; po
rcen
taje
de
alfa
betis
mo
en m
ujer
es;
tasa
de
fecu
ndid
ad);
com
unid
ad (
PGB
per
cápi
ta; a
cces
o a
serv
icio
s de
sal
ud; a
cces
o a
agua
pot
able
); ed
ucac
ión
preb
ásic
a (e
dade
s de
niñ
os e
n ed
ucac
ión
preb
ásic
a; c
ober
tura
).
UN
ICEF
-UN
ESC
O17
prop
onen
6
dim
ensi
ones
, co
n su
re
spec
tivo
indi
cado
r, pa
ra
mon
itore
ar la
edu
caci
ón te
mpr
ana:
dem
ogra
fía (
porc
enta
je d
e ni
ños
men
ores
de
6 añ
os
de l
a po
blac
ión
tota
l); p
artic
ipac
ión
(por
cent
aje
de n
iños
en
prog
ram
as e
stru
ctur
ados
); po
lític
as
(pre
senc
ia
de
currí
culo
o
polít
icas
de
stin
adas
a
la
infa
ncia
); ca
paci
taci
ón
(por
cent
aje
de p
rofe
sore
s, c
uida
dore
s, fa
milia
s/pa
dres
con
ent
rena
mie
nto
en a
spec
tos
de
niñe
z); f
inan
ciam
ient
o (p
orce
ntaj
e de
pre
supu
esto
nac
iona
l des
tinad
o a
prog
ram
as p
ara
la
14Tr
adic
iona
lmen
te s
e de
fine
com
o un
indi
cado
r a
un h
echo
obs
erva
ble
que
nos
perm
ite c
apta
r la
s di
men
sion
es d
e un
fe
nóm
eno
en e
stud
io. H
ay q
ue d
ifere
ncia
r un
indi
cado
r de
un d
escr
ipto
r. En
térm
inos
gen
eral
es u
n de
scrip
tor e
s aqu
él q
ue
desc
ribe
un a
spec
to d
el fe
nóm
eno
en e
stud
io; v
ario
s des
crip
tore
s pue
den
conf
orm
ar u
n in
dica
dor d
e na
tura
leza
com
plej
a.U
n bu
en in
dica
dor
en u
so d
ebie
ra c
umpl
ir co
n lo
s si
guie
ntes
req
uisi
tos:
val
idez
, con
fiabi
lidad
, sim
plic
idad
, fac
ilida
d de
in
terp
reta
ción
.Ju
nto
con
lo a
nter
ior,
es i
mpo
rtant
e re
cono
cer
el p
ropó
sito
par
a el
cua
l se
qui
eren
est
os i
ndic
ador
es. P
ara
la p
ráct
ica,
Mye
rs s
ugie
re d
efin
ir si
est
os in
dica
dore
s se
util
izar
án p
ara:
abo
gací
a (m
ovili
zaci
ón d
e ap
oyo
polít
ico
y so
cial
); an
ális
is
polít
ico
(tant
o pa
ra e
ntre
ga d
e in
form
ació
n co
mo
para
la
tom
a de
dec
isio
nes,
para
asi
gnac
ión
de r
ecur
sos
o bi
en p
ara
prio
rizar
áre
as d
e in
teré
s par
a la
inve
stig
ació
n); e
valu
ació
n ad
min
istra
tiva
y m
onito
reo
de p
rogr
amas
.Pa
rale
lam
ente
es
nece
sario
con
side
rar e
l mar
co te
óric
o pa
ra e
l dise
ño d
e lo
s in
dica
dore
s y
el n
ivel
en
que
se re
coge
rá la
in
form
ació
n (n
acio
nal,
subn
acio
nal,
loca
l), y
fina
lmen
te c
omo
se in
terp
reta
rán.
Del
aná
lisis
de
esta
s ex
perie
ncia
s in
tern
acio
nale
s y
las
prue
bas
pilo
tos
real
izad
as e
n di
vers
os c
onte
xtos
se
sugi
ere
que:
i)
es i
mpo
rtant
e no
sól
o de
finir
los
indi
cado
res,
sino
el
proc
eso
de c
onse
nso
para
lle
gar
a de
term
inar
los;
ii)
hay
que
cons
ider
ar e
l div
erso
niv
el d
e de
sarr
ollo
de
los
sist
emas
de
info
rmac
ión;
iii)
hay
que
defin
ir cu
ál e
s el
inst
rum
ento
más
ra
zona
ble
para
med
ir el
des
arro
llo in
fant
il, y
est
a de
finic
ión
debe
ser
hec
ha d
e m
aner
a lo
cal,
con
resp
eto
a la
s cu
ltura
s, hi
stor
ias y
con
dici
ones
; iv)
los i
ndic
ador
es d
eben
cum
plir
los r
equi
sito
s de
un b
uen
indi
cado
r.15
La in
form
ació
n de
talla
da e
n [w
ww
.chi
ldin
fo.o
rg]
16U
NES
CO
(199
5) 1
997.
Wor
ld S
urve
y of
Edu
catio
n. L
ondo
n, E
vans
Bro
s.U
NES
CO
. Wor
ld E
duca
tion
Rep
ort.
17U
NIC
EF-U
NES
CO
. Tec
hnic
al w
orks
hop
on e
ffect
ive
mon
itorin
g EF
A a
sses
smen
t, O
ctob
er 1
997.
11
infa
ncia
tem
pran
a); c
ondi
cion
es in
icia
les
para
la e
scue
la (e
stad
o nu
trici
onal
(tal
la/e
dad)
, y
porc
enta
je d
e al
umno
s en
prim
er a
ño q
ue h
an a
sist
ido
a un
pro
gram
a de
inf
anci
a te
mpr
ana)
.
OEC
D18
prop
uso
en
1992
al
guno
s in
dica
dore
s so
bre
parti
cipa
ción
en
ed
ucac
ión
preb
ásic
a. É
stos
son
: cob
ertu
ra; p
orce
ntaj
e de
fina
ncia
mie
nto
públ
ico-
priv
ado;
eda
des
en
educ
ació
n pr
e-bá
sica
.
El F
OR
O M
UN
DIA
L19pr
opon
e tre
s in
dica
dore
s re
laci
onad
os c
on l
a in
fanc
ia t
empr
ana:
nú
mer
o de
niñ
os e
ntre
3 y
6 a
ños
en e
duca
ción
pre
-bás
ica
(con
el t
otal
y e
l por
cent
aje
de
niño
s),
núm
ero
de i
nstit
ucio
nes
de e
duca
ción
pre
-bás
ica
y nú
mer
o de
tra
baja
dore
s en
ed
ucac
ión
pre-
bási
ca.
Sin
que
sea
ésta
la o
casi
ón p
ara
anal
izar
sep
arad
a y
prof
unda
men
te c
ada
uno
de d
icho
s si
stem
as d
e in
dica
dore
s, c
abe
real
izar
alg
unas
obs
erva
cion
es g
ener
ales
ref
eren
tes
a su
pe
rtine
ncia
par
a m
onito
rear
el e
stad
o de
la in
fanc
ia te
mpr
ana20
.
En p
rimer
luga
r, a
nive
l de
los
orga
nism
os in
tern
acio
nale
s, n
o ex
iste
acu
erdo
en
torn
o a
los
indi
cado
res
que
mej
or p
erm
iten
mon
itore
ar e
l pro
gres
o co
n re
spec
to d
el c
uida
do y
el
desa
rrollo
infa
ntil
tem
pran
o: lo
s si
stem
as p
rese
ntad
os s
on c
ada
uno
dist
into
del
otro
.
En s
egun
do lu
gar,
el m
onito
reo
del c
uida
do y
del
des
arro
llo in
fant
il te
mpr
ano
tiend
e a
ser
muy
lim
itado
, prin
cipa
lmen
te p
or e
star
enf
ocad
o a
los
esfu
erzo
s qu
e se
real
izan
en
favo
r de
la in
fanc
ia te
mpr
ana
o po
r det
erm
inar
la c
alid
ad d
e lo
s pr
oces
os a
par
tir d
e lo
s in
sum
os
que
se le
ent
rega
n. L
os in
dica
dore
s de
“efe
ctos
”, es
to e
s, d
el e
stad
o ac
tual
del
des
arro
llo
de l
os n
iños
, se
enc
uent
ran
virtu
alm
ente
aus
ente
s de
los
mon
itore
os y
eva
luac
ione
s na
cion
ales
e in
tern
acio
nale
s.
En t
erce
r lu
gar,
los
indi
cado
res
está
n es
casa
men
te d
esag
rega
dos,
de
man
era
que
no
perm
iten
disc
rimin
ar lo
s ef
ecto
s qu
e so
bre
el d
esar
rollo
eje
rcen
la p
obre
za, l
a de
sigu
alda
d o
la d
isca
paci
dad.
En c
uarto
lug
ar,
espe
cial
men
te p
ara
la e
valu
ació
n de
pro
gram
as y
pla
nes,
no
se h
an
esta
blec
ido
línea
s de
bas
e en
el
tem
a pr
evio
a l
a im
plem
enta
ción
de
prog
ram
as.
Adic
iona
lmen
te,
no t
odos
los
país
es c
uent
an c
on s
imila
res
sist
emas
de
info
rmac
ión,
de
man
era
que
incl
uso
cuan
do e
xist
en lo
s in
dica
dore
s, m
ucha
s ve
ces
su c
ompa
raci
ón n
o tie
ne c
abid
a.
Por
otra
par
te,
entre
los
esf
uerz
os r
ealiz
ados
par
a de
finir
dim
ensi
ones
del
des
arro
lloin
fant
il, c
abe
dest
acar
los
real
izad
os p
or U
NES
CO
y la
OM
S.
UN
ESC
Opr
opon
e an
aliz
ar
el
desa
rrollo
hu
man
o co
n un
en
foqu
e de
dere
chos
, re
cono
cien
do l
a ex
iste
ncia
de
dive
rsas
dim
ensi
ones
int
egra
das
del
ser
hum
ano.
De
acue
rdo
con
esta
per
spec
tiva,
cad
a un
a de
est
as d
imen
sion
es c
ompo
rta u
n co
njun
to
indi
visi
ble
de c
inco
sub
dim
ensi
ones
:
18O
ECD
. Edu
catio
n at
a G
lanc
e, 1
992,
71.
19W
orld
For
um.
EFA
S M
id-d
ecad
e re
view
: w
orki
ng d
ocum
ent
and
stat
istic
al d
ocum
ent.
1996
. an
d EF
A y
ear
2000
as
sess
men
t.20
Mye
rs R
. 20
01. “
In S
earc
h of
Ear
ly C
hild
hood
Ind
icat
ors”
. Th
e C
onsu
ltativ
e G
roup
on
Early
Chi
ldho
od C
are
and
Dev
elop
men
t. C
oord
inat
ors'
Not
eboo
k N
º 25.
12
Serie
Ref
lexi
ones
: INF
ANCI
A Y
ADO
LESC
ENC
IA
Soci
oasi
sten
cial
esEc
onóm
icas
Polít
icas
Cul
tura
les
Cív
icas
Por
su p
arte
, la
OM
S21
prop
one
un m
étod
o cl
asifi
cato
rio d
e lo
s de
rech
os d
e de
sarro
llo y
de
sal
ud d
el n
iño,
que
des
crib
e pr
inci
pios
gen
eral
es y
de
tem
as e
spec
ífico
s, c
omo
se
mue
stra
a c
ontin
uaci
ón:
PRIN
CIP
IOS
GEN
ERAL
ES
El
prin
cipi
o de
no
-dis
crim
inac
ión
(Artí
culo
2, C
DN
)
El
inte
rés
supe
rior
del
niño
(Artí
culo
3, C
DN
)
El
dere
cho
a vi
vir,
sobr
eviv
ir y
desa
rrolla
rse
(Artí
culo
6, C
DN
)R
espe
to
de
las
visi
ones
de
lo
s ni
ños
(Artí
culo
12,
CD
N)
GR
UPO
S D
E AR
TIC
ULO
S SO
BR
E TE
MAS
ESP
ECIF
ICO
S
Der
echo
s ci
vile
s y
liber
tade
s
Der
echo
a
la
iden
tidad
, a
la
liber
tad
de
relig
ión,
co
ncie
ncia
y a
soci
ació
n.
Ambi
ente
fam
iliar y
cui
dado
alte
rnat
ivo
Rol
de
la fa
milia
en
el c
uida
do d
el n
iño
y el
pap
el q
ue
le c
ompe
te a
l Est
ado.
Salu
d bá
sica
y b
iene
star
soc
ial
La s
alud
del
niñ
o y
los
serv
icio
s pr
ovis
tos.
21w
ww
.who
.int/c
hild
-ado
lesc
ent-h
ealth
/righ
t.htm
13
Las
med
idas
de
prot
ecci
ón d
el E
stad
o pa
ra a
segu
rar
un a
decu
ado
está
ndar
de
vida
del
niñ
o.
Las
nece
sida
des
espe
cial
es y
der
echo
s de
aqu
ello
s ni
ños
con
disc
apac
idad
.
Educ
ació
n, re
crea
ción
y a
ctiv
idad
es c
ultu
rale
s
Los
está
ndar
es
de
los
serv
icio
s de
ed
ucac
ión
disp
onib
les
(can
tidad
y c
alid
ad)
que
prep
ara
a lo
s ni
ños
para
tene
r una
vid
a si
gnifi
cativ
aen
la s
ocie
dad.
Las
nece
sida
des
de re
crea
ción
de
los
niño
s.
Med
idas
de
prot
ecci
ón e
spec
ial
Incl
uye
a aq
uello
s ni
ños
en c
ondi
cion
es e
spec
iale
s co
mo
niño
s y
niña
s re
fugi
adas
, en
gue
rras,
aqu
éllo
s ex
plot
ados
la
bora
lmen
te,
som
etid
os
a ex
plot
ació
n se
xual
y lo
sni
ños
mal
trata
dos.
Tam
bién
se
refie
re a
aqu
ello
s ni
ños
que
está
n en
co
nflic
to c
on la
ley,
y a
l abu
so d
e dr
ogas
ileg
ales
.
Las
dos
cate
goriz
acio
nes
desc
ritas
–U
NES
CO
y O
MS-
tam
bién
mer
ecen
repa
ros,
pue
sto
que,
con
resp
ecto
del
niñ
o de
0-3
año
s de
eda
d, n
o re
sulta
n de
l tod
o ad
ecua
das.
En
prim
er
luga
r, po
rque
a
ambo
s es
fuer
zos
se
pued
en
aplic
ar
las
obse
rvac
ione
s fo
rmul
adas
par
a lo
s si
stem
as d
e in
dica
dore
s ya
des
crito
s.
En s
egun
do l
ugar
, po
rque
los
dos
sis
tem
as d
e di
men
sion
es n
o da
n cu
enta
de
los
aspe
ctos
más
rele
vant
es p
ara
el e
stad
io d
el d
esar
rollo
en
que
se e
ncue
ntra
n lo
s ni
ños
de
0-3
años
de
edad
, al t
iem
po q
ue p
onen
énf
asis
en
aspe
ctos
que
a e
sta
edad
toda
vía
no
cobr
an im
porta
ncia
. Sob
re e
ste
punt
o, s
e ha
des
taca
do q
ue p
ara
los
niño
s y
niña
s de
0 a
3
años
son
de
máx
ima
rele
vanc
ia e
l der
echo
al a
fect
o, a
la a
limen
taci
ón, a
est
ar s
ano,
a
educ
arse
, a
inte
ract
uar
y ju
gar22
, pu
es s
on é
stos
los
fac
tore
s qu
e in
terv
iene
n en
la
traye
ctor
ia d
e de
sarro
llo q
ue e
l niñ
o pu
ede
segu
ir. P
or c
ontra
ste,
ent
re lo
s ni
ños
de 0
-3añ
os d
e ed
ad l
as d
imen
sion
es c
ívic
as -
expr
esad
as e
n as
pect
os c
omo
la i
dent
idad
, la
lib
erta
d de
rel
igió
n, c
onci
enci
a y
asoc
iaci
ón-
o de
pro
tecc
ión
espe
cial
–m
anife
stad
a en
ca
sos
de c
onfli
cto
con
la le
y o
de a
buso
de
drog
as il
egal
es-
son
abs
tracc
ione
s qu
eno
tie
nen
aplic
ació
n ni
ngun
a en
la p
ráct
ica
en e
stos
niñ
os.
Sint
etiz
ando
, se
ha
quer
ido
mos
trar
que
los
dist
into
s es
fuer
zos
real
izad
os a
niv
el
inte
rnac
iona
l por
des
arro
llar s
iste
mas
de
mon
itore
o y
eval
uaci
ón d
e pr
oces
os e
n pr
o de
la
infa
ncia
tem
pran
a no
han
sid
o pl
enam
ente
sat
isfa
ctor
ios,
tal q
ue s
e tra
ta d
e un
a ta
rea
aún
pend
ient
e.
22Fo
ndo
de la
s Nac
ione
s Uni
das p
ara
la In
fanc
ia (U
NIC
EF).
14
Serie
Ref
lexi
ones
: INF
ANCI
A Y
ADO
LESC
ENC
IA
1.4.
El d
esar
rollo
inte
gral
com
o el
obj
eto
del d
erec
ho d
e lo
s ni
ños
de 0
-3 a
ños
Este
trab
ajo
prop
one
un m
arco
con
cept
ual c
uyo
núcl
eo e
s el
des
arro
llo in
tegr
al d
el n
iño,
en
el e
nten
dido
de
que,
com
o se
det
alla
rá m
ás a
dela
nte,
se
trata
de
un p
roce
so c
uya
natu
rale
za e
n es
ta e
tapa
de
la v
ida
perm
ite d
istin
guir
a lo
s ni
ños
de 0
-3 a
ños
del r
esto
de
la in
fanc
ia (s
in p
erju
icio
de
todo
s lo
s at
ribut
os q
ue a
mbo
s gr
upos
com
parte
n).
Dic
ha o
pció
n se
bas
a en
el s
upue
sto
de q
ue “l
a pr
otec
ción
de
los
dere
chos
del
niñ
o só
lo
pued
e se
r lo
grad
a m
edia
nte
la p
rovi
sión
de
una
aten
ción
hol
ístic
a cu
alita
tiva
desd
e el
co
mie
nzo”
. Tra
slad
ando
los
prin
cipi
os y
artí
culo
s de
la C
DN
a lo
s té
rmin
os m
ás c
oncr
etos
im
plic
ados
en
el d
esar
rollo
del
niñ
o, la
tota
l im
plem
enta
ción
de
este
trat
ado
se h
ace
más
fa
ctib
le23
.C
ierta
men
te,
el d
esar
rollo
int
egra
l de
l ni
ño s
e m
uest
ra c
ongr
uent
e co
n la
s pr
inci
pale
s ca
ract
erís
ticas
de
la C
DN
, y p
erm
ite c
onst
ituir
el “
puen
te e
ntre
el d
esar
rollo
hum
ano
y el
de
sarro
llo d
e lo
s de
rech
os”24
que
pued
e re
pres
enta
r la
Con
venc
ión,
pue
sto
que:
i.)re
spet
a su
car
ácte
r in
tegr
al: e
n la
infa
ncia
tem
pran
a, e
l des
arro
llo e
s un
pro
ceso
qu
e in
volu
cra
al n
iño
en to
das
sus
dim
ensi
ones
; en
parti
cula
r, en
trelo
s 0
y lo
s 3
años
de
edad
, eta
pa e
n la
cua
l cad
a un
a de
est
as d
imen
sion
es e
stá
inex
trica
blem
ente
liga
da a
las
otra
s, d
e m
odo
que
la tr
ayec
toria
que
sig
ue u
na im
pact
a fu
erte
men
te s
obre
las
otra
s. A
sí,
teni
endo
co
mo
foco
an
alíti
co
el
desa
rrollo
de
l ni
ño,
es
posi
ble
abar
car
toda
s la
s di
men
sion
es d
e la
vid
a de
l niñ
o, c
omo
pide
la C
DN
.ii.
)tie
ne a
l ni
ño c
omo
suje
to d
el a
nális
is:
el d
esar
rollo
es
un p
roce
so q
ue,
si b
ien
ocur
re g
raci
as a
la
inte
racc
ión
–más
o m
enos
pró
xim
a-de
l ni
ño c
on l
os m
últip
les
cont
exto
s qu
e lo
rod
ean,
se
real
iza
en c
ada
niño
indi
vidu
alm
ente
. Con
secu
ente
men
te, l
a tra
yect
oria
de
desa
rrollo
esp
ecífi
ca e
s di
stin
ta p
ara
cada
niñ
o, c
omo
resu
ltado
de
la
mez
cla
de s
us c
arac
terís
ticas
bio
lógi
cas
con
sus
expe
rienc
ias
ambi
enta
les.
Así
, co
n el
de
sarro
llo c
omo
cent
ro d
el a
nális
is, s
e re
spet
a el
pre
cept
o de
la C
DN
de q
ue e
s el
niñ
o el
su
jeto
de
dere
cho.
iii.)
obse
rva
las
nece
sida
des
com
o de
rech
os: e
l des
arro
llo e
s un
pro
ceso
que
afe
cta
a to
dos
los
niño
s, s
iend
o su
real
izac
ión
un a
sunt
o qu
e co
mpr
omet
e a
la h
uman
idad
toda
, y
conv
ierte
al n
iño
en u
na “
pers
ona
hum
ana
porta
dora
de
dem
anda
s so
cial
es”.
Se c
umpl
e as
í co
n el
pre
cept
o m
anda
do p
or la
CD
Nde
no
ver
al n
iño
com
o “u
n m
ero
rece
ptor
o
bene
ficia
rio d
e la
asi
sten
cia
soci
al25
.Ad
emás
, la
equ
ival
enci
a en
tre d
erec
hos
y de
sarro
llo e
s co
ngru
ente
con
los
prin
cipi
os
bási
cos
que
estru
ctur
an la
Con
venc
ión,
por
cua
nto:
i.)ca
utel
a el
“int
erés
sup
erio
r del
niñ
o”: e
ntre
los
0 y
los
3 añ
os d
e ed
ad, e
l des
arro
llo
es e
l eve
nto
más
cru
cial
, pue
s lo
s ev
ento
s qu
e oc
urre
n en
est
a et
apa
impa
ctan
sob
re to
do
el d
esar
rollo
pos
terio
r, al
canz
ando
incl
uso
la v
ida
adul
ta. E
l des
arro
llo in
tegr
al re
pres
enta
as
í, el
inte
rés
supe
rior d
el n
iño
de 0
-3 a
ños.
ii.)
proc
ura
la “
no d
iscr
imin
ació
n” d
el n
iño:
el f
oco
en e
l des
arro
llo in
tegr
al d
el n
iño
perm
ite tr
atar
al n
iño
com
o un
mie
mbr
o de
la h
uman
idad
igua
l al r
esto
(el d
esar
rollo
es
un
proc
eso
que
no c
esa
en to
da la
vid
a), a
sí c
omo
un m
iem
bro
con
nece
sida
des
espe
cial
es
(en
los
prim
eros
año
s de
vid
a, e
l des
arro
llo p
osee
esp
ecia
les
cara
cter
ístic
as, r
azón
por
la
cual
, ade
más
, sup
one
un tr
atam
ient
o pe
culia
r).
23F.
De
los
Áng
eles
-Bau
tista
. 200
1. “
Rig
hts
from
the
star
t: EC
D a
nd th
e C
onve
ntio
n on
the
Rig
hts
of th
e C
hild
(CR
C)”
: 1.
En
Early
Chi
ldho
od M
atte
rs N
° 98
(the
bulle
tin o
f the
Ber
nard
Van
Lee
r Fou
ndat
ion)
. (Tr
aduc
ción
libr
e de
las a
utor
as).
24C
iller
o, M
. “In
fanc
ia, A
uton
omía
y d
erec
hos:
una
cue
stió
n de
prin
cipi
os”.
(s.d
.e.).
25C
iller
o, M
. “In
fanc
ia, A
uton
omía
y d
erec
hos:
una
cue
stió
n de
prin
cipi
os”.
(s.d
.e.).
15
iii.)
resp
eta
la “
auto
nom
ía p
rogr
esiv
a”: a
unqu
e en
tre lo
s 0
y lo
s 3
años
la a
uton
omía
de
l niñ
o es
cas
i nul
a, e
l foc
o en
el d
esar
rollo
per
mite
ent
ende
rla c
omo
una
cual
idad
que
se
deb
e fo
men
tar d
esde
los
prim
eros
año
s.iv
.)pe
rmite
la “p
rote
cció
n ef
ectiv
a” d
e lo
s de
rech
os: e
l des
arro
llo e
s su
scep
tible
de
ser
cuan
tific
ado
en d
iver
sas
dim
ensi
ones
, de
man
era
que
hace
pos
ible
ado
ptar
med
idas
par
a su
mon
itore
o y
prom
oció
n.E
n sí
ntes
is, s
e pr
opon
e un
mar
co d
e an
ális
is e
n el
cua
l el d
esar
rollo
inte
gral
con
stitu
ye e
l ob
jeto
del
der
echo
de
los
niño
s de
0-3
año
s. D
e ac
uerd
o co
n es
ta p
ropu
esta
, los
der
echo
s de
l niñ
o se
cum
plen
en
la m
edid
a en
que
su
desa
rrol
lo s
e re
aliz
a de
l mej
or m
odo.
1.5.
La p
ersp
ectiv
a de
aná
lisis
: el m
odel
o ho
lístic
o e
inte
ract
ivo
El
Mod
elo
Hol
ístic
o e
Inte
ract
ivo
de
los
Con
dici
onan
tes
del
Des
arro
llo
del
Niñ
o (e
sque
mat
izad
o en
la g
ráfic
a de
más
aba
jo) c
apta
muy
bie
n la
con
junc
ión
prop
uest
a en
tre
dere
chos
y d
esar
rollo
, ya
que
perm
ite, p
orun
a pa
rte, d
ar c
uent
a de
la s
ituac
ión
del n
iño
con
resp
ecto
a s
us d
erec
hos,
y,
por
otro
, m
ostra
r su
rel
ació
n co
n lo
s ag
ente
s qu
e in
terv
iene
n en
ella
, en
un
anál
isis
que
exp
lica
el d
esar
rollo
com
o el
pro
duct
o de
la
inte
racc
ión
del n
iño
con
los
dive
rsos
con
text
os q
ue lo
rode
an.
Cie
rtam
ente
, el d
esar
rollo
del
niñ
o de
0-3
año
s es
un
proc
eso
com
plej
o qu
e, c
omo
se v
erá
con
deta
lle e
n la
s se
ccio
nes
post
erio
res,
rec
ibe
la i
nflu
enci
a de
fac
tore
s de
dis
tinta
na
tura
leza
, cuy
a co
njun
ción
def
ine
la tr
ayec
toria
de
desa
rrollo
esp
ecífi
ca q
ue s
igue
cad
a ni
ño e
n pa
rticu
lar.
Por
ello
, la
ad
ecua
da
com
pren
sión
de
l de
sarro
llo
no
pued
e ob
serv
ar
al
niño
en
ai
slam
ient
o de
su
ambi
ente
, sin
o qu
e pr
ecis
a co
nsid
erar
los
dive
rsos
con
text
os q
ue, c
on
dist
into
s gr
ados
de
cerc
anía
, tie
nen
rela
ción
con
su
vida
26.
Des
de e
sta
pers
pect
iva,
es
nece
sario
enf
ocar
, en
for
ma
sim
ultá
nea,
dos
tip
os d
e in
tera
cció
n. L
a in
tera
cció
n de
l ni
ño,
com
o or
gani
smo
biol
ógic
o, c
on e
l m
edio
soc
ial
inm
edia
to y
la in
tera
cció
n en
tre e
l sis
tem
a so
cial
y e
l am
bien
te d
el n
iño.
De
esta
man
era,
es
pos
ible
obs
erva
r, co
mo
parte
de
un ú
nico
pro
ceso
, la
s fu
erza
s qu
e co
nfig
uran
las
in
tera
ccio
nes
cotid
iana
s de
l ni
ño e
n su
fam
ilia y
los
con
text
os s
ocia
les
en q
ue e
llas
ocur
ren27
.
En
efec
to,
el
desa
rrollo
oc
urre
de
ntro
de
múl
tiple
s co
ntex
tos,
de
sde
inte
racc
ione
s pr
óxim
as e
n el
ám
bito
fam
iliar
hast
a di
spos
icio
nes
dist
ales
est
able
cida
s a
mod
o de
po
lític
as p
or p
arte
del
Est
ado28
.
Así,
la e
xper
ienc
ia in
divi
dual
del
niñ
o pu
ede
ser v
ista
com
o un
sub
sist
ema
dent
ro d
e ot
ros
sist
emas
, ins
erto
s a
su v
ez e
n si
stem
as m
ás a
mpl
ios,
“a
mod
o de
est
ruct
uras
ani
dada
s,
cada
una
den
tro d
e la
sig
uien
te,
com
o un
con
junt
o de
muñ
ecas
rus
as”29
. E
l des
arro
llo
infa
ntil
se d
escr
ibe
a pa
rtir
de l
a in
terre
laci
ón e
ntre
fue
rzas
bio
lógi
cas,
psi
coló
gica
s,
26Pa
palia
, D; S
. Wen
dkos
Old
s; R
. Dus
kin.
200
1. “
Psic
olog
ía d
el d
esar
rollo
”. B
ogot
á, M
cGra
w-H
ill.
27G
arba
rino,
J.; B
. Gan
zel.
2000
.” T
he H
uman
Eco
logy
of E
arly
Ris
k. E
n H
andb
ook
of E
arly
Chi
ldho
od In
terv
entio
n”. J
. Sh
onko
ff; S
. Mei
sels
. Cam
brid
ge U
.K.,
Cam
brid
ge U
nive
rsity
Pre
ss.
28H
ause
r-C
ram
, P.
: M
. Er
icks
on;
C.
Ups
hur.
2000
. “A
n Ex
pand
ed V
iew
of
Prog
ram
Eva
luat
ion
in E
arly
Chi
ldho
od
Inte
rven
tion”
. En
Han
dboo
k of
Ear
ly C
hild
hood
Int
erve
ntio
n. J
. Sh
onko
ff; S
. M
eise
ls.
Cam
brid
ge U
.K.,
Cam
brid
ge
Uni
vers
ity P
ress
.29
Bro
nfen
bren
ner,
U. 1
979.
“Th
e Ec
olog
y of
Hum
an D
evel
opm
ent”
. C
ambr
idge
, M
A,
Har
vard
Uni
vers
ity P
ress
: 22
. (T
radu
cció
n lib
re d
e la
s aut
oras
).16
Serie
Ref
lexi
ones
: INF
ANCI
A Y
ADO
LESC
ENC
IA
soci
ales
y c
ultu
rale
s, c
uya
conj
unci
ón h
ace
de é
l un
proc
eso
com
plej
o, c
onfo
rmad
o po
r fa
ctor
es d
e di
stin
to n
ivel
, muc
ho d
e el
los
sin
cone
xión
evi
dent
e.
Ello
impl
ica
que
las
opor
tuni
dade
s y
los
riesg
os q
ue e
nfre
nta
el d
esar
rollo
del
niñ
o so
n re
sulta
do d
e la
inte
rrela
ción
ent
re la
bio
logí
a y
la s
ocie
dad,
enf
atiz
ando
el o
rigen
soc
ial d
e lo
s fe
nóm
enos
bio
lógi
cos
(com
o el
impa
cto
de la
pob
reza
sob
re la
mor
bilid
ad).
Por e
sto,
la
traye
ctor
ia d
e de
sarro
llo q
ue s
egui
rá e
l ni
ño n
o se
pue
de p
rede
cir
sin
cono
cer
las
cara
cter
ístic
as d
ey
las
rela
cion
es q
ue e
stab
lece
con
el m
edio
en
que
habi
ta.
Evid
ente
men
te, n
o to
dos
los
fact
ores
que
par
ticip
an e
n el
des
arro
llo d
el n
iño
se re
laci
onan
co
n él
de
la m
ism
a m
aner
a: a
lgun
os d
e el
los
ejer
cen
una
influ
enci
a di
rect
a, m
ient
ras
otro
s lo
hac
en in
dire
ctam
ente
. Es
lo q
ue m
uest
ra e
l sig
uien
te m
odel
o, q
ue a
naliz
a el
am
bien
te
en c
uatro
niv
eles
más
allá
del
niñ
o, y
don
de la
pro
xim
idad
res
pect
o de
él i
ndic
a el
gra
do
de m
edia
tizac
ión
de s
u re
laci
ón.
17
MO
DEL
O H
OLÍ
STIC
O E
INTE
RAC
TIVO
DE
LOS
CO
ND
ICIO
NAN
TES
DEL
DES
AR
RO
LLO
DEL
NIÑ
O
EST
AD
OSa
lud,
Edu
caci
ón, T
raba
jo, M
edio
am
bien
te fí
sico,
Justi
cia,
San
eam
ient
o
CO
MU
NID
AD
Nut
rició
n, sa
lud,
acc
eso
a se
rvic
ios,
parti
cipa
ción
.
Red
es so
cial
es, c
ohes
ión,
serv
icio
s soc
iale
s, ca
lidad
, cul
tura
FAM
ILIA
Cui
dado
, car
ga g
enét
ica
NIÑ
OD
erec
hos d
el n
iño
Rel
acio
nes e
ntre
los n
ivel
es
Ada
ptad
o de
: Pa
n A
mer
ican
Hea
lth O
rgan
izat
ion
2001
.Reg
iona
l St
rate
gic
Plan
for
Hea
lth P
rom
otio
n an
d In
tegr
ated
Chi
ld
Dev
elop
men
t. W
orki
ng D
ocum
ent.
Sept
embe
r 200
1. W
ashi
ngto
n D
C.
Niñ
o. E
ste
nive
l inv
oluc
ra a
l niñ
o en
las
dist
inta
s di
men
sion
es q
ue lo
con
stitu
yen
(físi
ca,
psíq
uica
, em
ocio
nal,
cogn
itiva
, so
cial
), ba
jo e
l en
tend
ido
de q
ue c
onfo
rman
un
todo
in
tegr
ado
holís
ticam
ente
.
