RADHEYA (Marathi)

रणिजतदसाईजयती८एिपरल१९२८मितिदन६माच१९९२

उम ा िदलदार मनाचा एक थोर सािहि यक रणिजत दसा च सािह य हणजवाचकाशीउ चभाविनक तरावरसाधललाकला मकसवादमहारा टरातीलयाथोरसजनशील परितभावान सािहि यकाचा ज म को हापरातील कोवाड यथील एकासप नखानदानी कटबातझाला िश णानतरकोवाडला थाियकझा यावर ितथ यािनसगर यवातावरणात यानीलखन-वाचनहाछदजोपासला१९४६म यlsquoपरसादrsquoयामािसकातपरिस झाल या या याlsquoभरवrsquoयापिह याचकथलापािरतोिषकिमळाल१९५८ साली याचा lsquo पमहालrsquo हा पिहला कथासगरह परकािशत झाला याचसमारासlsquoबारीrsquoहीकादबरीिलहन यानीकादबरी तरातपिहलपाऊलटाकल यानीऐितहािसकसामािजकपौरािणकया िवषयाबरोबरचचिरतकहाणीहाकादबरीचानवापरकार हाताळला आिण आप या समथ लखणीन तो लोकिपरयही कलाचिरतरकादबरीसाठी यानी िनवडल या य ती सवसामा य वगात न बसणा याअसामा य कत व असल या आहत lsquo वामीrsquo या या या कादबरीला अफाटलोकिपरयता िमळालीयाकादबरीत यानीथोरलमाधवराव पशवव या याप नीरमाबाई या यातील कोमल भावबध लोकासमोर माडला या कादबरीवर लोकानीिजवापाडपरमकलच याचबरोबररणिजतदसाईयानाlsquo वामीकारrsquoहािकताबहीबहालकलाकथालखनकरतानादसाईयानीपरथमचजाणीवपवकपरािणकथािलिह यायाकथामधन िनसगमाणसआिण पराणीयाचाअतट सबध यानीफारच परभावीपणमाडलाlsquo वामीrsquoयाएकाचकादबरीला रा य पर कार हनाआपट पर कारआिणसािह यअकादमी पर कार िमळालरणिजत दसाईयानीअनकपरादिशकसािह य समलनाचअ य पदभषिवलसािह य तरातील या याअम ययोगदानाब लकदरशासनान

यानाlsquoपदमशरीrsquoहािकताबबहालक नस मािनतकल

रणिजतदसाईयाचीसािह यसपदाकादबरी

वामीशरीमानयोगीअभोगीराधयपावनिखडमाझागावसिमधाबारीराजारिववमापरित ाशकराल यवध

कथासगरह

पमहालमधमतीकमोिदनीआलखगधालीमोरपखीसाव याकातळमघआषाढवशाखपरपातसकतबाबलमोरामखमोगरी

नाटकएकािकका

वामीवारसाहबधरशमाचरामशा तरीधनअपरग डझपशरीमानयोगीलोकनायकसगीततानसनकाचनमगपखजाहलवरी

पागळगाडातझीवाटवगळीसावलीउ हाची

लिलत

नहधारासिचत

Allrightsreservedalongwithe-booksamplayoutNopartofthispublicationmaybereproducedstoredinaretrievalsystemortransmittedinanyformorbyanymeanswithoutthepriorwrittenconsentofthePublisherandthelicenceholderPlease contact us at Mehta Publishing House 1941 Madiwale ColonySadashiwPethPune411030(phon)+91020-2447692424460313

Emailinfomehtapublishinghousecomproductionmehtapublishinghousecomsalesmehtapublishinghousecom

Websitewwwmehtapublishinghousecomयाप तकातीललखकाचीमतघटनावणनही यालखकाचीअसन या याशी काशकसहतअसतीलचअसनाही

RADHIEYAbyRANJEETDESAI

राधयरणिजतदसाईकादबरीcopyसौमधमतीिशदवसौपा नाईकपरकाशक सनीलअिनलमहतामहतापि लिशगहाऊस१९४१

सदािशवपठमाडीवालकॉलनीपण-४११०३०परकाशनकाल १९७३१९७६१९७६१९८२१९८६१९९०१९९५

१९९७१९९९२०००२००२२००४२००५२००६२००७माच२००८नो हबर२००८फब वारी२०१०स टबर२०१०ऑग ट२०११एिपरल२०१२फब वारी२०१३माच२०१४जल२०१५पनमदरणस टबर२०१६

PBOOkISBN9788177667462

EBOOkISBN9788184988055EBooksavailableon playgooglecomstorebooks

mdailyhuntinEbooksMarathi

आठवणlsquo वामीrsquoनतरमीlsquoराधयrsquoचासक पसोडलापण याआधीlsquoशरीमानयोगीrsquoपर

झालयादहावषातकणतसाचमनातरािहलाआज lsquoराधयrsquo परहोतआह lsquoराधयrsquo िलहीतअसता यागरथानीसोबत कली

यािमतराचसहकायलाभल यासवाचीचआजआठवणहोतआहlsquoराधयrsquo यािनिम ानकबाळशा तरीहरदासकइरावतीबाईकवया याबरोबर

चचाकर याचभा यलाभलमाझिमतरपरानरहरक दकरया यासगतीतlsquoराधयrsquoसाकारलापरापानाकलकणीशरीमतीशा ताबाईशळकपराराशवािळबयानीlsquoराधयrsquoिनदोष हावा हणनअनकमह वा यासचनाक याहा नहमलामोलाचावाटतो

माझग तीशरीिवसखाडकरयाचआशीवादवमागदशनमलासदवलाभलमा या िमतरानी मला अखड साथ िदली शरी राजाभाऊ मराठ

शरीडीजीदशपाडशरी शकरराव कलकणीशरी दौलत मतककर या यासार यािमतरानीमला lsquoराधयाrsquoत गतवन ठवलशरीएमएन िशदयाचावडीलकीचाधाकसदवजाणवत रािहला क शलजा गवळ यानी िटपण काढ यात मदत कलीशरीपाडरग कभारयानीन कटाळता lsquoराधयrsquoचीन कलतयार कलीयासवाच पाठबळनसततरहीकलाकतीपरीझालीनसती

lsquoराधयrsquoसाठीअनक दमीळ गरथ महाभारता या परती मला मा या िमतरानीउपल धक न िद याशरी बाळासाहबकाळ (जमखडी)शरी सरश पाडरग िगड(बळगाव)याचा यातलावाटामोठाआह

कनानाहरवाडकरवकशाहीरग हाणकरयादोनिमतराचीआठवणआजहोतआहतआजअसायलाहवहोत

वाचकाचापरमभावपचवीसवषलाभलाआहतपरमवअग यअखडराहोहीचएकनमरिवनती

lsquoराधयrsquoआप याहातीदतअसताशरी ान वरा यावचनाचीआठवणहोतत ही यनतपरत|अिधकहीसरतक िनघयावहतमत|िवनिवलिमया

रणिजतदसाई

बा नाकणमळीचआवडायचानाही यानाअजनआवडमीकणाब लबोललागलोकी या हणतlsquoमीतझाकणमळीचवाचणारनाहीrsquoआजबाईअस यातरमा यापरमापोटी यानीकणवाचलाअसता कणासमाहीतकौतकहीकलअसतआजबाईनाहीत हणनकायझालहीकणकहाणी यानाचअपण

सौइरावतीबाईकवयानासादरसपरमअपण

हीकादबरीिहदीवगजराथीभाषतहीभाषात रतझालीआह

राधयहकणच र न हयका यामनातएकदडलला

कणअसतोमा यामनात याकणाचीहीकहाणीभावकहाणीयाचीस यताशोधायचीझालीतर यासाठीमहाभारताचीपानचाळ याचकाहीच योजननाहीकदािचतआप यामनाचीचारपानउलटलीततर यातहाकणिदसल

क ाची व तीण वशाल रणभमी उदास उजाड वाटत होती आकाशी सय तळपतअसनही या भमीच तजओसरल होत या भमीवर एवढा घनघोर रणस ामझाला याभमीवरवीरा या चतारच याजातहो या वजया याआका नज मम यचभयनबाळगताश धरा या तहानन रणभमीवर सदव वावरणार जीव वजय सपादन क नही याचरणभमीवर नतम तक होऊन धारातीथ पडल या आप या वीराचा शोध घत होत जय-पराजयाचाअथ क हाचसपला होता या याचाका या भदक वगान रणभमीलाल ावधीचाको यापड या याभ नरथा याराशी यारणागणावरएक तक याजातहो याआप यागभीरम ानअचतनाम यहीजीवओतणा यारणनौबत नातडगलहोतआप याद घनादानवजयाचा व ास दणार शखबाणा यास ानीआ छादल या भमीवर वखरलहोतआतारणवा ा या राशीत तही वसावल गल रणागणावर छाया फरत होती अत त गधाडाचीरणागणा या चतनसदवअ व थअसणारपाचपाडवधौ यसजय व रयय सया यासहसवका यामदतीनवीराचदहनकमपारपाडीतहोतएकएक चताअ न शखाम यधडाडलागलीधरतीवरप यअवतराव हणनएककाळ जीभमीसवणनागराननागरलीगलीहोतीयाक ावरउठललधराचशकडोकाळक भ लोटआकाशाला भडलहोतवीरा यादहनाची व थालावनसार ख मनानगगकडचाललागलम या चासयप मतजाकड ढळला होता गगचा वशाला नळाशार वाह यासय करणात तळपत होता

ताप या वाळव न गगकड जाणा याना गग या दशनान ना स ता लाभली होती नापायाखाल यादाहाचीजाणीवहोतहोती वजयीपाडवआणपरा जतकौरवदोघा याहीजय-पराजया याऊम दहनभमी याअगारातजळनग याहो याग याजीवा या वयोगानवमागरा हल या याखतीनसा याचीमनपोख नगलीहोतीगग यावाळवटावरता परत श बरउभारलहोतनतम तकझालल ख वदनानआण मदपावलानी गगकड जाणार वीर दसताच या या वाटकड ल दऊन बसल या श बरातीलराज याआप याप रवारासहउठ याआणनद कडचाललाग याय ध रगग या वाहाम यजाऊनगडघाभारपा यातउभाहोतानद काठ याएकाकातळावरराजमाता कती बसली होती त या शजारी ौपद अधोवदन उभी होती या दोघ या मागतट थपण क ण उभा होता भीम अजन नकल सहदवआप या वक या या समहातवाळ कना यावर थत मनान बसल होत परा माचाअहकार न हता त ाची जाणीवन हती वजयाचाआनद न हता बा बलाच तज क हाच सरल होतआठवण होतीफवजयासाठ रणागणीबळ गल यावीराचीनद पा ात उभा असलला य ध र एकका वीराच नाव घऊन तलाजली दत होता याउ चार या जाणा या नावाबरोबर आठवण च उमाळ यत होत दाटलल अ गालाव ननखळतहोतसा यावीराना तलाजली दलीगली य ध रानमागनपाहता वचारलlsquo व मरणानकोणीवीररा हलायकाrsquoसारएकमकाकडपाहतहोतमनातनावआठवतहोतकोणीरा ह याच मरतन हतराजमाता कती यामनात याश दानीएकचभावनाचाक लोळउसळलाबस याजागी तचसारशरीरकापलागलओठकोरडपडल तच श क न अ ात ज हा यानभ नआलकतीनआशनक णाकडपा हल

क णतसाचएका पण गग या वाहाकडपाहतहोता या या न कडावरअ गोळाझालहोतय ध रवळणारहपाहताचसारबळएकवटनकतीनहाकमारलीlsquoक णाऽrsquoक णानकतीकडप हलlsquoक णाततरीऽऽrsquoकतीलापढबोलवलनाहीसारक णाकडपाहतहोतक णानउ याजागीएकद घ ासघतलाआपलउ रीयसावरलआणतोगग या दशनचाललागलाय ध रवळतोयह यानीयताचक णान नचहाक दलीlsquoथाबधमावळनकोसrsquoगग या वाहातउ याअसल याय ध राजवळजातअसताआपलव सावर याचहीभानक णालारा हलनाहीक णजवळजाताचय ध रान वचारलlsquoक णासा याना तलाजली द याग याrsquoनकाराथ मानहलवीतक ण हणालाlsquoनाहीधमाअ ापएक तलाजली ायलाहवीrsquolsquoअश य क णा पराजयातसा याचच व मरण होत पण वजयआप या वीरानाकधीहीवसरत नाही या मळवल या वजयाची नरथकता या तलाजली- सगान मला परपरसमजलीय त खआणखीवाढवनकोसअसावीरकोणआहक याचमला व मरणहावrsquoक णानउ याजागीआवढा गळलाआप याभावनाश यतोआवर याचा य नतोकरीततोहणालाlsquoधमा या या तलाजलीलाआ ह क ावाअसातोवीरतम या वजयासाठ यान व छनम यचआ हानप करलतोवीरत ही यालाश मानतहोतापणतमचाऋणानबध यालासदव ातहोताअसातोएकचवीरआहrsquoक णा याबोल यानधमभय ाकळझालातोक ानउ ारलाlsquo पतामहभी माचायअश यततरउ रायणाचीवाटपाहतआहत याखरीजतदहठवणारनाहीतउ रायणासअ ा पअवधीआहअसाअपम यrsquolsquoनाहीय ध रामी पतामहाब लबोलतनाहीमीबोलतोयमहारथीकणाब लrsquolsquoकण राधयrsquo य ध राचा सारा सताप या एका नावाबरोबर उफाळला तो न यपवकहणालाlsquoनाहीक णामा याशात वभावालास दामयादाआहतमा यानीतीचबध न तआहत यालामीश मानल यालामी तलाजलीदतनसतोrsquolsquoतोतझाआ त वक यअसलातरrsquolsquoक णाएकवळमीकौरव-वीरासाठ तलाजलीदईनपणकण याराधयाrsquolsquoशातपणऐकrsquoक णाचाआवाजश कबनलाहोताlsquoमहारथीकणतझा य ाताआहrsquoक णाrsquolsquoतोराधयनाहीक तयआहrsquo

lsquoखोटऽखोटऽऽrsquo हणतय ध रानकानावरहातठवलक णाचन अ नीभ हनआलधमानमो ाआशनकतीकडपा हलतचीमानगड यातगलीहोतीबसललचारीपाडवआ यच कतहोऊनउभरा हलहोतक णाचश दकानावरपडतहोतlsquoय ध रा मन थरकरशात हो नयतीपढ कणाचहीकाही चालत नाही महारथीकणसा ातसयाचाप होतामाताकतीलाकमारीअव थत मळाललतवरदानआहकण यअन क तयआह याला तलाजलीदणतझकत आहमीसागतोतस यआहधम नय ध राक तय हणनआदरन य हणनन तनदाता हणनकत तनकणाला तलाजलीदrsquoसा ातसयमअसालौ ककअसणा याय ध राचबळ याश दानीखचतहोतयानक ानगगची जळउचललीlsquoअ ाना याआवरणातआण वजया या उ मादातसदव त या म यची इ छाकरणारा मीय ध रहमहारथीकणा य अन क तयाआजतलाrsquoपढचश दउ चार याचबळय ध रालारा हलनाहीथरथरणा या जळ तीलजलसटल गग या वशाल वाहातएकनाजकखळगा णभर दसलाआणय ध रपा यातढासळलायाध यातनसावरल यापाडवा यामनातएकचशोकउसळलाअजना यामनाचबाधफटलत तवाळवरअगझोकनदऊनआप याहातानवाळचतोबरघततोमक दनकरीतहोतासारमनगदम नगलहोतनौबतझडावीतसाअखडनादमनातउठतहोताlsquoकणराधयन हक तयवरीन हबधlsquoश पध या वळ याचकणाचा राधय सतप हणन मीअपमान कला होता सरोवरातपडल या त बबालापा नच ालागारगोट समजलोहोतोlsquoहाच तो कण ौपद वयवरा या वळ म यभद क नही अपमा नत बनलला शौयामळन हक त मळन हखो ाकला भमानामळ नमटपणlsquoहाचनातोवीर याला ौपद व हरणाचीसारी षण दलीती षणतरीखरीहोतीकाlsquoहमहाबाहोअ भम य यावधाततझाहातन हताहफारउ शराकळलपण याआधीत याप ाचावधमा मीसडभावननकलाहोता तपाहतअसनही त या मखातनशापकाबाहरपडलानाहीहआजसमजनतरीकायउपयोगrsquoजवळयणा यापावला याआवाजानअजनभानावरआला यानदचकनवरपा हलक णाचीसावली या यावरपडलीहोतीमागसयअस यान याआकतीच प दसतन हततीक ण छायापढसरकतहोतीअजन प हासावधझाला म तमत तर कार या या चह यावर कटलाक णअ धकजवळयतआहह यानीयताचपड याजागव नखरडत रजाततोक ानउठलामागसरकततोओरडलाlsquoथाबक णामा याजवळयऊनकोसत यापापीहाताचा पशमा याशरीरालाक नकोसअर कणीसा गतलहोतआ हालाअसलकल कत रा यहव हणनज माला यताच दवीवनवास घऊनआललआ ही असला शा पत वजय मळ याऐवजीआय यभरआनदानवनवासप करलाअसतासा ातअ नीकडनजगाडीवधन यह तगत कल तकामो ा

भावा यावधासाठ तलाहनातमाहीतहोततलाआम याॠणानबधाचीजाणहोतीतरीहीयाअ यपातकाचाधनीबनवलसक णा त यावर न ा ठवली याचहफळ दलस तचअसाआम याआधोगतीलाकारणीभतहोशीलअस व ातहीवाटलन हत ध कारअसोrsquoअ ढाळणारा खानसत तबनललाअजनक णाकडपाठ फरवनजातहोताक णाकडनपाहताशोक ाकळपाडवअजनामागनजातहोतकणालाअडव याचसाम यक णा याठायीन हत याची ीकती- ौपद कडवळलीौपद स होऊन न लउभीहोतीओठथरथरतहोतआर न ातअ गोळाझालहोतआपलाउजवातळहातसामोराध नतीतोतळहात थर ीन नरखीतहोतीहळहळतोतळहात त याकपाळाकडजाऊलागलाौपद चाककवाकडजाणारातोहातपाहताचक णपढझालाआण यानतोहातपकडलामनगटावरपकडल या मठ या पशान ौपद सावरली गली तचआ पण ाकळडोळक णा याडो याना भडलlsquoक णाहवतहरवणआप यादवीसदव ल हलआहकारrsquoराजमाताकतीक ानउठतहोतीदौपद नआपलाहातसोडवनघतलाआणकतीलाआधारद यासाठ तीधावलीौपद याआधारानउभीराहतअसल याकतीनक णाकडप हलत याडो यातसारभावतरळनग याचाभासक णालाझालाकतीसह ौपद नघनगलीयाशातगगातटाक आताकोणीउरलन हतएकटा क ण याकातळावर उभा होताअ ताचलालाजाणा या तर यासय करणात गगचावाहपाहततोउभाहोताएकटा

१

मा यावरचासयथोडाकललाहोता यासयदाहातसारीभमीहोरपळतहोतीपण यासयिकरणाचीतमानबाळगताकणअपरा काळीआपलीसयोपासना परीकरीत होता गग या पा यात उभा राहन दो ही हात उचावन तो पजामतर हणतहोतापलतीरावर याचीद टीि थरावलीहोतीपजारभीआललसयिकरणमा याव नपाठीमागपरतलतरी याचभानकणालान हततज वीगौरवणाचासदढबा याचाकणएकागरपणआपलीिन यसयोपासना परीकरीतहोता पसप नकणा या पानसा ातसयाचीपरितमागगाजलावरपरकट याचाभासहोतहोता

कणानआपलीसयोपासना परी कली िन यसरावापरमाण गगची ओजळहातीघतलीआिण याचीघनगभीरहाकउठली

lsquoकोणीयाचकआहrsquoतीनवळाकणानहाकिदलीपणपाठीमागनसादआलानाहीकणान हाती घतलल जल गगत सोडल गगाजल नतराना लावन तो वळला

नदीकाठावर ठवललीआपली व तर पिरधान कली पादतराणघातलीआिण उ रीयसाव नतोचाललागला

अचानक याची पावल थाबली गग या िकना यावर भर उ हात तळपणा यासवणरथावडकणाचल वधल

आप यासयोपासनसाठी यतानाकणआपलारथ नहमीनदीपासनदर अतरावरव राईत उभाकरीतअस दानमाग यासाठी यणा याकोणाहीयाचकालाकसलाहीसकोच नसावा याची तो द ता घत अस एवढच न ह तर सयोपासना झा यावरदानासाठीउभा राहतअसताहीनदीतटाकडपाठक नतोउभा राहीयाचकान दानमािगतलआिणकणान तमा य कलकीकणयाचकाच दशन घतअसशत जरीयाचक हणनआलातरीदानदतअसताखदवाटनययासाठीनहमीतोसावधािगरीबाळगतअस यामळनदीतीरावरउभाअसललातो सवणरथपाहनकणाच कतहलवाढलअशाभरउ हा यावळीकोणआलअसावयाचािवचारकरीतकण यारथाकडजात होता दयोधना या आठवणीन या या चह यावर ि मत उमटल यवराजदयोधनाची भट होऊनफार िदवसझाल होतिमतरभटीचाआनद कणा या मखावरपरकटला

कणानआपलीपावलउचललीतोरथा यािदशनजातहोताकणाचीद टीरथावरि थरावलीहोती

रथाचछत याघरचमानमढवलहोतरथपरश तवदखणाहोताकणाचल रथा या वजाकडगलरथावरभगवा वजग ड-िच ासहितर यासयिकरणातझळकतहोतादयोधनाच रथािच र नजिडत गज होत ग ड-िच पाहन कणाची उ सकता

वाढली

कण रथाजवळ यतआह ह पाहताच रथसवकसामोराआलाकणाला परणामक न यानसािगतल

lsquo ारकाधीशक णमहाराजआपलीवाटपाहतआहतrsquoक णाब ल कणान खप ऐकल होत समराट कसाच कदन यानच कल होत

ि मणीहरणकरणारा ारकानगरीवसवणाराक णआपणहनकणभटीसाठीयतोयावरकणाचा िव वास बसत न हता याच सावळ प याचा पराकरम या या ठायीवसणारादवीगणसप नभावयाचीवणनकणानऐकलीहोती

क णभटी याक पननकणाचमनमोह नउठलकायकरावक णालाकससामोरजावह यालासचना याचपायजाग याजागीिखळनरािहलअधीरडोळरथा यासावलीति थरावललक ण पशोध यातगतलहोत

कणालाफारकाळवाटपाहावीलागलीनाहीरथातनक णउतरलाक णा याम तकी र नखिचत सवणिकरीटशोभतहोतापीताबरधारण कल या

क णा याखा ावर िहरव रशमीउ रीयहोत या मघ-साव या पातएक वगळचदखणपणलपलहोतका याभोरिवशालनतरातमोहकताहोती

मखकमलावरिवलसणारि मतअपिरिचतालाहीिव वासदतहोतकण त क ण प िनरखीत होता नरवष धारण क न सा ात परम वरच

प वीतलावरअवतरल याचाभासकणालाझालाकणाकडपाहतक णजवळयतहोताकणतालव ासारखाउचहोतािसहासारखी याचीशरीराकतीबळकटहोतीक णाचीद टीकणा याकवच-कडलावरि थरावलीहोतीगौरकातीवरसवण-तज

परकािशत हावतसतभासतहोतअगावरचउ रीयभरउ हा याघामामळिभजनशरीराला िचकटल होत पण यामळ कवचाच अि त व लपत न हत कवच धारणकरणा याकणाच पसहजकडलानीअिधकचसशोिभतझालहोत

क णजवळयताचकणाननमरतनपरणामकलाआपल बाह पस न कणालाआप या िमठीत घऊन क ण हणाला lsquoअगराज

कदािचत आपणच मा याप ा वयान मोठ असाल समवय काबरोबर मतरी करावीऔपचािरकपणाितथनसावात हीमलाअिभवादनकर याचीमळीचगरजन हतीrsquo

क णा यािमठीतकणाचउरलसरलभानहरपलयाक णावरगोपीभाळ या यातनवलतकायबासरीचाआवाजहीिफकापडावाअशीश दाचीमाधरीकण यािमठीतनबाजलाहोत हणालाlsquoआप यादशनानमीध यझालोवयानकदािचतमोठाअसनपणबालवयातच

कािलयामदनकलअसाआपलापराकरममानवाचमोठपणवयानिस होतनसततया याकत वान िस होतआपलयशकीतीसाम ययाच गणगानमी वीरा यानपा यात डनचन हतरसाधसता या मखातनऐकलय ारकाधीशापढनतम तकहो यासमलाध यतावाटतrsquoकणानथोडीउसत घतलीआिण सकोचानतो हणालाlsquoमा याभटीसाठीआपणआलातहमीमाझभा यसमजतोपण यासाठीआप यालायाउ हातित ठावलागलहादाहसहनकरावालागलायाचाखदहोतोआपणमला

िनरोपrsquolsquoखदवाट याचकाहीचकारणनाहीअगराजपरथममीतम यापरासादातगलो

ितथमाझायथोिचतस कारझालाितथकळलकीतसयोपासनसाठीनदीतटाकीगलाआहसतकळताचमोहअनावरझालाअन हणनचतझ पपाह यासाठीमीइथवरआलोrsquo

lsquoमाझ पrsquolsquoहो त या पाची कीती मी ऐकली होती याप ा त या ज मजात कवच-

कडलाचीतीपाह यासाठीमीआतरहोतोतझीकडलक हाहीद टीसपडलीअसतीपण तझकवचधारी पपाहायलाहीच वळगाठायलाहवीहोती तला भटतअसतायािद यकवचाचाजाणवलला पश यामळत याअभ मनाचीपटललीसा मीकधीहीिवसरणारनाहीrsquo

कणा यामखावरएक यथातरळनगलीिख नपणहसनतो हणालाlsquoकवचकडल ज मजात लाभलली ही सहज कवचकडल पण याची सा

ज मदा या मातला सहनझाली नाही-ज माला यताचकोण याअपराधा तव याअ ातमातनमलाजलपरवाहातसोडन िदलतीकोणहोती ितनतसकाकल यामातचाशोधमाझमनसदव घतदपणाम य प याहाळतअसताहीकवचकडलपाहतअसतामा याडो यासमोरएकवगळीचआकतीउभीराहत पसप नतज वीमातापणितच पिदसतनाहीध या याअवगठनाखालीतसदवझाकललअसतयालाआईनटाकल यालाकवचकडलाचबळकायलाभणारक णातीकवचकडलशािपतआहतपरवाहावरतरगतराहणएवढचमा यादवीिलिहलआहrsquo

क णानआपलाउजवाहातकणा याखा ावरठवलाकणानपािहलअतःकरणाचाठावघणा या याडो यातका यपरगटलहोतlsquoकणा त दःख मीही जाणतो याची यथा मलाही माहीत आह कणाला

नदीपरवाहावरसोडनिदलजातकणालानदीओलाडनपलतीरगाठावालागतोकणीगव याच पोर हणन नदाघरी वाढत तर कणाला सतकलात आशरय लाभतोमातिवयोग दोघा याही भाळी सारखाच िलिहलला सट या िकना याचीओढ ध नजीवनाचापरवासकधीहोतनसतोअगराजrsquo

lsquoक णाआप याजीवनाततएक व नआलहोतआलतसचतिव नहीगलआपलज मरह यकधीही रह य रािहलनाहीपणमीमीकोणमलाकाटाकलगलमा यामनातन हा िवचारकधीच सटतनाही पोरकपणाची यथाभारीतीवरअसतrsquo

क णकाहीबोललानाहीक णानआप याउ रीयानघामिटपलाआिणसयाकडपाहततो हणाला

lsquoअगराज सयदाह सहन कर याची साधना तला परा तझालीआह ती तझीतप चया आह माझ तस नाही गाई चार यासाठी मी रानावनातन भटकलो तरीव सावलीतचमीवाढलोआपणपरासादाकडचजावहबरअसवाटतनाहीकाrsquo

lsquo माrsquoकणगडबडीन हणालाlsquoमा या यानीतआलनाहीचलावrsquoक णवकणदोघक णरथा याजवळआलकण हणालाlsquoआपण पढ हाव माझा रथ व राईत ठवला आह तो घऊन मी आप या

मागोमागयईनrsquolsquoतझारथमाझादा कघऊनयईलआपणिमळनचजाऊrsquoक णानदा कालाआ ाकलीक णसारथीदा कआ ापालनासाठीव राईकडजाऊलागलाक णानकणालारथा ढहो याचासकतकलाकणहसलातो हणालाlsquoआपणसार यकरणारअनमीरथातबसणारतयो यहोणारनाही या यादवी

त िलिहलअसल तोध य होयआपली कपाअसल तरसार यकर याचीअन ाहावीrsquo

ि मतवदनानक णरथाम यघातल याशभरआसनावरिवराजमानझालाकणानअ ववग हाती घतल रथ सत गतीन चाल लागला रथाला वग आला रथालालावल या घगरमाळाचा आवाज टापा या आवाजात िमसळत होता क णरथाचजाितवदउमदघोडएकाचालीनधावतहोत

चपानगरीत परवश होताच क णाची द टी चपानगरीच स दय पाह यात गतलीहोती

तीनगरीिव तीणखदकानआिणभ यतटानसरि तकलीहोतीअनकगोपरानीसजललीभवनदि टपथातयतहोती

द मागावर रथ जात असता चपानगरीच परजाजन अ यत नमर भावान वआनिदतमदरनक ण-कणानाअिभवादनकरीतहोत

कणपरासादा यािव तीणआवारातदो हीरथानीपरवशकलासवकाचीधावपळउडाली परासादासमोर रथ यताच सवकानी अ वा या ओठा या पकड याक णापाठोपाठकणउतरला

क णकौतकान हणालाlsquoकणा तझसार यखरोखरचअपरितमआहयारथाचघोडश यआिणसगरीव

जातीच आहत स म सकतही याना कळतो त िश ण याना िदल आह त याहाता याओढीतथोडाजरीनवखपणाजाणवलाअसतातरी तयाअ वानीओळखलअसतरथआवरलागलानसताrsquo

lsquo यातमाझकसलकौतकrsquoकणानहसनसाथिदलीlsquoआपलअलौिककसार यहीआपण आ मसात कलली कला आह मी तर सतकलात वाढलला सार य आिणरथपरी ाहदो हीआमचसहज वभावचबनललअसतातrsquo

lsquoतहीभा यमोठचकणावासनाचअ वजीवना यारथालाजपलअसतातोरथसदवक ातठवणहीसामा यगो टन हrsquo

क णाचीद टीपरासादा यापाय याकडगलीयापाय यावररौ यकलश घऊनदासीउ याहो या या यामागपजचतबक

घऊनवषालीउभीहोतीक ण पाय यानजीकजाताच दासीनी क णा या पायावर पाणीओतल वषालीन

क णालाककमितलकलावला

कणप नीवषालीलाआशीवाददतक ण हणालाlsquoयाउपचाराचीकाहीगरजन हतीrsquoवषालीि मतवदनान हणालीlsquoआपण अचानक आलात या वळी आपल वागत मनाजोग घडल नाही त

मनालालागनरािहलहोतrsquolsquoपरकपणामनातअसतातरआमितरतनसतापवपिरचयनसताआलोचनसतोrsquoकणासहक णपाय याचढतअसतापाय यावरएकचारवषाचाकमारउभाहोता

कणानपाहताच या याचह यावरहा यिवलसलआिणतोकणाकडधावलाकण हणालाlsquoवसमहाराजानावदनकरrsquoलहानवषसनानएकवळक णाकडपािहलआिणधीटपणपढहोऊन यानआपल

म तकक णचरणावरठवलपरमभरानवषसनालाउचलनघतक ण हणालाlsquoअगराजहीतरआपलीपरितमािदसतनावकायrsquolsquoवषसनrsquoउचलल यावषसनाकडकौतकानपाहतक णाचश दउमटलlsquoअगराज हा तम या वळणावर गला तरी एक उणीव आह तम यासारखी

कवचकडलयालानाहीतrsquoकणानहसनउ रिदलlsquo यालामातािप याचछतरनसत यालाकवचकडलर णाथिमळतातrsquolsquoखर आह आप यासार या पराकरमी वीरिप याच छतर लाभल असता तो

कवचकडलमागलकशालाअगराजआपलीपतरसपदाrsquolsquoदोघहि तनापरातअसतातrsquolsquoहि तनापरrsquolsquoहो यानीमाझ सगोपन कलमला वाढवल तअिधरथ-राधाई हि तनापरात

राहताततपतरहीनहोत यानामीगग यापरवाहाव नवाहतजातानासापडलोमीसापड यानतरराधाईला पतरपरा तीझालीअिधरथ-धतरा टरमहाराजाचाजना नहआहहि तनापरा यारथशाळचीजबाबदारीतचपलतातrsquo

lsquoत हीमलातम यामलाब लसागतहोतातrsquolsquoतचसागतआह मा या परथम प नीऊिमलला दोन पतरशत जयआिण

वषकत पण वषकत लहान असतानाच ऊिमलन या जगाचा िनरोप घतला माझावषालीशी िववाहझाला यानतरमीयानगरी यार णाथइकडआलोपण वषकतराधाईनठवनघतलामाझीआठवण हणनrsquo

lsquoआिणशत जयrsquolsquoतोयवराजदयोधनपतरा यासहवासातवाढतआहrsquoबोलत-बोलतकणासहक णानकणपरासादातपरवशकलाअनकदासदासीनीगजबजललातोपरासादनानािवधउपचारसभारानस जहोताक णालाकणा यासहवासातपरस नतालाभतहोतीमकशलचाललअसताकणानिवचारल

lsquo ारकपासनएवढयादरवरआपणफ तमा यासाठीrsquolsquoनाही अगराजतस मळीचनाहीतप चयसाठीमीकाम प दशी गलोहोतो

याच भमीचा हा भाग या अगदशाला पवी कामाशरय अस नाव होत िशवा याकरोधानभ मीभतहोऊयाभीतीनपळणा यामदनानिजथआपलअगटाकलतोहाअगदश सोळा महाजनपदापकी अग ह एक महाजनपद आह या उपि त पणप यभमीलात यामळपरतसम तालाभलीrsquo

lsquo ारका मी पािहली नसल पण ितच वभव मी ऐकलआह चपानगरी यापढसामा यचrsquo

lsquoवभवाननगरीलाशोभायतनसतकणागणसप नमाणसा यावा त यानभमीपनीतहोततझीकीतीभमी यासा यापिरसरातपसरलीआह याभमीतयाचकाचीदलभता आह तो खरा सम परदश त यामळ व नाथपासन भवन वरापयतपसरललाहाअगदशयातरचापरदशबनलाआहrsquo

कणा यामखावरएकवगळचि मतपरगटल यानिवचारलlsquoमा यासार या सतकलात वाढल यान प यसचयासाठी तप चया करावी पण

आपणतरज मजातदवगणसप नआपणतप चयाकर याचकारणrsquolsquoराधयातप चयाटळलीयकणालायाप वीतलावरज मालायणा यापर यक

परािणमातराचाउ ारहोतोतोतप चयमळचधनिव ािशकावीतरदरोणाचायाकडरथ स ज करावा तर अिधरथानी म लिव ा पाहावी तर जरासधाकड ही कीतीकशामळलाभली यािव चीअखडकासहचकारणनाहीकातप चया हणजतरीदसरकायपराकरमकीतीयशयाचबळतप चयतचलपललअसतमहानतप वीरावणाच बळ तप चयतच दडलल होत सयचदरासह अतरी ातील गरह अिकतक नही याचीिन योपासनाकधीढळलीनाहीrsquo

lsquoएखादागरहअिकतझा यावरिन योपासनचीगरजकायrsquolsquoहाचपर नएकाऋिषवरानीरावणाला िवचारलाहोताएक िदवशी स यासमयी

एकऋिषवर रावणाला भटावयास गल या वळीअ ताचलाला जाणा या सयालारावणवदनकरीतहोततपाहन याऋिषवरानाआ चयवाटलव यानीहाचपर नरावणालािवचारलारावण हणाला

ldquoमहामनी या तप चयत ज हा खड पडल त हा रावणाच यशही सपलस वातीलामाझीतप चयाचालहोतीितचालौिककहळहळितरभवनातपसरतहोतामाझीलकासवणमयझालीपरजाजनत तझालतरीतप चयाअखडचालचरािहलीएकदामीपाताळावर वारीवळीवपाताळिजकलतीवाता वगातपोहोचली वगीयदव हणालlsquoरावणतप वीआहपाताळावररा यकरण याचाअिधकारआह या यास खालीपाताळसरि तआहrsquo

माझी तप चया तशीच चाल होती काही वषानी मी प वी िजकली वगी यादवानी यालाहीमा यता िदली त हणाल lsquoरावणमहातप वीआह प वीवर रा यकर याचा याचाअिधकारआहrsquo

lsquoमा यातप चयतखडन हताअनएकिदवशी वगीचदवकारणनसताभयभीतझालमी वगावर वारीकरणारअशीवदताउठलीहोतीअमतपानातम नअसललदवखडबडनजागझाल य ाचीतयारीचालझाली पणमी वगावरचढाई कली

नाहीदवानीिन वाससोडलाअसदोन-तीनदाघडलअनएकदाअचानकहातीहोततस यघऊनमी वगावरचालकली वगीचदव यावातनपरघाबरल वगातलढाईकर याचापरसगचउदभवलानाहीलपल यादवानाशोधनकाढणएवढचमलाकरावलागलrsquo

lsquoतीरावण-पराकरमकथाऐकनऋिषवराना शकाउदभवली यानी िवचारल lsquoवीररावणायाचाअथतझापराजयक हाचहोणारनाहीकाrsquo

lsquolsquoरावणाला या पर नाच कौतक वाटल तो णभर िवचारात पडला िन चयीवरात यानउ रिदल

lsquolsquoमहाराज या प वीतलावर ज मलल सारच नाशवत या या पराजयाचा एकिदवस िनि चतझाललाअसतोमाझापराजयज रहोईलपणतो दवा याहातनन ह यानीधा टयगमावलआह यानापरतउभराहायचबळकठलमाझापराजयह दव करणार नाहीत क हा तरी कोणा सामा य माणसालाच माझ मोठपणअसहोईल वतःचा िव वास ध न तो रावणाला आ ान दईल या वळी सा यामाकडा यामदतीनहीतोवीरयारावणाचासहजपराभवकरीलrsquorsquo

क णानरावणकथासपवलीवतो हणालाlsquoअनघडलहीतसचएका दरमोहापोटीमहानतप वी रावणाचातोल गला

यामळच रावणाचा वध घडला तोही दवा या हातन न ह यासाठी दवालास ासामा यमानव पचधारणकरावलागलअनवानरा यासाहा यानचतअघिटतघडलतप चयचापरभावएवढाबलाढ असतोrsquo

क णा याबोल यानम धझाल यानावळकाळाचभानराहतन हतक णसहवासहपरम वरीवरदानवाटतहोत

चपानगरीत नवचत य परगटल होत क णाबरोबर आल या र कदळा याआित यात सारी चपानगरी गतली होती भोजनासाठी नाना त हची मगयाराजपरासादातिन ययतहोतीन यगायनानक णाचमनोरजनकलजातहोतवषसनतरक णामागनछायसारखावावरतहोता

भ यापहाटकणालाजागआलीएक मतरम धकरणारानाद यावातावरणातभ न रािहलाहोताकणानकानोसा घतलासारमनआनदानमोह नउठलकणानपािहलशजारीवषालीशातपणझोपीगलीहोती

कणानहळवारहातानित यागालाना पशकलावषालीलाजागआलीमदि मतकरीतितनकणाचाहातपकडलाआिणआप या

गालावरठवनघतलात ततनितननतरघतलकणानहाकमारलीlsquoवसऽऽrsquolsquoअrsquolsquoजागीहोवसज हाभा यदाराशीयतत हामाणसानझोपनयrsquoयाश दानीवषालीखडबडनजागीझालीउठतितनिवचारल

lsquoकसलभा यrsquolsquoऐकrsquoदोघहीऐकतहोत यानादानदोघाचीमनभ नगलीहोतीपहाटचापरकाशफलावलागलाहोतामहालातीलसमईचाउजडमदावतहोता

वषालीनिवचारलlsquoवषसनकठआहrsquoवषसनाचीजागािरकामीहोतीकणहसलाआपलउ रीयघततो हणालाlsquoचलऽऽrsquoकणापाठोपाठवषालीजातहोतीक णमहालानजीकजातअसतातोआवाज प ट

होत होता क णमहाला या दाराशी उभअसलल सवकअदबीन बाजलाझालकण-वषालीचीपावल ाराशीचिखळली

महालात श यवर क ण बसला होता डोळ िमटन तो बासरी वाजवीत होताया यासमोर वषसनएकागरपणऐकतहोताअमतधारावषा याततस तसरझरतहोत

बासरीचासरथाबताचकणभानावरआलाक णाचश दकानावरपडलlsquoअगराजदाराशीउभकायाआतयाऽऽमा याबासरीनत हालाजागकल

वाटतrsquoनादम धज रकलजागकलकीनाहीतमाहीतनाहीrsquoक णान वषसनालाजवळओढल यालाजवळ घत या या कतलाव न हात

िफरवीततो हणालाlsquoहावषसनमोठागोडआहआजबासरीवाजवलीती या यामळचकालव तर

काढ यासाठीसदकउघडली यातलीबासरीयानपािहलीतीवाजव याचाहटटधरलाकोणीजागनसतामीवाजवीनअसवचन िदलपणयाचा यासमोठाभ यापहाटयानजागकलrsquo

lsquoआप यालातरासिदलानrsquoवषाली हणालीlsquoतरासनाहीआनदिदलालहानपणीगाईराखीतरानावनातनिफरतअसत हा

तएकाकीपणघालव यासाठीहीबासरीहाती घतलीअजाणतासरलाभल िनरागसमनानाआनददताआलाआताबासरीहाती यायलाउसतचरािहलीनाहीघतलीतरीआतािनरागसशरोतालाभतनाहीrsquo

lsquoभानहरपावअसािनरागसगोडवा याबासरीतभरललाआहrsquolsquoनाहीअगराजrsquoबासरीउचावतक ण हणालाlsquoयाबासरीतकाहीनाहीहीएक

श क वळची पोकळ नळी िछदरािकत कणीतरी सावधपण फकर मारावी लागतिछदरानाजपणा याहळवारबोटानीपलावीलागतत हाचमनातलसरउमटतातयाबासरीतकाहीनसतrsquo

क णा याचह यावरएक व नतरळनगलlsquoकणामानवीजीवनतरीकायअसतयादहा याबासरीतहळवारमनाचीनाजक

फकरघातलीकी दयातरी या यथादखीलनादम धबननजातातrsquo

वषसनक णाजवळगला या याकडक णाचीद टीवळताचतो हणालाlsquoमहाराजमलाबासरीवाजवतायईलrsquoक णानवषसनलाजवळघतल या याकसावरहातिफरवीतक ण हणालाlsquoनको वषसन या बासरीचा हटट ध नकोस या बासरीत फकल या फकरीन

वासअधराबनतोआिणउमटल यासरानावगळीच यथालाभतrsquoक णा याबदलल याभावानसारचचिकतझालक णाच ल महालातआल या सयिकरणाकड गल वषसनाला दर करीत तो

उदगारलाlsquoसयवदनरािहलrsquo-आिणएवढबोलनसयवदनासाठीतोस जाकडजाऊलागला

२

दो न परहर टळत असता क णाला जाग आली दासीनी िदल या जलानमखपर ालनक नक णमाघारीवळलाउ ाना याबाजनहस याचाआवाजकानावरआला याआवाजा या रोखान क णस जाकड गलास जावर उभा राहन क णानपािहलपरासादा याजवळचउ ानाम यएकाजागी याचीद टीि थरावली

उ ानातएकामोक याजागीएक वताचामोरउभाहोता या यापासनथोड ाअतरावरवषसनआपललहानधन यघऊनआकणपर यचाखचीतहोता या यामागमहाबाहकणउभाहोता

बाणसटलाआिणवता यामोरा यामानतनआरपारगलावषसना याचह यावरिवजयाचहा यपसरल यानआनदानकणाकडपािहलयाचवळीस जातनक णाचाआनदोदगारउमटलाlsquoध यध यऽऽrsquoकण-वषसनानीएकाचवळीवरपािहलक णालापाहताचकणमाघारीवळलात

पाहनक णानस जाव नहाकिदलीlsquoअगराजथाबामीचखालीयतोrsquoक णउ ानातआलात हाकण यालासामोरागलाकण हणालाlsquo माअसावीआपलीिनदराझा याच यानीआलनाहीrsquolsquo मचीकाहीचगरजनाहीउलट वषसनाला दतअसललिश णपाहनकौतक

वाटलहाजरामोठाझालाकीआशरमातजाऊलागलतोवरश तरिव तकाहीिशक याजोगराहणारनाहीrsquo

lsquoवषसनाला याचीिव ा यालाचिमळवावीलागल यालाहवीतीिव ा यालाकधीचिशकवलीजाणारनाहीrsquoकणतटकपण हणाला

lsquoका दरोणाचाया या हाती त ही िव ा िमळवली तशीच हा कणातरी शर ठग याहातनिमळवीलrsquo

lsquoत मी अनभवलय अिधरथ धतरा टर महाराजाच नही या या कपमळराजपतरासहआशरमातजा याचभा यमलालाभलएकदापोपटाचल यसमोरठवलहोत ग दवानी डोळा िटप याचीआ ा िदली एका रषत उ या असल याआ हामलावरग दवाचीद टीिफरलीमीमाझधन यसरसावनउभाहोतोग दवमलामागहो याचीआ ाकरीत हणाल

राधयामागहोसतपतरानाएकागरतालाभतमाहीयवराजाचाल यभदनीटबघ याचअनकरणकर यातचक याणआहrdquo

कणा या चह यावर याआठवणीन सतापपरगटला होता यानआपलधन यहातीघतलवता यामोराकडबोटदाखवीतकण हणाला

lsquoतोडोळापाहाrsquo

कणानआपलधन य पललबाणलावनपर यचा खचलीकणा या दडावर यार नजिडतकयरावरहलावणारामो याचागोफि थरझालाlsquoसपrsquoअसाआवाजकरीतबाणघ गावलाआिणमोरा याडो याचा छद घऊनआरपार गलाकणसमाधानानमोराकडजातहोता

क णाचकतहलजागतझालदोघमोराजवळगलमोरा यादो हीडो याचाबरोबरछदबाणानघतलाहोतायाडो याकडबोटदाखवीतकण हणालाlsquoया डो यान खप िशकवल या प वीतलावर ान फ त तप चय याच ारा

िमळत ग कपा आ हाला अवगत नाही सतपतराना ग कपा कधी लाभत नाहीग जनाचीिव ाफ तराजपतरानाचिदलीजातरावणकथासािगतलीतनातीचखरीसतपतरानातप चय या ार ानाचीकवाडउघडलीजातातदरोणाचायानीबर ा तरिशकिव याचनाकारल हणनमीग दवपरशरामाकडगलो ानासाठीअस याचीकासधरली भगकलो प न बरा णपतर हणन यानी माझा वीकार कला बर ा तरिमळालपण याचबरोबर ग सवसाठीपाळल या सयमातन दोन उगरशापनिशबीआल एकल याला िव ा िमळालीच नाही पण मानल या ग भ तीमळ यालाआप याअगठ ालामकावलागलनाहीमहाराजयावषसनालािव ािमळवायचीचअसलतर वत याचबाहबळावरतीपरा तक न यावीलागलrsquo

थोडीउसत घऊनआप याबोलानीचिकतझाल या क णाकड िख नपणपाहतकण हणाला

lsquoकोरड ा िविहरीत पडलली राजपतराची िवटी बाणान बाहर काढन दऊनदरोणाचायानीकौरव-राजसभतमानाच थान िमळवलअसलपण या याजीवनाचीिवहीरजाती या नहा याओला याअभावीकोरडीअसल या यामनाचीिवटीबाहरकाढायलासमथअसाग याधरणीवरिमळतनाहीतक ट यानच यायलाहवतrsquo

lsquoअगराज दरोणाचायानी िशकवल नसल हणन तझ ानाजन थोडच थाबलग चा िज हाळा िमळाला नसल पण अजोड िमतरपरम लाभल ना याचिमतरपरमापोटीआजतहअगरा याभोगतो सनाितथतरतझसतकलआडवआलनाहीrsquo

क णा या श दानी कणाचा सारा अहकार जागा झालाआपल नतर क णावरि थरावीततो हणाला

lsquoदयोधना या मतरीचा मला अिभमान वाटतो अन का न वाटावाश तर पध यावळीसारयवराज पधम यभागघतहोत याचवारमापकौतकहोतहोतअनमीतसारपाहतमागउभाहोतोवीर वाचीउणीवहोती हणनन हतवीराचिरगण होत अशी माझी समजत होती अन हणनच मी अजनाला आ ान िदलअजना यासाहा याला याअ नाच िमधअसलल कपाचायधावलआिणसवादखतयानीमलामा या कलाचाउ चारकरावयाससािगतलामलामा या कलाचीलाजवाटली नाही पण कपाचायानी कल या वतनाचा मला सताप आला होता याअिधरथा या कलात मी वाढत होतो त कल सा या हि तनापराला माहीत होतआशरमातपरवशकरतानाच यवराजानाचन हतरआिशरतानाही कलो चारकरावालागतोएकायवराजा यापरित ठसाठीिश याचीअपरित ठाक पाहणारग कसल

यावळीसारमाझातजोभगआनदानपाहतहोतत हादयोधनधावलाअन या णीयानअगदशाचाअिभषकक नमलारा यिदलrsquo

lsquoतिमतरपरममीहीजाणतोकणीहीत त हावअसचहपरमआहrsquolsquoनाहीयाकणानआजवरकणाचचदानघतलनाहीअगरा यपरा तहोऊनहीमी

तपदकधी वीकारलनाही दयोधनासहमी िचतरागद या वयवराला गलोअसतामा यासकतान दयोधनानराजक यचहरणकलत हाितथजमल यानरशादला यािवरोधालामीएकटासामोरागलोजरासधाचम ल ाचआ ानहीमी वीकारलमीिवजयीझालो त हा जरासधानआपली मािलनी नगरी मलाअपण कली तीच हीचपानगरी वपराकरमानज हािमळवलत हाचमीअगदशाचआिधप य वीकारलrsquo

lsquoतोहीपराकरममीऐकलायrsquo क ण हणाला lsquo याजरासधा याआकरमणा याभीतीनमीयादवासहमथरासोडलीअन ारका वसवली याचजरासधाशी ातनस यािमळवणहासामा यपराकरमन हrsquo

क ण ततीनकणाचउदिव नमनथोडशातझाल याचमन सकोचलगडबडीनिवषयबदलीततो हणाला

lsquoएकिवनतीआहrsquolsquoबोलाrsquolsquoआप यामनातमा याब ल नहभावअसलतर कपाक नमलाबहमानाथी

सबोधनयrsquolsquoठीकrsquolsquoअनमा याबरोबरचपानगरी याफरीलाआपणयावrsquolsquoफरीrsquolsquoहोआपण नगरीतआ याचसा यानाकळलय नगरवासीआप या दशनाला

उ सकआहत याचबरोबररथशालागोधनहीआप यालापाहतायईलrsquolsquoआनदानयईनराजासहपरजापाह याचाआनदकोणसोडीलrsquo

कणरथस जझालाहोतामाग-पढर कअ वदलदौडतहोतकणरथाचसार यकरीतहोताक णदशनासाठीराजर तमाणसानीफलनगलहोत

क णानकणासहचपानगरीचदशनघतलरथशालागोधनपािहलमाघारी यतअसताकणाचा रथएका ज यावा तसमोरथाबला यावा त या

दाराशी र क उभहोतकणापाठोपाठ क ण उतरला र कानीत परतन ार उघडलआतजाताचभ यचौकद टीसपडला याचौकातम यभागीपािरजातफललाहोताव जनाटवाटत होताचौका यासमोरघोटीवखाबानीसाकारलला परश तसोपाहोताकणपाय याचढनसो यावर गलासायकाळ यावातावरणातसारापिरसरगढवाटतहोता क णाचल यासो यावर ठवल या सबकपणआकारानलहानअशारथावरिखळलहोत यारथा याआरीपासनमघडबरीपयतपर यकभागन ीनकोरलाहोता

क णालाराहवलनाही यानिवचारलlsquoकणाहीवा तकणाचीrsquo

आप याच तदरीत गगअसललाआिण क णाचअि त वही िवसरललाकण यापर नानभानावरआलामागवळनतोउदगारला

lsquoअrsquolsquoहीवा तकणाचीrsquolsquoआमची क णा याच जागत माझ बालपण गल सताची नगरी हणन या

चपानगरीचालौिककनदीपरवाहावरमीवाहतआलोअसनपणराधाई यापरमामळमला क हाच पोरकपणजाणवल नाही माता-िप याच परमस ा याप ा काही मोठअसल अस मला वाटत नाही मी सापड यानतर राधाईला मल झाली पण यािज हा यातउणपणापडलानाहीrsquo

हसागतअसताकण या रथाव नहात िफरवीतहोताकणभर याआवाजातहणाला

lsquoमीलहानअसतानातातानीहारथमा यासाठीघडवलाहोताक हामाहीतआहमीिश णासाठीआशरमातगलोमाझािवयोगतातानाराधाईलासहनहोईनाभरलाससारअसनही त मा यािवना एकाकी बनल त मन गतव यासाठी तातानी उ क टकारागीरबोलावलताता यादखरखीखालीरथाचकामस झालरथतयारझालापणएकफारमोठीचकझालीrsquo

lsquoकोणतीrsquoकणहसलाlsquoबालवया या कणाच प डो यासमोर ठवन या याकरता कलला रथ मी

आशरमातनआलोतोमोठाहोऊनआम यातलाहा नहमीचाचथटटचाभागहोऊनरािहलायrsquo

कणबोलता-बोलतापरतगभीरझाला याचहा यिवरलनतरपाणावलlsquoपणहारथइथअसाचरािहलातातानी वत यामलानाहीतोवाप िदलानाही

ताताची राधाईची आठवण झाली की मी इथ यतो ही वा त होती तशी जतनकर यासाठीमीजपतोrsquo

तीरथाचीकथाऐकनक णहीअ व थझालाकणा याखा ावरहात ठवीततोहणाला

lsquoकणायाजीवनातसा याइ छा-आका ायाच हचहोत याची व नउराशीबाळगनअसचसबकद हारआपणमनाततयारकरीतराहतोपण याइ छा-आका ासाकारहोतातत हा यानीवगळाचआकारधारणकललाअसतो या यासाठीमनातकोरललद हारपारअपरठरतात याद हा यानाशवटअडगळीचच व पयतrsquo

कणानक णाकडपािहलआिणतो हणालाlsquoस यअसलतरीपचवणभारीकठीणजातअधारपडलागलाजाऊआपणrsquo

lsquoिदवलागणी यावळीक णासहकणपरासादावरआलारातरीभोजनझा यावरक णानदस यािदवशीपरयाणाचाबतसािगतलाकण-वषालीतऐकनचिकतझालीकण हणाला

lsquoआप याआदराित यातकाहीउणीवपडलीअसलीतर माकरावीपणआपलासहवासअिधकलाभावाअसवाटतrsquo

lsquoकणा राज वयान य त असल या त या परासादात उणीव कसली तमचासहवास मला िपरयचआह पण द पदानआप या क यच वयवर माडलय द पदमाझा नही या नहभावासाठीमलाितकडजाणआव यकआह वयवराचआमतरणतलाहीअसलनाrsquo

lsquoहोrsquolsquoमगतयणारनाहीसrsquolsquoनाहीrsquolsquoकारणrsquolsquoद पदाचामाझा नहनाहीअनवीरानी वयवरालाजाव त िजक यासाठीrsquo

वषालीकडपाहतकण हणालाlsquo यासाठीआता वयवरधड याचीमलागरजनाहीमीमा याजीवनातत तआहrsquo

क णपरस नपणहसलावषालीलाजलीकणानिवचारलlsquoपणउ ाचrsquolsquoहो मी वयवरासाठी जात नाही वयवरा या तयारीसाठी मला आधी जाव

लागलrsquolsquoद पदराजक यासदरआहrsquolsquoसदरहाश दफारअपरातीक याद पदाचीन हद पदानकल याय ातन

उदभवलली ती तज वीक याआहrsquo वषालीकड पाहत ि मतकरीत क ण हणालाlsquoवषालीयानबतबदललातरीयाला वयवरालापाठवनकोसतीया सनीकदािचतया या पावरकवच-कडलावरभाळनजाईलकणामीजातो हणनवाईटवाटनघऊनकोस भट िकतीकालाचीघडलीयाप ातीकोण याभावननघडलीयालामह वअसततमचाहािज हाळामा यामनातनकधीचसरणारनाहीrsquo

दस या िदवशीपहाट या वळीपरासादसौधावर क णकण वषसन वषालीउभहोतपरासादासमोरक णदळसस जउभहोतपवि ितजावर परीकडिदसलागली

क ण हणालाlsquoकणाआतािनरोपदrsquolsquoआप याबरोबरमीथोडअतरयतोनाrsquolsquoनकोनरोपकधीहीमदगतीनघऊनय यानदखवाढतिनरोपश यतवढ ा

लौकरच सपवावा त हीपरासादा या ारीही यऊनकाइथचउभराहा तझा िनरोपघतअसताबराचकालत हालापाहतायईलमगमीयऊrsquo