Fam
ilia. P
ara
la m
ayor
ía d
e lo
s ni
ños,
est
e ni
vel e
s el
que
se
rela
cion
a m
ás d
irect
amen
te
con
él y
con
stitu
ye s
u re
fere
nte
más
dire
cto
acer
ca d
e su
rea
lidad
. Est
á co
nfor
mad
o po
r aq
uello
s pa
trone
s ef
ectiv
amen
te
expe
rimen
tado
s po
r el
ni
ño
en
la
vida
co
tidia
na,
inde
pend
ient
e de
la n
atur
alez
a qu
e le
s or
igin
e.
La ri
quez
a de
est
e ni
vel d
epen
de d
e su
cap
acid
ad p
ara
estim
ular
al n
iño
y pa
ra p
rove
erle
de
un
cont
exto
em
ocio
nalm
ente
hab
ilitan
te y
des
afia
nte
para
su
desa
rrollo
. D
e es
ta
capa
cida
d de
pend
e la
dis
tanc
ia e
ntre
lo q
ue e
l niñ
o pu
ede
lleva
r a
cabo
sol
o (s
u ni
vel
actu
al d
e de
sarro
llo)
ylo
que
el
niño
pue
de h
acer
con
ayu
da (
su n
ivel
de
desa
rrollo
po
tenc
ial).
18
Serie
Ref
lexi
ones
: INF
ANCI
A Y
ADO
LESC
ENC
IA
En la
med
ida
en q
ue e
l niñ
o ej
erce
influ
enci
a so
bre
la fa
milia
y é
sta,
a s
u ve
z, la
eje
rce
sobr
e él
, am
bos
se d
esen
vuel
ven
conj
unta
men
te,
influ
enci
ados
a s
u ve
z po
r fu
erza
s ge
nera
das
dent
ro y
fuer
a de
ello
s.
Com
unid
ad. S
on lo
s es
cena
rios
que
hace
n de
sop
orte
del
des
arro
llo d
el n
iño,
per
o en
los
cual
es é
ste
no ti
ene
parti
cipa
ción
dire
cta.
En e
ste
nive
l, el
des
arro
llo d
el n
iño
es c
ondi
cion
ado
por d
os in
stan
cias
. La
prim
era
son
las
cond
icio
nes
en q
ue s
e en
cuen
tran
los
padr
es d
el n
iño,
las
cua
les
influ
yen
en s
u de
sem
peño
en
el n
ivel
fam
iliar,
mej
orán
dolo
o e
mpe
orán
dolo
(ej
empl
os d
el p
rimer
cas
o so
n el
sal
ario
ade
cuad
o y
el h
orar
io f
lexi
ble;
del
seg
undo
, el
des
empl
eo y
los
baj
os
sala
rios)
. La
seg
unda
ins
tanc
ia s
on l
as o
rient
acio
nes
y co
nten
idos
de
las
deci
sion
es
tom
adas
en
aque
llos
esce
nario
s qu
e af
ecta
n la
exp
erie
ncia
cot
idia
na d
e lo
s ni
ños
y su
s fa
milia
s (c
omo
la p
rovi
sión
o s
uspe
nsió
n de
fon
dos
para
pro
gram
as d
e in
terv
enci
ón
tem
pran
a).
La fo
rtale
za d
e un
a co
mun
idad
es
defin
ida
por l
a ca
ntid
ad y
cal
idad
de
las
rela
cion
es q
ue
unen
los
dist
into
s el
emen
tos
que
lo in
tegr
an e
ntre
sí,
así c
omo
con
la fa
milia
del
niñ
o.
Est
ado.
Cor
resp
onde
al
conj
unto
de
cuer
pos
o in
stitu
cion
es p
erm
anen
tes
que
tom
an
deci
sion
es d
e ca
ráct
er n
acio
nal.
Este
niv
el i
nclu
ye a
quel
las
disp
osic
ione
s y
acci
ones
pr
opic
iada
s qu
e im
pact
an s
obre
los
ante
riore
s ni
vele
s de
scrit
os y
que
, po
r es
to,
tiene
n al
gún
tipo
de re
perc
usió
n so
bre
el n
iño.
Form
an p
arte
de
este
niv
el la
s po
lític
as d
e sa
lud
y nu
trici
ón in
fant
il, la
s de
sal
ud m
ater
nal,
la le
gisl
ació
n en
favo
r de
la m
ujer
(en
asp
ecto
s co
mo
la d
efin
ició
n de
los
perío
dos
pre
y po
stna
tal),
las
del
cui
dado
inf
antil
, la
s de
pro
tecc
ión
al n
iño,
y o
tras
polít
icas
soc
iale
s co
mo
las
dirig
idas
al s
anea
mie
nto.
Es im
porta
nte
dist
ingu
ir al
Est
ado
del g
obie
rno,
que
cor
resp
onde
a to
das
las
inst
anci
as
públ
icas
que
tom
an d
ecis
ione
s en
un
dete
rmin
ado
mom
ento
y q
ue o
bede
cen
a un
a si
tuac
ión
parti
cula
r de
pode
r.
No
obst
ante
, la
per
spec
tiva
desc
rita,
que
expl
ica
la i
nflu
enci
a qu
e lo
s di
stin
tos
nive
les
ejer
cen
sobr
e el
des
arro
llo d
el n
iño
en l
a vi
da d
iaria
, es
ins
ufic
ient
e y
no d
el t
odo
adec
uada
par
a an
aliz
ar la
pro
blem
átic
a de
los
dere
chos
del
niñ
o.
Con
res
pect
o a
la C
DN
, los
niv
eles
ref
erid
os n
o se
enc
uent
ran
enca
dena
dos
de a
cuer
do
con
la m
ism
a ló
gica
que
act
úa s
obre
el d
esar
rollo
del
niñ
o, e
sto
es, q
ue e
l niñ
o en
tabl
a un
a re
laci
ón d
irect
a só
lo c
on s
u fa
milia
, m
ient
ras
que
la q
ue e
stab
lece
con
los
otro
s ni
vele
s es
tá in
term
edia
da p
or é
sta.
A d
ifere
ncia
, la
CD
Nde
fine
al n
iño
com
o el
obj
eto
dire
cto
de la
s or
ient
acio
nes
y ac
cion
es d
e to
dos
los
nive
les
que
com
pone
n su
am
bien
te,
sin
que
exis
ta u
na in
term
edia
ción
lógi
ca e
ntre
el n
iño
y to
dos
ello
s. L
a C
DN
repr
esen
ta
“una
nue
va c
once
pció
n de
l niñ
o y
de s
us re
laci
ones
con
la
fam
ilia,
laso
cied
ad y
el E
stad
o ...
, do
nde
al n
iño
se le
con
side
ra y
def
ine
segú
n su
s at
ribut
os y
19
sus
dere
chos
ant
e el
Est
ado,
la fa
milia
y la
soc
ieda
d...
deja
ndo
atrá
s la
imag
en d
el n
iño
obje
to d
e re
pres
enta
ción
, pro
tecc
ión
y co
ntro
lde
los
padr
es o
el E
stad
o”30
.
Des
de la
per
spec
tiva
de la
CD
N, c
orre
spon
de a
cad
a ni
vel q
ue c
ompo
ne e
l am
bien
te d
el
niño
ten
er c
omo
cons
ider
ació
n pr
imor
dial
el
inte
rés
supe
rior
del
niño
, si
n qu
e ni
ngun
o pu
eda
sust
raer
se d
e la
s ob
ligac
ione
s qu
e en
est
e se
ntid
o le
cor
resp
onde
n. P
ara
esto
, el
mun
do d
ebe
“ada
ptar
se a
los
niño
s”31
, hac
iend
o qu
e, ta
nto
la fa
milia
, com
o la
soc
ieda
d y
el E
stad
o ab
ando
nen
cual
quie
r noc
ión
que
ante
pong
a su
s pr
opio
s in
tere
ses
a lo
s de
l niñ
o,
pues
ést
os “t
iene
n de
rech
o a
que
su in
teré
s se
con
side
re p
riorit
aria
men
te e
n el
dis
eño
de
polít
icas
, en
su e
jecu
ción
, en
los
mec
anis
mos
de
asig
naci
ón d
e re
curs
os y
de
reso
luci
ón
de c
onfli
ctos
”32.
Así,
corre
spon
de a
la fa
milia
, en
prim
er lu
gar,
hace
rse
carg
o de
l cui
dado
dire
cto
del n
iño
y al
Est
ado,
por
su
parte
, est
able
cer e
l mar
co q
ue p
erm
ita a
l niñ
o ej
erce
r los
der
echo
s qu
e la
Con
venc
ión
le g
aran
tiza,
sin
inte
rven
ir ar
bitra
riam
ente
en
la v
ida
fam
iliar33
.
La id
ea d
e qu
e la
sat
isfa
cció
n de
los
dere
chos
del
niñ
o es
una
mis
ión
que
corre
spon
de a
to
dos
los
nive
les
de la
soc
ieda
d, q
ueda
sub
raya
da c
uand
o la
CD
N, a
un p
rivile
gian
do a
la
fam
ilia c
omo
agen
te p
rinci
pal34
resp
ecto
del
niñ
o, l
imita
su
auto
ridad
en
caso
s de
in
cum
plim
ient
o de
sus
func
ione
s, d
eleg
ando
al E
stad
o es
ta r
espo
nsab
ilidad
. “La
CD
Nes
pr
ofun
dam
ente
res
petu
osa
de l
as r
elac
ione
s ni
ño-fa
milia
, en
fatiz
ando
el
rol
de l
as
polít
icas
soc
iale
s bá
sica
s y
de p
rote
cció
n de
la n
iñez
y la
fam
ilia, l
imita
ndo
la in
terv
enci
ón
tute
lar
del E
stad
o a
una
últim
a in
stan
cia
que
supo
ne q
ue h
an fa
llado
los
esfu
erzo
s de
lafa
milia
y lo
s pr
ogra
mas
soc
iale
s ge
nera
les”
35.
Las
rela
cion
es e
ntre
los
dis
tinto
s ni
vele
s qu
e se
est
able
cen
a pa
rtir
de l
a C
DN
no s
e en
cuen
tran
nece
saria
men
te e
n la
rea
lidad
, ya
que
aqu
í m
ucha
s in
stan
cias
sig
uen
oper
ando
con
la ló
gica
que
pod
ría s
er ll
amad
a “tr
adic
iona
l”. E
s el
cas
o, p
or e
jem
plo,
de
las
sala
s cu
nas;
gen
eral
men
te c
once
bida
s –p
or l
as f
amilia
s, l
a so
cied
ad y
el
Esta
do-
com
o es
paci
os d
e gu
arde
ría in
fant
il, q
ue fa
cilit
an la
inco
rpor
ació
n de
la m
ujer
al m
undo
la
bora
l, su
ser
vici
o se
redu
ce a
la p
rote
cció
n fís
ica
del n
iño,
sin
que
las
otra
s ár
eas
de s
u de
sarro
llo r
ecib
an e
l es
tímul
o m
ás c
onve
nien
te36
. Te
nien
do a
l ni
ño c
omo
cent
ro,
la
situ
ació
n se
ría o
tra:
un s
ervi
cio
dise
ñado
y a
dapt
ado
para
pro
mov
er a
l m
áxim
o su
s di
stin
tas
pote
ncia
lidad
es.
Es p
reci
so r
ecal
car
que
el M
odel
o H
olís
tico
e In
tera
ctiv
o de
los
Con
dici
onan
tes
del
Des
arro
llo d
el N
iño,
aun
que
tiene
a é
ste
com
o nú
cleo
del
aná
lisis
, no
corre
spon
de a
un
mod
elo
expl
icat
ivo
de n
ivel
indi
vidu
al. E
n es
te a
nális
is s
e as
igna
cru
cial
impo
rtanc
ia a
los
agen
tes
que
no t
iene
n re
laci
ón d
irect
a co
n el
niñ
o, p
or c
uant
o re
cono
ce q
ue i
nclu
so
aque
llos
aspe
ctos
en
apar
ienc
ia m
ás p
erso
nale
s co
ntie
nen
una
inde
lebl
e m
arca
de
nive
l so
ciet
al.
30C
iller
o, M
. “In
fanc
ia, a
uton
omía
y d
erec
hos:
una
cue
stió
n de
prin
cipi
os”.
(s.d
.e.).
31C
GEC
CD
. 200
1. A
Res
pons
e to
the
Glo
bal M
ovem
ent f
or C
hild
ren’
s R
ally
ing
Cal
l and
Out
com
e D
ocum
ent “
A W
orld
Fi
t for
Chi
ldre
n”. E
n Ea
rly C
hild
hood
Mat
ters
N° 9
8 (th
e bu
lletin
of t
he B
erna
rd V
an L
eer F
ound
atio
n).
32C
iller
o, M
. “In
fanc
ia, a
uton
omía
y d
erec
hos:
una
cue
stió
n de
prin
cipi
os”.
(s.d
.e.).
33C
iller
o, M
. “In
fanc
ia, a
uton
omía
y d
erec
hos:
una
cue
stió
n de
prin
cipi
os”.
(s.d
.e.).
34M
unro
, L. 2
001.
“A
Prin
cipa
l-Age
nt A
naly
sis
of th
e Fa
mily
. Im
plic
atio
ns fo
r the
Wel
fare
Sta
te”.
Am
eric
an J
ourn
al o
f Ec
onom
ics a
nd S
ocio
logy
,60
(4),
octo
ber.
35C
iller
o, M
.” In
fanc
ia, a
uton
omía
y d
erec
hos:
una
cue
stió
n de
prin
cipi
os”.
(s.d
.e.).
36U
NIC
EF.
2001
. “I
mpa
cto
educ
ativ
o de
la
ense
ñanz
a pr
eesc
olar
: re
sulta
dos,
caus
as y
des
afío
s”.
(Cic
lo d
e de
bate
s D
esaf
íos d
e la
Pol
ítica
Edu
caci
onal
, N°7
). Sa
ntia
go d
e C
hile
, UN
ICEF
.20
Serie
Ref
lexi
ones
: INF
ANCI
A Y
ADO
LESC
ENC
IA
Al r
espe
cto,
cab
e su
bray
ar e
l pap
el p
rinci
pal q
ue, e
n re
laci
ón c
on e
l des
arro
llo d
el n
iño,
co
rresp
onde
a la
com
unid
ad y
al E
stad
o. P
or s
er e
l des
arro
llo d
el n
iño
un fe
nóm
eno
que
bien
pue
de s
er c
alifi
cado
com
o un
“he
cho
soci
al”37
, su
det
erm
inac
ión
desd
e lo
s ni
vele
s m
acro
de
la s
ocie
dad
es c
asi t
otal
. Po
r la
mis
ma
razó
n, la
influ
enci
a qu
e a
nive
l mic
ro
(est
o es
, de
la f
amilia
o d
el n
iño)
se
pued
e ej
erce
r so
bre
la tr
ayec
toria
de
desa
rrollo
es
mín
ima.
No
obst
ante
, des
de u
na p
ersp
ectiv
a de
der
echo
s, e
s pr
ecis
o ve
rific
ar la
situ
ació
n de
los
niño
s en
el
nive
l in
divi
dual
, pu
es é
sta
es l
a ún
ica
man
era
de c
onoc
er e
l gr
ado
de
real
izac
ión
de s
u po
tenc
ial d
e de
sarro
llo,
resp
etan
do e
l pro
pósi
to d
e la
Con
venc
ión
de
prom
over
y p
rote
ger l
os d
erec
hos
de c
ada
niño
: “to
dos
los
dere
chos
deb
en s
er a
plic
ados
a
todo
s lo
s ni
ños,
sin
exc
epci
ón a
lgun
a”38
.
2.N
IÑO
S Y
NIÑ
AS
2.1.
La c
onfig
urac
ión
del c
ereb
ro
El d
esar
rollo
del
ser
hum
ano
es u
n pr
oces
o qu
e pa
rte c
asi d
esde
cer
o. A
l mom
ento
de
su
naci
mie
nto
el s
er h
uman
o, e
stá
dota
do d
e ca
paci
dade
s el
emen
tale
s as
ocia
das
a su
so
brev
iven
cia
(com
o lo
s re
flejo
s de
su
cció
ny
llant
o)
y un
am
plio
co
njun
to
de
pote
ncia
lidad
es d
e di
stin
ta ín
dole
que
pue
den
ser d
espl
egad
as a
lo la
rgo
de s
u de
sarro
llo.
Ello
es
así p
orqu
e al
mom
ento
de
nace
r, el
cer
ebro
no
ha c
ompl
etad
o su
mad
urac
ión
y m
ás b
ien
se e
ncue
ntra
en
las
fase
s pr
imar
ias
de e
ste
proc
eso.
Y s
i bi
en e
stá
ya
conf
orm
ado
en s
u es
truct
ura
(la c
ual e
stá
dete
rmin
ada
gené
ticam
ente
), po
see
mín
imas
co
nexi
ones
y s
ende
ros
neur
onal
es, d
e m
aner
a qu
e su
org
aniz
ació
n y
func
ione
s no
est
án
toda
vía
defin
idas
.
El d
esar
rollo
del
cer
ebro
es,
en
los
tres
prim
eros
año
s de
vid
a, e
l eje
cen
tral d
el d
esar
rollo
in
tegr
al d
el n
iño,
ya
que
es e
n es
te p
erío
do c
uand
o de
ben
ocur
rir l
os e
vent
os m
ás
impo
rtant
es d
e su
mad
urac
ión39
.
37D
e ac
uerd
o co
n la
clá
sica
def
inic
ión
de E
mile
Dur
khei
m,
un h
echo
soc
ial
se c
arac
teriz
a po
r: su
ext
erio
ridad
con
re
spec
to d
e la
s co
ncie
ncia
s in
divi
dual
es;
la a
cció
n co
activ
a qu
e ej
erce
o e
s su
scep
tible
de
ejer
cer
sobr
e es
tas
mis
mas
co
ncie
ncia
s; s
u es
tado
de
inde
pend
enci
a en
rel
ació
n co
n su
s m
anife
stac
ione
s in
divi
dual
es; s
u ge
nera
lidad
. (19
95. “
Las
regl
as d
el m
étod
o so
ciol
ógic
o”. M
adrid
, Aka
l: 35
-44)
.38
UN
ICEF
,CH
ILE.
“C
onve
nció
n so
bre
Los
Der
echo
s de
l N
iño”
. A
prob
ada
por
la A
sam
blea
Gen
eral
de
las
Nac
ione
s U
nida
s, el
20
de n
ovie
mbr
e de
198
9.39
Shor
e, R
. 199
7. “
Ret
hink
ing
the
Bra
in. N
ew In
sigh
ts in
to E
arly
Dev
elop
men
t”. N
ew Y
ork,
Fam
ilies
and
Wor
k In
stitu
te. 21
Fuen
te:
Shor
e, R
. 199
7. “
Ret
hink
ing
the
Bra
in. N
ew I
nsig
hts
into
Ear
ly D
evel
opm
ent”
.New
Yor
k, F
amili
es a
nd
Wor
k In
stitu
te.
Des
de e
l nac
imie
nto
y ha
sta
cerc
a de
los
3 añ
os d
e ed
ad la
s si
naps
is s
e pr
oduc
en e
n el
ce
rebr
o co
n ni
vele
s de
vel
ocid
ad y
efic
ienc
ia v
ertig
inos
as,
los
cual
es n
o vu
elve
n a
ser
alca
nzad
os e
n el
res
to d
e la
vid
a. A
la e
dad
de d
os a
ños,
el n
úmer
o de
sin
apsi
s en
el
cere
bro
de u
n ni
ño h
a al
canz
ado
la c
antid
ad tí
pica
de
un a
dulto
; y a
la e
dad
de tr
es, l
as
sina
psis
exi
sten
tes
en e
l cer
ebro
de
un n
iño
(apr
oxim
adam
ente
100
0 tri
llone
s) d
uplic
an
las
de u
n ce
rebr
o ad
ulto
, ca
ntid
ad q
ue e
xced
e co
n cr
eces
la n
eces
aria
par
a la
vid
a de
l in
divi
duo.
Est
e nú
mer
o se
man
tiene
has
ta c
erca
de
los
diez
año
s de
eda
d, m
omen
to e
n el
cu
al e
n el
cer
ebro
com
ienz
a a
decl
inar
la d
ensi
dad
siná
ptic
a, d
e m
odo
tal q
ue h
acia
fine
s de
la a
dole
scen
cia
han
perm
anec
ido
cerc
a de
500
trillo
nes.
El d
esar
rollo
del
cer
ebro
pue
de s
er c
onsi
dera
do c
omo
un p
roce
so d
e pr
oduc
ción
y
desc
arte
de
sina
psis
, ya
que
a lo
larg
o de
toda
la v
ida
se e
ncue
ntra
pro
duci
endo
sin
apsi
s y
elim
inan
do s
elec
tivam
ente
el e
xces
o. E
nlo
s pr
imer
os tr
es a
ños
de v
ida
la p
rodu
cció
n es
m
ayor
que
la e
limin
ació
n; p
or e
l res
to d
e la
prim
era
déca
da d
e vi
da,
la p
rodu
cció
n y
la
elim
inac
ión
alca
nzan
un
cier
to b
alan
ce; a
l ent
rar
en la
ado
lesc
enci
a, la
elim
inac
ión
es e
l pr
oces
o do
min
ante
.
El p
roce
so d
e pr
oduc
ción
y e
limin
ació
n de
sin
apsi
s es
cla
ram
ente
ben
efic
ioso
, pu
es
perm
ite a
l niñ
o ad
apta
rse
con
faci
lidad
a d
ifere
ntes
con
text
os y
situ
acio
nes.
Fuen
te: S
hore
, R. 1
997.
“R
ethi
nkin
g th
e B
rain
. New
Insi
ghts
into
Ear
ly D
evel
opm
ent”
New
Yor
k, F
amili
es a
nd W
ork
Inst
itute
.
2.2.
La im
port
anci
a de
l am
bien
te
En e
ste
proc
eso
de p
rodu
cció
n y
desc
arte
de
sina
psis
por
par
te d
el c
ereb
ro, l
a in
tera
cció
n de
l ind
ivid
uo c
on e
l am
bien
te (
al r
eacc
iona
r al
est
ímul
o, r
ecog
er,
proc
esar
y a
lmac
enar
in
form
ació
n) c
umpl
e un
rol
prin
cipa
l. Al
par
ecer
, la
act
ivid
ad c
ereb
ral
sería
diri
gida
de
mod
o m
uy g
rues
o po
r pa
trone
s ne
uron
ales
gen
étic
amen
te c
onfig
urad
os;
en t
anto
, lo
s de
talle
s de
dic
hos
patro
nes
(es
deci
r, la
can
tidad
y ti
po d
e co
nexi
ones
sin
áptic
as) e
star
ían 22
Serie
Ref
lexi
ones
: INF
ANCI
A Y
ADO
LESC
ENC
IA
en g
ran
parte
con
dici
onad
os p
or la
inte
racc
ión
con
el a
mbi
ente
40. C
uand
o al
gún
estím
ulo
activ
a un
sen
dero
neu
rona
l, to
das
las
sina
psis
que
lo c
onfo
rman
reci
ben
y al
mac
enan
una
se
ñal q
uím
ica,
y r
esul
tan
forta
leci
das
por
la r
epet
ició
n de
est
a se
ñal.
Al s
uper
ar la
señ
alun
det
erm
inad
o um
bral
(el
cua
l var
ía d
epen
dien
do d
e la
zon
a de
l cer
ebro
), la
sin
apsi
s qu
eda
exen
ta d
e el
imin
ació
n, c
ondi
ción
que
le a
com
paña
has
ta la
adu
ltez.
De
la m
ism
a m
aner
a, a
quel
las
sina
psis
que
no
han
sido
suf
icie
ntem
ente
forta
leci
das
por
el e
stím
ulo,
so
n su
scep
tible
s de
ser
elim
inad
as.
Esta
car
acte
rístic
a es
lo q
ue s
e co
noce
com
o pl
astic
idad
cer
ebra
l, qu
e es
la c
apac
idad
del
ce
rebr
o pa
ra m
odifi
cars
e en
su
orga
niza
ción
y fu
ncio
nes
ante
la e
xper
ienc
ia a
mbi
enta
l41.
Esto
es
así p
orqu
e en
la c
orte
za c
ereb
ral d
ifere
ntes
reg
ione
s in
crem
enta
n su
tam
año
(al
aum
enta
r el n
úmer
o de
den
drita
s en
cad
a ne
uron
a) c
uand
o so
n ex
pues
tas
a co
ndic
ione
s es
timul
ante
s y,
mie
ntra
s m
ás p
rolo
ngad
as é
stas
, may
or s
u cr
ecim
ient
o. L
a es
timul
ació
n au
men
ta e
l núm
ero
de d
endr
itas
en c
ada
neur
ona,
cre
ando
gra
ndes
árb
oles
de
dend
ritas
y
célu
las
corti
cale
s es
pesa
s.
La c
onec
tivid
ad e
s un
ras
go c
ruci
al d
el c
ereb
ro,
debi
do a
que
los
send
eros
neu
rona
les
prod
ucid
os d
uran
te l
os p
rimer
os a
ños
de l
a vi
da p
orta
n se
ñale
s y
perm
iten
proc
esar
in
form
ació
n a
lo la
rgo
de to
da la
vid
a. C
ómo
se p
iens
a y
apre
nde
a lo
larg
o de
toda
la v
ida
está
est
rech
amen
te r
elac
iona
do c
on e
l tip
o y
la c
antid
ad d
e es
as c
onex
ione
s. C
uand
o la
ex
perie
ncia
y e
l apr
endi
zaje
han
cre
ado
send
eros
neu
rona
les
fuer
tes,
ést
os s
e co
nvie
rten
en v
ías
expe
dita
s pa
ra l
a tra
nsm
isió
n de
las
señ
ales
, ta
l qu
e el
pro
cesa
mie
nto
de l
a in
form
ació
n re
quie
re u
n es
fuer
zo re
lativ
amen
te p
eque
ño.
Sobr
e es
te ú
ltim
o pu
nto,
con
vien
e re
cord
ar q
ue l
os m
ás r
ecie
ntes
hal
lazg
os s
obre
el
cere
bro
mue
stra
n qu
e se
trat
a de
un
órga
no a
ltam
ente
com
parti
men
taliz
ado
(tant
o, q
ue s
e ha
lleg
ado
a su
gerir
que
el c
ereb
ro s
ería
, más
que
un
órga
no, u
n co
njun
to d
e ór
gano
s),
dond
e ca
da á
rea
-lo c
ual i
nclu
ye a
las
neur
onas
que
la c
ompo
nen-
cum
ple
una
func
ión
espe
cial
, no
int
erca
mbi
able
con
las
otra
s. E
ste
proc
eso
de e
spec
ializ
ació
n se
rea
liza
dura
nte
la g
esta
ción
: la
s cé
lula
s ce
rebr
ales
deb
en a
scen
der
por
la p
ared
del
cer
ebro
, de
sliz
ando
cél
ulas
elo
ngad
as d
enom
inad
as c
élul
as g
lial42
hast
a al
canz
ar s
u po
sici
ón
exac
ta e
n la
cor
teza
cer
ebra
l. Pa
ra q
ue e
ste
proc
eso
ocur
ra n
orm
alm
ente
, la
secu
enci
a y
opor
tuni
dad
debe
n aj
usta
rse
a un
pro
gram
a m
uy p
reci
so.
Mie
ntra
s un
a cé
lula
esc
ala
la
pare
d co
rtica
l, en
tra e
n co
ntac
to c
on la
s nu
mer
osas
cél
ulas
que
enc
uent
ra a
su
paso
, lo
cual
act
iva
vario
sge
nes
que
defin
en la
iden
tidad
, ubi
caci
ón y
mis
ión
de la
cél
ula.
Si a
lgo
(com
o la
exp
osic
ión
a co
ndic
ione
s am
bien
tale
s ad
vers
as,
la i
nade
cuad
a nu
trici
ón,
el
abus
o de
sus
tanc
ias
o la
exp
osic
ión
a la
rad
iaci
ón)
alte
ra e
ste
proc
eso,
los
efe
ctos
pu
eden
ser
dev
asta
dore
s: u
na c
élul
a ex
travi
ada
de s
u tra
yect
oria
pue
de m
orir
en s
u ca
min
o; p
ero
si l
o te
rmin
a en
el
luga
r o
mom
ento
equ
ivoc
ado
y fo
rma
una
sina
psis
in
apro
piad
a, e
l re
sulta
do p
uede
ser
un
deso
rden
neu
rona
l se
vero
, co
mo
epile
psia
, au
tism
o o
esqu
izof
reni
a43.
40G
reen
ough
, W. T
., J.
E. B
lack
; Ch.
S. W
alla
ce: “
Expe
rienc
e an
d B
rain
Dev
elop
men
t. C
hild
Dev
elop
men
t”, 1
987,
58:
53
9-55
9.41
Mas
ten,
A
. S.
; J.
Dou
glas
C
oast
wor
th:
“The
D
evel
opm
ent
of
Com
pete
nce
in
Favo
urab
le
and
Unf
avou
rabl
e En
viro
nmen
ts. L
esso
ns F
rom
Res
earc
h on
Suc
cess
ful C
hild
ren”
. Am
eric
an P
sych
olog
ist,
1998
, 53
(2):
205-
220.
42El
cer
ebro
con
tiene
dos
tip
os d
e cé
lula
s: n
euro
nas
y cé
lula
s gl
ial.
Las
célu
las
glia
l ap
oyan
y c
ompl
emen
tan
varia
s fu
ncio
nes
de la
s ne
uron
as. E
n la
cor
teza
cer
ebra
l, la
rgas
cél
ulas
glia
l for
man
las
“par
edes
cor
tical
es”
que
las
neur
onas
de
ben
esca
lar p
ara
alca
nzar
su p
ropi
a po
sici
ón d
uran
te e
l des
arro
llo d
el c
ereb
ro. E
ste
proc
eso
es c
onoc
ido
com
o m
igra
ción
ne
uron
al (
Shor
e, R
. 199
7. R
ethi
nkin
g th
e B
rain
. New
Ins
ight
s in
to E
arly
Dev
elop
men
t. N
ew Y
ork,
Fam
ilies
and
Wor
k In
stitu
te: 7
). (T
radu
cció
n lib
re d
ela
s aut
oras
).43
Shor
e, R
. 199
7. R
ethi
nkin
g th
e Br
ain.
New
Insi
ghts
into
Ear
ly D
evel
opm
ent.
New
Yor
k, F
amili
es a
nd W
ork
Inst
itute
. 23
Fuen
te: S
hore
, R. 1
997.
“R
ethi
nkin
g th
e B
rain
. New
Insi
ghts
into
Ear
ly D
evel
opm
ent”
. New
Yor
k, F
amili
es a
nd W
ork
Inst
itute
.
2.3.
Los
tiem
pos
prim
ordi
ales
Para
alc
anza
r los
más
alto
s ni
vele
s de
des
arro
llo c
ereb
ral a
trav
és d
e la
inte
racc
ión
con
el
ambi
ente
es
cruc
ial l
a op
ortu
nida
d, e
s de
cir,
el m
omen
to d
e la
vid
a en
que
ést
a oc
urre
: si
bien
el a
pren
diza
je c
ontin
úa a
tra
vés
de t
odo
el c
iclo
de
vida
, ha
y tie
mpo
s es
pecí
ficos
pa
ra q
ue s
e re
alic
e en
for
ma
óptim
a. P
uest
o qu
e la
s di
fere
ntes
reg
ione
s de
l ce
rebr
o m
adur
an
en
dist
into
s m
omen
tos,
ca
da
una
de
ella
s es
m
ás
sens
ible
a
dist
inta
s ex
perie
ncia
s en
dife
rent
es e
dade
s y,
por
est
a ra
zón,
dur
ante
est
os p
erío
dos
críti
cos,
el
cere
bro
es p
artic
ular
men
te e
ficie
nte
ante
par
ticul
ares
tip
os d
e ap
rend
izaj
e y
susc
eptib
le
dese
r alte
rado
en
su a
rqui
tect
ura.
Con
may
or d
etal
le, l
os ta
mbi
én ll
amad
os "
tiem
pos
prim
ordi
ales
" no
se
pres
enta
n pa
ra e
l ce
rebr
o co
mo
un t
odo,
sin
o m
ás b
ien
para
cad
a ár
ea d
el c
ereb
ro p
or s
epar
ado.
Las
co
nexi
ones
cer
ebra
les
se p
rodu
cen
activ
ando
cad
a zo
na e
n di
stin
tos
mom
ento
s y
con
dife
rent
es g
rado
s de
inte
nsid
ad. A
sí, p
or e
jem
plo,
al m
es d
e vi
da h
ay in
tens
a ac
tivid
ad e
n la
s ár
eas
corti
cal y
sub
corti
cal,
las
cual
es c
ontro
lan
las
func
ione
s se
nsor
ial y
mot
riz.
La
activ
idad
cor
tical
se
elev
a en
tre e
l seg
undo
y e
l ter
cer m
es d
e vi
da, t
iem
po p
rimor
dial
par
a la
est
imul
ació
n vi
sual
y a
uditi
va.
Cer
ca d
el o
ctav
o m
es,
la c
orte
za f
ront
al m
uest
ra u
na
activ
idad
met
aból
ica
incr
emen
tada
; es
ta á
rea
del
cere
bro
regu
la l
as e
moc
ione
s y
el
pens
amie
nto,
y s
e en
cuen
traen
ple
na a
ctiv
idad
al m
omen
to e
n qu
e el
niñ
o av
anza
en
la
auto
rregu
laci
ón y
forta
lece
su
apeg
o co
n su
s cu
idad
ores
prim
ario
s.
24
Serie
Ref
lexi
ones
: INF
ANCI
A Y
ADO
LESC
ENC
IA
DES
ARR
OLL
O D
EL C
EREB
RO
: ALG
UN
AS E
TAPA
S FU
ND
AMEN
TALE
S
Fuen
te: M
. McC
ain
y F.
Mus
tard
. 199
9. “
Res
ervi
ng th
e re
al b
rain
dra
in: e
arly
Yer
as S
tudy
”.O
ntar
io, a
bril:
31.
Tom
ado
de U
nice
f. Es
tado
Mun
dial
de
la In
fanc
ia 2
001.