क णा या याबोल यानकणाचाकठदाटनआलादोनिदवसाचाअ पसहवासपणअनकानकवषा यादाटमतरीसारखातोभासतहोता

कण हणाला

lsquoक णामीकायसागणारराहा हटलतरअिधकारगाजव यासारखहोतजाहटलतरउप ाभासतमनालायईलतसकर हटलतरउदासीनतािदसतएवढचसागावस वाटतकीआपण कठहीअसलो तरी ज हा क हाआप याला एकमकाचीआठवणयईलत हातीचाग याभावननयावी याआठवणीनभटीचाआनदवाढावाrsquo

क णानकणाला एकदम िमठीत ब कल या या पाठीव न हात िफरवीत तोहणाला

lsquoतसचहोईलतसचघडलrsquoिमठीतनदरहोताचवषालीनवदनकलक णाचाहातउचावलागलापणश दउमटलनाहीतवषसनपढझाला यानक णचरणावरम तकठवलक णान यालाउचलनघतल यालाआप याछातीशीलपटततो हणालाlsquoिमतरायालाजपrsquoवषसनाला खाली ठवन क णान हातावरचा शला सावरला सवणधा यानी

िचतरािकतझाललािनळारशमीशलाक णानहातीघतलातोकणा याहातीदतक णहणाला

lsquoहाशलाएकाशर ठकलाकारानिवणलाआहमाझीआठवण हणनहाराहदमीयतोrsquo

क णवळलाआिणचाललागलाया यापाठमो या पाकडकण-वषालीपाहतहोतकाहीबोल याचभानकणाला

न हतथोड ावळानगभीरशखनाद यापिरसरातउठलापाठोपाठटापा याआवाजासह

उठललारथा याचाकाचाघरघराटऐकआलाकणानपािहलतोआप यादळासह क णाचा सवणरथराज-परासादाबाहरजात

होतानकळतकणाचहातजोडलगलउगव यासया यािकरणातक णाचारथिदसनासाझालाएक दीघ िन वास सोडन कण वळला आिण मितमत भीती या या मखावर

उमटलीकणाचीद टीजथि थरावलीितकडवषालीचल गलणभरतीहीजाग याजागीिखळनउभीरािहली

वषालीनकणालाहातानइशाराकलाआिणितनहाकमारलीlsquoवसऽrsquoवषसनानवळनपािहलया या चह यावर हस होत वा यान कतल हलावत होत वषाली या द टीला

याची द टी िभडली होती वषालीआपली द टीन हलवतासरळ वषसनाकड गलीआिण यालाहातालाध नघऊनमाघारीआली

कणानिन वाससोडला यानिवचारलlsquoभीतीनाहीवाटलीrsquolsquoकसलीतोमा याकडपाहीपयतचभीतीहोती नतरवाटलीनाहीतोहलणार

नाहीयाचीखातरीहोतीrsquo

lsquoयाडो याचीएवढी वाहीrsquolsquoतोधाकडो यातनसलतरआईहोतायतनाहीrsquoवषाली हणालीकणिमि कलपणहसन हणालाlsquoनाहीतसातोधाकआ हालाहीपिरचयाचाआह यालातरआ हीनहमीिभतोrsquoवषालीनकितरमकोपानकणाकडपािहलकणमोठ ानहसला यानवषसनालाउचलनघतलकणाचल बाहरगलदरवरधळीचलोटउठतानािदसतहोतक णा याआठवणीनपरततोगभीरबनलाlsquoवषाली क णभटीचाआनद एवढाअसल हमला व नातहीजाणवल न हत

या या पानयासयासारखचसारजीवनउजळनग याचाभासहोतोrsquo

३

कणदोनपरहरीआप यामहालात िवशराती घतहोता शजारी वषसनबसलाहोता

lsquoतातrsquolsquoहrsquolsquoक णमहाराजक हायणारrsquolsquoक णा यानावाबरोबरकणानवषसनाकडपािहलक णजाऊनआठिदवसझालहोततरी याबालमनातनक णाचीआठवणजात

न हतीकणाचीअव थाहीतीचझालीहोतीlsquoसागानातातrsquolsquoवस यावळीआप यादवीआनदिलिहललाअसतो याचवळीअशामाणसाच

दशनसहवासघडतोअनदवीकायिलिहलतकोणसागणारrsquoवषसनालाकाहीसमजलनाहीतोकाहीिवचारणारतोच याचल मागवळलदारातनवषालीआतयतहोतीतीकणश यजवळयत हणालीlsquoआप याभटीसाठीकणीतरीआलयrsquolsquoकोणrsquolsquoसागापाहrsquolsquoहि तनापराहनशत जयआलाअसलrsquolsquoअहrsquoनकाराथीमानहलवीतवषाली हणालीlsquoमगवषकतrsquolsquoनाहीrsquolsquoमगउ रदणफारसोपआहमाझािमतरसखाचकरधरआलाअसलrsquoवषालीथ कझालीितनिवचारलlsquoआपणकसओळखलतrsquolsquoमला न भटता सरळ त यापयत पोहोचणार ितघच आपल दोन पतर आिण

चकरधरकठआहचकरधरrsquoदाराआडउभाअसललाचकरधरआतआलाकणान उठन याला िमठी मारली चकरधर हसत नमरतन नम कार करीत

हणालाlsquoअगराजआपलासवकआप यालावदनकरतोयrsquolsquoव सातलाअभयआहपणिमतरातआलासहफारबरझालrsquolsquoचागलीबातमीघऊनआलोनाहीमीrsquolsquoकायझालrsquolsquoकाल रातरीत करफारमोठ ा स यनआलआिण यानीसारगोधनचो न

नलrsquoवषालीनिवचारलlsquoसवगोधनrsquolsquoहो एकही गाय िश लक रािहली नाही रातरीचा समय अस यान आप या

दळालापाठलागहीकरताआलानाहीrsquolsquoत हीगलानाहीतrsquoवषालीनिवचारलlsquoमीसािगतलनाविहनीरातरीची वळहोती वरातकम ान धदअसललामी

पाठलागकसाकरणारrsquoकणमोठ ानहसतहोतावषालीसतापान हणालीlsquoआपलगोधनलटलअनहसताकायrsquolsquoआपलहसआवरीतकण हणालाlsquoयामाणसा याबोल यावरभरवसा ठवनकोसगोधनलटल गलअसततरहा

सागायलाआलाअसताकादसरगोधनलटनआणनमगचतीवातासागायलातोइथअवतरलाअसताrsquo

चकरधरआिणकणदोघहीहसतहोतवषालीकितरमरागान हणालीlsquoअसलीकसलीथटटाrsquolsquoथटटाहातर याचाज मजात वभाववषालीआशरमातया याभटटनसार

तरासन जायच एकदाआ ही रानात गलो होतो परत यताना हा पढआला अनराधाईलामीिविहरीतपडलो हणनसािगतलrsquo

lsquoअनमगrsquolsquoराधाईनआकातमाडलातशीही वारी यालीपण त हासारहाताबाहर गल

होततोपरकारचालअसतामीितथगलोसा या या यानीखरापरकारआलाअननतरआप यागणामळताताकडनचाबकाचामारयावीरानसोसलापणतरीहीसवयसटलीनाहीrsquo

वषालीमोकळपणहसलीlsquoविहनीआजआ हीिनघणारrsquolsquoकठrsquolsquoगोधनपाहायलाआताआठवडाभरातजनावरचराईलाबाहरपडतीलतीयान

पाहायलाहवीतrsquolsquoचकरधरतअसतामीकशालापाहायलाrsquolsquoअहमा यासाठीन हपणगोधन-र णासाठीजअसतात यानावषातनएकदा

तरीराजाचदशनघडायलाहवयािनिम ानमगयाहीहोईलrsquoकणानिन वाससोडलातोवषालीला हणालाlsquoया यापढइलाजनाहीपण िमतराएवढ ातातडीन िनघणहोणारनाहीउ ा

पहाटआपणिनघrsquolsquoमीयऊrsquoवषसनानिवचारलlsquoितथआईचबोटध नचालायचनसतघोड ाव नदौडकरावीलागत हटलrsquo

चकरधरानवषसनालािचडवलlsquo या मलालाकशाला रडवतोसrsquoकण वषसनालाजवळ घत हणाला lsquoवसत

मोठाझालासकीतलानईनहrsquoवषसनानमानडोलावलीआिणतोकणालाअिधकचिबलगला

४

कण-परासादातएकचगडबडउडालीहोती दयोधना या सवसाठीसार गतलहोत राजपरासादासमोर दयोधनाचा गज वजािकत सवणरथ उभा होता दयोधनाचर कदळपरासादासमोर यािव तीणउ ानातिवखरलहोत

सयोदयानतरकणदयोधनभटीसाठीदयोधना यामहालीगलाकणाननमरभावानदयोधनालावदनकलपणतपरहो याआधीचकणालाजवळ

घतदयोधन हणालाlsquoहाऔपचािरकपणासोडनदतअगराजआहसमाझािमतरआहसrsquolsquo यादो हीहीआप याचकपाrsquolsquoक हाआलासrsquolsquoिनरोप िमळताच िनघालो रातरीआलो त हाआपण िनदराधीन झाला होता

आपणअचानकआलात यामळआप या वागतालाrsquolsquoकाहीकमतरतापडलीनाहीघरमलापरककाआहrsquo

दोनपरहरीभोजनझा यानतरकणमहालातकण दयोधन वषालीएकतरबसलीअसतादयोधनानिवषयकाढला

lsquoकणाफ तत याभटी तवमीइथवरआलोनाहीमीतलान यासाठीआलोयrsquolsquoजशीआ ाrsquolsquoकठ हणनिवचारलनाहीसrsquolsquoतोमाझाअिधकारनाहीrsquolsquoतझापराकरमदाखव याचीएकसधीआप यापावलानचालनआलीयrsquolsquoपराकरमrsquolsquoहोमीतला वयवरालान यासाठीआलोयrsquolsquoद पदराजक य याrsquolsquoबरोबरतलाआमतरणआलअसलचनाrsquolsquoहोयक णानहीसािगतलहोतrsquolsquoक णrsquolsquoसागायचराहनचगलआठिदवसापवी ारकाधीशक णइथआलहोतrsquolsquoइथआलहोतकशासाठीrsquolsquoयानाभटायलाrsquoवषाली हणालीlsquoतदोनिदवसफारचागलगलrsquolsquoअ सrsquoदयोधनिवचारातगतलाlsquoकािमतराकसलािवचारकरतोसrsquoकणानrsquoिवचारलlsquoक णाचकाहीकामहोतrsquolsquoमळीचनाहीतकाम पदशीतप चयलागलहोतपरततानाअचानक यानीइथ

वा त यकलrsquo

दयोधनहसलाआप यामाडीवरथापमारीततो हणालाlsquoयाजगातअचानकअसकाहीघडतनाहीआप यालामागचा-पढचाकाहीसदभ

माहीतनसतो हणनतअचानकभासतमीसागतोक णकाआलाहोतातrsquolsquoकाrsquolsquoकारणएकचजरासधाचीभीतीकाम पअगदशयावरस ा याचीतोक णाचा

वरी याजरासधाचापराभवक नस यजोडणाराफ ततएकटाचआहसतझीमतरीसहजघडलीतरक णालाहवीहोती हणन यानवाकडीवाटकलीrsquo

कण यावरकाहीबोललानाहीदयोधनानमळिवषयालाहातघातलाlsquoकणामग वयवरालायणारनाrsquolsquoनाहीrsquolsquoकापणअवघडआह हणनrsquolsquoकसलापणrsquolsquoमहादघटपणआहद पदानम ययतरउभारलय त भद याचसाम यफ त

तझचआहrsquolsquoयवराज हा हटट सोडा तम या कपमळ मला स ा ऐ वय परा तझालय

दासदासीनी सप नअसल या या परासादात वषालीसार यासहधिमणीसह मी त तआहयापरासादातआणखीएकारा यक यचीआव यकतानाहीrsquo

lsquoआप यादबळपणालाझाक यासाठीकवढसदरकारणसािगतलस वािमतरामीपरस नआहrsquo

lsquoदबळपणाझाक यासाठीrsquolsquoनाहीतरकाय याम ययतराच नाव ऐकताचकौरवसभत या एकका वीरानी

अनककारणसागनमाघारघतलीपणएवढसरखकारणमीऐकलन हतrsquolsquoमी याम ययतराला यालोनाहीrsquolsquoतचrsquolsquoअसलअनकम यभदकर याचसाम यमाझआहrsquolsquoतचrsquolsquoिमतरा मी नसती दरोणाचायाकडनच द न सथा घतली नाही भगवान

परशरामाकडमीश तरिव ािशकलोयrsquolsquoब सकरकणाrsquoदयोधनाचाआवाजचढलाlsquoऐनवळी यागणाचावापरकरता

यतनाही यागणाचीकळकथाकशालासागावीमाहीतआह याद पदानमलाकायिनरोपपाठवलायतो तम या राजसभतकोणीवीरअसलतरम यभदाचआ ानवीकारायला यावीरासहयातसझालनाहीतरिनदानमाझआित य वीकारायलाया ठीक आह घरी उपास घडतो हणन अ नसवनासाठी द पदा या घरीकौरवयवराजानजायलाकाहीचहरकतनाहीrsquo

lsquoिमतराrsquolsquoकणा िमतरयाश दाचीलाजबाळग याची वळआलीआहकौरवराजसभचा

तजोभगहो याचीवळआलीअसताकसलीकारणसागतोसrsquolsquoिमतरातक टीहोऊनकोसमी यईनम यभदकरीन वयवर िजकीनमी

आहतोवरतलाअपमािनतहो याचापरसगयणारनाहीrsquoदयोधना या चह यावर आनद िवलसला यान उठन कणा या पाठीवर थाप

मारलीवषालीकडपाहततो हणालाlsquoविहनीतमचीहरकतनाहीनाrsquolsquoमळीचनाहीराजक यचयाघरी वागतकर यातमलाआनदचवाटलrsquoपरयाणा यािदवशीकणआप यामहालातनबाहरपडतअसतावषालीनआठवण

िदलीlsquoमग वयवरालान कीजाणारनाrsquoआपलीद टीरोखीतकण हणालाlsquoिनि चतrsquolsquo वयवरातभागघणारrsquolsquoिनि चत वषालीमी ज हा वयवरालाजातो त हा त िजक यासाठीच ितथ

अपयशनसतमाघारीयईनतराजक याघऊनचrsquolsquoमीवाटपाहतत हादोघाच वागतकर यातमलाआनदचवाटलrsquolsquoज रवाटबघrsquoवषालीलाआप यािमठीतघतकणगदमरल याआवाजात हणालाlsquoिपरयसवतक पनइतकीकधीचागलीनसत हणतातrsquoकणा यािमठीतनसोडवणकक नवषाली हणालीlsquoतो िव वास नसता तर राजक याघरीआणायलामीअनमती िदलीच नसती

तवढीभोळीनाहीमीrsquoवषाली याबोल यानकणतथचथबकलाहिषतमनान यानवषालीकडपािहल

आिणतो हणालाlsquoचलयवराजित ठतअसतीलrsquolsquoआप याबरोबरकोणयतयrsquolsquoचकरधरआहनाrsquoवषालीहसन हणालीlsquoउगीचिवचारलतनिवचारताहीमलासमजायलाहवहोतrsquo

५

द पदराजक य या वयवराचीतयारीद पदाकडनभ यपरमाणातउभार यातआलीहोती वयवरासाठीयणा यानपा यावा त यासाठीभ यिशिबरआयोिजतकलीहोतीपाचालदशीचिन णातकारागीरतीनगरीसशोिभतकर यासाठीअलौिककअसावयवर-मडपतयारकर यासाठी ककमिहनअहोरातर महनत घतहोत यानगरीलाय नगरीच पपरा तझालहोत

नगरीत यणा यानाना दशी या नपानापाह यासाठीपरजाजनाची राजर यावरअखडगदीिदसतहोतीकाम पमगधगाधारसौरा टरआनतकाबोजवगरदशीचराजआप याऐ वयासहनगरीतआल

एकिदवशीदयोधनकणासहद पदनगरीतपरवशकरताझालासवआमितरतनपाचआगमनझा याचपाहनद पदान वयवराचािदवसिनि चत

कला यािदवसाकडसा याचल वधलहोत

वयवराचा िदवस उजाडला नगरा या ईशा यला सभामडप उभारला होतापरवश ारीगगनाला िभडललगोपरउभ कलहोतर नािकत सवणासनानीतोरणानीसभा थानअलौिककबनलहोतद पदाचीसिचवमडळीआल यानपाच वागतकरीतहोती

दयोधनासहकणसभामडपातआलाकणालापाहताचजरासधआप याआसनाव नउठनसामोराआलादयोधनाला

वदनकरीतजरासध हणालाlsquoकौरवािधपतीयवराजदयोधनमहाराजाचािवजयअसोrsquoआपलीमाननमरतनझकवीतदयोधन हणालाlsquoआशीवादअसावतrsquoजरासधानकणाचअिभवादन वीकारलजरासधपरमान हणालाlsquoअगराज मआहनाrsquolsquoआपलीकपाrsquolsquoआता वयवराची िचतानाही यवराजया अगराजा याउपि थतीन वयवराचा

िनणयिनि चतझालाआहअगराजतमचीमनोकामनापणहोवोrsquoदयोधनासहकणआसन थझालाकणाचल सा यानपाव निफरतअसताक णावरि थरावलबलरामा याशजारीबसललाक णकणाकडचपाहतहोताकणानबस याजागव नआपलम तकनमरकलक णानि मतवदनान याअिभवादनाचा वीकारकलाकणाचल म ययतराकडवळलसभा थाना या म यभागीजागा मोकळी होती तथ म ययतर टागलल होत

यतरा या म यभागी एक िछदर होत यतरावर एक म याकती िफरत होतीम ययतराखालीएकदरवानभरललसवणपातरठवललहोत यापातरातम ययतरपरितिबिबतझालहोत

सभागहातशाततापसरलीकणान पािहल द पदराजा म ययतराजवळ यत होता हात जोडन तो उभा

रािहला याचश दसवा याकानावरपडलागलlsquoवीरहो दरौपदी ही य कडातन उ प न झालली माझी तज वी अशी क या

असन ितला मी वीयश ला ठरवलआह तरी या यतराजवळ ठवलल धन यस जक नजोयाम याचावधघईल यालामाझीसतावरील वयवरासाठीतोचमाझापणआहrsquo

पणऐकताचराजलोकातकजबजस झालीसा याचल याम ययतराकडवनतरतथठवल याधन याकडजातहोत

अचानककजबजथाबलीसभागहातराजक यापरवशकरीतहोतीद पदपतरध ट नपढचाललाहोता

यामागनराजक याजातहोतीम ययतराजवळ चौरग माडला होता दरौपदी हाती वरमाला घऊन या

आसनावरउभीरािहलीकणराजक यकडपाहतहोताित या पाब लजऐकलहोत याततसभरहीकमतरतान हती िकबहना या

वणनातचकमतरताहोतीदरौपदी या यासाव या पानसा यानाचभारावनटाकलितच नतरकमलदलासारख होतधन याशी पधाकरा यातअशा वकर भवया

ितला लाभ या हो या सा ात दगा मानवी पान परगटली की कायअसा भाससा यानाहोतहोता

वयवरस झालम यभदाचआ ान वीकारायलाएखादानपउठलाकीितचाभाऊध ट नउ चरवान याराजाची या याशौयाचीओळखक नदतअस

अनकराजउठलपण यामहाधन यालापर यचाही यानाजोडताआलीनाहीवयवराचा पण परा होतो की नाही याची शका सवाना वाट लागली अगरभागीबसल यातापसा याबर वदा याचह याव निचतचढगसरकलागल

दयोधनानकणाकडपािहलकणउठनउभारािहलाlsquoराजक य त यासाठी वयवर िजक यासाठी उठलला जो वीर आह या या

पराकरमालायाप वीवरतोडनाहीआप यापराकरमान यानअनकनपानािजकलयया याअलौिककदात वाची याती ितरखडातपसरलीआहअसाअगराजमहारथीकणम ययतराचाभदकर यासाठीसभा थानातअवतरतआहrsquo

नपाच नाव ऐकताच मान वर न करता चो न पाहणारी दरौपदी कणाच नावऐकताचधीट द ठीनकणाकडपाहलागलीित याडो यात वगळाचअगारउसळलाहातचीवरमालाथरथ लागलीतीजवळयणा याकणाकडपाहतहोती

कणानएकदादरौपदीकडपािहलआिण यानधन यालाहातघातलादरौपदी यासा या अगावरकाटाउभा रािहला-जण याहाताचा पश ितलाच

होतहोतादरौपदीचडोळिव फारलगलजधन यअनकानापलताआलनाहीतकणानलीलयाउभकलहोतवायवगान

तालव लवावा तस कणान धन य वाकवलआिण पर यचा चढवली सभागहातनकौतकाचश दउमटलागलपणकणाचल ितकडन हत यान तधन यउचललआसनावर ठवललाबाण घऊनतोधन यावर ठवनकणान बठक घतलीपातरात यापरितिबबाकड तो पाहतअसताधन य उचावलजात होत णभर या परितिबबातिदसणा याया सनीचदशन यालाझालकणा या चह यावर ि मतउमटलउजवागडघाभमीवररोवनडा या गड यावरहाताचाकोपरा ि थरक नकणानधन याचीपकडघतलीआिणबाणासिहतपर यचाआकणखचनएकागरमनानतोम ययतराचावधिनि चतक लागलाम ययतरावरटागललाम यवगानिफरतहोता

पर यचा आकण ताणली गली सा याच वास अवरोधल गल असता बाणसट याआधीच याप ाहीवधघणारती णश दरवराजमडळातउठल

lsquoमीसतपतरालावरणारनाहीrsquoकणा याकानात तश दत तरसासारखपडल खचल यापर यचचबळसरल

कणानसतापानदरौपदीकडपािहलदरौपदी यामदरवरतवढाचसतापि थरावलाहोताचिकतझाल याध ट नानिवचारलlsquoराजक यतकाय हणालीसrsquolsquoहोrsquo िन चयी सरात दरौपदी उदगारली lsquoसतपतराला मी वरणार नाही अस

सािगतलअसलदहाम यभदयानकलतरीमी यालाकधीहीपरा तहोणारनाहीदादासाग याला हणावकाव यानराजहसीकडपाहनयrsquo

कणउठनउभा रािहलाहातचधन य यान फकन िदलआपलीघायाळ द टीयान उचावली सयदशन घडताच करोधान जळत असताही या या मखावर एकिवकटहा यपरगटलतोसयाकडपाहनहसला तहसण या या करोधाहनतीवरहोत

दरौपदीकडनपाहताकणमाघारीयतहोतायाघटननसा यासभचभानहरपलहोतक णजरासधआपाप याआसनाव न उठन उभ रािहल होत दयोधनआपल

खड़गसावरीतआवशानसामोराआलाकणानआपलाडावाहातभ कमपण दयोधना याखड़गावर ठवलाआिण याला

बरोबर य याचीखण कली पाहता-पाहताकण दयोधनासह वयवर-मडपा या बाहरआला श यतो लौकर याजागपासन िजत या दरजाता यईल तवढजावअसकणालावाटतहोत

कणामागन यणा या दयोधनान कणाला गाठल या या हाताला ध न यालाथाबवीतदयोधन हणाला

lsquoिमतराकशासाठीमलाबाहरकाढलस याराजक यचहरणrsquolsquoयवराजतमलानकोयrsquolsquoकणामाझ ऐकअजनही वळ गली नाहीया राजसभतजरासधासारखमाझ

अनकिमतरआहतह वयवरउधळनलावतायईलrsquo

lsquoसािगतलना यवराजमलातसकाहीकरायचनाहीती राजक या कणालाहीमाळघालोमला याचीिचतानाहीrsquo

कणा याउदगारानीदयोधनालाकायबोलावहसचनातो हणालाlsquoिमतरामीकायक rsquolsquoखप करता यईल या नगरीत णभरही थाब याची माझी इ छा नाही मी

चपानगरीलाजातोतवढीपरवानगी ामलाआताएकाताचीगरजआहमीयतोrsquoदयोधनालावदनक नचकरधरकणामागोमागजाऊलागला

यानतर थोड ाच वळात एक सवणरथआप या अ वदलासह द पदनगरीतनबाहरजातानािदसला

६

कणआ याचकळताचवषालीधावतपरासाद ारीगलीपरासादासमोरउभारािहललारथमोकळाहोताकणमहालात ग याचकळताच

वषालीितकडवळलीमहालातकणआिणचकरधरउभहोतवषालीलापाहताचकणा यामखावरउसनहा यउमटलवषालीनिवचारलlsquo वयवरझालrsquolsquoहrsquolsquoमगएकटचआलातrsquolsquoदयोधनमागरािहलायrsquolsquoदयोधनाब लिवचारीतनाहीमीrsquolsquoमगकणाब लrsquolsquoराजक याघऊनयणारहोतानाrsquolsquoजमलनाहीrsquolsquoपणअवघडहोताrsquoचकरधरपढसरसावलाlsquoविहनी यालािवचा नकामलािवचाराकायझालतrsquolsquoचकरधरrsquoकणानदटावलपणचकरधरानितकडल हीिदलनाहीतोबोलतहोताlsquoविहनी पण अवघड होता म ययतराचा भद करायचा होता पणाच धन य

पल याच बळ एकाही राजाला लाभल नाही मग पर यचा जोडन म यभद दरचरािहलाrsquo

lsquoयानीभागघतलानाहीrsquolsquoघतला तर हा सरळ धन याजवळ गला धन य सहज उचलल समथपणान

वाकवनपर यचाजोडलीrsquolsquoखरrsquoकौतकानवषालीनिवचारलlsquoहोअन वध घतअसतानाच धन य िजथ या ितथ फकन ह महाराज माघारी

आलम यभदनकरताrsquolsquoकाrsquolsquoकाकारण भदयाचाचझालाहोताम ययतरा या भदा याआधीचया यावर

घावघातलगलrsquolsquoघावrsquoवषाली याचह यावरभीतीतरळलीlsquoहाकधीहीनबजलजाणारविहनीयानधन यपललअनतीउ म पगिवता

भरसभतकडाडलीlsquoमीसतपतरालावरणारनाहीकाव यानराजहसीकडपाहनय

चकरधरा यामठीआवळ याग याकठदाटलाहोतावषालीचाचहरापरतवतपाढराफटफटीतपडलाहोताlsquoसागाभाऊजीपढकायझालrsquolsquoखपझालया त यापतीनसार चपचापऐकन घतल वध घ यासाठीपर यचा

खचललधन यतसचजिमनीवरटाकनह वयवर-मडपातनबाहरिनघनआलइथवरयईपयत यानमागहीपािहलनाहीrsquo

कणताठर याअगानसवऐकतहोतावषाली या याकडधावलीितनिवचारलlsquoखरहrsquolsquoअrsquoएकिवकलि मतकरीतकण हणालाlsquo यानसािगतलतअ रनअ रखरआह यातखोटअसकाहीचनाहीrsquoवषालीचासारासतापउफाळलाकतकी रगाचागौरवणअसललीतीमदरात त

बनली धारदार नािसकचाअगरभाग काना या पा या ताबड ा बद बन या सदवहसणा याडो यातअगितकतचीलाटउसळली

lsquoकशासाठी ह सार सहन कलतअसलाअपमान सहन क न परत याप ा तवयवरउधळन याउ म राजक यलाफरफटतइथवरघऊनआलाअसताrsquo

lsquoविहनीयवराजदयोधनानीहचसचवलपणतस ायानमानलनाहीrsquolsquoचकरधर वषाली तमलाकरायचअसततर यासाठी यवराजा यामदतीची

मलाकाहीचगरजन हतीवषालीिवस नकोसिचतरागदराजाचीराजक यामा यास यान दयोधनान वयवर-मडपातन पळवन नली त हामीएकट ानसव नपानाथोपवनधरलहोततोपराकरममीएकदाकलायमनातअसततरमीतोयाहीवळीकलाअसताrsquo

lsquoमगथाबलातका याराजक यचहरणकानाहीकलतrsquolsquoितच मी हरण कल असत तर ती माझी वािमनी बनली असती ितची ती

यो यताचन हतीrsquolsquoमीसमजलनाहीrsquolsquo यातसमजायचकायअवघडआहदरौपदीमला पसप नभासलीखरीपणती

फ त पसप नचहोतीप षाथाप ाकलाचाआिणगणाप ा पाचािजलामोहआहया तरीलामा याजीवनातजागानाहीयाघरचीदासी हणनस ाितचीय याचीपातरतान हती हणनचतोसयमपाळावालागलाrsquo

७

महालातसपणशाततानादतहोतीउचसमया या योतीचाशातमदपरकाशपसरलाहोतासमया याकाही योतीहळहळशातहोतहो या यामहालातजागहोतीफ तकणालाकणाचीवाटपाहनथकलली वषालीआप यापरश तश यवरक हाचिनदराधीनझालीहोतीकणएकटामचकावरबसनहोतादीघउ णिन वासया यानािसकतनबाहरपडतहोतमचकासमोररौ यआसनावरम ाचीझारीठवलीहोती फिटकपातरातनकणम पराशनकरीतबसलाहोताअधीरातरक हाचउलटनगलीहोतीपणवळाकाळाचभानकणालारािहलन हत

म यचकणानमानवरकली याचीद टीसमईवरि थरावलीसमईचीएक योतथरथरतहोती या योतीकडकणाचल वधल

योतथरथरणारी योतहीया सनीय ातनउ वललीही योतथरथरणारीदाहकआप यातजान स या यामनातदाह नमाणकरणारी पशानपटवणारीही योतया सनी ौपद य करताना पदान य ातकशाचीआ ती दली होतीकोणत म उ चारल होतअ मताअहकारया या म ानीआणकाम ोधमदम सरया यास मधानीकातोय सप झाला होता नाहीतर या य ातन ौपद सारखी भयानक योत कशालाउपजलीअसतीlsquoमीसतप ालावरणारनाहीrsquoकोण हणतहतरया सनीौपद मा या कलाचाउ चारकर याचा तलाकायअ धकारह पग वत तझतरीकलकोणततका पदराजक याआप या ग बध या- ोणाचाया या नाशा तव पदान योजल या य ा या राखतनउ वललएकदान यादानानमा याकलाचाउ चारकरावाकशासाठ

कणानझारीतलम पातरातओतन घतलआबटउगरवासदरवळला तमओठानालावीततोआसनावरिकिचतकललाडोळिमटनहीिदसायचथाबतन हत

म यभदकर यासाठ मीसरसावलो त त यालाव यान दपलो हणन न ह त याश यासखाच व मनाशीध नधन याची याचीमीखचलीन हतीमा याजीवनातभोगानामीफाजीलमह वकधीच दलनाही

मगतआ ानका वीकारल

कणाचडोळखाडकनउघडल यािवचारानतोअ व थझाला याचीद टी याथरथरणा या योतीकडगली

मगतआ ानका वीकारलौपद सदरहोती हणनन ह य धनासाठ मीउभारा हलोकामजागत हावाअसप तलालाभलहोत हणनहीन हतस दयाचआ ानन हतपरा मालातआ ान

होतत वीकारणमाझाधमचहोतापरा माब ल मळणा यामोलाप ापरा ममलायहोता हणनमीतआ ान वीकारलकलाचा तथकाहीसबधअसतातरीमीत

आ ान वीकारलनसतसतकलाचीअ त ामीमा याहातनकरवनघतलीनसतीतोअपमानकवढाती असतो तमीअनभवलहोततीच चकपरतघड दईनकसापणघडलनाहाघडल यातमाझाकायदोषमगकणाचादरौपदीचावरकोणात नवडावाहठर व याचाअ धकार तचान हताकायन हतालाख वळासागनन हता हणन तअसततरम यभदाचापणलाव याचकाहीच कारण न हत पदान प पण सा गतल होत ौपद वीयश ला होती जोपरा मकरील यालाचतमोल मळणारहोतrsquo

कणानझारीतलम ओतल तम घटाघटा िपऊन यान त पातरआसनावरठवल

मा ान ब मद होत हणअपमानाचा वसर पडतोअस हणतात मगआज याम ालाझालयकायम हीआपलागण वसरलक कायभरसभतअसाअपमानअनतोहीएका ी याहातनी ीसलभसकोच तलावाटलानाहीअनवीराचा कोपमा याठायीजागतझाला

नाहीकशासाठ मीतोअपमानसहनकलाकोण या त पायीहघडलकसrsquo

कणानआसनावरच म पातर उचलल म सपवन त पातरआसनावर ठवीतअसताकणाचातोलगलाआसना याआधारानकणानतोलसावरला

lsquoहघडलकसकसघडलrsquo

या वचारचकणालाहसआल

ौपद बोलनचालनया सनीआगलाव याखरीज तलाकाय यणारतोतर तचाधमचमळ आणमीमीपा यावरतरगणाराजलातसापडललासोस यापलीकडमी सरकायकरणारसोसणयईलतोअपमानसोसण याचचनावअगराजराधयसतप सतप सतप हणवन घ यातमलाअपमानवाटतनाही याचामलाअ भमानआहसतापयतोतोसतकलालाहीनसमजणा याचा कलाचीकवढ त ा कलह कल हणजआहतरीकाय कलाचाज म हणजराजा यापोट ज मअसाकाअथसमजायचा कलातज म हणज ा ण कलातलाज मअसका हणायचब सएवढाचका कलाचाअथयाप ा सराअनथकोणतायाघरातपरपरनसस कार यतातचा र यनीतीआण वहारयाचीअखडसागडप ान प ाघातललीअसततघराणकलवतकरायचाझालाचतर यानाचकलाचाउ चारकरायचाअ धकारही कलाचीकसोट लावायचीझालीतर कतीलोकानाकलचाउ चारकर याचबळयईल अस या अथहीन कलाची त ा साग याप ाआप या परपरागत उ ोगानआपलीजातसागणारसतसारथीकभारअ धक ामा णकनाहीतकाप ा तीसाठपर याचाआ य घऊनसतती ा तक न घऊन कलराखणा यानीतरी कलाचाउ चारक नय

म घ यासाठीकणानझारी उचलली ती सपणकलती कली तरी एकही थबपातरातपडलानाही

यािरका याझारीकडपाहतकणउठला याचल समईकडगलती योतअ ािपहीथरथरतहोतीकणानसतापानतीझारीसमईवरफकलीिभतीवरआदळनतीरौ यझारीआवाज

करीतजिमनीवरकोसळलीयाआवाजानदचकनजागीझाललीवषालीश यवरउठनबसलीितनपािहल

तोकणमहालातताठर याडो यानीउभाहोतासमईवरल िखळवनकणाच त िवकल प पाहन वषालीचा जीव गदमरला ितला हदका फटला

मसमसनतीरडलागलीयारड या याआवाजानकणसावधझाला यानवळनपािहलlsquoवषालीऽऽवसरडतसमा यासाठीमाझाअपमानझाला हणनrsquoकणतोल

सावरीतएक-एकपाऊलपढयतहोतायाश दानीवषालीलाअिधकचउमाळाफटलाआपलातोलसावरीतक टानि थरहोतकणमोठ ानओरडलामदिनकाऽऽमदिनकाऽऽrsquoमहालाच दरवाज उघडल गलमहाला या ारीपगतबसलली पसप न दासी

आतआली ित याडो यातीलझोपउडालीहोतीउ रीयसावर याचहीभान ितलारािहल न हत कचकी पिरधान कलली अधव तर नसलली मदिनका आप यामालकाकडपाहतहोतीितचउफाड ाचता यितचासडौलबाधाित यालाव यातभरघालीतहोताित याकडबोटदाखवीतकणगरजला

lsquoबघ वषालीयामदिनकचस दयबघहीमदिनकाकाकमीलाव यवतीआहयाया सनीप ा हीमलाशतपटीन सदरभासतअशाअनक दासीया परासादातआहत मा या पशान ही ध यता मानील हणन का मी िहला पश क नाहीवषालीयाकणान दान वीकारल नाही- व छन िदललहीजामदिनकझोपजािनि चतमनानझोपजाrsquo

मदिनकादरवाजालावनघऊनमहालाबाहरगलीकणश यजवळआलाआपल थकलशरीर यानश यवरझोकन िदल डा या

हातान यानवषालीलाजवळओढलवषालीकणावरकलडलीआपलम तककणा याछातीवर िवसावनतीअश ढाळलागलीकणाचा हात ित याम तकाव न िफरतहोताकणा याउघड ाछातीवरवषालीचअश साडतहोतकणबोलतहोता

lsquoवस रड नकोस वस मा यासाठी एवढी क टी होऊ नकोस तझा हा पतीमहापराकरमी आह िजक यान िवजयान पराकरम िस होत नसतात पराजयसोस यातहीपराकरमअसतो यालाफारमोठिनल जमनअनधाडसलागतग दवभगवान परशरामानीच मला वर िदलाआह मा यासारखा ितरय यो ा ितरखडातहोणारनाहीतोवरखोटाकसाठरलज मजातसहजकवचकडललाभलीतीमाझीर णकतीआहतनाहीतरयादरौपदी याघावानहीछाती क हाचउसवलीअसतीित या यादाहकश दानीकान याच वळीफाटलअसतमीयो ाआहजखमाचीि तीबाळगनभागायचनाहीज माबरोबर स झालल ह य अखर या णापयतमला चालवल पािहज यईल तो अपमान सोशीत राहाराला हव यातच मा याजीवनाचयशसामावलआहवसतमा यासाठीमा यासाठीअश rsquo

वषालीनमानउचावलीबोलता-बोलताचकणझोपीगलाहोता

८

थडीच िदवस सपलनाजकपावलानीवसतअवतरलासव स टीच पन यापालवीनबहरलअगबोचरागारवािव नगलापहाट यागारवा यानपरस नतालाभलागली

आपली िन योपासना सपवननदीिकना याव नपरततअसताकण तबदलणारसि ट पपाहतहोता

कण परासादात आला त हा सामो या आल या वषालीन चकरधर आ याचीबातमीसािगतली यानकणा यामनाचीपरस नताआणखीचवाढली

महालातयताचकणचकरधरालाभटला यानिवचारलlsquoिमतराक हाआलासrsquolsquoतम यापढथोडावळrsquolsquoगोशालाrsquolsquoसव मफ तएकबलया णीकमीआहrsquolsquo हणजrsquolsquoतोतम यासमोरउभाआहrsquoवषालीकणहसलकण हणालाlsquoबलाबरोबर वतःचीतलनाकरणहशहाणपणाचन हrsquolsquoथोराचअनकरणमाणसानकरावrsquolsquoकोणथोरrsquoकणानिवचारलlsquoसारचrsquoचकरधरअधवटबोलतहोताहसआवर याचापरय नकरीतहोतावषाली हणालीlsquoभाऊजी यामनातकाहीतरीखपतयrsquolsquoकाहीनाहीrsquolsquoबोलिमतराएकदासागनटाकrsquolsquo याद पदराजक यचकायझालमािहतीआहrsquoदरौपदी या आठवणीबरोबर कण सावध झाला उ सकता न दाखवता यान

िवचारलlsquoकायझालrsquolsquoआपण वयवर-मडपातन बाहर पड यानतर एका िवपरान म यभद कला

दरौपदीन यालावरलrsquolsquoिवपरrsquolsquoतीतरगमतआहतलाआठवत वयवरा यामडपातअगरभागीऋिषजना या

बरोबरबरा णमडळीबसलीहोती यातपाचबरा णाचाएकमळहोतातबरा णदसरकोणीनसनपाचपाडवहोतrsquo

lsquoकायसा तो सrsquoकणा याचह यावरआ चयपरकटलlsquoहोआप यारथशाळचा दडक दयोधनमहाराजानाहि तनापरलापोहोचवायला

गलाहोतातोमाघारीआलाआह यानचहीइ थभतमािहतीआणलीआहrsquolsquoपणपाडवतरला ागहातभ मसातझालअसदयोधनसागतहोताrsquolsquoसा याचीतीसमजतहोतीपणपाडव यातनसरि तबाहरपडलआपलाशोध

लागनय हणनबरा णवषानतिफरतहोतrsquolsquoअनम यभदकलाकणीrsquolsquo याअजनाखरीजदसरकोणकरणारrsquoचकरधरपरतहसलागलािकिचतसतापानकणबोललाlsquo यातहस यासारखकायआहअजनासारखावीरधनधरपतीलाभलाहखरोखर

दरौपदीचभा यrsquolsquoितचभा य याहनहीमोठएकाप षाशीससारक नतीसखीहोईलकशीrsquoकणसतापआवरतउठलाआपलीद टीचकरधरावररोखीत यानबजावलlsquoचकरधर दरौपदी पिरणीता आह पर तरीब ल असल उदगार तला शोभत

नाहीतमलाखपतनाहीतrsquolsquoपणितलाखपतातना यालामीकायकरणारrsquolsquoचकरधरपरकरएकश दहीबोलनकोसथटटलास ामयादाअसतातrsquoचकरधरावर याचायि किचतहीपिरणामझालानाहीउलट याचहसवाढलन

आवरतायणा या याहस यान या याडो यातपाणीउभरािहलहोतकणआिणवषालीवरआ चयकर याचीपाळीआलीहोतीlsquoहसतोसकाकशासाठीrsquolsquoसागतोrsquoहसआवरतचकरधर हणाला lsquoऐकिमतराआजवरकधीकठघडल

नाहीअसअघिटतऐक वयवरिजक यानतरपाडव याकभारा याआशरयानराहतहोतितथदरौपदीसहगलअजनानबाह नचमाताकतीलाहाकिदलीlsquoमातआ हीिभ ाआणलीआहrsquoघरकायातम नअसल यामातनिभ ानपाहताचतीपाचजणातवाटनघ याचीआ ाकलीrsquo

lsquoआिणrsquoकणानिवचारलlsquoआिणआ ाधारकबालकानीपाचजणातिभ ावाटनघतलीrsquolsquoखोटrsquolsquoअगदीखरपाडवपरकटझालअसनदरौपदीनपाचीपाडवाबरोबरिववाहकला

आहrsquolsquoदरौपदीपाचपाडवाचीप नीrsquoकणा याचह यावरिख नतापसरलीlsquoपराकरमाचा

अपमान कवढभयानक पापअसतअखरीसया सनी दरौपदी पाच पाडवाची िभ ाठरलीrsquo

lsquoिभ चीसारीकथाबनावटआहअसबोललजातकीदरौपदीचस दयपाहताचपाडवाचा काम उफाळनआला तोअनथ टाळावा हणन माता कतीला तीआ ाकरावीलागलीrsquo

lsquoतकाहीहीअसोपणतीपाचाचीप नीबनलीहखरचनापाडवहि तनापरालाचआहतrsquo

lsquoनाही याचवा त यइदरपर थातआहrsquolsquoइदरपर थrsquolsquoद पदा याघरीपाडवपरकटझा याचकळताचधतरा टरमहाराजानीिवदराना

या याकड पाठिवल िवदरासह पाडव हि तनापरात आल कौरव वरानी पाडवानाखाडवपर थासहअधरा य िदलखाडवपर थाम यपाडवानीजीनगरीउभारली यानगरीचनाव इदरपर थआह या वभवशालीनगरीम यपाडवमाता कतीदरौपदीराहतआहतrsquo

कणान तो व ात ऐकन दीघ िन वास सोडला का कणास ठाऊक याच मनअशातबनलकणा याडो यासमोरदयोधनिदसतहोताकणउदगारला

lsquoहघडतअसतामीहि तनापरातअसायलाहवहोतिनदानदयोधनानतरीमलाहकळवलअसततरफारबरझालअसतrsquo

९

च पानगरी सखान नादत होती कणासार या दात वशील राजा याआिधप याखाली नागिरक त त होत आप या परजच क याण िचतणारा कणरा यकारभारात म न होता पण उलटणा या वषाबरोबर याच समाधान ढळत होतहि तनापराहन यणा यावातानीतोग धळातपडतहोतापाडवानी इदरपर थनगरीउभारली होती मयसभसार याअलौिककसभच वणनकणा याकानावर यऊन गलहोत वष उलटत होती ह सार घडत होत पण हि तनापरची वाता कळत न हतीदयोधनाचाकोणताचिनरोपकणालाआलान हता

या िचतन गर त असतानाच एक िदवशी पाडवदळ अगरा यावर चालन यतअस याचकणालासमजलकणानआपलीसारीसनागोळाकलीरथशाळतनघरघराटकरीत रथ बाहर धावलागल चपानगरी या राजर याव न टापाचाआवाज करीतअ वधावलागलआप या कटबीयाचा िनरोप घऊननानाश तरधारणकरणारवीरआपाप यादळातसामीलहोऊलागल

आप यासनसहकणअगदशा यासीमवरउभारािहलाज हा यालापाडवसनचदशनघडलत हाकणा याआ चयालासीमारािह यानाहीतगरी मकाळातधरतीवरमघाची सावली िफरावी तस पाडवाच चतरगअफाट दळ पढ सरकत होत यानीइदरपर थिनमाणक नकाहीवषझालीनाहीततचपाडवएवढ ास यािनशीयतातयावरकणाचािव वासबसतन हता

दो ही दळ एकमकाना िभडलीआिण तबळ य स झाल ह ीचा ची कारचाकाचाआवाज शख व रणनौबती याआवाजान प वी धदावन ग याचाभास होतहोता

कणरथदळा याअगरभागीउभाहोताआप यासनचापराकरमतोपाहतअसताकणाचसार यकरणाराचकरधर हणाला

lsquoकणातबघrsquoकणाची द टी वळलीसयोदयालाआर सयिबब ि ितजावर परकटावआिण

पाहता-पाहता यानपणआकारधरावातसाएकसवणरथदौडतकणिदशनयतहोतात िसहिच हपाहताचतोभीमाचारथआह हकणानओळखलकणाचारथभीमालासामोरागला

भीमाचा रथ कणाजवळ आला भीम आप या रथात सार यामाग उभा होतारथा याहालचालीबरोबरतोलसावरीतअसललाभीमआप याचगवातउ याजागीडलणा याम ह ीसारखाभासतहोतात तसवणापरमाणश गौरवणाचािवशालवदीघ कधअसललाआिणप टवदीघबाहचातोभीमकणाकडपाहतहोता

कणानआप याधन यालाबाणजोडललापाहताच वषानभीमान याचअनकरणकलआिणतबळय ालास वातझाली

सया तापयततभयानकय स होतपणजय-पराजयाचीिनि चतीसागतायत

न हतीसया तहोताचदीघशखनादरणभमीवरउमटलाआिण यािदवसाचय थाबलभीमानितर कारानकणाकडदि ट पकलाआिणतोगरजलाlsquoराधयासतपतराउ ा रणभमीवर तलाएवढक टपडणारनाहीत वगही

जाऊनिवशरातीघप वीतलावरचीशवटचीिवशरातीमनसो तभोगrsquoहच त श द श तर पध या वळी याच भीमान असाच उपहास कला होता

वयाबरोबर पातफरकपडलापणव ीतीचरािहली-असयमीसतापीगिव ठकणान चकरधराला रथ वळवायला सािगतल रथ चपानगरी या िदशन दौडत

होता

कण परासादातआला त हा पािलत घतलल सवक धावल परासादातजाताचहि तनापराहनअ व थामाआ याचकळल

याबातमीनकणा याउदिव नमनालाथोडीशाततालाभलीअधी यापावलानतोअ व था यालासामोरागलादोघाचीभटझाली

lsquoग बधो ह घडतय तरी काय काही अपराध नसता पाडवाच स य मा यारा यावरचालनयतआिणकौरव वरगमतपाहतबसतातrsquo

lsquoमीऐकलकीय स झालrsquolsquoहो याचािनणयहतिनि चतनाहीअसय क नमीमाघारीपरतआलोrsquolsquoिनणयहतrsquolsquoनाहीतरकाय यापाडवाचधतरा टरमहाराजानी वागतकलखाडवपर थासह

अधरा य िदल यापाडवावरमीश तरध भीमाचापराभवझालातर याब लमाझकौतककलजाणारहोतकीिनदाहसागणारकोणrsquo

lsquoमीसागतोअगराज याभीमाचापराभवकलाततरत हीदोषीठरालrsquolsquoअrsquolsquoअप प ा मला थोडा वळ झाला नाहीतर आजच रणागणही चकल असत

कौरवाचम यमतरीस लागारिवदरअनिपतामहभी मचायाचाआ नमीइथआलोआहrsquo

lsquoकायआ ाआहrsquolsquoकौरवाशीएकिन ठअसल याराजानीपाडवाना िवरोधक नयपाडवराजसय

य कर या या इ छनकरभारगोळाकरीतआहत िदि वजयासाठी त पाचवाटानीिनघालआहतत हासवानीपाडवानाकरभार ावास यराखावअशीआ ाआहrsquo

lsquoअनयवराजदयोधनrsquolsquoतयामसलतीतनाहीतrsquolsquo हणजकाहीमतभदझालrsquolsquoमलामाहीतनाहीrsquolsquoग बधो अस य भाषण क नकोस यवराज दयोधनाचा त मा याइतकाच

जवळचािमतरrsquoअ व थामा याउदगारानचपापलापणआपलाआवाजि थरठवीततो हणाला

lsquoमलाकाहीमाहीतनाहीसवकालाआ ापालनएवढचमाहीतअसतमीजातोrsquolsquoअशाअपरातरीrsquolsquoिमतरा ज तझ घडल तच इतराच पाडवा या परचड ताकदीला राना या

आशरयानराहणारहराजकससामोरजाणारतघड या याआधीजवढ ानासावधकरतायईलतवढकलपािहजतसामोपचारकरयतोमीrsquo

कणअ व था यालापोहोचवायलाराजपरवश ारीगला ारापाशीपावलथाबलीतोवळला

lsquoिमतरा दताच कत य सपल हि तनापराला सार मआह यवराज दयोधनत यािवनाएकाकीआहअनrsquo

lsquoआिणrsquolsquoअिधरथराधाईतझीआठवणकाढतातयतानाकाहीिनरोपअसलातरपाहावा

हणनगलोहोतत हाअिधरथानीएकिनरोपसािगतलाrsquolsquoकोणताrsquolsquoत हणालआ हीथकलोफारपाहावसवाटतrsquolsquoएवढाचrsquoकणालाबोलवलनाहीlsquoहोश यझालतरसहकटबय हणनसािगतलयrsquoअ व था यानकणाचािनरोपघतलाफरफरणा या पािल या या उजडात अ व था याचा रथ रातरी या काळोखात

िदसनासाझालाटापाचाआवाज याशातततबराचवळएकयतहोता

१०

भ यापहाटची वळहोतीअ ािपसयोदयालाबराच वळहोतासवतरनीरवशाततापसरलीहोतीरणवशपिरधानकललाकणआप यारथातआ ढझालाहोताचकरधररथचालवीतहोताकणानचकरधरालासकतकलाआिणरथचाललागलारथा यापाठोपाठअ वदळदौडतहोत

कणाच िशिबर िदसलागल िशिबरावरअस य शकोट ा पट याहो याकणाचदळ यापहाट याकाळोखातस जहोतहोतपाडवसनचातळ ितथन िदसतहोतारानाम यवणवालागावातशी याशकोट ाचीमािलकािदसतहोती

सयोदयाची वाट पाहत कण या शकोटीजवळ उभा होता या या मखावरवालाचा उजड खळत होता उठणा या वालावर धरल या हाता या बोटाचीचाळवाचाळवहोतहोती वालाचादाह याबोटानाझालाकीहातमाग यतहोतवालाचतअि नन यकणएकटकपाहतहोता

पहाटचाउजडफाकलागलादो हीदळातननौबतीवाजलाग यातळावरएकचधावपळस झालीहळहळसयोदयापवीचदळस जझालlsquoअगराजऽऽrsquolsquoअrsquoकणानवळनपािहलचकरधरउभाहोतादीघिन वाससोडनकण हणालाlsquoचलrsquoकण रथा ढझाला पण नहमीपरमाण रथात ठवललधन य यान हाती घतल

नाहीदळा याम यभागीरथउभारािहलाहळहळसयिबबि ितजावरउमटलआिणभीमा या रथातन शखनाद उमटला पण कणरथातन याला पर य र गल नाहीचकरधरानपािहलतोकणशातपणरथातउभाहोताभीमाचपरतआ ानआलआिणकण हणाला

lsquoिमतराभीमा याभटीलाआपणजाऊrsquoसारस यसोडनएकाकीकणरथ यतानापाहनभीमालानवलवाटलरथनजीक

यताना पाहताच भीमान आप या धन याला पर यचा जोडली कणरथ प ट िदसलागलाकणा याहातीधन यन हतश तररिहततोरथाम यउभाहोतारथजवळयताचभीमा याकानावरश दपडल

lsquoपडपतरभीमाचािवजयअसोअगराजकणआपल वागतकरीतआहrsquoभीमानतअपि लन हतकणाचाअहकार याचरौदर पभीमालामाहीतहोत

सावधपण यानिवचारलlsquoकोण याहतनह वागतहोतआहrsquolsquoराजसय य ा या पिवतरकाया तव बाहर पडल या वीराना मी िवरोधकरीत

नसतोrsquo

lsquoहकालसचलअसततरपटलअसतअगराजपराजयाचीभीतीवाटलीrsquolsquoमळीच नाहीrsquoआपला सतापआवरीत कण हणाला lsquoआपण राजसय य ाच

आमतरणद यासाठीआलाआहातनाrsquolsquoहोजकरभारदऊनस ामा यकरतात यानाआमतरणिदलजातअनrsquolsquoआिणकायrsquolsquoआिण जमा यकरीतनाहीत याचा पराजयक न राजसयय ाला य याची

आ ा िदलीजातआप यालाआमतरणहवकीआ ा तआपणचठरवावदो हीलामाझीतयारीआहrsquo

lsquoआप याला इि छतकरभार दऊनआप या राजसयय ा यासोह यातभागघ यातमलाआनदवाटलrsquo

lsquoपराजय वीकारलातनाrsquolsquo याम यचसमाधानअसलतरतसमानावमीआप यालाचपानगरीला यायला

आलोआहrsquolsquoआपलीइ छाrsquoकण आप या रथातन उतरला भीमा या रथावर आ ढ हो याआधी यान

भीमा यासार यालाउतर याससािगतलसारथीउतरताचकणान याचीजागाघतलीआ चयचािकतझाललाभीम हणाला

lsquoअगराजआपणसार यकरणारrsquoमागवळननपाहताकण हणालाlsquoआपण चपानगरीत यणारआपलसार यमीकरणअिधकयो यआहअिधक

सरि तआहrsquoभीमा या रथापाठोपाठ कणाचा मोकळा रथआिण भीमाच र कदळ यत होत

कणा या तळावर कणाच र कदळ रथा या अगरभागी दौड लागल चपानगरी यािदशनधर याचालोटिदसलागला

चपानगरी या भ कम तटा या ारात रथ थाबला खदकावरफ या सोड यातआ याकणासहभीमानचपानगरीतपरवशकला

भीमचपानगरी यास दयानचिकतहोऊनगोपरप करणीउ ानानीनटललीतीचपानगरीपाहतहोता दराजर याव नअ वदळापाठोपाठरथदौडतहोताएरवीकणरथ िदसताच कणदशनान आनद होऊन याला वदन करणार लोक राजर ताटाळ या यापरय नात गतललिदसतहोत यासदरवभवसपतरनगरीतीलतिख नपभीमालाजाणवलतोनराहवन हणाला

lsquoअगराज य नगरीसारखी तमची सदर नगरी आह पण य नगरीचा भोगघ याइतकआपलपरजाजनअ ापसजाणझाललिदसतनाहीत याचीउदासीनताrsquo

कणिख नपणहसलातो हणालाlsquoहमहाबाहोभीमासवसामा यमाणसालापराजयसहजपणपचवतायतनसतोrsquoभीमा याभवयावकरझा या यानउ रिदलlsquoखरअगदीखरपराजयपचवायलामनकोडगअसावलागतआपलीताकद या

सवसामा यातअसलकोठनrsquoकणानमागपािहलनाही या याहातातलाअसड उचावला गलाआसडा या

वदनबरोबररथउधळलारथा याखाबाचाआधार घऊनउभाअसललाभीममोठयानहसतहोता

परासादाम य सवणासनावरभीम बसला होताकणाचसिचव या यामाग उभहोतभीमासमोरउचीम ाचीसरईपलाठवलाहोतापणभीमाचितकडल न हतभीम बस याजागव नकणपरासादाच वभव िनरखीत होतातोकाय बोलतो इकडसवाचल लागलहोतभीमपरतमोठयानहसलाव हणाला

lsquoअगराजतमचापरासादमलाआवडलाहीभमीएवढीसप नअसलअसमलावाटलन हतrsquo

lsquoपरम वरकपनहीभमीआजवरसरि तहोतीrsquolsquoपढहीराहीलआम याकपनअगराजहापरासाद त हीचबाधलातकीपवी

होताrsquolsquoमीबाधलाrsquolsquoसरख अगराज त ही तो पराकरम कला नसता तर कदािचत आज मी या

चपानगरीचा वामीबनलोअसतोrsquolsquoकसलापराकरमrsquolsquoजरासधाचाम लय ातत हीपराभवकलाहोताना यानचहीनगरीत हाला

िदलीनाrsquolsquoहोrsquolsquo याचतम यािमतराचा-जरासधाचाय ातवधक नमीिदि वजयासाठीबाहर

पडलोयrsquolsquoजरासधाचावधझालाय ातrsquolsquoहो मी कला म लय ाच याच आ ान मी वीकारल यातच याचा वध