En t
érm
inos
prá
ctic
os,
esto
qui
ere
deci
r qu
e al
ind
ivid
uo s
e le
abr
en l
as l
lam
adas
“v
enta
nas
de o
portu
nida
des”
par
a el
apr
endi
zaje
en
mom
ento
s es
pecí
ficos
de
la v
ida,
los
que,
de
acue
rdo
con
cier
tos
auto
res,
no
se e
xten
dería
n m
ás a
llá d
e lo
s di
ez o
doc
e añ
os
de e
dad44
.
Perío
do p
rena
tal
0-1
años
1-3
años
3-6
años
Des
arro
llo m
otor
Con
trol e
moc
iona
l
Apeg
o so
cial
Voca
bula
rio
Mat
emát
icas
/Lóg
ica
Fuen
te: H
anco
ck, L
. 199
6. “W
hy d
o sc
hool
s flu
nk b
iolo
gy?”
En R
evis
ta N
ewsw
eek
19: 4
2-43
.
44H
anco
ck, L
. 199
6. “
Why
do
scho
ols f
lunk
bio
logy
?” E
n R
evis
ta N
ewsw
eek
N° 1
9.25
Con
vien
e ac
lara
r que
no
se p
rete
nde
afirm
ar q
ue, p
asad
o el
tiem
po p
rimor
dial
par
a ca
da
zona
del
cer
ebro
, su
desa
rrollo
est
é ve
dado
irre
vers
ible
men
te. M
ás b
ien
se q
uier
e de
cir
que
lueg
o de
est
e m
omen
to,
la o
portu
nida
d pa
ra t
raza
r ci
erta
cla
se d
e se
nder
os
neur
onal
es d
ism
inuy
e se
nsib
lem
ente
, pue
s re
quie
re m
ayor
tiem
po y
est
imul
ació
n pa
ra s
er
logr
ado.
Más
exa
ctam
ente
, la
pla
stic
idad
cer
ebra
l es
esp
ecia
lmen
te a
lta d
uran
te l
a pr
imer
a dé
cada
de
vida
. Pas
ado
este
per
íodo
, si b
ien
sigu
e si
endo
pos
ible
, tie
nde
a se
r m
enor
, en
la m
edid
a en
que
req
uier
e m
ayor
est
ímul
o y
tiem
po.
Esta
men
or c
apac
idad
ad
apta
tiva
se c
orre
spon
de c
on e
l dec
rem
ento
en
la d
ensi
dad
siná
ptic
a qu
e se
inic
ia ju
nto
con
la a
dole
scen
cia45
.
2.4.
La re
leva
ncia
de
las
inte
racc
ione
s in
terp
erso
nale
s
El d
esar
rollo
del
cer
ebro
es
resu
ltado
no
sólo
de
proc
esos
bio
lógi
cos
dete
rmin
ados
ge
nétic
amen
te; e
s ta
mbi
én p
rodu
cto
de e
xper
ienc
ias
físic
as, c
ogni
tivas
y e
moc
iona
les,
ya
que
se
orga
niza
en
re
spue
sta
a lo
s pa
trone
s,
inte
nsid
ad
y na
tura
leza
de
es
as
expe
rienc
ias.
Rec
ient
es in
vest
igac
ione
s ne
urol
ógic
as s
ugie
ren
que
el c
uida
do c
álid
o y
estim
ulan
te d
el
niño
tien
e un
pro
fund
o im
pact
o so
bre
su d
esar
rollo
. Al p
arec
er, e
l cui
dado
pro
duce
en
él
muc
ho m
ás q
ue s
u tra
nqui
lidad
, al
egría
y s
egur
idad
: la
s in
tera
ccio
nes
de e
ste
tipo
influ
enci
aría
n el
des
arro
llo d
e pa
trone
s de
con
exio
nes
neur
onal
es y
cum
plirí
an u
nas
func
ione
s bi
ológ
icas
, por
una
par
te, p
rom
otor
a de
l cre
cim
ient
o, la
seg
urid
ad e
moc
iona
l, el
fu
ncio
nam
ient
o co
gniti
vo y
la c
oord
inac
ión;
y,
por
otra
, pr
otec
tora
de
"inm
uniz
ació
n" d
el
niño
con
tra la
enf
erm
edad
, el e
stré
s o
el tr
aum
a.
De
acue
rdo
con
algu
nos
espe
cial
ista
s, e
ste
tipo
de e
xper
ienc
ias
perm
itiría
reg
ular
el
func
iona
mie
nto
del
sist
ema
neur
oend
ocrin
o, s
eñal
ando
el
umbr
al y
la
dura
ción
de
las
reac
cion
es e
moc
iona
les
al e
stré
s. P
or e
sto,
las
est
imul
acio
nes
físic
as y
psi
coló
gica
sad
ecua
das
prom
ueve
n un
bue
n de
sarro
llo e
n su
s di
stin
tas
dim
ensi
ones
, m
ient
ras
la
inad
ecua
da e
stim
ulac
ión
se a
soci
a co
n tra
yect
oria
s de
des
arro
llo re
trasa
das
o de
ficie
ntes
.
En p
artic
ular
, la
natu
rale
za d
el a
pego
ent
re lo
s pa
dres
y e
l niñ
o (e
s de
cir,
el ti
po y
tiem
po
de s
u co
ntac
to f
ísic
o, e
l gr
ado
de r
ecip
roci
dad
de s
us i
nter
acci
ones
, la
res
pues
ta d
el
cuid
ador
a la
s se
ñale
s de
l niñ
o y
la a
ctiv
ació
n de
l sis
tem
a se
nsor
ial d
el n
iño
por p
arte
del
cu
idad
or)
tiene
un
ef
ecto
de
cisi
vo,
en
algu
nos
caso
s ha
sta
la
adul
tez,
so
bre
las
capa
cida
des
regu
lato
rias
del n
iño.
En
espe
cífic
o, s
obre
sus
em
erge
ntes
hab
ilidad
es p
ara
desp
lega
r y
mod
ular
em
ocio
nes
y pa
ra r
egul
ar p
roce
sos
fisio
lógi
cos.
Se
ha s
eñal
ado
tam
bién
que
el a
pego
se
rela
cion
a co
n el
des
arro
llo c
ogni
tivo,
la p
rofic
ienc
ia li
ngüí
stic
a, la
ca
paci
dad
para
rela
cion
arse
con
otro
s, la
em
patía
46.
Tam
bién
par
a la
for
mac
ión
de a
pego
s ex
istir
ía u
n tie
mpo
prim
ordi
al,
el c
ual r
odea
ría e
l m
omen
to d
e na
cer.
Algu
nos
estu
dios
han
enc
ontra
do q
ue a
quel
los
niño
s qu
e ha
n en
trado
en
co
ntac
to
con
su
mad
re
inm
edia
tam
ente
de
spué
s de
su
na
cim
ient
o tie
nden
a
desa
rrolla
r ape
gos
más
seg
uros
con
ella
47.
45O
ECD
Obs
erve
r. 20
00. B
rain
Tra
in. E
n ht
tp://
ww
w.o
ecdo
bser
ver.o
rg/n
ews/
prin
tpag
e.ph
p/ai
d/38
8/B
rain
_tra
in_.
htm
l.D
i Pie
tro, J
. 200
0. “
Bab
y an
d th
e B
rain
: Adv
ance
s in
Chi
ld D
evel
opm
ent”
. Ann
ual R
evie
w o
f Pub
lic H
ealth
, 21:
455
-271
.46
Nac
hmia
s, M
.; M
. G
unna
r; S.
Man
gels
dorf;
R.
Hor
nik
Parr
itz;
K.
Bus
s. 19
96.
“Beh
avio
ral
Inhi
bitio
n an
d St
ress
R
eact
ivity
: the
Mod
erat
ing
Role
of A
ttach
men
t Sec
urity
”. C
hild
Dev
elop
men
t, 67
: 508
-522
.47
Gun
nar,
M.;
M. L
arso
n; L
. Her
tzga
ard;
M. H
arris
; L. B
rode
rsen
. 199
2. T
he S
tress
fuln
ess
of S
epar
atio
n am
ong
Nin
e-M
onth
-Old
Infa
nts:
Effe
cts o
f Soc
ial C
onte
xt V
aria
bles
and
Infa
nt T
empe
ram
ent.
Chi
ld D
evel
opm
ent,
63 (2
): 29
0-30
3.26
Serie
Ref
lexi
ones
: INF
ANCI
A Y
ADO
LESC
ENC
IA
En o
tra lí
nea
de e
stud
ios,
se
ha d
etec
tado
que
los
even
tos
traum
átic
os o
adv
erso
s, s
ean
psic
ológ
icos
o fí
sico
s, e
leva
n lo
s ni
vele
s in
divi
dual
es d
e la
hor
mon
a es
tero
idal
cor
tisol
, la
cual
afe
cta
el m
etab
olis
mo,
el s
iste
ma
inm
une
y el
cer
ebro
. De
este
mod
o, e
ste
tipo
de
expe
rienc
ias
pued
e so
cava
r el
des
arro
llo n
euro
lógi
co y
det
erio
rar
la fu
nció
n ce
rebr
al. D
e he
cho,
lo
s ni
ños
que
tiene
n al
tos
nive
les
de
corti
sol
en f
orm
a cr
ónic
apr
esen
tan
traye
ctor
ias
de d
esar
rollo
ret
rasa
das,
en
com
para
ción
con
las
de s
us p
ares
que
tie
nen
nive
les
de c
ortis
ol n
orm
al.
Los
niño
s qu
e re
cibe
n cu
idad
o se
nsiti
vo y
ric
o en
su
prim
er a
ño d
e vi
da s
on m
enos
pr
open
sos
a re
spon
der
a la
ten
sión
pro
duci
endo
cor
tisol
, en
com
para
ción
con
aqu
ello
s ni
ños
desc
uida
dos.
Y c
uand
o lo
hac
en,
pued
en r
ápid
a y
efic
ient
emen
te,
repr
imir
esa
resp
uest
a48.
2.5.
Algu
nos
fact
ores
de
riesg
o in
divi
dual
49
La li
tera
tura
sob
re d
esar
rollo
infa
ntil
da c
uent
a de
un
conj
unto
de
fact
ores
con
dici
onan
tes
que
repr
esen
tan
un ri
esgo
may
or p
ara
el d
esar
rollo
del
cer
ebro
en
elpe
ríodo
pre
nata
l y e
l pr
imer
año
de
vida
. Ent
re e
llos
cabe
des
taca
r50:
El
traum
a y
el a
buso
. Te
mpr
anas
exp
erie
ncia
s de
est
e tip
o pu
eden
int
erfe
rir c
on e
l de
sarro
llo d
e la
s ár
eas
subc
ortic
al y
lím
bica
s de
l cer
ebro
, lo
cua
l der
iva
en d
epre
sión
y
ansi
edad
ext
rem
as y
/o e
n in
capa
cida
d pa
ra f
orm
ar a
pego
s co
n ot
ros.
Exp
erie
ncia
s ad
vers
as d
uran
te la
infa
ncia
pue
den
dete
riora
r la
s ha
bilid
ades
cog
nitiv
as y
red
unda
r en
es
tilos
de
proc
esam
ient
o y
reso
luci
ón d
e pr
oble
mas
que
pre
disp
onen
al
indi
vidu
o a
resp
onde
r con
agr
esiv
idad
o v
iole
ncia
ant
e si
tuac
ione
s es
tresa
ntes
ofru
stra
ntes
. El e
fect
o co
mbi
nado
de
negl
igen
cia
y tra
uma
pued
e lle
var a
dra
mát
icos
det
erio
ros
en la
cap
acid
adce
rebr
al d
e m
odul
ació
n y
regu
laci
ón51
.
La d
epre
sión
mat
erna
. Aun
que
no to
dos
los
hijo
s de
mad
res
que
han
sufri
do d
epre
sion
es
pres
enta
n ef
ecto
s ne
gativ
os e
n su
des
arro
llo,
exis
te u
na c
lara
ten
denc
ia:
la d
epre
sión
m
ater
na p
uede
impe
dir l
a ac
tivid
ad c
ereb
ral s
alud
able
, par
ticul
arm
ente
la q
ue s
e re
laci
ona
con
la e
xpre
sión
y r
egul
ació
n de
em
ocio
nes.
Est
os e
fect
os a
dver
sos
radi
caría
n no
en
fact
ores
gen
étic
os p
redi
spon
ente
s, s
ino
en e
l tip
o de
rela
ción
est
able
cida
ent
re e
l niñ
o y
la
mad
re: l
as m
adre
s co
n de
pres
ión
a m
enud
o no
res
pond
en a
decu
adam
ente
al l
lant
o y
a lo
s lla
mad
os d
el n
iño,
exp
resa
n em
ocio
nes
nega
tivas
, so
n m
enos
act
ivas
y
poco
co
mpr
omet
idas
co
n su
s be
bés,
se
m
uest
ran
intru
siva
s y
cont
rola
dora
s co
n el
los,
pr
opor
cion
an p
oca
aten
ción
y e
scas
a m
otiv
ació
na
la r
ealiz
ació
n de
nue
vas
tare
as,
no
resp
onde
n ad
apta
tivam
ente
a la
s se
ñale
s de
l niñ
o, n
i se
mue
stra
n ca
pace
s de
ofre
cerle
s
48G
unna
r, M
.; M
. Lar
son;
L. H
ertz
gaar
d; M
. Har
ris; L
. Bro
ders
en. 1
992.
“Th
e St
ress
fuln
ess
of S
epar
atio
n am
ong
Nin
e-M
onth
-Old
Infa
nts:
Effe
cts o
f Soc
ial C
onte
xt V
aria
bles
and
Infa
nt T
empe
ram
ent”
. Chi
ld D
evel
opm
ent,
Apr
il, 6
3 (2
): 29
0-30
3.G
unna
r, M
. “Q
ualit
y of
Car
e an
d th
e Bu
fferin
g of
Stre
ss P
hysi
olog
y: I
ts P
oten
tial i
n Pr
otec
ting
the
Dev
elop
ing
Hum
an
Bra
in. U
nive
rsity
of
Min
esso
ta I
nstit
ute
of C
hild
Dev
elop
men
t”, 1
996.
Cita
do e
n R.
Sho
re. 1
997.
“Re
thin
king
the
Brai
n.
New
Insig
hts i
nto
Early
Dev
elop
men
t”. N
ueva
Yor
k, F
amili
es an
d W
ork
Insti
tute
.Su
sman
, E.
J.
1998
. “B
ehav
iour
al D
evel
opm
ent:
An
inte
grat
ive
Pers
pect
ive”
. In
tern
atio
nal
Jour
nal
of B
ehav
iora
l D
evel
opm
ent,
22 (4
): 67
1-67
9.49
Daw
son
G, A
shm
an S
; Car
ver L
. “Th
e ro
le o
f ear
ly e
xper
ienc
e in
shap
ing
beha
viou
ral a
nd b
rain
de
velo
pmen
t and
its i
mpl
icat
ions
for s
ocia
l pol
icy”
. Dev
elop
men
t and
Psy
chop
atoh
olog
y 20
00; 1
2: 6
95-7
12.
50Lö
sel,
F.; T
. Blie
sene
r; P.
Kfe
rl. 1
989.
On
the
Con
cept
of “
Invu
lner
abili
ty”:
Eva
luat
ion
and
Firs
t res
ults
of t
he B
iele
feld
Pr
ojec
t. “C
itado
en
Mic
hael
Bra
mbr
ing,
Frie
dric
h Lö
sel
& H
elm
ut S
kow
rone
k”:
Chi
ldre
n al
Ris
k: A
sses
smen
t, Lo
ngitu
dina
l Res
earc
h, a
nd In
terv
entio
n. N
ueva
Yor
k, W
alte
r de
Gru
yter
: 186
-219
.51
Mra
sek,
D.;
P. M
rase
k: “
Chi
ld M
altre
atm
ent”
, 198
5. C
itado
en
Mic
hael
Rut
ter
& L
ione
l H
erso
v (E
ds.):
“C
hild
and
A
dole
scen
t Psi
chia
try: M
oder
n A
ppro
ache
s”. O
xfor
d, B
lack
wel
l Sci
entif
ic P
ublic
atio
ns, 1
991:
679
-697
.27
la e
stim
ulac
ión
cogn
itiva
ade
cuad
a pa
ra p
rom
over
el s
alud
able
des
arro
llo d
e su
cer
ebro
. Se
ha
indi
cado
tam
bién
que
la d
epre
sión
es
más
ries
gosa
cua
ndo
exce
de lo
s se
is m
eses
de
sde
el n
acim
ient
o de
l niñ
o52.
El
abus
o de
sus
tanc
ias53
. R
ecie
ntes
inv
estig
acio
nes
prop
onen
qu
e el
cer
ebro
en
desa
rrollo
(tan
to e
n el
úte
ro c
omo
en e
l med
io p
ostn
atal
) es
muy
vul
nera
ble
a la
tem
pran
a ex
posi
ción
a la
nic
otin
a, e
l alc
ohol
y la
s dr
ogas
. Por
eje
mpl
o, s
e se
ñala
que
laex
posi
ción
al
alc
ohol
en
etap
aste
mpr
anas
de
la g
esta
ción
red
uce
el n
úmer
o de
cél
ulas
en
el tu
bo
neur
onal
(la
par
te d
el e
mbr
ión
que
da o
rigen
al c
ereb
ro y
al c
ordó
n es
pina
l) y
redu
ce e
l ta
mañ
o y
núm
ero
de d
endr
itas
de m
ucha
s ne
uron
as e
n el
cer
ebro
(esp
ecífi
cam
ente
en
la
corte
za) d
e lo
s be
bés.
Est
o, s
in c
onsi
dera
r que
los
bebé
s ex
pues
tos
al a
lcoh
ol d
uran
te e
l em
bara
zo ti
enen
alta
s po
sibi
lidad
es d
e pa
dece
r el
sín
drom
e de
alc
ohol
ism
o fe
tal,
elcu
al
se a
soci
a co
n ba
jo p
eso
al n
acer
, de
ficie
ncia
s de
l cre
cim
ient
o, a
norm
alid
ades
fac
iale
s,
una
ampl
ia
gam
a de
de
sórd
enes
ne
uron
alóg
icos
, re
tard
o m
enta
l, de
ficie
ncia
s pe
rcep
tual
es, l
ingü
ístic
as y
mot
oras
fina
s, y
pro
blem
as c
ondu
ctua
les.
Por
otra
par
te,
el f
umar
dur
ante
el
emba
razo
tam
bién
pue
de a
fect
ar e
l de
sarro
llo
tem
pran
o, y
a qu
e la
nic
otin
a de
l tab
aco
es c
apaz
de
atra
vesa
r la
pla
cent
a e
impa
ctar
di
rect
amen
te s
obre
el
feto
en
form
ació
n. A
lgun
as i
nves
tigac
ione
s se
ñala
n qu
e pu
ede
afec
tar e
l des
arro
llo d
el c
ereb
ro, a
l inh
ibir
el c
reci
mie
nto
neur
onal
. Tam
bién
pue
de a
ltera
r la
bio
quím
ica
cere
bral
, al i
nhib
ir la
rea
bsor
ción
del
exc
eso
de lo
s ne
urot
rans
mis
ores
(lo
s qu
ímic
os q
ue fl
uyen
en
la s
inap
sis,
per
miti
endo
la c
onex
ión
entre
las
neur
onas
) y c
on e
sto
incr
emen
tar
el n
ivel
de
exci
taci
ón e
n es
ta p
arte
del
cer
ebro
. Al
guno
s es
tudi
os h
an
mos
trado
qu
e la
ex
posi
ción
a
la
nico
tina
en
el
úter
o pu
ede
afec
tar
tam
bién
el
co
mpo
rtam
ient
o, p
rodu
cir u
n ap
rend
izaj
e m
enos
efic
ient
e y
una
activ
idad
mot
ora
elev
ada.
El c
onsu
mo
de c
ocaí
na t
empr
anam
ente
en
la g
esta
ción
pue
de in
terru
mpi
r la
mig
raci
ón
neur
onal
a t
ravé
s de
la
pare
d co
rtica
l, lo
cua
l, co
mo
ya s
e m
enci
onó,
pue
de g
ener
ar
impo
rtant
es d
esór
dene
s. E
n et
apas
más
ava
nzad
as d
e la
ges
taci
ón,
la c
ocaí
na p
uede
in
terfe
rir c
on la
pro
ducc
ión
de s
inap
sis,
pue
sto
que
-en
un g
rado
muc
ho m
ayor
que
la
nico
tina-
inhi
be la
rea
bsor
ción
de
neur
otra
nsm
isor
es.
Adem
ás,
se h
a en
cont
rado
que
la
expo
sici
ón a
la c
ocaí
na e
n el
úte
ro p
uede
pro
duci
r pro
blem
as d
e at
enci
ón, p
roce
sam
ient
o de
info
rmac
ión,
apr
endi
zaje
y m
emor
ia;
adem
ás s
e as
ocia
con
alte
raci
ones
fis
ioló
gica
s,
com
o el
ritm
o ca
rdía
co, l
a pr
esió
n sa
nguí
nea
y lo
s ci
clos
dia
rios
de c
ortis
ol.
La m
alnu
trici
ón. D
esde
su
mis
ma
gest
ació
n, la
con
dici
ón n
utric
iona
l del
niñ
o ej
erce
una
po
dero
sa i
nflu
enci
a en
su
desa
rrollo
. U
na p
lace
nta
poco
des
arro
llada
o u
na p
elvi
s m
ater
na e
stre
cha
(am
bas,
def
icie
ncia
s nu
trici
onal
es a
dqui
ridas
int
erge
nera
cion
alm
ente
) pu
eden
inte
rferir
con
el a
decu
ado
desa
rrollo
del
feto
u o
casi
onar
pro
blem
as o
bsté
trico
s.
Junt
o co
n es
to, e
l des
arro
llo d
el s
iste
ma
nerv
ioso
cen
tral d
el fe
to d
epen
de d
e qu
e le
sea
n pr
opor
cion
ados
en
cant
idad
es a
decu
adas
un
conj
unto
de
nutri
ente
s. P
or e
jem
plo,
el
défic
it de
cie
rtas
vita
min
as e
spec
ífica
s pu
ede
caus
arle
dañ
os n
euro
lógi
cos
tem
pora
les
o pe
rman
ente
s, c
omo
tam
bién
def
icie
ncia
s ne
urop
sico
lógi
cas;
la d
efic
ienc
ia d
e ác
ido
fólic
o pu
ede
man
ifest
arse
en
m
alfo
rmac
ione
s ta
n de
vast
ador
as
com
o la
an
ance
falia
(in
exis
tenc
ia d
e ce
rebr
o en
el
feto
) o
la e
spin
a bí
fida
(des
arro
llo d
e la
par
te b
aja
del
cord
ón e
spin
al fu
era
de la
pro
tecc
ión
de lo
s hu
esos
de
la e
spin
a ve
rtebr
al).
Adem
ás, l
a de
snut
rició
n se
vera
dur
ante
el e
mba
razo
pue
de re
dund
ar e
n un
abo
rto e
spon
táne
o54.
52G
unna
r, M
.; S.
Man
geld
orf;
M. L
arso
n; L
. Her
tsga
ard.
198
9. A
ttach
men
t, Te
mpe
ram
ent,
and
Adr
enoc
ortic
al A
ctiv
ity in
In
fanc
y: A
Stu
dy o
f Psy
choe
ndoc
rine
Reg
ulat
ion.
Dev
elop
men
tal P
sych
olog
y, 2
5 (3
): 35
5-36
3.53
Shor
e, R.
199
7. “
Reth
inki
ng th
e Bra
in. N
ew In
sight
s int
o Ea
rly D
evel
opm
ent”
. Nue
va Y
ork,
Fam
ilies
and
Wor
k In
stitu
te.
54N
elso
n, C
h. 2
000.
“Th
e N
euro
biol
ogic
al B
ases
of E
arly
Inte
rven
tion”
. En
Han
dboo
k of
Ear
ly C
hild
hood
Inte
rven
tion.
J.
Shon
koff;
S. M
eise
ls. C
ambr
idge
U.K
., C
ambr
idge
Uni
vers
ity P
ress
.28
Serie
Ref
lexi
ones
: INF
ANCI
A Y
ADO
LESC
ENC
IA
Tam
bién
en
la i
nfan
cia
tem
pran
a, l
as d
efic
ienc
ias
nutri
cion
ales
pue
den
tene
r ef
ecto
s de
vast
ador
es y
dur
able
s, p
udie
ndo
afec
tar v
aria
s di
men
sion
es d
el d
esar
rollo
del
niñ
o. L
a ca
lidad
de
la a
limen
taci
ón d
uran
te lo
s pr
imer
os a
ños
de v
ida
pued
e co
nlle
var
varia
dos
y pr
ofun
dos
efec
tos
nega
tivos
, co
mo
por
ejem
plo,
ret
raso
en
el d
esar
rollo
fís
ico
y m
otor
; de
ficie
ncia
s di
vers
as e
n el
des
arro
llo c
ogni
tivo,
y e
n es
pecí
fico
sobr
e el
niv
el d
e in
telig
enci
a; p
robl
emas
con
duct
uale
s y
de i
nteg
raci
ón s
ocia
l; dé
ficit
aten
cion
al y
baj
os
nive
les
de lo
gro
educ
ativ
o. U
n ej
empl
o de
est
a re
laci
ón lo
ofre
cen
el m
ejor
des
arro
llo d
el
cere
bro
y lo
s m
ás a
ltos
nive
les
de in
telig
enci
a qu
e al
canz
an lo
s ni
ños
alim
enta
dos
con
lech
e m
ater
na r
espe
cto
de l
os a
limen
tado
s co
n le
che
sint
étic
a; c
ierta
men
te,
la l
eche
m
ater
na p
osee
áci
dos
gras
os e
senc
iale
s pa
ra e
l de
sarro
llo d
e la
est
ruct
ura
y de
las
cé
lula
s ce
rebr
ales
55.
La p
obre
za.
La l
itera
tura
mun
dial
ha
mos
trado
que
los
niñ
os q
ue c
rece
n en
pob
reza
en
frent
an u
n al
to ri
esgo
de
segu
ir un
a tra
yect
oria
de
desa
rrollo
retra
sada
o d
efic
ient
e. L
a de
priv
ació
n ec
onóm
ica
afec
ta la
nut
rició
n de
la m
adre
y d
el n
iño,
el a
cces
o a
cuid
ado
méd
ico,
la s
egur
idad
de
su a
mbi
ente
, los
niv
eles
de
estré
s ex
perim
enta
dos
por l
os p
adre
s o
los
cuid
ador
es d
el n
iño
y el
tipo
de
estím
ulos
que
ést
e re
cibe
. Aun
que
es d
ifíci
l ais
lar l
os
efec
tos
dire
ctos
de
la p
obre
za e
n el
des
arro
llode
l niñ
o, d
iver
sas
inve
stig
acio
nes
mue
stra
n qu
e im
pact
a ne
gativ
amen
te s
obre
su
desa
rrollo
, y
que
pare
ce a
rrast
rar
toda
s su
s de
ficie
ncia
s en
una
bol
a de
nie
ve a
med
ida
que
crec
e. D
awso
n y
cola
bora
dore
s56-e
n un
a an
ális
is s
obre
la n
euro
psic
olog
ía d
el d
esar
rollo
-ha
n en
cont
rado
que
en
com
unid
ades
po
bres
los
aspe
ctos
que
con
dici
onan
el r
etra
so e
n el
des
arro
llo s
on la
pre
senc
ia d
e un
a al
ta p
reva
lenc
ia d
e es
trés
en la
fam
ilia, e
n pa
rticu
lar e
n la
mad
re; l
a m
alnu
trici
ón p
ropi
a de
la
fa
lta
de
acce
so
a nu
trien
tes
de
calid
ad
y ca
ntid
ad
adec
uada
y la
s m
enor
es
opor
tuni
dade
s de
edu
caci
ón.
El
estré
s fa
milia
r, du
rant
e el
pe
ríodo
pr
enat
al
ocas
iona
ría
alte
raci
ones
en
el
ej
e hi
potá
lam
o-hi
pófis
is-s
upra
rrena
l de
l fe
to.
Dur
ante
el
perío
do p
ostn
atal
el
efec
to e
star
ía
med
iado
por
la r
elac
ión
del n
iño
con
el c
uida
dor
prim
ario
(pe
rson
a si
gnifi
cativ
a qu
e pa
sa
may
or t
iem
po c
on e
l ni
ño);
si é
sta
es d
efic
itaria
oca
sion
aría
un
incr
emen
to e
n la
pr
oduc
ción
de
corti
sol.
Este
hec
ho s
e su
ele
ver e
n si
tuac
ione
s de
vio
lenc
ia in
trafa
milia
r y
sepo
tenc
ia s
i el
cui
dado
r pr
imar
io n
o ha
des
arro
llado
sen
sibi
lidad
y c
apac
idad
de
resp
uest
a a
los
requ
erim
ient
os
del
niño
. Fi
nalm
ente
, la
fa
lta
de
opor
tuni
dade
s ed
ucac
iona
les
gene
raría
am
bien
tes
men
os f
avor
able
s en
el
hoga
r pa
ra e
l de
sarro
llo
infa
ntil.
Po
run
lad
o, s
e ha
det
erm
inad
o qu
e lo
s rie
sgos
fís
icos
son
may
ores
por
las
co
ndic
ione
s de
vid
a (v
ivie
ndas
peq
ueña
s, a
vec
es c
on h
acin
amie
nto,
con
mat
eria
les
de
mal
a ca
lidad
y e
n un
am
bien
te c
on s
anea
mie
nto
inap
ropi
ado)
, co
mo
tam
bién
por
el
ambi
ente
psi
coem
ocio
nal,
por l
a fa
lta d
e ac
ceso
a e
stím
ulos
apr
opia
dos
para
el d
esar
rollo
in
fant
il (li
bros
, jue
gos
adec
uado
s pa
ra s
u ed
ad, i
nter
acci
ón s
egur
a co
n ot
ros)
. Un
fact
or
críti
co a
est
a ed
ad e
s la
pos
ibilid
ad d
e ex
plor
ar e
l mun
do,
a pa
rtir
de l
a ex
posi
ción
a
expe
rienc
ias
cont
rola
das,
se
gura
s,
y re
laci
onad
as
con
el
jueg
o.
Esto
pe
rmite
el
de
splie
gue
de s
us c
apac
idad
es fí
sica
s, c
ogni
tivas
y e
moc
iona
les.
En
sect
ores
de
pobr
eza,
el
ent
orno
con
stitu
ye u
n fa
ctor
que
red
uce
esta
s po
sibi
lidad
es (
falta
de
área
s ve
rdes
en
zona
sde
pob
reza
urb
ana,
tem
or a
la a
gres
ión
del m
edio
) y
por
tant
o la
riq
ueza
de
las
expe
rienc
ias
salu
dabl
es p
ara
el d
esar
rollo
.
“Yea
rs o
f Pro
mis
e. W
hat S
cien
ce T
ells
us a
bout
the
Crit
ical
Ear
ly P
erio
d of
Chi
ld D
evel
opm
ent (
s.d.e
.)”.
55Sc
honk
off,
J.; P
. Mar
shal
l. 20
00. “
The
Bio
logy
of
Dev
elop
men
tal V
ulna
rabi
lity”
. En
Han
dboo
k of
Ear
ly C
hild
hood
In
terv
entio
n. J.
Sho
nkof
f; S.
Mei
sels
. Cam
brid
ge U
.K.,
Cam
brid
ge U
nive
rsity
Pre
ss.
56D
awso
n G
, Ash
man
S; C
arve
r L. “
The
role
of e
arly
exp
erie
nce
in sh
apin
g be
havi
oura
l and
bra
in
deve
lopm
ent a
nd it
s im
plic
atio
ns fo
r soc
ial p
olic
y”. D
evel
opm
ent a
nd P
sych
opat
ohol
ogy
2000
; 12:
695
-712
. 29
Para
fina
lizar
est
e ap
arta
do, c
abe
dest
acar
que
la li
tera
tura
esp
ecia
lizad
a co
ncue
rda
que
ning
ún e
lem
ento
ni
patró
n de
ele
men
tos
parti
cula
res
es l
o qu
e de
fine
el r
umbo
del
de
sarro
llo; m
ás b
ien,
es
la re
unió
n de
múl
tiple
s fa
ctor
es e
n un
con
text
o lo
que
exp
lica
este
pr
oces
o57. E
l des
arro
llo n
o se
real
iza
mec
ánic
amen
te: l
as in
tera
ccio
nes
entre
los
fact
ores
so
n co
mpl
ejas
en
na
tura
leza
y
dife
rent
es
para
el
de
sarro
llo
de
las
com
pete
ncia
s so
cioe
moc
iona
les
y co
gniti
vas
de lo
s ni
ños58
.
3.LA
FA
MIL
IA
3.1.
El C
uida
do
Des
de s
u co
ncep
ción
y h
asta
los
tres
años
de
edad
, en
par
ticul
ar e
n el
prim
er a
ño d
e vi
da,
el n
iño
es a
bsol
utam
ente
dep
endi
ente
de
los
adul
tos.
Pas
ado
este
per
íodo
, co
mie
nza
a ad
quiri
r una
cie
rta a
uton
omía
que
le p
erm
ite v
aler
se p
or s
í mis
mo
en a
lgun
os
aspe
ctos
59.
Por
ello
, pa
ra
que
el
niño
de
es
tas
edad
es
pued
a de
sarro
llars
e,
le
debe
n se
r pr
opor
cion
ados
tod
os l
os e
lem
ento
s pa
ra s
atis
face
r la
s ne
cesi
dade
s pr
opia
s de
cad
a es
tadi
o qu
e at
ravi
esa,
ya
que
él n
o es
cap
az d
e ob
tene
rlos
por
sí m
ism
o. E
s lo
que
m
uest
ra e
l re
cuad
ro q
ue s
igue
, el
cua
l, si
n pr
eten
sion
es d
e ex
haus
tivid
ad,
rese
ña l
as
nece
sida
des
que
se d
eben
sat
isfa
cer
en e
l niñ
o de
sde
su n
acim
ient
o ha
sta
los
tres
y m
edio
año
s de
eda
d.