झालाrsquoजरासधा या म य या बातमीन कणा या मनाला वदना झा या मनमोकळा

औदायशालीजरासधकणा याडो यासमोर उभा रािहला शवटची पटघडली होतीदरौपदी वयवरपरसगीकणालापाहताचपरमभरान यान वागतकलहोत

lsquoकाबोलतकानाहीrsquoभीमानिवचारलlsquoवाध यापढइलाजनसतोrsquoभीममोठयानहसलासारामहाल या याहस यानभ नगलाlsquoअगराजआपण ज हा म लय ाचआ ान वीकारलत त हा जरासध त ण

न हतातोव चहोताrsquolsquoतमलामाहीतहोत हणनचमी यालासोडल पडपतरामानवा यावाढ या

जीवनाबरोबर या याइ छा-आका ावाढतजातातफ तदोनचगो टीचभान यालाकधीयतनाहीrsquo

lsquoकोण याrsquo

lsquoवाध य याचीजाणीव यालाक हाहीहोतनाहीrsquolsquoआिणrsquolsquoम यतोअटळआह कवढाही िदि वजय कलातरीएकनाएक िदवशीसार

िमळवलल िजथ या ितथ टाकायला लावणारा िनजीव बनवणारा तो म य याचअि त वकधीचजाणवतनाहीrsquo

म य या भीतीन भीमाच अग शहारल िवजयी हसण मावळन तो पणहणाला

lsquoज म-म य यािनणयऐकायलापाठशालाआशरमउदडआहत यासाठीआ हीइथआलोनाहीअगराजआमचाकरभारrsquo

lsquoसव यव थाकलीआहrsquoसिचवानीतबकावरचीआ छादनकाढलीअनकसवणतबकातनानात हचीर न

ठवलीहोती यार नावरद टीठरतन हतीभीमालाकाहीबोलायलासचतन हतकण हणालाlsquoपडपतरआपलसमाधानहोतनसलतरआणखीrsquolsquoनकोएवढयावरमीत तआहठीकआहआ हीयतोमा याभरा या यावतीन

मीआमतरणदतआहत वीकारावrsquolsquoहीिवनतीकीआ ाrsquoभीमालाउ रसचलनाही यानपािहलकणा यानजरतएकवगळाचशातभाव

परगटलाहोता या द टीला द टी िभडव याचसाम यभीमा याठायीन हतभीमअगितकबनलाकणाचीनजरचकवीततो हणाला

lsquoअगराजमीिवनतीकरतोयआ हीयतोrsquolsquo माrsquoकण हणालाम या काळजवळयतोयइथचआपलभोजनझालतरrsquoपढकणालाबोलावलागलनाहीपाठमो याभीमाचश द प टपणकानावरआलlsquoशरणागता यागही ितरयअ नगरहणकरीतनसतातrsquo

११

क रभार घऊनभीम िनघन गलाआिण याबरोबरकणा यामनाचीशातताहीहरवली अकारण झाल या अपमानान याच मन पोळन िनघाल उलटणारा िदवसअिधकचमन तापाचाजातहोता

िन यसयोपासनसाठीकणनदीकडजायलािस झालाहोतारथस जकर याचीयानआ ािदलीहोतीवषालीनिवचारल

lsquoअजनप कळवळआहrsquolsquoमानलतरआहमानलतरनाही वस हरवललीमनशाती परत िमळवायला

एवढीएकचवाटआतायाकणाजवळआहई वरिचतनातमनहलकहोतrsquoवषालीकाहीबोललीनाही

कणरथपरासादाबाहरपडलाराजर यानरथजातहोतावाटनकाहीघरासमोरमाणसाचथवगोळाझाललिदसतहोत याघरातनउठणारारड याचाआवाजकानावरयई रथाचाआवाजऐकनघरापढगोळाझालललोकमागवळनपाहतआिणपरतयाची द टी खाली वळ नगरीत नादणारी चम कािरक शातता कणाला सहन करणअश यझाल यानआप यासार यालारथालावगद याचीआ ाकलीरथभरधावसटलानदीकाठीव राईतरथथाबताचकणरथातनउतरलावनदीकडचाललागला

नदीकाठी याचीपावलथाबलीनदीच िव ततवाळवटअगदीमोकळहोतसयिकरणा यादाहातसारवाळवट

परखरबनतहोत यापरवाहातनवाहणा यानीलवणीयपरवाहाचतवढसखनतरानावाटतहोत यागढशातततकणाचमनशातझाल

कणाचीपावलकरकरतवाळत ततपढजातहोतीनदीजवळजाताचकणानपादतरानकाढन ठवलीहातातलकोरड अतरीयआिण

अगावरचउ रीयवाळवरठवन यानजलातपरवशकलापाया यातळ यानातोगारपश सखकारकवाटतहोताकणानसयाला वदन कल िकरणानीसयाच मखउजळलहोतकणथोडअतरचालतगलाआिण यापरवािहतजलाशयातआपलशरीर यानझोकनिदलएककासावीसकरणारीिशरीशरी या याअगावरउमटलीपण णभरचकणअगदीमोक यामनाननदीतपोहतहोतामनसो तपोहनहोताचतोकाठावरआलाआिणजलात उभा राहन हात उचावनतोसयोपासनतम नझाला पाहता-पाहता यािचतनात याचभानहरपनगल

याचीसयोपासना सपली त हासयाच िकरण या यापाठीवरआलहोतलाबमानवर ळणारकाळभोरकसकोरडहोऊन या यामानवरिचकटलहोतसयिकरणानीयाचअगकोरडकलहोत

कणान शातपण गगतीलजल हाती घतलआिण या पाठोपाठ याचाआवाजपरगटला

lsquoकोणीयाचकआहrsquoमागनपरितसादआलानाहीकणानसमाधानानपरतिवचारलlsquoकोणीयाचकआहrsquolsquoआहrsquoकोमलआवाजआलाकणा याचह यावरि मतउमटलतोमागनवळता हणालाlsquoहयाचकामाझाधमआिणमाझपौ षवगळनजतझमनोवािछतअसलतपण

कर यासमीवचनब आहlsquoकणानहातातलजलसाडलआिणतोयाचकाचदशनघ यासाठीवळलानदीकाठावरएक चदरकळा नसललीएक तरीउभीहोतीकाळव तरपिरधान

कललीती तरीअधोवदनउभीहोतीमा यावरचापदरपढओढ यानितच पिदसतन हत

कणानिवचारलlsquoमाततझीइ छाबोलतीपरीकर यातमलाध यतावाटलrsquoपणतीआकतीकाहीबोललीनाहीlsquoबोल मात सकोच क नकोसआजवर कोण याच याचकान सकोच दाखवला

नाहीनामा यादात वावरअिव वासदाखवलातलाकायहवrsquolsquoमाझापतरमलाहवाrsquoश कश दउमटलlsquoपतरमीसमजलोनाहीमातrsquolsquoकाल यारणागणावरमाझा मलगाअकारणबळी गलातोमाझाएकलताएक

मलगामलाहवायrsquolsquoमातऽऽrsquolsquoआप या दात वाब लमीखपऐकलयकोणीहीयाचक िवमखमाघारीजाता

नाहीअसाआपललौिककrsquolsquoपणमातयाचनलाही पअसावलागतrsquolsquoकसल पrsquolsquoघन प रातरीचा अधारआिण िदवसाचापरकाशमािगतलातरतो दणकस

श यआह याघटनाफ तसयतजालाब असतातज म-म यमानवा याअधीननसतातrsquo

lsquoपणकारणअधीनअसतनामा या मला याअपम यला त हीचकारणनाहीकाrsquo

lsquoमीrsquoकणउदगारलाlsquoहो माअसावीराजनपतरहीनसकोचपाळतायतनाहीrsquolsquoमात प टबोलकवढहीकटअसलपणतस यअसलतरमीतआनदानशन

करीनlsquolsquoतस यआहरणागणावरमा यामलाचाम यघडलाrsquolsquoरणागणाचािनणयकणीसागावाrsquolsquoतहीमीजाणतरणागणावरजाणा यावीरासम यचआ ान वीकारावचलागत

पणमा या मलाचा म यएकावाझोट ाअसफल रणागणीझाला याचमला दख

आहrsquolsquoअसफलrsquolsquoहा राजा त याचआ न त रणागण घडल ना या रणभमीवरजयअथवा

पराजय याचा िनणयलागणार न हता या रणभमीवर मा या मलाला पाठव याचाअिधकारकायहोताकरभार ायचाचहोतातरतय कशासाठीकलहौस हणनकीपरजािन ठचाभारकमी हावा हणनrsquo

अपराहणकाळा याउ हाप ाहीतश ददाहकहोतlsquo यातमाझादोषन हताrsquolsquoहामगमा यामलाचादोषखरआहदोष याचाचराजा हणनिन ठाठवली

यो य-अयो ययाचािवचारनकरतादाखवलातोशत मानलाआिणकत याचपालनकर यासाठी अखर या णापयत तो लढला दोष याचा आपला नाही आप यािन ठपायीबळीजाणार गलआिण यानी तबळी घतल यानाकरभार दऊनआपणसकटापासन वतलासरि तराखलतrsquo

lsquoबोलमातथाबलीसका गलदोन िदवस जमा यामनात खपतआह तचतबोलतआहसतसारमलाऐकदrsquo

lsquoमलाकाहीमलामाझामलगाहवायrsquolsquoमा ढळलली मनःशाती हरवलल व न आिण गलला जीव परय नसा य

नसतोrsquolsquoतो िवचारमीकशालाक दानालाउभ राहणा यानतोकरावा िजवाचमोल

ायलावीररणागणावरजातातराजाचािव वासघाततजाणतनाहीतrsquoयाशवट यावा यानकणाचअगका ठवतझालिन चयी वराततो हणालाlsquoठीकआहमततझापतरतलािमळलयापढरणागणीजोवीरगला याचनाव

कणहोततझामलगायापढमा या पानिजवतआहअससमजrsquolsquoमात यामनालाफसवणकीचीफकरघालतायतनाहीrsquolsquoही फसवणक नाही मात मला दोन िदवसाचा अवधी द या दोन िदवसात

चपानगरीचादसराअिधपतीबनलआिणमीकणत याघरीतझापतर हणनसवलायईन त या मलान ज सख िदलअसल तच सखअखड द यासाठीमीमाझीसारीतप चयापणालालावीनयातितळमातरशकाध नकोसतीपरित ाrsquo

कणा या याश दाबरोबरती य तीभरवादळातएखादी वलथरथरावीतशीकापलागलीपाळललासयमकठोरताकठ याकठगलीतीिकचाळली

lsquoनकोराजनतीपरित ाक नकामाझदःखमीसहनकरीनपतरहीनमातप ापतरवानमाताचसर णकरायलात यासारखाराजािमळायचानाहीrsquo

उ याजागीती तरीअश ढाळलागलीकणाचमन याबोलानी िव झालतोशातपावलटाकीत ित यासमोर गला

आप यािन चयीहातानी यानअवगठनउचललया पदशनाबरोबरकणाचा चहराफटफटीत पडलाचकरधराची प नीअवती

समोरउभीहोतीlsquoअवतीतSSतझाकौ तभrsquolsquoभाऊजीSSमाझाकौ तभहरवलाकायमचाrsquo

अवतीबोलता-बोलतावाळवरढासळलीकणपढझालाहाता याआधारान यानअवतीलाक टानउभकलअवतीचसा वनकरायलाकणाजवळअश खरीजकाहीहीरािहलन हतअवतीलासाव न ितलाआधार दत ित यासहकण रथाजवळआलाअवतीला

वगहीपोहोचवनकणाचारथपरासादाकडवळला

आप याच िवचारातपरासादा यापाय याचढनकणआतपरवशकरणारतोचयाचीपावलदाराशीथाबलीआतनहस याचाआवाजयतहोताकोणीतरीधावतयतहोत

महाला या आत या ारातन चकरधर धावत बाहर आला या या पाठोपाठवषसनधावतयतहोतावषसनउब यावरयताच यानधन यालापर यचाजोड याचाआिवभावकलाबाणसटताचचकरधरमहालातकोसळलावहसत हणाला

lsquoमलोSSrsquolsquo वाrsquoवषसननाराजीन हणालाlsquoएकाबाणानकधीमरतातकाrsquoपड याजागव नडोळिकलिकलकरीतचकरधर हणालाlsquoयवराज शकडो बाणलागल तरीजीवजातो एकाच बाणानजो काळजात

घसतो यानrsquoयाचवळीसतापललीवषालीआतआलीlsquoहकायभाऊजीलहानकाआहातमलाबरोबरखळायलाrsquoचकरधरगडबडीनअगझटकीतउठलाआिण याचल दारातउ याअसल या

कणाकडगलकणधावलाचकरधर या याकडपाहतहोताकणा याका याभोर नतरातखडकातन पाझर फटावा तस पाणीगोळाझाल

आिण णातपाप याव नतगालावरओघळलगदमरल या वरातकण हणालाlsquoिमतराSSrsquoकणापासनदरहोतचकरधर हणालाlsquoिमतराबाणआरपारिनघनगलािवसरलोचबघहि तनापरालाजा यासाठीरथ

आिणदलतयारआहक हाहीमहतठरवयतोमीrsquoचकरधरतसाचिनघनगलावषालीजवळआलीकणआपलडोळिटपीतहोतावषालीनिवचारलlsquoकायझालrsquolsquoवसSSचकरधराचाकौ तभपरवा यारणागणावरहरवलाकायमचाrsquo-आिण वषसनालाछातीशीकवटाळनकणानआवरल याअश नावाटक न

िदली

१२हि तनापर िदसलागल तसा वषसनाचाआनद वाढलाआसस या नजरन तो

नगरी पाहत होता दोनपरहरा या वळी गग या िवशाल परवाहा या काठावरहि तनापरशभरकमळापरमाणउमललहोत यानगरीचीगोपरआकाशातउचावललीभवनकमलदलासारखीभासतहोती

कणवषसनाला हणालाlsquoवसतीबघकौरव वराचीराजधानीहि तनापरrsquolsquoतातितथखपगमतअसलनाहीrsquolsquoखपrsquo िनराळच व नकणपाहतहोता lsquoितथ तझआजोबाआजीवाटपाहत

असतील तझभाऊशत जयअन वषकत तझीआठवणकाढीतअसतीलअन तझाकाकाद मत क हा यतोसअनआप यारथातन तला क हापरासादावर नतोअसयालाझालअसलrsquo

lsquoपरासादावरrsquolsquoहोतझाकाकादयोधनमहाराजा याबरोबरअसतोनाrsquoकणाचमनराधाई-अिधरथानापाह यासाठीउतावीळझालहोतहि तनाप या ारात र काच अिभवादन वीका न कमाचा रथ परवश करता

झाला अिधरथा या वाड ासमोर कणरथ थाबला वाड ातन वषकत बाहर आलाकणालारथातपाहताचतोतसाचमाघारीवळलाआिणवाड ातएकचधावपळउडाली

कणवषालीवषसनवाड ातआलशत जयवषकतपढझाल यानीकणालावदन कलद मसामोरा यताचकणान याला वदनकर यासहीअवसर िदलानाहीयालाआप यािमठीतघतलसवानीवाड ातपरवशकलाद मप नीचीभटझालीकणाची नजर आत या ारातन यणा या राधाईवर ि थरावली कण पढ झालामातवदनाक नउठतअसताराधाईचश दकानावरपडल

lsquoबरझालआलासतफारपाहावसवाटतहोतrsquoकणवाध यानथकल याराधाईकडपाहतहोताराधाई हणालीlsquoकवढाउचझालाआहसरजरावाकनाrsquoकणवाकलाराधाईन या याकानिशलाव नबोटउत नमायाघतलीतीश क

बोटकटकटवाजली राधाईनकणाला िमठीत घतलसा या या चह यावरहसहोतकण हणाला

lsquoआईसारहसतातबघrsquolsquoहसदततीकायबडकीसारखीआकाशातलपडलीहोतीकायमायखालीचतीही

मोठीझालीतrsquolsquoहोपणदादामोठाझालायनाrsquoद मानराधाईलािचडवलlsquoगपरमाहीतआहमोठामलातवढाचआहतोrsquoराधाईचल वषसनाकडगलितनवषसनालाजवळओढलसा याघरातएकचआनदवावरतहोताघरगजबजनउठलहोतपणकणाचमन

अ व थहोततोउठत हणालाlsquoआईतातकठआहतrsquolsquoरथशाळतगलतrsquolsquoमीतातानाभटनयतोrsquolsquoअरपणयतीलनाएवढ ातrsquolsquoनकोमीभटनयतोrsquoकणजायलािनघा याचपाहताचद मउठलाद मसार यकरीतहोताकणाला

सा याघटनासागतहोतारथशाळकडरथधावतहोता

चारी बाजनी तटानी ब झालली रथशाळची भ य वा त िदस लागलीरथशाळ या ाराशी कण द म उतरलआिण यानी रथशाळत परवश कलाआतमोठा भ य उघडा चौक होता डा या हाताला घोड ाची भ य पागा लागत होतीपागतन नानालाकडा या राशी एका भागात रच या हो यासमोर दरवर रथशाळािदसतहोतीरथशाळकडजातअसताअधवटरािहललकाहीरथनजरतयतहोत

कण चिकत होऊन रथशाळच प पाहत होता पवी याच रथशाळत शकडोकारािगराची वदळ अस नाना आवाजानी ही शाळा गजबजन गलली अस याचरथशाळतआताआशरमाचीशाततानादतहोतीकणानतोिवचारझटकला याचलजवळयणा यारथशाळकडलागलहोत

रथशाळसमोर एक सवणरथ एका चाकावर उभा होता दसरा भाग लाकडीओड यावरि थरावलाहोतारथापासनथोड ाअतरावरजिमनीतरोवल याक यावरएक सरख रथचकर फर घतहोत या िफर याचाकाजवळएक य तीबसलीहोतीशभरिवरळकसमानवरपसरलहोतसाव याछातीवरशभरउ रीयिवसावलहोतआप या ती ण नजरन ती य ती त िफरतचाक पाहत होतीकणजवळआ याचभानही या य तीलान हत

lsquoतातrsquolsquoअrsquo हणत याव ानमानवरकलीकणालापाहताचती य तीहषानउठलीकण वदनक न उठतअसतानाचअिधरथान या या पाठीव न हात िफरवीत

िवचारलlsquoकणाक हाआलासrsquolsquoथोडावळझालाrsquolsquo मआहनाrsquolsquoआप याआशीवादानrsquolsquoएकटाचआलासrsquolsquoनाहीआ हीसवजणआलोआहोतrsquoअिधरथान या याकडपािहलआिणसवकाना हटलlsquoचकररथालाजोडाrsquoचकररथालाजोडलगल

अिधरथासहकणतो सवणरथपाहतहोतारथ द टलाग याइतका सरखस जझालाहोता

कणानिवचारलlsquoकणाचारथrsquolsquoदयोधन महाराज राजसय य ालाजाणारआहत ना या यासाठी रथ म ाम

तयारकलायrsquolsquoरथअपरितमझालायrsquolsquoमनाजोगकामकरायलाउसतिमळत हणनएवढसबककामकरतायतrsquolsquoआतारथाचकामफारसिदसतनाहीrsquolsquoअसल तर िदसणार पवीच स जझालल रथ िवपलआहत याची मोडतोड

पाहणएवढचकामआताआहजनजाणकरकलावतआहत या यासाठीचिवदरानीरथशाळाचालठवलीआह हटलतरफारसवावगहोणारनाहीrsquo

lsquoपणइथतरशकडोकारागीरहोतआप याचपानगरीहचrsquolsquoत सार इदरपर थाला आहत नवी राजधानी उभारली जात ना पाडवाची

रथशाळास जकर यासाठीभी माचायानी याना इदरपर थाला पाठवलय पाडवानीउभारल या राजधानीमळ हि तनापरा या सा या कलावताना िश पकाराना चागलिदवसआलतrsquo

lsquoइदरपर थएवढभ यआहrsquolsquo यापढहि तनापरकाहीचनाही रथशाळास जकर यासाठीमीच गलोहोतो

नाकणापाडवानीउभारललीमयसभापाहनतथ कहोशीलदवानीस ाहवाकरावाअशीतीमयसभाआहआपलीगजशाला याचकामावरहोतीrsquo

lsquoगजशालाrsquolsquoनाहीतरएवढाभ यपरासादगोपरमयसभसारखीसभागहउभीकरायचीतर

याला लाकड नको दवदार साग तालव ाच परचड सोट ओढन आणण ह कामाणसाचकाम यासाठीआपलीगजशाळाचन हतरआपलचतरगदळहीराबतहोतकणा आकाशात सय-चदर शोभाव तस हि तनापर आिण इदरपर थ या भमीवरशोभतातrsquo

रथाचचाकरथालाजोडलहोतउमदअ वरथालाजपलहोतरथतयारझाललापाहनअिधरथकणाला हणाला

lsquoचलकणारथाचीपरी ापाहअनमगघरीजाऊrsquoकण रथा ढ झालाअिधरथान वग हाती घतल मदगतीन रथ रथशाळबाहर

आलारथाबरोबरद मसवकासहआलाहोताअिधरथकणाला हणालाlsquoकणाउतरrsquolsquoमीयतोनाrsquolsquoकणा हा यवराजाचा रथ आह याची जोखीम मोठी कौरवसामरा या या

यवराजाचारथसवगणानीशर ठअसलापािहजयारथाचीपरी ावगळीआहrsquolsquoवगळीrsquolsquoहोरथसमतोलधावलापािहजतपाहायचचझालतररथालावगद याआधी

मी रथा या क याकाढन घतोअन रथ पळवतो दो हीचाका यासमतोल वगानच

रथालाआवळणीलागायलाहवीचाकनसोडतारथधावायलाहवातउतरबघrsquoकणउतरलाअिधरथानी णभरडोळिमटलरथालावदनकलवगहातीघऊन

तरथावरउभरािहलसमोरदरवरगललार तािनरखलाआिणसवकानाआ ाकलीlsquoक याकाढाrsquoरथालालावल याक याकाढ याग याकणाचा वासरोखलागलाआसडाचा

आवाजउठलारथभरधावसटलाकाहीवळातचवळणावररथिदसनासाझालायामोक यार याकडकणाचल लागलहोतहळहळ रथाचाआवाजऐक यऊलागला रथ िदसलागलाभरघाव वगान रथ

दौडतयऊनथाबलाघोड ाचीओठाळीफसाळलीहोतीअिधरथसमाधानानखालीउतरलावअिभमानान हणालाlsquoरथिस झालाrsquolsquoक याकाढनरथकणालाहीचालवतायईलrsquoअिधरथहसलाlsquoकणालाहीन ह याला रथपरी ाआह यालाच हजमलअनकणा क या

काढनरथचालवणहाकाहीरथाचागणन हतीपरी चीप तआहमाझीrsquoसवकानी रथ रथशाळत नला अन कण-द मासह अिधरथ आप या रथातन

वगहीपरतला

१३

सकाळीकणराधाईबरोबरबोलतबसलाअसताद मगडबडीनआतआलातोहणाला

lsquoदादादयोधनमहाराजआलतrsquoकणउठ याआधीच दयोधनआतआला यानराधाईला वदन कल सकोचलली

राधाई हणालीlsquoआय यमान हाrsquoकण हणालाlsquoयवराजrsquoकणाकडपाहतदयोधनान हटलlsquoमीत याशीमळीचबोलणारनाहीrsquoकणगालातहसलातोशातपण हणालाlsquoअन हसाग यासाठी यवराज दयोधनमहाराज सवका या अतःपरापयतधावत

आलवाटतrsquoदयोधनान कणाकड रोखन पािहल आिण मोठ ान हसत यान कणाला िमठी

मारलीदोघहीहसतहोतदयोधन हणालाlsquoिमतराकालआलासअनभटनाहीrsquolsquoतसनाहीपणब याचवषानीआलोत हाrsquolsquoठीकचललवकरतयारहोमीतलापरासादावरन यासाठीआलोयrsquolsquoजशीआ ाrsquoकणतयारहोताचदोघरथातनपरासादाकडिनघाल

पाढ याशभरआिणशदरीदगडानीबाधल याभ यपरासादासमोररथयऊनउभारािहला फिटका यापाय याव नचढतअसतार क दयोधनाला वदनकरीतहोतअनक महालानी स जअसल या ऐ वयसप न परासादातन दोघजात होतअनकमहाल ओलाडन दोघ राजमहालात आल ारावरच र क अदबीन बाजला झालराजमहालात धतरा टरमहाराजन ीदारउ च सवण-आसनावरबसलहोतम तकावरयानी र नािकत मकट धारण कला होता राजभषण राजव तरानी या या पालावगळीच भ यतालाभली होती डोळ िमट यासारख िदसत होत महाराजाच अध वमाहीतअसनहीतडोळकोण याहा णीउघडलजातीलअसवाटतहोत

धतरा टरमहाराजा यामागदोनदासी मदगतीनचव याढाळीतउ याहो याधतरा टरा या उज या हाताला या या िसहासनाखालीएका चदनीआसनावर िवदरबसलहोत

गोल चहरा शात द टी कपाळावर गधाची मदरा असणा या िवदराच लमहालात यणा या दयोधनाकड गल धतरा टरमहाराजा याडा याबाजलाआसन थ

झाल याभी माकड यानीपािहलभी माचायानीआपलीमानिफरवलीया या पानिहमालयचिफर याचाभासझालाम तकाव नअ यापाठीपयतउतरललपाढरशभरकसव भागापयतआलली

वत दाढी पाढ या भवयातजडावलल र नासारखडोळसा ातभ यताया पानसाकार याचाभासहोतहोता

वयोव तपोव भी मानीदयोधनालायतानापािहलआिणत हणालlsquoराजनयवराजदयोधनयतआहतrsquoकणासहदयोधनपढझालावदनकरीततो हणालाlsquoतातदयोधनवदनकरीतआहrsquolsquoक याणअसोrsquoकणवदनकरीत हणालाlsquoसतपतरराधयवदनकरीतआहrsquoधतरा टरा याचह यावरिकिचति मतिवसावलतशातआवाजात हणालlsquoअगराजातक हाआलासrsquolsquoकालसायकाळीrsquoधतरा टर काही बोलणार तोच खडावाचा आवाज उमटला दरोणाचाय

राजमहालातयतहोतदरोणाचाय उचपर होत तप चयच तज या या मळात या गौरवण पण

रापल याशरीरावरिदसतहोतपाढराशभरजटाभार यानाशोभतहोतापाढरीदाढीछातीवर ळतहोती

दरोणाचाययतानािदसताचिवदरानसािगतलlsquoदरोणाचायrsquoधतरा टरानआ ािदलीlsquoिवदराआचायानामगािजनदrsquoिवदरालाक ट यावलागलनाहीतसवकानीआचायानाआसनिदलदरोणाचायाचीद टीवळताचदयोधन-कणानीवदनकलआशीवादाचाहातउचावनधतरा टराकडपाहतदरोणाचाय हणालlsquoराजनएकशएकआशरमाचीजागापाहनमीआलोयभी ममहाराजानीजागा

पाहनसमतीिदलीकीआशरमकायस होईलrsquolsquoमी पाह याची आव यकता नाहीrsquo भी म हणाल lsquoआपण िनवडलली जागा

िनि चतयो यअसणारrsquoधतरा टरानी यालाअनमतीिदली यानसखावललदरोणत ततन हणालlsquoराजनआणखी काही वषात ही नगरी सा ात ानपीठ बनल िहचा लौिकक

ितरखडातपसरल ानासारखपिवतरया प वीतलावरकाहीचनाही राजन राजसयय ाहनयताचमीहकायहातीघईनrsquo

lsquoअ ापराजसयय ालाअवधीआहनाrsquolsquoअवधीकठलायवराजनकल वतःआमतरण द यासआलअसता यानीपरत

परतसािगतलयभी म िवदरअनमी ितथआधीजाणआव यकआहऐन वळी

जाऊनकसचाललrsquoदरोणाचायाचाआवाजिकिचतवाढललाल ातयताचधतरा टरघाईन हणालlsquoहोत हीलौकरजाणचइ टपरयाणाचामहतक हाrsquolsquoउ ाचिनघावलागणारrsquolsquoजशीआपलीइ छाrsquoधतरा टरानीआपलीसमतीिदलीदयोधनान कणाकड पािहल नजरन खणावल आिण सवाना वदन क न दोघ

महालाबाहरआलदयोधना यामहालातजाताचदयोधनप नीभानमतीनकणाच वागतकलlsquoयाभाऊजीक हाआलातrsquolsquoकालचआम यािमतरालाचोरलत यामळयावलागलrsquolsquoचोरलrsquolsquoनाहीतरकाय वयवरझा यापासनआमचीआठवणिवसरलततमचपितराजrsquoमकशलिवचा नभानमतीिनघनगली

महालातफ तकणआिणदयोधनउरलहोतदयोधनाचीबचनी या यामखावरपरकटलीहोतीकणानिवचारल

lsquoिमतरासव मआहनाrsquoदयोधनहसत हणालाlsquoराधया माखरीज दसरकाहीहीउरललनाहीपािहलसनातातानी कवढ ा

परमभरानमाझ वागतकलतक हातरीभटघडतपणतीअशीrsquolsquoक हातरीrsquolsquoहोम यतरीताताचामा याब लगरसमजझालाहोताrsquolsquoगरसमजकशाब लrsquolsquoला ागहातपाडवजळनमलतीकरणीमाझीहोतीअसाताताचासमजक न

िदलाहोतासमजकसलास यचहोत तपाडवा या सदवानअनमा या ददवानतोबतफसलापण िमतरापाडवजळन मल हकळताच िपतामहभी माचायमहा मािवदरअनदरोणाचायानाकवढाशोकझाला हणनसागतपाहायलातहवाहोतासrsquo

lsquoबरझालपाडववाचलतपाडववाच याचामलाहीआनदआहrsquolsquoआनदतमाझािमतरनाrsquolsquoयवराजददवानपाडवला ागहातजळनमलअसततरआय यभरश यागहात

िनदर तवजातानाभीतीवाटलीअसतीपराकरमानशत िजकावाघातानन हrsquolsquoतजाऊ द ऐक मला प कळ सागायचआह तजतगहपरकरणझालआिण

याची सधी आम या बर दवानी उचलली ित ही मखानी सदव मा यावर आगपाखडली जात होती मी सागतो कणा पाडव वाचल त या या दवामळ न ह-आम याचघरभदपणानपाडव सरि तआहत हणनसमजल त हापासनथोडीधारमदावलीयापवीताता यादशनालास ाजायलाभीतीवाटतअसrsquo

lsquoपणआतासारिनवळलना यातचसमाधानrsquolsquoसमाधान या हि तनापरात समाधान पणतया नादत आह या नगरीत

भी माचायासारख अजातशत परमख आहत महा मा िवदरासारख नीतीच आदशजपणार सिचव आहत ान आिण वरा य बाळगणार दरोणाचायासारख स लागार

आहततोवरकमतरताकसलीस याकौरवसामरा याचाकारभार याितघा याहातनचाललाआह त ऐकल नाहीसआता या रा यात ानदानकरणार शकडोआशरमिनघणार कौरव वराची राजधानी हि तनापर ानपीठ बनणार एका न या िवचारानन याभ य व नानसारभारलगलआहतrsquoदयोधनहसलाlsquoतलामाहीतनाहीकणाराजपरासादा यापरािणसगरहालयातगोळाकललवाघिसहअ वलअर यातसोडनद यातआलीआहतrsquo

lsquoकारणrsquolsquo या या उपजीिवकसाठी दररोज िन पाप जनावराची ह या करावी लागत ना

आता िवदरानी दडक घातला आह गरजइतकीच मगया कली जात आताहि तनापरवासीचन हतरसम तपरािणमातरातहसमाधानसखनवनादतआहसारत तआहतrsquo

lsquoअनिमतरातrsquolsquoमा यानिशबीहसखनाहीयाक सामरा याचामीवारसमलाशातीलाभल

कशीयासामरा याच वभववाढावस ावाढावी हरा यबलशाली हावइथ यानागिरकालािनभयपण वािभमानानजगतायावइथ यावीरा याबाहतवजराचबळसाठवललअसावअस इि छणारा मी मा या मनालासमाधान कठल िमतरा मीएकाकीपडलोयसा यानीमलाटाकलयमनरमिव यासाठी मगयलाजरी गलोतरीनौबती याआवाजानीचौखरउधळणारी वापदमलािभऊनपळतानािदसतातएखादवापदगाठलअनमारलतरी या याजागीमीिदसलागतोमगयचाआनदहीउरतनाहीrsquo

दयोधनाच त याकळबोलणऐकनकणाचमनदरवल दयोधनाचअसलघायाळपकणानकधीपािहलन हत

कण हणालाlsquoिमतरातअसाभयगर तहोऊनकोसएककामपरथमकरrsquolsquoकायrsquoआशनदयोधनानिवचारलlsquo याक णाचीमतरीसपादनकर यालाआपलासाक नघrsquoदयोधनउदिव नपणहसलाlsquo याचीआताआशाक नकोस क णपाडवाचाबनलायराजमाता कती याची

आ याआहएवढचन हतरक णाचीबहीणसभदराअजनानवरलीयसवराजाकडनकरभारगोळाकर यासाठीक णाचीचतरगसनापाडवा यामागउभीहोतीrsquo

lsquoठीकआह याचाआपणिवचारक rsquolsquoिमतराततरीमाझाआहसकाrsquo दयोधना या नतरातअश तरळ याचाभास

झालाlsquoयाकणा याजीवनातत यािमतर वाइतकमोठकाहीनाहीिमतरामीबोलतो

यावरिव वासठवजोवरकणिजवतआहतोवर वतःलाएकटासमजनकोसतझीइ छापरीकर यासाठीहातझािमतरसदवत यापाठीशीउभाआहयाचािवसरपडदऊनकोसrsquo

lsquoवचनrsquolsquoस जनाचा वीराचा आिण तप याचा श द हाच गरा धरावा तच वचन

समजावrsquoदयोधनानपरमभरानकणाचाहातहातीघतलायाहाताचीपकडकणालाजाणवतहोती

दयोधनाचािनरोपघऊनकणजायलािनघालाअसता यानदयोधनालािवचारलlsquoयवराजराजसयय ालामीयायलाचहवकाrsquolsquoकाrsquolsquoजाऊनयअसवाटतrsquolsquoमलाकाजा याचीइ छाआहपणजावलागणारचततसकाहीमनातआण

नकोसतराजसयय ालाआलानाहीसतरसा या या यानीतझीअनपि थतीयईलचचचािवषयहोईलअनआम याराजमडळात याब लत यावरकोपहोईलrsquo

lsquoजशीआ ाrsquolsquoउ ािपतामहआचायआिणमहा माराजसयालाजातआहतआपणमागाहन

िमळनजाऊrsquoदयोधनालाहोकारदऊनकण वगहीआलापणराजसयय ाचािवचारमनातन

जातन हता

१४

खाडवपर थ हणजकौरवयवराजाचीमगयचीभमीघनदाटअर यानीआिणनाना व य वापदानी सप नअसलला तोभभाग याजागवर पाडवानी उभारललीराजधानीपाहन दयोधनाबरोबर गललाकणचिकतझालायमन या िकना यावरतीनगरीउभीहोतीमिदरराजवाडगोपरयाचीिशखरआकाशातझाळाळतहोतीभ यतटा या परवश ारातन इदरपर थात जात असता या ाराशीच एकश एक ह ीवागतासाठीउभहोत चदरापरमाण शभरधवलहव या यानगरीचस दयवाढवीतहो याय ासाठीपाचारण कल या राजासाठीपरासादउपल धहोतचारीवणासाठीमोठमोठ ाअितिथशाला िनमाण क याहो या या यामनोरजनासाठीनट-नतकाचवादक-गायकाचवा त य यानगरीतघडवलहोत

य शाळ या ारी मगल वा वाजत होती या य भमीत म यभागी कशलिश पकारा यासाहा यानशर ठय वदी थािपलीहोती कडआिणय शाला िसझा याहो या

य भमीचसव यवहारयथासाग हावत हणन यिधि टरानकाम वाटन िदलीहोतीय समारभावरल ठव याचकामदरोणाचायावरसोपवलहोतभोजनिवभागदःशासन साभाळीत होता य ासाठी आल या बरा णाचा व नपाचा स कारअ व थामाआिण सजय करीत होत दि णा कपाचाया या ह त िदलीजात होतीय ासाठीहोणा याअफाटखचावर िवदराचल होतआिण दयोधनकरभार घ यातगतलाहोता

शकडो बरा णा या त डन मतरो चार उठत होत य ात याआहतीनी त तझाल याय कडातनउठणारधराचलोटआकाशातचढतहोत

इतरसवय कमपारपाड यावरशवटीसोमयागाचािदवसउगवलाअगरपजचामानकोणालाजातोइकडसवनपाचल लागलहोतभी मानीवसदवपतरक णालाअगरपजचामानिदलायिधि ठरानक णपजाकलीतपाहनिशशपालसतापलाभरसभत यान क णाचीनाल ती कली क णानखप सयम दाखिवला पण िशशपालानमयादा ओलाडताच क णान आप या सदशनान िशशपालाचा वध कला य भमीतझाललातोवधपाहनसा याराजाचीमनभीतीनथरारली

या ा याशवट यािदवशीनपाचीएकचपगतबसलीहोतीचदनअग चासवाससवतरदरवळतहोता शकडो सवणासनानीती पगत सशोिभत कलीहोती प ती याअगरभागीभी मदरोण िदसतहोत िवदरा या शजारीकणबसलाहोता प तीमधनक ण िफरत होता प तीम य वाढ यासाठी आल या दासीसमदाया या अगरभागीदरौपदीिदसतहोती

िवदरकणाला हणालाlsquoराधयाजीवनाचसाथकझा यासारखवाटलrsquolsquoकशामळrsquo

lsquoअसा अलौिकक य योजण आिण पार पाडण ही का सामा य गो ट आहपवसिचताखरीजहीगो टघडतनाहीतकधीअसाय पािहलाहोतासrsquo

lsquoदयोधनामळचहाय पाह याचभा यलाभलrsquolsquoपवप याईदसरकायrsquoकणा यापानाजवळसकमारपावलआलीनकळतकणाचीद टीवरगलीसमोर

दरौपदी उभी होती दोघाची द टी एकमकाना िभडली होती दरौपदी या हातीप वा नाच तबक होत पदर ढळला होता तो यानी यताच वाढ यासाठी वाकललीदरौपदी न वाढताच उभी रािहलीकणाची द टी पानाकड वळलीआिण याच वळीया याकानावरश दआल

lsquoयाचकानदा याकडपाहनयrsquoकणानसतापानमानवरकलीदरौपदीप तीमधनभरभरजातहोतीक णसामोराआलाहोताक णा याचह यावरचआ चयकणाला णभरिदसल

कारणदस या णीक णदरौपदी यापाठोपाठजातहोतादरौपदी हातातील तबक सावरीत प तीबाहर आली ितन आत या महालात

परवशकलातोचित याकानावरहाकआलीlsquoदरौपदीऽऽrsquoदरौपदीनमागवळनपािहलक णालापाहताचित याचह यावरि मतउमटलlsquoक णामलाहाकमारलीसrsquolsquoहोrsquo क णानआजबाजलाकोणीनाहीयाचीखातरीक न घतलीतो हणाला

lsquo याकणाचाअसाअपमानकर याचीकाहीआव यकताहोतीकाrsquolsquoमग यानपाहावकशालाrsquolsquoतझापदरढळलाहा याचादोषन हतोआपलाअितथीआहएवढहीभान

तलाराहनयrsquolsquoक णा यालापािहलकीमाझासतापउसळतोकाकणासठाऊकrsquoक णकठोरहसला हणालाlsquoतलाकारणमाहीतनसलतरीमलाआहपदरढळलातोदोषतझापणपातक

या यामा यावर ग हाकायतर यान द टी उचावली क ण पा यागवानआिणकला याखोट ाअहकारापायीएकचक कलीस याचपातक या यामाथीकशालाघालतसतोपतीलाभलानाहीयाचाआताप चा ापहोतोनाrsquo

lsquoक णाSSrsquoदरौपदीओरडलीपणितचबोलणऐकायलाहीक णथाबलानाहीक ण पगतीतआला त हा पगत उठत होती जाणारा कण क णाला पाठमोरा

िदसलाक णजवळगलाआिण यानहाकमारलीlsquoराधयाSSrsquoकणवळलाक णदशनाबरोबर या याचह यावरआनदउमटलाक णानिवचारलlsquoम कामआहनाrsquolsquoनाहीआजआ हीजाणारयवराजदयोधनअनशकिनमहाराजथोडिदवसराहन

यणारआहतrsquolsquoभोजन यवि थतझालनाrsquolsquoअगदी यवि थत मी त त आह प वा नानी पोट भरल तरी या हातानी

प वा नाचा वादघतो याहातानाउि छ टलागतचतचधवायलािनघालोहोतोrsquoडा याहातानउ रीयसावरीतकणचाललागलाक णपाठमो याकणाकडपाहतहोतामखावरिचतापरगटलीहोती

१५

द योधन आप या महालात यरझारा घालीत होता महालात या आसनावरदयोधनाचमामाशकिनबसलहोतवआप याघा याडो यानी दयोधनाचीहालचालपाहत होत इदरपर थाहन यताच दयोधनान कणाला आण यासाठी आपला रथपाठािवला कणाची भट घ यासाठी तो उतावीळ बनला होता रथाचाआवाज कानीयताचसौधाकडधावततो हणाला

lsquoआलावाटतrsquoपरासादासमोरउ याअसल यारथातनउतरणाराकणपाहनदयोधनालासमाधान

वाटलतोमहालातयत हणालाlsquoमामाकणआलाrsquolsquoयवराजत हीआ ाक यावरकोणयणारनाहीrsquoकणमहालातपरवशकरताचदयोधन हणालाlsquoयिमतरामीतझीचवाटपाहतहोतोrsquolsquoक हाआलातrsquolsquoआ हीनकतचआलोrsquolsquoअनतातडीनमलाबोलावलतrsquolsquoतलाभटावसवाटलहाकायग हातसवाटलअसलतरबोलाव याब ल मा

करrsquoदयोधनाच त उदगार ऐकन कणाला आ चय वाटल दयोधनाजवळ जात तो

हणालाlsquoिमतरा तला भट यात मलाआनद नाही का तातडीन बोलावल हणन मी

िचततहोतो यामळमीिवचारलrsquoदयोधनाचारागथोडाशातझालातो हणालाlsquoबसrsquoकणाचीद टीशकनीकडगलीशकनीलावदनकरीतकण हणालाlsquo माअसावीमीआप यालापािहलनाहीपरवासचागलाझालानाrsquolsquoउ मrsquolsquoअनइदरपर थाचवा त यrsquolsquoअपरितमrsquo शकिन हणाला lsquoकणा तम याप ा आ ही सदवी त ही लौकर

िनघनआलातपणआ हालाआगरहामळराहावलागलrsquolsquoबरझालरािहलात त यवराजावरकरभार वीकार याचीजबाबदारीअस यान

य सपपयत यानािवशरातीन हतीअनायासशरमपिरहारझालाअसलrsquolsquoझालातरकणापाडवानीबाधललीमयसभाया प वीवरचआ चयआहअर

पाणी हणनव तरसाव नचालावतोपाणीनसन फिटकभमीआह ह यानीयईफिटकभमी हणनिनःशकपणपायटाकावातोपा यातगटाग याखा याचापरसग

यायचादरवाजासमजनजायलालागावअनिभतीवरआदळाविभतसमजनथाबावतोितथच ारअसावछछकणाततीमयसभापाहायलाहवीहोतीसrsquo

lsquo यासाठीतीमयसभाकशालाहवीमामाहजीवनहीचएकमयसभानाहीकानहाचाओलावा शोधायला जाव ितथ नहाऐवजी कटता पदरात पडावी यालािमतरमानावतोच वरीबनावावरासाठीतप चयाकरावीअनपदरातशापपडावतभा याचा िदवससमजावाअनतोचजीवनाचा अतठरावायाजीवना यामयसभचापर ययहरघडीयतअसता यामयसभलाकसलमह वrsquo

शकिनहसत हणालlsquoकणात यािमतराचहचझालतीमयसभापाहायलागलअसताव तरिभजली

पायघस नतपडलिभतीवरआदळलrsquolsquoमामाrsquoदयोधनानदटावलlsquoह एकटच न ह माझी पण तीचअव था होती पण यामळ पाडवाची भरपर

करमणकझालीrsquoदयोधनकाही बोलणार तोच महालात िवकणआलासा याचल या यावर

िखळलआप याभावाला-दयोधनाला-तोनमरतन हणालाlsquoदादातातानीबोलावलयrsquolsquoआताआ हीतरनकतचआलोrsquolsquoततातानाकळलआिण यानीमलापाठवलrsquolsquoितथकोणआहrsquolsquoकोणीनाहीफ तिपतामहआचायआिणिवदरकाकाआहतrsquoिख नतनहसतदयोधन हणालाlsquoआणखीकोणअसायलाहवठीकआहयतो हणावrsquoिवकणगलादयोधन हणालाlsquoबहतकनवपरमादहातनघडलअसावतrsquolsquoकणा याहातनrsquoकणानिवचारलlsquoदस या कणा या मा या नाहीतर तातानी एवढया तातडीन माझी आठवण

काढलीनसतीrsquolsquoदयोधनाचकतोसतrsquoशकिन हणालाlsquoसमराटाचत यावरकवढपरमआहह

मीजाणतोतअधळअसतीलपणडोळसद टीलातसमजायलाहवrsquolsquoतमलाहीमाहीतहोततिदवसगलमामातिदवसपरतयायचनाहीतrsquolsquoमलातसवाटतनाही याचत यावरचवडपरममीजाणतोrsquolsquoमगमा याबरोबरचलताrsquoगडबडीनउठतशकनीनिवचारलlsquoकठrsquolsquoताताकड यापरमाचापर ययत हालाहीयईलrsquolsquoआलोअसतोपणहापरवासभारीथकवाआलायrsquolsquoतचआपणिवशराती याकणातयणारrsquolsquoजशीआ ाrsquo

दयोधन णभरथाबला यानमहालातलीसदकउघडली यातलाएककठाहातीघऊनसदकबदकलीकणासहतोधतरा टरा यादशनालाजाऊलागला

महालातसमयापटव यातसवकगकझालहोत

१६

राजगहअनकसमया याउजडातउजळलहोत धतरा टरमहाराजा यासमोरिवदर बसल होत या यापासन जवळच भी माचायाच आसन माडलल होतदरोणाचायाची बठक मगािजनावर ि थर झालली होती अनक दासदासीआ साठीउ याजागीित ठतहोत

दयोधनआिणकणमहालातयताचदरोणाचाय हणालlsquoराजन यवराज दयोधन राधयकणासह यतआहत या दोघाची मतरीअभ

आहrsquoदयोधनालातऐकनसमाधानवाटलएरवी दयोधन यताच गभीर मदराधारणकरणा याभी म िवदर दरोणया या

मखावरचपरस नभावपाहनदयोधनाचमनमोकळझालसवानावदनक नहोताचधतरा टरानिवचारलlsquoदयोधनातआ याचसमजलअनराहवलनाहीमीत यावरिकतीहीरागावलो

असलोतरीयाअध यािप या यामनातलतझ पसदवमलासखावततझाआवाजऐकनखपिदवसझाल हणनतलातातडीनबोलावलrsquo

lsquoतातआप यालामाझीआठवणझालीयातसाथकवाटतrsquolsquoतजाऊदतझापरवासचागलाझालानाय ा यावातावरणाततझमनरमल

नाrsquolsquoकणाचरमणारनाहीतातअसाअलौिककय मीपािहलाचनाहीयोगानआिण

तप चयन िस बनल या शकडो िव ानाकडन य ाची दखरख होत होती हजारोबरा णा या मखातन उठणा या मतरानी भमीच न ह तर सारी स टी भारलीजातहोती याय भमी यादशनासाठीितथशकडोशर ठनपाचीरीघलागलीहोतीrsquo

lsquoयवराजसागताततकाहीचखोटअथवाअितरिजतनाहीrsquoभी माचाय हणालlsquo याय ा या पानसा ातप यभतलावरअवतरलहोतrsquo

lsquoबाबा रमीआता िनधा तझालोrsquo धतरा टर हणाल lsquoतझा सतापी सशयीवभाव तला तो य खपतो की नाही याची भीती वाटत होती त हाला कसलीकमतरतापडलीनाहीनाrsquo

lsquoकमतरतापडलीतरrsquoभी मिवदरदरोणाचायानीएकदमएकाचवळीदयोधनाकडपािहलदयोधना याचह यावरचि मततसचहोतlsquoकमतरतापडलीतीआम याचबळाचीताततोय पाडवानीघडवलातरीपार

पाडलाआ हीचसारीजबाबदारीआम यावरचहोती िवदरकाका याहातीसाराखचहोता िपतामहआिणआचायया यावरसवय समारभावरल ठव याचकामहोतभोजनिवभागदःशासनानसाभाळलाहोताकपाचायदि णादानकरीतहोतrsquo

lsquoअनतम याrsquo

lsquoमा यासवनपानीआणललाकरभार वीकारता- वीकारतामीथकनगलोrsquoसारमोकळपणीहसलlsquoकणातलाकोणतकामिदलहोतrsquoधतरा टरानीिवचारलlsquoमलाकाहीकामन हतमहाराज यामळयासवाप ामलाचअिधकय समारभ

उपभोगायलािमळालाrsquolsquoमहाराजrsquoदरोणाचाय हणालlsquoकणितथयवराजाचा नही हणनगलान हता

अगराज हणनतोआमितरतहोताrsquoिवदराचमनआनदलहोतत हणालlsquoबाळादयोधनामीआजसखीझालोतम याअनपाडवा यामनातलिकि मष

याय ाननाहीसझालय भमीतघडललतापसाच दशन मतराचशरवणअन स-सगतयाचापिरणामटळलकसाrsquo

दयोधनपढझालाहातातलाकठाधतरा टरा यामाडीवरठवीततो हणालाlsquoमहाराजयतानायिधि टरानीहाकठाआपणासाठीिदलाआहrsquoतज वीटपो यानीलम याचातोकठाचाचपीतधतरा टर हणालlsquoकठाrsquolsquoहोअ यतमौ यवानअशानीलम याचातोकठाआहrsquolsquo या यामनातलापरमभावहाचमोठाहाकठापाठिव याचीकाहीआव यकता

न हतीrsquolsquoतातrsquolsquoबोलrsquoधतरा टरानीआ ाकलीlsquoय भमीपाहनआ यापासनमलाहीएवइ छाझालीआहrsquolsquoकसलीrsquolsquoअसाराजसयय करावाअसवाटतrsquoदरोणाचाया याहस यानदयोधनानमागवळनपािहलदरोणाचायआप यामाडीवरचाहातउचावनहसतहोतहसआव नहोताचदयोधनानिवचारलlsquoकाहीचकलकाआचायrsquolsquoयवराजराजसयत हालाकसाकरतायईलrsquolsquoकाrsquolsquoयवराजधतरा टरमहाराजसमराटअसतानातोय त हालाकर याचाअिधकार

नाहीराजसयसमराटपदासाठीकराराचाय आहrsquolsquoदसरातसलाचभ यय करतायईलनाrsquolsquoज रrsquoदरोणाचायानीसमतीिदलीlsquoपणदयोधनाrsquoभी म हणालlsquoएवढयालौकरय कर याचमनातआणनकोसrsquolsquoकाrsquolsquoराजसयय ातसा यानीकरभार िदलाआह त िनधनझालआहत यानापरत

करभारसोसणारनाहीrsquoदयोधना याचह यावरवगळचहा यपरकटलदरोणाचायानातो हणालाlsquoआचायराजसयाचाहतकाटाअसतो हणालातrsquo

lsquoसमराटपदrsquolsquoअनतोय पाडवानीकलाआचायसमराटिकतीअसतातrsquolsquoसमराटएकचrsquolsquoमगधतरा टरमहाराजकोणकरभारदणारपाडवाचअिकतrsquolsquoयवराजrsquolsquoपरशराचीउ र ाआचायसतापनकाrsquoदरोणाचाय यापर नानगडबडलअनपि तआललातोपरसगकसाटाळावाह

यानासचनातकसबस हणालlsquoयवराज गरसमज होतोय खाडवपर थासह अध रा य याना

धतरा टरमहाराजानीतोडनिदल यारा या याआिधप यासाठीतोय कलाrsquolsquoअन यासाठीकौरवसामरा याशी ज ज राज एकिन ठ होत या यावर ह ल

क नकरभारवसलकलाrsquolsquoय ा यापिवतरकायासाठीतोकरभारिदलाहोताrsquoिवदर हणालिवदरकाकाबस याजागी यायनीती याव गनाक न यायनीतीचािव तारहोत

नसतोककवळा याचबर याखालीअनीतीनादतअसततीआकरमणकरतrsquolsquoयवराजकणालाबोलताहrsquoधतरा टर हणालlsquoतातशातपणऐकाrsquoिवदरावर द टीि थरावत दयोधनानमागउ याअसल या

कणाकड बोट दाखिवल lsquoकाका या अगराजावर भीम का चालन गला त करीतअसतानापाडवानाहामाझािमतरआहकौरवाचाअिकतआहहमाहीतन हतअसका हणाराचआहrsquo

lsquoसव राजानीकरभार ावा िवरोधक नयअसआ हीचकळवल होत कणीआ ाभगकलाअसलातर याचपरायि च rsquo

दरोणाचायानाआपलवा यपरकरताआलनाहीदयोधन हणालाlsquoआचायफारउिशरा िनरोपपाठवलाततोवर तमचअधराना क णा याचतरग

सन या पाठबळान पाडवानी िजकल होत कौरव सामरा या या िन ठपायी यानीआप यासाम याचािवचारनकरताशसरहातीधरल याराजानाअपमािनतपराजयसोसावालागलापाडवा याआ नकरभार घऊनयशालायावलागल राजसयययापढकौरवानाकधीचकरतायणारनाहीrsquo

भी माचायसतापानउगरबनलlsquoयवराजअमगळिवचारानीत हीभया याकलझालाआहातकौरवसमरा याच

शर ठ व िस कर यासाठीय ाचीगरजनाही हसामरा य वयभआह तसवानाातआहrsquo

lsquoएवढशर ठसामरा यआह हrsquoऔपरोिधकपण दयोधन हणाला lsquoमलामाहीतन हत िपतामह असलत अथहीन श दा या नादात ताताना डोलवत ठवलत मीअधपतरअसलोतरीडोळसआह िदसत तकळ याइतपतमलाशहाणपण िनि चतआहrsquo

lsquoयवराजrsquoधतरा टरश कपण हणालlsquoताल मा पण िवचारा िपतामहाना राजसय य ात या क णाला यानी

अगरपजचा मान िदला क रा याचा अिभमान या वळी कठ गला होताक समरा याचायवराज या याद टीलाकािदसलानाहीrsquo

lsquoअगरपजचा मान बलान तोलला जात नाही तो अिधकार धारण करणा याप षा याठायीस वगणाचाअिधकारअसावालागतोrsquoदरोणाचायानीिनणयिदला

lsquoअनतो याक णा याठायीत हालािदसलाआचाय यासभतक णाचािपताव वसदवहोता कपाचायाचीआठवण हायलाहवीहोतीभी मकासारखअनकराजयो यतच होत याची यो यता तम या यानीआली नाहीअन तो क णऋि वजनसताआचायनसतावराजाहीनसता यालाअगरपजचामानदऊनमोकळझालातrsquo

lsquoदयोधना यामहाप षालातओळखलनाहीसतोदवीगणानीसप नआहतोभगवानआहतोई वरीअवतारआहrsquoदरोणाचायानीसािगतल

दयोधना याहस यानसारसभागहदणाणनगलतो हणालाlsquoआचाय हा सा ा कार क हा झाला ही तम या अत ानाची सा वाटत

क हापासनक णभगवानझालातमचािपतामहाचाअन याचापिरचयक हापासनक हापासन या या अलौिकक गणाची सा त हाला पटली िशशपालवधापासनचनाrsquo

lsquoहrsquoिवदरिख नपणहसलlsquoतोिशशपालअसचकाहीतरीय सभतबोलतहोताrsquolsquoअन याच कारणा तव सव राजा या दखत िशशपालाचा वध झाला अन

सा यानीतोउघड ाडो यानीपािहलाrsquolsquoतलािवरोधकरायलाकणीहरकतकलीहोतीrsquoभी मगरजलlsquoएकालाठचलागलीकीपाठीमाग यानशहाण हावतवढशहाणपणबाळगल

हणनबरझालनाहीतर िशशपालाच जझाल तचमाझघडलअसत िपतामहमीिवरोधकलानाही याचएककारणहोतकौरवा नवरपोसललत हीसार यापाडवाचलाचारहोताrsquo

lsquoदयोधनाrsquoसत तभी माचायउभरािहलlsquo व थबसाrsquo दयोधनाचाआवाजतवढाचचढला lsquoहीपाडवसभानाहीकौरवाची

सभाआहसामरा या या यवराजालाबोल याचइथकाहीचपरयोजननाहीलाचारहटल हणनरागयतोलाचारनाहीतरकायकोण यामानान याय ालागलातततरीआठवासमराटधतरा टरमहाराजानाय ाचआमतरण ायला वतयिधि ठरानयायलाहवहोतपणआमतरणपाठवलनकला याह ततोअपमानजाणनबजनकलाहोतातमचान हकौरवसामरा याचाrsquo

lsquoदयोधनाशातहोसयमालािवस नकोसrsquoधतरा टर हणालlsquoसयमा याक ायानीचओलाड या ितथमी याचपालनकायकरणार या