En o
tras
pala
bras
, par
a de
sarro
llars
e en
form
a óp
tima,
el n
iño
nece
sita
reci
bir c
uida
do. E
s de
cir,
el p
roce
so q
ue r
esul
ta e
n la
cre
ació
n de
un
‘am
bien
te h
abilit
ante
’, pa
ra a
poya
r su
óp
timo
desa
rrollo
... E
l cui
dado
incl
uye
lo q
ue lo
s ad
ulto
s y
los
otro
s si
gnifi
cativ
os e
n la
vi
da d
el n
iño
son
capa
ces
de p
rove
erle
, co
mo
la n
utric
ión
apro
piad
a, l
a sa
lud,
la
alim
enta
ción
, la
est
imul
ació
n, la
com
unic
ació
n, la
seg
urid
ad,
la p
rote
cció
n, e
l apo
yo,
el
afec
to, e
l mod
elaj
e ap
ropi
ado,
y e
l tie
mpo
que
requ
iere
el n
iño
para
asi
mila
r y c
rece
r. En
re
sum
en,
el c
uida
do e
s el
con
junt
o in
tegr
ado
de a
ccio
nes
que
aseg
uran
al
niño
la
com
bina
ción
sin
érgi
ca d
e pr
otec
ción
y a
poyo
par
a el
des
arro
llo d
e su
sal
ud, n
utric
ión,
y d
e lo
s as
pect
os p
sico
soci
ales
y c
ogni
tivos
de
su d
esar
rollo
60.
“El
cuid
ado
incl
uye
más
que
la
man
tenc
ión
del
niño
seg
uro
y lib
re d
e da
ño.
Incl
uye
tam
bién
la
lact
anci
a m
ater
na,
la p
rovi
sión
de
segu
ridad
em
ocio
nal
y re
ducc
ión
de l
a te
nsió
n; l
a pr
ovis
ión
de a
brig
o y
ropa
; la
alim
enta
ción
; el
bañ
o; l
a su
perv
isió
n en
el
inod
oro;
la p
reve
nció
n y
aten
ción
de
la e
nfer
med
ad; c
rianz
a y
dem
ostra
ción
de
afec
to; l
a in
tera
cció
n y
estim
ulac
ión;
el
jueg
o y
soci
aliz
ació
n; l
a pr
otec
ción
ant
e pa
tóge
nos;
y l
a pr
ovis
ión
de u
n am
bien
te s
egur
o pa
ra e
xplo
rar.
El c
uida
do i
nclu
ye a
dem
ás e
l us
o de
re
curs
os e
xtra
fam
iliare
s, c
omo
la s
alud
clín
ica
prev
entiv
a y
cura
tiva,
el c
uida
do p
rena
tal;
los
recu
rsos
de
la c
omun
idad
y d
e la
red
fam
iliar e
xten
sa”61
.
57Sa
mer
off,
A. J
.; R
. Sei
fer:
“Fam
iliar
Ris
k an
d C
hild
Com
pete
nce”
. Chi
ld D
evel
opm
ent,
1983
, 54:
125
4-12
68.
58Sa
mer
off,
A.;
R. S
eife
r. 19
83. “
Fam
iliar
Ris
k an
d C
hild
Com
pete
nce”
. Chi
ld D
evel
opm
ent,
54: 1
254-
1268
.59
Evan
s, J.
“Hea
lth C
are:
the
Car
e R
equi
red
to S
urvi
ve a
nd T
hriv
e”. T
he C
onsu
ltativ
e G
roup
on
Early
Chi
ldho
od a
nd
Dev
elop
men
t, C
oord
inat
ors’
Not
eboo
k N
° 13.
60Ev
ans,
J.; R
. Mye
rs; E
. Ilfe
ld. 2
000.
“Ea
rly C
hild
hood
Cou
nts.
A P
rogr
amm
ing
Gui
de o
n Ea
rly C
hild
hood
Car
e fo
r D
evel
opm
ent”
. Was
hing
ton
D.C
., W
orld
Ban
k: 3
, 392
. (Tr
aduc
ción
libr
e de
las a
utor
as).
61Ev
ans,
J. “H
ealth
Car
e: th
e C
are
Req
uire
d to
Sur
vive
and
Thr
ive”
. The
Con
sulta
tive
Gro
up o
n Ea
rly C
hild
hood
and
D
evel
opm
ent,
Coo
rdin
ator
s’ N
oteb
ook
N° 1
3: 5
. (Tr
aduc
ción
libr
e de
las a
utor
as)
30
Serie
Ref
lexi
ones
: INF
ANCI
A Y
ADO
LESC
ENC
IA
El c
uida
do e
s un
pro
ceso
inte
ract
ivo
entre
la m
adre
(o
el c
uida
dor
prim
ario
) y
el n
iño,
lo
cual
det
erm
ina
su c
alid
ad. É
sta
es p
rodu
cto
de la
reu
nión
de
vario
s fa
ctor
es q
ue re
side
n en
el n
iño,
ent
re lo
s qu
e de
stac
an lo
s si
guie
ntes
62:
NEC
ESID
ADES
PAR
AEL
DES
ARR
OLL
OD
ELO
SN
IÑO
SD
ESD
ESU
NAC
IMIE
NTO
HAS
TALO
STR
ESAÑ
OS
YM
EDIO
____
____
____
____
____
____
____
____
____
____
____
____
____
____
____
____
____
____
____
____
____
____
____
NAC
IMIE
NTO
A 3
MES
ES
Prot
ecci
ón d
el p
elig
ro fí
sico
Nut
rició
n ad
ecua
da (
es m
ejor
la
lech
e m
ater
na
excl
usiv
a)Ad
ecua
do
ciud
ado
de
la
salu
d (in
mun
izac
ión,
te
rapi
a de
rehi
drat
ació
n or
al s
i se
requ
iere
, hig
iene
)U
n ad
ulto
con
qui
en fo
rmar
ape
gos
Un
adul
to q
ue p
ueda
com
pren
der s
us s
eñal
esC
osas
par
a m
irar,
toca
r, oí
r, ol
er y
gus
tar
Opo
rtuni
dad
para
ser
abr
azad
o, c
anta
do y
mec
ido
4A
6M
ESES
Alo
ant
erio
r agr
egar
:O
portu
nida
d pa
ra e
xplo
rar e
l mun
doAp
ropi
ada
estim
ulac
ión
lingü
ístic
aO
portu
nida
des
diar
ias
para
juga
r co
n va
rieda
d de
ob
jeto
s
7A
12M
ESES
A lo
ant
erio
r agr
egar
:In
trodu
cció
n a
la a
limen
taci
ón s
uple
men
taria
Opo
rtuni
dad
para
oír
hist
oria
sU
n am
bien
te s
egur
o pa
ra e
xplo
rar
1A
2AÑ
OS
A lo
ant
erio
r agr
egar
:Ap
oyo
en l
a ad
quis
ició
n de
nue
vas
herra
mie
ntas
m
otor
as, l
ingü
ístic
as y
de
pens
amie
nto
Opo
rtuni
dad
para
des
arro
llar i
ndep
ende
ncia
Ayud
a pa
ra
apre
nder
a
cont
rola
r su
co
mpo
rtam
ient
oO
portu
nida
des
para
com
enza
r a ju
gar y
exp
lora
rJu
gar c
on o
tros
niño
sLe
er y
oír
hist
oria
s di
aria
men
teC
uida
do d
e la
sal
ud d
ebe
incl
uir
desp
aras
itaci
ón s
i es
nec
esar
io
2A
3AÑ
OS
Y M
EDIO
A lo
ant
erio
r agr
egar
opo
rtuni
dade
s pa
ra:
Hac
er e
lecc
ione
sPa
rtici
par e
n ju
egos
de
role
sC
anta
r sus
can
cion
es fa
vorit
asAr
mar
rom
peca
beza
s si
mpl
es
Fuen
te:
Adap
tado
de
“Nat
iona
l Ass
ocia
tion
for
the
Educ
atio
n of
You
ng C
hild
ren”
(198
5, 1
995)
; D
onoh
ue-C
olle
tta (
1992
); ad
icio
nes
hech
as p
or o
tros.
Tom
ado
de E
vans
, J.;
R. M
yers
; E.I
lfeld
. 200
0. “E
arly
Chi
ldho
od C
ount
s. A
Pro
gram
min
g G
uide
on
Ear
ly C
hild
hood
Car
e fo
r Dev
elop
men
t”. W
ashi
ngto
n D
.C.,
Wor
ld B
ank:
3, 3
92. (
Trad
ucci
ón li
bre
de la
s au
tora
s).
Car
acte
rístic
as d
el n
iño.
Des
de q
ue s
e en
cuen
tra e
n el
úte
ro, e
l niñ
o tie
ne la
cap
acid
ad d
e in
icia
r in
tera
ccio
nes
con
su a
mbi
ente
, ca
paci
dad
que
varía
jun
to c
on l
as d
ifere
ncia
s
62Ev
ans,
J.; P
. A. S
tans
bery
. 199
8. “
Pare
ntin
g Pr
ogra
ms
Des
igne
d to
Sup
port
the
Dev
elop
men
t of C
hild
ren
from
Birt
h to
Th
ree
Yea
rs o
f Age
”. T
he C
onsu
ltativ
e G
roup
on
Early
Chi
ldho
od C
are
and
Dev
elop
men
t. Se
ptem
ber.
Beg
ley,
S. 1
996.
“Y
our c
hild
´s b
rain
”. N
ewsw
eek,
19:
39-
42, F
ebru
ary.
Bel
l, R
.Q. 1
974.
“H
uman
-Inf
ant:
Effe
cts
in th
e fir
st y
ear”
. In
R. Q
. Bel
l; L.
U. H
arpe
r (ed
s). C
hild
effe
cts
on a
dults
. New
Je
rsey
, Law
renc
e Er
lbau
m A
ssoc
iate
s Pub
lishe
rs.
Lew
is, M
.; L.
Ros
embl
um, L
. (ed
s). 1
974.
“Th
e ef
fect
of t
he In
fant
on
Its C
areg
iver
”. N
ew Y
ork:
John
Wile
y &
Son
s.31
tem
pera
men
tale
s in
divi
dual
es y
que
pro
gres
a en
la m
edid
a en
que
obt
iene
res
pues
ta d
e pa
rte d
e lo
s ot
ros.
Es
más
pro
babl
e qu
e el
niñ
o qu
e es
más
atra
ctiv
o y
activ
amen
te
invo
lucr
ado
con
los
adul
tos,
reci
ba m
ás a
tenc
ión
que
aqué
l que
no
hace
con
tact
o vi
sual
y
es p
oco
atra
ctiv
o, d
e ac
uerd
o co
n lo
s cá
none
s lo
cale
s.
El
esta
dio
de d
esar
rollo
en
que
el n
iño
se e
ncue
ntra
y s
us r
iesg
os a
soci
ados
. En
sus
pr
imer
os a
ños,
los
niñ
os t
iene
n di
fere
ntes
nec
esid
ades
y e
nfre
ntan
dis
tinto
s rie
sgos
típ
icos
. Por
eje
mpl
o, d
uran
te e
l prim
er a
ño d
e vi
da, e
l may
or ri
esgo
es
la m
orta
lidad
. Ent
re
los
seis
y d
oce
mes
es d
e ed
ad, c
uand
o se
le in
trodu
ce la
alim
enta
ción
com
plem
enta
ria, e
l rie
sgo
may
or e
s la
falta
de
crec
imie
nto.
En
el s
egun
do a
ño d
e vi
da, e
l niñ
o se
exp
one
al
riesg
o de
no
ser
capa
z de
com
unic
ar s
u de
seo
de c
onse
guir
alim
ento
, ni
de
pode
r ob
tene
rlo p
or s
í mis
mo.
El v
alor
soc
ial d
el n
iño.
Los
niñ
os y
las
niña
s pu
eden
reci
bir d
ifere
ntes
cla
ses
de c
uida
do
depe
ndie
ndo
del v
alor
que
la s
ocie
dad
les
asig
na. S
e ha
n co
nsig
nado
com
o fa
ctor
es q
ue
influ
enci
an l
as p
ráct
icas
de
cuid
ado:
el
géne
ro (
en m
ucha
s so
cied
ades
rec
iben
mej
or
cuid
ado
los
varo
nes)
; el p
aren
tesc
o de
l niñ
o (lo
s qu
e tie
nen
un p
adre
úni
co, u
n pa
dras
tro
o pr
ovie
nen
de r
elac
ión
pate
rna
no le
gitim
ada
soci
alm
ente
pue
den
gene
rar
prác
ticas
de
cuid
ado
parti
cula
res,
no
siem
pre
adec
uada
s);
el o
rden
de
naci
mie
nto
(frec
uent
emen
te,
exis
ten
cier
tas
paut
as p
ara
cuid
ar a
l niñ
o se
gún
su p
osic
ión
entre
sus
her
man
os);
sus
capa
cida
des
físic
as
e in
tele
ctua
les
(es
com
ún
que
los
niño
s qu
e tie
nen
algu
na
disc
apac
idad
no
re
ciba
n to
do
el
cuid
ado
que
sería
ne
cesa
rio
para
qu
e lo
grar
an
desa
rrolla
rse
al m
áxim
o de
sus
pot
enci
alid
ades
).
El
cont
exto
en
el c
ual
el n
iño
es c
riado
. Al
guno
s ni
ños
pued
en r
eque
rir c
uida
dos
espe
cial
es d
ebid
o a
su in
adec
uado
cui
dado
en
el p
asad
o. P
or o
tra p
arte
, las
con
dici
ones
de
pob
reza
o m
argi
nalid
ad s
ocia
l tie
nden
a d
eriv
ar e
n la
pro
visi
ón d
e un
ina
decu
ado
cuid
ado
para
el n
iño.
La c
alid
ad d
el c
uida
do t
iene
com
o fa
ctor
las
car
acte
rístic
as y
com
porta
mie
ntos
de
los
padr
es (
o cu
idad
ores
) de
l niñ
o. C
ierta
men
te,
dura
nte
los
prim
eros
tre
s añ
os d
e vi
da,
el
desa
rrollo
del
niñ
o es
tá in
exor
able
men
te li
gado
a e
llos,
en
parti
cula
r a
su m
adre
(o
a su
cuid
ador
prim
ario
), en
la
med
ida
en q
ue r
esul
ta d
e su
im
pres
cind
ible
med
iaci
ón.
De
man
era
que
la c
ompr
ensi
ón y
el a
bord
aje
de la
s ne
cesi
dade
s de
l niñ
o, n
o pu
eden
sin
o co
nsid
erar
que
form
a ju
nto
con
su m
adre
una
mis
ma
unid
ad.
Así,
entre
las
cara
cter
ístic
asy
com
porta
mie
ntos
de
la m
adre
que
influ
yen
en la
cal
idad
del
cu
idad
o qu
e re
cibe
el n
iño
se e
ncue
ntra
n:
Car
acte
rístic
as p
erso
nale
s y
soci
ales
de
los
padr
es (
o cu
idad
ores
). Su
sal
ud f
ísic
a, s
u sa
lud
men
tal,
su s
ituac
ión
soci
al, s
u in
gres
o, s
u ed
ucac
ión
y cr
eenc
ias,
su
apoy
o so
cial
, su
tiem
po, s
on c
arac
terís
ticas
que
influ
yen
en e
l des
arro
llo d
e lo
s ni
ños.
Más
allá
de
los
cam
bios
soc
iale
s qu
e ha
n ab
ierto
may
ores
opo
rtuni
dade
s a
las
muj
eres
, es
peci
alm
ente
en
el a
cces
o al
mun
do la
bora
l, si
gue
sien
do e
lla la
prin
cipa
l res
pons
able
de
la c
rianz
a de
lo
s hi
jos,
en
espe
cial
de
los
más
peq
ueño
s. A
dici
onal
men
te, l
a m
ujer
es
resp
onsa
ble
de la
ad
min
istra
ción
y f
unci
onam
ient
o de
l ho
gar,
y de
act
ivid
ades
eco
nóm
ico-
prod
uctiv
as,
algu
nas
de la
s cu
ales
la r
equi
eren
fuer
a de
la c
asa.
Est
a m
ultip
licid
ad d
e de
man
das
de
tiem
po y
ene
rgía
hac
en c
reci
ente
men
te d
ificu
ltoso
par
a el
la c
ompa
tibiliz
ar s
us r
oles
y
resp
onsa
bilid
ades
fam
iliare
s y
labo
rale
s. E
sta
sobr
ecar
ga s
e re
laci
ona
tam
bién
con
la
falta
de
cam
bios
que
ha
expe
rimen
tado
el r
ol d
el h
ombr
e de
ntro
de
la fa
milia
, qui
én a
ún
se v
incu
la d
e m
aner
a m
argi
nal c
on la
s ta
reas
dom
éstic
as y
la c
rianz
a, p
redo
min
ando
su
cond
ició
n de
pro
veed
or. C
omo
resu
ltado
, muc
hos
niño
s y
niña
s vi
ven
con
alto
s ni
vele
s de
32
Serie
Ref
lexi
ones
: INF
ANCI
A Y
ADO
LESC
ENC
IA
estré
s en
la f
amilia
, lo
que
hac
e cr
ecie
ntem
ente
com
plej
o el
des
arro
llo d
e to
dos
esto
s ro
les.
Cap
acid
ad d
e re
spue
sta
ante
los
hito
s de
l des
arro
llo, i
nclu
yend
o la
med
ida
en la
cua
l los
cu
idad
ores
es
tán
al
tant
o de
la
s se
ñale
s y
nece
sida
des
del
niño
, la
s in
terp
reta
n co
rrect
amen
te, y
resp
onde
n a
ella
s pr
onta
, apr
opia
da y
con
sist
ente
men
te.
Ate
nció
n, a
fect
o y
com
prom
iso.
El f
acto
r ce
ntra
l par
a su
sal
udab
le d
esar
rollo
, es
que
el
niño
teng
a al
men
os u
na r
elac
ión
de a
pego
fuer
te, a
dem
ás d
e un
adu
lto q
ue
eval
úe s
u bi
enes
tar.
Est
ímul
o de
la a
uton
omía
, la
expl
orac
ión
y el
apr
endi
zaje
. El n
iño
nace
con
la c
apac
idad
pa
ra a
pren
der,
pero
par
a po
der
desp
lega
rla n
eces
ita e
stím
ulo
y lib
erta
d en
am
bien
tes
prot
egid
os.
Pre
venc
ión
y pr
otec
ción
ant
e el
abu
so y
la v
iole
ncia
. El n
iño
debe
ser
pro
tegi
do d
e es
tas
form
as d
e ag
resi
ón, l
as c
uale
s pu
eden
dej
arle
ser
ias
y du
rabl
es s
ecue
las.
Al r
espe
cto
son
muy
rel
evan
tes
las
inic
iativ
as te
ndie
ntes
a tr
abaj
ar e
n fo
rma
prev
entiv
a co
n lo
s pa
dres
y
cuid
ador
es, e
ntre
gánd
oles
her
ram
ient
as p
ara
educ
ar c
on b
uen
trato
a s
us h
ijos.
En e
ste
sent
ido,
es
nece
sario
des
taca
r la
impo
rtant
e ev
iden
cia
acum
ulad
a qu
e ha
y so
bre
qué
tipo
de a
tenc
ión
inte
gral
no
pare
ntal
es
la m
ás a
prop
iada
par
a es
te tr
amo
de e
dad.
Se
pued
en d
istin
guir
dos
gran
des
cate
goría
s de
ate
nció
n pa
ra l
a pr
imer
a in
fanc
ia:
los
prog
ram
as c
onve
ncio
nale
s, i
mpa
rtido
s po
r in
stitu
cion
es p
rivad
as o
gub
erna
men
tale
s co
noci
das
com
o sa
las
cuna
s o
jard
ines
inf
antil
es.
Den
tro d
el s
iste
ma
no c
onve
ncio
nal
esta
rían
otra
s di
vers
as m
odal
idad
es d
e at
enci
ón a
la
infa
ncia
que
usu
alm
ente
se
orga
niza
n en
la
s co
mun
idad
es
com
o fo
rmas
al
tern
ativ
as
de
brin
dar
cuid
ado
y es
timul
ació
n a
niño
s y
niña
s. E
stas
mod
alid
ades
pue
den
o no
est
ar a
mpa
rada
s po
r alg
ún
tipo
de o
rgan
izac
ión
com
unita
ria o
no–
gube
rnam
enta
l. Po
r úl
timo,
pod
ría h
abla
rse
de
cuid
ado
info
rmal
al u
so d
e re
des
de a
poyo
par
a la
sup
ervi
sión
del
niñ
o co
nsid
eran
do e
n es
ta c
ateg
oría
a fa
milia
res,
vec
inos
, am
igos
u o
tros
sin
acre
dita
ción
par
a la
ate
nció
n de
es
tos
niño
s.63
La e
vide
ncia
de
estu
dios
al r
espe
cto
seña
lan
que
los
aspe
ctos
cen
trale
s en
el c
uida
do
infa
ntil
a es
ta e
dad
son:
la e
stab
ilidad
en
el c
uida
do (m
ante
nció
n de
l mis
mo
cuid
ador
) y la
ca
lidad
med
ida
por
la r
azón
ent
re e
l nú
mer
o de
niñ
os p
or c
uida
dor
(4:1
o 5
:1 p
ara
men
ores
de
2 añ
os; y
8:1
ent
re 2
y 3
año
s); e
l núm
ero
tota
l de
niño
s po
rniv
el(m
áxim
o 8)
, el
equ
ipam
ient
o, e
l esp
acio
, las
cal
ifica
cion
es d
e lo
s cu
idad
ores
en
aspe
ctos
de
infa
ncia
te
mpr
ana
y la
exi
sten
cia
de p
rogr
amas
edu
cativ
os
El p
rimer
asp
ecto
mue
stra
que
lo id
eal e
s qu
e no
exi
stan
cam
bios
en
los
cuid
ador
es o
se
an l
os m
enos
pos
ible
s du
rant
e lo
s pr
imer
os 1
5 m
eses
de
vida
; es
te a
spec
to e
s
63Lo
ve J,
Sag
i-Sch
war
tz A
, van
Ijze
ndoo
rn e
t al.
“Chi
ld C
are
Qua
lity
Mat
ters
: how
con
clus
ions
may
var
y w
ith c
onte
xt”.
Chi
ld D
evel
opm
ent 2
003;
74: 1
021-
1033
.33
pred
icto
r de
la c
alid
ad d
el a
pego
(ape
go s
egur
o), n
o as
í el n
úmer
o de
hor
as q
ue p
asa
el
niño
en
cuid
ados
no
pare
ntal
es.
La
calid
ad d
el c
uida
do s
ería
un
pred
icto
r de
log
ros
cogn
itivo
s y
de le
ngua
je y
en
una
mej
or e
valu
ació
n de
aju
ste
al in
gres
o a
cole
gios
. No
se
han
esta
blec
ido
asoc
iaci
ones
cla
ras
entre
el t
ipo
de c
uida
do, l
a ca
ntid
ad y
cal
idad
con
la
eval
uaci
ón d
e pr
oble
mas
con
duct
uale
s a
los
30 m
eses
y
los
5 añ
os64
. Es
tudi
os e
n gu
arde
rías
en c
omun
idad
es p
obre
s ha
n m
ostra
do q
ue u
no d
e lo
s fa
ctor
es re
leva
ntes
par
a la
est
imul
ació
n de
l de
sarro
llo c
ogni
tivo
del
niño
son
las
car
acte
rístic
as d
el c
uida
dor,
ente
ndie
ndo
ésta
s co
mo
su s
alud
men
tal,
su s
ensi
bilid
ad y
la c
apac
idad
de
resp
uest
a de
lo
s cu
idad
ores
hac
ia la
s ne
cesi
dade
s de
los
niño
s.
Es im
porta
nte
dest
acar
que
las
fam
ilias
tiene
n di
vers
as p
refe
renc
ias
frent
e al
sis
tem
a de
at
enci
ón q
ue p
refie
ren
para
est
e tra
mo
de e
dad.
Los
est
udio
s in
tern
acio
nale
s m
uest
ran
por e
jem
plo,
que
en
Aust
ralia
, en
que
exis
te u
na p
olíti
ca d
e ap
oyo
al tr
abaj
o fe
men
ino
con
subs
idio
s pa
ra la
ate
nció
n co
nven
cion
al, e
l 37%
de
los
niño
s m
enor
es d
e 1
año
reci
ben
cuid
ados
no
co
nven
cion
ales
y
un
8,5%
op
ta
por
sist
emas
co
nven
cion
ales
; es
tos
porc
enta
jes
se i
ncre
men
tan
entre
los
1-2
año
s co
n un
46%
de
los
niño
s re
cibi
endo
at
enci
ón e
n pr
ogra
mas
no
conv
enci
onal
es y
un
24%
en
prog
ram
as c
onve
ncio
nale
s, c
on
una
redu
cció
n co
nsec
uent
e de
l cui
dado
por
par
te d
e lo
s pa
dres
.65Es
te p
atró
n pa
rece
no
ser
muy
div
erso
a l
o re
porta
do e
n ot
ros
país
es d
esar
rolla
dos66
; si
n em
barg
o, f
alta
in
form
ació
n re
spec
to d
e pa
íses
en
desa
rrollo
.
3.2.
La c
ultu
ra c
omo
recu
rso
del d
esar
rollo
del
niñ
o
Aunq
ue e
n té
rmin
os a
bstra
ctos
el c
uida
do a
barc
a un
a pe
queñ
a ca
ntid
ad d
e as
pect
os,
lleva
do a
la
vida
rea
l, im
plic
a un
a la
rga
serie
de
prác
ticas
. Po
r ej
empl
o, p
ara
cuid
ar
sola
men
te e
l bie
nest
ar fí
sico
del
niñ
o, e
s ne
cesa
rio a
sist
ir a
la m
adre
dur
ante
el e
mba
razo
y
el p
arto
, pr
ovee
rlo d
e un
am
bien
te a
decu
ado
para
el
sueñ
o, p
rote
gerlo
del
pel
igro
, pr
ovee
rlo d
e ro
pa y
abr
igo,
alim
enta
ción
, bañ
o, lu
gare
s se
guro
s pa
ra ju
gar
y ex
plor
ar, y
pr
even
ir y
aten
der
las
enfe
rmed
ades
. Cad
a un
a de
est
as p
ráct
icas
, a s
u ve
z, p
uede
ser
re
aliz
ada
de d
iver
sas
man
eras
. La
lact
anci
a, p
or e
jem
plo,
pue
de v
aria
r os
tens
ible
men
te:
un la
ctan
te p
uede
ser
alim
enta
do c
on le
che
mat
erna
o c
on le
che
sint
étic
a; s
obre
la b
ase
de la
libr
e de
man
da o
a h
orar
ios
pree
stab
leci
dos;
ser
des
teta
do a
los
poco
s m
eses
de
vida
o lu
ego
de s
us p
rimer
os a
ños67
.
Las
varia
cion
es e
n lo
s es
tilos
de
cuid
ado,
lejo
s de
ser
resu
ltado
de
capr
icho
sos
vaiv
enes
co
nduc
tual
es,
son
refle
jo d
e es
trict
as p
auta
s de
cria
nza
cultu
ralm
ente
est
able
cida
s.
Cie
rtam
ente
, el c
uida
do d
el n
iño
cons
tituy
e un
a di
men
sión
de
la v
ida
escr
upul
osam
ente
el
abor
ada
en to
das
las
cultu
ras
cono
cida
s, a
l int
erio
r de
las
cual
es s
e de
finen
y c
ompa
rten
un c
onju
nto
de d
efin
icio
nes
rela
cion
adas
con
el d
esar
rollo
del
niñ
o, c
omo
las
cree
ncia
s y
prác
ticas
de
cuid
ado,
las
conc
eptu
aliz
acio
nes
acer
ca d
el c
reci
mie
nto
y el
des
arro
llo,
la
defin
ició
n y
el r
ol d
e lo
s m
iem
bros
de
la fa
milia
de
acue
rdo
con
su e
dad
y gé
nero
, y
el
sign
ifica
do d
el c
ompo
rtam
ient
o de
pad
res
e hi
jos68
.
64O
p ci
t.65
Aus
tralia
n B
urea
u of
Sta
tistic
s. 19
99. C
hild
car
e, A
ustra
lia, 1
999.
Cam
berr
a: C
omm
onw
ealth
of A
ustra
lia.
66N
atio
nal I
nstit
ute
of C
hild
Hea
lth a
nd H
uman
Dev
elop
men
t Ear
ly C
hild
Car
e R
esea
rch
Net
wor
k (1
997a
). “T
he e
ffect
s of
infa
nt c
hild
car
e on
infa
nt-m
othe
r atta
chm
ent s
ecur
ity. R
esul
ts o
f the
NIC
HD
stud
y of
ear
ly c
hild
car
e”. C
hild
D
evel
opm
ent 6
8; 8
60-8
79.
67M
yers
, R.;
J. Ev
ans.
1995
. “C
hild
rear
ing
Prac
tices
”. A
rícul
o pr
epar
ado
para
la s
ecci
ón M
aria
ge a
nd th
e Fa
mily
de
la
Ency
clop
edia
of W
orld
Wom
en. N
. Stro
mqu
ist (
edito
r). [
ww
w.e
cdgr
oup.
com
].68
Ber
nste
in, B
. 199
7. “
Cla
ses,
códi
gos y
con
trol.
Estu
dios
teór
icos
par
a un
a so
ciol
ogía
del
leng
uaje
”. M
adrid
, Aka
l.B
erge
r, P.
; T. L
uckm
ann.
199
5. “
Laco
nstru
cció
n so
cial
de
la re
alid
ad”.
Bue
nos A
ires,
Am
orro
rtu e
dito
res.
Har
ris, M
. 198
7. “
El m
ater
ialis
mo
cultu
ral”
. Mad
rid, A
lianz
a Ed
itoria
l.34
Serie
Ref
lexi
ones
: INF
ANCI
A Y
ADO
LESC
ENC
IA
Tal e
smer
o se
exp
lica
porq
ue e
l cui
dado
del
niñ
o, e
n ta
nto
dim
ensi
ón d
e la
cria
nza,
est
á or
ient
ado
no s
ólo
a su
sup
ervi
venc
ia, s
ino
tam
bién
a s
u ad
opci
ón d
e lo
s m
odos
de
pens
ar
y co
mpo
rtars
e tra
dici
onal
es, y
a s
u pl
ena
parti
cipa
ción
en
su c
omun
idad
cua
ndo
adul
to.
Junt
o co
n lo
ant
erio
r, la
s pa
rticu
larid
ades
que
adq
uier
e la
cria
nza
tiene
n qu
e ve
r co
n la
s ca
ract
erís
ticas
fís
icas
y m
ater
iale
s de
l med
io d
onde
tien
e lu
gar.
Las
dive
rsas
form
as d
e vi
da s
ocia
l rep
rese
ntan
una
ada
ptac
ión
a la
s co
ndic
ione
s de
vid
a de
l gru
po q
ue la
s lle
va,
pues
se
or
igin
an
inm
ersa
s en
un
co
ntex
to
que
ejer
ce
gran
in
fluen
cia
sobr
e lo
s pe
nsam
ient
os,
perc
epci
ones
y
acci
ones
, ta
l qu
e és
tos
resu
ltan
ser
cóm
odos
y
com
patib
les
con
aqué
l, al
org
aniz
arse
de
acue
rdo
con
la ló
gica
insc
rita
en s
u or
igen
y
func
iona
mie
nto69
.
De
man
era
que,
con
ind
epen
denc
ia d
e la
s cu
alid
ades
ind
ivid
uale
s de
l ni
ño y
de
su
cuid
ador
, la
cria
nza
tiene
luga
r en
un c
onte
xto
espa
cial
, soc
ial y
cul
tura
lmen
te e
spec
ífico
, ta
l que
las
prác
ticas
que
se
real
izan
con
est
e fin
no
sólo
resp
onde
n a
las
nece
sida
des
de
desa
rrollo
del
niñ
o, s
ino
que
tam
bién
dan
cue
nta
de c
ondi
cion
ante
s em
anad
as d
e la
s ca
ract
erís
ticas
del
med
io f
ísic
o y
de la
s co
ndic
ione
s ec
onóm
icas
, y
de la
influ
enci
a de
pa
trone
s cu
ltura
les
y re
laci
ones
soc
iale
s m
edia
dos
por l
a ac
ción
de
la fa
milia
.
Cad
a es
tilo
de c
rianz
a ha
dem
ostra
do p
rom
over
e in
hibi
r con
sist
ente
men
te d
istin
tas
área
s de
l des
arro
llo d
el n
iño,
tant
o en
lo q
ue s
e re
fiere
a la
s ha
bilid
ades
enf
atiz
adas
, com
o a
la
opor
tuni
dad,
con
teni
do y
can
al c
on q
ue e
llas
son
expr
esad
as.
Com
o va
rios
estu
dios
co
mpa
rativ
os
han
dem
ostra
do,
incl
uso
dim
ensi
ones
en
ap
arie
ncia
de
term
inad
as
biol
ógic
amen
te s
on c
ondi
cion
adas
por
la
cultu
ra.
Es e
l ca
so,
por
ejem
plo,
de
las
habi
lidad
es
de
razo
nam
ient
o ló
gico
, m
emor
izac
ión
y cl
asifi
caci
ón,
enfa
tizad
as
prin
cipa
lmen
te p
or la
inst
ituci
ón e
scol
ar, y
fuer
a de
la c
ual n
o si
empr
e tie
nen
rele
vanc
ia70
.
Com
o re
sulta
do, e
l niñ
o en
des
arro
llo c
omie
nza
a ad
quiri
r las
car
acte
rístic
as tí
pica
s de
los
mie
mbr
os d
e su
gru
po y
a d
ifere
ncia
rse,
con
sigu
ient
emen
te,
de l
os n
iños
de
grup
os
dist
into
s. P
ara
la p
ráct
ica
tota
lidad
de
ello
s, la
s ha
bilid
ades
y c
onoc
imie
ntos
her
edad
os le
s pe
rmite
n de
senv
olve
rse
con
plen
a pr
opie
dad
dent
ro d
e su
s co
ntex
tos
de o
rigen
71.
3.3.