जरासधाचपाठबळसदवकौरवा यापाठीशीहोत या यापराकरमापढ क णालाहारघऊन ारकलापळाललागल याजरासधाचावधकपटानएकाकीगाठन याक णानकरवलाअन यािशशपालानभीमाचआप यारा यात वागतकलआदरानकरभारिदला याचास याव तपणापायी गललाबळीयाआम याथोरमहा यानपािहलाकौरवा या परित ठपायी चिदराज िशशपालावा वध झाला अन कौरवा यासामरा याचीधरावाहणा यातयाआप याितघास लागारानीतचपचापसहनकलपाडवा यासामरा यापदालाआचायदरोणानीआशीवादिदलकौरवसभतअिभमानान

िन ठन परवश करणा या आप या राजानी नतम तक होऊन आणलला अपमािनतकरभारयाकौरवा या यवराजान वीकारलाअनकौरवा यामहाम यान िनमहा मािवदरान तो करभार पाडवा या परित ठसाठी खच कला ध य या पाडवाचीआिणया याब ीचीकौरवशर ठाकडनचआपलाराजसयय पारपाडणारपाडवखरोखरचध यहोततात यापाडवा याय कडातकौरवाचसामरा यजळतअसतानापािहलrsquo

lsquoकायबोलतोसतहrsquoधतरा टरपरबचनहोऊन हणालlsquo या दाहान मा या डो यातलअश क हाचआटन गल तमच नतरकधीच

उघडणारनाहीतअन तम यायास लागाराचउघडडोळ तम यासाठीदरवनकधीचिमटणार नाहीत क णा या नादानअन पाडवा या परीतीन धदावल याया भ यानीकौरवसामरा य क हाच पोख न टाकलय त कोलमडन पडताना त हाला पाहावलागणारनाहीएवढचतमचभा यआह याभा याचामलाहवावाटतोrsquo

lsquoब सकरदयोधनावाटल हणनहवतबोलनकोस यािपतामहानीअपरपारक ट घऊन हसामरा यउभ कल या िवदरानआपल बदिधसाम य यारा या यावभवासाठीवचल यायाहातानीसारीश तरिव ात हालािदली या यासवब लएवढअनदारपणाच उदगारसाधी कत तातरीबाळगrsquo दरोणाचाय हणाल lsquo हणआ हीसामरा यपोख नटाकलrsquo

lsquoहोत हीअनतम यासदभावानएकपडलिपतामह यानादोघसारखचदसरमहा माआ हीसदवजवळअसतो हणनआमच दगण यानाअिधक िदसतातअनपाडव दर अस यान त सदगणी भासतात तमचा तर पर नच नाही त ही सदवधमिनणयालाचबसललत हाितघा याथोरपणातसामरा यतवढढासबलrsquo

lsquoकायझालसामरा यालाrsquoभी मानीिवचारलlsquoकायझाल उघड ा डो यानी पाहा नाशरा -प ासाठी िपड घालावत तस

सामरा याच तकड कलत माझा िवरोध मानला नाहीत ताताना घरी बसवन यायधीि ठरावर राजमकट चढिवला असता तरी सामरा य एकसध रािहल असतवत याहातनतकडपाडायचअननतरभदघडला हणनहळहळायचrsquo

lsquoसघष टाळायला तवढा एकच उपाय होताrsquo िवदर हणाल lsquoरा य तोड याचीकणालाहौसन हतीrsquo

lsquoरा य वाटन दऊन शत त त होत नसतात पण त हाला तस वाटलक सामरा याची परित ठा असा लौिकक असणारी ही हि तनापर नगरी शत नाभयभीत करणारी वीराना आ ान दणारी तम या खोट ा व नापायी या नगरीलािन तज िन परभक न टाकलत यानगरी याआशरमातनशसरिव चधड िदलजायनभिमर णाथवीरतयार हावयाचजीभमीख याअथानवीरपरसबनायची याआशरमातनतमची ानगगचीसतरस झालीिजतपणीम यनतर या वगाचीिचतररगिव यातवीराचीमनरमलीरथशाळातननवनव तज वीरथ िनमाणहो याऐवजीया िन णात कलावताकडन शत ची घरदार उभी कलीत या म गजानी सवण-अबा यातोल या या यापावलानीरणभमीलाधडकीभरली यागजदरानासागाचसोटवाहनआण याचकाम िदलतशाती या वडापोटी तमचसामरा य िचरशातीचीवाटचालकरितआहहकसत हालािदसतनाहीrsquo

lsquoयालाउपायrsquoकिपतसरातधतरा टरानीिवचारल

lsquoमीशोधलाआहrsquoदयोधन हणालाlsquoकोणताrsquolsquoआ मघातrsquolsquoआ मघातrsquoधतरा टरउदगारलlsquoहोआ मघात याखरीज दसरामागनाहीताततो िवचारमनातआलातरी

मनातच ठवा याचा उ चार क नका या तम या िव वसनीय राजसभत बोललीजाणारीपर यकगो टपाडवा यामहालातपरित वनी या पानउमटतइथतम याबाजचकोणीचनाही यासाठी तमचामा यावरकोपझालाहोतातीगो टआजमीसागतो रा याची वाटणी अटळ िदसली त हा मीच पाडवाना जतगहात जाळनमार याचाकटरचलापरोचनाकरवीमीला ागहउभारलपण यािदवशीपाडव याघरातपरवशकरतझाल याच िदवशी यानासावधकरणार सदशयाचपरासादातनगलrsquo

lsquoयवराजrsquoिवदरकासावीसझालया याकडपाहतदयोधनहसलाlsquoकाकामीत हालाकाहीबोललोनाहीमा यायोजननसारला ागहपटलपण

घरभ ा यासाहा यानपाडव सरि त रािहलभररातरी गग याकाठीएक सस जानौकापाडवानातार यासाठीउभीहोतीकाकाआप या ानच नाभत-वतमानिदसतअसलतवढीमाझीश तीनाहीपणमीयवराजआहयवराजाचीद टीग डासारखीती णअसत ज हाती वध घत त हासावज िनि चतपण पजातसापडललअसततातयतोमीrsquo

lsquoिनघालासकठrsquolsquoकठही पणयाभमीतन दर िजथमानानजगता यईल यवराजपदाचा िवसर

पडलितथपाडवानीटाकल यािभ लासामरा यसमजनजग याचबळमाझनाहीrsquoदयोधनानपािहलबचनझाललधतरा टरहातात याकठयाशीचाळवाचाळवकरीतहोतlsquoताल हा कठा नीलम याचा आह जाितवत मणी आहत त त आपला गण

दाखिव याखरीज राहणार नाहीत त ही तो कठा ज र पिरधान करा नागा यािवळ यासारखातोशोभन िदसलनीलम याचा गणपर ययपाहारालाफारकाळवाटपाहावीलागणारनाहीदीडपरहरदीड िदवसदीडस तकाततोपर यय यतोनीलपरस नझालातरसामरा यपायीचालतयतनाहीतरसामरा याचीधळधाणउडनजातआतासामरा यनाहीचयायचझालतरकदािचतयाकठ ा यागणानचयईलज र याचीपरी ाबघायतोतातrsquo

दयोधनानपाठिफरवलीअनतोमहालाबाहरिनघनगलाकण या यापाठोपाठजातहोतादयोधन-कणिनघनगलआिणराजसभतएकचशाततापसरलीकाहीबोल याच

कणालाभानरािहलनाहीघसाखाक निवदराचश दउमटलlsquoभारीचसतापीअसयमीअसलतवतनाचापिरणामrsquolsquoिवदरथाबकाहीबोलनकोसrsquoधतरा टराचाआवाजउमटलािवदरान पािहल तो धतरा टरथरथरत उभ होत याचओठ णभरथरथरल

आिणश दउमटलlsquoएकदातरीमलास यऐकदSSrsquoहातातलानीलम याचा कठा धतरा टरान फकन िदला अधहातान फकललातो

कठा फिटका याफरशीव नदरवरजाऊनिभतीलाआदळलाधडपडतधतरा टरचालतहोत यानाआधारद यासाठीदासीधावतहो या

१७

दस या िदवशीसायकाळी दयोधन-महालात दयोधनशकिनआिणकणआलहोतदयोधनाचासतापिनवळलान हतातोकणाला हणाला

lsquoिमतरात याचपानगरीम यमलाआशरयिमळलrsquolsquoयवराजनगरीआपलीआह ितथआशरयशोध याचकाहीचकारणनाहीपण

सतापा याभरातrsquolsquoसतापा याभरातन हयानगरीतमलाआताराहावसवाटतनाहीrsquolsquoपणएवढीिनरवािनरवीचीभाषाकशालाrsquoशकनीनिवचारलlsquoआणखीकाय हायचयकालकायपरकारझालामाहीतआहनाrsquolsquoआहसा यापरासादाततीचचचाचालआहrsquolsquoतीचचाअखडचाललीतरीमला याचसोयर-सतकनाहीrsquo दयोधनउदिवगर

होऊन हणाला lsquoसा या िनदरलादखीलमी मकलोय व नातहीतोय तीमयसभाउभीराहतअनथालात हीकारणीभतझालाआहातमामाrsquo

lsquoमीभलहाचागला यायrsquolsquoहो त ही तरी मी या राजसयाला जाऊ नयअस हणत होतो पण त ही

आगरहकलातअनअपमानसोस याचीपाळीआलीनजरआडकाहीहीघडलअसततरी याचदःखएवढवाटलनसतrsquo

lsquoदयोधनाशातहोrsquoशकिन हणालlsquoमीतझासतापजाणतोपणस याकडदलक नकोसत राजसयाला गलानसतास हणन त यािवनातोय थाबणारहोताशत प ा याबळाकडडोळझाकक नचालतनाहीतउघड ाडो यानीअनसावधमनानपाहावलागतराजसयय ात यानीघडवललआप यास चदशनतलाघडलनाहीकाआजवर ज राजकौरव वरा या पढनमल होत तच राज यदिधाि ठरावरसवणप पउधळीतहोतनास चबळआिणसडाचीइ छानसतीतरमयसभततझी-माझीफिजतीकर याचधाडस याचझालनसत दयोधना यधीि ठरानराजसययक नतम याकौरव-सामरा यालाआ ानिदलयrsquo

lsquoकौरवाचबाहबळअजन यानामाहीतनाहीrsquoदयोधनउसळलाlsquoबाहबळखर पण कणाचशकिन उज या हातात या अगठ ा डा या हाता या

बोटानीचाळवीत हणालयधीि ठरावरछतरचामरढाळलीगलीसवराजानीआप यावभवािनशी पाडवापढ मान झकवली िपतामहानी क णाला अगरपजचा मान िदलानाहीदयोधनायाघटकलातरीबाहबळ याचचआहrsquo

कणशातपण हणालाlsquoशकिनमहाराजआपणएकगो टिवसरता याय ानआपणिदपलाअसालपण

यामळकौरवाना दबळसमज याचकाहीचकारणनाहीभी मानीअगरपजचामानक णाला िदला िकवा दरोणाचायानीय भमीचीसागता कली हणनएवढ यायलानकोउ ापरसगआलाचतरहचभी माचायदरोणाचायिवदरकपाचायपराणपणान

आम या बाजला उभ राहतील यात मला याि किचतही सशय नाही समराटधतरा टरमहाराजा यानस याआ नहीrsquo

शकिनशातपण हणालlsquoफारलहानआहस तअशीआशाक नकाकौरवसमराट अधआहतअन

राजमातनपितिन ठचीपटटीडो यावरबाधलीआहrsquoहणनकौरवपतरअधळआहतथोडचrsquoदयोधनानिवचारलlsquoउ रहवrsquoशकनीनिवचारलlsquoहोrsquolsquoकोरवपतरा याडोळसचालीलािवदरा यािनःस वनीतीचलगामघातलतअन

अधसमराटाचाराजरथिवदरा यासार यानशतकौरवा याअ वानीओढलाजातोrsquolsquoमामाrsquoदयोधनउठत हणालाlsquoथोड म पी राग शात होईल यवराज सतापान काही िस होत नाही

पाडवा या राजसयय ात या याकोषागाराची र नमोज यात ह हात गतल होतत हा तो सताप य त हायला हवा होता मयसभत पाया घस न पडला अनपाडवि तरयाचहसणउठलत हािभज याव तराचीलाजवाटायलाहवीहोती

lsquoअधपतरानोrsquo हणनभीमानवाटदाखवलीत हाडोळउघडायलाहवहोतrsquolsquoमामात हीस ाrsquolsquoनाहीदयोधनातदःखमलात याइतकचसलतयrsquolsquoयालाकाहीचकाउपायनाहीrsquoवतागानदयोधनानिवचारलlsquoशोधलातरआहज रआहrsquolsquoकोणताrsquolsquoसागतोrsquoशकनीनतीनम पातरभरलीआपलम पातरउचलन यचाआ वाद घतला

आप याताबस-पातळओठाव नजीभिफरवीतशकिन हणालाlsquoम सरखआहघrsquoदोघानीपलउचललकणानिवचारलlsquoय rsquolsquoनाहीrsquolsquoसामोपचारrsquolsquoनाहीrsquolsquoघातrsquoमितमतभीतीकणमखावरतरळलीlsquoनाहीrsquolsquoसागा मामाrsquo दयोधन उतावीळपण हणाला lsquoह तीन माग सोडन कोणताही

उपायसागाrsquolsquoमीखपिवचारकलाएकचउपायमलािदसतोrsquolsquoबोलाrsquolsquo तrsquoशकनीनसागनटाकलlsquo rsquoकण-दयोधनएकाचवळीउदगारलआिणएकमकाकडपाहलागल

lsquoअसपाहताकायrsquoफास खळवावततसाहाताचाचाळाकरीतशकिन हणालlsquoदयोधनातोपाडवशर ठयदिधाि ठर ताचा यसनीआह याला ताचआ ानदतो ितरयआहअन ितरय ताचआ ानकधीहीटाळीतनाहीrsquo

lsquoपणकोण यािनिम ानrsquolsquo यात िवचार कसला प यपरा तीसाठी एखादा य कर या िनिम ान

मयसभसारखसभागहउभार धतरा टरमहाराज यालाज रअनमती दतील ताचापटमाडलाजाऊदअनमगशकनीचकौश यबघrsquo

lsquoमहाराज मा असावीrsquo कण हणाला lsquoआपण वयान मोठ आपण प कळपािहलल अनभवलल हि तनापरापासन गाधार दशापयत या अमोल व तचम यमापन यापारकर यातआपणिन णातमाणसाचीपरी ाआप याइतकी दस याकणालातरीहीया ताचािव वासrsquo

lsquoिनि चतबाळगाrsquoआपलउ रीयसावरीतशकिनउभा रािहला या या वधकघा याडो यातएक वगळाचआनदपरगटला lsquoराधयामी नसता यापारीनाहीमीसबलराजाचापतर-गाधारदशािधपतीआहहिवस नकोसहि तनापरापासनगाधारदशापयतमीजोपरवासकरतोतो यापारासाठीन ह हचतकारणआहrsquo

lsquo तासाठीपरवासrsquoदयोधन हणालाlsquoहो तासाठी या भतलावर या समराटाची ऐ वयसप न लोकाची र नघर

अिधक सप न कर यासाठी व तरलकाराची दी ती वाढिव यासाठी भलोकीची र नतलमव तर सवणाच सबकन ीदारनाजकदागदािगन पवतीदासीया यासहयादशात यणा या यापा याच ताड याची वदळ गाधार-हि तनापर या िबकट वाटनचहोतrsquo

कण-दयोधनशकनीकडपाहतहोतशकनीचाअित-गौरवणअिधकचउजळलाहोता कश अगलटीची ती उच यि तरखा आप या तदरीत मगर होती डा याखा ावरच रशमी उ रीय डा या मनगटावर पटबध होऊन ळत होत या याशीचाळाकरीतशकिनबोलतहोता

lsquoिहमालया या पवतद या या कडकपारी या अ द वाटन हा परवास जातोमौ यवान नाना व त यतओ यानी लादल या उटा याअखड रागा या वाटव नचालतअसतात चोरा या भीतीन सदव सावधअसणार धन यबाणखड़गधर र कडो यात तलघालनआजबाज यापरदशाव न टहळणीकरीतअसतातसायकाळीसरि त जागा पाहन म काम पडतो पाली राहट ा उभार या जातात सवकाचीधावपळ उटाचओरडणघोड ाची िखकाळीणीया याआवाजानवातावरणगजबजनउठत शकोट ा पर विलत होतात अन परकाशान रातर उजाडत िदवसभरा यापरवासान थकलल जीव शकोट ा या उबा यात अन पवतराईव न यणा याअगबोच या गार यान सावध होतात उची म ा या सवनान आर त बनल यानतरकडावरएकवगळीचधदीपरगटतअनमग ताचापटमाडलाजातोrsquo

lsquo त बोलनचालन जगार याचा भरवसा कणी चाकण उदिव न होऊनहणाला

कणा मी सावध ती नाही या नाना दशी या तीबरोबर मीफास घोळवलआहत िपरयकरालाआप या सखीची अगपर यग जशी जाणवतात तशा फाशावर

कोरल यामदरामा यासरावल याहातानारातरीअधारातहीजाणवतातrsquolsquo तातयशिमळलrsquoदयोधनाचीआशापरगटलीशकिनउ रदणारतोचकण हणालाlsquoयवराज जगारा या साहा यान यशाची आका ा फ त मख आिण यसनीच

बाळगतात जगार हा करमणकीचा खळ आह मनोरजनासाठी याचा वापर हावाराजकारणात याला वाव नाही राजकारणात ब ी अन बाहबलाचाच पराकरम हिवजयाचसाधनअसतवीरानी याचाचअवलबकरावाहठीकrsquo

lsquoराधया यो य तच बोललास तझ अगदी बरोबर आहrsquo शकिन हणालाlsquoराजकारणात ब ीआिण बाहबलचशर ठ त यो ाआहस वीरआहस बदिधमानआहस राजसय य ात पाडवा या माग उभी रािहलली क णाची चतरग सना तपािहलीस हजारो नरदरआजआप या बळािनशी पाडवाचसाम य वाढवीतआहतजरासधासार या कौरवा या श तीचा पराभव झालायआज पाडवाचा रणागणातलापराजयतलासहजसा यावाटतोवाटलातरी यालाधतरा टरमहाराजसमतीदतीलयणा यापर यकघटकबरोबरपाडवाचबळवाढतय हनसमज याइतकाकातमखआहसआतारािहलीब ीितचाचउपयोगकरारालाहवाrsquo

lsquoमहाराज ब ीची दानस ा परहातानी पडत नसतातrsquo कण प टपण हणालाlsquoदब याअनअि थरहातानीचफासखळलजातातrsquo

शकनीन कणाकड रोखन पािहल या या नतरात िनराळाच िव वास उमटलाआपलहातउचावततहातिनरखीतशकिन हणाला

lsquoदबळहात हहात दबळयाहाताची िकमयामाहीतनाही हणनच हउदरारत या मखातन िनघाल याशकनी या ह तलाघवावर िव वास ठव म ानअि थरबनल यायाहातीज हाफासधरलजातातनात हातपवतासारखि थरबनतातहहातसाधजगारीनाहीतयाहाताचालौिकककतह तअितदवीअसाआह त हणजअठरा यसनातीलसवशर ठ यसनबाहबलाइतकचशर ठयाह त पशातकरकरणारफास पटावर घरगळन तक थ नाच लागतात त हा राजसभागहात न य करणा यानतकी यापद यासाचीआठवणहोतएकदाका त िपगट रगाचफासपटावर फकलजाऊन याचा पद यास स झाला की एखादी जािरणी तरी अिनवार ओढीनसकत थळीयावीतशी जगा या यामनाचीअव थाहोततो जगारी यिधि ठरयाफाशा यानादावरआपलभानहरलअनसव वपणालालावनमोकळाहोईलहतल ातठवrsquo

lsquoयाफाशाचाभरवसाएवढादताrsquoदयोधनानिवचारलlsquoमी बर ा तर जाणणारा कणासारखा यो ा नाही की यान कवचकडला या

भरवशावरशत नासामोरजाववीराचारथहवातसानऊनशत गाठ याइतपतमाझसार यनाहीतलामदतकर यासफ तहीचिव ामा याजवळआहमा याजीवनातयाचािव वासदतायईलअशीएकचकलामला ातआहितचालाभ यायचाकीनाहीहतठरवrsquo

lsquoफाशचसाम यएवढबलव रअसतrsquolsquoबलव र यवराज हफासपडतातखालीपण फरफरतातसवावरयानाहात

नाहीततरीहातअसणा याप षानातदीनबनवतातभलोकी यापटावरिवखरणारह

फासिद यलोकीचिनखारचअसतातह त पशालाशीतलकरणारहफासपरितप ाचकाळीजच थड करवन टाकतात याच बळ रणागणावर या यो ाप ा परबळश तराप ाअमोघआह दयोधना या लपटयिधि ठराला ताचआ ान दआिणयाहाताचलाघवबघराजसयय ानपरम झाल या यापाडवाचपाचीराजमकटमा या ता यास गट ाक न याचिव तारललरा यत यापायाखालचापटकलानाहीतरयाशकनीलािवचारrsquo

lsquoअनहच यायिधि ठरानकलतरrsquolsquoअश यrsquo तवढ ाच खबीरपणशकनीनसािगतल lsquoराधयाया ताततनवखा

आहसअनिभ आहसचारबाणसोडताआलखडगाचचारवारजमलकीसा यानाचआपणयो आहोअसवाटलागतपण त धयरणागणावर िटकतनाहीनौबती याआवाजानरणभमी यादशनानअशावीराचाथरकापहोऊनजातोयो ाला म यचभयअसनचालत नाही म यलासमोर पाहताच याला वाढावलागत तो स कारयाला जपावा लागतो रणनौबती या आवाजान यो याला फरण चढत म यचािवचारनकरतातोशत ला िभडतो त यानजोपासल या स कारान पचक याणीउम ाघोड ावरदबळाजीवकधी वारहोईलकायाफाशानास कारअसतातमीअ िव तिनपणआहअसललघालव याप ागमावललिजक याची याचीबलव रइ छाअसत यालाच हफासवशहोतातपापप याचीमडकीशोधीतपोटभरणा यायादब यायिधि ठरालाया तातयशकसलाभलतमाझचआहrsquo

कणिन रबनललापाहनआनदानदयोधनानिवचारलlsquoमामापणतातयालासमतीrsquolsquoकाल या त या पराकरमान याच डोळ उघडल आहत कदािचत त समती

दतीलही पण कोण याही पिरि थतीत ही सारी गो ट त त या िप या या कानावरघालणइ टआह याचीअनमतीिमळालीकीजयआपलाचrsquo

दयोधनसलगीन हणालाlsquoमामाआता तम याखरीजआधार नाही त हीच ही गो ट ताता या कानावर

घालाआप यालातचागलसागतायईलमलापटवनदणकठीणजाईलrsquolsquoठीकआहत िचताक नकोसय अन तराजमा यआहतराजनीतीला त

ध नहीआहधतरा टरमहाराज यालािनि चतपणसमतीदतीलतकामतमा यावरसोपवउ ासयोदयानतर या यास लागारानी याना भट याआधी तलासमराटाचबोलावण यईल त हा तज र ितथ य या वळी ताची भिमका मी तयारक नठवललीअसलrsquo

दयोधनालाआ वासनदऊनशकिनिनघनगला

दयोधनानसमाधानानकणाकडपािहलकणसिचतिदसतहोताlsquoिमतराrsquoकणानवरपािहलउठततो हणालाlsquoयवराजहा तमलापटतनाहीहामागवीराचान हrsquo

lsquoदसराकाहीमागसचतोrsquoदयोधनानिवचारलlsquoसचलाअसतातर ताचास लामीऐकतबसलोचनसतोपणसागावसवाटत

परतएकदािवचारकरसपणिवचाराखरीजयातपाऊलटाकनकोसजगारअनचािर ययाअशा दोन गो टीआहतकी यात पाय टाक याआधी िवचारकरावा नतर पायमाघारीघतायतनाहीयतोमीrsquo

दयोधनाचा िनरोप घऊनकण वगही गलातरी ताचा िवचार या यामनातनजातन हता

१८

सयाच तजआकाशातचढतहोतहि तनापर या िदशन दयोधना यारथातनकण दयोधनभटीसाठी जात होता शकनीन सचवलला आिण दयोधनान मानललाताचा बतरिहत हावाअसकणालावाटतहोतसमराटाना पतरपरमअसलतरी

िवदरा यास याखरीज त िनणय घत नाहीत हकणाला परत ठाऊक होत िवदरतालाकधीही समती दणारनाहीयाचीखातरीहोतीकदािचत ताचा बत राधय

फस यानदयोधनानरथपाठिवलाअस याचीश यताहोतीरथराजपरासादा याउ ानातिशरलाउ ानातनिफरणारमोराचताडझाडीतन

उठणार याचआवाजकणालामोहवीतन हतरथराजपरासादासमोरथाबलाकणउतरलापाहतोतोदयोधनपरस नमदरनपरासादा यापाय यावरउभाहोताकणरथातनउतरताचतोभरभरपाय याउत नकणाजवळआलाकणाचाहात

धरीततो हणालाlsquoिमतराचलखपबोलायचयrsquoकणासहदयोधनमहालातआलासवदासदासीना यानबाहरघालवलआिणतो

हणालाlsquoिमतरातातानी तालासमतीिदलीrsquolsquoखरrsquolsquoएवढचन हतर वभवशालीअलौिककअस तगहउभार याची यानीआ ा

िदलीआहrsquolsquoयाबतालािवदरानीसमतीिदलीrsquolsquoछानकाकायालाकधी समती दतील या यापासन हा बत तर सपण ग त

राहायलाहवासविस ताहोईलत हाचत यानाकळलrsquolsquoयवराजमाझथोडऐकताकाrsquolsquoसागमलामाहीतआहतिवरोधकरणारतहीऐकायलामाझीतयारीआहrsquolsquoठीकआहमीकाहीबोलणारनाहीrsquolsquoहिवरोधाप ाहीभयानकआहएवढारागमा यावरक नकोसrsquolsquoनाही यवराजमाझारागनाहीपणअस याचोरवाटाचाआशरयवीरानी घऊ

नयअसवाटतrsquolsquoचोरवाटकसलीिमतरा तराजमा यआहrsquolsquoसप ीचा मोह सोडन ती उधळ याची ताकद यावी इतपतच राजानी त

िजक यासाठीखळायचानसतोकरमणक हावीआिशरतानाधनलाभ हावाएवढाचयालाअथ यापलीकडजाऊनयrsquo

lsquoठीकआहआपण ताचाबतर क rsquoकणआनदला याउ राची याचीअप ान हती

lsquoयवराजमलातमचाअिभमानवाटतोrsquolsquoिनदानएकािमतरालातरीअसवाटावहकाथोडझालआता यापढ यावरच

समाधान मानायला हव पाडवाची स ा हळहळ वाढत जाईल त आपण उघ ाडो यानीपाहअन या यावाढ यासाम याबरोबरकौरवसामरा यगरासलजाईलत हा िनल जपण पवणीआलीअस समजन पदरी पडलल दान घऊन त त होऊआप या दोघा या पराकरमाची बलव र इ छची तीच सागता असल तर यालापायबदघालणारकोणrsquo

lsquoपण ताखरीजदसराकाहीउपायनाहीकाrsquolsquoतसागतोसतलािदसतोrsquolsquoनाहीहखरपणतरीहीहाजगारमलापटतनाहीrsquolsquoकमकवतमनालाजगारनहमीचभडसावतोrsquolsquoकमकवतमनमाझrsquoकणछाती दावत हणाला lsquoिमतराअजनयाकणाची

पारखझालीनाहीिमतरासागकी याइदरपर थावरचालनजायच हणनबरोबरदळिकतीआहयाचािवचारमा यामनातयणारनाहीशत परबळआहहमी यानीघणारनाहीहाकणशत वरतटनपडलाएवढचतलािदसलrsquo

दयोधनहसतहोताकणानसतापनिवचारलlsquoकाखोटवाटतrsquolsquoनाहीखोटनाहीवाटतrsquoदयोधनगभीरझालाlsquoपणिमतराजगारआणखीकायवगळाअसतोrsquolsquoजगारrsquolsquoनाहीतरकायशत बलव रअसताही यावरतटनपडणहाजगारनाहीrsquoकणचिकतझालाहोताlsquoिमतरायाजीवनातअशीकोणतीगो टआहकीजी जगारनाहीरणागणात

कोणताशत समोर यणारआह या या खचल यापर यचलाकोणताअघोरीबाणजोडलाआह हकामाहीतअसतजय-पराजयमाहीतनसताशत वरवीरचालनजातोतोजगारनसतो तझाज महोताच तड ामातन तलाजलपरवाहावरसोडनिदल तो त याजीवनातील खळलला जगारच न हका ससारातजोडलली प नीमानलला िमतरतोडलला सबधहाहरघडी खळ याजाणा या ताचाचभागनाहीकािमतराउभआय यपावलोपावलीजगारखळ यातजाततीदानटाकतजा यातभयवाटतनाहीपटावर याजगाराचभयवाटतrsquo

lsquoयवराजबोलनचालन जगार याचदान कणा याबाजनपडणारयाची वाहीकोणदणारrsquo

lsquoअरजगार हणजिजकणनाहीतरहरणयादवा याफाशानीहरवललिजकिकवाअसललह दो हीलाहीमाझीतयारीआहrsquolsquoठीक ततर तrsquoकण हणालाlsquoतिचताक नकोसया तातजयआपलाचआहआतालौकरातलौकर तगह

कसउभारलजाईलितकडल ायलाहवह तगहमयसभप ाशर ठअसलितथ

पाणीिदसतअसतापाणीचराहीलभमीअसणारनाहीिभतिदसतअसता ारराहणारनाही फिटकभमी फिटकाचीच राहील यावरपाय ठवलाअसताजल पशघडणारनाहीrsquoदयोधना याडो यातसडाचतजपरगटलहोतचह यावरहसहोतlsquoकणा यामतपाडवानामा या तगहातपायटाकदडो यासमोरपाणीिदसतअसताआप यापावलानीगटाग याखा यालागतीलिभतमाहीतअसनतीवरम तकफोडन यावलागल फिटकभमीवर उभ राहनही पायाच बळ सर यान याच भमीवर ढासळावलागलचलिमतराआताअवधीफारथोडाआह तगहाचीजागामामानीिनि चतकलीआहतपढगलआहततीजागापाहायलाआप यालाजायचयrsquo

दयोधनासहकण तगहाचीसकि पतजागापाहायलागला

रातरी कणआप या श यागहात म पान करात बसला होता अधीरथाबरोबरद मव षकतशत जयया याशीमनसो तग पामार यानकणा यामनावरचदडपणखपकमीझालहोततोचवषालीश यागहातआलीकणानित याकडपािहल

कणानिवचारलlsquoवळझालाrsquolsquoहोसासबा चपायचपीतहोतrsquolsquoआईझोपलीrsquolsquoनाहीजा याआहतrsquolsquoमगझोपपयतथाबायचकीनाहीrsquolsquo याचनको हणा याrsquolsquoकाआईकाय हणालीrsquoवषालीउ याजागीलाजलीकणानकलतहोऊनवषालीचाहातपकडलाितलाआप याशजारीबसवीत यान

िवचारलlsquoसागनाrsquolsquoअहrsquoवषालीआणखीलाजलीlsquoसागावलागलrsquoकणानहटटधरलाlsquoकाय हणालीआईrsquoवषालीचाचहरागोरामोराझालातीक टान हणालीlsquo या हणा यातोवाटपाहतअसलrsquoकण मोठ ान हसला आिण वषाहलीला जवळ आढात असता ध का लागन

मचकावरचाम ाचापलाकलडलाम साडलवषाली हणालीlsquoपलासाडलानाrsquolsquoजगारातलाएकपलासाडला हणनझारीिरतीहोतनाहीrsquolsquoकसलाजगारrsquolsquoसाराचजगारतझा-माझािववाहहाहीएकजगारचrsquolsquoकायबोलताrsquolsquoआजचमलात ातझालrsquoकणहसन हणालाlsquoवसआपणश यागहातहसतो

आहोतआनदातआहोतआणखीकाही वळानभाडणारनाहीकशाव नहा जगारचनाहीकाrsquo

lsquoफारऐकलउठाlsquoवषाली हणालीlsquoरातरफारझालीrsquoकणउठत हणालाlsquoजगाराचकायrsquolsquo याचा िवचार त ही क नकाrsquo वषाली हसन हणाली lsquoश यागहात फास

तरी याहातीअसतातप षाकान हrsquoकणानपािहलवषालीश यागहाचीसमईशातकरीतहोतीउजडमदावतहोता

१९

दयोधना या सकि पतय ा याआिण तगहा याकामाला स वातझालीराजपरासादासमोर पाडवाचाय मडप िफका पडावाअसाभ य मडप उभार यासाठीकाम स झाल राजपरासादा या िव तीण उ ाना या एका भागात तगहा याउभारणीला स वात झाली शकडो िन णात कारागीर िश पी या कामावर होततगहा याकामावरल ठव यासाठी हशारआिण त पर सवकाची नमणकझाली

होतीदयोधनाला याखरीजकाहीसचतन हत

तगह तयार झाल शकडो कोरीव तभानी त तगह तोलल होत या याकमानीवर सवणाम य वडयर नजडवन िचतरिविचतर वलप ी िचतारलीहोती यासभागहाला अनक ार आिण अनक वातायन ठवली होती सभागहाच महा ारर नािकतसवणानमढवलहोत तगहा यािभतीवर तपटाचीसबकिचतरिचतारलीहोतीपरवश ारावर तखळतानाचिशवपावतीिचतारलहोतसभागहा याबठकीचीजागाअधचदराकतीआयोजलीहोतीसभागहा याजिमनीपासनथोड ा उचीवरतीबठकहोती याबठकीवरशकडोसवणासनचढ यापाय यानीमाडलीहोतीम यभागीसमराटासाठीमोतीलगाचछतरचामरअसलल र नजिडत सवणिसहासन ठवल होतचढ या पायरीन माडलली ती अधचदराकती बठक अशी होती की कोण याहीथानाव न तगहातमाडलला पट प ट िदसावासभागहातजाताचसमराटा यािसहासनामाग फिटक-िभतीवरिचतारललभ यिचतरडो यातभर यािचतरातपखपस ननागावरझपावणाराग डदाखिवलाहोता

याअधचदराकती बठकी यासमोरचकचकीत फिटकभमीवरह तदतीकोरीवकाम कललीन ीदारमोठीआसन ठवललीहोती चदनाचचौरग ठवलहोत यावरपसरलल तपटस गट ाफासिदसतहोत

तगहआतापरझालहोतदयोधनकणासहसमाधानान त तगहपाहतहोता त तगहपाहतअसताना

दयोधना याचह यावरचसमाधान प टपणिदसतहोततोकणाला हणालाlsquoकणाया तगहातकाहीकमतरतावाटतrsquolsquoनाहीयवराज तगहसवाथानपिरपणआह तगहाब लमा यामनातमळीच

आकषणनाहीपणह तगहपािह यावरआपणस ाफासघोळवावतअसवाटतrsquoदयोधनहसलाlsquoआताफारकाळवाटपाहावीलागणारनाहीमामानीस तमीचा महत िनवडला

आहrsquolsquoएवढ ानजीकचाrsquolsquo यात काय अवघड आह य ाची सव तयारी झालीच आह कालच तातानी

िवदरानाइदरपर थालाजाऊनपाडवानाघऊनयायलासािगतलआहrsquo

lsquoिवदरा याकरवीआमतरणrsquolsquoहोराजसयय ातपाडवथकलआहतइथयतीलचारिदवसराहतील याचा

शरमपिरहारहोईलन यगायन तयात याचमनोरजनहोईलrsquoमागपावलाचाआवाजझालादयोधनानवळनपािहलदयोधनबधिवकणआतयतहोता यानसािगतलlsquoमहा मािवदरकाकायतआहतrsquoदयोधनानकणाकडपािहलlsquoपािहलस िमतराआम याकाकाना कवढआय यआह तrsquo िवकणाकड वळन

दयोधन हणालाlsquoयऊदतपणइदरपर थालातजाणारआहतनाrsquolsquoहोसवतयारीझालीआहमीहीबरोबरजातआहआजभोजनझा यानतरrsquoिवकणालापढबोलताआलनाहीमहा ारातनिवदरआतयतहोतिवदराचाचहरािचताकरातहोतादयोधनानवदनकलकणानदयोधनाचअनकरणकलदयोधन हणालाlsquoकाकाबरझाल त हीआलात त त हीएकदा ह तगहपाहायलाहवहोतrsquo

िवदराचाहातध नअधचदराकतीसभा थानापढ नततो हणाला lsquoपाहाकाकायासवसवणिसहासनावरआमितरतराजबसतीलकौरवशर ठअसतीलसमोरपाय यावरम यभागी ज िसहासन िदसत ना ितथ समराट बसतील या या जवळ यासवणिसहासनावरभी माचायअसतीलतम यासाठीमातरनहमीचीताता याजवळचीजागाठवलीनाही त प टिदसावा हणन तालगतहसवणासनमडलआहrsquo

थकललिवदर हणालlsquoयवराजधतरा टरमहाराजानीपाडवानाआमतरणद यासमलाआ ाकलीयrsquolsquoतमलामाहीतआहकाकािकबहनामीचतोआगरहधरलामीतातानाआवजन

सािगतलकीतम याखरीजदस याकणालापाठवनकाrsquolsquoअस यागो टीतमलारसनाहीrsquolsquoकारसनसायलाकायझालपाडवा याराजसयाततरतमचाआनदरसओसडत

होताइथहीय होणारआहमयसभऐवजी तगहआहrsquolsquoहातमचा तआिणय खराअसतातरमीहषानइदरपर थालागलोअसतोrsquolsquoमगहाखराय नाहीऐककणाकाकाकाय हणताततrsquoदयोधनहसलािवदर हणालlsquoदयोधनामाझऐकहा ततघडवनकोसिनदानपाडवानाइथआण याचमला

सागनकोसrsquolsquoकाकामीत हालाकोणसागणारतातानीसािगतलमीनसतसचिवलrsquolsquoतचतपणहामाझाआगरहकशालाधरतोसrsquoकाकात हालाआम याप ापाडवाचपरमअिधकत ही याचपाठीराखrsquolsquoमीकसलीपाठराखणकरणारrsquoदयोधनाचहा य णभरिवरलपण णभरचlsquoवाकाकात हीपाठीशीनसतातरला ागहातनतवाचलनसतत ही

नाव ठवली नसती तर त गगापारकस गलअसत मलासगळ माहीतआहकाकाrsquo

lsquoअनतरीहीमलापाठवतोसrsquolsquoहोजस त ही पाडवाच िहतकत तसच ताताचस लागार त ही पाडवापासन

काहीलपवनठवणारनाहीअनमा यावरिव वासघाताचाआरोपयणारनाहीrsquolsquoकणाहास लातझाकाrsquoिवदरानीिवचारलlsquo याचाकाहीयातसबधनाहीकाकाrsquolsquoकणाहा तझास लाकाrsquoपरत िवदरानी िवचारल lsquoअनहो हणनउ र िदल

तरrsquoिवदरमानहलवीत हणालlsquoमलापटायचनाहीतअसा ताचामागअवलबणारान हसतय प करशील

पण तrsquolsquoमगमलाकशालापर निवचारलातrsquoकण हणालाlsquoकाकातातानीसािगत यपरमाण त ही इदरपर थालाजासमराटयिधि ठराना

सवसागा ताचआमतरण ा याना हणावय ह िनिम आह त हआ ानआह य भमीत या सगरास भोजनासाठी याना बोलावल नसन त खळ यासाठीयाना पाचारण कलय याना सागा हणाव सबलपतर गाधारदशािधपती शकिनमहाराज तालाबसणारआहतअ िव तिनपणअशी याचीकीतीआहतकतह तहणजआप या इ छनसारफास टाक यात िनपणआहतअितदवी- हणजमयादचउ लघनक न तखळणारा-असाही याचालौिककआह या याबरोबर तखळणहणजसा ातपराजयभोगणहसार यायिधि ठरालासागाआिण ताचआमतरणास मानान यासवानाघऊनयाrsquo

दयोधना या बोलानीकणआशरचयचिकतझाला होता दयोधनान ताचसाररह यचिवदरानासािगतलहोततोनराहवन हणाला

lsquoयवराजअसािनरोपपाठिवलातरकोणतास तखळायलाआपणहनयईलrsquolsquoस यणारनाही पणतो यईलआप या हातानआपलसव व हरल हरावच

लागलकारणतो ताचा यसनीन हतरखोटासमराटहीआह यासमराटपदासाठीतरी याला तातउतरावचलागलrsquo

lsquoसमराटपदाचाकायसबधrsquolsquoकाय सबध िमतरातो यिधि ठरएकदा हआ ाननाका दअनमौजबघ

ितरयकधीही ताचआ ाननाकारीतनाहीअनजो ितरयनाही यालासमराटबन याचाअिधकारनाहीनाहीिमतरा यायिधि ठरालायावचलागलrsquo

दयोधनमोठ ानहसतहोतािवदर तगहाबाहरजाईपयततोहसतचहोता

२०

द योधनाच भाकीत खर ठरल इदरपर थाहन िवदराबरोबर पाडव आप यापिरवारासहहि तनापरालाआलकौरवा या राजपरासादातचपाडवाचवा त यहोतय ासाठी आल या राजाना पाडव-कौरवाच त स य पाहन समाधान वाटत होतपाडवा या सखसोयीत कोणतीच कमतरता ठवली न हती सगरास भोजना यासामदाियकभ यप तीन यगायनाचीकरमणकयातपाडवसखीहोत

य ाची सागताझालीआिण या रातरी पाडवआप याशयनगहात सशरा यगायनऐकतश यवरपडनरािहलि तरया यासहवासात यानीतीशभरातरसखानघालवली

उषःकाली वतािलक तितपाठक लागलअसता पाडवजागझालआहिनकआटोपनतधतरा टरा याभटीसाठीराजगहातगलराजसभतभी माचायदरोणाचायिवदरयाखरीजदयोधनिवकणतथहोत मकशलझा यानतरधतरा टर हणाल

lsquoयिधि ठरा यवराज दयोधनान या य ाबरोबरच तोरण फिटका नावाच तगहउभारलआह या तगहातजाऊनआज यासखाचाआ वाद याrsquo

यिधि ठरानसमतीदत हटलlsquoआपलीआ ा तगहाब लमीहीऐकलय ताचआमतरण वीका नचमीइथ

आलोयrsquo

ज हा यिधि ठरा या समवत धतरा टर तगहात गला त हा तथ सार राजमानकरीपरिति ठतनागिरकसभम यआपाप याआसनावरबसलहोतधतरा टराचाहाताध नसजय यानासभागरहातनतहोता गहाचीरचनासमजावनसागतहोतातगहातअनक कशल तकारतो त पाह यासाठीगोळाझाल होतयासवाचा

पिरचययिधि ठराशीक नद यातआलाधतरा टरमहाराज िसहासनावर बसताच सार परत आपआप या जागी बसल

तगहातशाततापसरलीदयोधनउभारािहलाआिण हणालाlsquoतातआप याआशीवादान तगह तासाठीिस झालआहहाअलौिकक त

पाह यासाठीआमितरतराजराजनगरीचपरिति ठतनागिरककौरववीरगोळाझालआहत या तात भाग घ यासाठी राजसय य क न समराट बनलल यिधि ठरमहाराजआप याबाधवासहइथआलआहतया तालाआशीवादद यासाठीिपतामहभी ममहा मािवदरदरोणाचायकपाचाया यासारखशर ठइथआलआहत तालाअधीरबनल यायासभागहालाआपलीआ ा हावीrsquo

धतरा टरचागभीर वरउमटलाlsquoमलानो त हणजकलहाचमळआह म यच ारआहअसमलाअनकानी

सािगतलयपण तराजमा यधममा यअस यानचमीया तालाअनमती िदली

आहत हा नहब ीनआिणमोक यामनानहा तखळाrsquoदयोधनाचीद टीयिधि ठरावरगलीयिधि ठरउभारािहला यानदयोधनालािवचारलlsquoमाझ त कणाशीहोणारवमी िजकल यापणाचीहमीकोण दणार हपरथम

मलासमजायलाहव यानतरमी तगहातउतरनrsquoदयोधनान प टश दातसािगतलlsquoह भपत तला आधीच सािगत यापरमाण माझ मातल सबलपतर

गाधारदशािधपतीशकिनमहाराजआप यासह तखळतीलअनआपण तातजपणिजकालतमीपरवीनयामा यावचनालाहीसभासा आहrsquo

शकिनआप याआसनाव नउठलतयिधि ठराला हणालlsquoयिधि ठरामीत यासह तखळायलातयारआहसविस ताझालीआहrsquoयिधि ठरानएकदासभव नद टीिफरवलीतो हणालाlsquoशकिनमहाराजसमराटानीस वातीलाचसािगतलयकी तहपापाचमळआह

तकारनहमीचकपटाचाअवलबकरतातrsquoशकिनहसलlsquoराजात ानीआहसयाजगातलआ ानअसचअसत िव ानअिव ानाला

अ तर अकता तरालाअनबलवानदबलालाअसचआ ानदतअसतोतलामाझीभीतीवाटतअसलतरयाचवळी तातनपराव होrsquo

णातयिधि ठराचीमानताठझालीआपलउ रीयसावरीततोपाय याउतरततपटाकडजातअसता हणाला

lsquoमी तालातयारआहrsquoशकनी या चह यावर िवजयाचा आनद परगटला आिण तोही पटाकड चाल

लागलासभा थानासमोरठवल या तपटाकडसवाचल वधलहोतजथ तपटमाडला

होता तीभमी उणाव तरानआ छादलली होती यिधि ठरानआपलीजागा घतलीया यामाग भीमअजन नकल सहदव िचताकरात मदरन बसल पटा या दस याबाजलाशकनीनजागाघतली

शकनीन एकदा सभा थान िनरखल यिधि ठरावरची नजर न काढता शातपणआप या बोटातील अगठ ा काढ या आिण या जवळ या आसनावर ठव यासभा थाना याखालीपटानजीकबसल यािवदराकडपाहनपटावरचफासहातीघतलउलटीमाडीघालनशकनीनफास घतललहातकानाजवळ नलआिण तफासहातातघोळवलागलाशकनीचाआवाजउमटला

lsquoबोलराजातझापणबोलाrsquoयिधि ठराचाहातग याशी गलाहोता याहाताचा पशग यात याअम य

हारालाझालायिधि ठर हणालाlsquoहाम यवानहारमीपणालालावतोrsquoशकनीनफासघोळवलआिणपटावरफकलसा याचडोळपटालािभडलआिण

शकनीचाआवाजउठलाlsquoराजामीडाविजकलाrsquo

दयोधना यामखावरिवजयीि मतउमटलयानजवळबसल याकणाकडपािहलकणाचकतहलवाढलहोत या याचह यावरि मतपरगटलहोत

पवताव न िशलाखड सटावा आिण पवतउताराव न जात असताना अनकिशलाखड यान सोबत यावत तस ग यात या हारापाठोपाठ दास दासी गोधनऐ वययासहआपल रा यहीह न यिधि ठरमोकळाझालापण ितथ याचपतनथाबणार न हत सार हर यावर यिधि ठराची द टी आप या पाठीशी बसल याभरा यावरिखळलीआिणएकापाठोपाठपणालालावललनकलसहदवहीिजकलगलयिधि ठरालाकायपणालालावावहसचनाशकिन हणाला

lsquoराजाथाबलासकासावतरभावानापणालालावलसआिणभीमअजनसरि तठवलसहाचतझाधमrsquo

यिधि ठर याबोलानी सतापलाआिणभीम-अजनानाहीपणालालावनमोकळाझालापणतिजकताचशकिन हणाला

lsquoराजातसारहरलासrsquolsquoनाहीमीसव वहरलोनाहीअजनमीइथआहया दहानआिणमनानफ त

धमचआचरलाआहआतामी वतला पणालालावतोयमा या पवप याईवरमीतातगमावललपरतिमळवीनrsquo

पणतीही यिधि ठराचीभरातचठरली ताचफास यिधि ठरा या िव पडलहोत

त पाहन सभत खळबळ िनमाण झाली सभागहाला भरपर वातायन असनहीपर यकाचाजीवकासावीसहोऊलागला

हताशपणयिधि ठर याफाशाकडपाहतहोताlsquoराजाrsquoशकिन हणाला lsquoत याजवळ तझधन िश लकअसता त तस राखन

ठवन वतलापणालालावायलानकोहोततपापआहrsquolsquoमाझधनहरवलऽऽकाहीिश लकनाहीrsquolsquoनाहीकसअ ापतझीिपरयभायाअविश टरािहलीआहनातीपाचालीतझ

धननाहीrsquoसा याच वास िजथ या ितथ थाबल खोटी परित ठाआिण ई या याना बळी

पडललायिधि ठरतएकनसरसावलाआप या आवाजात यानिवचारलlsquoपाचालीrsquolsquoहातीअजन िश लकआहतीपणालालावलीसआिणतपण िजकलासतर

राजातआम यादा यातनमोकळाहोशीलआ हीपणिजकलातरदरौपदीआमचीदासीहोईलआहमा यrsquo

दहभानिवसरललायिधि ठर हणालाlsquoहाआहमा यऐकशकन िजच नतरशरदऋततीलकमलदलासारखआहत

िज या अगालाशर कालीनकमलाचा गध यतो िजचकाळ व करळ कस िवपल वसदीघआहत िजचाम यभागय वदीपरमाण रखीवआहअन िज याअगावर िवरळ

कस आहत अशा बदिधमती कलकिवधरा सवागसदर दरौपदीचा पण लावन मीत याशी तखळतोrsquo

यिधि ठरा या या बोल यान सा या सभला घणाआलीआिण सभचा सकतल ातन घता lsquoिध कारअसोrsquoअस ितर काराचश दसभम यउमटलागलभी मदरोण कप या या अगाना दरद न घाम सटला िवदर दो ही हातात म तक ध नबसलाचतनाश यझा यान या यानतरातअश हीिदसतन हत

शकनीचहातउचावलगलआिणभयाणशाततापसरलीदयोधनउठनउभारािहलाहोतापरलयासाठीआतरझाललफासशकनी याबोटा यािपज यातकरकरतहोत

२१

घ रगळत जाणार फास तपटावर ि थरावल हताश पाडवा या बरोबरचशकनीचीआस तनजरफाशावरि थरावली

शकनी याकतह ताचाचिवजयझालाहोतादानकौरवा याबाजनचपडलहोतपाडवदरौपदीहरलहोतराजसभतीलशातताअस होऊनअध याधतरा टरानअधी यामनानशजारी

बसल यासजयालािवचारलlsquoमीकायिजकलकायिजकलrsquoसजयाला याच उ र ाव लागल नाही िन वासाबरोबर बाहर पडल या

यिधि ठराचश दऐकआलlsquoमीहरलोrsquolsquoिजकल िजकलrsquo हणत हषान उ मािदत झाल या शकनीन ताचा पट

उधळलाकौरवसभत एकच आनद उसळला lsquoपाडव दरौपदी हरलrsquo हा एकच आवाज

सभागहातिफरतहोतादरौपदीदासीझालीआकाशीचा चदर प वीवर उतरला सयिकरणान काळोख पसरला अ नीन

जलधारात नान कलअमतालाम ाची लानीआलीवायअचलबनलावजराचीएकतारी झाली दरौपदी कौरवाची दासी झाली पाडवा या हाती गमवायलाआिणकौरवानािमळवायलाकाहीहीिश लकरािहलनाही

आनदभिरत राजसभकड समाधानान पाहत शकिन उभा रािहला वाध यामळआिण झाल या हषान याची मान हलत होती यामळ िशरोभषणातल र नजिडतिशरपचअिधकचझगमगतहोतआप याडा यामनगटावर िवळखाघालनअधातरीळणा यापीतवणश या याशवानशकिनवारा घतहोताती उचशलाटीगौरवण

आकतीआप या भदकघा या डो यानी परािजत पाडवाची दयनीय ि थती िनरखीतहोती

शकनीन मचावर याआप या अगठ ा उचल याशातपण या बोटात पववतचढव याआिणपाडवाकडअगिलिनदशक न णभरतसाचउभारािहला

याकतीनसभतलाआवाजिवरलापसरल याशाततचीउसतघऊनशकनीचाआवाज यासभम यउठलाlsquoकौरवशर ठहो ताम यऐ वयासहरा यगमावनआधीचएकव तरबनललह

पाडव आता पणाम य दरौपदी ह न अधव तर बनल आहत या दानान दरौपदीकौरवाचीदासीझालीयया णापढ क ण या दवाचफासफ तकौरवा याइ छवरअवलबनआहतrsquo

दयोधना याशजारीबसललाकणहशातपणपाहतहोतादयोधना याहाताचा पशहोताचकणान या याकडपािहलदयोधनाचसमाधान या यामखावरपरगटलहोतयाचवळीिवदरसभम यउभरािहलदयोधनाचसमाधाननाहीसझाल या याकपाळीस मआठीपडलीसा यासभचल िवदराकडगलकौरवसभतिवदर प टव ता हणनसा याना

पिरिचतहोत या यामनातलीपाडवपरीती क ण नहसा याना ातहोता यामळिवदरकाय बोलणारयाची उ सकतासा यानालागन रािहली होती िवदराचीशातद टीशकनीकडवळली

lsquoशकिनमहाराजआजआप या तनप यानआपणपाडवाना िजकल ताम यआपलाअितदवी हणजमयादचउ लघनक न त खळणाराअन कतह त हणजआप याइ छपरमाणफासटाक यातिनपणअसाआपलालौिककआज या तपटावरआपण िस कलाआपणबोलन-चालन कतह त यापढपाडवाचरा यअनऐ वयआटनगलअनअितदवीलौिककिस कर यासाठीचकीकायआपण या तिपरययिधि ठरालादरौपदीपणासलाव यासाठीउ तकलतपण तहामनोरजनासाठीचहावा भजनासाठीआ मघातासाठीन हआपण यापारात िन णातअशीहीआपलीयातीआह या जगात जरीबासनाचा तलम व तराचा नतरदीपक र नाचा यापारहोतोम गजसल णीअ वसरखलवअसणार उटयाचा यवहारिवकरयहोतोयाचीपारखअसणारआप यासारखजाणकारदमीळपणहािवकरयजसाहोतोतसामाणसाचा यापार ता याफाशावरनसतो तातदासबनल हणनपाडवदासठरतनाहीत वपराकरमानराजसयय ाचीसागताकरणारतवीरआहतहद टीआडक नकस चालल दरौपदी दासी बनली असली तरी ती तरी आह ह इथ बसल याराजसभलाअन यासभत याधमग नािवसरतायणारनाहीजीमयादाआपणसहजओलाडलीत तीओलाडन िनदानआ हाला तरी जमणार नाही तीअमयादाआहrsquoकणाकडपाहतिवदर हणालlsquoयाजगातरा यदऊनकणीराजाहोतनाहीनारा यिहरावन घऊन कणी दास दरौपदी ही ज मजात राजक या असन इदरपर थाचीमहाराणीआहrsquo

ममाघातझाललाकण या शवट या वा यानअिधकच सतापलाआसनाव नखाडकनउठनतोगरजला

lsquoकोण महाराणी दरौपदी मग राजमाता गाधारीदवी कोण कौरवकलाचअमा यपदभोगणा या िवदरानासमराट धतरा टरमहाराजाचा िवसरपडलला िदसतोनाहीतरयाकौरवसभतसमराटाचीउपि थतीअसतापाडवा यासमराटपदाचाउ चारकर यास तधजलनसत राजनीतीलाअनधमनीतीला तमा यआहउसनधारणकललरा यपाडवानीगमावलयिजथतराजरािहलनाहीतितथराणीकठलीrsquo

कणालादजोराद यासाठीदयोधनसरसावलाlsquoकणा दासाची कड दासीपतरानच यायची यात नवल कसल िवदर हणज

सा ातपाडवाचाप पातीतोआम याबाजनबोललकसाrsquoदयोधनाचा सतापपाहन िवदर णभर त धझालसमथनकर याचापरय न

करीतत हणाल

lsquoयवराजआपला सतापमीजाणतो या कला याअ नावरमाझपोषणझालया कलाचा मी अपमान कसा करीन उलट सतापा या भरात या कलाला कलकलागलअसवतनहोऊनय हणनचमाझीधडपडहपाडवआप याघरीआमितरतआहतआप याअ यागताचास कारस मानrsquo

lsquoस मानयापाडवाचाrsquoदयोधनउसळलाlsquoया तान याचायो यतोस मानचकलायघरीआल याअ यागतालाकसवागवावह यानीचमलािशकवलयराजसयय ा या परसगीयानी उभारललीमयसभाआम याइतकी दस या कणी उपभोगलीआमचा अपमान करताना घरी आल या अ यागताची जाणीव याना न हती अनिवदरकाका हल ात ठवाकी इथ पाडवज रआमितरतआहत पण तआम यापाहणचारासाठीन ह तासाठीतम याकरवीचिदलल ताचतआ ान वीका नतइथआललआहतशकिनअ िव तिनपणआहतह यानात हीचसािगतलहोतनावालाचकिव यासाठीभयारखोदतायतातपा यावरतरग यासाठीनौकाउभीकरतायतपणदवचकिव यासाठीकाहीकरतायतनाहीहत हालाआतासमजलअसलिवदरकाकायापाडवा या ददशला त हीचकारणीभतआहातअधवटरािहललकामत हीच पर करा असच अतपरात जा अन िज या असामा य लाव याची वतयिधि ठरान याती विणलीआह या पाचालीला या राजसभत घऊन या ह कामकर यासत हीचअिधकयो यिदसताrsquo

दयोधनाची ती आ ा ऐकताच िवदरा या पायातल बळ सरल त आप याआसनाव नढासळल याचीअव थापाहनदयोधना याचह यावरि मतउमटल

दयोधनाचासतपरितकमायालादयोधनानआ ाकलीlsquoपरितकमाया भकडा याहातन हकामहोणारनाहीहा िवदर नहमीचआमची

िनदाआिणपाडवाची ततीकरीतआलाआहकौरवाचीस ाकाटाअसत हएकदायालाउघड ाडो यानीपाह दतअसाचअतपरातजाअनआम या यादासीलाआमचीपिरचयाकर यासाठीइथघऊनयrsquo

परितकमादयोधनाचीआ ापाळ यासाठीगलादयोधना या याआ नसभतकजबजस झालीभी मदरोणआिणकपयाना वतलासावरणकठीणझालकाहीवळानपरितकमाएकटाचराजसभतआलादयोधनानिवचारलlsquoपरितकमापाचालीकठआहrsquoपरितक यानसािगतलlsquoमहाराजदरौपदीयासभतय या यापिरि थतीतनाहीrsquolsquoकारणrsquolsquoती एकव तरा रज वला आह मी आपली आ ा सागताच या राजक यन

मलाचएकपर निवचारायलासािगतलयrsquolsquoकसलापर नrsquoनकळतदयोधनबोलनगलायिधि ठराजवळजाऊनपरितकमा हणालाlsquoराजायिधि ठरादरौपदीनतलाचपर निवचारलायत ताम य वतलाहरवन

घत यानतरदरौपदीचापणलावलासकीआधीअसातोपर नआहrsquo

दरौपदीचापर नएकनयिधि ठरिन च टवस ाश यझालाउतावीळझाललादयोधन हणाला

lsquoहसतात यालाकायिवचारतोसतअसाचमाघारीजाअन यादरौपदीलाइथघऊनयजपर निवचारायचतसभतयऊनिवचा दतोसवादऐक यातआमचीहीकरमणकहोईलrsquo

परितक याला तकठोरकमनकोवाटतहोत यिधि ठरकाहीतरीबोललसभाकाहीतरीिनणयघईलअसवाटतहोत

सावधझाल यायिधि ठरानपरितक याकडपािहलआिण यानउ याअसल याआप यादतालासािगतल

lsquoहदतातचदरौपदीकड़जाितलामाझािनरोपसागपर निवचा नसकटहरणहो याचीहीवळन हितला हणावतएकव तरारज वलाअसलीसतरीअसशीलया ि थतीत या राजसभत य त राजपतरी राजसभत तशा अव थत आ यावरर तलािछत ि थती पाहनतरीयाकौरवा यामनातआम याब लअनकपा िनमाणहोईलrsquo

पती हणवन घणा या यिधि ठराच भाषण ऐकन कौरवसभतल भी म दरोणकपाचायहताशझाल

कणालायिधि ठराचीघणाआलीउ सािहतझाललादयोधनदशासनालाआ ाकरताझालाlsquoदशासनाउभाकायरािहलासअतपरातजाअन यादासीलाइथ घऊन य

सरळपणतीयायलातयारझालीनाहीतरबळजबरीनफरफटतितलाइथघऊनयपणएकटामाघारीयऊनकोसrsquo

दःशासन आसनाव न उठला आिण तो भावाची आ ा पाळ यासाठीसभागहाबाहरिनघनगला

दरौपदीराजसभतआणलीजाणारयाक पननसारीसभाभयगर तझालीहोतीमनातली आसरी उ सकता िशगला पोहोचली होती सभागहाबाहर उठल याधडपडी या आवाजान सा याच ल परवश ाराकड लागल आिण काही णातचदरौपदी याकसानाध नसभागहातपरवशकरणा या दशासनाकडसवाचल गलदरौपदीचश दकानावरपडल

lsquoसोडपा यासोडऽrsquoिविहरीतन मोट खचन आणावा आिण पाटात िरती करावी तस दःशासनान

दरौपदीला खचीत राजसभ या म यभागी आणन सभा थानासमोर एका िहसड ानसोडल

राजसभतदरौपदीढासळलीहोतीितचनीलवणकरळकसउणाव तरावरिवखरलहोत

यापडल यादरौपदीकडबोटदाखवनदःशासन हणालाlsquoकौरवदासीराजसभम यउपि थतझालीआहrsquoदःशासनाचतश ददरौपदी याकानीपडलतीभानावरआलीितनिन चयपवक

आपलीमानवर कलीएकाहातान कससावरीत दस याहातानअप याव तरातीलल जाझाक याचापरय नकरीततीउभीरािहलीकौरवसभव न ितची द टी िफरत

होती ितची घायाळ द टी दीनवाण बसल याआप या पतीवर णभर ि थरावलीया यादशनान ितचीअसहायता कठ या कठ गली ित या नतरात सतापउसळलापाहतितचश दउमटल

lsquoिपतामह त हीतरीमला याय ा याला तातलकाही ाननाहीअशामा यापतीलाअ िव तिनपणअसल यानआ ान ावआिण याचसव विहरावनयावहयो यआहकाrsquo

दयोधनउभारािहलातोगरजलाlsquo याचउ रिपतामहानी ायचकाहीचकारणनाहीतउ रमाझादासबनलला

यिधि ठरचदईलदा यआलतरी याचीधमब ीअजनिजवतअसलrsquoसारयिधि ठराकडपाहलागल यानआपलीमानवरकलीतोशातपण हणालाlsquoपाचालीह हणताततस यआहमी ताम यमा याहातानसव वगमावल

आहrsquoपितवचनान दरौपदीचाआणखीएकआधार सटला िनराशन होता ितन धयान

भी मानािवचारलlsquoिपतामहयासभागहातमलाबळजबरीनआण यापवीमीजोपर नकलाहोता

तोयाचसाठीसवहर यावर वतःलापणालालावनजो वतःचदासबनलाआहयाला यानतर प नीला पणाला लाव याचा काय अिधकार िपतामह िजथ माझपराकरमीपती दबळ िनःस वबनल यायाअनायसभत त हीचमाझतरातयापणानमीहरलआहकायाचािनणयत हीच ाrsquo

यानजीवनात यागआिणपराकरमयाखरीजकाहीजाणलनाहीिपतवचनासाठीयानआप याआय यातील सा या मह वाका ाना बध घातल याला जीवनातवाथ कधीहा िशवला नाही या भी माचायाना दरौपदीचा पर न धमसकटासारखावाटला

सारभी णाचायाकडपाहतहोतभी मआसनाव नउठलमनाचसारआवगसयिमतकरीतत हणालlsquoहसभगतझापर नमोठागहनआहसमथप ष यालाधम हणतोतोचखरा

धमअसजगमानतमीही याचधमालाब आहमनातअसनहीतलाअनकलउ रमला दता यत नाही याच मला अतीव दःखआह हर यानतर दस याला पणालालाव याचाअिधकारउरतनाही ह तझवचनस यआहपणपाचालीतपाडवाचीधमान अधागीआहस अन यामळ ज हा पाडव हरल त हाच तही हरलीआहसदासाची भाया ती दासीच होय हा यिधाि ठर वमखानच मी पराभत झालो असमानतो ितथच वतःचदा य यानमा य कलय यामळ त यापर नाचउ रतचशोध याचािनणयसाग यासमीअसमथआहrsquo

घनमघानसयझाकावातसाभासदरौपदीलाझालाभी मा याउ रानदयोधन-कण आनिदत झाल िवदर-िवकणासार या स जनानी दरौपदीची बाज घतली पणभी मिनणयामळतसमथनकौरवसभतदबळठरलभरसमदरातवादळातसापडल पानौक या एकल या एका िशडा या िच या हा यात आिण दवगती या लाटावरल यहीननावहलकाव यावीतशीपाचालीचीअव थाझाली

भी मआसन थहोताचदयोधनउठलातोदरौपदीला हणाला

lsquoदरौपदीतलाआतामा याखरीजतरातानाहीहायिधि ठरतझा वामीनाहीअसत हणमीतलादा यातनमोकळकरतोयायिधि ठराच तकमखोट हणमीतलासकटातनज रवाचवीनrsquo

दरौपदीलात हण याचबळन हतदरौपदीचीमानखालीगलीदयोधनाच िवजयीहा यसभागहात घमलपरथमपासन िवदराबरोबरदरौपदीची

कडघणा यािवकणालाभावीसकटाचीजाणीवझालीिन चयपवकतोउठलाlsquoहनरदरहोधमवाकवावातसावाकतो राजसभत तरीलाआणणहाच मळी

अधमकपटानिजकल या तातसा वीचाछळ हावायासारखघोरपातकनाहीहीपाचालीद पदक याआहदरौपदीिजकलीगलीनाहीअसमाझिनि चतमतआहrsquo

िवकणाचबोलणसपताचकणउठलाआपलसदरबाहउभा नतो हणालाlsquoिवकणा धम नीती याचा िनणय कर याइतकाअजन त मोठाझाला नाहीस

बला याआधारावरचराजनीतीआपला िनणय दत त तलामाहीतनाहीहीदरौपदीतलापितवरतावाटावीयासारखअ ानकोणतअरदवानि तरचाएकचपतीिनयतकलाअसताअनक प षानाभोग दततीपितवरताकसलीही दराचरणीएकव तराअथवािवव तराअसलीतरीिबघडतकठिवकणाही तसभाआहधमसभान हrsquoदरौपदीकडपाहतकण हणाला lsquoहया सनीतआमचीदासीझालीआहसधमाचाआधारशोध याप ा याचीदासीबनलीआहस यादयोधनमहाराजा याअतपरातजाआिणआप यासवनआप या वामीनापरस नक नघ यातचतझिहतआहतोचतझाधमआहrsquo

lsquoमाझा धमrsquo यिधि ठराकड पाहत दरौपदी हणाली lsquoमा या धमाला जागारािहलीनाहीrsquo

lsquoदरौपदी तझीजागाइथआहबघrsquo हणत दयोधनानकदळी या तभापरमाणसव ल णय त वजरासारखी दढ असलली आपली माडी उघडी क न दरौपदीलादाखवली

सारीभमीसयदाहातहोरपळतअसताआसमतभदनमघनादउमटावातसाभीमगजला

lsquoनरदरहोमाझीपरित ाऐकन ठवा या दःशासनानदरौपदी या कसाना पशकला याचव थळनखागरानीफोडनमी याचर तपराशनकरीनअनउ म पणभरसभतउघडीमाडीदाखवणा या दयोधनाचीमाडीमीमा यागदन िछ निविछ नक नटाकीनत हाचमाझीपरित ापरीहोईलrsquo

भीमा या याघोरपरित नसा यासभचाथरकापउडालादयोधना याअपमानानकणाचा सतापउसळलापण यालाथोपवीत दयोधनाच

श दउमटलlsquoपरित ामा यासभतमाझदासमा यापराजयाचीपरित ाकरतातअ ािप

या दासा या शरीरावर राजभषण राजव तर आहत ना याचमळ याना आप याअव थचीपरीजाणीवझाललीिदसतनाहीहवकोदरातमाझादासआहसहदासावामी या उघड ामाडीच दशन दासीलाघडलतरतो ितनस मानसमजावापणदासान ितकड द टीही वळवनयतो परमादघडलातरकाय होत हआताच तलाकळलrsquo दयोधनाचाआवाजचढलापाडवाकडबोटदाखवीततोओरडला lsquoसवकानो

पाहताकाय याउ म दासाचीभषणव तरकाढन याrsquoयाआ नसारीसभाजाग याजागीिथजनगलीदासपढसरसावललपाहताच

यिधि ठरानआपली राजभषण उतरवली व तर सोडन ठवली इतर पाडवानी याचअनकरणकलपतीचीतीकिवलवाणीअव थापाहनदरौपदीनडो यावरहातघतल

दरौपदी या या कतीनकणाचल ित यावर िखळल यान दःशासनालाआ ाकली

lsquoदशासना ह दास जस िवव तर झाल तसच या पाचालीला िवव तर करराजहसीकशीअसततआजयासतपतरालापाहायचयसामा य तरीप ाराज तरीकवढी वगळी असत ह जाणन यायला मी उ सक आह पाहतोस काय याएकव तरलािवव तरकरrsquo

आधीच चतनाश य बनलल भी म िवदर या श दानी दचकन भानावरआलभयचिकत दरौपदीचडोळ िव फारल गल दःशासनान पढटाकललपाऊलपाहताचभय याकळझाललीदरौपदीमागसरकलागली

दःशासनपढजातअसतानाचसतापानथरथरणारभी मउभरािहलlsquoथाबदशासनापढपाऊलटाकनकोसrsquoसा या सभत िन त ध शातता पसरली भी माचायाची तजपज मती पाढरी

फटफटीतपडलीहोतीअितदाहातलोहशभरबनावतशीअि न फिलगवषावततसयाचश दकौरवसभवरपडलागल

lsquoअर िध कार असो या सभचा इथ या स जन पराकरमी हणवन घणा यानरदराचाया राजसभतपौ षसरलकाही राजसभाआहकीसा ातअधमसभाराजनीतीचाभाग हणनआतापयतमीहासारापरकारपाहतआलोआहपणतम याअधोगतीलासीमािदसतनाहीतसतकलातज मल याहीनव ीधरणा याप षालामीदोष दतनाहीपण या यास यानअघोरी क यालाउ ी तझाल याचा िववकगलाकठहीयासभचीअमयादाआहजोवरहाभी मइथउभाआहतोवरअबललािवव तरकर याचधाडसकणीहीक नयदःशासनामागफीरहीमाझीआ ाआहrsquo

दःशासनतसाचउभारािहला यानदयोधनाकडआशनपािहलदयोधनान वतलासावरलआपलासतापआवरीत यानिवचारलlsquoिपतामहहीआ ाकशा याबळावरदताआहातrsquolsquoकायिवचारतोसrsquoभी मचिकतहोऊन हणालlsquoहीआ ाकशा याबळावरदताrsquoदयोधनानशातपणप हािवचारलlsquoमा याबळाब लत िवचारतोसrsquoभी माचा सताप सटला lsquoकठनआल हबळ

मखा यानावानतमलासबोधतोसतचमाझबळआहमीभी मिपतामहआहयारा याचाखरावारसमा या यागामळत हीहरा यभोगताआहाततमलाआ ानकरतोस दयोधना द ट सगतीन तअधोगती या पिरसीमवर उभाआहस याप ाजा तढासळनकोसrsquo

आप या परहारान तजोभग होईल या क पनन पाहणा या भी माचायानादयोधना या चह यावरउमटललहा यपाहनअचबावाटलाआपलाआवाज ि थरराख याचापरय नकरीतदयोधन हणाला

lsquoिपतामहआप या दात वाचा उ लख क न त हाच वतची पायरी उतरला

आहातकरोधा याआहारीजाऊनआणखीढासळनकाहसाग याचीपाळीमा यावरयावीहमीमाझददवसमजतोrsquo

दयोधना यापर याघातानभी म स नझाल िहमिशखरावरत त िकरणपडावतआिण िहमखडघस लागावततशी या क शर ठाचीअव थाझालीसाराआवशढासळलातजसरलसवागालाकपसटलादयोधनानममाघातकलाहोता

lsquoयवराजकटअसलतरीस यसािगतलत वळीचसावध कलतयाभी मा यादवीआतापाय याउतर याखरीजकाहीहीरािहलनाहीrsquo

भी माचायानीआप याखडावाचढव याआिण राजसभ यापाय या उत न तजाऊ लागल याना अडव याच बळ िवदराना रािहल न हत फिटकभमीव नखडावाचाआवाज उठत होता या जाणा याआवाजाबरोबर दरौपदीचा उरलासरलाआधारिनघनगला

दयोधना यामनावरचदडपणनाहीसझाल यानदःशासनालासकतकलासारी सभा त ध होती दःशासन आ मिव वासान पढ झाला आिण यान

दरौपदी यापदरालाहातीघतलबस याजागीकणा याअगालाकपसटलाघशालाकोरडपडलीजघडावअसवाटतहोततपाह याचधाडसकणालारािहलनाही

कणाचनतरनकळतिमटलगल

२२

दरौ पदी या व तराला दःशासनान हात घातलाआिण सभागहात िविचतरशाततापसरली वासअवरोधल गलपणतीभयाणशाततातशीच िटकन रािहलीन नत या भीतीन आप या तटप या व तराला आिण कचकीला कवटाळन उ याअसल यादरौपदीलातीशातताजाणवलीन यासकटा याभीतीनितनडोळउघडलितची द टी समोर गली सा या सभत डोळ महा ाराकडलागल होत दःशासनाचापदरावरचाहातढळलाहोतािजकडसारपाहतहोतितकडदरौपदीचल वळल

सभागहा यादारातक णउभाहोतादरौपदीचाडो यावरिव वासबसतन हताितचीद टीक णावरिखळलीहोतीक णधीमीपावलटाकीतसभागहातयतहोतारशमी पीताबर अगावर रशमी उ रीय म तकी धारण कलला सवणिकरीट

क णाच पतचहोततचमानवर ळणारकसतचिवशालनतर यासाव या पातउणीवहोतीतीफ तओठावरसदव िवलसणा या ि मताचीडो यात िवल णशातभावपरगटलाहोतालाटाहीनसमदरिदसावातसा

क णालापाहताचदरौपदी यामनाचसारबाधफटलपढयणा याक णाकडतीधावली आिण पाहता-पाहता क णा या िमठीत ती ब झाली पाठीव न िफरणारक णाचहातितलाअभयदतहोत

या हाता या िव वासान दरौपदी सावरली गली अश पसन ती क णालाहणाली

lsquoक णाकशालाआलासइथसा ात प षाथअसालौिककअसणारमाझपतीभीमअजन याचीअव थाबघधमब ीयिधि ठराचीही तलपटताबघ ताम यमा या पतीनी ऐ वय रा य आिण वतःला हरवल याच मला दःख नाही पणवतः याप नीलापणालालावनआपलाप षाथगमावलायाचमलामरणपरायदःखआहअन या याकडनअभयअप ावतचमाझव तरहरणपाहायलाउ सकझालआहतयात याएकाहीधम ालामा या तरी वाचीजाणीवझालीनाहीनाएकाहीवीरालामा याअनकपनीयि थतीचीलाजवाटलीहसवघडतअसताएकचसमाधानवाटतहोतिनदानततरीहीिवटबनापाहायलाइथनाहीसहचतसमाधानहोतपणतवढस ा मा या निशबी िलिहल नाही का र कशालाआलास इथ ही िवटबनापाहायलाrsquo

lsquoशात हो दरौपदीrsquoक णान ितचअश पसल lsquoिवटबना पाह यासाठी मी इथआलोनाहीया ताचीमलाक पनान हतीमीआवतदशातनदरगलोहोतो वदशीमीअसतोतरवळीचयऊनहा तघडिदलानसताहक णतभयगर तहोऊनकोसव तरहरणइतकसोपनाहीपर यकमानवीजीवनिवधा या याअनकसदरव तरानीिवभिषतझाललअसतयामानवीजीवनाचील जाअनक स मव तरानी वढललीआहती व तरमहाव तरअसतातमाता-िपता बध-भिगनी पित-पतर ग -िमतर

अशाअनका या नहानीिवणललीतीव तर- यानीचजीवनाचीखरील जाझाकलीजात तझ वीरबाह पती तझ र णकर यासअसमथ ठरलअसतील यासभत यामहायो याचबळअपरपडलअसलपण यामळभय याकळहोऊनकोसमीआलोयनािनदानमा यावरतरीिव वासठवrsquo

क णा या याबोल यानदरौपदीचमनशातहो याऐवजीअिधकचभडकलतीनकाराथीमानहलवीत हणाली

lsquoक णाफारउशीरझालाजघडनयतक हाचघडनगलयमीएकव तरापणप ष हणवन घणा यानी ती अव था जाणली नाही पर य पतीनीच मी अशाअव थतराजसभतयावअसाआगरहधरला यादःशासनानअतपरातपरवशक नमा याकसानाध नफरफटतआणलक णामीय सनद पदक यामलायासभतओढनआणलजातअन याचीलाज कणालाहीवाटतनाहीrsquoआपल मदनीलवणीयकरळकसडा याहातातध नतक णासमोरदाखवीतदरौपदी हणालीlsquoमधसदनायाकसाचीलाजतबाळगदःशासनानओढललाहाकशपाशकधीहीिवस नकोसक णायासभतकायघडलनाहीयासभत नतरसकतझालउघडीमाडीदाखवली गलीअपश द ऐकल एवढच न ह तर मा या पदरालाही हात घाल याच धाडस झालयाप ाआणखीकोणतीिवटबनािश लकरािहली वािभमानानजगताय यासारखयात याअभागीभिगनीजवळकाहीहीिश लकरािहलनाहीrsquo

दरौपदी या क न बोलानी क णा या डो यात अश उभ रािहल आपलाथरथरता हात यान दरौपदी या कसाव न िफरवला क णा या कठ दाटनआलाआपलआर तनतरउचावततो हणाला

lsquoक ण प वीतलावर ज ज घडत तफ त ई वरा या इ छनआ न द टाचािवनाशकालयायचाझालातरीपापा याराशीउभार याला सधी िमळावीलागततया सट या कसासाठीक टी होऊ नकोस त या पदराला पशझाला हणन खतबाळगनकोसअपश दऐकन यावलागल हणन दःखीहोऊनकोसयासभतीलयानी यानीहापरकारकलापािहलासोसला यासवाचारणागणावरिवदारकम यपाहनचमी दह ठवीनसा याकौरवि तरयाअशाचआप या सट या कसानीआिणमोक याकपाळानीशोककरीतजाताना तला िदसतील तघडपयतमा यामनालाशातीलाभणारनाही यासाठीचयासभलासा ठवनमीपरित ाब होतआहrsquo

दःशासनआवशानपढझालाlsquoक णा आमतरण नसता यण हाच मळात अस यपणा अन यात अस या

परित ाrsquoक णाची जळजळीत द टी वळताच दःशासनाच श द ग यातच रािहल

ितर कारय तआवाजातक णाचमोजकचश दपरगटलlsquoसाम यशाली प षाला दबला या सभत परवश कर यास आमतरणाची

आव यकतानसतrsquoक णानआपलउ रीयसावरलआिणतोसभकडवळलासारीसभाक णा याआकि मकआगमनानव या याबोल यानकासावीसझाली

होतीदरौपदीलासोडनक णाचीपावलअधचदराकतीसभ या िदशन यतहोतीसभा

िनरखीततोचालतहोता त धबनल यासभत या यापावलाचातवढाआवाजऐकयतहोताक णा याआवाजानच याशाततचाभगकला-

lsquoकौरवशर ठहो या सभत आमतरण नसता मा या आगतक य यान त हीिवचिलतहोऊनकात हीकललाय अन यापढपाडवाचीमयसभािन परभठरावीअसहऐ वयसप न तगह-तोरण फिटकापाह यासाठीचमीइथआलोययातम यासवणासनानी य त असल या र नजिडत तोरण फिटकत उभा असता सा ातगधवनगरीचाभासमलाहोतोय तम याआनदातभागघ यासाठीचमीइथवरधावतआलोयrsquo

क ण सभा थाना या समोर आला होता सा या सभव न द टी िफरवन तोहणाला

lsquoस जनहोहीसभाअलौिककआह नतरानीअधअसनही या या ानच नीकधीही िवशराती घतली नाहीअस क शर ठ समराट धतरा टरमहाराज या सभतिसहासन थ झाल आहत आप या यागान पितिन ठचा परमो च आदश िनमाणकरणा या माता गाधारीच सपतर ही सभा भषवीत आहत ही सभा दरोणाचायकपाचायासार या ानयो यानी िस आह आप या परित साठी आिण िद यावचनासाठीयाक रा यावरीलआपलाह कसोडणा यािपतामहभी मचायाचमोकळआसन या या यागाचचपरतीकबनलआहकतह तअितदवीअसालौिककअसणारतिनपण शकिन या तोरण फिटकच सा ात तोरण बनल आहत परितकमा

दःशासनासारख कत यकठोर आ ापालक कायिस ीस साम य दत आहत या यापराकरमाची तलना सा ात सयाशी करावी अशा वीर दयोधनाची ही सभा आहदवाचाहीअिभमान कमी ठरावाअशाआप या दात वान ितरखडात कीती सपादनकरणा यामहारथीकणासार याअनक ातरा यातजानहीसभापरकाशमानझालीयया सभत िवदरा या उपि थतीन सा ात िववक परगटला आह पचन ा याउदकानस ाजप यलाभतनाहीतयासभ यादशनानलाभावअशीहीभयहािरणीप यमयसभाआहयासभ यादशनानमीध यझालो

lsquoपाडवानी इदरपर थालाराजसयय कला यानीआप यापराकरमानकल यािदि वजयाची ती सागता होती या महाय ात वीर दयोधन महारथी कण शकिनमहाराजया यासारखअनककौरववीरउपि थतहोततोमहाय यापरी यथघडललीमहादानमनोरजनासाठीउभारललीमयसभापाहनसार त तझालपण त हीमातरअत तच रािहलात हल ण तम या वाढ या पराकरमाच तम याभावी उ कषाचचहोयत तआ मकधीहीिदि वजयीबनतनसतातrsquo

नराहवनदःशासनबोललाlsquo त यएकदम त यबोललातrsquoपण सभतन कणी याला दजोरा िदला नाहीआपल काही तरी चकल याची

जाणीव यालाझालीक णान या याकडपािहलहीनाहीतोबोलतहोताlsquoपाडवानी राजसय क न वतःलाअिभषक क न घतलअसतील पण त ही

ज मजातसमराटपदभोगताआहातसमराटधतरा टरमहाराजानातिस कर यासाठीन या य ाची गरज न हती तमच ऐ वयस ाजाहीरअसता ही नतरदीपकसभाउभार याचकाहीचपरयोजनन हत

lsquoत हीय कलाततयो यचझालप यसचयवाढतो यासाठीय कलातनात हीसमराटआहास ाधीशआहा हपरतसाग यासाठीचय कलातनाय ातपडल याआहतीनीआिणउठणा यामतरो चारानही प वीपावन हावी हणनचहाय कलातनामग याय ाची होमकड त ततनशात हो याआधीचयाअबललाभरसभत िवव तर कर याच धा टय आल कठन ही भमी आप याच हातानीिवटाळ याचासवनाशीमोहत हालाकाझालाrsquo

दयोधनाचीखालीगललीमानउचावलीडोळक णालािभडलपण णभरचतोदाह यालासहनकरताआलानाहीत छतनदयोधनाकडपाहतक ण हणाला

lsquoपरजापालन हा समराटपदाचा परथम गण समराटाना परजा ही मलासारखीतम यामनातपाडवाब ल वरभावअसलपण या णी त तातहरलदासबनलत हा त तमचपरजाननझालनाहीतकाहीदरौपदीदासीचन हपरजाननआह हतम याकणा याचकस यानीआलनाहीजसमराटपरजलान नक इि छताततसमराटकसलrsquo

क णाचाआवाजपरत सथबनला गहावरचीनजरनकाढता याचीपावल याअधचदराकतीराजसभतनिफरतहोतीपणश दाचीधार णा णालावाढतहोती

lsquoवीरहोमीअसऐकलयकी प यसचयासाठीय योजलाजातो त हाय ाचानाशकर यासाठी द टरा सआकाशातनअवतरतात याय भमीचानाशकरतातपणआजतखोटअसावअसवाटतय ाम यमतरो चाराबरोबरजीतपाचीधारधरलीजात य कडात जी सगधी का ठ पर विलत होतात या सिमधा अि न प घतअसतात धराच लोट उठतात यातनच अहकाराच रा स उदभवतात वासनचीआस तीऐ वयाचामदअनस चाअहकारयानीच तम या ानय ाचानाशझालाआह हस यइथबसल यादरोणाचायानी कपाचायानी त हालासागायलाहवहोतपण या यािववकावरदा याचीपटचढलीआहत याचीिज हाहामतरसागावयासधजलकशी

lsquoय कर याआधीय ाच परयोजन तरी यानी यायच होतत िदि वजयासाठीबाहर पडल या वीरा या मनात सदवअसया भडकतअसत नवी भमी पादाकरातकर याची वािम वाचीभावना बळावतअसत अिकत बनल यानरदरा या दशनानअहकार उफाळतो रणवा ा या आवाजान कान भारलल असतात शत िधरानहालली भमी पाहन यशाची लानी चढलली असत असा िदि वजय क नपरत यानतरम ामय कलजातात

lsquoऐ वयाचा अहकार राह नय हणन याचकाना िवपल दान िदली जातातकीतना या पान सिवचाराची पखरण कलीजात य भमी या परस न वातावरणातया या आशीवादान यश लाभल या परम वराच मरण कल जात यामळवािम वाचीभावना ल त होतयोजल याअिधकारी य तीनी कलल वाद एकागरमनातसिवलजातात यायोगानअ ानाचीजळमटनाहीशीहोतातय ासाठीपाचारणकल यातापसा यादशनानजीवनश होतय ा यातप चय याउ गिशखरा यादशनानअहकारजाऊन याजागीसाि वकभावजागतहोतोय ा या िनिम ानएकितरत कल याआ त- वकीयइ टिमतरजनसमहातनस यभावना िनमाणहोऊनआ मिनवदनानजीवनउजळनजातत हाचय ाचीखरीसागताहोत

lsquoय करणा या याठायीस वगणाचाअिधकारअसावालागतो यायनीतीदात व िववकअन धम यानी सप नअसल या प षानीच य कर याचा पराकरमकरावात हीतरकामकरोधमदम सरलोभयानीिल तअसललत हालादयामा शातीआठवल कशाला या दगणानी त ही अध बनलातअन हणनच एका

रज वलला राजसभतआणन जीवन िवटाळलत राजसय य ात या यिधि ठरावरभलोकी या नरदरानी छतरचामर ढाळलली पािहलीत तोच हा यिधि ठरह तलाघवा यानीचकरामतीन ताम यहर यावरसा ातधम हणवनघणा या याअगावरची व तर िहरावन घ याइतक त ही दर बनलात त हाला समराट कोणहणल या माणसकीला कािळमालावणा या कतीनच त ही रा यािधकारास यो यनाहीहिस कलय

lsquoपाडवानीमनोरजनासाठीउभारललीमयसभाकरमणकीसाठीहोतीय ाचाशीणघालव यासाठी ती उभारली होती ती मयसभा खरोखरीच अलौिकक होती यावरमानवाचा सपण िव वास तकान नाक व डोळ िकतीफसवआहत ह ती मयसभादाखवन दतहोतीपणहीतोरण फिटका हणज िव वासघाताचमितमतपरतीकयातगहालानरकातस ाजागानाहीएकारज वल यादशनानर तलािछतझालली

ती तोरण फिटका कसली ती तर सा ात रौरववितकाआप या दर हीन दबलमनोव ीच तोरण आप याच हातान या य वदीवर चढवताना लाज कशी वाटलीनाहीrsquo

दयोधनानसतापानक णाकडपािहल याद टीलाद टीिभडवतक ण हणालाlsquoमा याबोल याचासतापयतोrsquoबसल यापाडवाकडबोटदाखवीततो हणाला

lsquoधमब ी यिधि ठर प षो म पाथ शि तशाली भीमआप या पराकरमालाआवरघालन यईलतोअपमानसोशीतयासभतबसलआहत त तम या िवजयाचफळनाही यानीराजसयय ानिमळवल यािववकाचतल णआहतपाळीतअसल यािववकानत ही दतअसल याआ ानाचा वीकारतकरीतआहत हमढानोतम यायानीकसयतनाहीपाडवा याअसयतनउदभवललातमचाय आिणकिटलहतनआयोिजतकललीहीसभायातनप यपरभावउगवणारकसाrsquo

क णान दोन पावल टाकलीअन शकनीन िवजयान उधळल या पटावरचा एकफासा क णा या पायाखालीआला क णान णभर या फाशाकड पािहल पायाशीओगळवाणािकडायावाआिणतोलाथनउडवावातसातोफासाक णानठोकरला

lsquoजगार ितरय वा या व ीलाआ ान द यासाठीच त ही यिधि ठराला ताचआमतरणिदलतनाअन यानहआ ान वीकारलतही याचअहकारापोटी ताचआ ान ितरयकधीहीनाकारीतनाहीहखरजगारहातर ितरय वाचापरमखगणपणतोजगार हणजपटावरमतरल याफाशाचदानन ह ितरय वाचजगाराचफासआकाशी यासय-चदराच बनललअसतात प वीसकटसा यागरहाना फर द याचीश ती या याम यसामावललीअसत

lsquoवीरनरदरानी यापल या वयवर-मडपातनराजक यचहरणकर याततोजगारय तहोतोदानिजकलतरराजक याघरीयतफासउलटपडलतरराजक याझ नमरत असा लौिकक जगार तो ितरयान खळावा रणागणा या पटावर सामो यायणा या बलव रशत वर हातात याआयधाचहीभान न बाळगताज म-म य या

कवड ाची दान टाकीतजा यात ितरयाचा त रगतो िजकल तर प वीच रा यभोगतायतफासउलटपडलतर वगीच दवहाताचापाळणाक न यायलायतातअसाहाजगार ितरयानीखळावाहाकसला तअनकसलीराजसभा

lsquoअरतीराजसभाकी िजथ िवव तर गलातरीसव तरहोऊनबाहर यईलतीराजसभाकी िजथपिततलाहीपावनतचा पश हावा िजथअबलासबलाबना यातअशीजीतीराजसभाहीराजसभाकसलीिजथ यायअधळाआहसाहसदब यावरमातक पाहतपराकरमअस बनतोधमाला लानी यततीका राजसभा िजथयिभचारघडतोितथप यकसअवतरल

lsquoआ ान दऊन त ही पाडवाना रणागणात िजकल असतत तर त तम यापराकरमालाशोभलअसतपण त हीमाडलात त-जोकपटनीतीनभरलायशकिनहणकतह तअितदवीआहत याचमळहवतफासटाकनयापाडवानािजकलतअनया दरौपदीलाअशाअव थतभर राजसभतआणनमाणसकीचीमयादाओलाडलीतयाशकनी या दरकरामतीनिमळवललािवजय- यालात हीिवजयमानता यातत हीआनदमानताहाआनदिनि चत ितरयाचान ह

lsquoएका दब या रज वललाएकव तरला त हीअभय िदलअसतततर तम याचािर यालाएकतज वीभषणचढलअसतपणत हीएकव तरलािवव तरकर याचीहीन इ छा धरलीत नाही त हीसमराट नाही राजपणाची तमची यो यता नाहीएवढचन हपणसामा यमानव हणनीजग याचीतमचीयो यतानाहीएवढचत हीतम या तानअनराजसभनिस कलतहपातकत हीकसधऊनकाढणारआहातहपरम वरस ासागशकणारनाहीrsquo

क णानउसतघतलीआपलबोटउचावततो हणालाlsquo वतःची तती क न घण हा माझा वभाव नाही पण या अधसभत माझी

ओळखक न दणमलापरा तआहसमराट हणवन घणा याअ यायी कसाच कदनयानकलतोचमीक णबलाढयजरासधाचामीचवधकरवलाराजसयय ातउ मिशशपालाचा त हासवादखतमीच िशर छद कलामीमाझसाम य य तकरायचठरवलतर यासाठीदःशासनासार यािववकश याचअथवाचतरगस याचबळमलायावलागणारनाहीआजया राजसभतदरौपदीउभीआहतीमाझीभिगनीआहितचर णकर यासाठीमीइथउभाआहहकपाक नद टीआडक नकातधाडसत हीकलततरयानतरजघडल याचादोषत हीमलादऊनका

lsquoहअधपतरकौरवानोतम यासभतयऊनमीमाझीकायाअनवाचाभर टिवलीआहअसामलाभासहोतोतम याअवनतीचीपिरसीमाकठवरजातहपाह यासाठीमीउ सकआहसभा तम या प यपरदकायासाठीमोकळीआह बधबळलाभललीिनभयबनललामाझीभिगनीतम यािनणयाचीवाटपाहतआहrsquo

क णथाबलाशाततापसरलीक णालाआसनद याचहीकणालाभानरािहलनाहीशाततचा भग कला िवदरानआप याआसनाव न तो उठला प चा ापा या

अश नी याचगालिभजलआहतअशा यािवदरानक णालाआपलआसनिदलकाहीनबोलताक णान याआसनाचा वीकारकला

२३

क णा याओज वीभाषणानसारसभागहभारावन गल दयोधनकणया याअगीक णाकडमानवरक नपाह याचहीतराणरािहलनाहीधतरा टराचीअव थातरअ यतशोचनीयबनलीभरसभतक णानकललाकौरवाचाउपहासतजोभगयातनकससटावह यालाकळतन हतक णानउभारल याभावीिवनाशा याभीतीन याचमनकातरबनल

राजसभचाउ साह क हाचसरलाहोतासवनरदराना तथन क हाबाहरजातोअसझालजोतोएकमकाकडपाहतबस याजागीकढतहोता

lsquoक णाrsquo धतरा टरआप या उ रीयान घाम िटपीत हणाला lsquoतझ स यवचनऐकनमी कताथझालो पतरा याआगरहाखातरमीया तालामा यामनािवसमती िदलीहाएकमनोरजनाचाभागहोईलअसमलावाटतहोत या िनिम ानआ त टा या भटीगाठी होतील या मलाच गणदशन घडल अस मला वाटल याताचापिरणामएवढाघोरहोईलअसमलावाटलअसततरमीहा तकधीचघड

िदलानसताक णातयो यवळीइथआलासमलाअनमा यामलानायापापापासनवाचवलस याब लसमाधानवाटतrsquo

धतरा टरानहाकमारलीlsquoदरौपदीrsquoदरौपदीनधतरा टराकडपािहलक णाकडपािहलक णानमानतकवताचती हणालीlsquoआ ाrsquolsquoमलीआ ाकसलीतोअिधकारआतारािहलानाहीहराज नषतमा यावर

टहोऊनकोसयासभतजकाहीघडल याचमलामरणपरायदःखआहज मजातअध वान अन व ापकाळामळ या मा या उ म पतरा या सभत तझ र णकर यासाठीमीदबळाठरलो हणनमलादोषदऊनकोसतमलामा या नषइतकीचिपरय आहस त यावर झाल या अ यायाच पिरमाजन कर यास मी समथ आहदरौपदीतलाहवाअसलतोवरमागनघrsquo

दरौपदीनपािहलक णा या मखावर सतापाच एकही िच ह रािहल न हत ओठावर सदव

िवलसणा याि मतानपरतजागाघतलीहोतीदरौपदीनआप यापतीकडपरतपािहलितचासतापपरतपरगटलाlsquoप यभरतशर ठाआप याअभयामळमीिनि चतझालय ायचाचअसलतर

एक वर ा धमाच अनवतन करणार माझ सव पती अ-दास होवोत माझी मलदा यातनम तहोवोतrsquo

सारीसभा यावरानचिकतझालीधतरा टर हणाला

lsquoतसचहोवोहभदरतयो यतोचवरमािगतलासमीपरस नआहआणखीवरमागतएकावरालायो यनाहीस हणनचमीतलादसरावरमाग याससागतआहrsquo

lsquoपाचीपडपतरआपापलरथश तरयासहकौरवा यादा यातनम तहोवोतrsquolsquoतथा तपणया सनवरमागन घताना सकोचकसलाकरतस तमच रा य

ऐ वयसारमागनघमीतलाआनदानतदईन यासाठीमीतलाितसरावरदतआहमागrsquo

lsquoमहाराजआपली कपाद टीआह तीच मला प कळआह मलाआणखीकाहीमागायचनाहीअितलोभधमा यानाशालाकारणीभतहोतोमला ितसरावरनकोrsquoआप यापतीकड द टी पकरीतदरौपदी हणाली lsquoयामा यापती याठायीकाहीप षाथअसलतरआपलगमावलल रा यऐ वयधनसपदाश तरबळावर तपरतिमळवन घतील तसझाल तर याना ऐ वयासह रा याचील मीसह गहल मीचीयो यताकळलआपणजिदल यातमीत तआहrsquo

दरौपदी या याश दानीतीसारीसभाथ कझालीहोतीदयनीय ि थतीतही दरौपदीचा तोआवश ितची िन ठा पाहन कणाला राहवल

नाहीतो हणालाlsquoदरौपदीतध यआहस तझ ातरतजअलौिककआह त यामळचआज ह

पाडव वाचल दा यातन म तझाल ह पाचाली या िवप सागरात नौकाहीन बडतअसल यायापडपतरानातारणारीतनौकाझालीआहसध यखरोखरीचध यrsquo

धतरा टरा याआ नपाडवानीव तरपिरधानकलीधतरा टर हणालाlsquoहयिधि ठरात हीिनिव नपणपरतजाआपलसवधनवपिरवारयासहजाऊन

सखान रा यकराएक व अधयाना यानएवढचसागावसवाटतकी जघडलयाची कटता मनात ठव नका मा या मलाब ल द टावा बाळग नका दयोधनादीभरा यावरतझपरमअखडराहोअनतझमनसवथाअसचसवाति थरराहोrsquo

क णउठलातोपाचालीजवळगलादरौपदीलाउज याहाताचाआधारदऊनतोितलासभागहा याबाहरनतहोताक णदरौपदीसहजातानापाहनदयोधनसावधझालामहाक टानआखललाडाव

क णा याय यानपराउधळलागलाहोतादयोधनसतापानउभारािहला याचवळीक णानमागवळनपािहलतीदाहकद टीपाहताचदयोधननकळतउठलातसापरतआसनावरबसलायाची द टीपरत ज हासभागहा या ाराकड गली त हा तथ क णवदरौपदी

न हतीराज ारमोकळहोत

२४

क ण दरौपदीसह सभागहातन जाताच थकलला धतरा टर सजया यासवका यामदतीनसभागहाबाहर िनघन गलासभागहातएकच कजबज स होतीकपाचायदरोणाचायकणाशीकाहीनबोलतासभागहातनचाललागल

आत या आत सतापान धमसणा या दयोधनान उठल या शकनीला खणावलआिणशकनीसहदयोधनगडबडीनगला

हळहळसारसभागहमोकळझालसभागहातकणशातपणआप याआसनावरबसनहोताकसलातरीआवाजस झालाकणानपािहल त हा क णबसल याआसनाव नआपलाथकलाहात िफरवीत

िवदरउभाहोतािवदरानकणाकडपािहलआिणतोहीसभागहा याबाहरिनघनगलायातोरण फिटकतएकटाकणउरलाहोतात र नजिडतसभागह ती सवणासन त भ य िसहासनकण पाहत होताकण

आप याआसनाव नउठलाऐ वयसप न असलल त सभागह भयावह वाटत होत एक वगळीच उजाड

उदासीनता यावरपसरलीहोतीह ऐ वय ही मोकळी सवणासन ह िसहासनआिण ह धारणकरणारी ही भमी

अशीचमोकळीराहणार क हाना क हातरी हघडणारआह तअटळआहमगहीई याहाम सरहाअपमानकशासाठीयानज मम यचआ ानटळणारआहका

कण यािवचारानकासावीसझाला यासभागहातनबाहरपड यासाठीतोराज-आसना या मािलकतन पाय या उतरला सभा थानासमोरची भमी िचतरवणउणाव तरान आ छादली होती या मऊ व तरावर पाऊल ठवताच कणाची द टीतपटाकडगली

शकनीनिवजयानउधळलला तपटतसाचपडलाहोताफासिवखरलहोतपायानजीकपडल याफाशावरकणाचल गल याफाशावरकोरललीह तमदरा

या याडो यातभरलीह तमदरा यामोक याहातानीफाशाची दानटाकली तहातसार िजकनही

मोकळचरािहल याहातानी तचापटमाडलातो तिजकताच याचहातानीतोपट उधळन िदला होता आता तपट साधी लाकडी फळी बनली होती फाशानाहि तदतीस गट ाखरीजकाहीअथउरलान हता

पणयाखरीजफाशाना पलाभतनाहीकामानवीब ीनरचलला ततिकतीसहजपणउधळलागलाकोण याइ छनऐनवळीक णकसाआला

कणा याचह यावरएकिख नि मतउमटलयालाआईनटाकल यालाहिवधा याचभाकीतकळणारकसपडललाफासाउचल यासाठीकणवाकलाफासाधर यासाठी पढ कललाहात

एकदममागआलातणाकरात लपलला चड उचलायला जाव आिण तथ फणा काढन बसल या

भजगाच दशन हाव तशी कणा या चह यावर सा ात भीती उमटली होतीमतर यासारखी याचीद टी याफाशावरजडलीहोती

याहि तदतीफाशावरएकनीलवणलाबकरळाकसडलतहोतायास म कसा यादशनानएकस मपणअ यततीवरअशी वदनाकणा या

मनातिवजसारखीखळलीअपमाना यासतापातिववकएवढाढळावादरौपदीिवव तरकलीगलीअसती

तर त प पाह याच धा टय झाल असत का य ाम य सिमधावर तपाची धारसोडतानादखील ती धार उचावनसोडावीलागत तअवधान रािहल नाही तर याधारबरोबर पर विलत होणा या अि निशखानी हात होरपळन जातो अपमाना याअ नीवरवासनाचीधारसोडतानातअवधानकठगलकसहरवल

वासनाछवासनचालवलशहीन हतामगकायहोतया पर नाच उतरकणालासापडलनाही या कसाला पशकर याचीताकद

कणा याठायीरािहलीन हतीक टानआपलीनजरवळवनतोसभागहाबाहरजाऊलागला यासभागहातआता णभरहीथाब याची याचीइ छान हाती

कण सभागहा या बाहरआला सभागहा या िव तीण पाय याव नजाणा यापाठमो या िवदराकड याच ल गल पाय याखाली एक सवणरथ उभा होता यारथाकडजाणा या क णापाठोपाठ िवदर यालागाठ यासाठीभरभरजात होताकणज हाअ यापाय याउतरलात हारथाजवळगल याक णालािवदरानमारललीहाकऐकआली

क णथाबला यानवळनपािहलजवळयणा यािवदराबरोबरदरपाय यावरउभाअसललाकणहीक णा यानजरत

आलाजवळगल यािवदरालाक ण हणालाlsquoिवदराकाहीसाग याचीआव यकतानाहीमीदोषदतनाहीपणघडलतबर

झालनाहीअद टातलािवनाशमला प टपणिदसतआहयाभमीतआता णभरहीथाबावअसवाटतनाहीयतोमीrsquo

क णआपलाशलासाव नरथा ढझालारथापढस जअसललअ वदळदौडलागलआिणक णा यारथालागतीलाभली

रथाचा दर जाणाराआवाज ऐक यत असता िवदर माग वळला याची द टीपाय यावरउ याअसल याकणावर णभरि थरावलीपणदस याच णीतीपायाकडवळली

िवदरसावकाशपाय याचढतहोताकणालाटाळ यासाठीकणाजवळनभरभरपाय याचढतअसता यावयोव ाचाआप याचव तरातपायअडकलावतोलगलािवदराकड पाहत पाय या उतरणा याकणा या त यानीआलतोधावलाकणा याहातानी िवदर सावरला गला कणा या बाहतन आपली सटका क न घत िवदरहणाला

lsquoठीकआहमीठीकआहकणादासीपतराचातोलसावरलाजातनाही यालासदव ठचकळाव लागत कारण कारण यान पिरधान कलली व तर या याअगामापाचीनसतातrsquo

उ राचीअप ानकरतािवदरपाय याचढतहोताकणपाय याउतरतहोताकणा यामनातएकचिवचारहोताlsquoसतपतराचातरीतोलकठसावरलाजातोrsquoकणपरासादासमोरआलाक ण गला यावाटवरदर धळीचलोट िदसतहोत रथ िदसतन हता िदसत

हो या यागलावाटवरपडल यारथा याचाको याकणाचारथसामोराआलाकणरथा ढझालाआिणसार यानरथहाकारलाक ण

गल याचाको यातनचकणाचारथजातहोता

तगहातनकण वगहीपरतलादारातचद मउभाहोताद मसामोराआलायानिवचारल

lsquoदादाऐकलतखरrsquoकणानद माकडपािहलlsquoद मातकायऐकलसतमलामाहीतनाहीपणमीफारथकलोयrsquoकणसरळआप याश यागहाकड गलाश यागहमोकळहोतकणकाही वळ

तसाचउभाहोता याजागचमोकळपणही यालाभडसावतहोततोतसाचसौधाकडगला

उ हा या उ या िकरणात हि तनापर तळपत होत दरवर परासादापयत गललाराजर तानजरतयतहोतालाबवरझाडीतनउठललराजपरासादाचस जिदसतहोतराजर यावरतरळकवदळिदसतहोती

मागपावलाचाआवाजआलाआिणकणानमागपािहलमहालात वषाली यतहोतीकणमाघारीवळलामहालातयतअसतावषालीनिवचारल

lsquo तसभासपलीrsquolsquoहोrsquolsquoक णआलहोतrsquolsquoतलाकससमजलrsquolsquoकाहीवळापवीक णाचारथवाड ासमो नगलाrsquolsquoहrsquoकणाचीतीव ीपाहनवषालीकाहीबोललीनाहीकाहीवळानितन हटल

lsquoजवणतयारआहrsquolsquoमलाभकनाहीrsquoकणश यकडजात हणालाlsquoएकिवचा rsquolsquoिवचारनाrsquolsquoआजदरौपदीव तरहरणझाल हणrsquolsquoझालनाहीसदवानटळलrsquolsquoकणा याrsquoित यान हआम यासदवानित यानिशबीसदवचक णाचसदवआहrsquolsquo याचसाठीक णआलहोतrsquolsquoहोऐनवळीक णआलाअनकलकटळलाrsquolsquoकलककसलाकलकrsquolsquoवसअनावत तरीलापाह याचाअिधकारफ तदोघाचाच-एकपतीअनदसरा

पतरयाखरीजअ यप षानातोअिधकारनाहीकरोधा याआहारीजाऊनतपातकघडतहोतपणक णअवतरलाअनतपातकटळलrsquo

lsquoक णआलनसतअनतव तरहरणझालअसततरrsquolsquoतरखरचकायझालअसतrsquoकणाचअगउ याजागीशहारलवषालीकडपाहत

तोिन चयी वरात हणाला lsquoघडलअसततर त यामाथी वध यआलअसतमलाआ मघाताखरीजदसरामागरािहलानसताrsquo

वषालीचाहातभीतीनओठावरगलाश यवरअगझोकनदतकण हणालाlsquoजावषालीअसलतम घऊनयभरपरrsquoवषालीम आण यासगलीज हाम ाचीझारीघऊनतीमाघारीआलीत हाकणझोपीगलाहोताकणदचकनजागाझालाश यजवळवषालीउभीहोतीकणाचसारअगघामान

िभजलहोतधापलाग यासारखी याची दछातीवर-खालीहोतहोतीहातानघामपशीततो हणाला

lsquoकसलभयानक व नपडलrsquolsquo व नrsquolsquoहाबरझालजागाझालोतवसमी व नातपाडववनवासालाजातअसताना

पािहलrsquolsquoखरrsquolsquoराजर तमाणसानीभरलहोतएककाळाकिभ नड ब िवकटहा यकरीतढोल

बडवीतपढजातहोता या यामागनपाचीपाडवदरौपदीखालीमानाघालनचालतहोतrsquo

lsquoआ चयआहघडतअसलल व नातिदसतनाहीअस हणतातrsquolsquoघडतअसललrsquolsquoहोया णी तातहरललपाडववनवासासजातआहतrsquolsquoभरमझालाकीकायतलापाडवइदरपर थालागललपाहनचमीआलोrsquolsquoनाहीभरमनाहीस यआहऐकाSSrsquo

कणानस जाकडपािहलगदीचाआवाजऐकयतहोताlsquoराजर तापरजाजनानीदथडीभरलाआहपाडवइदरपर थालािनघालहोतपण

अ यावाटतन यानापरतबोलाव यातआल ताचआ ान वीका नपरतयिधि ठरआलrsquo

lsquoअनपरतआपलरा यऐ वयसारगमावलअसचनाrsquolsquoनाहीएकचपणलावलाहोताबारावषवनवासअनएकवषअ ातवासपाडव

हरलrsquolsquoतसागायचीगरजनाहीतरीचयवराजशकनीसहगडबडीनबाहरगलrsquolsquoकाय हटलतrsquolsquoकाहीनाहीrsquoबाहरचाआवाजवाढतहोतावषालीस जाकडिनघाललीपाहताचकण हणालाlsquoनको वषाली त पाहायला त जाऊ नकोस इदरधन य परगटताना पाहाव

मावळतानापाहनयrsquoकणानउदिव नपणम ाचीझारीउचललीआिणम ाचपातरभरल

२५

भरपरम पराशनक नहीकणाचमनि थरावलन हतकाळोखपडलाहोतामहालात या समया क हाच पर विलत कर यातआ या हो या कण उठला यानआपल उ रीय घतल दारातच वषालीची गाठ पडली कणा याखा ावरच उ रीयपाहनवषालीनिवचारल

lsquoबाहरजाणारrsquolsquoहोrsquolsquoपणसकाळपासनआपणउपाशीचrsquolsquoएकािदवसा याउपवासानकायहोतबारावषाचावनवासप करतातितथएका

िदवसा याउपवासानकायहोतवषालीमाझारथआणायलासागrsquoवषाली गली कण पाय या उत न खाल या सो यावर आला सो यावर या

बठकीवरअिधरथबसलाहोता या याजवळचद महीहोताशत जय वषकतउभहोतदाराशीराधाईहोतीवषकतसागतहोता

lsquoसीमपयतसारपोहोचवायलागलहोतसाररडतहोतrsquolsquoआिण आजोबा पाडव रडत न हत यिधि ठर महाराजानी सा याची समजत

काढलीअनसवाचािनरोपघतलाrsquoअिधरथानदीघ वाससोडलातो हणालाlsquoदवदसरकायअर यानीथोड ाचिदवसापवीिदि वजयक नराजसयकला

तचपराकरमीपाडव तातहरतातकायअनवनवासालाजातातकायrsquolsquoप षसोसतीलपणिबचारीराजक याrsquoराधाईनडोळिटपलकणखाकरलासा याचल ितकडगलकणपढझालाअिधरथानिवचारलlsquoबाहरिनघालासrsquolsquoहोपरासादाकडrsquolsquoज रजापणयतानामाझएककामकरrsquolsquoकायrsquolsquoयतानातफासजराबघायलाघऊनयमला याचदशन यायचयrsquolsquoतातrsquolsquoराधया अर परम वराप ाही मोठ आहत त आता या भमडळात तवढाच

पराकरमउरलाआहrsquolsquoतातrsquolsquoनकोकणामलातीहाकमा नकोसतमलानदीपातरावरसापडलासतलामी

ई वरपरसाद हणनघरीआणलमाझ पतरहीनजीवन त यापावलानीसफलझालअसवाटलतआलासअनहाद मज मालाआलात यागणानकळीउ रलीअसआ हाला वाटल पण त सार खोट होत कणा त या या क यान आ हाला तोडदाखवायलाहीजागारािहलीनाहीrsquo

lsquoमाझक यकायकलमीrsquolsquoकायकलआजसारीनगरीतचबोलतआहधा टयअसलतरऐकजा-त या

स यानतो तघडलाततोघडवनआणलासअससारबोलतातrsquolsquoखोट तात मी य ाचा स ला िदला होता या तात माझा कसलाही हात

न हताrsquolsquoपणलोकानातपटतनाहीrsquolsquo यालामीकायकरणारrsquolsquoअन याचखोटही नाही तआगरह धरलाअसतास तर यवराज त खळल

नसतrsquolsquoयवराजएवढआ ाधारकक हापासनबनलrsquoकणहसत हणालाlsquoराधया मी जवढा तलाओळखतो तवढाच यवराजानाही तझा िवरोध सहन

कर याचीताकदयवराजानानाहीहमलापणपणमाहीतआहअनहसारतउघड ाडो यानीपािहलसघडिदलसहचतझपातकआहकणाजगालाफसवतायईलपणमनालातजमणारनाहीम ानहीrsquo

lsquoमीयतोrsquoकणभरभरपाय याउतरलावाड ासमोररथउभाहोतारथाचपिलतवा यावर

फरफरतहोतकणापाठोपाठद मधावलाकणरथावरचढतअसताद म हणालाlsquoदादामीयतोयrsquolsquoनकोrsquoकणानवगहातीघतलसवकानीघोड ा याओठा यासोड याआसडघतलला

कणाचाहातउचावला याआवाजाबरोबररथउधळला

राजपरासादात ग यावर दयोधन तोरण फिटकत अस याच कणाला समजलकणानरथतसाचतोरण फिटकतहाकारला

तोरण फिटका मशाली या परकाशात परकाशली होती कणाचा रथ थाबताचसवकानीरथधरलाकणरथातनखालीउतरला

कणानिवचारलlsquoयवराजrsquolsquoआतआहतrsquolsquoआणखीकोणआहrsquolsquoशकिनमहाराजrsquolsquoआिणrsquolsquoकोणीनाहीrsquoकणा याचह यावरतशाि थतीतहीएकि मतउमटलतोभरभरपाय याचढनगलासभागहा या ाराशीचकणथाबलासार सभागह समया या उजडात परकाशमान झाल होत सभा थानासमोर

फिटकभमीवरताबडीलोकरीबठकपसरलीहोती यावरचदनीचौरग तपट हणनउभाहोता या यादो हीबाजनाप षउची यासमयातवतहो या