La c
ultu
ra c
omo
cond
icio
nant
e pa
ra e
l des
arro
llo d
el n
iño
Un
vast
o cú
mul
o de
inv
estig
acio
nes
cien
tífic
as h
a de
mos
trado
que
tod
os l
os n
iños
co
mpa
rten
un c
onju
nto
de n
eces
idad
es b
ásic
as y
que
la lí
nea
grue
sa d
e su
des
arro
llo
sigu
e un
a tra
yect
oria
com
ún. T
odos
los
niño
s ne
cesi
tan
nutri
ción
, sal
ud y
cui
dado
, des
de
su n
acim
ient
o en
ade
lant
e, y
a qu
e la
falta
de
esto
s el
emen
tos
impa
cta
nega
tivam
ente
en
su d
esar
rollo
físi
co, p
síqu
ico
y so
cial
72. E
sa e
s la
pre
mis
a qu
e, in
tuiti
vam
ente
, ha
segu
ido
el c
onoc
imie
nto
tradi
cion
al e
n la
pro
ducc
ión
de la
s m
uy d
iver
sas
prác
ticas
de
cria
nza
que
se o
bser
van
alre
dedo
r del
mun
do.
69B
ourd
ieu,
P. 1
991.
“El
sent
ido
prác
tico”
. Mad
rid, T
auru
s.70
DiM
aggi
o, P
. 199
7. “
Cultu
re a
nd C
ogni
tion”
. Ann
ual R
evie
w o
f Soc
iolo
gy, 2
3: 2
63-2
87.
71B
ourd
ieu,
P. 1
991.
” El
sent
ido
prác
tico”
. Mad
rid, T
auru
s.H
arris
, M. 1
993.
“In
trodu
cció
n a
la a
ntro
polo
gía
gene
ral”
. Mad
rid, A
lianz
a Ed
itoria
l.B
erns
tein
, B. 1
997.
“C
lase
s, có
digo
s y c
ontro
l. Es
tudi
os te
óric
os p
ara
una
soci
olog
ía d
el le
ngua
je”.
Mad
rid, A
kal.
Bou
rdie
u, P
. 199
1. “
El se
ntid
o pr
áctic
o”. M
adrid
, Tau
rus.
72Ev
ans,
J. 19
93. “
Hea
lth C
are:
The
Car
e R
equi
red
to S
urvi
ve a
nd T
hriv
e”. C
oord
inat
ors’
Not
eboo
k N
° 13.
Mye
rs, R
.; J.
Evan
s. 19
95. “
Chi
ldre
arin
g Pr
actic
es”.
Artí
culo
pre
para
do p
ara
la s
ecci
ón M
arria
ge a
nd th
e Fa
mily
de
la
Ency
clop
edia
of W
orld
Wom
en. N
. Stro
mqu
ist (
edito
r). [
ww
w.e
cdgr
oup.
com
].35
Sin
emba
rgo,
no
siem
pre
dich
as p
ráct
icas
son
exi
tosa
s en
lo q
ue s
e re
fiere
a s
us lo
gros
co
n el
niñ
o. E
n oc
asio
nes,
ést
e no
alc
anza
los
niv
eles
de
desa
rrollo
con
side
rado
s sa
tisfa
ctor
ios
segú
n un
det
erm
inad
o pa
trón
cultu
ral73
. D
esco
ntan
do l
as b
ioló
gica
s, l
as
razo
nes
que
expl
ican
un
a gr
an
parte
de
es
ta
inco
ngru
enci
a ra
dica
n no
en
la
s ca
ract
erís
ticas
indi
vidu
ales
de
la f
amilia
, de
la m
adre
(o
el c
uida
dor)
o de
l niñ
o m
ism
o,
sino
en
la c
ompl
eja
tram
a de
rela
cion
es s
ocia
les
que
envu
elve
n al
núc
leo
más
dire
cto
del
niño
, co
mo
ya s
e al
udió
en
el a
parta
do a
nter
ior74
.Par
a ex
plic
arla
, va
len
unas
bre
ves
prec
isio
nes.
La o
ccid
enta
l es
una
soci
edad
alta
men
te je
rarq
uiza
da d
onde
sus
ben
efic
ios,
así
com
o lo
s ca
nale
s pa
ra a
cced
er a
ello
s, s
e en
cuen
tran
desi
gual
men
te d
istri
buid
os d
e ac
uerd
o co
n fa
ctor
es d
e tip
o so
cioe
conó
mic
o, y
otro
s co
mo
la p
erte
nenc
ia a
una
etn
ia o
el g
éner
o75. E
n la
s so
cied
ades
oc
cide
ntal
es,
los
dist
into
s ca
pita
les
(eco
nóm
ico,
so
cial
y
cultu
ral)
disp
onib
les
por i
ndiv
iduo
s o
grup
os, a
sí c
omo
las
dive
rsas
est
rate
gias
par
a m
axim
izar
los,
se
mue
ven
dent
ro d
e la
mis
ma
posi
ción
soc
ial a
la q
ue p
erte
nece
n su
s pr
opie
tario
s76.
Si e
sto
es a
sí,
no e
s po
rque
dic
hos
capi
tale
s po
sean
car
acte
rístic
as i
ntrín
sica
men
te
virtu
osas
o
defe
ctuo
sas,
si
no
porq
ue
son
valo
rado
s po
r lo
s gr
upos
so
cial
men
te
dom
inan
tes,
los
que
no
sólo
for
mul
an y
rep
rodu
cen
el j
uici
o re
spec
to d
e la
dis
tinci
ón
intra
soci
al, s
ino
que
tam
bién
son
los
que
esta
blec
en la
s je
rarq
uías
de
tal d
istin
ción
77.
De
man
era
que,
si b
ien
la c
ultu
ra n
o co
nstit
uye
en s
í mis
ma
un fa
ctor
de
prot
ecci
ón o
de
riesg
o pa
ra e
l des
arro
llo d
el n
iño,
adq
uier
e, e
n la
real
idad
, est
a co
ndic
ión.
Un
gran
cúm
ulo
dein
vest
igac
ione
s em
píric
as p
erm
ite a
firm
ar q
ue la
her
enci
a cu
ltura
l del
niñ
o, e
n ta
nto
que
soci
alm
ente
pos
icio
nada
, se
asoc
ia e
stre
cham
ente
con
sus
pro
babl
es o
portu
nida
des
o re
stric
cion
es, i
nteg
raci
ón o
exc
lusi
ón, é
xito
o fr
acas
o. E
n ef
ecto
, los
niñ
os p
rove
nien
tes
de lo
s gr
upos
soc
ialm
ente
dom
inan
tes
obtie
nen
satis
fact
orio
s ni
vele
s de
des
empe
ño e
n cu
alqu
ier
área
en
que
se le
s ev
alúe
; no
así
los
niño
s qu
e pr
ovie
nen
de o
tros
grup
os,
quie
nes
por l
o ge
nera
l se
encu
entra
n en
la s
ituac
ión
opue
sta78
.
Este
tip
o de
situ
acio
nes
pued
e se
r ob
serv
ado
con
nitid
ez –
tant
o po
r un
obs
erva
dor
exte
rno
com
o po
r la
pro
pia
fam
ilia d
el n
iño-
cuan
do é
ste
com
ienz
a a
inte
rnar
se e
n am
bien
tes
inst
ituci
onal
es (
prin
cipa
lmen
te,
el e
duca
tivo)
, qu
e op
eran
y e
valú
an c
on
crite
rios
y pr
oced
imie
ntos
hom
ogén
eos,
pro
pios
de
los
grup
os s
ocia
lmen
te d
omin
ante
s,
sin
aten
der
las
dife
renc
ias.
Em
pero
, co
mie
nza
a ge
star
se m
ucho
ant
es,
desd
e el
73Ev
ans,
J.; P
. A. S
tans
bery
. 199
8. “
Pare
ntin
g Pr
ogra
ms
Des
igne
d to
Sup
port
the
Dev
elop
men
t of C
hild
ren
from
Birt
h to
Th
ree
Yea
rs o
f Age
”. [
ww
w.e
cdgr
oup.
com
].M
yers
, R. 1
994.
“C
hild
rear
ing
Prac
tices
in L
atin
Am
eric
a: S
umm
ary
of th
e W
orks
hop
Res
ults
”. C
oord
inat
ors’
Not
eboo
k N
° 15.
74Ev
ans,
J.; R
. Mye
rs. 1
994.
“C
hild
rear
ing
Prac
tices
: Cre
atin
g Pr
ogra
ms
whe
re T
radi
tions
and
Mod
ern
Prac
tices
Mee
t”.
Coo
rdin
ator
s’ N
oteb
ook
N° 1
5. 1
994.
Gar
cía
Col
l, C
.; K
. Mag
nuso
n. 2
000.
“C
ultu
ral d
iffer
ence
s as
Sou
rces
of D
evel
opm
enta
l Vul
nera
bilit
ies
and
Res
ourc
es”.
En
Han
dboo
k of
Ear
ly C
hild
hood
Inte
rven
tion.
J. S
honk
off;
S. M
eise
ls. C
ambr
idge
U.K
., C
ambr
idge
Uni
vers
ity P
ress
.75
Ber
nste
in, B
. 198
8. “
Pode
r, ed
ucac
ión
y co
ncie
ncia
”. S
antia
go, C
IDE.
Gid
dens
, A. 1
979.
“La
est
ruct
ura
de c
lase
s en
las s
ocie
dade
s ava
nzad
as”.
Mad
rid, A
lianz
a Ed
itoria
l.Pa
rkin
, F. 1
988.
“Es
tratif
icac
ión
soci
al”.
En
His
toria
del
aná
lisis
soc
ioló
gico
. T. B
otto
mor
e; R
. Nis
bet.
Bue
nos
Aire
s, A
mor
rortu
Edi
tore
s.M
iliba
nd, R
. 199
0. “
Aná
lisis
de
clas
es”.
En
La te
oría
soci
al h
oy.
A. G
idde
ns; J
. Tur
ner.
Alia
nza
Edito
rial,
Mad
rid.
76B
ourd
ieu,
P. 1
985.
” ¿Q
ué si
gnifi
ca h
abla
r?”
Mad
rid, A
kal.
77H
open
hayn
, M
.; F.
Cal
deró
n; E
. O
ttone
. 19
93.
“Hac
ia u
na d
imen
sión
crít
ica
de l
a m
oder
nida
d: l
as d
imen
sion
es
cultu
rale
s de
la tr
ansf
orm
ació
n pr
oduc
tiva
con
equi
dad”
. Doc
umen
to d
e tra
bajo
21,
CEP
AL,
oct
ubre
.78
Bra
dley
, R.;
R. C
orw
yn. 2
002.
” So
cioe
cono
mic
Sta
tus a
nd C
hild
Dev
elop
men
t”. A
nnua
l Rev
iew
of P
sych
olog
y 53
: 371
-39
9.36
Serie
Ref
lexi
ones
: INF
ANCI
A Y
ADO
LESC
ENC
IA
mom
ento
del
nac
imie
nto
del n
iño,
a p
artir
del
cua
l cad
a pr
áctic
a de
cria
nza,
por
sut
il qu
e se
a, c
onst
riñe
su id
entid
ad s
ocia
l79.
Sobr
e es
tas
cons
ider
acio
nes,
var
ias
pued
en s
er la
s si
tuac
ione
s qu
e de
riven
en
un m
enor
de
sarro
llo
del
niño
,80co
mo,
po
r ej
empl
o,
la
falta
de
ac
ceso
a
serv
icio
s so
cial
es
cultu
ralm
ente
apr
opia
dos;
la
falta
de
capa
cida
des
y co
mpe
tenc
ias
para
mej
orar
el
desa
rrollo
infa
ntil
por p
erte
nece
r a g
rupo
s ex
clui
dos;
las
cara
cter
ístic
as d
el e
ntor
no s
ocia
l de
term
inad
as p
or e
stilo
s de
vid
a qu
e pu
eden
o n
o fa
vore
cer l
a ex
plor
ació
n in
fant
il.
Circ
unst
anci
as c
omo
las
desc
ritas
pue
den
enco
ntra
rse
alre
dedo
r de
tod
o el
mun
do.
En
cada
soc
ieda
d ex
iste
n y
pued
en s
er id
entif
icad
os p
or s
us p
ropi
os m
iem
bros
los
grup
os
que
obtie
nen
resu
ltado
s in
satis
fact
orio
s co
n su
s ni
ños.
Cua
ndo
en s
ituac
ione
s co
mo
las
refe
ridas
, el
men
or d
esar
rollo
del
niñ
o re
sulta
com
o ef
ecto
inde
sead
o (e
n el
sen
tido
de n
o bu
scad
o) d
e de
term
inad
as p
ráct
icas
soc
iale
s, é
stas
bi
en p
uede
n se
r ta
chad
as c
omo
inco
nven
ient
es a
est
e re
spec
to.
Y po
r es
ta r
azón
, pr
obab
lem
ente
, su
abol
ició
n no
enc
ontra
ría e
ntre
los
impl
icad
os r
esis
tenc
ias
dist
inta
s de
la
s qu
e co
nlle
vasi
empr
e la
mod
ifica
ción
de
las
prop
ias
cost
umbr
es81
.
Más
com
plej
amen
te, n
o to
das
las
prác
ticas
de
cria
nza
que
tiene
n al
gún
tipo
de im
pact
o ne
gativ
o so
bre
el n
iño
tiene
n es
e or
igen
. El d
esar
rollo
infe
rior d
el n
iño
no s
iem
pre
es u
na
real
idad
cie
rta y
así
ace
ptad
a po
r to
do o
bser
vado
r, y
muc
has
vece
s es
un
esta
tus
que
cabe
cue
stio
nar82
.
Num
eros
as i
nves
tigac
ione
s em
píric
as h
an d
esta
cado
que
una
bre
cha
en e
l de
sarro
llo
infa
ntil
no n
eces
aria
men
te in
dica
des
igua
les
nive
les
de lo
gro
en r
elac
ión
con
una
esca
la
de
desa
rrollo
un
iver
salm
ente
vá
lida.
En
un
a im
porta
nte
prop
orci
ón,
los
caso
s de
de
sarro
llo in
sufic
ient
e se
rían
refle
jo d
e un
pro
blem
a de
otro
ord
en: l
a di
scor
danc
ia e
ntre
lo
s pa
trone
s qu
e de
finen
el
desa
rrollo
en
el g
rupo
de
perte
nenc
ia d
el n
iño
y lo
s es
tabl
ecid
os c
omo
norm
a pa
ra e
l con
junt
o de
la s
ocie
dad,
exp
resa
da e
n el
énf
asis
pue
sto
sobr
e de
term
inad
as á
reas
de
desa
rrollo
y e
n la
men
or a
tenc
ión
depo
sita
da e
n ot
ras.
R
ecué
rdes
e qu
e “p
ara
cada
hab
ilidad
que
las
pers
onas
logr
an, h
ay o
tra q
ue n
o ha
sid
o de
sarro
llada
; pa
ra c
ada
foco
de
aten
ción
, ot
ro e
s de
sate
ndid
o; p
ara
cada
esp
ecia
lidad
, co
rresp
onde
un
vací
o...
Las
perc
epci
ones
sob
re la
hab
ilidad
org
aniz
an la
s pe
rcep
cion
es
sobr
e la
falta
de
habi
lidad
”83.
De
acue
rdo
con
esto
, las
dim
ensi
ones
des
taca
das
por
los
indi
cado
res
cons
ensu
alm
ente
ut
ilizad
os p
ara
eval
uar e
l des
arro
llo d
el n
iño
pued
en n
o te
ner s
igni
ficad
o pa
ra s
u gr
upo
de
perte
nenc
ia,
en l
a m
edid
a en
que
enf
atiz
an a
spec
tos
que
para
ello
s tie
nen
esca
sa
rele
vanc
ia,
mie
ntra
s re
lega
n aq
uéllo
s qu
e sí
la
tiene
n. S
in e
mba
rgo,
el
niño
que
se
encu
entra
en
ella
, sin
pre
sent
ar u
n pr
oble
ma
obje
tivo,
ve
su v
ida
fuer
tem
ente
inte
rferid
a,
por
cuan
to,
por
un l
ado,
es
obje
to d
e di
fere
ntes
for
mas
de
disc
rimin
ació
n y,
por
otro
,
79B
erns
tein
, B. 1
989.
“C
lase
s, có
digo
s y c
ontro
l II:
Hac
ia u
na te
oría
de
las t
rans
mis
ione
s edu
cativ
as”.
Mad
rid, A
kal.
80G
arcí
a C
oll,
C.;
K.
Mag
nuso
n. 2
000.
“C
ultu
ral
diffe
renc
es a
s So
urce
s of
Dev
elop
men
tal
Vul
nera
bilit
ies
and
Res
ourc
es”.
En
Han
dboo
k of
Ear
ly C
hild
hood
Int
erve
ntio
n. J
. Sh
onko
ff; S
. M
eise
ls.
Cam
brid
ge U
.K.,
Cam
brid
ge
Uni
vers
ity P
ress
.81
Evan
s, J.;
R. M
yers
. 199
4. “
Chi
ldre
arin
g Pr
actic
es: C
reat
ing
Prog
ram
s w
here
Tra
ditio
ns a
nd M
oder
n Pr
actic
es M
eet”
. C
oord
inat
ors’
Not
eboo
k N
° 15.
199
4.82
Gar
cía
Col
l, C
.; K
. Mag
nuso
n. 2
000.
“C
ultu
ral d
iffer
ence
s as S
ourc
es o
f Dev
elop
men
tal V
ulne
rabi
litie
s and
Res
ourc
es”.
En
Han
dboo
k of
Ear
ly C
hild
hood
Inte
rven
tion.
J. S
honk
off;
S. M
eise
ls. C
ambr
idge
U.K
., C
ambr
idge
Uni
vers
ity P
ress
.83
McD
erm
ott,
R. H
. Var
enne
. 199
5. “
Cul
ture
as D
isab
ility
”. A
nthr
opol
ogy
& E
duca
tion
Qua
rterly
, 26.
37
com
ienz
a a
expe
rimen
tar
un q
uieb
re s
imbó
lico
entre
su
mun
do d
e or
igen
y e
l m
undo
ex
terio
r84.
Así,
pued
e oc
urrir
que
exi
stan
cre
enci
as q
ue a
vale
n ci
erta
s pr
áctic
as, b
ajo
el s
upue
sto
de
que
son
bene
ficio
sas
o in
ocua
s pa
ra e
l niñ
o, s
in s
erlo
de
hech
o. P
or e
jem
plo,
ent
re lo
s ha
itian
os in
mig
rant
es e
n Es
tado
s U
nido
s, s
e cr
ee q
ue lo
s ni
ños
pequ
eños
no
resp
onde
n al
len
guaj
e ni
tie
nen
capa
cida
des
cogn
itiva
s, r
azón
por
la
cual
se
dirig
en a
sus
hijo
s pr
inci
palm
ente
pa
ra
disc
iplin
arlo
s y
en
men
or
med
ida
para
es
timul
arlo
s.
Com
o co
nsec
uenc
ia, l
as in
tera
ccio
nes
con
el n
iño
son
esca
sas
y el
niv
el d
e de
sarro
llo d
e és
te
resu
lta n
egat
ivam
ente
afe
ctad
o.
Adem
ás,
pued
e da
rse
que
se a
dvie
rta u
n pr
oble
ma
en e
l de
sarro
llo d
el n
iño
que
sea
atrib
uido
a c
ausa
s in
corre
ctas
y, c
onse
cuen
tem
ente
, sol
ucio
nado
en
form
a in
cond
ucen
te.
Por
ejem
plo,
en e
l mis
mo
grup
o de
l pun
to a
nter
ior,
la d
iarre
a no
es
atrib
uida
a a
gent
es
infe
ccio
sos,
sin
o a
la i
nges
ta d
e sa
liva
dura
nte
la d
entic
ión;
de
acue
rdo
con
esto
, el
re
med
io s
e co
nsul
ta c
on c
uran
dero
s tra
dici
onal
es y
no
en m
édic
os o
ccid
enta
les.
Tam
bién
, pue
dese
r qu
e el
det
rimen
to d
el n
iño
sea
una
cons
ecue
ncia
de
la o
bser
vaci
ón
de t
radi
cion
es in
dire
ctam
ente
rel
acio
nada
s co
n él
, pe
ro q
ue,
no o
bsta
nte,
le r
eper
cute
n fu
erte
men
te. P
or e
jem
plo,
la c
ostu
mbr
e de
muc
has
cultu
ras
del Á
frica
sub
-sah
aria
na d
e qu
e la
m
ujer
em
bara
zada
si
ga
tabú
es
que
rest
ringe
n el
co
nsum
o de
al
imen
tos
impo
rtant
es p
ara
su n
utric
ión
y pa
ra e
l cre
cim
ient
o de
l fet
o, s
e tra
duce
frec
uent
emen
te e
n de
snut
rició
n de
la m
ujer
y e
n al
tas
tasa
s de
mor
talid
ad m
ater
na e
infa
ntil85
.
Tam
bién
pue
de s
er q
ue e
lbaj
o de
sarro
llo d
el n
iño
sea
inte
rpre
tado
com
o ta
l sól
o de
ntro
de
la a
mpl
ia s
ocie
dad
que
inte
gra,
no
así
en s
u gr
upo
de p
erte
nenc
ia.
En la
s fa
milia
s ag
rícol
as p
rein
dust
riale
s se
val
ora
muc
ho q
ue lo
s ni
ños
desa
rrolle
n de
stre
zas
mot
oras
qu
e le
s pe
rmita
n in
serta
rse
en l
as la
bore
s do
més
ticas
fam
iliare
s de
sde
muy
tem
pran
a ed
ad, s
in q
ue s
us d
otes
inte
lect
uale
s re
ciba
n ig
ual a
tenc
ión86
.
Ésta
s so
n la
s ci
rcun
stan
cias
que
típi
cam
ente
deb
en e
nfre
ntar
los
niño
s pr
oven
ient
es d
e gr
upos
étn
icos
o d
e fa
milia
s de
inm
igra
ntes
, cuy
as d
ifere
ncia
s cu
ltura
les
resp
ecto
de
los
grup
os
dom
inan
tes
pasa
n a
ser
desi
gual
dade
s a
parti
r de
la
es
tere
otip
ifica
ción
y
disc
rimin
ació
n de
que
son
obj
eto.
Este
asp
ecto
pon
e en
evi
denc
ia la
difi
culta
d qu
e si
gnifi
ca p
oner
en
prác
tica
dos
prin
cipi
os
fund
amen
tale
s pa
ra to
do s
er h
uman
o y
así c
onsa
grad
os p
or la
CD
N: e
l de
la p
erte
nenc
ia
a un
a co
mun
idad
, por
un
lado
, y e
l de
la o
portu
nida
d de
inte
grac
ión
soci
al p
lena
, por
el
otro
.
Para
los
mie
mbr
os d
e un
a et
nia
o pa
ra lo
s in
mig
rant
es,
com
o pa
ra c
ualq
uier
per
sona
, pe
rtene
cer
a un
a co
mun
idad
rep
orta
inva
luab
les
fortu
nas:
el s
entid
o de
per
tene
ncia
o e
l de
ubi
caci
ón h
istó
rica.
En
el o
tro p
olo,
est
a pe
rtene
ncia
les
pued
e re
porta
r, en
tant
o qu
e m
iem
bros
de
un c
olec
tivo
soci
al m
ás a
mpl
io, c
arís
imos
cos
tos,
en
la m
edid
a en
que
son
m
argi
nado
s de
los
más
apr
ecia
dos
bene
ficio
s qu
e la
soc
ieda
d ot
orga
, al
tie
mpo
que
sa
ncio
nado
s co
n lo
s m
ás d
uros
pre
juic
ios.
84G
arcí
a C
oll,
C.;
K.
Mag
nuso
n. 2
000.
“C
ultu
ral
diffe
renc
es a
s So
urce
s of
Dev
elop
men
tal
Vul
nera
bilit
ies
and
Res
ourc
es”.
En
Han
dboo
k of
Ear
ly C
hild
hood
Int
erve
ntio
n. J
. Sh
onko
ff; S
. M
eise
ls.
Cam
brid
ge U
.K.,
Cam
brid
ge
Uni
vers
ity P
ress
.85
Evan
s, J.;
R. M
yers
. 199
4. “
Chi
ldre
arin
g Pr
actic
es: c
reat
ing
Prog
ram
s w
here
Tra
ditio
ns a
nd M
oder
n Pr
actic
es M
eet”
. C
oord
inat
ors’
Not
eboo
k N
° 15.
199
4.86
Har
ris, M
. 199
5. “
Nue
stra
esp
ecie
”. M
adrid
, Alia
nza
Edito
rial.
38
Serie
Ref
lexi
ones
: INF
ANCI
A Y
ADO
LESC
ENC
IA
Este
dile
ma
pued
e ob
serv
arse
fáci
l y d
irect
amen
te e
n la
con
duct
a de
los
desc
endi
ente
s de
los
pue
blos
orig
inar
ios
denu
estro
con
tinen
te,
entre
qui
enes
alg
unos
luc
han
por
su
ance
stra
l der
echo
a la
pro
pia
iden
tidad
, mie
ntra
s ot
ros
inte
ntan
ocu
ltarla
par
a in
tegr
arse
al
rest
o de
la s
ocie
dad87
.
Es u
na s
ituac
ión,
sin
dud
a al
guna
, trá
gica
, pue
sto
que
el d
esar
rollo
indi
vidu
al p
leno
de
los
mie
mbr
os d
e es
tos
grup
os n
o pu
ede
real
izar
se s
ino
a co
sta
de s
u pr
opia
dig
nida
d co
mo
pueb
lo;
y a
la i
nver
sa,
ésta
no
pued
e pr
eser
vars
e si
no a
l pr
ecio
del
sac
rific
io d
e su
s in
tegr
ante
s.
3.4.
Algu
nos
cond
icio
nant
es d
el d
esar
rollo
de
orde
n so
cioc
ultu
ral
Eda
d.En
toda
s la
s cu
ltura
s co
noci
das,
la in
fanc
ia c
onst
ituye
un
perío
do c
rític
o, e
n el
cua
l el
niñ
o de
bier
a se
r cu
idad
o de
la m
aner
a m
ás c
onci
enzu
da p
osib
le.
Sin
emba
rgo,
cad
a un
a di
fiere
de
las
otra
s en
la d
eter
min
ació
n de
l tie
mpo
de
dura
ción
de
esta
eta
pa d
e la
vi
da, a
sí c
omo
al e
stab
leci
mie
nto
de fa
ses
de tr
ánsi
to h
acia
la a
dulte
z88.
El p
unto
aqu
í es
que
la d
efin
ició
n cu
ltura
l ace
rca
de la
dur
ació
n de
la in
fanc
ia y
de
sus
sube
tapa
s no
nec
esar
iam
ente
se
corre
spon
de c
on l
as n
eces
idad
es e
spec
ífica
s de
cuid
ado
que
se a
soci
an c
on c
ada
esta
dio
del
desa
rrollo
. Al
no
reco
noce
r lo
s én
fasi
s re
quer
idos
en
cada
uno
, al
guna
s de
esa
s ne
cesi
dade
s pu
eden
no
ser
plen
amen
te
satis
fech
as, c
on e
l con
sigu
ient
e rie
sgo
para
el d
esar
rollo
glo
bal d
el n
iño89
.
Aunq
ue la
rela
ción
ent
re la
s di
fere
ntes
con
cepc
ione
s de
la in
fanc
ia y
el n
ivel
de
desa
rrollo
de
l ni
ño h
a si
do e
scas
amen
te e
stud
iada
(en
el
sent
ido
de p
oder
det
erm
inar
asp
ecto
s es
pecí
ficos
del
des
arro
llo q
ue s
e fa
vore
cen
o in
hibe
n en
cad
a ca
so),
los
estu
dios
di
spon
ible
s se
ñala
n de
mod
o ge
nera
l qu
e la
dur
ació
n de
la
infa
ncia
tie
ne i
mpo
rtant
es
cons
ecue
ncia
s en
la
vida
del
ind
ivid
uo (
se l
e ha
aso
ciad
o co
n su
s po
ster
iore
s es
tilo
cogn
itivo
; cap
acid
ad d
e in
tegr
ació
n co
n pa
res;
res
pons
abilid
ad s
ocia
l; m
otiv
ació
n y
logr
o es
cola
r), a
dvirt
iend
o un
a br
echa
en
desm
edro
de
las
infa
ncia
s m
ás c
orta
s90.
Gén
ero91
. Ex
iste
n es
caso
s es
tudi
os q
ue h
an p
uest
o en
rel
ació
n la
s di
men
sion
es d
e gé
nero
y d
e in
fanc
ia te
mpr
ana.
El c
onoc
imie
nto
disp
onib
le m
uest
ra q
ue la
rela
ción
que
los
otro
s es
tabl
ecen
con
niñ
as y
niñ
os, d
esde
que
nac
en, s
e ba
sa e
n pa
rte fu
ndam
enta
l en
las
repr
esen
taci
ones
que
se
hace
n en
torn
o a
su s
exo,
lo c
ual i
nclu
so p
uede
ado
ptar
el
tono
de
pref
eren
cia
por
uno
de e
llos.
Así
, de
sde
muy
tem
pran
o ni
ñas
y ni
ños
son
fuer
tem
ente
ind
ucid
os a
ado
ptar
las
car
acte
rístic
as p
ropi
as d
e su
res
pect
ivo
géne
ro,
expo
nién
dolo
s a
mod
elos
que
imita
r y q
ue o
pone
rse.
87B
ruba
ker,
R. 1
998.
“Et
hnic
and
Nat
iona
list V
iole
nce”
. Ann
ual R
evie
w o
f Soc
iolo
gy, 2
4: 4
23-4
52.
Sand
ers,
J. “E
thni
c B
ound
arie
s and
Iden
tity
in P
lura
l Soc
ietie
s” (s
.d.e
.).88
Har
ris, M
. 199
5. “
Nue
stra
esp
ecie
”. M
adrid
, Alia
nza
Edito
rial.
89Ev
ans,
Mye
rs, I
lfeld
, 200
0.90
Papa
lia, D
.; S.
Wen
dkos
Old
s; R
. Dus
kin
Feld
man
. 200
1.”P
sico
logí
a de
l des
arro
llo”
Bog
otá,
McG
raw
-Hill
.N
iew
enhu
ys, O
. 199
6. “
The
Para
dox
of C
hild
Lab
or a
nd A
nthr
opol
ogy”
. Ann
ual R
evie
w o
f Ant
hrop
olog
y, 2
5: 2
37-2
51.
Wei
sner
, T.;
R. G
allim
ore.
197
7. “
My
Bro
ther
´s K
eepe
r: C
hild
and
Sib
ling
Car
etak
ing”
. Cur
rent
Ant
hrop
olog
y, 1
8.91
Gia
nini
,E.
198
5. “
A f
avor
de
las
niña
s: l
a in
fluen
cia
de l
os c
ondi
cion
amie
ntos
soc
iale
s en
la
form
ació
n de
l ro
l fe
men
ino
en lo
s prim
eros
año
s de
vida
”. C
arac
as, M
onte
Avi
la.
Har
ris, M
. 199
5. “
Nue
stra
esp
ecie
”. M
adrid
, Alia
nza
Edito
rial.
Evan
s, J.
1997
. “B
oth
Hal
ves
of th
e Sk
y: G
ende
r So
cial
izat
ion
in th
e Ea
rly Y
ears
”. T
he C
onsu
ltativ
e G
roup
on
Early
C
hild
hood
Car
e an
d D
evel
opm
ent.
Coo
rdin
ator
´s N
oteb
ook
N° 2
0.Pa
palia
, D.;
S. W
endk
os O
lds;
R. D
uski
n Fe
ldm
an. 2
001.
” Ps
icol
ogía
del
des
arro
llo”.
Bog
otá,
McG
raw
-Hill
.39
Por o
tra p
arte
, se
ha s
eñal
ado
que
es c
erca
de
los
tres
años
cua
ndo
niño
s y
niña
s re
cién
co
mie
nzan
a m
anife
star
dife
renc
ias
de g
éner
o, m
ostrá
ndos
ebá
sica
men
te s
emej
ante
s ha
sta
esa
edad
, en
lo q
ue re
spec
ta a
su
cará
cter
y h
abilid
ades
. Al m
omen
to d
e en
trar a
la
escu
ela,
ya
han
desa
rrolla
do u
na fi
rme
iden
tific
ació
n co
n su
resp
ectiv
o gé
nero
.
El c
onoc
imie
nto
disp
onib
le n
o pe
rmite
est
able
cer l
a tra
scen
denc
ia q
ue ti
enen
los
proc
esos
de
soc
ializ
ació
n en
el g
éner
o qu
e tie
nen
luga
r en
los
prim
eros
año
s de
vid
a, re
spec
to d
e la
s de
sigu
ales
opo
rtuni
dade
s y
posi
cion
es s
ocia
les
de m
ujer
es y
hom
bres
. Ac
ucio
sos
estu
dios
sob
re e
l pun
to,
pese
a d
etec
tar
dife
renc
ias
rela
tivas
a la
per
sona
lidad
y a
las
dive
rsas
cap
acid
ades
de
cogn
ició
n de
niñ
as y
niñ
os, n
o ha
n en
cont
rado
ele
men
tos
que
seña
len
un d
esig
ual
pote
ncia
l de
des
arro
llo e
n ca
da s
exo.
No
obst
ante
, sí
se
ha
obse
rvad
o la
apa
rició
n de
una
bre
cha
que
com
ienz
a a
favo
rece
r a
los
niño
s ho
mbr
es
haci
a la
mita
d de
la in
fanc
ia te
mpr
ana,
la c
ual n
o ha
logr
ado
ser d
emos
trada
ni e
xplic
ada
satis
fact
oria
men
te.
Mat
erni
dad
adol
esce
nte.