शकिनआिणदयोधनम ाचाआ वादघत तखळतहोतदयोधनानफासघोळवनपटावरटाकलतोओरडलाlsquoमामामीिजकलrsquolsquoहोययवराजमीमाझीवडयाचीअगठीहरलोआहrsquoशकिन हणालदयोधन समाधानान मोठ ान हसला यान म पातर िरत कल माग उ या

असल यादासीनत परतनम पातरपरतभरलआप याओठाव नतळहातिफरवीतदयोधनानिवचारल

lsquoतोमखयिधि ठरकसाहरलातकळतनाहीrsquolsquoयवराज तालाहाताचागणअसावालागतोतोतम याहातातआहयवराज

उचलाफासआजतत हालावशआहतrsquolsquoमामापणबोलाrsquoआप याग यातलाहार पशीतशकिन हणालlsquoमाझा हा म यवान हार मी पणाला लावतो यवराज याब ल त ही काय

लावणारrsquolsquoमीrsquoआतपरवशकरीतकण हणालाlsquoयवराजा याग यातलाहारrsquoदयोधन-शकनीनीएकाचवळीकणाकडपािहलदयोधनधडपडतउठलाकणाकडजाततो हणालाlsquoय िमतरा मीआजआनदातआह त पाडव बारा वष वनवासअन एक वष

अ ातवासातगलयामामा यामळतसा यझालrsquolsquoपणयवराजहादसरा तघडलाकसामलाकसमाहीतनाहीrsquoदयोधनहसलाम ाचाप कळअमलझालाहोतातो हणालाlsquoत गिपतआहमामानीचसािगतलकी तला यात घऊनका हणनत िवरोध

कलाअसतासनाrsquoकणानहोकाराथीमानडोलावलीlsquoबरोबरमामाकधी चकायचनाहीत तपाडव गलअनमामाअनमीताताकड

गलोतातानीपरत समती िदलीपाडवानापरतआ ान िदलअनमख यिधि ठरानवीकारलपढकारभारझटपटएकचपणमामानीलावलाअनपाडवहरलकायमचrsquo

दयोधनानकणा याखा ावर हात ठवल या यासहकण ताकडजात होता ताकडल जाताचदयोधन हणाला

lsquoअरकणाआजमीमामाबरोबर त खळलोमी हरलोनाहीमामा हरलमीिजकलrsquo

lsquoयवराजकधीहरतनसतातrsquoकण हणालाlsquoखोटवाटतिवचारमामानाrsquoदयोधन हणालाlsquoअगराजयवराज हणताततखरआहआज यानाफासवशआहतrsquolsquoवाएकािदवसातबरीचपरगतीझाली हणायचीयवराजअसचखळतराहाल

तरबारावषातआपलाहीकतह तअनअितदवीअसालौिककसहजहोऊनजाईलrsquoदयोधनहसलाितकडल नदताकण हणालाlsquoयवराजआताएकचकमतरताआहrsquolsquoकसलीrsquoदयोधनानिवचारल

lsquoआप यारा यातम शालास करायलाह यात तगहतयारआहच यालापरलएवढम िनमाण हायलाहवrsquo

दयोधनानकणाकडरोखनपािहलतो हणालाlsquoच टाकरतोसrsquolsquoयवराजाची च टामीकशीकरीनआता यायचकाहीकारणनाहीबारावषात

आपण तात िन णातबनाजरीपाडवपरतआलतरी क हाहीपरतबारावष यानापाठवन दता यईलrsquo कणान दासीकड पािहल तो दासीला हणाला lsquoदासी यापढयवराजा याम ाचपातरिरकामठवीतजाऊनकोसभरतपातरrsquo

दासीपढझालीितनपातरभ नयवराजा याहातीिदलसतापानतपातरफकनदतदयोधनओरडला

lsquoिमतरासमाधानाचाएकिदवसहीभोग याचामा यादवीनाहीकारrsquolsquoउ ापासनआप यालातरासहोणारनाहीयवराजrsquolsquoउ ाकायrsquolsquoमीचपानगरीलाजातोयतीअन ामाग यासाठीचमीअपरातरीआलोrsquoकणा यादडावरदयोधनाचीपकडआवळलीगलीदडाततीबोट ततहोतीlsquoनाहीिमतरामलासोडनतलाकठहीजातायणारनाहीrsquolsquoकापाडवपरतयतीलअशीतलाभीतीवाटतrsquolsquoभीतीrsquoदरहोतदयोधन हणालाlsquoतवढाएकचश दमलामाहीतनाहीrsquolsquoअगराजएवढअशभिचतनयअगावर याव तरािनशीपाडवचालतगललत

पािहलनाहीसवाटतrsquoशकनीनिवचारलlsquoअन या यापाठोपाठनगरसीमपयतसारहि तनापरअश ढाळीतजातहोतत

त हीपािहलनाहीतrsquoकणानउलटिवचारलlsquoआजरडतीलउ ाहसतीलrsquolsquoकणालाrsquolsquoकाय हटलसrsquoशकनीनिवचारलlsquoशकिनमहाराज जगारएकदाच िजकलाजातोबारावषहाहा हणतासरतील

आिण पाडव ज हामाघारी यतील त हा हच रडणारलोक याना हसतखा ाव नघऊन यतीलकारणतोवर तम या जगारीअडड ानीअनमिदर या ग यानीपरजातर तझाललीअसलrsquo

lsquoअगराजrsquoसतापानउठतशकिन हणालाlsquoमामापाडवानावनवासालापाठवनसकटटळतनाहीत हालातनकोअसतीलतर याचा वनवास सप या याआधीजनमानसात याच ज िसहासन

आहतउलथवनटाकाrsquolsquoआ हीतहीक rsquoदयोधन हणालाlsquoकशा याबळावरफाशा यातीकलाअजनशकनीनाहीअवगतझालीनाही

यवराज वतःच पफाशा यापटावर िवस नकाभर वयवरातनराजक यचहरणकर याच याचधा टयआह िमतरासाठी अगदशाच रा य फक याच याचऔदायआह या या हातातली गदा बलरामकपनअजोडआह तो कौरवरा याचा यवराजतपटाम यगततोयाखरीजददवकोणतशकनी याह तलाघवानरा यसाभाळली

जातनाहीतरणागणावरचाजगारिनि चतपण तपटावरठरवलाजातनाहीrsquolsquoब स कर अगराज यापढ एका श दाचाही उपमद मी सहन करणार नाही

या यामळ हा िदवस िदसला या याब ल ही कत ता यवराज त हाला िनवडकरावीचलागलहाराधयिकवामीrsquo

दयोधनदोघाकडपाहतहोताकायउ र ावह यालासचतन हतकणपढझालाlsquoयवराजमीशकिनमहाराजाची मामागतोrsquoशकिन याबोल यानसखावलकणानदयोधनालािवचारलlsquoयवराजतमचखड़गकठयrsquolsquoरातरी तगहातआरामकरीतअसताखड़गकोणबाळगतrsquo दयोधनानउ र

िदलlsquoयवराजआपलािकरीटrsquolsquoहीकायराजसभाआहिकरीटचढवायलाrsquolsquoिनदानआप याछातीवरकवचतरीहवहोतrsquoकण हणालादयोधनालाहसआवरणकठीणगलतो हणालाlsquoिमतराम जा तझाललिदसतयकवचरणागणातवापरताकी तगहातrsquolsquoतचसागतोयमी यवराजगरजनसारश तरअ तरव तरभषणधारणकल

जातरणागणातश तरउपयोगीपडल हणनश यागहातकणीसश तरवावरतनाहीतीश तरश तरागारातचटाकावीलागतातयवराजफारअवधीआतारािहलानाहीबारावषहाहा हणताजातील याआधीश तरशाळागजशाळापववत हायलाह यातरा यसरि तबनायलाहवrsquo

lsquoयो य स ला िदलास िमतराrsquo दयोधनान शकनीकड पािहल पटावरच फासउचलनफकनदततो हणालाlsquoिमतरामीतलावचनदतोयापढमीयाफाशाना पशकरणारनाही याचाआधारघणारनाहीrsquo

सतापानआपलउ रीयसावरीतशकिन हणालlsquoयवराजयतोमीआ ाrsquolsquoथाबा मामा मी तमचा सदव कत आह ज हा काही गरज भासल त हा

कौरवाचकोषागारतम यासाठीमोकळराहीलत हालाकोणीअडवणारनाहीrsquoशकनी यापाठोपाठकणदयोधनासहतोरण फिटक याबाहरआलादयोधनालाराजगहीसोडनकण वगहीपरतलाअधी रातर उलटन गली होती दार उघडल गल दारात हाती मशाल घऊन

अिधरथउभहोतअिधरथानीमशालपववतखाबावरलावलीदारलावलlsquoतातत हीअजनजागrsquolsquoतझीवाटपाहतहोतोrsquoअिधरथाचाआवाजकिपतझाला lsquoवसषणतरागावला

नाहीसनातज म यापासनकधीतलाकटबोललोनाहीपणrsquoकणाचउभअग याहाकनपलिकतझालअिधरथानीकणाचनाववसषणठवल

होतअिधरथानािमठीमारीतकण हणाला

lsquoनाहीतात क हातरी मलाना रागवाव यान मल सखावतात िवशराती याउ ापासनतम यावरखपताणपडणारआहrsquo

lsquoताणrsquolsquoहोआतारथशाळाश तरशाळानावगयणारआहrsquoअिधरथा याचह यावरचसमाधानपाहायलाकणतथथाबलानाही

२६

क णानसािगतल तकाहीखोट न हत हि तनापरात नवा उ साह सचारलाहोता रथशाळा-श तरशाळा स झा या रा याबाहर िवखरलल कारागीर परतहि तनापरात बोलाव यात आल रथशाळत सदढ रथाची िनिमती स झालीश तरशाळतखडगतोमरपरासनाराचबाणतयारहोतहोतगजशालाअ वशाळतसल णीजनावराचीजोपासनाहोतहोतीआशरमातनश तरिव त िनपणअसवीरतयारहोतहोतदयोधनकणया यानत वाखालीरा यातीलअठराकारखानअहोरातरकामकरतानािदसलागल

वषसन दयोधनपतराबरोबरआशरमातजातहोता दयोधनासहकणरा यकारभारपाहतहोताउलटणा यावषाचहीभान यानारािहलन हत

दयोधन-महालातकणआिण दयोधन बसल होत रातरीची वळ होती दयोधनहणाला

lsquoिमतरासवणकारानीगजशाळचहौदअबा याचाग याक यातनाहीrsquolsquoयवराज तम यासारखा कलच कौतक करणारा धनी अस यावर कारािगराना

आपोआपह पचढतोrsquolsquoकणारथशाळाश तरशाळाआशरमपाहनआता कटाळाआलादररोज तच

तचrsquolsquoयवराजआता िदवस चागलआहतआपल मन रमवायला मगयला जायला

काहीचहरकतनाहीहिदवसमगयचचrsquolsquoछानक पना सचवलीसखरचआपण मगयलाजाऊ या तवढाच बदल बरा

वाटलrsquoसवकमहालातआला यानसािगतलlsquoशकिनमहाराजयतआहतrsquoकण-दयोधनउभरािहलशकनीच वागतदोघानीहीकलशकिन थानाप नहोताचदयोधनानिवचारलlsquoमामाअलीकडआपलदशनदमीळझालयrsquolsquoदयोधनाअरआ हाला ताखरीजकाहीयतनाहीत तखळतनाहीसमग

भटघडणारकशीrsquoकणउठलाशकनीकडजाततो हणालाlsquoमहाराज या कणावर एवढा राग नसावा एकदा करोधा या आहारी जाऊन

बोललोपण तआप यामनातनजातनाहीमोठ ानी माकरायचीनाहीतरकणीकरायचीrsquo

शकनीनउठनकणा याखा ावरहातठवलाlsquoनाही अगराजमीसहजथटटा कलीमा यामनातकाही नाही त ही दोघ

िन चयान उभ रािहलात हणनच हि तनापर परत राजधानी भास लागली सार

परजाजनतमचकौतककरतातपाडवाचीआठवणही या यामनातरािहलीनाहीrsquolsquoिबचार पाडवrsquo दयोधन हसन हणाला lsquoकठ रानावनात िफरतअसतीलकोण

जाणrsquolsquoयवराजवनवासीपाडवस याआप या रा या या तवनातचवनवासभोगीत

आहतrsquoशकिन हणालlsquo तवनातपणमामाहत हालाकणीसािगतलrsquoकणानिवचारलlsquoअगराजआज धतरा टरमहाराजा यादशनाला गलोहोतो ितथएककथकरी

बरा ण आला होता यान पाडवाचा व ात समराटाना सािगतला वनवासात यापाडवाचक टऐकनसमराटानाखपदःखझालrsquo

lsquoमगतातानी यानाबोलावलकीकायrsquoदयोधनउदगारलाlsquoनाहीउलटत हणालपाडवाना या यासप ीचाअ पाशहीदणारनाहीrsquolsquoखरrsquoआनदीहोऊनदयोधनानिवचारलlsquoहोपणपाडवाचीबातमीऐकनसमराट िचततपडलआहतपाडवा याहातन

कौरवाचानाशहोईलअशी यानाभीतीवाटतआहrsquolsquoताताचीभीती यथआहrsquoदयोधन हणालाlsquoपाडववनवाससपवनयतीलत हा

हि तनापरचसाम यशतपटीनीवाढललअसलrsquolsquoयवराजआपण मगयलाजाणारचआहोइतरतरजा याप ा तवनातचआपण

गलोतरrsquolsquo तवनातrsquolsquoहापाडव ितथआहतसव वभवासहआपण यावनात मगयलाजाऊवनवास

भोगणा याव कलनसल याकदमळखाऊनजगणा या यापाडवानाआपलऐ वयपाहन िनि चतपण खदहोईलशत यामनाचाजळफळाटपाह यात वगळाआनदसामावललाअसतोrsquo

lsquoतखरrsquoदयोधनिवचारातपडलाlsquoपणतातयालासमतीदणारनाहीतrsquoशकनीनिव वासिदला

lsquoयवराज याची िचताक नका तवनातचआपलगोधनआह या िनिम ानआप यालासमराटाचीपरवानगीिमळलतकाममा यावरसोपवाrsquo

दस या िदवशीकणव दयोधन धतरा टरापढ गलशकिन तथआधीच गलहोतमकशलचाललअसता या िठकाणीपवसकतापरमाण सगमनावाचाब लवआला

आिण यानधतरा टरालागोधनाचव सािगतलशकनीनकणाकडपािहलकणपढझालातो हणालाlsquoमहाराजएकिवनतीआहrsquolsquoराधयाबोलrsquolsquoस या मगयचा काळआह यवराजही रा यकारभारात थकलतआपणआ ा

कलीतर तवनातआ हीजाऊगौळीवाडपाहिख लाराचवयजातीवणइ यादीगणनाक तकरणआव यकआहमगयबरोबरतहीकामहोऊनजाईलrsquo

lsquoनाहीराधयामीअनमतीदऊशकतनाहीrsquo

lsquoकाrsquoदयोधनानिवचारलlsquoकारणितथपाडवाचवा त यआहrsquoशकिन हणालाlsquoमहाराज या पाडवाशीआमचकाहीचकाम नाहीआ ही मगयाक गोधन

पाहrsquoधतरा टरिवचारातपडललपाहनतथबसललभी माचायनराहन हणालlsquoशकिनमगयाकरावयाचीआहतरअनकअ यजागाउपल धआहतितथपाडव

आहतितथत हीजावअसमलावाटतनाहीतोधोकासमराटानीघऊनयrsquolsquoकसला धोकाrsquo दयोधन हणाला lsquoत वनवासी तआमच काय करणार अन

पाडवाचीिचतावाटतअसलतरतीक नकािनःश तरावरवारकर याचीआमचीरीतनाही आ ही तर आम या पिरवारासह जाणार आहोत आ ही या पाडवाकडपाहणारस ानाहीमगयाक नवासराचीमोजणीक नआ हीपरतrsquo

lsquoअसअसलतरत हीजाऊशकताrsquoधतरा टरानीपरवानगीिदलीघोषयातरसाठीजा याचा बत िनि चतझाला यायातरचीतयारी स झाली

दयोधनआप या वभवासहघोषयातरला िनघाला या याबरोबरशकिनकणइ यादीराज होत कौरवि तरयाही बरोबर हो या दळासिहत सव पिरवार घऊन दयोधनतवनाकडजातहोता

ह ी याआिणरथा याघरघराटानतोमागभ नगला

२७

दवतवनाकडगल याकौरवा याबात यादररोजहि तनापरालायतहो या याऐकनधतरा टरालासमाधानवाटतहोतशकिनकणया यासहदयोधनगोधनपाहतहोतािख लारमोजलीजातहोती

घोषयातरा परीक न दयोधनआप या पिरवारासह तवनाकड वनसचारासाठीिनघालाहोता

धतरा टराचतसमाधानफारकाळिटकलनाहीएक िदवशी जी वाता राजपरसादात आली ितन धतरा टर िवदर भी म

दरोणाचाययाचीमनिचतनभ नगलीकौरववनातगलअसतागधवानी या यावरह लाकलाहोता यातदयोधनासह

कौरवि तरया गधवानी पकडन न या हो या सदवान तथन जवळच राहणा यापाडवाना तकळलआिण सकटात सापडल याकौरवा या मदतीलाअजन धावलागधवान पकडन नलला दयोधन व दयोधनपिरवार अजनान सोडवन आणला याघटनमळधतरा टरसत तबनलहोत

िवदर भी म दरोण अजना या मोठ ा मनाच शौयाच म त कठानकौरवराजसभतगणगानगातहोत

दयोधना याआगमनाकडसा याचल लागलअसता एक िदवशीसायकाळीदयोधनघोषयातरव नमाघारीआला यालाराजपरसादातसोडनकणघरीआला

घरातचम कािरकवातावरणहोतकणपतरअिधरथराधाकणबध-सारकणाचीद टीचकवीतहोत

रातरीमहालातपरवशकरताचउ याअसल या वषालीकडकणाची द टी गलीितचाचहरापाहताचकणहसलातो हणाला

lsquoआजवातावरणसत तिदसतयrsquolsquoनाहीमळीचनाहीrsquoवषाली हणालीकणमोठ ानहसलाlsquoआनदआहrsquolsquoहसताकायrsquoवषालीउफाळलीlsquoबाहरत डदाखवायलाजागारािहलीनाहीrsquolsquoकाrsquolsquoआपलापराकरमकळलासा यानाठाऊकझालयतrsquolsquoवसजयआिणपराजययाचएकागो टीतमातरमोठसाध यआहदो ही याही

कथाअितरिजतअसतातrsquolsquoघोषयातरतघडलतखोटrsquolsquoखोटन हअितरिजतrsquoकणवषालीजवळगलाितचाहातध नपलगाकडगला

श यवर बसत कण हणाला lsquoवस आ ही घोषयातरा आटोपली मगया करीत

समाधानानआ ही तवनाकडजातहोतोजलकरीडसाठीसरोवरा याजागा सस जकर यासाठीसवकपढगलहोतददवान याचवळी यासरोवरातएकगधवआप याि तरयासहजलकरीडाकरीत होता गलल दत गधवानमाघारी पाठिवल तवन हीक रा याची भमी या भमीत सवकाचा झाललाअपमान दयोधनाला सहन झालानाहीतो य ालाउभारािहला यवराजऐकतनाहीत हल ात यताचमी स यासहगधवावरचालनगलोrsquo

lsquoअनमगrsquolsquoमगकाय हायच तचझालगधवआकाशय ातपरवीणआ हीवनातपरवश

कलानाहीतोचआकाशातनचारीबाजनीशरवषाव होऊलागलाबाण व राईतनयतातकीआकाशातन हचकळनासमोरशत िदसतन हताआमच सिनकमातरघायाळहोतहोतसा यागधवानीआ हाला यािनिबडवनातघरलमाझारथहळहळदबळाबनतहोताछतरधरा वजईषा तटतहो याशवटीरथसोडन िवकणा याआधारानजीववाचवताआलाrsquo

lsquoअनयवराजrsquolsquoमीव िवकणजखमीअव थत िमळल यावाटन सरि तजागीपोहोचलोसार

कौरवस य वनात तसच िवखरल होत य थाब याबरोबर सार गोळा होत असतायवराजाचीकथाकळलीमाझापराभवझाललापाहताचयवराजमोज यास यािनशीगधवावरतटनपडलआिणपरबळगधवानी तरीपिरवारासहयवराजानापकडननलतवनवासी पाडवाना समजल अन अजनान दयोधनाची सटका कली यवराजतरीपिरवारासहसख पमाघारीआलrsquo

lsquoपणइथतरसारत हालाचदोषदतातrsquolsquoमलाrsquolsquoहो यवराजानाएकाकीसोडन त हीचरणागणातनमाघार घतलीतअसबोलल

जातrsquolsquoवस ज रणागणावर लढतात त कधी याब ल बोलत नाहीतआिण यानी

रणागणपािहललनसततसदवरणागणा याकथासाग यातरमतात हणनतर याकथानाएवढारगचढतोवसरणागणाचारगगलाबीनसतोतोिथज यार ताचागदताबडा रगआसतोिवजयाबरोबरितथहा यपरगटतनाहीघायाळवीरा यावदनानीती रणभमीआकरोशतअसत िवजयानतरही याभमीवरतो म यघोटाळतअसतोया याशातपावलाचाआवाजफ तिवजयीवीरालाचऐकयतअसतोrsquo

कणउठला या याडो यासमोरतरणागणिदसतहोतचह यावरवगळीचछायापरगटलीहोतीवषालीकडनपाहताकणबोलतहोता

lsquoवस पौ षाचा अहकार हा माझा थाियभाव वदना सोसण हा तर वभावम य याव गनामीसदवकरीतअसपण यारणभमीतएक णअसाआलाकीचारीबाजनीपावसाचीटपोरीसरउतरावीतसाशरवषावहोऊलागलाकाहीिदसनासझालऐकयतहोतगधवाचिवजयीहा य यािनिबडअर यातसा ातम यउभाअस याचीजाणीवझालीअनसाराअहकारबळ कठ या कठ गल िदसल यामागानमीजीववाचव यासाठीधावतसटलो यारथाचामीआधारघतलातोिवकणाचारथहोताहफारमागाहनमलाकळलrsquo

कणवळला वषाली या नतरातअश तरळतहोत ित याकडबोटकरीतकणहणाला

lsquoवसहचतअश यानीत यापतीलाम यचभयिशकवलrsquoवषालीनवरपािहलित याडो याकडपाहतकण हणालाlsquoज हाशत न वढलचारी िदशा याप याअटळपराजयसमोर िदसलागला

याच वळी वससा ाततचसमोर उभी रािहलीसअनएका त याआठवणीबरोबरजीवनाचीसारीआस तीउफाळनवरआलीप ष वाचाअहकार वािभमानअि मतासा याचा णात िवसरपडलाजीवनाचीसारीआस ती त या पानपरगटझालीमा याएकाकीजीवनातलाएकओलावाएवढापरबळआहतर या याजीवनातउदडनहउदडऐ वयअसल यावीराचकायहोतअसलवसमा याजीवनातील तझथानिकतीमोठआहहमला याम य यारषवरउभअसतापरथमचजाणवलrsquo

वषालीकणा यािमठीतब होतगदमर या वरात हणालीlsquoनाथमलासारिमळालसारिमळालrsquoबाहरशभरचादणपडलहोत

२८

द स या िदवशी सायकाळी िवकण कणाकड आला तो हणाला lsquoअगराजआप यालापरासादावरबोलावलयrsquo

lsquoकणीयवराजानीrsquolsquoनाहीसमराटानीrsquoणातकणा यासार यानीआल यानशातपणिवचारल

lsquoितथिपतामहिवदरआचायअसतीलचrsquoिवकणिख नपणहसलातो हणालाlsquoअगराजआजतवढ ावरभागणारनाहीिपतामहानीराजसभाबोलवलीयrsquolsquoकशासाठीrsquolsquoआप या पराकरमाच कौतक कर यासाठी भर रणागणातन यवराजाना एकट

सोडनआपणमाघारीपळनआलातrsquolsquoतखोटआहिवकणातमा याबरोबरहोतासनाज हाआपणगधवावरचालन

गलोत हायवराजमागहोतrsquolsquoतखरपणराजसभततकोणीऐकनघतनाहीिपतामहानीयवराजानाकाहीबोल

िदलनाहीrsquolsquoएकदरीतपरकारगभीरिदसतोrsquolsquoआपणवळकलाततरआणखीगभीरहोईलआपणिवशरातीघतआहाआपली

परकतीबरीनाहीअससािगतलतरकदािचतrsquolsquoनाहीिवकणागरसमजअिधकवाढ याआधीचतिमटललबरमीयतोआणखी

काहीrsquolsquoतसिवशषकाहीनाहीपणअसबोललजातकीअगदशाचरा यआप याहातन

काढनघतलजावrsquolsquoअ स यवराजानीसािगतलतरमीआनदान त रा य या यापायाशी ठवीन

पण कणीकाढन घतोअस हटलतर तजमणारनाही वपराकरमान त रा यमीिमळवळआहठीकआहपाहकाटाहोततrsquo

कणआप यामहालातगला

थोड ाचवळातिवकणासहकणराजपरसादाकडजा यासाठीिनघाला

िवकणानसािगतल यातकाहीअितशयो तीन हती राजसभागह तडबभरलहोत सा याचल कणा याआगमनाकडलागल होत िवकणापाठोपाठ यणारा कणपाहताचसभागहात त धतापसरली

कणताठमाननगहातयतहोता याचीधीटनजरसवाव निफरतहोती

कणानसमराटाना वदनकलभी मदरोणिवदरया याचह यावरकणाब लचीअपरीतीउमटलीहोती दयोधन धतरा टरासमोरउभाहोताकणाकडमानवरक नपाह याची याची ि थती रािहली न हती दयोधनामागशकिन दशासन नतम तकबसलहोत

कणआललापाहताचभी मउदगारलlsquoसमराटआप याआ नसारअगराजकणआलाआहrsquoधतरा टरथक याआवाजात हणालlsquoिपतामह या यावतनानआज क रा याचीमानखालीझालीआह याब ल

मीकाहीबोलावअसवाटतनाहीत हीचमा यावतीनभाग याrsquolsquo यातमलाहीआनदनाहीrsquoभी म हणाल lsquoजझाल यातयवराज दयोधनाचा

दोषमला िदसतनाहीयासवालाएकचकारणआहrsquoकणाकडबोट दाखवीतभी मगरजलlsquoहासतपतरराधयrsquo

कणानभी माकडपािहलकणा याओठावरिवलसणारि मतपाहनभी माचासतापवाढलाlsquoराधया हा दासीपिरवार नाही ही कौरवसभाआह इथ हा अहकार चालणार

नाहीrsquoकणानमानतकवलीभी मबोलतहोतlsquoघोषयातरच िनिम त ही पढ कलत त हाच मी िवरोध कला होता पण

समराटाचीआजवक नत हीसमतीिमळवलीतनकोतधाडसकलतअन वतः याफिजतीलाकारणीभतझलातएवढहोऊनही याचीलाज त हाकोणालाचवाटनययाचआ चयवाटतrsquo

lsquoआम याहातनअसकोणतकमघडलकी याचीलाजआ हीबाळगावीआपलासतापवाढावा याचकारणकळलrsquo

भी म यापर नानअवाकझालlsquoतम या हातन काही चकल असस ा त हाला वाटत नाही ना ध यआह

क रा याच यवराजपिरवारासह गधवाकडनपकडन नलजातातयाप ालािजरवाणीगो टकोणतीराधया यापाडवाचा त हीएवढा षकरता यानाकपटानवनवासभोगायला लावलात याच पाडवानी यवराजा या मदतीला धावाव शर ठ धनधरअजनान क यवराज दयोधनाची सटकाकरावी या यामना यामोठपणालासीमानाहीतअनतम याrsquo

lsquoिपतामह एवढ या पाडवाचकौतक नको पाडवकौरवाच दासआहत यानीयवराजानासोडवलयातकसलचउपकारनाहीतदासानध याचीसवाकरणहादासाचाधमआहतभा य यानालाभलअसफारतर हणाrsquo

राधयाSSrsquoभी मसतापलयानाशातकरीतदरोण हणालlsquoिपतामहशात हाल जास जनबाळगताततीरीतअगराजकणा याठायी

कठनयणार यालाराजसभतबोलावनयअसमीतवढयासाठीसागतहोतोrsquolsquoफारऐकन घतलrsquoकणाच नतरआर तबनल lsquoआचायआ हीकोणताही ग हा

कला नाही समराटा या आ चा भग आम या हातन घडला नाही आ ही

ठर यापरमाण घोषयातरा परी कली मगयसाठी आ ही तवनात परवश कलापाडवाचाआ हीशोध घतलान हता याच दशनहीआ हालाघडलनाही यवराजजलिवहाराचाआगरहधरीतअसतानाचगधवाचापरकोपझालाrsquo

lsquoअन अगराज महाधनधर कण यवराजाना एकट सोडन िजवा या भीतीन वाटिदसलितकडपळतसटलअसचनाrsquoदरोणाचायहसत हणाल

lsquoहोतसचफ तथोडा गरसमजझलायमीअन िवकण गधवानासामोर गलोत हायवराजआम याबरोबरन हतअनआचायमतमन यशत नािजकीतनसतोपरबळगधवापढमाघारघणचिहतावहहोतrsquo

lsquoअन अगराज ज त हालाजमलनाही त याशर ठधनधरअजनानक नदाखिवलगधवाशीय क न यानकौरवयवराजसोडवनआणलहतरखरrsquoभी मानीिवचारल

lsquoसोडवनआणलहखरपणतय क नकीभीकमागनतमलामाहीतनाहीrsquolsquoअगराजrsquolsquoिपतामह पाडवाचकौतक एवढक नकाआ ही मगयलाजातोकाय याच

सरोवरात याचवळीगधवकरीडसाठीउतरतातकायगधवयवराजानापकडननतातअनअजनमदतीलाधावनयतोअजनएवढापराकरमीझालाक हापासनrsquo

lsquoत तला कळायच नाही अगराज कलान हीन मनान दर अन वाचनआ म लाघाकरणा याप षालाअजनाचखर पकसिदसलrsquo

lsquoमीही तच हणतो िपतामह या गधवान यवराजानापकडन नल या गधवाचनावआह िचतररथ वगीची कडओस पडली हणनकातो प वीवर याडब यातआप या पिरवारासह उतरला होता ज हाआम या दळावर िचतररथचालनआलात हातोअजनकौरवा यामदतीलाकाआलानाही त हा याचबाहबल कठ गलहोतrsquo

lsquoपाडवा या पराकरमाला दपणाची गरज नाहीrsquo भी म हसन हणाल lsquoराधयापाडवानीबाहबलानअन वपराकरमानराजसयकलाहिवस नकोसrsquo

lsquoहाएकारातरीरा यवाटनदतायतिपतामह हणनकाहीएकारातरीतरा यबलशालीहोतनसत क णा याचतरगदळा यापाठबळावरपाडवाचातोतथाकिथतबाहबलाचापराकरमिस झालािनदानआप यालातरी याचिव मरण हायलानकोहोतराजसयय ातआपणचक णलाअगरपजचामानिदलाहोतानाrsquo

भी मानाकाहीउ रसचनािवदरानीिवचारलlsquoपणअजनानयवराजाचीसटकाकलीहतरखरनाrsquolsquoहो िचतररथ अन अजनाचा जना नह हषभिरत होऊन यानी एकमकाना

मारल यािमठ ात हीपािह यानसतीलपण यायवराजानीपािह याआहतrsquolsquoकणातलाकाय हणायचयrsquoधतरा टरानीिवचारलlsquo म वमलाखप हणायचयपण तऐकतकोणमहाराज जझाल यामाग

िनि चतपणपाडवाचाहातआह िचतररथाकरवी यानीच हकार थानघडवनआणलवनवासभोगतअसनही या यामनात कवढतीवर वरनादतआहयाचीतीघटनासा आह तवनातआ हीजाणार हही यापाडवानाआधीचकळलअसलपािहज

ती िद य द टी या याजवळनसलीतरीतीपरा तक न दणारआम या राजसभतअनकआहत पाडवा या या कतीब ल सत त हो याऐवजी याचच गणगान गातबसललआमच वयोव तपोव उलटआम या माथी दोष थाप यासाठी राजसभाबोलावीतआहतअन याब लकणालानाखतनाखदrsquo

कणा या या बोल यान सा या सभच प बदलल दयोधना या चह यावरअिभमानय तआनदउमटलाधतरा टरानीिवचारल

lsquoकणातबोलतोस यातकदािचतस यअसलहीपणजोअपमानघडलातोभ नयतनाहीrsquo

lsquoजय-पराजयाचीिनि चतीकणालानसतगधवाकडनआमचापराजयझालाआहपाडवाकडनन ह याब लकोणताहीस आ हालादोषदणारनाहीएखादामहायक नहीहापराजयधऊनकाढतायईलrsquo

lsquoमहाय कशा या बळावर तम या रथशाळा गजशाळा श तरगह सस जकर यातकौरवाचीकोषागारिरतीझालीआहतयाचीकणालाजाणीवआहrsquoिवदरानिवचारल lsquoराधयाक पनतरमनअसल याऐ वयाचीउधळणकरणसोपअसततीमोकळीकोषागारभर याचसाम यकणालाrsquo

lsquoमला तसामथआहमीएकटा िदि वजयक नकौरवाची र नघर परतसमकरीनrsquo

lsquoक हाrsquoभी मानीिवचारलकणानआपलीद टीिपतामहा याद टीलािखळवलीतो हणालाlsquoिपतामहपराकरमा यालालसनन हतर िमतराचाकलक धऊनकाढ यासाठी

मीलवकरच िदि वजयासाठीबाहरपडनपाडवा या राजसयाप ाहीभ यअसायपारपाडनदाखवीनएकचिवनतीआह यावळीमीिदि वजयाव नपरतयईनत हाआजमा या िनभ सनसाठीजशीराजसभाआयोिजतकलीततशीचराजसभामा यावागतासाठीआयोिजत करा या राजसभत परत यईन तो स मान भोग यासाठीचयईनयतोमीrsquo

lsquoकणा तझा िवजयअसोrsquo हणत दयोधनानभरराजसभतकणाला िमठीमारलीआिणकणाचाहातध नतोसभतनिनघनगला

२९

िद ि वजयासाठी हि तनापरातकौरवदल एकितरत होत होत राजर याव नअ वपथकटापाचआवाजउठवीतभरधाववगानजातानािदसलागलीरथाचधडधडाटउठलागल अबा या तोलीतजाणा या ह ी या पावलानी धरणी दबलगली शखनौबती याआवाजानी वातावरण धदावन गल चपानगरीहनकणदलासह चकरधरहीहि तनापरातआलािदि वजयाचीतयारीपरीझालीहोती

महता यािदवशीकणानधतरा टर-गाधारीचदशनघतलबरा णानीमतर हणनयालाआशीवाद िदल दयोधनाचा िनरोप घऊनकणरथा ढझालाचकरधरकणाचसार यकरीतहोता राजर यानदळजातअसतानागिरक दतफाउभहोतकणाचाजयघोषकरीतहोतकणरथ ज हाकणा यावाड ासमोरआला त हाकणानरथातनउत नअिधरथ-राधा चआशीवादघतलवषालीनकणालाओवाळलआिणकणपरतरथा ढझालाहि तनापराबाहरकणाचीवाटपाहणा यासनासागरानकणरथिदसताचकणाचाजयजयकारकला याअपाटदळासहकणिदि वजयासाठीिनघाला

कणान परथम द पदाकडआपल ल वळवल घनघोर सगराम झालाआिणशवटी द पदाचा पराभवक नकणान द पदाकडन सवण रौ य र न या या राशीकरभार हणन घत याद पदाचापराभवहोताच याभागातलसवचराजआपोआपकणालाशरणआलआिणकरभारदऊनमोकळझाल

िहमालयापयतचा मलख पादाकरात क न कण पवकड वळला कणदळ िवजयिमळवीत पढसरकतहोत अग वगकिलग शिडकमगधइ यादी दश िजकीततोदि णकड उतरला दि णत या परबळ मीन कणाशी परखर झज िदली शवटीमीन कणपराकरम पाहन य थाबवलआिण परचड करभार दऊन कणाशी स य

जोडल

कण-िवजया यावाताहि तनापरात यतहो या यणा या िवजया यावातबरोबरनगरा या चारी गोपराव न िवजयनौबतीच गभीरआवाज उठत होत दयोधन कण-वागताचीतयारीकर यातगतलाहोता

भरदपार याउ हातहि तनापरा यानगरवशीबाहरदयोधनआप यारथातउभाहोतादयोधनाचर क-दळमागउभहोतदयोधनाचडोळसमोरचार तािनरखीतहोतदयोधनालाफारकाळित ठावलागलनाहीएक वारभरधाववगानदौडतयतहोतावारनजीकआलाआिणहषभिरतमदरनतोदयोधनाला हणाला

lsquoअगराजकणदि ट पातआलआहतrsquoदयोधनानआनदानहातातीलर नककणकाढलआिण वाराकडफकलदयोधनरथ

आप या दळासह दौड लागला एका उचवट ावर यताच रथ थाबला दयोधनएकागरपणपाहतहोता

या िव तीणसपाटभमीव नकौरवस य पढ यतहोतअपरभागीकौरव वज

मानानफडकतहोताअस यरथ वारसिनकानीतीभमी यापलीहोतीदयोधनान रथ पढ न यास सािगतल दयोधनाचा रथ ओळखला जाताच

सह तरमखानीयवराजदयोधनाचाजयजयकारउठलाकणाचारथदयोधनालासामोरागला दो ही रथ एकमकाजवळ यऊन थाबल कण-दयोधन रथाखाली उतरलआिणआनदभिरतदयोधनानकणालािमठीमारलीदोघा यानावाचाजयजयकारआकाशालािभडला

दयोधनासह कणान हि तनापरात परवश कला िवजयी वीरा या वागतातकोणतीचकमतरतान हतीसारहि तनापरराजर यावरलोटलहोत सवण-अबा यातोलीतजाणारगजसवणिकरणाततळपणाररथिचतरिविचतररगाचीव तरपिरधानकलल वार िशर तराण-कवचधारी वीर या राजर याव न जाताना पाहननागिरकाचीमनहषानभ न गलीहोतीकौरव वजा यामाग दयोधनासहकणएकारथातउभाहोता दयोधनसमाधानानपरजचाआनदपाहतहोताकरभारानसजललगाडसहा-सहाबलानीखचलजातहोतदयोधन-कणावरसगिधतप पआिणचदनचणअखडउधळलीजातहोती

राजपरसादा या ाराशीकणालासवािसनीनीओवाळलकणानअतगहातजाऊनगाधारीसह धतरा टराच दशन घतल आिण पतरापरमाण धतरा टरा या चरणानाअिभवादनकलपरमभरानकणालाजवळघतधतरा टर हणाल

lsquoराधया त यापराकरमानआजहि तनापरासपरित ठालाभलीयाअध वाचाआज खद वाटतोय तझ यश आिण हि तनापरातील तझ गौरवशाली आगमनपाहावयासआज द टीहवीहोतीअसवाटत राधया त या वागतासाठी राजसभाित ठतआहतचमलाितथघऊनचलrsquo

समराटाना हाताचा आधार दऊन कण राजसभकड जात होता राजसभतसमराटासहयणा याकणालासवानीउ थापनिदल

कणानअ यतनमरतनभी मिवदरदरोणाचायकपाचाययानावदनकलभी मपरस नमदरन हणाल

lsquoराधयातझापराकरमथोरआहत यायशानक कलाचाअिभमानवाढलाआहमाझातलाआशीवादआहrsquo

दयोधनानदासीकडपािहलअम यर नालकारानीवम यवानतलमव तरयानीभरललीसवणतबकघऊनदासीपढआ यादयोधनाचाकठभ नआलाहोता याचीअव थाजाणनकणानि मतवदनान यातबकाचाह त पशान वीकारकला

कण हणालाlsquoह नपशर ठाआज ही िन कटक प वी तझीआह वगाच पालन करणा या

इदरापरमाणतितचशासनकरrsquoदयोधनालाराहवलनाहीपरमभरान यानकणालािमठीमारलीआिणभरसभतच

तो हणालाlsquoिमतरातमाझािमतरसा कताआहस त यामळचआजचाभा याचािदवस

मलािदसतोयतझक याणअसोआजत यामळमीख याअथानसनाथआहrsquo

राजसभतला कणाचा स कार सप यावर दयोधन कणाला कणगहापयतपोहोचवायला आला कणगहा या दारात वषालीन कणाला ओवाळल कणाबरोबरआल या कणपतराच ओवाळन वागत कल चकरधर द म याच सोह यातगहपरवश करत झाल अिधरथ-राधा ना आप या पराकरमी मलाना नातवडानायवराजानायतानापाहनध यतावाटतहोती

ब याचअवधीनतर याघरालाघरपणलाभलहोत

३०

िद ि वजयाहन कण परतआ यानतर दयोधनान राजसभा बोलिवली भी मिवदरदरोणकपयासभलाउपि थतहोतसवकौरवहीतथआलहोतराजपरोिहतानाम ामपाचारण कलहोतराजसभाभर यानतर दयोधनानआपला हतसािगतलातोधतरा टराना हणाला

lsquoतातअगराजकणान िदि वजयक नआप यासामरा याचालौिककवाढिवलाआह या हतन यानहा िदि वजय कलातोराजसयय कर याचीमलाउ सकतालागलीआहrsquo

धतरा टरानसमाधानानसमतीिदलीकण हणालाlsquoयवराज या णी सव भपाल तला वशआहत त दिवजशर ठाना स मानान

बोलावनघआिणय ाचीसवउपकरणजमिव याचीआ ाकरवदपारगतऋि वजानािनमतरणक न या याकडनय ाचायथाशा तरउपकरमकरrsquo

दरोणाचायानी हटलlsquoयवराजमलाकाहीसागावसवाटतrsquolsquoआ ाrsquoदयोधन हणालाlsquoसमराटधतरा टरमहाराजअसतानाराजसयकर याचाअिधकारतलानाहीrsquolsquoतात अधआहतव अधाला करतचाअिधकारनाही याचमळ याचअि त व

मा याअिधकारालापरितबधक शकतनाहीrsquoदयोधन हणालापरोिहतउठलत हणालlsquoयवराजआपण हणतातस यआहपण याचबरोबरएकाकलातदोनराजसय

होतनसतातजोपयतआपण यिधि ठराला िजकलनाहीतोवरआपणास राजसयाचाअिधकार नाही काही कारणान कधी यिधि ठराचा पराभव झालाच तर राजसयाचाअिधकारलाभलrsquo

lsquoयवराजानाय चकरतायणारनाहीrsquoकणानिवचारलlsquoतस नाही यवराज राजसयाशी पधाकरणारा व णवय त हीकरा यायोग

िवपल कीती त हाला िमळल त हाला करभार दणार भपाल आहत त त हालाघडिवललवखाणीतनकाढललसवणदतील यासो याचानागरक न यानय भमीनाग न ाआिणराजसयाइतकचशर ठअसहसतरिनिव नपणपारपाडाrsquo

परोिहतानीसचािवल याय ालासरवानीसमतीिदलीआिणसारय तयारीसाठीिवचारक लागल

य ाची सामगरी आण यासाठी कशल सवक पाठवल होत पािथवाना वबरा णाना िनमतरणकर यासाछीशीघरगामीदतचारी िदशाना सटलहि तनापरातसवणकारािगराकडनसवण-नागरतयारहोतहोता

यानागरानय भमीनागरली गली िन णात िश पकाराकडनय थान िनमाण

करिवल आिण एका समहतावर दयोधनान या सस कत िवपल धनय त य ाचीयथाशा तरवयथाकरमदी ाघतली

तोसोहळापाहनिवदरभी मदरोणकपकणयानाअितशयसतोषवाटलािवदर हणालlsquoयवराजहाय होतअसतासवतरआनदअसावासमाधानअसावrsquoकणाकडपाहतदयोधन हणालाlsquoमीमा यािमतरा यासाहा यानसमाधानीआहrsquolsquoतमीजाणतो यवराजआपणहाय करीतअसतापाडवमातरअर यवासी

आहत याच वा त यआपणासमाहीतआहयाय ासाठीआपण याना बोलवावयानतमचामोठपणावाढलrsquo

णभरदयोधनानिवचारकलाआिण यानसमतीिदलीदःशासनानदतासआ ाकलीlsquoहदतातस वर तवनातजाअन यापाडवानाववनातराहणा याबरा णाना

यथा यायय ाचिनमतरणदrsquo

य ाचा िदवसजवळ यतहोता िनमितरतऋषीराज िव ानहि तनापरास यतहोत

तवनातगललादतपरतआलाराजसभततोयताचदयोधनान यालािवचारलlsquoदतापाडवय ालायतातनाrsquoदत हणालाlsquoयवराजपाडवानामीआमतरणिदलयिधि ठरानीआपणकरीतअसल याशर ठ

कत वाब लआनद य तकलापणतरावषाचीपरित ापालनकरावयाचीअस यानयतायतनाहीअसत हणालrsquo

दयोधनालामनातनसमाधानवाटलपणसमाधाननदाखवतातोउदगारलाlsquoपाडवआलअसततरबरझालअसतrsquoकणदताकडपाहतहोता याचाअि थरभावओळखनकणानिवचारलlsquoकाहीिनरोपसािगतलायrsquolsquoतसाकाहीrsquoदतचाचरलाlsquoसाग दता दतकमात सकोचक नकोसजो िनरोपअसल तोसागrsquoकणान

आ ािदलीभी मदरोणिवदराचल दताकडलागलहोतदतानकणाकडपाहतसािगतलlsquoअगराजयिधि ठरमहाराजाचामनोभावकळताचकाहीिनरोपआहका हणन

मीिवचारलअन याचवळीभीमउठलअनत हणालमीिनरोपसागतोrsquolsquoभीमानकायिनरोपपाठवलायrsquoिवदरानीउतावीळपणिवचारलlsquoभीम हणालrsquo दत साग लागला ldquo या दयोधनाला जाऊन साग या वषी

परित चीतरावषपणहोतीलत हानरािधपतीधमराजरणय ाम यश तरा तरा यापरदी तअ नीम य दयोधनाचीआहती द यासस जहोईल त हाच कतीपतर ितथ

यतीलअनज हाहाधमा मायिधि ठरसवधतरा टरपतर वतःचकरोधानउ ीिपतझालअसता यानाअिधकपर विलतकरणाराकरोध पीहवीचापर पकरीलत हामीहीितथयईनrdquo

सारीसभातोिनरोपऐकनस नझालीिवदरानाकाहीसचनाभी मानीिवचारलlsquoदताइतरपाडवकाहीबोललrsquolsquoनाहीफ तभीमचबोललrsquoदतानसािगतलlsquoयवराजतोभीम मळातच सतापी या याबोल याकडल न दता माभाव

जागतकरावा िजथय होणारआह याभमीत करोधम सरअपमानयाना थाननसतrsquoभी म हणाल

कणा याचह यावरउ गज यि मतपसरलतोभी माना हणालाlsquoिपतामहहा िवचारयो यआहतरतो िशशपालवधाआधी क णालाका िदला

नाहीततीय भमीस जहोतअसतानाच याभमीवरर तकासाडिदलतकाितथनरबलीचीआव यकताहोतीrsquo

भी मकाहीबोललनाहीतभीमा या यािनरोपानकणाचासतापउसळलातोउभारािहलाlsquoसामोपचारान आमतरण पाठवल तर हा िनरोप वनवास भोगत असतानाही

रणय ात सव कौरवाची आहती घाल याचा सदश पाडव पाठिवतात अन आमचीराजसभा तो शात िच ान ऐकन घत िमतरा दयोधना यात या कणाला त यारा याचीतझीिकमतवाटतनसलपण याचीिचतातबाळगनकोसतआनदानहाय कर यानतर या िदवशी यिधि ठराचा पराभवक न त राजसयय करशीलत हाचतझहकौरवसामरा यसरि तहोईल यासाठीमीआजपरित ाकरीतआहतीऐकrsquo

कणान णभरउसतघतलीसा यारा यसभचल कणावरि थरावलहोतकणानउ चरवानआपलीपरित ासािगतलीlsquoजोवर मीअजनाचा वध कला नाही तोवर दस याकडन पादपर ालन क न

घणारनाहीम अनमासव यकरीनअनकोणाहीयाचकालाइ टव तद याचवरतअखडचालवीनयावरताचामीआजिनयमकरीतआहrsquo

दयोधनानअित नहानकणाचाहातहाती घतला या याहाताचीपकडकणालाजाणवली

३१

दयोधनानय सख पपणपारपाडलाय ासआललसव नपतीमहाभागबरा णयाचा दर य वम यवान व तअपणक नयथाशा तरयथाकरमस मानकलाअन यासवानािनरोपदऊनदयोधनकण-शकनीसहहि तनापरासआल

सायकाळीकणआप यागहीअिधरथराधाशत जयवषकतवषसनया यासहबोलतअसताचकरधरअिधरथाना हणाला

lsquoऐकआनदाचीबातमीसागणारआहसागणारआहrsquolsquoकसलीrsquoअिधरथानीिवचारलlsquoअ दशाचरा यमलािमळणारआहrsquolsquoअगदशाचरा यrsquoसारउदगारलlsquoहोrsquolsquoकोणदणारrsquoकणानिवचारलlsquoत हीrsquoसारचकरधराकडपाहतहोतचकरधरानसािगतलlsquoआताकणइथचराहणारएवढ ावषात यालारा याचीआठवणनाहीकाळजी

नाहीत हातरा यमलाचिमळायलानकोrsquoसारहसलकण हणालाlsquoनाहीतरीमा यानावानतचरा यकरतोसनािमतरामलातझबोलणसमजल

आतामीमोकळाझालोत हणशीलत हाआपणिनघrsquolsquoमीइथचराहणारrsquoवषसन हणालाकणानवषसनाकडपािहलवषसनआतामोठाझालाहोताश तरपारगतबनलाहोताराधाई हणालीlsquoराह

दरrsquolsquoमी कठनको हणतोयrsquo राधाईमागउ याअसल या वषालीकडपाहतकणान

िवचारलlsquoततरीयणारकाrsquo-आिणएकचहसणतथउसळलकणानआपलाबतदयोधनालासािगतलात हातोगभीरझालादयोधन हणालाlsquoिमतरा त अगदशीजाणआव यकआह हमला पटत पण तलाफारकाळ

राहता यईलअस वाटत नाही पाडवाचा वनवास सपताचअ ातवासा या वषातयानाशोधायलाहवrsquo

lsquoयवराजिचताक नकाआपणबोलवालत हामीधावतयईनrsquoकणअगदशालािनघालात हाब याचअतरापयतदयोधन यालापोहोचवायला

गलाहोता

३२

कण-दशनासाठीआतरझाल याअगवासीयानीकणाचअपवअस वागतकलपरजचातोअनदपाहनकणालासमाधानवाटल यापरज याक याणासाठीकणानवतलावाहनघतलसम गाशाळात तपरजाजनपाहतकणवषालीसहअगदशाचरा यकरीतहोता

रातरीअचानककणालाजागआलीहजारोभगएकाचवळीगजारवकरावततसानाद या याकानातभरलाकणानडोळउघडलसारामहालसवणपरकाशातझळाळतहोताकणानवळनपािहलतो वषालीशातपणझोपीगलीहोतीतोसयपरकाशतोअखडउठणारानादऐकतअसनहीकणालाभीतीवाटलीनाहीकणानसावकाशपड याजागव नचमानवळवली

महाला याम यभागीएकदीि तमानआकतीउभीहोतीसवणतजानभरललीनकळतकणउठनउभारािहलाती तजब आकती िदसतहोतीपण ितच प या तजातचलपलहोतएखा ा

खोलिविहरीतनगभीरनादउठावातसाआवाजउमटलाlsquoकणामीआलोयrsquolsquo याचीिन योपासनातकरतोस या यातजानतझमनसदवभरललअसततो

मी-सयrsquoआप याआरा यदवता यादशनानकणाचमनउचवळनउठलधावतजावआिण

याचरणानािमठीमारावीअस यालावाटलपण यातजाला पशकर याचधाडसकणालाझालनाहीनमरभावान याचहातजोडलगल

lsquoक याणअसोrsquoसयानआशीवादिदलातोपरकाशबोलतहोताlsquoहकणाआजमीिविश टहतनत यासमोरउभाआहrsquo

lsquoआ ाrsquolsquoकणाआतालौकरच पाडवाचा वनवास सपलअ ातवासाच वष उलटताच त

परगटहोतीलवषा-ऋतत धन याकळझाललमगदरवषा-ऋतसपताचमगयसाठीजस बाहर पडतात तस पाडव बाहर पडतील- प वी पादाकरात कर यासाठी यापाडवा याभावीिवजयासाठीपर य इदरउ ातइयाकडयईलrsquo

lsquoदवदरइदरअनमा याकडrsquolsquoहोअनतोहीयाचक हणनrsquolsquoपणइदरदवानापाडवासाठीक टघ याचकारणrsquolsquoकारणजसातसाझाभ तआहसतसाअजनइदराचाrsquoदवदरमा याकडयाचनसाठीयतातयाप ाजीवनाचीसाथकताकोणतीतमी

माझभा यसमजतो यायोगमाझीतप चयाफळालाआलीअसचमीसमजनपणदवा दवयाचक हणनजरीआलतरी यानात तकर याचसामथमाझकटलअस

मा याजवळकोणतधनआहकी यासाठीइदरदवानी वगातनखालीउतरावrsquolsquoतझीकवचकडलrsquolsquoकवचकडलाचकायrsquolsquoतीमाग यासाठी इदरयतआहजोवरकवचकडल तझाशरीरावरआहततोवर

तझापराजयनाही ह इदरालामाहीतआहउ ाकौरवपाडवाच य स झालतरपाडवाना िवजय कसा परा त होणार कणा ही दोन र नकडलअमतापासन िनमाणझालीआहततलाजीिवतिपरयअसलतरतीतनीटजतनकरrsquo

कणालाकाहीसचतन हतबोलवतन हततीकणाचीअव थाजाणनसय हणालाlsquoकणामलामाहीतआहकीतकोणाहीयाचकालाकधीहीिवमखपाठवीतनाहीस

याचक नहमीच त या दानान त त होऊ माघारीजातात मा या चालल याअखडपरवासातनदीतीरावरच तझ पर चरणअनदानपाहणहा सखाचाभागअसतोपणपर यकगो टीलामयादाहीअसतच किटल हतनमािगतललदान परवण हदात वन हतोअिववक हणावालागलrsquo

lsquoदवा मीआपलीअमयादाकशीकरीनआपण माझक याण िचितता यातचमा याजीवनाचीध यतामानतो याचिज हा यापोटीधाडसकरावसवाटतrsquo

lsquoकणासकोचक नकोसमनमोकळकरrsquolsquoआ ा दवाआपणआप या तजान प वी परकाशमानकरता या परकाशात

जशीप यकमघडताततशीचपापकमहीपणतीपापघडतात हणनआपणआप यापरकाशालाकधीआवर घातलातका याचकाला दण एवढच मा या हातीआह तकोणाकशासाठीवापरतयाचािवचारकर याचामलाअिधकारनाहीतोमाझाधमहीन हrsquo

lsquoत याबोल यानमीत यावरपरस नआह णभरतमाझदव विवसरपणएकगो टल ात घमीअसतोआकाशीअनकमघडत प वीवर यापापप याचामलापशनसतोपणकणीमाझतजमािगतलतरतमीकदािपहीदणारनाहीकारणतसझालतर यावळीमीसयराहणारनाहीमी यातजालाब आहतसाचतहीत याज मजात सहज कवचकडलाना जोवर त या दहावर ती कवचकडल आहत तोवरया यायोगिनमलआकाशातिवशाखान तरा यादोनतारकाम यचदरशोभतोतसातराहशीलकवचकडलदानकलीसतरफ तकीतीउरलजीिवतराहणारनाहीrsquo

lsquoतस याजग याप ाकीित पम यमीकवटाळीनrsquolsquoहाकीतीचाअहकार िजवतअसपयतचभोगता यतोकणा ह िन पापामन य

िजवतअसपयतच यालाऐ वय नहपरमभोगतायतम यनतरकीतीराहतपणतीभोगतायतनाहीrsquo

lsquoजीवनात या िन तज भोगाप ा मी मरणो रलाभणारी उदात कीती मोलाचीमानतो मी याचजीवनाचा वीकारकरीनआपण मा या िहतासाठीआलात मलासावध कलत याच िव मरणमला क हाहीहोणारनाहीसामा यमानवमीमा यािहता या िचतनसा ातसयानधावावयाप ाध यताकोणतीअनमाझयश कणीमानवानिहरावनघ याप ातदवानीलटलतर याप ादसरभा यकोणात

lsquoकणामलाराहवलनाही हणनमीआलोवाटल तसािगतल याचा वीकार

अथवाअ हरकरणहत याचहातीआहrsquoकण याश दानी यिथतझालातोकळवळन हणालाlsquo मादवा माआपण टहोऊनकामीआपलाभ तआहमाझसव वमी

आप या चरणाशी िन य वाहतो आप या परमभावाचा अनादर मी कसा करीनपरम वरासा ात तजअसआपल पमीआप याला िपरयअसनतरमाझाभावजाणनआपणमलामा यावरतापासनपराव क नयएवढीचपराथनाrsquo

lsquoठीकआह कणा मी त या वरताआड यणार नाही माझाआगरह नाही मीत यावर ट नाही उलट मा या मनात वसणार त याब लच परम त या यािनणयामळअिधकचवाढलयत यािहतासाठीएकसागतोतवढमातरऐकrsquo

lsquoआ ाrsquolsquoइदरयईल यालातआपलीकवचकडलदशीलयातसशयनाहीपण यावळी

यादवदराकडनएकअमोघश तीमागनघतशीवळपडलीचतरतझlsquoभगवानमीइदराकडनश तीमागनघऊrsquoकणानिवचारलlsquoआतािवरोधक नकोसमाझीआ ासमजrsquolsquoजशी आपली आ ा दा या कणा या िन कलक जीवनावर दवा न याचनचा