El e
mba
razo
en
la a
dole
scen
cia
tiene
con
secu
enci
as d
e di
vers
a ín
dole
, deb
ido
a lo
cua
l se
le c
onsi
dera
un
prob
lem
a de
alto
rie
sgo,
tant
o pa
ra la
mad
re
com
o pa
ra e
l hijo
; un
riesg
o qu
e, a
ntes
que
bio
méd
ico,
es
un ri
esgo
soc
ial92
.D
icha
s co
nsec
uenc
ias
son
de la
rgo
alca
nce
y se
agu
diza
n co
n la
men
or e
dad
de la
mad
re
(en
espe
cial
en
las
men
ores
de
15 a
ños)
yco
n la
pob
reza
93. P
or u
n la
do la
mad
re, p
uede
pr
esen
tar p
robl
emas
de
crec
imie
nto
y de
sarro
llo, e
moc
iona
les
y co
nduc
tual
es, a
dem
ás d
e co
mpl
icac
ione
s en
el e
mba
razo
, el
par
to y
el p
uerp
erio
. Ju
nto
con
esto
, es
tas
jóve
nes
alca
nzan
niv
eles
edu
caci
onal
es m
ás b
ajos
que
los
de
las
mad
res
no a
dole
scen
tes
y tie
nen
prec
aria
s op
ortu
nida
des
de e
mpl
eo94
. Tod
o es
to p
one
en ri
esgo
las
capa
cida
des
de
la m
adre
par
a de
sarro
llars
e pl
enam
ente
y s
atis
face
r sus
pro
pias
nec
esid
ades
y la
s de
sus
hi
jos95
.Po
r ot
ro la
do, l
os h
ijos
de m
adre
s ad
oles
cent
es ti
enen
may
ores
pro
babi
lidad
es d
e na
cer
con
peso
insu
ficie
nte
y de
mor
ir en
su
prim
er m
es d
e vi
da, e
n co
mpa
raci
ón c
on lo
s hi
jos
de m
ujer
es d
e m
ás e
dad.
Eso
s ni
ños,
cua
ndo
sobr
eviv
en d
espu
és d
el p
rimer
mes
, tie
nen
toda
vía
may
ores
pro
babi
lidad
es d
e pe
rder
la v
ida
ante
s de
cum
plir
cinc
o añ
os96
.C
abe
cons
igna
r que
, en
todo
cas
o, la
lite
ratu
ra n
o re
porta
rela
cion
es d
irect
as e
ntre
la e
dad
de la
m
adre
y e
l des
arro
llo p
sico
soci
al d
el n
iño;
al p
arec
er, l
a re
laci
ón s
ería
indi
rect
a, m
ás b
ien
una
deriv
ació
n de
la m
enor
edu
caci
ón d
e la
mad
re y
del
esc
aso
ingr
eso
que
se a
soci
a co
n la
mat
erni
dad
prec
oz.
92O
MS.
197
7. “
Nec
esid
ades
de
salu
d de
los a
dole
scen
tes”
. Inf
orm
e de
un
Com
ité d
e Ex
perto
s de
la O
MS.
Gin
ebra
, OM
S:
(Ser
ie d
e In
form
es T
écni
cos,
609)
.W
HO
. 197
8. “
Ris
k ap
proa
ch fo
r mat
erna
l and
Chi
ld h
ealth
car
e”. G
enev
a. W
HO
: (W
HO
Offs
et P
ublic
atio
n, 3
9).
93U
NIC
EF-C
EPA
L-SE
CIB
. 200
1. “
Con
stru
ir eq
uida
d de
sde
la in
fanc
ia y
la a
dole
scen
cia
en Ib
eroa
mér
ica”
. San
tiago
de
Chi
le, U
NIC
EF-C
EPA
L-SE
CIB
.C
EPA
L. 1
999.
“Pa
nora
ma
soci
al d
e A
mér
ica
Latin
a 19
98”.
San
tiago
de
Chile
, CEP
AL.
CEP
AL.
199
8. “
Pano
ram
a so
cial
de
Am
éric
a La
tina
1997
”. S
antia
go d
e Ch
ile, C
EPA
L.A
. Mon
roy.
199
2.”E
l em
bara
zo e
n la
ado
lesc
enci
a: la
exp
erie
ncia
en
Am
éric
a La
tina”
. En
G. L
ópez
; J. Y
unes
; J. A
. Sol
ís.
A. O
mra
n. S
alud
repr
oduc
tiva
en la
s Am
éric
as. W
ashi
ngto
n, D
C: O
PS.
94M
. S.
de
So
uza
Vita
lle;
O.
M.
Silv
erio
A
man
cio.
G
ravi
dez
na
Ado
lesc
ênci
a.
Enw
ww
.bra
zilp
edne
ws.o
rg.b
r/set
2001
/bnp
ar10
1.ht
m95
“Ado
lesc
ent
sexu
ality
an
d ch
ildbe
arin
g.
Soci
al
and
Econ
omic
Pr
oble
ms”
. En
w
ww
.safe
mot
herh
ood.
org/
init_
sear
ch_p
age.
htm
96U
NIC
EF.
“Rie
sgos
pa
ra
las
mad
res
adol
esce
ntes
y
sus
hijo
s”.
En
Prog
reso
de
la
s na
cion
es
2000
. [w
ww
.uni
cef.o
rg/s
pani
sh/p
on00
/ts11
.htm
40
Serie
Ref
lexi
ones
: INF
ANCI
A Y
ADO
LESC
ENC
IA
El t
raba
jo fe
men
ino.
Com
o un
a ex
pres
ión
de lo
s es
fuer
zos
de la
com
unid
ad in
tern
acio
nal
por
conc
eder
a la
muj
er u
na p
osic
ión
soci
al d
e ig
ual d
igni
dad
que
la d
el h
ombr
e, e
n el
ám
bito
labo
ral s
e ha
pro
mov
ido
la a
dopc
ión
de p
olíti
cas
que
impu
lsen
la ig
uald
ad d
e lo
s se
xos
en lo
que
resp
ecta
al a
cces
o y
al tr
ato,
y q
ue g
aran
ticen
a la
muj
er e
l cum
plim
ient
o de
sus
func
ione
s m
ater
nas97
. No
obst
ante
, la
real
idad
labo
ral d
ista
muc
ho d
e es
tar r
egid
a po
r di
cha
volu
ntad
: la
vas
ta m
ayor
ía d
e la
s m
ujer
es d
el m
undo
se
dese
mpe
ña e
n co
ndic
ione
s de
plor
able
s,
que
aten
tan
cont
ra
sus
dere
chos
98y
tiene
n ne
gativ
as
repe
rcus
ione
s so
bre
sus
fam
ilias,
par
ticul
arm
ente
sob
re s
us h
ijos
pequ
eños
99.
Sin
que
la in
corp
orac
ión
fem
enin
a al
mer
cado
del
trab
ajo
haya
ido
acom
paña
da p
or la
s co
rresp
ondi
ente
s ad
apta
cion
es p
ráct
icas
y c
ultu
rale
s, e
l cui
dado
de
los
niño
s –t
radi
cion
al
func
ión
de l
a m
ujer
-ha
pas
ado
a se
r un
pro
blem
a. P
or u
na p
arte
, la
exp
ansi
ón
inst
ituci
onal
de
espa
cios
des
tinad
os a
est
e fin
es
insu
ficie
nte
(por
su
cost
o, h
orar
io d
e at
enci
ón,
ubic
ació
n, c
ober
tura
, ca
lidad
, en
tre o
tras
razo
nes)
, ta
l qu
e un
a pr
opor
ción
im
porta
nte
de m
adre
s tra
baja
dora
s de
be r
ecur
rir a
sol
ucio
nes
info
rmal
es (
gene
ralm
ente
, en
carg
ando
a
los
niño
s a
herm
anos
m
ayor
es,
fam
iliare
s o
veci
nos,
pe
ro
incl
uso
dejá
ndol
os s
olos
). Po
r otra
, la
man
tenc
ión
de la
s la
bore
s do
més
ticas
en
man
os e
xclu
siva
s o
prin
cipa
les
de l
a m
ujer
mul
tiplic
a su
tie
mpo
y s
u en
ergí
a de
dica
dos
al t
raba
jo,
rest
ándo
los
de lo
s qu
e po
dría
ent
rega
r al
cui
dado
de
sus
hijo
s100 .
En a
mba
s si
tuac
ione
s,
el d
esar
rollo
de
los
niño
s se
ve
seria
men
te c
ompr
omet
ido,
ya
que
la c
alid
ad d
el c
uida
do
que
reci
ben
muc
has
vece
s es
inco
nven
ient
e.La
sol
ució
n pa
ra e
ste
desa
rregl
ono
es
de f
ácil
form
ulac
ión,
pue
sto
que
en é
l se
ven
in
volu
crad
os fa
ctor
es d
e di
stin
tos
índo
le y
niv
el, c
uya
conj
unci
ón a
ctua
l se
mue
stra
com
o un
a ve
rdad
era
cont
rapo
sici
ón
entre
lo
s de
rech
os
de
la
muj
er
y lo
s de
l ni
ño.
Evid
ente
men
te, n
o es
la v
uelta
de
la m
ujer
al h
ogar
la m
ejor
est
rate
gia
para
hac
erlo
, ya
que
su n
uevo
rol
soc
ial,
así c
omo
ha c
onlle
vado
inne
gabl
es y
alto
s co
stos
, ha
impl
icad
o ta
mbi
én b
enef
icio
s pa
ra la
s m
ujer
es y
sus
hijo
s: b
enef
icio
s m
ater
iale
s (e
n gr
an p
arte
de
los
caso
s, e
l tra
bajo
fem
enin
o pe
rmite
a l
a fa
milia
sal
ir de
la
pobr
eza)
, y
tam
bién
es
pirit
uale
s (la
soc
ializ
ació
n de
la m
ujer
en
círc
ulos
am
plio
s se
ha
dem
ostra
do c
omo
un
fact
or p
ositi
vo p
ara
su c
reci
mie
nto
pers
onal
y p
ara
el d
esar
rollo
de
los
hijo
s).
Sin
emba
rgo,
la c
ompa
tibiliz
ació
n en
tre e
l tra
bajo
fem
enin
o y
el d
esar
rollo
del
niñ
o es
una
ta
rea
por h
acer
.Lo
s af
ecto
s, e
l de
sarr
ollo
y l
a cl
ase
soci
al.
Una
cre
enci
a fu
erte
men
te a
rraig
ada
en e
l se
ntid
o co
mún
es
que
los
niño
s po
bres
son
cria
dos
con
falta
de
cariñ
o, d
espr
eocu
paci
ón y
vi
olen
cia
de p
arte
de
sus
padr
es10
1 , lo
cua
l ser
ía la
razó
n de
su
defic
ient
e de
sarro
llo.
97O
IT. “
Igua
ldad
de
géne
ro”.
En
ww
w.il
o.or
g/pu
blic
/spa
nish
/bur
eau/
gend
er98
Así
san
cion
ados
en
dive
rsos
tra
tado
s in
tern
acio
nale
s (C
onve
nció
n so
bre
la e
limin
ació
n de
tod
as l
as f
orm
as d
e di
scrim
inac
ión
cont
ra l
a m
ujer
, D
ecla
raci
ón s
obre
la
elim
inac
ión
de l
a di
scrim
inac
ión
cont
ra l
a m
ujer
, Pr
otoc
olo
Facu
ltativ
o de
la C
onve
nció
n so
bre
la e
limin
ació
n de
toda
s la
s fo
rmas
de
disc
rimin
ació
n co
ntra
la m
ujer
) y e
n di
fere
ntes
co
nven
ios
esta
blec
idos
po
r la
O
IT.
Véa
se:
Trat
ados
in
tern
acio
nale
s so
bre
los
dere
chos
de
la
m
ujer
, en
w
ww
.der
echo
shum
anos
.cl/m
ujer
es.h
tm;
OIT
. N
ota
info
rmat
iva
sobr
e ig
uald
ad
de
la
muj
er[w
ww
.ilo.
org/
publ
ic/s
pani
sh/b
urea
u/ge
nder
/fact
.htm
99O
IT.
“La
muj
er
y el
m
undo
de
l tra
bajo
: lo
s co
stos
soci
ales
de
un
ve
rdad
ero
prog
reso
”.
En
ww
w.il
o.or
g/pu
blic
/spa
nish
/bur
eau/
inf/p
kits
/wom
en1.
htm
100
The
Con
sulta
tive
Gro
up o
n Ea
rly C
hild
hood
Car
e an
d D
evel
opm
ent.
1992
. “C
reat
ing
Link
ages
: Wom
en, W
ork,
and
C
hild
Car
e”. C
oord
inat
ors’
Not
eboo
k N
° 11.
101
O. L
ewis
. 196
5. “
Ant
ropo
logí
a de
la P
obre
za: c
inco
fam
ilias
”. M
éxic
o, F
ondo
de
Cultu
ra E
conó
mic
a.O
. Lew
is. 1
965.
“Lo
s hijo
s de
Sánc
hez.
Aut
obio
graf
ía d
e un
a fa
mili
a m
exic
ana”
. Méx
ico,
Joaq
uín
Mor
tiz.
O. L
ewis
. 196
6.”
La v
ida”
. M
éxic
o, Jo
aquí
n M
ortiz
.C
h. M
urra
y.U
nder
clas
s. En
", e
n C
h. M
urra
y: “
The
Emer
ging
Brit
ish
Und
ercl
ass”
. IE
A H
ealth
and
Wel
fare
Uni
t. (s
.f.). 41
No
obst
ante
, la
evid
enci
a em
píric
a ha
mos
trado
que
los
niño
s qu
e vi
ven
en c
ondi
cion
es
de p
obre
za t
ambi
én c
rece
n re
cibi
endo
mue
stra
s de
am
or i
ncon
dici
onal
y l
as m
ejor
es
aten
cion
es p
osib
les.
Acer
ca d
el o
tro p
olo
del e
spec
tro s
ocia
l, la
cre
enci
a ge
nera
l es
la c
ontra
ria:
el a
mor
, el
es
mer
o y
la d
elic
adez
a m
arca
rían
la c
rianz
a de
los
niño
s. L
amen
tabl
emen
te,
para
est
e ca
so la
evi
denc
ia d
ispo
nibl
e es
men
os s
iste
mát
ica,
aun
que
exis
te a
lgun
a qu
e se
ñala
que
la
real
idad
no
perm
itiría
tan
ampl
io o
ptim
ism
o.Ya
en
el s
iglo
XIX
, Fr
eud
mos
tró q
ue l
os s
ever
os e
stilo
s de
cria
nza
de l
as c
lase
s ac
omod
adas
vi
enes
as
deja
ban
nega
tivas
y
perd
urab
les
secu
elas
en
lo
s ni
ños,
ex
pres
adas
en
traum
as p
erso
nale
s y
en s
entim
ient
os n
egat
ivos
hac
ia l
os p
adre
s102 .
Igua
lmen
te,
la li
tera
tura
uni
vers
al h
a de
scrit
o la
des
mej
orad
a si
tuac
ión
de lo
s ni
ños
de
fam
ilias
más
rica
s en
el á
mbi
to a
fect
ivo,
pro
duct
o de
l esc
aso
tiem
po y
ate
nció
n de
dica
dos
por
sus
padr
es10
3 . La
mis
ma
cons
tanc
ia h
an d
ejad
o lo
s es
caso
s es
tudi
os c
ient
ífico
s qu
e ha
n in
daga
do e
n lo
s gr
upos
soc
ialm
ente
priv
ilegi
ados
: la
neg
ligen
cia
y el
mal
trato
no
esta
rían
ause
ntes
aqu
í104 .
En c
onse
cuen
cia,
dic
has
visi
ones
requ
iere
n se
r mat
izad
as p
ara
asum
ir qu
e ni
el d
escu
ido
ni e
l esm
ero
son
prop
ieda
d ex
clus
iva
de a
lgún
sect
or s
ocia
l, en
cont
ránd
ose
ambo
s es
tilos
de
cria
nza
dise
min
ados
por
toda
la s
ocie
dad.
4.
LA C
OM
UN
IDA
D Y
EL
ESTA
DO
4.1.
La C
omun
idad
Este
es
otro
niv
el d
e im
porta
ncia
en
el d
esar
rollo
de
los
niño
s y
niña
s de
0-3
año
s. P
or
com
unid
ad n
os r
efer
imos
al
conj
unto
de
rela
cion
es s
ocia
les
defin
idas
his
tóric
amen
te.
Esta
s as
ocia
cion
es p
uede
n ha
bers
e es
tabl
ecid
o po
r es
paci
os g
eogr
áfic
os o
res
iden
cia,
cr
eenc
ias,
es
tilos
de
re
crea
ción
, u
otro
tip
o de
in
tere
ses
polít
icos
qu
e re
fleje
n el
se
ntim
ient
o de
val
ores
, exp
ecta
tivas
y a
ccio
nes
com
parti
das10
5 .
Las
com
unid
ades
pue
den
estu
diar
se e
n vi
rtud
de s
us c
ompo
sici
ones
, es
truct
uras
y
func
ione
s. L
a ra
za o
etn
ia, l
a cl
ase
soci
al, s
on a
lgun
as d
e la
s ca
ract
erís
ticas
dem
ográ
ficas
qu
e pu
eden
ser
ana
lizad
as, y
que
sab
emos
tien
en im
porta
ncia
par
a el
bie
nest
ar d
el n
iño.
Lo
s as
pect
os e
stru
ctur
ales
se
refie
ren
a lo
s tip
os d
e ar
regl
os q
ue v
an m
ás a
llá d
el c
ontro
l in
divi
dual
y q
ue r
efle
jan
los
patro
nes
econ
ómic
os y
pol
ítico
s de
los
serv
icio
s en
trega
dos
en:
vivi
enda
s, t
raba
jo,
trans
porte
, co
mer
cio,
edu
caci
ón y
esp
acio
s de
esp
arci
mie
nto.
Es
tas
cond
icio
nes
estru
ctur
ales
pue
den
faci
litar
o d
ificu
ltar
las
activ
idad
es d
iaria
s de
las
fam
ilias
con
niño
s en
tre 0
y 3
año
s, c
omo
dire
ctam
ente
pue
den
influ
ir en
el b
iene
star
del
ni
ño o
niñ
a. L
os a
spec
tos
func
iona
les
de la
s co
mun
idad
es s
e re
fiere
n a
la c
alid
ad d
e la
s in
tera
ccio
nes
y el
gra
do e
n qu
e lo
s va
lore
s y
expe
ctat
ivas
se
artic
ulan
y g
ener
an a
cció
n so
cial
. Un
aspe
cto
clav
e es
la c
ohes
ión
soci
al.
La c
omun
idad
jueg
a un
pap
el m
uy im
porta
nte
en e
l tip
o de
y n
atur
alez
a de
las
rela
cion
es
entre
los
adul
tos
y lo
s ni
ños
de 0
-3 a
ños.
Es
en la
com
unid
ad d
onde
se
debi
era
refle
jar l
a
102
S. F
reud
. 199
7. “
Obr
as c
ompl
etas
”. M
adrid
, Bib
liote
ca N
ueva
. 10
3C
omo
mue
stra
por
eje
mpl
o, la
nov
ela
infa
ntil
“El j
ardí
n se
cret
o”, d
e Fr
ance
s Hod
gson
Bur
nett.
104
R. S
anta
na-T
avira
; R. S
ánch
ez-A
hedo
; E. H
erre
ra-B
asto
; R. S
anta
na-T
avira
; R. S
ánch
ez-A
hedo
; E. H
erre
ra-B
asto
E.
1998
. “El
mal
trato
infa
ntil:
un
prob
lem
a m
undi
al”.
En
Salu
d Pu
blic
a M
ex;4
0:58
-65.
[ww
w.in
sp.m
x/sa
lud/
40/4
01-9
.htm
l10
5Ea
rls F
and
Car
lson
M. “
The
Soci
al E
colo
gy o
f C
hild
Hea
lth a
nd W
ell-B
eing
”. A
nnu.
Rev
.Pub
lic H
ealth
200
1; 2
2:
143-
66.
42
Serie
Ref
lexi
ones
: INF
ANCI
A Y
ADO
LESC
ENC
IA
cultu
ra d
e lo
s “D
erec
hos
Hum
anos
”. Ta
mbi
én e
s la
com
unid
ad la
que
exi
ge y
legi
tima
las
polít
icas
y a
ccio
nes
del E
stad
o.
En e
l cas
o de
la C
DN
, su
con
crec
ión
en la
com
unid
ad d
eber
ía p
erm
ear
las
rela
cion
es
adul
tos-
niño
s, y
deb
ería
exp
resa
rse
en la
cal
idad
de
esta
s re
laci
ones
(por
eje
mpl
o, m
enos
vi
olen
cia
y m
altra
to h
acia
los
niño
s en
tre 0
y 3
años
), y
en la
gen
erac
ión
y el
apo
yo h
acia
in
icia
tivas
que
favo
rezc
an e
l des
arro
llo in
tegr
al d
e lo
s ni
ños
y su
s fa
milia
s (p
or e
jem
plo,
lo
s H
ospi
tale
s Am
igos
del
Niñ
o, l
a pa
rtici
paci
ón l
ocal
en
prog
ram
as h
acia
est
e gr
upo
auto
gest
iona
das)
.
La p
osic
ión
soci
al.
Uno
de
los
aspe
ctos
crít
icos
es
el n
ivel
soc
ioec
onóm
ico
de l
a co
mun
idad
. Ex
iste
una
am
plia
lite
ratu
ra c
ient
ífica
que
doc
umen
ta lo
s ef
ecto
sne
gativ
os
que
tiene
la d
epriv
ació
n so
cial
y e
conó
mic
a106
107
en lo
s lo
gros
edu
caci
onal
es. T
ambi
én
es im
porta
nte
dest
acar
la re
laci
ón q
ue e
xist
e en
tre e
l niv
el s
ocio
econ
ómic
o y
la s
alud
, en
que
a m
enor
pos
ició
n so
cial
, pe
or e
s el
niv
el d
e sa
lud
del s
ujet
o.10
8M
ucho
s de
est
os
efec
tos
obse
rvad
os ti
enen
raíc
es e
n la
infa
ncia
tem
pran
a o
bien
se
expr
esan
dur
ante
eso
s añ
os.
Esas
í co
mo
un e
stud
io m
uest
ra c
omo
la p
obre
za d
e la
mad
re t
iene
un
efec
to
dire
cto
sobr
e la
pro
babi
lidad
de
prem
atur
ez10
9 . D
e he
cho
la ta
sa d
e de
sem
pleo
pre
dice
la
prob
abilid
ad d
e in
icio
de
cont
rol p
rena
tal,
que
es e
l fac
tor m
edia
dor d
e la
pre
mat
urez
. De
toda
s m
aner
as e
n es
ta á
rea
se r
equi
ere
may
or i
nves
tigac
ión
que
vinc
ule
los
dive
rsos
ni
vele
s de
aná
lisis
(al
men
os e
l ind
ivid
ual y
el c
omun
itario
) par
a co
mpr
ende
r lo
s po
sibl
es
mec
anis
mos
cau
sale
s pa
ra e
l bie
nest
ar d
el n
iño.
La e
vide
ncia
sug
iere
has
ta a
hora
que
el v
ivir
en u
na c
omun
idad
pob
re y
des
arro
llars
e im
plic
a in
tera
ctua
r con
un
med
io q
ue e
s se
greg
ado,
con
car
enci
a de
ser
vici
os o
portu
nos
y co
n se
ntim
ient
o de
pre
carie
dad11
0 . Es
to e
s di
fere
nte
a se
r po
bre
y vi
vir
en u
n m
edio
o
com
unid
ad n
o po
bre,
en
que
exis
ten
los
recu
rsos
y e
s po
sibl
e ac
cede
r a e
llos,
si b
ien
es
cier
to, s
e de
scon
oce
el n
ivel
de
cohe
sión
con
la c
omun
idad
.
En e
ste
nive
l tam
bién
es
impo
rtant
e re
cono
cer l
as e
tnia
s y
cultu
ras,
dad
o qu
e lo
s pa
trone
s de
rel
acio
nes
entre
adu
ltos
y ni
ños
tiend
en a
dife
rir. E
ste
aspe
cto,
hay
que
rec
alca
r, es
di
fere
nte
a la
pob
reza
. Etn
ia o
rigin
aria
no
es s
inón
ima
de p
obre
za, p
ero
si p
uede
ser
lo d
e ex
clus
ión.
Gén
ero.
Otra
con
stru
cció
n so
cial
de
inte
rés
para
su
anál
isis
en
el n
ivel
de
la c
omun
idad
es
el
géne
ro.
Gén
ero
se r
efie
re a
los
asp
ecto
s so
cial
es y
cul
tura
les
atrib
uido
s a
la
dist
inci
ón b
ioló
gica
ent
re lo
s ho
mbr
es y
muj
eres
. Es
tos
aspe
ctos
son
apr
endi
dos
en la
fa
milia
, per
o so
n in
fluid
os ta
mbi
én p
or la
com
unid
ad. E
sto
por q
ue c
ada
cultu
ra ti
ene
sus
prop
ios
patro
nes
deco
mpr
ensi
ón s
obre
el p
apel
de
la m
ujer
y e
l hom
bre
en e
l gru
po. L
os
pape
les
de g
éner
o qu
e un
a co
mun
idad
asi
gna
a su
s ni
ños
tend
rán
un e
fect
o de
term
inan
te
sobr
e su
futu
ro e
n: s
u ac
ceso
a lo
s al
imen
tos,
a lo
s se
rvic
ios
de s
alud
, a la
edu
caci
ón, a
l m
undo
labo
ral,
el t
ipo
de r
elac
ione
s, s
u sa
lud
físic
a y
psic
ológ
ica.
Si b
ien
esta
áre
a es
106
Cha
se-L
ands
dale
LP,
God
on R
A.”
Eco
nom
ic h
ards
hip
and
the
deve
lopm
ent o
f fiv
e an
d si
x-ye
ar o
lds:
nei
ghbo
rhoo
d an
d re
gion
al p
ersp
ectiv
es”.
Chi
l.Dev
. 199
6; 6
7: 3
338-
67.
107
Leva
ntha
l T,
Bro
oks-
Gun
n J.
“The
nei
ghbo
rhoo
ds t
hey
live
in:
the
effe
ct o
f ne
ighb
orho
od r
esid
ence
on
child
and
ad
oles
cent
out
com
es”.
Psy
chol
.Bul
l 200
0; 1
26: 3
09-3
7.10
8A
dler
NF,
Boy
ce W
T, C
hesn
ey M
A, F
olkm
an S
, Sym
e SL
. “So
cioe
cono
mic
ineq
ualit
ies
in h
ealth
”. J
AM
A 1
993;
269
: 31
40-4
5.10
9O
’Cam
po P
, X
ue X
, W
ang
MC
, O
’Brie
n C
m “
Nei
ghbo
rhoo
d ris
k fa
ctor
s fo
r lo
w b
irth
wei
ght
in B
altim
ore:
a
mul
tilev
el a
naly
sis”
. Am
.J.Pu
blic
Hea
lth 1
997;
87:
111
3-18
.11
0Ev
ans T
, Whi
tehe
ad M
, Did
eric
hsen
F, B
huiy
a A
, Wirt
h M
. “C
halle
ngin
g in
equi
ties
in h
ealth
. Fro
m E
thic
s to
Act
ion”
. O
xfor
d U
nive
rsity
Pre
ss, 2
001.
43
críti
ca,
exis
ten
poca
s in
vest
igac
ione
s qu
e co
mpa
ren
en d
iver
sas
com
unid
ades
est
os
aspe
ctos
en
los
niño
s y
niña
s de
0 a
3 a
ños.
111
La e
vide
ncia
mue
stra
que
el a
cces
o a
los
alim
ento
s es
dife
renc
ial p
or s
exo,
es
deci
r la
s ni
ñas
suel
en t
ener
un
esta
do n
utric
iona
l in
ferio
r (ta
nto
desn
utric
ión
com
o so
brep
eso
y ob
esid
ad)
dado
tan
to p
or la
cal
idad
com
o po
r la
cant
idad
de
nutri
ente
s, s
e la
s am
aman
ta m
enos
. Est
o tie
ne s
eria
s im
plic
anci
as p
ara
la s
alud
de
las
niña
s de
0 a
3 a
ños,
ya
que,
com
o he
mos
des
crito
, la
nutri
ción
jueg
a un
pa
pel c
lave
en
la s
uper
vive
ncia
y e
n el
des
arro
llo d
e si
stem
a ne
rvio
so c
entra
l, en
tre o
tros.
Tam
bién
hay
evi
denc
ias
que
sugi
eren
que
util
izan
más
los
serv
icio
s lo
sni
ños
men
ores
de
un a
ño q
ue la
s ni
ñas.
Est
o en
par
te e
s po
r la
may
or v
ulne
rabi
lidad
bio
lógi
ca d
e lo
s ni
ños,
pe
ro m
últip
les
estu
dios
sug
iere
n qu
e co
nsul
tan
en s
ituac
ione
s de
may
or g
rave
dad
las
niña
s112 .
La c
ohes
ión
y pa
rtic
ipac
ión
soci
al
La p
artic
ipac
ión
defin
ida
com
o la
acc
ión
y ef
ecto
de
parti
cipa
r en
la c
omun
idad
es
un
dere
cho
ciud
adan
o, c
onsu
stan
cial
a l
a na
tura
leza
del
hom
bre,
que
per
mite
su
plen
o de
sarro
llo. L
a pa
rtici
paci
ón s
ería
la in
tegr
ació
n so
cial
, diá
logo
soc
ial y
un
com
pone
nte
del
proc
eso
de s
ocia
lizac
ión.
La
parti
cipa
ción
soc
ial c
omun
itaria
se
esta
blec
e en
tre p
erso
nas
y gr
upos
que
se
rela
cion
an d
e ac
uerd
o a
inte
rese
s co
mun
es y
se
real
iza
en lu
gare
s y
espa
cios
cot
idia
nos,
de
man
era
volu
ntar
ia. D
esde
est
a pe
rspe
ctiv
a, la
par
ticip
ació
n so
cial
ga
rant
izar
ía a
los
niño
s y
niña
s en
tre 0
y 3
año
s es
paci
os d
e so
cial
izac
ión
y de
des
arro
llo,
que
perm
itiría
la
gene
raci
ón d
e op
ortu
nida
des
o in
tegr
ació
n a
los
fruto
s de
l de
sarro
llo
soci
oeco
nóm
ico,
par
a m
ejor
ar s
us c
ondi
cion
es y
cal
idad
de
vida
113
. E
n té
rmin
os
prác
ticos
, la
parti
cipa
ción
soc
ial e
s un
o de
los
elem
ento
s cl
aves
en
la im
plem
enta
ción
de
prog
ram
as e
xito
sos
para
la in
fanc
ia te
mpr
ana,
com
o ve
rem
os m
ás a
dela
nte11
411
511
611
7 .
Otro
asp
ecto
vin
cula
do a
la p
artic
ipac
ión
es e
l ap
oyo
soci
al.
A pa
rtir
de la
déc
ada
de19
70, s
e re
cono
ce a
l apo
yo s
ocia
l com
o el
ele
men
to c
lave
par
a la
pro
tecc
ión
de la
sal
ud.
Hay
est
udio
s qu
e m
uest
ran
que
el a
poyo
soc
ial a
umen
ta la
sen
saci
ón d
e po
der p
rede
cir,
de e
stab
ilidad
y d
e co
ntro
l. Es
to t
iene
un
efec
to p
ositi
vo s
obre
la
auto
estim
a de
los
su
jeto
s. L
as i
mpl
ican
cias
par
a lo
s ni
ños
y ni
ñas
de 0
a 3
año
s se
han
obs
erva
do d
e m
aner
a in
dire
cta
en
algu
nos
prog
ram
as
e in
terv
enci
ones
qu
e pr
omue
ven
la
supe
rviv
enci
a, c
reci
mie
nto
y de
sarro
llo d
el n
iño.
Por
eje
mpl
o, a
quel
las
inte
rven
cion
es
com
o la
svi
sita
s do
mic
iliaria
s a
emba
raza
das
que
adem
ás s
e ac
ompa
ñan
de e
stra
tegi
as
de in
tegr
ació
n ha
cia
la c
omun
idad
, se
sost
iene
n en
el t
iem
po y
logr
an u
na m
ejor
ía e
n la
s co
mpe
tenc
ias
soci
ales
de
las
mad
res.
111
OPS
. “Pr
ogra
ma
sobr
e m
ujer
, sal
ud y
des
arro
llo”.
Hoj
a In
form
ativ
a. G
éner
o y
el D
esar
rollo
del
Niñ
o.Ju
nio
2001
.11
2G
ómez
Els
a. “
Sex
disc
rimin
atio
n an
d ex
cess
fem
ale
mor
talit
y in
chi
ldho
od.
Gen
der,
Wom
en a
nd H
ealth
in
the
Am
eric
as”.
PA
HO
.11
3M
IDEP
LAN
-CH
ILE.
199
4.11
4M
argo
lis P
A,
Stev
ens
R,
Bor
dley
WC
et
al.
“Fro
m c
once
pt t
o ap
plic
atio
n: t
he i
mpa
ct o
f a
com
mun
ity-w
ide
inte
rven
tion
to im
prov
e th
e de
liver
y of
pre
vent
ive
serv
ices
to c
hild
ren”
. Ped
iatri
cs 2
001;
108
(3):
E42.
115
Cro
nan
TA, C
ruz
SG, A
rria
ga R
I, Sa
rkin
AJ.
“The
eff
ects
of a
com
mun
ity-b
ased
lite
racy
pro
gram
on
youn
g ch
ildre
n’s
lang
uage
and
con
cept
uald
evel
opm
ent”
. Am
.J.C
omm
unity
Psy
chol
199
6; 2
4(2)
: 251
-72.
116
Ytte
rsta
d B
, Sog
aard
AJ “
The
Har
stad
Inju
ry P
reve
ntio
n St
udy:
pre
vent
ion
of b
urns
in sm
all c
hild
ren
by a
com
mun
ity-
base
d in
terv
entio
n”. B
urns
199
5; 2
1(4)
: 259
-66.
117
Panc
er S
M, C
amer
on G
. “R
esid
ent p
artic
ipat
ion
in th
e B
ette
r Beg
inni
ngs,
Bet
ter F
utur
es p
reve
ntio
n pr
ojec
t: Pa
rt I—
The
impa
ct o
f inv
olve
men
t”. C
an.J.
Com
mun
.Men
t.Hea
lth 1
994;
13(
2): 1
97-2
11.
44
Serie
Ref
lexi
ones
: INF
ANCI
A Y
ADO
LESC
ENC
IA
La c
ohes
ión
soci
al e
s ot
ro a
spec
to r
elac
iona
do c
on la
par
ticip
ació
n, y
con
la t
eoría
del
em
pode
ram
ient
o (e
mpo
wer
men
t) qu
e in
corp
ora
a la
pa
rtici
paci
ón
las
noci
ones
de
co
nfia
nza,
coo
pera
ción
mut
ua, s
ensa
ción
de
cone
xión
y c
ivis
mo11
8 .