कलकलागणारअसलतरतोचदरा याकलकाइतकाचशोिभवतिदसल याचामलाअिभमानवाटलrsquo

कण नतम तक झाला नाद मदावता-मदावता नाहीसा झाला कणान पािहलसवणपरकाशल तझालाहोतापहाटचाधसरपरकाशगवा ातन यतहोताकणाचीद टीवषालीवरगलीवषालीशातपणझोपीगलीहोतीझालातोभासद टरातकीव नयाचािवचारकरीतकणश यकडगला

३३

सकाळपासनकणाचमनरातरी यापरसगातच गरफटलहोत दस याकशातलागतन हतसयोपासनचीवळनजीकयताचकणानरथस जकर याचीआ ाकलीकण दपणासमोर उभा असता माग आल या वषालीकड याच ल गल वषालीनिवचारल

lsquoकायपाहताrsquolsquo पrsquolsquoमग यातनवीनकायआहrsquolsquoवषालीआपल पिन यपाहतअसनहीआप याला पाचाकटाळायतनाही

त पअिधकमोहवीतजातउ ाहरवलल पपाह याचबळलाभलनाrsquolsquoकायहरवलrsquolsquoकायहरवतनाहीपर यकिदवसाबरोबरवाध यनजीकयतअसतस मतनबळ

हरवतअसतशरीराबरोबरमनाचबळसरतअसतपणदपणाम यिदसतततचमोहकपयामानवी पाचाजरएवढामोहवाटतोतर पाचदवतसमजलजाणा या या

इदराच पकसअसलrsquolsquoआपलमनआजिठकाणावरिदसतनाहीrsquolsquoकाrsquoकणानवळनिवचारलlsquoसकाळपासन आपल ल कशातच नाही यात असल बोलण पर यक

सरकणा या पळाकडआपल ल गतलआह िन या या सयपजला अ ाप अवधीअसतानाच रथ स ज कर याचीआ ा िदलीतआज पजसाठी मन अधीर झाललिदसतय

lsquoखरआहrsquoकणि मतवदनान हणालाlsquoवसयापजसारखाभा यशाली णनाहीदवदशनाचीसधीकोणसोडीलrsquo

lsquoदवदशनrsquoवतलासावरीतकण हणालाlsquoहोनानदीपातरात उभ राहनमीसय ततीकरीतअसतो उ यासयिकरणाच

नानघडतअसतत हा यातजानआपणचभारलजातआहोअसाभासहोतो ात-अ ाताचा व तर पडनचता य पाचासा ा कार हणजच परम वरदशननाहीकाया णासाठीजीवउतावीळझालातरनवलकसलrsquo

वषालीचा िनरोपघऊनकणसयोपासनसाठीमहालाबाहर पडला परासादासमाररथस जहोताकणरथा ढ़होताचसार यानरथहाकारला

रथनहमीपरमाणनदीकाठापासनदरदाट व राईतथाबलासारथीवरथतथचथाबवनकणएकटानदी यािदशनजाऊलागला

तळप या उ हात नदी या दो ही बाजना द वाळिकनार मोकळ होत यािकना यामधनवाहणारािनळाशारजलपरवाहडोळसखावतहोताकठचमानवीजाग

लागतन हतीनदीकडजातअसतावाळत तणा यापावलाचाआवाजउठतहोताकणानदीपातराजवळआला यानआपलउ रीयनदीकाठावरठवलआपलीपादतराणकाढनवाळव नचाललागलात तवाळचापोळणारा पश या यातळ यानाहोतहोतानदी यापा यातपरवशकरताच याताप यापावलाना थडावालाभला याउथळपरवाहातनकणतसाचचालनगलापाणीवाढतहोतकणान यानदीपरवाहावरआपल अगझोकन िदलकणाचहातजलदगतीनपा यावर िफरतहोतथोडपोहनग यावरतोमाघारीवळलानदीकाठावर याजलाततोउभारािहलाकपाळावरआललओलकसमागपरतवनतोिकना याकडपाठक नउभारािहलाजलिबदनी यापललायाचाचहरासवणिकरणानीउजळलाकणानसयवदनकलआिणदो हीबाह उचावनसयोपासनाचालझालीकणएकागरमनानसयिचतनकरीतहोता

अपरा णकाळीकणाचीसयपजा सपलीउ हान कसकोरडझालहोतकणानवाकननदीचपाणीहाती घतलतीओजळ उचावीतअसता या यामनाचीअधीरतावाढतहोती यानहाकिदली

lsquoकणीयाचकआहrsquoयाहाकलाउ रआलनाहीयाशाततनमनिवचिलतझाल यानपरतहाकिदलीlsquoकणीयाचकआहrsquolsquoआहrsquoमागनआवाजआलाlsquoयाचकातझ वागतअसोतलाकायहवrsquolsquoदानrsquolsquoकसलमाझपौ षआिणधमयानासरि तठवनकाहीहीमागाआपलइि छत

पर कलजाईलमीयासयदवालासा ठवनआपलमनोवािछतपणकर यासबहोतआह यादानानआपलीमनोकामनापरीहोवोrsquo

कणानऑजळीतलजलनदीपातरातसोडलआिणतोइदरदशनासाठीवळलाइदराला वदन कर यासाठी जोडल जाणार हात अडखळल नदीतीरावर एक

बरा णयाचक हणनउभाहोता याचीकशशरीरय टी यानपिरधानकललीजीणव तर या यादािरदयाचीओळखक नदतहोती

कणत पपाहनअचबला यानआजबाजलापािहलदसरकोणीिदसतन हतlsquoअगराजाचािवजयअसोrsquoकणान यालािनरखनपािहलआपलहातजोडलव यालािवचारलlsquoहिवपरासवणालकारानीय तअशात ण पवानि तरयािकवागोधनानसम

असललीगावयापकीमीतलाकायदऊrsquoिवपरहसलाlsquoअगराजआपणदानिदलआहफ त यादानाचािनदशकरणअनतआप या

हातनघणएवढचरािहलयrsquolsquoिनभयमनानमनोवािछतसागातअव यिमळलकणा यादात वाब लकणाची द टी या िवपराला याहळीत होतीकणाचीशोधक द टी टाळीत तो

िवपर हणालाlsquoअगराजसारीचदानआनददायकनसतातकाहीभारी लशकारकअसतातrsquo

lsquoअशादानानत हीत त हालनामगआपणमा यायातनाचीिचताक नकाआपणासाठी यायातनामीआनदानसहनकरीनrsquo

कणा या यािनभय पदशनानतोिवपरसकोचलादानाचाउ चारकर याचबळयालारािहलनाही

िवपराचीतीअव थापाहनकणमनातनआनदला िवपराचबोलऐक यासतोअधीरझालाअसता या याकानावरश दआल

lsquoअगराजमलामलातमचीकवचकडलहवीतrsquolsquoिदलीrsquoकणानसटकचािन वाससोडलािवपरा यामखावरि मतउमटलपणतफारकाळिटकलनाहीकणा या चह यावरचहा य िवरलहोत नतरकडावरअश गोळाझालहोत त

अश पाहनिवपरानिवचारलlsquoमहाराजदानाचदखहोतrsquoकणानअशपसलिख नपणहसततो हणालाlsquoकणालादानाच दःखनाहीपणयाचनची दरताआजजाणवलीयाचनसारख

दािरदय या जगात दसर नाही याच पर यतर आज आल नाहीतर ऐ वय आिणअिधकारयानी सपतर दवदरालायाचनाकरताना दिरदरी बरा णाच पका यावलागलअसतrsquo

तोिवपरओशाळला यानिवचारलlsquoआपणमलाओळखलतrsquolsquoआपण मा याकड कवचकडल माग यासाठी यणार आहात ह मला आधीच

समजलहोतआप यादशनासाठीमीआतरझालोहोतो यासाठीमीअधीरआहrsquolsquoतलाकणीसािगतलrsquolsquoजसाअजनआपलाभ ततसामीसयाचाrsquoिवपरवशातीलइदरा यामखावरहा यपरगटलकणाचल इदरा यापावलाकड

लागलहोतया का ठवत पावलाच प बदलल िवपरान नसल या अतरीयाच पीताबरात

पातरझालकणाचीद टीउचावतहोतीिहर यवणीय दीघबाह इदराच वजरधारी प पाहन कण त त झाला कणावर

छायापसरलीगारवा याचाझोतअखडवाहलागलाकणानवरपािहलआकाशातएक क णमघ यादोघावरसावलीध नउभाहोताअ यतआदरय तभावानकणानइदरलावदनकल

lsquoक याणअसोराधयाकवचकडलदणारनाrsquoकणानआप याकवचाकडपािहलकणअ ािपपा यातउभाहोतातोपा यातन

बाहरआलािकना यावरउ रीयहोतरथसारथीश तरसारदरव राईतहोतकणाचीअडचणइदरा या यानीआलीइदरानआपलाउजवाहातपढकला या

हातावरएकधारदारश तरहोतकणानतहातीघतलकण याश तराकडपाहतहोताlsquoकणािवचारकसलाrsquo

कणानइदराकडपािहलतो हणालाlsquoदवामीएकसामा यमानवसतकलातवाढललापवप याईचीखणसागणारी

एवढीएकचखण-कवचकडलएवढचमा याजीवनातल दवी लण तआजजाणारयाची खतवाटतनाही पण तजातअसताना याबरोबरच उरलल हमानव प तिव पहोणारनाहीनाअशीभीतीवाटतआपणसा ात पाच दवतआपणसमोरअसता याचामलासदवअिभमानवाटतोअसमाझ प तयादानान िव पहोऊनयअसवाटत

lsquoतथा तकणातसचघडल याब लतिनि चतऐसrsquoकणान तश तर पललइदरकणा या मखाकडपाहतहोतापणआप याहातानीआपलीकवचकडलकापीतअसता या यामनोिवकारा यादपणावरदखाचीिकिचतहीछटापरकटलीन हतीकीसमाधान ढळत न हत कण ि मतमखच होता कवचकडल कापीत असता यणा यािधरापाठोपाठशरीरपववतबनतहोत

कवचकडलकापनहाताचती यानहातातघतलीइदराचदो हीहातसमोरआलहोत पदमदलापरमाण शोभणा या या सदर हातावर कणान श तरासह कवचकडलठवलीआिणकणा याडो यादखतती याहातावरचअतधानपावली

कणाचल या िरतहातावर िखळलअसता या या नतरातनदोनटपोरअशओघळल

lsquoदानाचदखवाटतrsquoइदरानिवचारलनकाराथीमानहलवीतएकिन वाससोडनकण हणालाlsquoनाहीदखदानाचनाहीमा यादभा याचदःखवाटतrsquolsquoकसलदभा यrsquoइदरानआ चयानिवचारलlsquoमा याकवचकडलानाआप याहातावरिव नजाताआलह याकवचकडलाच

भा य याचामला हवावाटलामानवीजीवनाचीसाथकतातरी दसरीकायअसतपरम वर पातिवलीनहो याचीचनाआपणमाझीकवचकडलमािगतलीतपणमलामािगतलनाहीत याहातातिव नजा यातकवढीध यतावाटलीअसतीकवचकडलहजसपरम वरीवरदानतसच हशरीरही याया दहाचाआ यासह वीकारझालानाही याच दख वाटत दवाआपण मलाच का मािगतल नाहीत मी माझ सव वअ यानदानआप याचरणीवािहलअसत यातचजीवनाचीकताथतामानलीअसतीrsquo

अजना या र णासाठा कवचकडल हरण कर यासाठा आलला इदर कणा याश दानी या या मना या िनमळ दशनान वरघळला कणाच त भाववड प पाहनइदराननराहवनकणालाआिलगनिदल

यातजमय पानकणब असतानाच या याकानावरश दआलlsquoराधयादवानासारचपलतअसथोडचआहतझिनमळ पसामावनघ याची

श ती माझी नाही कणा तझ दात व तझा सदभावअलौिककआह मी त यावरपरस नआहतलाकाहीहवअसलतरमागनघrsquo

कणाला सयाला िदल या वचनाचाआठवण झाला पण याचना कर याच धययालाहोईना

lsquoकाहीहवकामागrsquoकणसकोचान हणाला

lsquoआप या कपाद टीन पज यव टी होत श क भमीला ओलावा िमळतो तीधनधा यानी सपतर बनतआपली कपाद टीझाली तर काय होणार नाहीआपणकवचकडलमागावयासयालत हाआप याकडनएखादीश तीमागनघ यासाठीमीवचनब होतोआप यादशनानसारभावहरपलकाहीमागताआलनाहीआतातोअिधकारहीरािहलानाहीआपलीकपाअसलतरआपणशत नािशनाअमोघश तीमला ाबलव रशत पासनमलार णपरा तहोईलबिल ठशत चामलानाशकरतायईल ायचचझालतरतवढ ाrsquo

lsquoतथा तकणातझीइ छापरीहोईलआजमीमाझीवासवीश तीत याहातीदतआहयाश ती यासाहा यानतलाएकाचशत चानाशकरतायईलयाश तीचावापरझालाकी यानतरतीपववतमा याकडयईलएवढचसागावसवाटतकीयाश तीचावापर वाथपरिरतहतनक नकोसrsquo

कणान वासवी श तीचा वीकार कला इदराला नमर भावान वदन कलआशीवादासाठीउचावललाइदराचाहातपाहनकणाननतरिमटल

डोळउघडल त हा त िद य पनाहीसझालहोतआकाशातलाघनमघ ल तझालाहोतसयिकरणाचदाहपरगटलाहोता

कणानउ रीयघतलतअगावरघतअसता याचहातछातीव निफरलकायातीचहोतीपणल तझाल यातजाचीजाणीवहोतहोती

कणपरासादावरआलाकणा या मखावर िवलसणाराआनद वषालीलाजाणवतहोताभोजनझा यानतरकणआप यामहालातगलावषालीकणालािनरखीतहोतीकणाचावाढललापरस नभावपाहनकाकोणजाणितलासमाधानवाटतन हततकणा या यानीआलवषालीलाजवळघतकणानिवचारल

lsquoकायपाहतसवसrsquolsquoकाहीनाहीrsquolsquoसागानाrsquolsquoसयोपासनहनआपणआ यापासनमीपाहतआहआपणआनदी िदसतापण

आप याrsquolsquo पातकाहीतरीउणीवभासतअसचनाrsquoवषालीनहोकारिदलाlsquoवषाली तलासािगतलतरखरवाटलआजसा ात दवदरमा याकडयाचक

हणनआलाहोताrsquolsquoदवदरrsquolsquoहोrsquolsquoकायमािगतल यानीrsquoवषाली यामखावरकौतकपरगटलlsquoमाझीकवचकडलrsquoवषालीचा भाव बदलला ित या चह यावर भीती परगटली कण पाची उणीव

चटकन ित या ल ात आली शरीरकातीप ा अिधक कातीन शोभणारी कवचकडलतशीचिदसतहोतीपण याचीदी तील तझालीहोती

lsquoअनआपणतीिदलीतrsquolsquoकणानकोणाहीयाचकालािवमखपाठिवलनाहीतोतरदवदर यालामीनाही

कस हणणारrsquoवषालीदःखानकणालािबलगलीlsquoआपण या दवदराच काय कल कल होत हणन यान आपली कवचकडल

िहरावनघतलीकशासाठीrsquolsquoवषाली दवानास ाआप याअिधकाराचाश तीचाअहकारअसतोजी दवाना

परा त नाही अशी श ती मानवाजवळ असल तर त कस खपणार कदािचतयाचमळrsquo

lsquoआपणइदरालािवचारलनाहीrsquolsquoमलादानदणएवढचमाहीतआहयाचकालामीकधीहीकारणिवचारलनाहीrsquoवषालीचहातकणा या िवशालछातीव न िफरतहोत-जणहरवललकवचती

शोधीतहोतीित याडो यातअश उभरािहलहळवारहातान वषालीचीहनवटी उचावीतकणानआपली द टीित याडो याना

िभडवली याअश पणडो याचचबनघतकण हणालाlsquoवस त रडतस माझीकवचकडल गली हणनrsquoकण हसला lsquoवस माणसान

आप याबाहबलावरआपलापराकरमिस करावा यासाठीदवीलाभाचाआशरयघऊनयकवचकडलगलीयाचाउलटतलाआनदवाटायलाहवाहोताrsquo

lsquoआनदrsquoवषालीनआशरयानिवचारलlsquoहोयना तलाआठवतएकाअपरातरीमीजागाझालो होत त हातजागी

अस याचमा या यानीआलकस यातरीभयानक व नान तलाजाग कल होतभीतीन िवहलझाललीतमा याजागहो याचीवाटपाहतहोतीस तसमजताचमीतला हणालोlsquoएवढीभीतीवाटतहोतीतरतमा याजवळकाआलीनाहीसrsquoत हातकायसािगतलहोतसआठवतrsquo

lsquoकायrsquoवषालीनिवचारलlsquoत हणालीसरातरीकधीमीजागीझालतरआप याकडयावअसवाटतपण

आप याला िबलग याच धाडस होत नाही कारण रातरी या काळोखात आपलीकवचकडल वग याच तजानजाणवतात याचीभीतीवाटतवसयापढतो दरावाराहणारनाहीतलाक हाहीिनसकोचपणमलािबलगतायईलrsquo

वषालीलाआप यािमठीतब करीतकण हणालाlsquoतलाचकायपणयापढशत नास ामनातभयनबाळगतामा याछाताशा

िभड़तायईलrsquo

दयोधना यािनरोपाबरोबरकणहि तनापरातआलादयोधन-महालातशकनदःशासनजमलहोतकणमहालातजाताचदयोधनान याच वागतकलदयोधन हणालाlsquoमीतलातातडीनबोलावल याचकारणसमजलrsquolsquoनाहीrsquo

lsquoिवराटाघरीकीचकाचावधझा याचिनि चतपणकळलयrsquolsquoवधrsquolsquoहो िनघण वध अन तोही गधवाकरवी िवराटा या न यशाळत सनापती

कीचकाचा िछतर-िविछतर दहसापडलार तामासान िवखरल याअवयवानीतीभमीमाखली होती िवराटाघरी सरधरी नामक एक पसपतर दासी होती ित यावरअितपरसगकर याचाकीचकान परय न कला हणन ितच र णकरणा या गधवानकीचकालाशासनकलrsquo

कणिवचारातगकहोतातोकाहीबोलतनाहीहपाहनदशासनानिवचारलlsquoअगराजआपणबोलतकानाहीrsquolsquoकाहीनाहीमीिवचारकरीतहोतोगधवा याहातनअसाअमानषपरकारहोणार

नाहीहसाम यफ तएकाचचआहrsquolsquoकणाचrsquoदशासनानिवचारलlsquoभीमrsquoकणानसािगतलसार या याकडपाहतरािहलlsquoयवराजअ ातवासातराहणा यापाडवानातशोधतो सनामगिवराटाचघरही

एकतशीजागाआहrsquolsquoआ हीतोचिवचारकरीतहोतोrsquoदयोधन हणालाlsquoकसलाlsquoपाडवाचीिचताकर याचकाहीकारणनाहीपाडवा याशोधाथपाठवललदतमाघारीआलआहत याचाकठहीसगावालागतनाहीतिनःसशयमतझाल

असावतrsquolsquoयवराजएवढ ासहजपणपाडवाचाम यओढवायचानाहीतम याचतरदताना

भरपर दर य दऊन चारी िदशाना पाडवाचा शोध घत िफ द अ ातवासात यापाडवाचा शोध लागला नाही तर अ ातवासाच ह वष सपताच त परगट होतीलय ासाठी

lsquoठीकआह मी तशीआ ा दतोrsquo दयोधनान समती िदली व यान सािगतलlsquoराधयाराजधानीितरगतीचाराजासशमाआलायकीचकाचावधझा यानिवराटराजािनराशरयव िन साहीझालाआह या िवराटनगरीवरचालनजावअस याचमतआह राजसभला त मा य आह भी म दरोण िवदरानी याला समती िदलीआहिवराट वारीतआप याला िवपलधनगोधन िमळलअनतोशरण यताच याचबळहीआप यालालाभलrsquo

कणानहोकारिदला

जा त अवधी न दवडता भी म-दरोणासह कौरव िवराट रा यावर वारीकर यासाठीसस य िनघाल िवराटा या वारीसाठी स याचदोनभाग कलहोतएकाभागान-सश यानगोधनलटावनतरदस यास यभागानउरललगोधनपळवावअसठरलहोत

सश यानठर यापरमाणिवराटा यागोपाळासपळवनलावलआिणिवराटाच या

भागातलगोधनघऊनतोपरतलाकौरवा यासननगोधनपळव याचकळताचिवराटहतबलझालातोआप यामोज यास यािनशीिवरोधालाउभारािहलापणसश यानपराभवक न यालापकडलसश याचीकामिगरीपारपडताचकौरवसननदसरालढाउभारला िवराटपतर उ राला काही सचनास झाल याची दयनीय ि थती पाहनिवराटाघरीआशरयाला रािहलल अ ातवासातल पाडव परगट झाल तबळ य ातपाडवानी कौरवाचा पराजय कला िवराटाला सोडवल या य ातअजनान कणाचाभी माचादरोणाचापराभवकला

पाडवपरकटझाललपाहताचकणानदयोधनालामागिफर याचास लािदलातोहणाला

lsquoयवराज पाडव परकट झाल आहत या य ात जय-पराजयाचा िनणयलाव याप ाभावीय ावरल किदरतकरावयासहवrsquo

दयोधनानतोस लामानलाआिणिचतागर तमनानकौरवहि तनापरासपरतल

३४

पा डव परगट झाल आिण राजकारणाच डाव अखड स झाल द पदाचापरोिहतकौरवा यासभतसलोखाकर यासाठीआलापणतोहतसा यझालानाहीपाडवानीमिगतल पाअ यावाटणीचादयोधनकणयानीअ हरकलापाडवाचासतापवाढनय हणन धतरा टरान सजयालासमझोताघडवनआण यासाठीपाठिवलपणतोही हतसफलझाला नाही य अटळआह ह िदसतअसता एक िदवशी क णिश टाईसाठीहि तनापरातयणारअस याचीवाताआलीिश टाईसाठीक णयणारयावातमळभी मदरोणिवदरआनिदतझालहोतक णभटीमळकाहीतरीउपायिनघलआिणय टळलअसधतरा टरानावाटलक णा या वागतातकोणतीहीउणीवराहनय हणन यानआ ािदलीक ण वागतासाठीतयारीहोऊलागली

क ण-आगमनाचा िदवस उजाडला हि तनापरच राजर त रागो यानीिचतरिविचतर तोरणानी सशोिभतझाल होत क णा या वागताथ नगरा या बाहरपरचड जनसमदाय ितउत होता या या अपभागी भी म दरोण िवदर आप यारथासिहतउभहोतफ त यातदयोधनाचीकमतरताभासतहोती

क णाचारथहि तनापरा यापिरसरातपरवशलापरजाजना यामखातनक णाचाजयघोषउमटलाभी मदरोणिवदरानीक णाच वागतकल यावभवपण वागताचावीकार क न क णान नगरपरवश कला सवासह क ण राजपरसादात गलापरासादा या ारी दयोधनान क णाच वागत कल धतरा टराची भट घऊनपरासादाबाहरयतअसतादयोधनानक णालाआप याआित याचा वीकारकर याचािवनतीकलीतीअमा यक नक णिवदरा याघरीगला

क णािनघनजाताचदयोधनसतापानकणाला हणालाlsquoिमतरापािहलसतातानीएवढ ामोठ ापरमाणात क णाच वागत कलपण

यानमा यािवनतीचा वीकारकलानाहीrsquoकणानदयोधनालाशातकलतो हणालाlsquoयवराज क णानसािगतल तकाहीखोटन ह क ण दत हणनआलाआह

िश टाईसफलझा याखरीजदतानआित याचा वीकारक नयहचइ टयवराजयागो टीचािवचारकर याआधीउ ाक णकायसागलयाचािवचारकरावाrsquo

lsquo यात िवचारकसलाकरायचाआप याला क णाची िश टाईपटलीतरमा यक नाहीतरrsquo

lsquoनाहीतरकायrsquoकणानिवचारलlsquoनाहीतरक णालापकडनठवयाखपलाएवढ ासहजपण यालाकौरवसभतन

बाहरपडतायणारनाहीrsquoकणा या चह यावर सा ात भीती परगटली होती पण कणाकड न पाहताच

दयोधनवळलाआिणराजपरसादा यापाय याचढनगला

३५

िव दरा यापरासादालाउ सवाच व पलाभलहोतपरासादाबाहर क णाचासल णी रथ उभा होता क णाबरोबरआल या सा यकी व इतरजनाचआदराित यकर यात िवदर-परासाद गतला होता क ण आपली पजा आटोपन कौरवसभकडजा यासतयारझालाहोता याचवळीयवराजदयोधनतथगला या याबरोबरकणशकनीहीहोतक णानपरमभरानितघाच वागतकल

lsquoदयोधनात याआित याचा वीकारकलानाही हणनत टतरझालानाहीसनाrsquoक णानिवचारल

lsquo टहो याचकाहीचकारणनाहीrsquoदयोधनिवदराकडपाहत हणालाlsquoकाका याघरचआित यमीमा याचघरचसमजतो यातकाहीकमतरतापडलीनाहीनाrsquo

कौतकानदयोधनाकडपाहतक ण हणालाlsquoदयोधनािजथपरमिव वासअन नहअसतोितथकमतरताकसलीअगराज

मआहनाrsquolsquoहोrsquolsquoअनअगराजवषसनकठाय याचीआठवणमलानहमीयतrsquolsquoत याचभा यवषसनइथचआहसायकाळीआप यादशनासपाठवनमहाराजrsquo दयोधन हणाला lsquoभी मादी कौरव तातासह सभत उपि थत झाल

आहत वगीचदवइदराचीपरती ाकरताततशीतसवतमचीवाटपाहतआहतrsquoआपलउ रीयसावरीतक णउठलािवदराना हणालाlsquoसभाित ठतठवणयो यन हिवदराचलआपणजाऊrsquo

िवदरासहक णपरासाद ारीआला ारातक णाचाशभररथउभाहोतािवदरासहक ण या रथातबसला दयोधनकण इ यादी क णा यामागोमाग दस या रथातनिनघाल या या मागन सा यकी कतवमा व इतर लोक रथ गज अ व इ यादीवाहनातनअनसरतहोत

कौरवानीपिरवि टतअसललारथयादववीराकडनअिभरि तहोतापरजाजनाचाआनद पाहत नगरशोभा िनरखीत क ण सभा ारी यऊन पोहोचला मगलवा ा याआवाजानी सव िदशा याप या क णा याआगमनाचीआका ा बाळगणारीअिमततज वीराजाचीतीसभाहषानरोमािचतझालीक णिवदरआिणसा यकीयाचहातध न परवश करता झाला या यापढ दयोधन कण होत क णामाग कतवमा ववि णवीरहोत

क णाचआगमनकळताचसमराट धतरा टर उभ रािहल त पाहनसव राजानीक णाला उ थापन िदल क णासाठीअ टकोनी सवण-िसहासन ठवल होत क ण याआसनावरआ ढझालाक णाजवळएकािवशालआसनावरकणवदयोधनबसलसवसभाआसन थझालीसवाचल क णाकडलागलहोतक णानपीताबरपिरधानकल

होत याची अगकातीअतसी प पापरमाणनीलवण होती राजसभतपणपणशाततापसरलीहोती

क णउभारािहलाधतरा टराकडपाहनतोबोललागलाlsquoहभारताआजयासभतमी ारकाधीश हणनआलोनाहीमीपाडवा यावतीन

दत हणनयाराजसभतउभाआहlsquoपाडवाचाअ ातवाससपलाआह त िवराटाघरीपरगटझालआहतयापवीया

राजसभत दपदपरोिहतपाडवाचदत हणन यऊन गलतसचपाडवाकडकौरवाकडनसजयहीदतकायक न गलपण यातनकाहीच िन प नझालनाही तपाहनमलाराहवलनाहीश यतोभावीअनथटाळताआलातरपाहावा हणनमीइथआलोयrsquo

दयोधना याचह यावरि मतपाहनक णाचाआवाजिकिचतचढलाlsquoहकौरववीरहोया य ाम यपाडवाचापराजयहोईलहीभीतीमा यामनात

नाही पराजयापासन त हाला वाचव याचाही माझा परय न नाही उ ा ह य उभरािहलतर यातपाडवआिणकौरवयादोघाचाहीसवबलािनशीझाललासवनाशमला प टपण िदसतोयतो िवनाशटाळताआलातरटाळावाहामाझा हतआहत हाहभारताअनयासभत यावीरशर ठानोमीसागतोतमोक यामनानशरवणकराअनमा यािवचाराचस यजाणन या

lsquoएककाळीहकौरवरा यपडनआप याचािर यसप नराजनीतीनजपल याचावाटा यानािमळन याचाअिधकार यानापरा त हावाहयो यआहrsquo

lsquoअिधकार rsquo दयोधन उठत हणाला lsquoअिधकार कसला एखा ा गो टीचाकौरवशर ठधतरा टरमहाराजहचरा याचवारसrsquo

lsquoपणतअधrsquoक ण हणालाlsquoअधअस यामळरा याचाअिधकारन टहोतनाहीतसअसततर पडनी ज

रा य साभाळल त रा य अध ताता या हाती दऊन मगय या िनिम ान वनवासगाठलानसताक णानमरतनसागावसवाटतगोकळातनदाचीिनवडकलीजात याप तीनरा याचावारस िनवडलाजातनाहीशतकौरवअसलतरीसामरा याचशततकडपडतनाहीततएकसधचराहतrsquo

lsquoहो नामग याशतकौरवा या पोषणाचीजशीकौरवसामरा याचीजबाबदारीआहतशीच याचकलातज मल यापाचपाडवाचीहीrsquo

lsquoपाचपाडवrsquo दयोधनहसला lsquoक णाया राजसभत याअनकशर ठाना त यासामथाचकौतकवाटतततलादवगणसपतरमानतातिनदानततरीअस याचीकासध नकोस तपाचजणफारतरक तयअसतीलपाडवखासनाहीत िनदानयासभततरी याचाउ चारमलाकरावयासलावनकोसrsquo

क णानसतापआवरलादयोधनावरचीद टी यानधतरा टराकडवळवलीlsquoहभारतामीइथवादगमाजिव यासाठीआलोनाही याधमाचरणकरणा या

पाचपाडवाचातझपतरसदव षकरतातिव वासानआल या यानात यापतरानीला ागहातजाळ याचापरय नकलापढ यानात हीचखाडवपर थाचरा यिदलतत यानीबाहबलावरवाढवलकीित पकल यापाडवाचवधमानहोणारवभवत यापतरानासहनझालनाही यासाठी यानीकपट ताचाअवलबकला यासाठीगहयआचरणकलएवढचन हतरपाडवप नीपाचालीिहचाहीक नयतोअपमानकला

पणस यवचनीपाडवानी तसारसहनकलपरित परमाणबारावषवनवासअनएकवषाचाअ ातवास परा कला याचाधमब ीवर िव वासआह हराजा यानी तलाअ यतनमरभावान वदनक नसािगतलयकी lsquoआ हाला रा यनको वभवनकोआम यातसाम यअसलतरगतवभवआ हीज रिमळवआ हालाफ तपाचगावदायभाग हणनतदrsquo

lsquoधतरा टरा या यािवनयाचीधमब ीचीपरशसाकरावीतवढीथोडीचआहrsquolsquoपाडवदायभागमागतातफ तपाचगावाचा यातधमब ीकसली याततर

कपटनीती आह दायाद हणज वारस अन वारस हणज अिधकार क णािश टाईसाठीआल यादतानएकागी िवचारक नचालायचनाहीमी तझ वागतकरीतअसतातमातरमाझीकठोर िनदाचकरतोसकारणपाडवाचीशर ा त यावरअस यानतलाआ हीसदवदोषीिदसतो

lsquoआ हीपरगटसभतदयतखळलो यातपाडवहरलहाआमचाअपराधव णवहाय मीकला त हा वर िवस नय ाचआमतरणमी यापाडवानापाठिवल यावळीभीमानकायिनरोपपाठिवलामाहीतआहसवकौरवाचीरणय ातआहतीपडलत हाच पाडव हि तनापरास यतीलअसा तो िनरोप होताकमान मी िभणारा न हय ा याव गनातचकरीतआहततरमग याचीचइ छापरीहोऊदrsquo

lsquo याचापिरणाममाहीतआहrsquoक णानिवचारलlsquoपिरणामकसलाफारतरय ातमरनमीएवढचना ितरयाला याहनशर ठ

म य नाही य ात अ तरानी जर मरणआल तरआ ही वगालाच जाऊ क णावळपरमाणअ थानीहीभ न हावपण कणापढनमरहोऊनय हशर ठवचनआहमा यािप याकडनजोरा याशमलािमळालायतोमीिजवतअसपयतकणालापरतदणारनाहीजोवरराजाधतरा टरपराणधारणकरीतआहततोवरआ हीवतपाडवयातीलकोण यातरीएकाप ान ितरयधमाचा यागक न िभ कापरमाणआयतिस असललअतरभ णक नचिजवतरािहलपािहज

lsquoक णा मी बाल अस यामळ पराधीन होऊन पवी अ ानान पाडवाना अदयअसलल रा य दऊ िदल परतआता परत तीच चक करणार नाही त रा य परतपाडवानापरा तहोणारनाहीक णा यापाडवानामाझाएकचिनरोपसाग हणावमीिजवतअसपयतपाचगावचकायपण सई याती णअगरान छदलीजाईलएवढीमातीहीमीपाडवानादणारनाहीrsquo

क णदयोधनिनणयानसत तझालाधतरा टराकडपाहततो हणालाहसमराट त या पतरान घतलला िनणयतऐकलाआहसचआताअद टातला

िवनाशटाळायचाएकचमागतलाउरलाआहrsquolsquoकोणताrsquoधतरा टरानिवचारलदयोधनाकडबोटदाखवीतक णान प टश दातसािगतलlsquoतो हणजदमतीपतरदयोधनअन याचस लागारशकिनकणअनदशासन

यानाब क नपाडवा या वाधीनकरrsquoक णाचतश दऐकनदयोधनचिकतझालादःशासन वषानउठलाआिणतोगरजलाlsquoअनहचयवराजानीतमचकरायचठरवलतरrsquo

क णा याहा यानसारसभागहभ न गल क णाचहा यथाबलआपली कद टीसभागहावरटाकीतक ण हणाला

lsquoदःशासनादयोधनालातकरायलाज रसागमखअशापरसगीिश टाईसाठीजदतयताततकधीएकटआिणअसावधपणशत गोटातिशरतनाहीतआप यासवबळािनशीच त आलल असतातrsquo दशासनाकड त छतन पाहत तो lsquoकसलबळrsquoदयोधनानत छतनिवचारल

lsquoबळमाझ दयोधनािश टाईसाठीयतानाहि तनापर यासीमवरमाझचतरगदळउभक नचमीइथआलोयया णीहि तनापरकतव या यासनन वढलआहयाराजसभतसा यकीकतवमामा याबाजनउभआहतएवढचन हतरमा यासहआललोहजारा वि णवीरआप याबाहबला यापर यतरासाठीउभआहतमलाबकर याचाज र परय नकर ज य उ ा होणारआह तयाच णी उदभवलअनअपिरिमतिवनाशनहोतायाच णीसपनजाईलrsquo

क णानआप या श तीच कलल त िवराट दशन पाहन दयोधन णभर भानहरपलाअपमानान याचासतापउफाळलाआिणकायघडततसमजाय याआततोसभागहाबाहरिनघनगला

या यापाठोपाठकणशकिनआिणदशासनबाहरपड़लसभािन त धशातहोतीक णउभारािहलाशातभावढळनदतातो हणालाlsquoहभारतात यापतरानसभा यागकलायमीतोअपमानमानीतनाहीय तर

अटळचिदसतयत यापतरालायाआिववकापासनवाचवताआलतरपाहामीआजिवदराघरीचआहसामोपचारझालातरमलाआनदआहनाहीतरय िनि चतआहअससमजनमीमाघारीजाईनrsquo

क णसभबाहरजातहोताया यामागनिवदरकतवमासा यकीजातहोतक णगलाआिणसभागहातएकचकजबजस झाली

३६

वगहीक णालापोहोचवनिवदरपरतआलाधतरा टर-महालातभी मआलहोतराजमातागाधारीदवी धतरा टरापासनथोड ाअतरावरउभीहोती िवदरआललसमजताचधतरा टर हणाल

lsquoिवदरा यादयोधनाचीसमजतकाढायलाहवीतहीस वर हायलाहवतअसाचजाअनयवराजानाइथघऊनयक णा यामनातकाहीनाहीनाrsquo

lsquoशरीक णाचमन फिटकासारखिनमळआह या यामनातकाही वरभावनाहीपणझा यापरकाराच दःख यानाज रझाल ह बधोहापरकारमलाठीक िदसतनाहीय बोल याइतकसोपनसत याबाजलाक णाचनत वआहपाचपाडवासारखपराकरमी धमिन ठ आहत याच बाजला जय आह त आप या पतराला आवरघालावाहचमलायो यिदसतrsquo

lsquoतमलाहीकळतिवदरास वरजाऊन यादयोधनालाइथघऊनयrsquoिवदरगलािनः वाससोडनगाधारी हणालीlsquoिपतामहत हीच यालाआवरघालायलाहवाहोतातोतमचाअिधकारआहrsquolsquoवयाचाअिधकारस जनजाणतातअनबळाचाअिधकारगाजव याइतपतमाझ

यासभतबळरािहलनाहीअधसमराटाचयवराजा यावरचअधपरमयवराजाचदोषपाहतनाहीrsquo

lsquoिपतामहत हीमा यावररागक नकाअधद टीलाजवढजाणवलतवढचमीक शकतोतीमाझीमयादाआहrsquo

याच वळी दयोधनकणासहआतआला दोघामागन िवदरआत यत होता तआ याचकळताचधतरा टर हणाला

lsquoबाळ दयोधन त या सतापालाथोडाआवरघाल िववकजागतकरअन तझीमाताकायसागततऐकrsquo

दयोधनाचनतरआर तझालहोतकणानगाधारीकडपािहलहोतिनळ रशमी व तर नसन ती उभी होती डो यावरकाळी पटटी बाधली होती

भ य आितगौर कपाळ धारदार नािसका पातळ गलाबा ओठ या पाच स दयदशवीतहोत याउचआकतीचाहातपढझालाघटचानादहलावावातशीराजमाताबोलतहोती

lsquoदयोधनामीआजवरतलाकाहीसािगतलनाहीत यािप या यात यावर याउ कटपरमामळततलासदवचमा याप ाजवळचवाटलपतर हणनन हयवराजहणनतवाढलासवाढवलागलास यारा या यािहतासाठातलावाढवलतरा यआजत यािनणयामळसकटातपडलय

lsquoमाततझीकायआ ाआहrsquo

lsquoव साभी म-िवदरा यामतक णवअजनअिज यआहततय वचनतमा यकरत यािप यानीभी मानीविवदरानीगहकलहा याभीतीन याचारा याशिदलाहतजाणतोसचपडपतराचअधरा य यानापरतदअ यारा यावरतसखानरा यकरrsquo

दयोधनान िखतरहा य कल यानएकदाभी मदरोण िवदरयाकडपािहलतोहणाला

lsquoमात िनदान त याकडनतरीहीआ ामीअपि लीन हतीएका अधाबरोबरआपला िववाहहोणार हऐकताचजी तजि वनीआप या नतरानापटटीबाधत यामातन असला दबळा स ला ावा राजमात पर यक माणसा या जीवनात यानअशीचएकपटटीआप या ानच वरबाधललीअसतrsquo

lsquoअनत यापटटीचनावrsquoिवदरानीिवचारलlsquoआहयवराज हणन यास कारानमीवाढली यापटटीचनावआहराजिन ठा

मातआज ज घडल याब ल त मला दोष दऊ नकोस या िपतामहाना िवदरानाआचायाना दोष द कारण गहकलहा या भीतीपोटी यानी विनणयान या पाडवानाखाडवपर थाचरा यिदलएकसधसामरा याचीपरित ठा यानीचजाणलीनाहीrsquo

lsquoनस या उदा क पना बाळगन वा तवातजगता यत नाही यवराजrsquo िवदरहणालाlsquoअजनहीवळगललीनाहीभगवानशरीक णतम यािनरोपाचीवाटपाहतआहतपाडवआतारा यहीमागतनाहीत यानाफ तपाचगावहवीआहतrsquo

lsquoयाचक हणन न ह िवदरकाका तमागतात दायाद हणनकौरवसामरा याचवारस हणनएकदातीचक कलीतअनपाडवाचीमजलतात िजवतअसताराजसयय कर यापयतगलीत हालासवडअसलपणपरततपाह याचबळमलानाही

lsquoबाबा र या पडन थोर पराकरम क न मा याकरवीअ वमध य करवलायाचचफळ हणजहरा यrsquoधतरा टर हणाल

lsquoतात त हीअगदीस यसािगतलतrsquo दयोधनकणाकडपाहत हणाला lsquoएवढापराकरमकाकानीकलामगयाभी मानीिवदरानी यानाचअ वमधाचाअिधकारकािदलानाहीयाकणान िदि वजयक न रा यालाकीतीपरा तक न िदली हणनयालाकाय ाचाअिधकारनाहीrsquo

lsquoअर याथोरपडपतराचीयाराधयाशीतलनाक नकोसrsquoिवदरकळवळलlsquoकोणपडपतरिवदरकाकाराजसभतमीसयमपाळलाखपपाळलातपडपतर

असत तरी मी याना राजपतर सबोधन याच वागत कलअसत त पडपतर तरनाहीतचपणतएकाबापाचहीनाहीततरा याचवारसकसहोतीलrsquo

lsquoदयोधनाऽrsquoगाधारीिकचाळलीlsquo मा मात या काका या अ ानामळच याच प टीकरण कर याची पाळी

मा यावरआलीrsquolsquoकसल प टीकरणनीतीचीमयादास ापाळतायतनाही यान ान-अ ाना या

गो टीबोला यातrsquolsquoकाका ऽऽ lsquoदयोधन उसळला lsquoमी बोललो त कटअसल पण स यआह ह

त हालाही मा य कराव लागल प टोतीब लआपली भारी यातीआह स यानयापलली प टोती कवढी िज हारीलागतयाचपर यतर त हाला यायचआह त

बळआहrsquolsquoबोलदयोधनातलाकोणअडवणारrsquoिवदर हणालकणपढझालादयोधना याखा ावरहातठवीततो हणालाlsquoयवराजशात हाrsquoया पशानदयोधनशातहो याऐवजीजा तचउफाळलाlsquoराधया याना नीतीची बधन पाळता यत नाहीत यानी ती नीती दस याना

िशकवनयrsquolsquoयवराजrsquoिवदरओरडलlsquoशात बसाrsquo दयोधना याश दातकठोरता होती lsquoकाका पाडव वनवासीझाल

अ ातवासातगलयातरावषातकतीचतम याघरीवा त यकाrsquoिवदराचा चहरा पडला यानी दो ही हातकानावर ठवल तरी दयोधनाचश द

कानीआलचlsquoनीतीसामािजकिनयमअनसरत यािनयमातहबसतनाहीrsquolsquoदयोधनाअरत िकतीजणाना दखवणारआहस त याहटटी वभावामळत

य उभारलसतरपाडवपरमानसदव याचिहतिचतणार हभी मदरोणकपत याबाजनलढतीलकाफारझालतर त याअतरवरवाढ यामळ तकौरवा याबाजनआपलजीिवतअपणकरतीलपण या यिधि ठराकड करोधानपाह यासहीधजणारनाहीतrsquo

lsquoमातअन यासाठी पाडवानाअध रा य दऊ नाही मात त मा या हातनहोणारनाहीrsquo

भी महताशपण हणालlsquoयवराजयिध ठीरअजनभीमनकलसहदवपाडव हणनचओळखलजातात

नस यापरित ठपायीकल यालात हीकारणीभतहोऊनकाrsquolsquoिपतामह त ही हसागताआ चयआह िपतामहकोण याथोरकारणासाठी

त हीक रा यावरीलतमचाह कसोडलाततसागालिपतामहपरित ठचाआकारलहान-मोठानसतोफ ततज वीअसावालागतोrsquo

भी मिन तरझालत हणालlsquoपणबाबा र िनदानयावयान घतल याअनभवाचातरी िव वासबाळगमी

सागतोतस यआहक णाचापराजयहोणारनाहीrsquolsquoतमलामाहीतआहrsquoदयोधन हणालाlsquoतरीहीहािनणयघतलासrsquolsquoहोउ ापाडवानीिजकलतरीलोकतक णानिजकलअस हणतील याप ा

तम यादवीगणसपतरक णाशीआ हीलढलोहमलायशाप ाजा तआहrsquolsquoपण यापाडवाशी पधाrsquolsquoिपतामह गवत समानतन वाढत तालव आकाशाला पश कर यासाठी

एकमकाशी पधाकरीतचअसतातवाढतातजपाचपाडवानाजमततशतकौरवानाकाजमनयrsquo

गाधारीनिन वाससोडलाlsquoराधयाहाचतझाहीिवचारआहrsquo

lsquoराजमातयवराजबोलतोतस यआहमाझहीतचमतआहrsquoधतरा टरउदगारलlsquoक ण हणालातचखरआहसवनाशीय अटळआहrsquoतातत हीिचताक नकाlsquoदयोधन हणालाlsquo यापाडवानीरणागणातपराभव

कला तरी त तम याकड सा वनासाठी यतील अश ढाळतील समराट हणालात हालाचगौरवतीलrsquo

lsquoबोलनकोस दयोधना यातस यासा वनाचामी िध कारकरीन ददवानतसघडलचतरमीरानावनाचाआशरयकरीनतस याजग याप ातजीवनमीआनदानप करीनrsquo

दयोधनानिवदराकडत छतनपािहलतो हणालाlsquoजा याक णाकडजा यालासागाय अटळआहहाचमाझाअितमिनरोप

आहrdquoिवदरमहालातनिनघनगला

दयोधनानधतरा टरालावदनकलगाधारीचरणाना पशकलादयोधनापाठोपाठकणानअनकरणकलगाधारी हणाली

lsquoराधयात याअहकाराचीसोबतमा यामलालाकोण याअव थलानणारआहयाचाकधीिवचारकलाआहसएकदातरीडोळिमटन व व पाचीओळखक नघrsquo

कणहसलातोिनधारपवक हणालाlsquoराजमातयाकणानउ याआय यातकसलीचभीतीबाळगलीनाहीबाळगली

तीएकाचगो टीचीयाकणालाडोळउघडठवनहवतपाह याचसोस याचबळआहडोळिमटन वतकडपाह याचचतवढनमकबळनाहीआपणनमकतचसागतआहायतोमीआशीवादअसावाrsquo

कणा-दयोधनमहालातनिनघनगलगाधारीउ याजागीबसलीितलाहदकाफटलाधतरा टर हणालlsquoदयोधनमातरडनकोसमाझथकललमनत याअश नीअिधकचिवकलहोत

आहrsquoगाधारीन वासघतलाअश आवरीतती हणालीlsquoनाथअजनहीउशीरझालानाहीयादयोधनालाहवतक दआपणपाडवाकड

जाऊयाrsquolsquoनाही गाधारी त होणार नाहीrsquo धतरा टर िन वाससोडन हणाला lsquo याला

दवानटाकल यालामलाटाकतायणारनाहीमीबापआहना याचाrsquo

दयोधनाचािनरोपघऊनकण वगहीगलाअिधरथानिवचारलlsquoकणाक णिश टाईयश वीझालीrsquolsquoक णिश टाईझालीrsquolsquoकायझालकायठरलrsquo

lsquoय सव-िवनाशीय rsquoअिधरथाकडपाह याच धयकणालान हततोअधोवदनझालाआिणथक या

शरीरानपाय याचढलागला

३७

सकाळीकणबाहरजा या यातयारीतहोता वषसन याच वळीआला यानकणालावदनकल यानिवचारल

lsquoआपणक णमहाराजानापोहोचवायलाजाणारनाrsquolsquoहोrsquolsquoआपलीआ ाअसलतरrsquolsquoज रयमाझारथतयारआहrsquolsquoहोखालीचकरधररथतयारआहrsquolsquoमगवसअसकरतघोड ाव नसरळनगरसीमवरजामी िवदरा या गही

जाऊन ारकाधीशाबरोबरयईनrsquolsquoजशीआ ाrsquo वषसनानग यातलामो याचासरकाढलामोती टपोर तज वी

होत या या शभरपणावरहीएक िनळसरझाकपरगटतहोतीतोसरकणापढकरीतवषसन हणालाlsquoक णमहाराजानीकालहामलािदलाआप याआ परमाणमीकालितथगलोहोतोrsquo

कणतोसरिनरखीतहोतावषसनसागतहोताlsquoआप याग यातलासरकाढन यानीमा याग यातघातलाआिणत हणाल

lsquoवस हजाितवतमोतीआहतखा यापा यातसमदरा यातळाशीवाढलल हमोतीअ यतकठीणअसतात यानाजवजपाडलजाततक हाहीलहान-मोठहोतनाहीrsquorsquo

वषसनहसलाlsquoकाrsquoकणानिवचारलlsquoक णमहाराज हणाल ह मोती त यासारखआहत- तज वीअन तात ितथ

राजमाताकतीहीहो या यानामीवदनकरावयासगलोतर यानीमलाजवळघतलआनमा याम तकाचअवघराणकल

lsquoमोठीमाणसतीमोठीचअसतातनवसतोसा यामो याचासरनाहीतोएकामोठ ा माणसाचा आशीवाद आह तो शर न ग यात बाळगीत जा चल जाऊआपणrdquo

वषसननगरवशीबाहरगलात हातोभागनागिरकानीआधीचभ नगलाहोतासारआतरतनक णाचीवाटपाहतहोतथोड ाचवळातिशगाचाआवाजगोपर ारातनघोड वारदौडतआलखदका याफळीवर या याटापाघम यापाठोपाठएकएकरथनगराबाहर यऊ लागल भी म िवदर कतकमा या या रथामाग क णरथ होताया यामागनकणाचारथयतहोताजनसमदायातकणाचाजयघोषउठलाक णानरथथाबवनसवानादशनिदलवषसनाकडल जाताचवषसनानवदनकलक णान यालाजवळबोलावलवषसननजीकजाताचक णानपरमभरान याचािनरोपघतलाभी म-िवदराचािनरोपघऊनक णरथा ढहोतअसता यानकणालाजवळबोलावल

lsquoअगराजमा याबरोबरकाहीअतरतयावसअसमलावाटतrsquolsquoजशीआ ाrsquoकणा हणालाक णानसारथीदा काकडपािहलसतउतरलाक णानसार याचीजागाघतला

माग याबाजलाहातकरातक ण हणालाlsquoकणाबसrsquolsquoआपणासार यकरणारrsquoकण रथातबसला शखनादउमटला क णदळ रथा यामागपढदौडतहोत रथ

वगानधावतहोतासयिकरणआकाशातचढतहोतीहळहळहि तनापरवाजतहोतरथालाजपललपाढरशभरजाितवतअ वएकाचालीनदौडतहोत

व हीनमोक यामाळाव नरथजातहोताचारीबाजनादरवरपसरललीभमीदि टपथात यतहोतीअचानकक णानमागपिहलपाठीमागनथणा यादळाचीधावमदावली क णान ि मतवदनान समोर पािहल रथाबरोबर दौडणा या सा यकानघोड ाला टाच िदली णात सा यकासह पढच दळ भरधाव उधळल काही वळातक णा-कणाचा रथएकाकीपडला रथाचीधावअगदी मदावली क णानअ वाच वगरथा यासवणदडालाअडकवलक णानितरकीबठकघतलीतोकणाला हणाला

lsquoअगराजय िनि चतझा याचकळलनाrsquolsquoहोआपली िश टाईअसफलझा याचा खद वाटतो य िनि चतझा याचा

झा याचाआनदआहत मला माहीतआह कणाआता भट घडल ती रणभमीवरचशत हणन

याआधीबोलावभटावअसवाटल हणनचतलामीय याचाआगरहधरलाrsquolsquoआपलीकपाrsquolsquoकणाय ातकौरविवजयीहोतीलrsquolsquoजयपराजयदवाधीनrsquolsquoतमाहातअसतामा यामखातनवदव याचकराहाचपरयाजननाहीrsquolsquoअनतरीहीत हीय वीकारलतrsquolsquo मापराजया याभीतीनमीस याकडकधीचपाठिफरवलीनाहीrsquolsquoकाहीवळस यदखीलिवदारकअसत याकडपाहवतनाहीrsquolsquoआप याकपनतबळमा याकडआहrsquoक णहसलाकणावरद टीटाकीततो हणालाlsquoकणातकोणआहसमाहीतआहrsquolsquoमीसतपतरrsquolsquoनाहीrsquolsquoतखोटआहrsquolsquoज मतःमलामातनटाकलअसलतरीपणमाझीकवचकडलमा या कलाची

सा आहतrsquolsquoकोणतकलrsquolsquoमाधवा याशकनसारजीवनगर तझालतीचशकामलाकशालािवचारतोस

उभआय यमीकोण कठनआलोमलाकाटाकल गलयाचपर नानी यापलयमा या ानानतप चयन याचउ र िमळालनाही तसागणाराकणी भटलअसही

आतावाटतनाहीrsquolsquoसागणाराभटलपणऐक याचबळराहणारनाहीrsquolsquoक णातलामाझज मरह यमाहीतआहrsquoक णानहोकाराथीमानहलवलीकणाचसारअगरोमािचतझालरथसावकाशचालतहोतारथा याघगरमाळिकणिकणतहो याकणअधीरबनलाहोताlsquoसागमधसदनामीकोणकोण याअपराधा तवमा यामातनमाझा याग

कलाrsquolsquoकणामीसागतोतदढमनानशरवणकर-तक तयआहसrsquolsquoमीक तयमहाराजथटटलास ामयादाअसा यातrsquoकणहसन हणालाlsquoकणामीथटटाकरीतनाहीrsquo क ण िन चयी वरात हणाला lsquoकणातक तय

आहसतमाताकतीलाकौमायाव थतिमलाललसयाचवरदानआहसहकणाक यलाकानीनअन सहोढअस दोन परकारच पतर मानलजातात कौमायाव थतझाललाकानीनठरतोिववाहानतरझाललासहोढिकवाऔरस

ठरतोशा तरानसार या प षाशी याक यचा िववाह होतो याचच त पतरमानलजातात यामळतहीपाडवचठरतोससयाचाअथवाअिधरथाचान हrsquo

कणानपािहलभमी वगानमागसरकतहोतीरथालाध कबसतहोतरथा याचाका याआ यातन िदसणारीभमी खिडतभासतहोतीकणा याकपाळावरदरद नघामफटलाहोतासारअगबस याजागीथरथरतहोत

lsquoमीराधयनाहीसतप न हवसषणन हमीकणक तयपडप rsquo

lsquoकणासावधहोrsquoक णाचश दउमटलकणान या याकडपािहलlsquoकणा त नसता क तय नाहीस त य ठ अन शर ठ पाडव आहस

धमशा तरापरमाणपाडवा यारा याचातचराजाहोशीलrsquolsquoअनrsquolsquoकणातझभा यमोठआहत यािपतप ाकडपाथआहवमातप ाकड व णी

आहततझ थानकौरवाकडनाहीrsquolsquoमाझ थानrsquoकणसावधहोतहोताlsquoहो तझ थान पाडवाकड आह मानाच ऐ वयाच ह शर ठ क तया त

मा याबरोबर पाडवाकडचल त तझ धमिन ठ वीरबाह पाची भरात त याचरणानाआनदानिमठीघालतीलसवपाडवपतरअन याचसहायकराजत यापढनतम तकहोतीलअनदरौपदी तलासहावापती हणन वीकारीलएवढचन हयादवकलाचापरमख हणनमीतलाचअनसरीनदाशाहासहदाशाणतझअनयायीहोतीलrsquo

lsquoएवढ ाचसाठीमलाबरोबरआणलतrsquo

lsquoहोय अटळिदसताचयास यामागदडललीभयानकतामलाजाणवलीकणातिन वळयो ाचन हसतवदिव तहीपारगतआहससनातनिस ाततलामाहीतआहतस मधमशा तरावर तझी िन ठाआहउ ारणागणाततउभारािहलासतरतलात याभरा या याचवधासाठीउभराहावलागलकदािचतत याहातनएखा ापाडवाचावधघडलातर य ठाकरवीघडललीतीकिन ठभावाचीह या पतरह यचमहापापठरल त याहातन कल यहोऊनय हणनचमला तझज मरह यसागणभागपडलकणात यासार याचािर यसप नदात वशीलप षालाrsquo

lsquoदात वमाझनाही क णाततरी याचीथोरवीवणनकोसमधसदना कसजरासधासार या समराटाचा त पराभव कलास त या पराकरमान त या आदशानअ यायीरा यउलथनपडलीपणतीरा यसपदातोअिधकारन वीकारतासहजपणततीरा यदस या याहातीदऊनमोकळाझालासतदात वकवढमोठ वाथापोटीकललदात व यापढिकतीिटकणारrsquo

lsquo वाथrsquolsquoहो वाथक णामाझज मरह यतसािगतलसतसचमाझ वभावरह यसाग

द याचजीवनसतकलामळ डागळलय व याचा प षाथ पराकरमयाचकारणानसदव बिद त रािहला तो दसर काय करणार ती जीवनातली पोकळी भ नकाढ यासाठीचचािर याचीजोपासनाकरावीलागलीतप चय या ारबर ा तराचीइ छाकलीकीतीसाठीदात वाचाआधारशोधावालागलाrsquo

lsquoकणापण यानच तझजीवनउजळन िनघालस य-अस याचा िवचारक नतिनणयघrsquo

कणिखतरपणहसला हणालाlsquoक णाजमाहीतअसततस यमानतोजमाहीतनसततअस यसमजतोअन

याला मयादा वत याअनभतीची कक वळाअस य बोलायच ठरवल तरी स ाभिव यातलस यचवदलजातभगवानपरशरामानीमाझा वीकारकरावा हणनमीयानाभगकलो प नबरा णआहअसखोटसािगतल त भगकलच या वळीकाआठवावप वीतलावरपरथमअगरीिनमाणकरणारातोभगआजमा याहातनच हरणकडपटवलजाणारआहह यावळीअस यबोलतानामा या यानीआलनाहीrsquo

lsquoहरणकडपटणारकीनाहीहत याचहातीआहrsquolsquoमा याहातीrsquolsquoहोतपाडवानािमळालासतरय ालाउभराह याचधाडसदयोधनालाहोणार