Exis
ten
evid
enci
as q
ue s
ugie
ren
que
la c
ohes
ión
soci
al e
s un
fac
tor
prot
ecto
r pa
ra l
a sa
lud
de la
s fa
milia
s, e
n pa
rticu
lar
para
aqu
ella
s co
n ni
ños
y ni
ñas
men
ores
de
3 añ
os y
qu
e ad
emás
pre
sent
an a
lgun
a di
scap
acid
ad.
Sin
emba
rgo,
aun
la in
vest
igac
ión
en e
ste
cam
po e
s in
sufic
ient
e en
rela
ción
con
el g
rupo
de
nues
tro in
teré
s.
4.2.
El E
stad
o
El E
stad
o co
rresp
onde
al
nive
l m
acro
sist
émic
o en
el
mod
elo
prop
uest
o. S
u pa
pel
es
fund
amen
tal e
n ar
ticul
ar la
s ac
cion
es d
e ca
ráct
er c
olec
tivo
naci
onal
es o
regi
onal
es.
Las
acci
ones
del
Est
ado
y de
los
gobi
erno
s se
exp
resa
n en
las
polít
icas
púb
licas
y la
le
gisl
ació
n. T
ambi
én r
esul
ta i
mpo
rtant
e el
sis
tem
a po
lític
o y
la c
ultu
ra p
olíti
ca d
e lo
s di
vers
os
país
es
com
o fa
ctor
es
cond
icio
nant
es
de
la
supe
rviv
enci
a,
crec
imie
nto
y de
sarro
llo d
el n
iño
y ni
ña d
e 0
a 3
años
.
Exis
ten
evid
enci
as i
ndire
ctas
de
que
los
sist
emas
pol
ítico
sde
cor
te a
utor
itario
no
igua
litar
io,
y aq
uella
s si
tuac
ione
s de
ines
tabi
lidad
, ge
nera
n co
ndic
ione
s de
det
erio
ro e
n lo
s gr
upos
más
vul
nera
bles
de
la s
ocie
dad11
9 . Es
to e
s lo
s ni
ños
y lo
s ad
ulto
s m
ayor
es.
Es im
porta
nte
dest
acar
que
, la
mag
nitu
d de
l gas
to p
úblic
o so
cial
no
da c
uent
a de
que
los
recu
rsos
se
invi
erta
n en
los
niño
s. E
s po
sibl
e se
ñala
r que
una
frac
ción
del
gas
to e
n sa
lud
y en
edu
caci
ón l
os b
enef
icia
dire
ctam
ente
, co
mo
tam
bién
aqu
élla
des
tinad
a a
los
prog
ram
as s
ocia
les
que
los
bene
ficia
n in
dire
ctam
ente
a t
ravé
s de
inte
rven
cion
es e
n lo
s co
ndic
iona
ntes
. 120
Por
otra
par
te,
la i
nest
abilid
ad c
róni
ca g
ener
a si
tuac
ione
s de
est
rés
sost
enid
o qu
e es
co
noci
do c
ondi
cion
ante
de
mal
des
arro
llo12
1 . La
s si
tuac
ione
s de
ine
stab
ilidad
gen
eran
am
bien
te d
e vi
olen
cia,
y s
e as
ocia
n a
cris
is e
conó
mic
as.
Las
situ
acio
nes
de c
risis
eco
nóm
icas
lle
van
a un
inc
rem
ento
del
des
empl
eo y
de
la
pobr
eza,
sie
ndo
los
hoga
res
con
niño
s es
peci
alm
ente
peq
ueño
s lo
s m
ás v
ulne
rabl
es.
Los
conf
licto
s ar
mad
os
com
o la
s cr
isis
ec
onóm
icas
ge
nera
n de
spla
zam
ient
os
de
pobl
ació
n, q
ue e
n el
cas
o de
l con
o su
r, se
han
reco
noci
do e
n lo
s úl
timos
2 a
ños
prod
ucto
de
la c
risis
Arg
entin
a y
en p
aíse
s de
l áre
a An
dina
. Se
desc
onoc
e la
mag
nitu
d re
al d
e es
ta
mig
raci
ón,
cuán
tos
son
niño
s y
cuál
es s
on s
us c
ondi
cion
es d
e vi
da.
Sin
emba
rgo,
se
reco
noce
mun
dial
men
te q
ue l
a si
tuac
ión
de d
espr
otec
ción
y d
eter
ioro
de
la s
alud
, es
peci
alm
ente
en
mig
rant
es n
o pr
ofes
iona
les,
es
elev
ada.
122
123
Un
estu
dio
seña
la
118
Spee
r PW
, Jac
kson
CB
, Pet
erso
n N
A. “
The
rela
tions
hip
betw
een
soci
al c
ohes
ion
and
empo
wer
men
t: su
ppor
t and
new
im
plic
atio
ns fo
r the
ory”
. Hea
lth E
duc
Beh
av. 2
001;
28(
6): 7
16-3
2.11
9B
erm
an H
. “C
hild
ren
and
war
: cur
rent
und
erst
andi
ngs a
nd fu
ture
dire
ctio
ns”.
Pub
lic H
ealth
Nur
se 2
001;
18(
4): 2
43-5
2.12
0C
EPA
L, U
NIC
EF, S
ECIB
. “C
onst
ruir
equi
dad
desd
e la
infa
ncia
y l
a ad
oles
cenc
ia e
n Ib
eroa
mér
ica”
. CEA
PL, U
N,
2001
.12
1 “ T
he d
evel
opm
ent o
f anx
iety
: the
role
of c
ontro
l in
the
early
env
ironm
ent”
. Psy
chol
Bul
l 199
8; 1
24(1
): 3-
21.
122
Perti
ñez
J, V
ilada
s L,
Giro
nella
T. “
Des
crip
tive
stud
y of
men
tal d
isor
ders
in e
thni
c m
inor
ities
resi
ding
in a
n ur
ban
area
of
Bar
celo
na”.
Ate
n Pr
imar
ia 2
002;
29(
1): 6
-13.
45
críti
cam
ente
que
la m
igra
ción
vol
unta
ria o
for
zada
est
á au
men
tand
o en
el m
undo
, qu
e es
ta m
igra
ción
es
de g
ran
cuan
tía y
su
dest
ino
ya n
o so
n só
lo lo
s pa
íses
de
front
era.
En
gene
ral
los
país
es n
o es
tán
adec
uada
men
te p
repa
rado
s pa
ra r
ecib
ir y
acog
er a
est
os
grup
os.
Se e
stim
a qu
e en
el
mun
do e
xist
irían
14
millo
nes
de r
efug
iado
s, 3
/4 d
e el
los
muj
eres
y n
iños
, en
los
cual
es e
xist
e ev
iden
cia
de d
año
físic
o y
emoc
iona
l.124
El E
stad
o es
el
gene
rado
r y
en g
ran
med
ida
es r
espo
nsab
le d
e im
plem
enta
r po
lític
as
públ
icas
. La
s gr
ande
s di
rect
rices
en
mat
eria
soc
ial
com
o sa
lud,
edu
caci
ón,
vivi
enda
, tra
nspo
rte,
segu
ridad
soc
ial
y ob
ras
públ
icas
se
gene
ran
a pa
rtir
de l
as i
nici
ativ
as
plan
tead
as. E
s as
í com
o el
Est
ado
se tr
ansf
orm
a, a
trav
és d
e la
s po
lític
as s
ocia
les,
en
un
dete
rmin
ante
de
las
cond
icio
nes
de v
ida
de l
os n
iños
y n
iñas
125 .
La a
pues
ta e
n la
ac
tual
idad
es
a in
cidi
r pa
ra l
a ge
nera
ción
de
polít
icas
“sa
luda
bles
”, am
igas
del
ple
no
desa
rrollo
infa
ntil.
Un
aspe
cto
clav
e en
la in
corp
orac
ión
de p
olíti
cas
en p
ro d
e la
niñ
ez e
n la
age
nda
de
gobi
erno
, es
la p
artic
ipac
ión
de lo
s Es
tado
s en
las
reun
ione
s in
tern
acio
nale
s co
nsul
tivas
en
que
se
acue
rdan
prin
cipi
os y
est
rate
gias
que
los
país
es d
eber
án im
plem
enta
r. Es
ta
agen
da in
tern
acio
nal e
s cr
ítica
en
seña
lar
dire
ctric
es p
ara
los
gobi
erno
s. E
s as
í com
o en
el
áre
a de
la
niñe
z en
la
Reg
ión
de l
as A
mér
icas
, el
Con
sejo
de
King
ston
126
y la
D
ecla
raci
ón d
e Pa
nam
á so
n hi
tos
muy
rel
evan
tes.
En
la p
rimer
a re
aliz
ada
en o
ctub
re d
e 20
00, l
os g
obie
rnos
se
com
prom
etie
ron
a "a
dopt
ar la
s m
edid
as n
eces
aria
s a
fin d
e br
inda
r a
los
niño
s y
adol
esce
ntes
la o
portu
nida
d de
que
rea
licen
su
pote
ncia
l fís
ico,
inte
lect
ual,
espi
ritua
l, m
oral
y s
ocia
l y c
on m
iras
a ga
rant
izar
y p
rom
over
el r
espe
to a
los
dere
chos
hu
man
os".
127 T
ambi
én s
e ha
n co
mpr
omet
ido
a di
seña
r y
pone
r en
eje
cuci
ón p
olíti
cas
y m
edid
as i
nteg
rada
s cu
yo f
in s
ea"q
uebr
ar e
l ci
clo
de l
a po
brez
a qu
e pa
dece
una
ge
nera
ción
tras
otra
y e
rrad
icar
la e
xclu
sión
, la
disc
rimin
ació
n y
la fa
lta d
e re
spet
o a
los
dere
chos
hum
anos
." P
or o
tra p
arte
, la
Dec
lara
ción
de
Pana
má
real
izad
a en
la C
umbr
e Ib
eroa
mer
ican
a de
jef
es d
e Es
tado
y d
e G
obie
rno
en n
ovie
mbr
e de
200
0, r
atifi
ca l
os
acue
rdos
de
King
ston
y e
nfat
iza
la n
eces
idad
de
aboc
arse
a l
a im
plem
enta
ción
del
de
rech
o in
tern
acio
nal,
en e
spec
ial l
os D
erec
hos
Hum
anos
y r
eafir
man
la a
dhes
ión
a lo
s pr
inci
pios
y p
ropó
sito
s co
nsag
rado
s en
la C
onve
nció
n so
bre
los
Der
echo
s de
l Niñ
o de
las
Nac
ione
s U
nida
s y
otra
s co
nven
cion
es:
…"
com
prom
eten
la
vo
lunt
ad
de
nues
tros
gobi
erno
s a
aseg
urar
a lo
s ni
ños,
niñ
as y
ado
lesc
ente
s el
res
peto
de
sus
dere
chos
, su
ac
ceso
a m
ejor
es n
ivel
es d
e bi
enes
tar
y su
efec
tiva
parti
cipa
ción
en
los
prog
ram
as d
e de
sarr
ollo
int
egra
l."12
8La
eva
luac
ión
de U
NIC
EF e
n 20
02,
plan
tea
la n
eces
idad
de
incr
emen
tar
el l
ider
azgo
de
los
Esta
dos
en s
u co
njun
to,
en p
artic
ular
de
los
dive
rsos
se
ctor
es q
ue c
ontri
buye
n al
bie
nest
ar s
ocia
l de
los
niño
s, n
iñas
y a
dole
scen
tes.
129
Otro
pun
to e
n qu
e el
pap
el d
el E
stad
o es
cla
ve, e
s en
la g
ener
ació
n de
un
mar
co le
gal,
regu
lato
rio,
que
perm
ita
la
conc
reci
ón
de
los
enun
ciad
os
polít
icos
in
tern
acio
nale
s (a
dscr
itos
por l
os p
aíse
s) y
nac
iona
les.
En
el m
arco
del
der
echo
, un
aspe
cto
bási
co e
s el
de
rech
o a
la id
entid
ad in
tegr
al, c
ompr
endi
do e
n lo
s de
rech
os a
l nom
bre,
la n
acio
nalid
ad y
la
fam
ilia.
Este
der
echo
bás
ico,
per
mite
rec
onoc
er a
l su
jeto
com
o pa
rte d
e un
paí
s (n
ació
n) y
reco
noce
r que
ést
e tie
ne d
erec
hoal
acc
eso
a lo
s pr
ogra
mas
soc
iale
s, q
ue e
n el
123
Rac
helle
HB
, Fis
hman
P. “
Proj
ect f
ocus
es o
n m
igra
nt h
ealth
and
wel
lbei
ng”.
The
Lan
cer 1
998;
352
: 191
7.12
4B
erm
ar H
. “C
hild
ren
and
war
: cur
rent
und
erst
andi
ngs a
nd fu
ture
dire
ctio
ns”.
Pub
lic H
ealth
Nur
s. 20
01; 1
8(4)
: 243
-52.
125
Wor
ld B
ank.
Wor
ld B
ank
Rep
ort 2
001.
126
En e
l C
onse
jo d
e K
ings
ton
parti
cipa
ron
repr
esen
tant
es d
e lo
s go
bier
nos
de l
a re
gión
y m
inis
tros,
mie
ntra
s qu
e en
Pa
nam
á pa
rtici
paro
n lo
s jef
es d
e Es
tado
y d
e G
obie
rno.
127
Qui
nta
Reu
nión
Min
iste
rial s
obre
Infa
ncia
y la
s Pol
ítica
s Soc
iale
s en
las A
mér
icas
. Kin
gsto
n 9-
13 o
ctub
re 2
000.
128
Dec
lara
ción
de
Pana
má.
X C
umbr
e Ib
eroa
mer
ican
a 17
-18
de n
ovie
mbr
e 20
00.
129
UN
ICEF
. Est
ado
Mun
dial
de
la In
fanc
ia 2
002.
Cap
acid
ad d
e lid
eraz
go. 2
002.
46
Serie
Ref
lexi
ones
: INF
ANCI
A Y
ADO
LESC
ENC
IA
caso
del
niñ
o, im
plic
an s
alud
y e
duca
ción
. Ade
más
el d
erec
ho a
la n
acio
nalid
ad re
cono
ce
que
este
suj
eto
tiene
una
iden
tidad
col
ectiv
a, p
erte
nece
a u
na c
omun
idad
que
lo id
entif
ica
y a
la c
ual s
e es
pera
que
con
tribu
ya.
Pes
e a
que
en I
bero
amér
ica
las
Con
stitu
cion
es
cons
agra
n el
der
echo
a la
nac
iona
lidad
por
nac
er e
n el
terri
torio
(jus
sol
is),
se e
stim
a qu
e ce
rca
del 1
0% d
e lo
s na
cido
s vi
vos
no e
stán
insc
ritos
, id
entif
icán
dose
pro
blem
as e
n el
ár
ea r
ural
, pob
laci
ones
indí
gena
s, a
quel
los
luga
res
afec
tado
s po
r co
nflic
tos
arm
ados
. Si
bien
no
hay
estu
dios
que
vin
cule
n di
rect
amen
te b
iene
star
, ca
lidad
de
vida
o s
alud
con
re
gist
ro, e
s po
sibl
e as
ocia
r la
falta
de
reco
noci
mie
nto
de "
exis
tenc
ia le
gal"
con
dete
rioro
en
las
cond
icio
nes
de v
ida
y en
car
enci
a de
acc
eso
a bi
enes
bás
icos
. O
tro m
arco
reg
ulat
orio
cla
ve e
s la
legi
slac
ión
resp
ecto
de
los
niño
s si
n ho
gar
o cu
yas
fam
ilias
no e
stán
en
cond
icio
nes
de p
rest
ar e
l cu
idad
o ap
ropi
ado.
Por
una
par
te,
la
legi
slac
ión
sobr
e ad
opci
ones
es
muy
esc
asa
y po
co r
elac
iona
da c
on l
os p
rinci
pios
in
tern
acio
nale
s qu
e pr
eten
den
regu
lar
las
adop
cion
es. S
e ob
serv
an ir
regu
larid
ades
en
la
regi
ón y
el p
oco
énfa
sis
pues
to e
n ve
lar
por
los
inte
rese
s su
perio
res
del n
iño.
Est
o es
cl
ave
en e
l aná
lisis
de
los
padr
es a
dopt
ivos
(o
fam
ilia a
dopt
iva)
y e
n la
pre
coci
dad
de
real
izar
la
adop
ción
. Es
te ú
ltim
o pu
nto
se r
elac
iona
dire
ctam
ente
con
el
crec
imie
nto
y de
sarro
llo d
el n
iño,
en
parti
cula
r la
gene
raci
ón d
e ap
ego
y es
tabi
lidad
em
ocio
nal.
El E
stad
o ej
ecut
a su
s po
lític
as a
tra
vés
de a
ccio
nes
aisl
adas
o p
rogr
amas
inte
grad
os.
Una
exp
erie
ncia
int
eres
ante
de
dest
acar
es
la i
mpl
emen
taci
ón d
e la
Ref
orm
a de
l Bi
enes
tar
(Wel
fare
Ref
orm
, Per
sona
l Res
pons
ibilit
y an
d W
ork
Opp
ortu
nity
Rec
onci
liatio
n Ac
t de
1996
), en
Est
ados
Uni
dos.
Est
a ex
perie
ncia
ha
sido
obj
eto
de e
valu
ació
n y
anál
isis
si
stem
átic
o du
rant
e lo
s úl
timos
año
s. E
l prim
er e
lem
ento
de
inte
rés
es e
l rec
onoc
imie
nto
del p
aís
de la
nec
esid
ad d
e in
terv
enir
de m
aner
a m
ás in
tegr
al e
n m
ater
ia s
ocia
l. Pe
se a
l m
anda
to n
acio
nal,
la c
ober
tura
de
un s
iste
ma
de s
egur
idad
soc
ial d
epen
de d
e la
s le
yes
y re
glam
ento
s es
tata
les13
0 . La
efe
ctiv
a en
trega
de
bene
ficio
s pa
rte d
e la
s ag
enci
as d
el
Esta
do, d
epen
de d
e un
a ad
ecua
da c
oord
inac
ión
entre
ella
s131 .
Fina
lmen
te e
l im
pact
o en
sa
lud
y en
mej
oram
ient
o de
la c
alid
ad d
e vi
da d
e m
ujer
es y
niñ
os s
e re
laci
ona
con
la
calid
ad d
e la
inte
rven
ción
(más
que
con
la c
ober
tura
) y e
n la
inte
gral
idad
del
abo
rdaj
e132 .
Otra
s ex
perie
ncia
sin
tere
sant
esin
tern
acio
nale
s so
n la
reci
ente
men
tepr
omul
gate
“Eve
ry
Cha
nce
for E
very
Chi
ld –
Mak
ing
the
early
Yea
rs C
ount
. A fr
amew
ork
for e
arly
Chi
ldho
od
Serv
ices
in S
outh
Aus
tralia
200
3 –
2007
” (o
ctub
re20
03);
y el
Gre
en P
aper
“Ev
ery
Chi
ld
Mat
ters
” d
el R
eino
Uni
do (
sept
iem
bre
2003
) .
En a
mbo
s el
énf
asis
est
á pu
esto
en
la
prom
oció
n de
l bie
nest
ar y
la
salu
d de
los
niñ
os,
basa
dos
en t
eoría
s bi
oeco
lógi
cas
del
desa
rrollo
inf
antil
(co
mo
la p
ropu
esta
en
este
doc
umen
to),
enfa
tizan
do e
l ap
oyo
a la
s fa
milia
s, c
omun
idad
es y
la e
ntre
ga d
e se
rvic
ios
coor
dina
dos
y ef
ectiv
os, q
ue in
volu
cran
al
sect
or s
alud
, edu
caci
ón, e
mpl
eo, m
edio
ambi
ente
y ju
stic
ia. E
s im
porta
nte
dest
acar
que
se
cons
ider
a pr
iorit
ario
brin
dar
serv
icio
s de
la m
ejor
cal
idad
pos
ible
y d
e m
ayor
inte
nsid
ad
para
aqu
ello
s se
ctor
es e
xclu
idos
com
o lo
s po
bres
, y a
quel
los
de m
inor
ías
étni
cas,
cuy
o pr
opós
ito e
s re
duci
r las
bre
chas
de
opor
tuni
dade
s en
tre g
rupo
s e
incr
emen
tar
la e
quid
ad
soci
al.
Fina
lmen
te, l
a ex
perie
ncia
obs
erva
da e
n re
laci
ón c
on la
infa
ncia
tem
pran
a se
dis
cute
en
el p
róxi
mo
punt
o, e
n co
njun
to c
on l
as i
nter
venc
ione
s co
mun
itaria
s. E
sto
porq
ue l
a
130
Kro
nbus
ch K
. “C
hild
ren'
s M
edic
aid
enro
llmen
t: th
e im
pact
of
man
date
s, w
elfa
re R
efor
m a
nd p
olic
y de
linki
ng”.
J.H
ealth
Pol
it Po
licy
Law
200
1; 1
223-
60.
131
Rom
ero
D, C
hark
in W
, Wis
e PH
, Hes
s C
A, V
anLa
ndgh
am K
. “St
ate
wel
fare
refo
rm p
olic
ies
and
mat
erna
l and
chi
ld
heal
th se
rvic
es: a
nat
iona
l stu
dy”.
Mat
ern
Chi
ld H
ealth
J 20
01; 5
(3):
199-
206.
132
Cha
se-L
ansd
ale
PL, P
ittm
an L
D. “
Wel
fare
refo
rm a
nd p
aren
ting:
reas
onab
le e
xpec
tatio
ns”.
Fut
ure
Chi
ld 2
002;
12(
1):
166-
85.
47
inte
grac
ión
de la
acc
ión
esta
tal c
on la
par
ticip
ació
n de
la c
omun
idad
es
críti
ca e
n el
logr
o de
l des
arro
llo in
tegr
al d
el n
iño.
4.3.
Lecc
ione
s de
las
int
erve
ncio
nes
com
unita
rias
y es
tata
les
en f
avor
de
los
niño
s de
0-3
año
s
Las
inte
rven
cion
es p
osib
les
de r
ealiz
ar e
n to
dos
los
nive
les
que
pote
ncie
n el
eje
rcic
io d
e lo
s de
rech
os,
y qu
e pe
rmita
n fo
rtale
cer
aque
llos
mod
os p
artic
ular
es d
e in
tera
cció
n hu
man
a en
tre e
l niñ
o o
niña
de
0 a
3 añ
os c
on s
u fa
milia
(o c
uida
dor),
con
la c
omun
idad
, co
nel
Est
ado;
y la
s re
laci
ones
recí
proc
as e
ntre
los
nive
les.
La
expe
rienc
ia
acum
ulad
a en
m
últip
les
país
es,
tant
o pr
oven
ient
es
de
los
dise
ños
acad
émic
os d
e ca
ráct
er e
xper
imen
tal,
com
o aq
uello
s pr
ogra
mas
o p
roye
ctos
rea
lizad
os
por
los
gobi
erno
s o
por
orga
niza
cion
es d
e la
soc
ieda
d ci
vil,
perm
iten
esta
blec
er c
uále
s so
n lo
s el
emen
tos
que
favo
rece
n el
des
arro
llo d
el n
iño
med
iant
e la
im
plem
enta
ción
sa
tisfa
ctor
ia d
e es
tas
prác
ticas
.D
e ac
uerd
o co
n la
revi
sión
real
izad
a, e
xist
en a
spec
tos
com
unes
a la
s in
terv
enci
ones
que
han
logr
ado
impa
cto
en la
infa
ncia
tem
pran
a (ta
bla
2).
TAB
LA 2
. ASP
ECTO
S C
OM
UN
ES A
LAS
INTE
RVE
NC
ION
ES E
XITO
SAS
EN P
RO
DE
LA IN
FAN
CIA
TEM
PRAN
A
Deb
en e
star
cen
trado
s en
el n
iño/
niña
Req
uier
en d
e pa
rtici
paci
ón y
apo
yo d
e la
fam
ilia
Deb
en s
er p
erci
bido
s co
mo
prop
ios
por l
a co
mun
idad
(“no
s pe
rtene
ce”)
Tien
en q
ue s
er c
ultu
rale
s y
finan
cier
amen
te s
uste
ntab
les
Deb
en c
onsi
dera
r la
capa
cita
ción
y g
ener
ació
n de
cap
acid
ades
en
los
que
impl
emen
tan
Deb
en e
star
inte
grad
os e
n un
mar
co c
once
ptua
l de
desa
rrollo
Deb
en s
er p
rovi
stos
con
cop
artic
ipac
ión
públ
ico-
priv
ada
Deb
en p
rove
er s
ervi
cios
inte
grad
os (c
reci
mie
nto
y de
sarro
llo p
sico
soci
al)
Deb
en c
omen
zar l
o m
ás p
reco
z po
sibl
e (p
rena
tal)
La t
ende
ncia
act
ual
mue
stra
que
aqu
ella
s es
trate
gias
que
ayu
dan
a la
s fa
milia
s a
prac
ticar
una
“pa
tern
idad
res
pons
able
” tie
nen
el p
oten
cial
de
prom
over
la s
uper
vive
ncia
, el
cre
cim
ient
o y
desa
rrollo
de
los
niño
s. D
e es
te m
odo
se c
onst
ituye
n en
la f
orm
a m
ás
efic
ient
e de
ent
rega
de
serv
icio
s. T
ambi
én s
on m
ás e
ficac
es a
quel
las
inte
rven
cion
es q
ue
utilic
en m
ás d
e un
can
al p
ara
apoy
ar a
las
fam
ilias
y ni
ños:
vis
itas
fam
iliare
s, c
onse
jería
gr
upal
, med
ios
de c
omun
icac
ión,
ser
vici
os a
sist
enci
ales
de
educ
ació
n, s
alud
o s
ocia
l.
48
Serie
Ref
lexi
ones
: INF
ANCI
A Y
ADO
LESC
ENC
IA
La e
vide
ncia
sug
iere
que
hay
un
may
or im
pact
o en
el d
esar
rollo
cua
ndo
se im
plem
enta
n in
terv
enci
ones
con
junt
as q
ue p
rom
ueva
n ta
nto
una
adec
uada
nut
rició
n, c
omo
el d
esar
rollo
ps
icos
ocia
l.133
Esta
s in
terv
enci
ones
impa
ctan
más
en
la m
edid
a en
que
son
ref
orza
das
por m
últip
les
cana
les.
Un
repo
rte d
e la
OM
S13
4co
nfirm
a la
hip
ótes
is d
e qu
e la
s co
nduc
tas
alim
enta
rias
que
aum
enta
n la
inge
sta
de n
utrie
ntes
en
calid
ad y
can
tidad
apr
opia
da, y
el
apoy
o ps
icos
ocia
l, re
quie
ren
de s
imila
res
dest
reza
s, h
abilid
ades
y r
ecur
sos
de l
as
pers
onas
enc
arga
das
de c
uida
r a lo
s ni
ños.
Un
ejem
plo
de e
sto
es q
ue la
s co
nduc
tas
de
los
padr
es fr
ente
a la
alim
enta
ción
de
sus
hijo
s, in
fluye
en
la c
alid
ad y
can
tidad
inge
rida
por
los
niño
s. D
el m
ism
o m
odo,
la c
ondu
cta
de lo
s pa
dres
res
pect
o de
leer
les
cuen
tos
a su
s hi
jos
y co
nver
sar c
on e
llos
afec
ta p
ositi
vam
ente
el d
esar
rollo
.
El im
pact
o de
est
os p
rogr
amas
se
evid
enci
a en
un
aum
ento
del
cap
ital s
ocia
l, re
ducc
ión
de
cost
os,
mej
ores
lo
gros
ed
ucac
iona
les,
lo
qu
e pe
rmite
po
tenc
iar
los
ingr
esos
ec
onóm
icos
fut
uros
de
las
fam
ilias.
Tam
bién
per
mite
red
ucir
la d
elin
cuen
cia
juve
nil,
favo
rece
la
es
tabi
lidad
en
la
s re
laci
ones
de
pa
reja
, m
ayor
m
ovilid
ad
soci
al
y po
tenc
ialm
ente
re
duce
la
s de
sigu
alda
des
en
las
com
unid
ades
. Po
r ot
ra
parte
, la
ex
posi
ción
pre
coz
al c
uida
do in
tegr
ado
pued
e m
ejor
ar la
cal
idad
del
apr
endi
zaje
y d
e su
s re
laci
ones
soc
iale
s, p
ero
tam
bién
pue
de s
ituar
a lo
s ni
ños
en u
na s
ituac
ión
vuln
erab
le a
es
tabl
ecer
rela
cion
es s
ocia
les
desa
dapt
adas
si l
a ca
lidad
de
los
cent
ros
de c
uida
do n
o es
ap
ropi
ada.
En
es
te
sent
ido,
se
di
scut
e fu
erte
men
te
los
mod
elos
de
cu
idad
os
inst
ituci
onal
es a
fin
de q
ue g
aran
ticen
obj
etiv
os d
e cr
ecim
ient
o y
desa
rrollo
.135
136
137
Otro
as
pect
o im
porta
nte
a de
stac
ar
es
que
las
inte
rven
cion
es
real
izad
as
lo
más
pr
ecoz
men
te e
n la
vid
a de
l niñ
o, ti
enen
un
may
or im
pact
o. S
i bie
n el
apo
yo n
utric
iona
l y
psic
osoc
ial p
oste
riore
s pu
eden
ser
efe
ctiv
os y
cor
rect
ivos
.
Gitt
erm
an y
Col
s se
ñala
n qu
e el
est
udio
de
la r
elac
ión
del m
edio
am
bien
te f
ísic
o y
su
impa
cto
en lo
s m
enor
es d
e tre
s añ
os u
tiliz
a m
odel
os q
ue n
o so
n ap
ropi
ados
par
a es
te
grup
o de
eda
d y
que
para
rea
lmen
te c
onoc
er c
uále
s so
n lo
s ef
ecto
s en
el c
reci
mie
nto
y de
sarro
llo, e
s ne
cesa
rio u
tiliz
ar m
odel
os in
tegr
ador
es q
ue p
erm
itan
acla
rar c
uále
s so
n lo
s m
ecan
ism
os c
ausa
les.
Has
ta a
hora
las
rec
omen
daci
ones
se
dirig
en a
l ár
ea s
anita
ria
(agu
a y
disp
osic
ión
de e
xcre
tas
y ba
sura
s)13
8y
hay
evid
enci
as q
ue a
soci
an la
exp
osic
ión
a ru
idos
en
los
ambi
ente
s ur
bano
s co
n fa
llas
en l
a co
mpr
ensi
ón y
red
ucci
ón d
e la
m
emor
ia a
larg
o pl
azo,
lo q
ue e
star
ía a
soci
ado
a un
a pe
rman
ente
sob
reca
rga
de e
stré
s,
que
dese
ncad
enar
ía u
n in
crem
ento
de
cate
cola
min
as s
imila
r a
lo q
ue s
uced
e co
n ni
ños
som
etid
os a
est
rés
crón
ico.
139
Otro
asp
ecto
que
se
dest
aca
es q
ue e
s ne
cesa
rio q
ue e
l ni
ño t
enga
exp
erie
ncia
s pr
ecoc
es e
n am
bien
tes
que
sean
con
trola
dos,
est
o po
r qu
e aq
uello
s ev
ento
s qu
e se
per
cibe
n po
r el
niñ
o co
mo
fuer
a de
con
trol g
ener
an u
n es
tilo
133
And
erso
n L,
Shi
nn C
, Ful
lilov
e M
y co
ls. “
The
effe
ctiv
enes
s of e
arly
chi
ldho
od d
evel
opm
ent p
rogr
ams.
A
syst
emat
ic re
view
”. A
m J.
Pre
v.M
ed. 2
003;
24
(3S)
134
WH
O/C
HS/
CA
H/9
9.3.
Dep
artm
ent o
f Chi
ld a
nd A
dole
scen
t Hea
lth a
nd D
evel
opm
ent.
“A c
ritic
al li
nk. I
nter
vent
ions
fo
r phy
sica
l gro
wth
and
psy
chos
ocia
l dev
elop
men
t”.
135
Phill
ips D
, Ada
ms G
. “C
hild
car
e an
d ou
r you
nges
t chi
ldre
n”. F
utur
e C
hild
200
1; 1
1(1)
: 34-
51.
136
Hus
kins
P. “
Tran
smis
sion
and
con
trol o
f in
fect
ions
in o
ut o
f ho
me
child
car
e”. P
edia
tric
Infe
ctio
us D
isea
se J
ourn
al.
2000
; 19(
10 S
uppl
): S1
06-1
0.13
7B
arro
s A
J. “C
hild
-car
e at
tend
ance
and
com
mon
mor
bidi
ty: e
vide
nce
of a
ssoc
iatio
n in
the
liter
atur
e an
d qu
estio
ns o
f de
sign
”. R
ev S
aude
Pub
lica
1999
; 33
(1):
98-1
06.
138
Gitt
erm
an B
A, B
eare
r CF.
“A
dev
elop
men
t app
roac
hes
to p
eadi
atric
env
ironm
enta
l hea
lth”.
Ped
iatri
c C
linic
of N
orth
A
mer
ica
2001
; 48(
5): 1
071-
83.
139
Stan
sfel
d S,
Hai
nes
M, B
row
n B
. “N
oise
and
hea
lth in
the
urba
n en
viro
nmen
t”. R
evie
w o
n E
nviro
nmen
tal H
ealth
20
00; 1
5(1-
2): 4
3-82
.49
cogn
itivo
car
acte
rizad
o po
r la
int
erpr
etac
ión
de l
a re
alid
ad c
omo
caos
, lo
que
gen
era
ansi
edad
, y p
uede
ser
el o
rigen
de
psic
opat
olog
ía a
pos
terio
ri140 .
Prác
ticam
ente
no
hay
estu
dios
en
pobl
acio
nes
gran
des
que
dem
uest
ren
cuál
es ju
egos
o
form
as d
e re
crea
ción
ten
dría
n un
impa
cto
posi
tivo
en e
l cre
cim
ient
o y
desa
rrollo
de
los
niño
s. S
e su
gier
e sí
que
pat
rone
s de
exp
lora
ción
del
ent
orno
seg
uro
y co
n de
safío
s ap
ropi
ados
al d
esar
rollo
esp
erad
o pa
ra c
ada
edad
, fav
orec
ería
n el
logr
o de
hab
ilidad
es
mot
oras
gru
esas
, fin
as y
cog
nitiv
as.
Hay
inf
orm
ació
n m
uy r
elev
ante
que
pla
ntea
la
nece
sida
d de
pre
veni
r dañ
os a
la s
alud
, en
parti
cula
r evi
tar a
ccid
ente
s.14
1
La
expe
rienc
ia
inte
rnac
iona
l m
uest
ra
que
es
impo
rtant
e ev
itar
la
dupl
icac
ión
dees
trate
gias
, ya
que
incr
emen
ta lo
s co
stos
par
a el
paí
s. P
ara
esto
se
requ
iere
iden
tific
ar
aque
llos
prog
ram
as m
ejor
impl
emen
tado
s (a
cces
o, o
portu
nida
d, im
pact
o), m
ás a
cept
ados
po
r la
pob
laci
ón y
que
pue
dan
ser
sost
enid
os e
n el
tiem
po c
on lo
s re
curs
os h
abitu
ales
. As
í, se
pos
tula
la
impl
emen
taci
ón d
e po
lític
as s
ocia
les
“am
igas
de
las
fam
ilias”
142 ,
en
espe
cial
en
aque
llos
país
es q
ue n
o cu
enta
n co
n un
sis
tem
a de
Seg
urid
ad S
ocia
l U
nive
rsal
.143
144
Al re
spec
to, l
a lit
erat
ura
econ
ómic
a ha
enf
atiz
ado
fuer
tem
ente
la n
eces
idad
de
prio
rizar
la
inve
rsió
n en
pre
esco
lare
s145 ,
pues
sus
ben
efic
ios
son
may
ores
que
las
rea
lizad
as e
n ed
ades
más
tar
días
, ta
nto
en e
l áre
a co
gniti
va,
com
o en
áre
as n
o co
gniti
vas,
com
o la
so
cial
izac
ión
y la
mot
ivac
ión.
Ade
más
, es
tas
inve
rsio
nes
son
las
más
rent
able
s, p
ues
aum
enta
n la
pro
duct
ivid
ad y
redu
cen
los
cost
os d
e la
s re
aliz
adas
en
etap
as m
ás ta
rdía
s.
Espe
cífic
amen
te, l
os p
rogr
amas
cen
trado
s en
el m
ejor
amie
nto
del a
mbi
ente
fam
iliar,
pese
a
ser
más
car
os,
en t
érm
inos
de
cost
os,
que
los
enfo
cado
s di
rect
amen
te e
n el
niñ
o,
impo
rtan
bene
ficio
s de
más
larg
o pl
azo,
esp
ecia
lmen
te s
i se
foca
lizan
ade
cuad
amen
te e
n la
pob
laci
ón m
ás p
obre
, pu
es s
us e
fect
os s
e tra
spas
an a
l ni
ño h
asta
muc
ho t
iem
po
desp
ués
que
el p
rogr
ama
term
ina.
Fina
lmen
te, u
na re
visi
ón d
e la
evi
denc
ia s
obre
las
prác
ticas
com
unita
rias
y fa
milia
res
que
prom
ueva
n la
sup
ervi
venc
ia,
el c
reci
mie
nto
y de
sarro
llo in
fant
il re
aliz
ado
por
la L
ondo
n Sc
hool
of
Hyg
iene
and
Tro
pica
l Med
icin
e146 ,
tom
ando
com
o ba
se e
l aná
lisis
de
las
12
prác
ticas
cla
ves
iden
tific
adas
por
la O
MS
y U
NIC
EF m
uest
ra q
ue:
140 “
The
dev
elop
men
t of a
nxie
ty: t
he ro
le o
f con
troli
n th
e ea
rly e
nviro
nmen
t”. P
sych
o B
ulle
tin 1
998;
124
(1):
3-21
.14
1B
erna
rdo
LM,
Gar
dner
MJ,
Seib
el K
. “P
layg
roun
d in
jurie
s in
chi
ldre
n: a
rev
iew
on
Penn
ylva
nia
Trau
ma
Cen
ter
expe
rienc
e”. J
ourn
al o
f.Soc
ial P
edia
tric
Nur
sing
200
1; 6
(1):
11-2
0.14
2Fr
iedm
an D
E,“E
mpl
oyer
supp
orts
for p
aren
ts w
ith y
oung
chi
ldre
n”. F
utur
e Ch
ild 2
001
; 11(
1): 6
2-77
.14
3W
aldf
egel
J. “
Inte
rnat
iona
l pol
icie
s tow
ard
pare
ntal
leav
e an
d ch
ild c
are”
. Fut
ure
Chi
ld 2
001;
11(
1): 9
8-11
1.14
4K
nitz
er J.
“Fe
dera
l and
stat
e ef
forts
to im
prov
e ca
reof
infa
nts a
nd to
ddle
rs”.
Fut
ure
Chi
ld 2
001;
11(
1): 7
8-97
.14
5C
arne
iro P
, Hec
kman
J y
Man
oli D
. (20
02)”
Hum
an C
apita
l Pol
icy”
, pap
er p
rese
nted
at t
he A
lvin
Han
sen
Sem
inar
, H
arva
rd U
nive
rsity
, Apr
il 25
, rev
ised
July
.14
6H
ill Z
, K
irkw
ood
B,
Edm
ond
K.
“Fam
ily a
nd c
omm
unity
pra
ctic
es t
hat
prom
ote
child
sur
viva
l, gr
owth
and
de
velo
pmen
t: a
revi
ew o
f th
e ev
iden
ce”.
Pub
lic H
ealth
int
erve
ntio
n re
sear
ch u
nit.
Dep
artm
ent
of E
pide
mio
logy
and
Po
pula
tion
Hea
lth. L
SHTM
, Sep
tem
ber 2
001.
50
Serie
Ref
lexi
ones
: INF
ANCI
A Y
ADO
LESC
ENC
IA
a)Es
tas
doce
prá
ctic
as s
on i
mpo
rtant
es,
y ha
y ev
iden
cia
sufic
ient
e qu
e re
spal
de s
u ej
ecuc
ión.
Si
n em
barg
o, la
efic
acia
dep
ende
del
con
text
o en
el c
ual s
e im
plem
ente
n en
cad
a pa
ís y
al i
nter
ior d
e ca
da p
aís.
b)La
prá
ctic
a de
inm
uniz
acio
nes
ha d
emos
trado
su
efec
tivid
ad e
n re
duci
r la
mor
talid
ad y
m
orbi
lidad
en
los
men
ores
de
un a
ño.
La m
ejor
prá
ctic
a co
nsis
te n
ueva
men
te e
n ap
rove
char
las
opor
tuni
dade
s pa
ra v
acun
ar a
los
niño
s, e
n pr
ogra
mas
inte
grad
os.
c)La
lac
tanc
ia m
ater
na e
xclu
siva
es
una
prác
tica
en a
umen
to.
Las
estra
tegi
as d
e in
terv
enci
ón b
asad
as e
n el
hos
pita
l (a
tenc
ión
prec
oz d
el r
ecié
n na
cido
) y
en l
a co
mun
idad
, han
mos
trado
ser
cla
ves
para
el é
xito
, aco
mod
ándo
se a
las
nece
sida
des
de la
mad
re y
el n
iño.
d)La
inc
orpo
raci
ón a
los
6 m
eses
de
alim
ento
s só
lidos
bal
ance
ados
no
ha s
ido
tan
exito
sa. E
spec
ialm
ente
en
el a
porte
de
mic
ronu
trien
tes
en p
obla
cion
es d
epriv
adas
.
e)As
egur
ar
acce
so
a m
icro
nutri
ente
s se
re
laci
ona
con
el
punt
o an
terio
r y
la
disp
onib
ilidad
de
ésto
s en
las
com
unid
ades
. Fal
ta e
stud
iar l
os a
decu
ados
mec
anis
mos
de
ent
rega
a la
pob
laci
ón.
f)Ad
ecua
da d
ispo
sici
ón d
e ex
cret
as.
Exis
ten
estra
tegi
as e
ficie
ntes
que
se
han
ido
inco
rpor
ando
a
travé
s de
ed
ucac
ión
indi
vidu
al
y a
travé
s de
lo
s m
edio
s de
co
mun
icac
ión.
g)C
ontin
uar
la a
limen
taci
ón y
ofre
cer
fluid
os, i
nclu
yend
o la
ctan
cia
mat
erna
a lo
s ni
ños
enfe
rmos
es
una
estra
tegi
a ef
icaz
par
a pr
even
ir de
shid
rata
ción
y m
alnu
trici
ón.
Hay
ev
iden
cia
que
sust
enta
int
erve
ncio
nes
educ
ativ
as p
ara
cam
biar
las
con
duct
as a
l re
spec
to, p
ero
hay
care
ncia
de
eval
uaci
ones
a g
ran
esca
la.
h)R
econ
ocer
cua
ndo
los
niño
s re
quie
ren
trata
mie
nto
fuer
a de
l ho
gar
y re
quie
ren
asis
tenc
ia
sani
taria
. Es
tas
prác
ticas
so
n ef
ectiv
as
pero
su
co
bertu
ra
aún
es
insu
ficie
nte.
i)Se
guir
las
indi
caci
ones
dad
as p
or lo
s tra
baja
dore
s de
la s
alud
. Fal
ta e
vide
ncia
sob
re
la e
fect
ivid
ad d
e pr
ogra
mas
que
aum
enta
n la
adh
eren
cia
a tra
tam
ient
o a
gran
esc
ala.
j)Pr
omov
er e
l de
sarro
llo m
enta
l y
soci
al r
espo
ndie
ndo
a lo
s cu
idad
os,
habl
ándo
les,
ju
gand
o y
estim
ulan
do a
los
niño
s. E
stos
pro
gram
as in
tegr
ados
de
estim
ulac
ión
han
dem
ostra
do s
u ef
ectiv
idad
, esp
ecia
lmen
te e
n gr
upos
de
alto
ries
go. A
ún fa
lta m
ejor
ar
aspe
ctos
de
iden
tific
ació
n de
sub
grup
os y
de
cobe
rtura
.
k)As
egur
ar q
ue c
ada
muj
er e
mba
raza
da t
enga
el
adec
uado
cui
dado
pre
nata
l. H
ay
efec
tivid
ad
com
prob
ada,
fal
ta
estu
diar
as
pect
os
de
impl
emen
taci
ón
en
dive
rsos
lu
gare
s, d
e ac
uerd
o co
n lo
s co
ntex
tos.
Este
inf
orm
e m
uest
ra u
n en
foqu
e bi
oméd
ico
de a
bord
aje
del
crec
imie
nto
y de
sarro
llo
infa
ntil,
ace
ntua
ndo
aspe
ctos
de
supe
rviv
enci
a y
redu
cien
do la
impo
rtanc
ia d
el c
onte
xto
y la
s in
tera
ccio
nes
del n
iño.
Pes
e a
esto
, es
nece
sario
des
taca
r qu
e es
el e
nfoq
ue q
ue h
a si
do p
atro
cina
do p
or o
rgan
ism
os in
tern
acio
nale
s y
acep
tado
por
los
gobi
erno
s de
div
erso
s pa
íses
, com
o un
pun
to d
e en
trada
par
a m
ejor
ar la
situ
ació
n de
la in
fanc
ia, e
n es
peci
al e
n el
men
or d
e 5
años
.
51
La r
evis
ión
real
izad
a su
gier
e qu
e la
s fo
rmas
de
inte
rven
ción
diri
gida
s so
n bá
sica
men
te
dos:
a)Pr
omoc
ión
de e
stilo
s de
vid
a qu
e fa
vore
zcan
la
supe
rviv
enci
a, e
l cr
ecim
ient
o y
desa
rrollo
del
niñ
o.
b)O
ferta
de
serv
icio
s so
cial
es (
salu
d, e
duca
ción
prin
cipa
lmen
te)
que
favo
rezc
an l
a su
perv
iven
cia,
el c
reci
mie
nto
y el
des
arro
llo d
el n
iño.
Pro
moc
ión
de e
stilo
s de
vid
a.La
pro
moc
ión
de e
stilo
s de
vid
a sa
luda
bles
par
a el
niñ
o,
impl
ica
la t
rans
fere
ncia
de
cono
cim
ient
o ha
cia
la f
amilia
/ c
uida
dore
s, q
uien
es s
on l
os
med
iado
res
de e
stas
prá
ctic
as.
Bási
cam
ente
, im
plic
a fo
men
tar
prin
cipi
os b
ásic
os d
e bu
ena
nutri
ción
hum
ana
que
perm
itan
el c
reci
mie
nto
y de
sarro
llo d
esde
la c
once
pció
n.
Prev
enci
ón d
e tra
umat
ism
os p
or c
ausa
s ex
tern
as(c
omo
lo s
on lo
s ac
cide
ntes
de
tráns
ito
y su
mer
sión
). Pe
ro ta
mbi
én im
plic
a es
tilos
de
rela
ción
que
sab
emos
tien
en im
plic
anci
as
en e
l des
arro
llo fi
siol
ógic
o de
l niñ
o (n
euro
endo
crin
o), c
omo
tam
bién
en
sus
capa
cida
des
soci
ales
(in
serc
ión
en u
n m
edio
cul
tura
l). A
sí, l
a pr
omoc
ión
se s
itúa
en la
fam
ilia y
en
la
com
unid
ad.
El p
apel
del
Est
ado
será
gar
antiz
ar q
ue e
xist
an la
s ba
ses
lega
les
para
su
ejer
cici
o y
favo
rece
r med
iant
e po
lític
as p
úblic
as s
u pr
áctic
a (“P
olíti
cas
salu
dabl
es”).
Ofe
rta d
e se
rvic
ios
soci
ales
.La
s ev
iden
cias
sug
iere
n qu
e lo
s se
rvic
ios
ofer
tado
s de
ben
ser
siné
rgic
os.
Los
serv
icio
s so
cial
es v
an d
esde
la s
egur
idad
soc
ial,
serv
icio
s de
sal
ud,
educ
ació
n,
apoy
o le
gal,
hast
a la
re
crea
ción
. Al
guno
s,
espe
cial
men
te
los
cuid
ados
m
édic
os, d
eben
ir o
rient
ados
haci
a lo
s ni
ños
entre
0 y
3 a
ños,
las
muj
eres
(esp
ecia
lmen
te
dura
nte
la e
tapa
pre
nata
l), y
par
a la
s fa
milia
s en
con
junt
o, y
a qu
e sa
bem
os e
l im
pact
o
que
tiene
que
un
mie
mbr
o de
la fa
milia
est
é en
ferm
o so
bre
la s
alud
físi
ca, m
enta
l y s
ocia
l de
l res
to. E
stos
cui
dado
s m
édic
os s
on m
ás e
fect
ivos
si s
e in
tegr
an e
n se
rvic
ios
de a
poyo
ha
cia
las
fam
ilias.
La c
omun
idad
pro
vee
parte
de
esto
s se
rvic
ios,
per
o so
n m
ás e
fect
ivos
si c
uent
a co
n el
ap
oyo
de la
s in
stitu
cion
es d
el E
stad
o. E
l Est
ado,
por
su
parte
, a tr
avés
de
la le
gisl
ació
n y
de la
sup
ervi
sión
de
los
serv
icio
s pu
ede
gara
ntiz
ar e
l eje
rcic
io d
e de
rech
os.
Fina
lmen
te,
es i
mpo
rtant
e re
calc
ar q
ue e
ste
eje
de t
raba
jo,
que
tiene
que
ver
con
la
prác
tica
cotid
iana
impl
ica
el re
cono
cer q
ue p
ara
cada
niv
el e
xist
en in
terv
enci
ones
pos
ible
s qu
e so
n si
nérg
icas
de
un n
ivel
a o
tro y
que
deb
ería
n se
r el
cor
rela
to p
ráct
ico
de l
a ap
licac
ión
de lo
s de
rech
os d
e lo
s ni
ños
y ni
ñas
entre
0 y
3 a
ños.
52
Serie
Ref
lexi
ones
: INF
ANCI
A Y
ADO
LESC
ENC
IA
5.C
ON
CLU
SIO
NES
5.1.
Una
pr
opue
sta
de
dim
ensi
ones
y
aspe
ctos
re
leva
ntes
pa
ra
anal
izar
y
com
pren
der e
l est
ado
de lo
s de
rech
os d
e lo
s ni
ños
y ni
ñas
de 0
-3 a
ños
de e
dad
La ta
bla
sigu
ient
e, d
e el
abor
ació
n pr
opia
, pre
sent
a un
a cl
asifi
caci
ón d
e lo
s de
rech
os d
e ni
ños
y ni
ñas
de 0
-3 a
ños,
a p
artir
de
las
dist
inta
s di
men
sion
es d
e su
des
arro
llo.
Sin
pret
ensi
ones
de
exha
ustiv
idad
–pe
ro s
í in
tent
ando
rem
edia
r en
alg
una
med
ida
las
inad
ecua
cion
es y
deb
ilidad
es s
eñal
adas
par
a lo
s si
stem
as d
e in
dica
dore
s ex
iste
ntes
-, la
ta
bla
mue
stra
alg
unos
asp
ecto
s en
que
se
conc
reta
n lo
s de
rech
os d
e es
te g
rupo
de
edad
.Ad
emás
, tra
ta d
e en
fatiz
ar la
pos
ibilid
ad q
ue e
xist
e en
trad
ucir
los
dere
chos
a la
prá
ctic
a,
seña
land
o al
age
nte
prin
cipa
l al
cua
l le
com
pete
ría m
ás d
irect
amen
te h
acer
efe
ctiv
os
esto
s de
rech
os.
En l
a ta
bla
se h
a qu
erid
o de
stac
ar n
o só
lo l
as c
ondi
cion
es y
los
pro
ceso
s qu
e se
re
laci
onan
co
n el
de
sarro
llo
del
niño
(ta
nto
en
lo
que
lo
afec
ta
posi
tiva
com
o ne
gativ
amen
te),
sino
tam
bién
los
hito
s qu
e m
arca
n el
est
ado
del d
esar
rollo
efe
ctiv
o de
l ni
ño.
Adem
ás, s
e ha
pue
sto
el a
cent
o en
las
dim
ensi
ones
y a
spec
tos
perti
nent
es p
ara
la e
tapa
co
mpr
endi
da e
ntre
los
0 y
los
3 añ
os, s
in a
tend
er a
aqu
élla
s qu
e aq
uí n
o tie
nen
aplic
ació
n pr
áctic
a.
Fina
lmen
te,
la t
abla
int
enta
ofre
cer
ejem
plos
orie
ntad
ores
del
tip
o de
ele
men
tos
que
impo
rtan
en c
ada
cate
goría
.
DIM
ENSI
ON
ES Y
ASP
ECTO
S R
ELEV
ANTE
S PA
RA
ANAL
IZAR
Y C
OM
PREN
DER
EL
ESTA
DO
DE
LOS
DER
ECH
OS
DE
LOS
NIÑ
OS
Y N
IÑAS
DE
0-3
AÑO
S D
E ED
AD
DIM
ENSI
ON
DERE
CHO
ASPE
CTO
SAG
ENTE
PR
INCI
PAL 53
BIO
LÓG
ICA
El d
erec
ho a
la v
ida
(art.
6,
19
CD
N)
-R
ecib
ir cu
idad
o de
la
salu
d (p
rovi
sión
de
vest
ido
adec
uado
, pr
even
ción
del
pel
igro
, pr
otec
ción
ant
e pa
tóge
nos,
pre
venc
ión
y at
enci
ón d
e la
enf
erm
edad
)
-N
o m
orir
de e
nfer
med
ades
pre
veni
bles
o
cura
bles
-Se
r al
imen
tado
ade
cuad
amen
te p
ara
su
edad
en
ca
ntid
ad
y ca
lidad
(la
ctan
cia
mat
erna
, su
plem
ento
s al
imen
ticio
s nu
tritiv
os, a
limen
taci
ón a
ctiv
a)
-N
o de
snut
rirse
-N
o se
r víc
tima
del a
buso
de
sust
anci
as
-N
o m
orir
por v
iole
ncia
, abu
so o
neg
ligen
cia
-Fa
milia
El d
erec
ho a
l de
sarro
llo
físic
o (A
rt. 1
9, 2
7 C
DN
)-
Des
arro
llars
e en
asp
ecto
s fís
icos
bás
icos
(p
eso,
talla
, ritm
o de
l cre
cim
ient
o)
-D
esar
rolla
rse
en a
spec
tos
mot
ores
bás
icos
(c
ontro
l vo
lunt
ario
de
l m
ovim
ient
o,
coor
dina
ción
)
-D
esar
rolla
rse
en
aspe
ctos
pe
rcep
tual
es
bási
cos
(inte
grac
ión
e in
terp
reta
ción
de
la
info
rmac
ión
sens
oria
l)
-N
o se
r mal
trata
do
-Fa
milia
PSIC
OLÓ
GIC
A
El d
erec
ho a
l de
sarro
llo
men
tal
(Art.
19
, 27
, 31
C
DN
)
-D
esar
rolla
rse
en
aspe
ctos
co
gniti
vos
bási
cos
(adq
uisi
ción
de
l le
ngua
je,
capa
cida
d pa
ra
imita
r, re
pres
enta
r, m
emor
izar
)
-D
esar
rolla
rse
en
aspe
ctos
em
ocio
nale
s bá
sico
s (a
utoc
onfia
nza,
aut
orre
gula
ción
)
-D
esar
rolla
rse
en a
spec
tos
soci
ales
bás
icos
(id
entid
ad
soci
al,
com
porta
mie
ntos
ag
resi
vo y
pro
soci
al, a
uton
omía
)
-Se
r es
timul
ado
y ap
oyad
o po
r un
adu
lto
habi
litad
o (q
ue r
espo
nda
y su
sten
te l
os
hito
s de
su
de
sarro
llo
psic
ológ
ico,
de
mos
trand
o af
ecto
, inc
entiv
ando
el j
uego
, pr
opor
cion
ando
es
tímul
o co
gniti
vo,
segu
ridad
em
ocio
nal
y ha
bilid
ades
so
cial
es)
-N
o se
r abu
sado
-Fa
milia
54
Serie
Ref
lexi
ones
: INF
ANCI
A Y
ADO
LESC
ENC
IA
SOC
IAL
Y C
ULT
UR
AL
El
dere
cho
a vi
vir
en
fam
ilia (A
rt. 5
, 7, 8
, 9, 1
0,
18, 1
9, 2
0, 2
1, 2
7 C
DN
)
-Te
ner
un g
rupo
prim
ario
que
sat
isfa
ga s
us
nece
sida
des
y pr
opor
cion
e cu
idad
o
-Te
ner
un
adul
to
con
quie
n fo
rmar
un
ap
ego
prim
ario
-N
o se
r sep
arad
o de
la fa
milia
-N
o se
r aba
ndon
ado
-N
o se
r des
cuid
ado
o pe
rjudi
cado
-Es
tado
-C
omun
idad
-Fa
milia
El
dere
cho
al
bien
esta
r so
cial
(Ar
t. 3,
18,
26,
27
CD
N)
-C
onta
r co
n un
a re
d de
apo
yo s
ocia
l qu
e ap
oye
el d
esar
rollo
infa
ntil
(sal
as c
unas
y
jard
ines
infa
ntile
s), l
a m
ater
nida
d (li
cenc
ias
labo
rale
s pr
e y
pos
nata
l, y
por
enfe
rmed
ad d
el h
ijo) y
la fa
milia
(sub
sidi
os
fam
iliare
s, h
orar
ios
labo
rale
s ra
zona
bles
)
-N
o qu
edar
fuer
a de
l alc
ance
de
una
red
de
apoy
o so
cial
-C
omun
idad
-Es
tado
El d
erec
ho a
ser
vici
os d
e sa
lud
(Art.
24
, 25
, 39
C
DN
)
-C
onta
r con
ate
nció
n de
sal
ud d
e la
mad
re
-D
ispo
ner
de s
ervi
cios
de
salu
d pr
even
tiva
y cu
rativ
a (tr
adic
iona
l o
mod
erna
) op
ortu
nos
y ad
ecua
dos
para
su
ed
ad
desd
e la
ges
taci
ón
-D
ispo
ner
de a
gua
pota
ble
y sa
neam
ient
o bá
sico
-Ap
oyo
a lo
s pa
dres
pa
ra
el
adec
uado
cu
idad
o de
la s
alud
del
niñ
o
-N
o es
tar
expu
esto
s a
cond
icio
nes
ambi
enta
les
noci
vas
para
la
sa
lud
(con
tam
inac
ión
del
aire
y
del
agua
, ap
licac
ión
de p
estic
idas
)
-C
omun
idad
-Es
tado
El d
erec
ho a
la e
duca
ción
(A
rt. 1
7, 2
8 C
DN
)-
Rec
ibir
ense
ñanz
as e
n ni
vele
s ad
ecua
dos
para
su
edad
(apr
esto
esc
olar
)
-Ap
oyo
a lo
s pa
dres
pa
ra
la
adec
uada
en
seña
nza
del n
iño
-C
onta
r co
n se
rvic
ios
educ
ativ
os
pree
scol
ares
de
calid
ad
-C
omun
idad
-Es
tado
55
El
dere
cho
a la
in
tera
cció
n y
la
inte
grac
ión
soci
al (
Art.
2,
11, 1
9, 2
2, 2
3, 3
0, 3
2, 3
3,
34, 3
5, 3
6 C
DN
)
-D
esar
rolla
rse
en c
ondi
cion
es d
e lib
erta
d y
dign
idad
(in
tegr
ació
n y
tole
ranc
ia
de
la
dive
rsid
ad s
ocia
l y c
ultu
ral e
n el
bar
rio y
en
los
serv
icio
s pú
blic
os)
-N
o cr
ecer
en
un a
mbi
ente
de
pobr
eza,
m
argi
nalid
ad o
con
flict
ivid
ad s
ocia
l
-N
o se
r dis
crim
inad
o ne
gativ
amen
te
-N
o se
r ex
plot
ado
(exp
osic
ión
com
erci
al,
tráfic
o de
ni
ños,
ex
plot
ació
n y
abus
o se
xual
)
-C
omun
idad
-Es
tado
ECO
NÓ
MIC
A
El
dere
cho
al
ingr
eso
fam
iliar (
Art.
18 C
DN
)-
Que
su
fam
ilia t
enga
med
ios
adec
uado
s pa
ra l
a su
bsis
tenc
ia (
ingr
eso
autó
nom
o y
trans
fere
ncia
s pú
blic
as)
-Es
tado
El
dere
cho
a un
ad
ecua
do
está
ndar
de
vi
da (A
rt. 2
7 C
DN
)
-C
ondi
cion
es s
ocia
les
mín
imas
(am
bien
te
físic
o, s
ocia
ly e
conó
mic
o)-
Com
unid
ad
-Es
tado
CIV
IL
Y PO
LÍTI
CA
El
dere
cho
a te
ner
nom
bre
y na
cion
alid
ad
(Art.
7 C
DN
)
El d
erec
ho a
lib
erta
d de
pe
nsam
ient
o,
de
conc
ienc
ia
y re
ligió
n (A
rt.14
)
-Le
gisl
ació
n fa
vora
ble
-Es
tado
El
dere
cho
a la
pr
otec
ción
es
peci
al
(Art.
19
CD
N)
-Pr
otec
ción
en
virtu
d de
l in
teré
s su
perio
r de
l niñ
o
-Pr
iorid
ad p
ara
prot
ecci
ón y
soc
orro
por
el
(los)
Est
ado(
s). (
falta
de
fam
ilia, d
esas
tres,
gu
erra
s) T
rata
mie
nto
espe
cial
en
caso
s de
im
pedi
men
to.
(Niñ
os
con
nece
sida
des
espe
cial
es)
-Es
tado
-C
omun
idad
Elab
orac
ión
prop
ia a
par
tir d
e:*
Atki
n, L
. 198
9. “A
naly
sis
of th
e In
stru
men
ts U
sed
in L
atin
Am
eric
a to
Mea
sure
Psy
chos
ocia
l Dev
elop
men
t in
Chi
ldre
n fro
m 0
to 6
Yea
rs o
f Age
”. Th
e C
onsu
ltativ
e G
roup
on
Early
Chi
ldho
od a
nd D
evel
opm
ent.
* C
EPAL
; U
NIC
EF,
SEC
IB.
2001
.“C
onst
ruir
equi
dad
desd
e la
infa
ncia
y la
ado
lesc
enci
a en
Ibe
roam
éric
a”.
Sant
iago
de
Chi
le, C
EPAL
, Nac
ione
s U
nida
s-U
NIC
EF-S
ECIB
.*
Land
ers,
C. 1
992.
“Mea
surin
g th
e D
evel
opm
ent o
f You
ng C
hild
ren:
a C
ompa
rativ
e R
evie
w o
f Scr
eeni
ng a
nd
Asse
smen
t Tec
hniq
ues”
. The
Con
sulta
tive
Gro
up o
n Ea
rly C
hild
hood
and
Dev
elop
men
t.*
Land
ers,
C. 1
991.
“Ear
ly C
hild
hood
Dev
elop
men
t fro
m T
wo
to S
ix Y
ears
of A
ge”.
The
Con
sulta
tive
Gro
up o
n Ea
rly C
hild
hood
and
Dev
elop
men
t.* U
NIC
EF. “
Con
venc
ión
sobr
e lo
s D
erec
hos
del N
iño”
.Apr
obad
a po
r la
Asam
blea
Gen
eral
de
las
Nac
ione
s U
nida
s el
20
de n
ovie
mbr
e de
198
9.
56
Serie
Ref
lexi
ones
: INF
ANCI
A Y
ADO
LESC
ENC
IA
5.2.
Com
enta
rios
Fina
les
1.El
mar
co c
once
ptua
l pr
esen
tado
baj
o el
Mod
elo
Hol
ístic
o e
Inte
ract
ivo
de l
os
Con
dici
onan
tes
del
Des
arro
llo d
el N
iño
perm
ite c
ompr
ende
r y
anal
izar
las
eve
ntua
les
nece
sida
des
para
su
desa
rrollo
y e
l pap
el q
ue le
cab
e a
la C
DN
en g
aran
tizar
que
ella
s se
an s
atis
fech
as.
Al p
ropo
ner
una
mira
da e
n ni
vele
s o
nich
os d
e an
ális
is (
niño
o n
iña,
fa
milia
, com
unid
ad y
Est
ado)
, es
posi
ble
iden
tific
ar la
s m
ás re
leva
ntes
dim
ensi
ones
de
los
dere
chos
de
los
niño
s y
niña
s de
0 a
3 a
ños,
los
dere
chos
esp
ecífi
cos
que
inte
gran
cad
a di
men
sión
, así
com
o el
age
nte
prin
cipa
lmen
te e
ncar
gado
de
su c
oncr
eció
n.
Esta
per
spec
tiva
tiene
dos
con
secu
enci
as:
a)Es
pos
ible
est
able
cer
indi
cado
res
de l
os d
erec
hos
de l
os n
iños
y n
iñas
por
di
men
sión
, po
r de
rech
o es
pecí
fico,
iden
tific
ando
su
pres
enci
a en
los
enun
ciad
os
polít
icos
y té
cnic
os d
e lo
s pa
íses
.
b)Es
pos
ible
, m
edia
nte
el c
onoc
imie
nto
cien
tífic
o de
las
evi
denc
ias
que
mej
or
resu
elve
n pr
oble
mas
o f
avor
ecen
el l
ogro
de
dete
rmin
ados
der
echo
s, id
entif
icar
in
dica
dore
s de
impa
cto
y de
pro
ceso
s en
los
nive
les
o ni
chos
ana
lizad
os.
2.R
espe
cto
de lo
s fa
ctor
es d
e an
ális
is c
onsi
dera
dos
en la
con
stru
cció
n de
l mod
elo,
es
impo
rtant
e ad
verti
r que
, en
cada
niv
el, l
a di
scus
ión
teór
ica
se e
ncue
ntra
abi
erta
y q
ue,
por
tant
o, la
s pr
opos
icio
nes
plan
tead
as n
o so
n de
finiti
vas.
Así
, el á
rea
de la
bio
logí
a, la
ge
nétic
a y
en p
artic
ular
de
las
neur
ocie
ncia
s, s
e en
cuen
tra e
n pr
ofun
dos
cam
bios
, por
lo
que
algu
no d
e lo
s as
pect
os s
eñal
ados
se
pued
e m
odifi
car.
En e
l ám
bito
soc
iocu
ltura
l, lo
s av
ance
s ac
erca
del
des
arro
llo d
el n
iño
son
inic
iale
s, r
equi
riénd
ose
mej
ores
abo
rdaj
es
conc
eptu
ales
y m
etod
ológ
icos
, así
com
o un
a m
ayor
pro
fund
izac
ión
en la
mat
eria
.
Res
pect
o de
tem
ases
pecí
ficos
, se
req
uier
e co
noce
r m
ejor
los
mec
anis
mos
soc
iale
s y
cultu
rale
s qu
e in
terv
iene
n en
el
desa
rrollo
del
men
or d
e 3
años
. Se
req
uier
e ta
mbi
én
estu
diar
en
prof
undi
dad
el e
fect
o de
las
polít
icas
sob
re e
l cre
cim
ient
o y
desa
rrollo
infa
ntil,
y
no s
ólo
sobr
e la
sup
ervi
venc
ia. O
tro a
spec
to d
e in
teré
s es
la e
valu
ació
n y
dise
min
ació
n de
pro
gram
as y
exp
erie
ncia
s si
stem
atiz
adas
de
nive
l pa
ís,
cons
ider
ando
no
sólo
el
proc
eso
sino
el i
mpa
cto
desd
e un
a pe
rspe
ctiv
a de
der
echo
.
Las
inve
stig
acio
nes,
baj
o el
mod
elo
prop
uest
o, n
eces
aria
men
te p
asan
por
com
pren
der
que
las
acci
ones
en
un n
ivel
o n
icho
, im
pact
an e
n el
niñ
o, y
que
al m
ism
o tie
mpo
las
acci
ones
en
el n
iño
impa
ctan
en
cada
niv
el.
57