नाहीrsquolsquoनाहीक णातधाडसमा याहातनहोणारनाहीrsquolsquoकणामाझऐकअजनवळगललीनाहीrsquolsquoनाही र क णाती वळ क हाच हरवलीश तर- पध या वळीमाझाअपमान

झालाकपाचायानीमाझकलिवचारलत हा कतीमातनसागायलाहवहोततीवळहोती भर वयवरात दरौपदीन माझा सतपतर हणन उपहास कला होता त हा तसागायलाहवहोतसतीवळीहोतीrsquo

lsquoपणअजनकाहीघडलनाहीrsquolsquoअसआप यालावाटतपाडवाच िहतपाहतअसता दयोधनाकडमातरआपल

दल होतrsquolsquoमला या याकडपाहायचकारणrsquolsquoकाही नाही पण मला तस वागता यईल बाळपणापासन नह लाभला तो

याचा यातकधीहीदरावाआलानाहीश तर- पध यावळीजमातलाजमलनाहीत यान कलमा याल जार णाथअगदशाचीपरित ठा यानमा यापाठीशीउभीकली दरौपदी वयवरात तो मा या बाजन उभा रािहला महाराज घोषयातरतगधवाकडनमीपरािजतझालो िवराटनगरीतअजनानमाझापराभव कला तमाहीतअसनही याचीमा यावरची िन ठापरमतसभरहीकमीझालनाहीजय-पराजयातयाची िन ठा ढळत नाही असा तो माझा िमतर उ ाचा रणय यान मा याचिदि वजया याआधारावररचलाय यामा या िमतराला स दालामीकसा िवस कोण यामोहासाठीrsquo

lsquoकि पता यामोहातपडनस याचािवसरपडदऊनकोसकणाक ण हणालाlsquoत स यच मी अिधक िनरखन पाहतोय मी क तय असन पण वाढलो तो

राधाई या हातानीअिधरथा या परमान त सतकळाच स कार घतच मीलहानाचामोठाझालोसतक यानी माझा ससारसावरला वाढिवला ितरयाच स कार मलाकधीचलाभलनाहीतआताजीवना याअखर यापवाततीजाणीवहोतत हािनदानएकतरी ितरय-स कारमलापाळतायतोकातमीपाहतोrsquo

lsquoकोणतास कारrsquolsquo ितरय कधी मतरीला पारखा होत नाही अस हणतात तो स कार जपत

असतानाचमा याजीवनाचाशवटहोऊदrsquoकणा या यातज वीदशनानक णभारावनगलाहोताकण हणालाlsquoक णाएकिवनतीआहrsquolsquoबोलrsquolsquoकपाक नहरह यअसचराहद यायिधि ठरालाहसागनकातोधमिन ठ

भावनािववशमाझाजगारीबधधममाझ- याचनातकळलतरमा यासाठीआप याबाधवासकटसव वपणालालावीलअनकतह तअितदवीअशा यादवा याअधीनमलाएकटयालाक नतोआनदानवनवासीहोऊनजाईलrsquo

कणाचाआवाजदाटलाहोताक णाचीतीचि थतीझालीहोतीक टानक ण हणालाlsquoकणा तझी इ छा मीआ ा समजन त या या उदा पदशनान तला तो

अिधकारपरा तझालाआहrsquoकणएकदम हणालाlsquoरथथाबवामाझा िववकआिण िवचारजोवरमा याक ातआहतोवरचमला

रथाखालीउत दrsquoक णानरथथाबवलाकणरथाखालीउतरलाक णरथातनजवळआलाlsquoकणािनदानव छायापाहनतरीरथथाबवलाअसताrsquolsquoछायाrsquoकणानपडल यापरखरउ हाकडपािहल lsquoमहाराजछायालाभण दवी

असाव लागत तो अजन इदरभ त ना याला जीवनातआप या कपची सावलीलाभलीमीसयभ ततजातहोरपळनजाणदाहातसदवउभराहणएकाकीहचमाझजीवन यातसावलीअवतरलकशालाrsquo

lsquoकणातझलोभस पमीकधीहीिवसरणारनाहीआताभटघडलतीरणागणीतलाकाहीहवrsquo

कणानदीघ वासघतला याचाआवाजपरगटलाlsquoय भमीवरअजनाचसार यकरीतआपणसामोरयालत हाधन याचीपर यचा

खच याचबळराहावrsquolsquoआिणrsquolsquoजीवनिन कलकराहावम यवीरोिचतयावाrsquoकणक णद टीटाळीत हणालाlsquoआ त वकीयाचावधमा याहातनघडनयrsquoकाही णउसतघऊनकण हणन

lsquoआणखीएकइ छाहोतीrsquoक णा यागालाव नअश ओघळलतपशीतक णानिवचारलlsquoकसलीइ छाrsquolsquoक हातरीआपलीबासरीपरतऐकायलािमळावीअसवाटतहोतपणतजमायच

नाहीrsquolsquoनाहीकणातलाज रमीबासरीऐकवीन यातकताथतासामावललीअसलrsquoटापा याआवाजान दोघ भानावरआल क णदळआल होत काही न बोलता

क णानकणालाआवगान िमठीमारलीदा कानसार याचीजागा घतलीहोती क णरथातचढतअसतानाचतोदा काला हणाला

lsquoरथालावगदजवढयावगानजातायईलतवढावगदrsquoरथउधळलाक णरथदळासहिदसनासाझालादळाबरोबरआललाकणरथतवढा

उभाहोताचकरधरकणाचीवाटपाहतहोता

३८

भ र उ हातन कणाचा रथ हि तनापर या िदशन जात होता चारी बाजनािव तीणउघडीभमी यासयदाहातहोरपळतहोतीचकरधरसार यकरीतहोताकाहीनबोलताकणआप याचिवचारातगकहोताचकरधरा याहाकनतोभानावरआला

lsquoअगराजrsquolsquoकायचकरधरrsquolsquoतपाहाrsquoकणानपािहलतोएकरथदौडत यतहोतासयिकरणाततो सवणरथझळाळत

होताकणानरथिनरखलातो हणालाlsquoयवराजाचारथनाrsquoचकरधरानअसडउचावलारथालागतीलाभलीदो हीरथएकमकाजवळयऊन

पोहोचलकणरथाखालीउतरलाकणाजवळजाणा या दयोधनाचा चहरा लानहोतातीचया पाहनकणा या चह यावर ि मत परगटलजवळ यणा या दयोधनाला तोहणाला

lsquoयवराज तवढी िचताकर याचकाहीचकारणन हत क णानमलापळवन नलनसतrsquo

दयोधनानआवढािगळलाकणाचादडधरीततो हणालाlsquoमाणसानपळवललीमाणसपरतपरा तक नघतायतीलपणम यनपळवलला

माणसमाघारीकसािमळणारrsquolsquoम यिमतराSSrsquoदयोधनाचनतरअश नीभरल याचा वासअवघडलासारबळएकवटन यान

सािगतलlsquoतम याताताचाअिधरथाचाकाळझालाrsquolsquoअश यसकाळीमी यानापािहलrsquoकणउदगारलाlsquoिमतरा यानाअपघातीम यआलाrsquolsquoअपघातrsquolsquoत हीइकडआलातआिणअिधरथरथशाळकडगलितथएकनवीनरथस ज

झालाहोता याचीपरी ापाह यासाठीrsquoकणाचउभअगशहारलतो हणालाlsquoनकोयवराजकाहीसागनकासारमलामाहीतआहrsquoकणा याडो यासमोरतभयानकद यतरळतहोततोबोलतहोताlsquoतातरथा ढझालरथा याक या यानीकाढनघ याचीआ ाकलीआसड

उचावलागलाआिणरथउधळलारधभरधावधावतहोतासमतोलधावतहोतापणअचानक रथाचचाक र या याखडडयातफसल रथ उचलला गलाआिण रथचकररथा या क यापासन वगळ झाल रथ कलडला अन याखाली तात सापडल

उधळल याअ वाकडन रथतसाचफरफटत गला त हाताताचीपराण योत िवझनगलीहोतीहचसागणारनायवराजrsquo

lsquoहोrsquoचिकतझलला दयोधन हणाला lsquoपण िमतरा ह तलाकससमजल कणीसािगतलrsquo

lsquoह ताता या रथपरी ची प त मला माहीत नाहीअस कस होईल तातानासमतोलरथिस कर याचीकलासपणअवगतहोतीपणतवढच ानरथपरी लापरहोत नाही ह कधीच या या ल ात आल नाही सस ज समतोल रथ बलवानअ वाकडनजरीओढलाजातअसलातरीरथचकरदवगतीनचिफरतअसतहकधीचया या मनाला पशल नाहीजीवनरथाचस ाअसचअसत िव ा यासगआिणअनभवानजीवनरथअसाचिस होतअसतोक हातरीअहकारापोटीसयमा याक याकाढन रथपरी ाकर याचीइ छाहोतअनसामा यमोहाचाखळगास ाजीवनावरमातकर याससमथठरतोrsquo

कणाचमन याध यातनसावरलगल यानिवचारलlsquoतातकठआहतrsquoनदीकडनलआहसारतझीवाटपाहतआहतचलrsquoदयोधना या आधारान कण रथात बसला सार बळ सपल होत अिधरथा या

आठवणी उचबळत हो याक टानआवरललअश गालाव नझरत होत पाठीवरिवसावल यादयोधना याहातामळतअश आवरलजा याऐवजीवाढतहोत

सविकरयाकमआटोपनसारपरतआलवाडातोचहोतामाणसहीतीचहोतीपणएका िजवा याजा याबरोबर यावा तवरअवकळापसरलीहोतीअश ढाळणा याद मालाकणानसाव नआतनल

मनश य तवढकठोरक नवणानआतपाऊलटाकलआत शभरआ छादनपसरल होत एकाकोप यात राधाई गड यात मान घालन बसली होतीकण यताचवषालीवइतर ि तरयाउ यारािह या याचमक दनकणालाजाणवतहोतपाढरअतरीय धारण कलला तो कण सरळ आइसमोर जाऊन उभा रािहला राधाईनगड यातलीमानवरकलीितचीद टीकणावरि थरावली

मात या यादशनानकणा यामनालातडागला या पातकवढाफरकपडलाहोता कपाळावरची एक ककवाची खण नाहीशी झाली तर कवढ तज हरवत याडो याचीवलयउजाडभकासवाटतहोती यादशनानकणा यापायातलबळहरलतोसावकाशखाली बसलाआिण वाही न बोलता यान राधाईलाआप या िमठीतघतल

३९

क तरही य भमीठरलीपाडवआिणकौरवआपापलीदळएकितरतकलागलकौरवसनकडीलराजआपाप या स यािनशीहि तनापराकड यतहोतकौरव-पाडवदो हीप ाकडन क तरावरभ य िशबीरउभारलीजातहोती क तरावरचजनपरासादसव सखसोयीनीतयारझालहोत क तराकडजा यासाठी िनघाल यापाडवा या परबळचतरग सनचा तळ हि तनापर या नदी या पलतीरावर िवसावलाहोता यासनचीभ यतापाहनकणदयोधनअिधकजबाबदारीनतयारीकरीतहोतकणपतर शत जय वषकत वषसन आिण कणबध द म दरोण आधीच आप यादळासहक तराकडगलहोत

रातरी यावळीराधाईदासीसहघराबाहरजातअसललीपाहनकणालाआ चयवाटलअिधरथग यापासनतीआप याखोलीतनबाहरपडलीन हती

कणानिवचारलlsquoआईबाहरिनघालीसrsquolsquoहोनदीचीपजाकरावयाचीआहrsquolsquoमीयऊrsquolsquoनकोकाहीवरतअशीअसतातकीतीएकाताम यचपरीकलीजातातrsquoकणाकड न पाहता राधाई वाडयाबाहर पडली दासीसह ती नदीिकनारीआली

रातर काळोखी होती चाद या लकलकत हो या नदीकाठावर एक नाव उभी होतीनाव या पिल याच परितिबब नदी या पा यात थरथरत होत राधाईची नजरपलतीराकडगलीपाडवा यािशिबरावर याशकोटयापिलतद टीतभरतहोत

राधाईनिवचारलlsquoतीचनानौकाrsquolsquoहोrsquolsquoचलrsquoदोषी या नौकजवळ ग या या चढताच नौका हळहळ पलतीराकड जाऊ

लागलीक ण-िशिबरात क णएकटाचउभाहोता चदनाचा सवाससवतरदरवळतहोता

भावी य ा या िवचारात क ण िशिबरातनकळत यरझाराघाललागला याच वळीसवकआतआलाक णान या याकडपािहलसवकानसािगतल

lsquoएकव ाआप यादशना याइ छनआलीआहrsquolsquoयावळीrsquolsquoहोआप यालाभटणआव यकआहअस हणततीrsquolsquoपाठवितलाआतrsquoक णानअनमतीिदलीअशाभररातरीकोणआलअसावयाचािवचारक णकरीतहोतािवदराघ नकती

कालच िशिबरातआलीहोतीतीया वळी भटावयास यणश यन हत क ण िवचारकरीतअसतानाचराधाईिशिबरातपरवशकरतीझाली

राधाईन क णालाएवढयाजवळनकधीचपािहलन हत राधाईनअ यतनमरभावानक णालावदनकलहातजोडीतक ण हणाला

lsquoमातानीआशीवाद ावावदनक नयrsquolsquoक णमहाराज आपण राजा हणनच न ह तर गणानीही शर ठ आहात

आप यालावदनकरणहसाझाधमचआहrsquolsquoमातकोणततझापिरचयrsquolsquoसामा याचा पिरचय कसला मी एक माता तरीला जीवनात पतीचाआधार

असतो ददवानमीतोनकताचगमावलाआहबालपणीचमाझािववाहझालाबा यसरल ता य आल तही हळहळ उलट लागल पण माझी कस उजवली नाहीपतरपरा तीसाठीपजाअचाउपासतापाससारकलतीथयातराकलीनवससायासकलपण काही फळाला आल नाही अन एक िदवशी भ या पहाट गग या काठावरनानासाठीआ हीपित-प नीगलोअसता यानदीतनवाहतजाणारीएकपटीमा याद टीला पडली या पटी या सर णाथ ितला दवा-ककणािद प नाडा-दोरा बाधलाहोताती पटी ककमा याहातानी िचहिनत कलीहोती कतहलानमीती पटीध नठवलीमा यापतीनती पटीअलगद िकना यावरआणलीती पटी ज हा उघडलीत हा यातनवजातअभकिदसलपतरहीनआ हालातपरम वरीदानवाटलrsquo

lsquoपढकायझालrsquoक णानिवचारलlsquoखरोखरचतोमलगावरदानहोता या यापावलानीआमचजीवनआनिदतबनल

जीवनातदःखउरलचनाहीतोमलगाघरीआलाअन यानतरमलाहीमलझालीतोमलगाही मोठा गणसप न िव ा यासगात यान खप कीती िमळवली ानी वीरयो ादाता हणन याचीकीतीितरखडातपसरलीrsquo

lsquoदाताrsquoक णसावधझालाlsquoमाततकोणाब लबोलतआहसकोणतrsquolsquoमीराधामहारथीदा याकणाचीआईrsquolsquoतलाकायहवमातrsquoक णानिवचारलराधाहसलीती हणालीlsquoमहाराज यामात याकपाळीसौभा य-लण रािहलनाही िजचा मलगाउ ा

रणागणावर जाणार आह ती माता दसर काय मागणार मला माझा मलगा हवा-सरि तrsquo

lsquoआिण यासाठीतमा याकडआलीसrsquolsquoनाहीतर कठ जाणारrsquo राधाईन िवचारल lsquoक णा मा या मला या त डन मी

अनकवळात याअलौिककगणाची नहशीलभावाचीत याठायीवसतअसल यादवगणसप नयोगाचीअनकवणनऐकलीआहतकणनहमी हणतोlsquoपाडवाचीश तीएकचआह क णrsquoआपली कपाझालीतरमाझा मलगा सरि त राहील हमलामाहीतआहrsquo

lsquoनाहीमाततआतामा याहातीरािहलनाहीrsquolsquoमगकणा याrsquolsquoिनयती याrsquo

राधाई यामखावरउमटललि मतपाहनक णालानवलवाटल यानिवचारलlsquoखोटवाटतrsquolsquoनाहीrsquolsquoमगहसलातकाrsquolsquoमहाराजमाझामलगाकणएकसामा यमानवसतकलातवाढललापण याच

दात वएवढमोठकीआजवर या याकडनकोणीचयाचक िवमखपरत गलानाहीपाडवा या िवजयासाठीसा ात इदर या याकडकवचकडलमागावयासआलाभावीपराजयप क नआप यावचनालाकलकलागनय हणनतीकवचकडलआनदानयान इदराला िदलीहीसामा यमानवाचीकथाआपणतर दवी गणसप नआपणिनयतीचािव वास ावाrsquo

क णालाकाहीसचनासझाल याचपरस नहा यिवरलक णाचाचहरा यािथतबनलातो हणाला

lsquoमाततझाभावमलाकळतो याकणावरमाझाहीलोभआहपणrsquolsquoनको क णातआम यासाठी यिथतहोऊनकोसमीहीदा याकणाचीचआई

आह ज दान दतअसता दःख होत त दान िकतीहीशर ठअसलतरीयाचकान तवीका नयअसकणनहमीसागतोतआम याकिरताक टीहोऊनकोस याप ाजदवीिलिहलअसलतआनदानआ हीसहनक rsquo

lsquoमातसतापातrsquolsquoनाहीक णामीसतापलनाहीतोआमचाअिधकारनाहीयतमीrsquoराधाईचसारबळसपलहोतथक यापावलानीआिणथक यामनानतीनौकत

बसलीपाडवाच पसरलल िशिबर बस या जागव न िदसत होत अस य शकोटयाच

अि त वप वीतलावरअवतरल याअि नकडापरमाणभासतहोतिकनारासटलाहोतानावहलकावघतहोती

४०

पहाट या वळीकण रथशाळकड गला रथशाळसमोरकणाचा रथ िस कलाजातहोताहवतगारवावाढलाहोतादरवरनदीिकनारािदसतहोतापहाटचिवरळघकधरतीवरउतरतहोतआपलासवणरथकणिनरखीतहोताकारागीर यारथाव नहातिफरवीतहोत

कणानिवचारलlsquoरथाचीपरी ाघतलीrsquolsquoहोकालचrsquolsquoताताचीपरी चीप तअगदीिभ नहोतीrsquolsquoती यानाचजमतअसrsquoकारागीर हणाला lsquoपणतोअपघातकसाघडलायाच

नवलवाटतrsquoकणकाहीबोललानाहीकारागीरआप यासहायकासहरथशाळत िनघन गला

कणरथाशजारीएकटाउभाहोतारथाचकाळघोडफरफरतएकाजागीसरनाचवीतहोत

पाठीमागनआल यापावला याआवाजानकणसावधझाला यानमागपािहलराधाईउभीहोतीlsquoआईतअनबरोबरकणीनाहीrsquolsquoकशालाकोणहवपजाआटोपली तझीचौकशी कलीकळलत रथशाळकड

गलाआहसrsquolsquoतचालतआलीसएवढयादरrsquoराधाईपरस नहसलीlsquoकवढी काळजी करतोस र अर अगराज राधयाची आई बन याआधी मी

सतकलाचीचक याहोतrsquoअिभमानानआप यारथाकडपाहतकणानसािगतलlsquoबघआईरथकसाझालाआहतोrsquolsquoरथसरखझालाआह यातनवलनाहीसार यअनरथपरी ाहआपलकलाच

गणचआहतrsquoराधाईरथशाळकडजातहोतीकणित यापाठोपाठजाऊलागलारथशाळ या

भ यपरवश ारातनराधाईनपरवशकलासमोरचामोठाचौक यातउभअसललरथसारपाहतअसताराधाई हणाली

lsquoहरथशाळचपरमखअसनहीकधीमीइथआलन हतrsquoराधाईचल शभरचौथ यावरठवल यासबकचदनीआसनावरगलएक यथा

ित याचह यावरउमटलीितकडबोटदाखवीतितनिवचारलlsquoतआसनrsquolsquoताताच ज हा मह वाची पाहणी नसल त हा त ितथच बसत ितथन सारी

रथशाळा िदसतआता तआसनमोकळचआहनजीक याकाळात यावरबस याचीयो यता कणाला लाभल असही वाटत नाही ताताचा रथपरी चा अिधकार मोठाहोताrsquo

िन वाससोडीतराधाई याआसनाजवळगली याआसनाव नहळवारपणहातिफरवीतती हणाली

lsquoमाणसजातातमाघारी राहत त याचआसन ततसचमोकळ राहत राहावतरचजीवनालाअथकणामाणसानएवढकीितवत हावकी या यामाघारी याचआसनबराचकाळतसचमोकळराहावतीजागा याप याचधा टयकणालाहोऊनयrsquo

राधाई सावकाश रथशाळबाहरआली या स जझाल या रथाकड ती पाहतहोतीएकदमतीवळलीितचनतरअश नीभरलहोत

कणित याजवळजात हणालाlsquoआईत याडो यातअश rsquoडोळपशीति मतकरीतती हणालीlsquoकणी सािगतल की दःखा याच वळी डो यातन अश झरतात हणन

आनदा यावळीहीतयतातrsquolsquoकसलाआनदrsquolsquoतझाहारथबघनाउ ायवराजाबरोबरसवणरथातनतजाशीलभी मदरोण

कपया यामािलकतरणागणातउभाराहशीलसतकलातवाढल याचआणखीभा यकोणतकणाजरावाकरrsquo

कणवाकलाराधाईचहात उचावल गलतीथरथरतीबोटकणा यागालाव निफरतहोती

कणराधाई याकतीनचिकतझालाहोताभारावलाहोताlsquoआईअसकाकरतसrsquoतझ पडो यातसाठवनघतकणामीतझािनरोप यायलाआलआहrsquolsquoकसलािनरोपrsquoकणकासावीसझालाlsquoमला दःखानतर सखाच िदवसआल तरआनद वाटतो पणआनदानतर दःख

आलतर तसहनकरणकठीणहोत त यापावलानीआनदसमाधानपरपरलाभलउ ा त रणागणावर जाणार रणागणाच भिवत य कणी सागाव कदािचत सख पमाघारी यशील वा न यशील रणागणात िवजयी होऊनआलास तर तझ वागतकर यातआनदचवाटलपणनाहीआलासतरतदःखसहनकर याचीआताश तीरािहलीनाहीततराणहीआतानाहीrsquo

कणा याडो यातलअश पाहताचराधाईन यालाजवळघतलlsquoतवीरआहस ानीआहस यागाचीमहती तलाकळलीआहआतामा या

िज याला अथ नाही सारी कत य सपली आहत यणा या अकि पत दःखाखालीसापड याप ाक हानाक हातिजथजाणारआहसितथचत या वागतासाठीआधीजावअसवाटतत यातातानाहीएकटवाटायचनाहीrsquo

lsquoतझािवचारकायआहकायकरणारआहसआईतrsquolsquoअरअसा िभऊनकोस यानदी यालाटानी तला सख पमा याहाती िदल

याचलाटा मला िचरिवशराती िमळवन दतील नदीलाआपणआई मानतो त का

उगीचतीज रमलाआप याकशीतघईलयतमीवसलाजपrsquoकण एकदम गड यावर बसला यान राधाई या चरणावर म तक ठवल ितची

पावलअश नीिभजवीततो हणालाlsquoमातआशीवाददrsquolsquoमी कसला आशीवाद दऊ माझा पर यक वास हा त यासाठी सोडलला

आशीवादचहोताrsquolsquoजयाचीआका ामा यामनात नाही पराजयाचीभीती मळीच रािहली नाही

मातएकचआशीवाददऊनजा यासहजपणतम यलासामोरीजातआहसतबळमलालाभावम यचभयमलावाटनयrsquo

कण उठला या या नतरकडावरगोळाझाललअश राधनआप या बोटानीिनपटल ित याओठावर ि मत उमटलआिणकाही न बोलता वळन न पाहता तीध यातननदीकडजाऊलागली णा- णालादरजाणा याराधाईलापाहनकणालावाटतहोतकीधावतजावितलामाघारीवळवावपणतसकर याचसामथकणाठायीरािहलन हतराधाईपाहता-पाहताध यातहरवनगली

कणा याकानावर रथाचागडगडाटआला रथशाळकड दयोधनाचा रथभरधाववगान यतहोताकणाजवळ यऊन रथथाबला दयोधनआनदान रथाखाली उतरलाकणान याला वदन कलकणाजवळजातअसता दयोधनाच हा य िवरलकणा याडो यातअश तरळतहोत याचीघायाळमदरापाहनदयोधनानिचतनिवचारल

lsquoिमतरात याडो यातअश कायझालrsquoकणहसलाअश नपसता हणालाlsquoयवराजदःखा यावळीचअश यतातअसनाहीआनदा यावळीहीतयतातrsquolsquoआनदrsquolsquoयाप ाआनदाचा णकोणतासतकलातमीवाढलला तमची मतरीलाभली

अगदशाचआिधप यआलयाप ासामा याचआणखीकायभा यअसतrsquolsquoिमतरा तलाआनदाची बातमीसागायला धावत त या गही गलो होत ितथ

कळलकीतइथआहस हणनतसाचइकडआलोrsquolsquoकसलीआनदाचीबातमीrsquolsquoश यराजआप या िवपल दळासह पाडवा या मदतीलाजात होत याना मी

वळवनआप याबाजलाआणलयrsquolsquoपणतपाडवाचआ तrsquolsquoतरीही श यराज लढतील तआप याच बाजन नगरा या उ रला कौरवदळ

एकितरतहोतआहआज त य भमीकडजाणारआह यादळाला िनरोप द यासाठीआप यालाितकडजायलाहवrsquo

lsquoयवराजरथा ढ हाआताय ाखरीजरािहलयकायrsquoदयोधनापाठोपाठकणआप यारथातचढलारथाचवगहातीघतलआिणदो ही

रथभरधावदौडलागल

४१

न दी या िवशाल परवाहावर म या ही या सयाच िकरण उजळल होतसयदाहाची तमा न बाळगता पवकड मखक न गग या पातरात उभा राहनकणआपलीसयोपासनाकरीतहोताआिद या या तजाशीतद पझाल या मखातन वदतरवत होत याच िवशाल बाह उचावल होत मानकल यामळ मानवर उतरललाकशसभारअिधक प टपण िदसतहोताअपराहणकाळीआपलीपजा सपवनकणानसयवदनकलगगचीओजळहातीघतलीआिणतीउचावतकणाचीहाकउमटली

lsquoकोणीयाचकआहrsquoकाही णतसचगलहाकलाउतरयतनाहीहपाहनकणानतीओजळम तकी

लावलीआिणगग याचमकणा यापा यात याओजळीचपाणीिमसळनकणशातपणवळलानदीकाठावरठवललीआपलीपादतराणघातलीआिणजथउ रीयठवलहोतितकडचाललागणारतोच याचीपावलथाबली

वाळिकना यावरजथउ रीय ठवलहोत याजागीएक वतव तरधारी य तीकणाच िनळउ रीय घऊन याचीचछायाआप याम तकावरक नउभीहोती याय तीच वतव तर वा यावर हलावत होत दो ही हातानी म तकावर धरल याफडफडणा या उ रीयामळ या य तीचा चहरासावलीनझाकाळला होता िवशालवाळवटा यासमईवरआपलीकाजळीफडकावीत सवण योतउभीठाकावीतशीतीय तीभमीव नअलगदवावरतआहअसाभासहोतहोता

ि थर पावल टाकीत कण चाल लागला पायाखाल या वाळचा आवाजपावलागणीकउठतहोता िकना यावरीलती य ती याहाळ याचातोपरय नकरीतहोता वतव तरानतीआकती रखाटलीहोतीपण चहरातीजागातशीचमोकळीहोतीभरउ हातधरल याछायमळत पिदसतन हतकणा यामनातिवचारतरखनगला

lsquoम यच दशन घडल तर तअसचअसलका पहीन वतव तरधारीशाति थरrsquo

जरानजीकजाताच या य तीनडो याव नपदरघतलाआहहकणा या यानीआलती तरीआहह यानीयताचउ नतअसललीकणाचीद टीपायाशीिखळलीउ रीयाचािवचारनकरतातो या य तीजवळनजाऊलागला याचवळी या याकानावरश दआल

lsquoजराथाबकणाrsquolsquoकोणrsquo हणतकणानमानवरकलीया य तीनम तकी घतललउ रीयखाली घतलहोत या य तीचीओळख

पटताचकणजाग याजागीिथजनगलाअजनाचीआईकतीशत प ाचीमाताअनतीहीएकाकीभार यासारखाकण कतीचसाि वकस दयडो यातसाठवीतहोता या पान

अनकवळा यालाभारलहोतत पएवढयाजवळनतोपरथमचपाहतहोताकती याचह यावर ीणहा यउमटलितनचशाततचापरथमभगकलाlsquoओळखलसrsquoकणालाितचाआवाजकिपतवाटलाभानावरयतहातजोडीततो हणालाlsquoआप यालाकोणओळखतनाहीपाडवाचीमातावीरअजनाचीआईराजमाता

कतीदवीअिधरथसतपतरआप यालावदनकरतोयrsquoयानतम तककणालापाहनकती यिथतझालीlsquoकणातलाएवढीचकामाझीओळखआहrsquoकणानकतीकडपािहल यानिवचारलlsquoराजमात वीरप नी वीरमाताएवढालौिकक परसानाहीका उ ा रगणा या

रणागणा याछायतकशासाठी हदशनकोणता हतआप याला ाभरमा या हीएकाकीइथवरघऊनआलाrsquo

कती याचह यावरचउरललि मतलोपलतीिन चयपवक हणालीlsquoकणा त यालौिककानमलाइथवरआणल त यादात वालाजोडनाहीअसा

लौिककतोखराकीखोटाहअजमाव यासाठीमीइथवरआलrsquolsquoमीसमजलोनाहीrsquolsquo यातनसमज यासारखकायआहआतामीत यासमोरराजमाता हणनउभी

नाहीआजमीएकसामा ययाचक हणनउभीआहrsquoकती याबोल यानचिकतझाललाकण वतःलासावरीत हणालाlsquoयाचक आपण राजमाता आपण थटटा तर करीत नाही अपणता भ न

काढ यासाठीयाचनाकरावीलागतपणजजीवन मळातचसम आह यानयाचनाकशासाठीकरावीशि तशालीभीमधनधरअजनधमब ीयिधि ठरासारखीआपलीपतरसपदाआहक णासारखामहाप षआप यापाठीशीअसतापाडवा याराजमातनसतपतराकडकायमागायचसा ातअ नीलापरस नक न घऊन या या कपनगाडीवधन यह तगतकर यासाठीअजनाचीमातासतपतरकणाकडयाचक हणनयतयावरकणीिव वास ठवीलकाआपणराजमाताआहाराजमाता हणनस ाहीकतीयो यहोणारनाहीया ददवीकणा या िन कलकदात वाचीअशी क रथटटात हीतरीक नकाrsquo

lsquoकणाथटटामीकरीतनाहीकरतोआहसतमीकोणहतला ातनाहीकाrsquoकणआवढािगळीत हणालाlsquoराजमाताकतीदवीअजनजननीrsquolsquoपरझालrsquo कतीथकन हणाली lsquoकणा हअ ानाचखोटआवरण िकतीकाळ

घणारआहसतलासारमाहीतआहक णानतलासारकाहीसािगतलयहमीजाणततझ-माझनाततलामाहीतनाहीकाrsquo

ित या याकळबोलानीकणाचमनघायाळझालिख नपणतोहसलाlsquoनातजनातपर य मातलासहनझालनाही याचाउ चारकर याततरीकाय

अथआहrsquolsquoकणामीसािगतलनायाचक हणनमीउभीआहrsquolsquoराजमाततलाकायहवमाझपौ षअनधमवगळनहवतमागमीआनदानत

त याचरणीअपणकरीनrsquolsquoखरrsquoकतीनसाशकपणिवचारलकणिन चयी वरात हणालाlsquoआजवर कोणीही याचकान कणाकड यताना मनात शका बाळगली नाही

पाडवा याभावीिवजयासाठीसा ातदवदरमा याकवचकडला यायाचनसाठीआलाहोतातोमा यादात वा यािव वासावरच यालास ाहवतिमळालrsquo

lsquoत याशत ना तझा पराभव हवाअसल यानी त याकडनकवचकडल नलीअसतील त यापराजयासाठीमला तझदाननकोचआह त यायशा याइ छनमीयाचकबनलआहमलातझयशपाहायचआह यासाठीमीअत तआहrsquo

lsquoज हव त मागा दा या कणान याचकाला कधीही कारण िवचारल नाही हासयदाह त हालासहन हायचानाहीयाउ हात त हीफारकाळ उभ राहणयो यहोणारनाहीrsquo

lsquo यादाहानउभजीवनकरपनगल यासयदाहाचीमलाभीतीनाहीमाझीिचताक नकोसrsquo

माझऐकावrsquoकणाचल नदीतीरापासनथोडयाअतरावर यापिरसरातएकाकीउ याअसल याकदब व ाकड गल ितकडबोटदाखवीतकण हणाला lsquoकपाक नआपण याछायखालीचलावितथआप यालािनवातपणबोलतायईलrsquo

कती याहोकाराचीवाटनपाहताकणकदबा याछायकडजाऊलागलामागनकती चालत होती दोघ व छायत आल आिण कतीन आप या हातच उ रीयकणा याहातीिदलिवचारातगढल याकणानकतीकडपािहलआिण यानिवचारल

lsquoआप यालाकायहवrsquoकतीिन चयी वरातबोललीlsquoमलातहवासकणातलान यासाठीमीआलआहrsquolsquoमलान यासाठीकठrsquoकणाननदीकाठीिनरखलनदी यापातरातदरवरएकनावउभीहोतीएकाकीतीपाहतअसतानाचकतीचश दकानावरआलlsquoआईमलालाकठनणार दयाखरीजदसरीजागाआहकठrsquolsquoमहादवीमीअसऐकलयकीसहवासापोटीिज हाळािनमाणहोतोआतामला

नऊनतोिज हाळालाभलकाrsquoयाश दानी कतीचमनघायाळझालआपली वािभमानय तनजरवळवीतती

हणालीlsquoकणा तला ह कणी सािगतल यिधि ठर भीम अजन माझ नकल सहदव

मादरीच यादोघानातिवचार याितघानाजमातपरमिमळालतच यादोघानाहीिमळालअसचतसागतीलrsquo

lsquoगरसमज होतोय मी साप नभावाब ल बोलत न हतो िज हा याब लबोलतोयrsquo

lsquoर ताचनातएवढदबलनसतrsquolsquoनातrsquoकणहसला lsquoसागनकानातीकळतातनातदखीलसहवासानचवाढत

त याकशीतमीवाढलोअसतोत या तनातन तरवणा याद धधारवरमाझपोषणझाल असत तरच आई या श दाचा खरा िज हाळा कळला असता नदीपातरातनवाहणा याओघव यापा याला िकना याचीओढ कठनकळणारतोहटट िकना यानधरला तर तो परवाह तर थाबत नाहीच उलट िकना याला तड जातात एवढयापरौढपणीतनातजाणनआईलािमठीमार याचबळकसयणारrsquo

lsquoकणामात वकधीहीपराधीननसतrsquolsquoनसलही मात वाचा अपमान मी कसा क धजन नदीपातराव न वाहत

असल या एका अभकाला पाहन जर पतरहीन राधला पा हा फटत असल तरज मदा या मातची थटटा मी कशी करीन मला पाहन तमच मन उचवळन यतअसलहीrsquoकणानकाही णउसतघतलीकतीलािनरखीततो हणालाlsquoपणमलातत हीअजनाचीमा याशत चीमाताचिदसताrsquo

lsquoकणाrsquoकतीउदगारलीlsquoराजमातत दऊकल या िज हा याब लमी तझासदवऋणीराहीनमयादन

ातअसलल ानमाणसालावरदायीठरतपणअमयादतनअवतरलल ानमाणसालािवनाशाकडचनतrsquo

lsquoअमयादाकणामातपरमालामयादानसत ितलाफ तआपलएवढचमाहीतअसतकणाततमाझाआहस त यावर दस याकोणाचाहीह कनाहीपिह यामलाब लआईलाकायवाटतअसलतफ तमाताचrsquo

lsquoनको याकलिकतमात वाचात हीतरीउ चारक नकाrsquolsquoकणामात वकधीचकलिकतनसतrsquolsquoत त ही सागताrsquo कणाचा सयम ढळत होता lsquoतो िदवस आठवा नक याच

ज मल याअशरापजीवालानदी यािवशालपरवाहावरसोडनिदलतोिदवसआठवाअ ाप यालाआप याइव याशामठीउघड याचबळलाभलनाही यालालाटाचाआधार िदला या या द टीलाअ ािप पाचीओळखनाही यालान तरमाळाशीखळ याचसखिदलत याजीवानकोणताअ यअपराधकलाहोता याजीवालालाटा या वाधीनकरताना हवा स य कठ गलहोतमातपरमानओथबलल हमनया वळीकठोरकाझालपा या याचार थबानीही तजीवनसमा तझालअसतयाचीजाणीवका न हतीrsquoकणान िनः वाससोडला lsquoसदवान तसझालअसत तरिकती बरझालअसत याकणा याजीवनाच पोरकपणा यईल यालाटवर तरगतराहणततरीसपलअसतमातकोण याअपराधा तवमीहीिश ाभोगतोयrsquo

डो यातलअश थोपवीतकती हणालीlsquoअपराधतझानाहीमाझाआहनाहीतरतझतकठोरबोलऐक याचबळमला

रािहलनसतकणातप षआहसतइततकत यािपडालासाजसाआहपणमाझीमयादािभ नमी तरीआहमाझीबधनमलापाळावीचलागलीrsquo

कणा याओठावरकटहा यिवसावलlsquoकसली बधन पापाच समथन करता कशाला उलट बधन पाळली नाहीत

हणनचrsquolsquoहाकणामयादाrsquoकणावरनजर ि थरावत कतीबोलतहोती lsquo तरीची बधन

मा याकमालाकारणीभतआहत त या यानी यतनाही तरीहीसदवपरिन ठवर

जगणारी ती त हा प षासारखी कधीच वततर नसत िववाहापयत ितची िन ठािपतगहाशी िनगिडतअसत िववाहानतरतीपितगहालाजखडलीजात ितच वततरअि त वअसतचकठrsquo

lsquoकोण या िन ठ याभयाखालीमाझा याग कला गला ततरीसागालrsquoकणानआ हानपवकिवचारल

शातपणकती हणालीlsquoज र सागनrsquo नदी या पलतीरावरआपली नजरजडवन कती भार यासारखी

बोलत होती lsquoज रसागनफार वषापवीमाझा िपता कितभोजया या दारीकठोरतप वी दवास आल याना एक उगर अन ठान करायच होत या तप चय ारापचमहाभता यातजाचासा ा कारधरतीवर हावाअसतउगरअन ठानहोत यातकसलाही य यययऊनचालणारन हत यासाठीऋिषवराचमनसदवपरस नठवीलअसा कणीतरी सवकहवाहोता दवासाचाकोपजगजाहीर या याहाताखाली सवाकर यासकोण धजणार मा या िप यापढ मोठ सकट उभ रािहलऋिषवराचाकोपझालातर या याएकाशापानिप याचआय यभ मसातहोईलहहीमीजाणतहोतमा या िप याचीमीलाडकी दवासा या सवसाठीमाझी िनवडकर यातआलीमहानमहषीला िरझव यासाठीअ लड बािलकची िनवडझालीकणा यालहरीकोिप टतप याचा अहकार सखिव यात मला कवढ क ट पडल त काय साग दवासाचअन ठानपारपडल यानीअतरी ातीलदवतानागलामबनिवलदवासमा यासववरपरस नझालआप याअन ठाना याफलाची परचीती पाह यासाठी यानीमाझीचिनवड कलीअवगतझालल िद य मतर मला दऊन तो तप वीआला तसा िनघनगलाrsquo

कतीनउसतघतलीlsquoिज ासामाणसाला व थ कठबस दतमोहटाळ याच तवयहीन हतएक

िदवशीिज ासापरबळझालीएकातीअसतानकळततोमतरो चारझालाअनएकददी यमानप षमा या वीकारासाठीसमोरउभाठाकलाrsquo

कतीन ल जनआपल हातआप या चह यावर घतल ित या कानावर कणाचअधीरश दपडल

lsquoथाबनकोसमातमलासवसागनटावrsquoनतम तकझाललीकतीबोललागलीlsquo यापरकाशानमा या िवनवणीलाजमानलनाही या या तजातमीकधीब

झालतहीमलाकळलनाहीतमा याउदरीवाढतहोतासरातरिदवसिजवालासखन हतकमारीमाता िपतकलालाकवढाकलकलागलाअसतामी िव वाससखीसहआशरमातराहलागलऋषी यासवतरमल यामलीचाछद हणनिप यानहीतसहनकलतझाज मझालाभररातरीअ वनदी यालाटावरतलासोडलतउरीचापा हाआटलाहोता हणनन ह यािपतगहा यािन ठनचतबळिदलआईहो याचददवकायअसत ह तला कळणार नाही त चाल लागलाअसशील बाबड बोल बालतअसशीलअनतपाह याचसखदसराकोणीतरीभा यवतीभोगीतअसलयाक पनचदःखफ तमाताचजाणशकतrsquo

कती या याबोल यानकणाचकठोरबनललमनकोमलबनल

lsquoठीकआहमातमीतलादोषदतनाहीदोषअसलाचतरतोआप यादवाचानाहीतर मा या निशबीअसल पोरकपण काआलअसत तीजाणीव फार भयानकअसतrsquo

lsquoतोहीअनभव मलाआहकणा मी कितभोजाचीक या न हशर राजाची मीक या मा या िप यान आप यअप यहीन आतभावाला कितभोजाला मला दऊनटाकलमातिपत छायलामीपणअशीच मकललीआह िन ठखरीजमा याजीवनातकाहीनाहीतीचमलाजग याचबळदतrsquo

कणहसलाlsquoमात तला िनदान िन ठचतरीबळआहपणमा यामाथीकायवाहतजाण

यईल या परवाहाबरोबर वाहत जाण एवढच ना त या णी या मलालानदीपरवाहाबरोबरसोडलसना यािदवसापासनमीवाहतचआहिनयती यालाटावरवाह याखरीजपोरकपोरदसरकायकरणारrsquo

या याकळबोल यानकतीचसारअवसानसरलपढहोऊनितनकणालाएकदमिमठीतघतल

lsquoनकोकणािनदानमात यासमोरतरीपोरकपणाचाउ चारक नकोसमलातसहन हायचनाहीrsquo

पाठीवर िफरणार कतीचहातकणालाजाणवतहोत याहातात कवढा िव वासहोताकवढउदडपरमदडलहोतभीमअजनाचबळकशातआहहचटकनकणा यायानीआल

नतम तक कणा या गालाना अश नी िभजल या गालाचा पश झाला उ णवासजाणवल गलाब-पाक याचाअलगद पश हावा तसा किपतओठाचा पशगालाला जाणावला कणाचा जीव या िद य िमठीत सखावला गदमरला तट थरािहल याबाहनीपराजय वीकारलाआिण णात कतीकणा या िमठीतसामावलीगलीकती याम तकावरकणाचअश ओघळतहोत

काही णातकणभानावरआला कती या िमठीतन तोअलगझालाअपराकाला यापानातनउतरल याितर यासयिकरणातकणा यागालावरचअश चमकतहोत कतीन आप या बोटानी त अलगद िनपटल हस याचा परय न करीत कणहणाला

lsquoआईआजमीहरलोआजवरत या ामलानसारसोसलदखसोसलअपमानझललपणकोण याहीपरसगातमनात याझरणा याअश नी नतराचीकडगाठलीन हती तझ भा य मोठ की परथम भटीतच तला त या मलाचअश पाहायलािमळालतलात यामलाचीयाप वीतलावरचीपािहलीअडखळणारीपावलपाहायलािमळालीनसतीलबोबडकोवळबोलत याशरवणीपडलनसतीलपण वपराकरमानअगराज बनल या दात वान सा ात दवदरालाही याचक बनिवणा या उ ा याक तरा या रणागणाची धरा वाहणा या पतराचअश पाहायला िमळाल ही कासामा यगो टआहमातमा याउजाडएकाकीजीवनातअवतरललीहीएक िमठीमलाशकडोमरणानासामोरजायचबळदईलrsquo

कतीनगडबडीनकणा याओठावरबोटठवलlsquoअशभबोलनयकणायापढम यचािवचारक नकोसआईमलालाभटतती

जीवनद यासाठीrsquoव नातनजाग हावतसकणाचपिरवतनझालसावधहोऊन यानिवचारलlsquoजीवनकसलजीवनrsquolsquoह काचमानाचकणामीतला यायलाआलआहrsquolsquoकठrsquolsquoपलतीरावर िजथ पाडवाची िशिबर उभारलीआहत ितथ तझ पराकरमीभाऊ

िजथआहतितथ याकळाशीतना यानर तानबाधलागलाआहसितथrsquolsquoकाrsquoकणानिवचारलlsquoकाआई मलाला का नत तो ितचाअसतो हणन कणा त माझाआहस

हणनrsquolsquoआईखरचकामीतलाहवाआहrsquolsquoकणातशकाधरतोसज मदा याआई याहतब लकणामीत यासाठीहव

तकरीनमीसािगतलतरमाझी मल तझाज र वीकारकरतीलपरमानआदरानकरतीलएवढचन ह य ठपाडव हणनतराहशीलआिणrsquo

lsquoबोलथाबलीसकाrsquoकणानशातपणिवचारलlsquoदरौपदीसहावापती हणनमाझावीकारकरील-हचनाहसारमीक णाकडनऐकलयतपरतसाग याचीमळीचगरजन हतीमला या याशीकाहीकत यहीनाहीतलामीहवायनाrsquo

lsquoहोrsquolsquoमग यालाएकचमागआहrsquolsquoसागकणाrsquo कतीआनदानअधीरहोऊन हणालीlsquoमीत यासाठीहवतमा य

करीनrsquoभर उ हातही गार वा याची झळक कणा या अगाला पशन गली सार अग

शहारलlsquoआईपाडवानातजपलसवाढवलस यानामातसखखपलाभल यासखापासन

विचतझालोतोफ तमीतमा याबरोबरचलनाजिदवसरािहलअसतीलततरीमातसखानभ निनघतीलrsquo

lsquoकठrsquoकतीनआ चयानिवचारलlsquoमा याबरोबरयाऐलतीरावर िजथमीआह ितथ राजमाता हणनकदािचत

ितथ तझागौरवहोणारनाहीपणकणाचीआई हणनकौरवशर ठ दयोधन त यापढनतम तकहोईलहमीअिभमानानसागशकतोrsquo

कण अस काहीतरी बोलल अस कतीला व नातही वाटल न हत कणा याबोल यानतीचिकतझालीितलाउ रसचतन हतकती या याम धतनकणिख नबनलाlsquoपािहलसमातमीतलानकोयतलाहवीततझीमल-जीत यापरमाखालीसहवासातवाढलीतलािचताआह याचीमा यापासन या याजीवनालाधोकाआहअसवाटत हणनचतआजइथय याचधाडसकलसrsquo

lsquoकणाSrsquolsquoमी तलादोष दतनाही त या हतब ल शकाबाळगतनाहीमी त याबरोबर

यऊनही तलाहव तसा यहोणारनाही पडपतरसयपतराचा वीकारकरतीलकसामातर तानजातओळखलीजात नाही पाडवाचा राजमकटसयपतरावरअिभिष त

कर यास त कदािपही तयार होणार नाहीत पाडवा या घरी मी गलो तर हरणा याकळपातिसहिशरावाअसतहोईलपाडवाकडयाकणालाजागानाहीमीकणालाचनकोयतसपािहलतरमला कठचजागानाहीनदीपरवाहावरसोडल याया त यामलाचा परवास असाच चाल राहील एक ना एक िदवस सार परवाह या अथागसागराला िमळतातअस मी ऐकतो क हातरी तो सागरआप यात मला सामावनघईलहामाझाअधातरीपरवास कठतरीकाठावरम यचथाबनयतोसागरापयतसरळजावाएवढाचआशीवादतदrsquo

थकललीकतीक टान हणालीlsquoकणाकवढयाआशनमीआलहोतrsquoकणा याचह यावरपरति मतउजळल याचीछाती दावलीिन चयपवकतो

बोललाlsquoमीतझीमळीचिनराशाकरणारनाही याकणानपर य शत लास ाकधी

िर तह तानमाघारीजाऊ िदलनाहीतोकणआप याज मदातरीला िनराशकसाकरीलमाततिचताक नकोसतझइि छतसफलहोईलमातमीमात-ऋणालाब आहपणिमतर-ऋणातहीमाझपरजीिवत गतवलय यासाठीमीत यापतराशीय करीनतझपतरव ततवधाहआहतमला याचासहारकरणश यआहअजनहीच पाडवाची खरी श तीआह मी य या याशीच करीन ह यशि वनीआ हादोघापकीकोणीही म यपावलातरी तझपाच पतर िश लकराहतीलयाप ा दसरवचनमीतलादऊशकतनाहीतीअप ाहीतक नकोसrsquo

कती यानतरातनअश ओघळतहोततीगदमर याआवाजात हणालीlsquoतसारिदलसपणमाताअसनहीमीतलाकाहीिदलनाहीrsquoतझाआशीवादकायकमीमोलाचाआहमात त याया मलालाआशीवाद द

या याआका नयशा याआशनकीती यालोभानमीधमापासन िवचिलतहोणारनाहीएवढाचआशीवादतदrsquo

कतीन परमभरान आपला उजवा हात कणा या उघडया खा ावर ठवला तीहणाली

lsquoकणा त याकड यताना त याब ल ज िचतरमा यामनातकोरलहोत याततसभरहीफरकपडलानाही याचमळथोडआ चयवाटत याचाधमभाव चकनहीढळतनाहीअशामा या पतरा याहातन तअघोरी क यघडलअसलअसवाटतनाहीrsquo

lsquoकसलअघोरीक यकायबोलतसतमातrsquolsquoप हाकधी भटहोईलकानाही हसागता यतनाही यामळआजचमनात

रािहललश यत यापढमोकळकरावअसवाटतकणािवचारलतरखरसागशीलrsquolsquoमात या कणान एकदाच अस याची कास धरली- ग दव परशरामाकडन

बर ा तरिमळव यासाठीrsquolsquoकणा मी ऐकलय की दरौपदी राजसभत दासी हणन गली त हा ित या

व तरहरणाचास लातिदलासमलातखरवाटतनाहीमा याकशीतज मललपोरअस याअधमालापरव होईलयावरमाझा िव वासबसतनाही तश यमा यामनालासदवबोचतसागकणातखोतआहहऐकायलामीआतरझालआहrsquo

कण णभरतर तझाला याआठवणीबरोबरसा याभावनाउफाळनआ याlsquoअगदीखरतमीसािगतलहअगदीखरआहrsquo

कतीलातउ रऐकनध काबसलाखच याआवाजातती हणालीlsquoदोषतझानाहीतोसगतीचादोषआहrsquoगरसमज होतोयमाततो दोष सगतीचानाहीमाझी सगत िनदोषआह दोष

असलाचतरतोमा याप षाथाचाआहrsquolsquoहयालाकसला प षाथ हणतात रज वलाअबलाअसहायपण राजदरबारी

यतअनितलािवव तरकर याचीआ ािदलीजातयातप षाथकसलाlsquoमात मा कर पण त तला या ज मी कळायच नाही याला प ष हणन

ज मालायावलागत या पाबरोबरअहकारजाणन यावालागतोrsquolsquoअहकारदबलावरस ागाजवणाराrsquoकणहसलाlsquoकोण दबलदरौपदी हमातती तझीसनअसनही तला ितचीअहता तज

अि मता कळली नाही दरौपदी आिण दबळी अश यrsquo आकाशी तळपणा यासयाकड बोट दाखवीत कण हणाला lsquo या सयाचा परकाश कोमल आह असहण यासारखहोईल याचकोमलहातानघातललघावकवढपरचडअसतातहएककणचजाणशकतोrsquo

lsquoकसलाघावकायबोलतोसतrsquolsquoमात तलामाहीतनाही दरौपदी वयवराला उभी होतीम यभदाचआ ान

वयवरालासामोरहोत तआ ानमी वीकारलमी िव वासानधन यालापर यचाजोडलीअन याचवळीतझीतीिवनयशीलल जाय त वयवरासाठीअधीरझाललीअबला या राजसभतकाय बोललीमाहीतआहआजही तश दत त रसापरमाणमा याकानातउसळतआहतती हणालीrsquo

कणाचा चहराअ ताचलालाजाणा या सयिबबासारखालाललालझाला होतादीघ वासघऊनकण हणाला

lsquoती हणालीकाव यान राजहसीकड पाहनयसतपतरान राजक यचीअप ाक नय

lsquoसारासतापआव नमीमाघारीपरतआलो या वळीसा याअगावरउठललाअगारमीतलाकसासागrsquo

कतीकाहीबोलणारतोचितलाथाबवीतकरोधय तबनललाकणसागलागलाlsquoथाब एवढयावरच ह थाबल नाही राजसय यगासाठीआ हीआमितरत होतो

भोजनाचीपगतबसलीहोतीदरौपदीप तीम यवाढीतहोतीतीवाढीतअसतामाझीनजरवरगलीअनददवान याचवळीदरौपदीचापदरढळलामा यानजरतवासनचालवलशहीन हतापणतीउ ाम पगिवतातीसधीसोडीलकशीतीभरप तीमधोकडाडली

ldquoयाचकानदा याकडपाहनयrdquoआप यािवशालछातीवरब कीमारीतकण हणालाlsquoमातयाकणाला- याचदात वशीलसा याना ातआह याकणालातीसागत

होतीयाचकानदा याकडपाहनयकशासाठीितनहाअपमानकलाितचामीकोणता

ग हाकलाहोतामीसतकलातवाढलोहाचनाlsquoतीचदरौपदीदासी हणनकौरवराजसभतआलीत हाितचमीलाव यपाहत

न हतोअसहायि थतीमीजाणतन हतोिदसतहोताफ तितचाअमयादअहकारवासनचा ितथलवलशहीन हताआठवतहोतफ त ितचकठोरश दसाराअहकारउफाळनआलाअनमीतीआ ािदलीसामा य तरीप ाराजहसीकायवगळीअसतहचमलापाहायचहोतrsquo

आप यामलाचवगळ पपाह यातमतरम धझाल याआईवरद टीिखळवीतकण हणाला

lsquoआई तझ-माझनातमाहीतनसतमा याअहकाराला िडवच याचीआगळीकत या हातन घडली असती अन ददवान तला राजसभत याव लागल असत तरीप षाथा याअहकारापोटीमीतीचआ ािदलीअसतीितथतझवाध यतझ तरी वयाचामीिवचारस ाकलानसता

lsquoदरौपदीब लमा यामनातएवढीपरबळवासनाअसतीतरतीराजसभतआलीत हाचदयोधनालाटाकल याएकाश दानतीमा याअनकदासीपकीएकदासीबनलीनसतीकावासनलामयादानसतितलाफ तआपलउदिद टमाहीतअसतक णा याएकािवनतीचा वीकारक नहीमीितचासहावापतीबनलोअसतोमा याकतीब लतमलादोषदऊनकोसदोष ायचाचझालातरत याधमब ीयिधि ठरालादअधधमभाव व पहीपारखाकरतो ह यालासमजावनसागनाहीतरएकव तरा तरीरज वलादरौपदीला याअव थतदरबारीय याचाआगरह यानधरलानसताrsquo

कतीनवणावडपािहलयाचाअिभमानय तआवश पाहन ितला कौतक वाटल चाद यासारख नाजक

हा यित याओठावरउमललतपाहनकणसावरलाकतीहसन हणालीlsquoकणा मी तला दोष दत नाही पण सागावस वाटत त दरौपदीलाओळखल

नाहीसतीतशीकावागतहहीतलाकळायचनाहीकारणतप षआहस तरीम सरकसा य तहोतो तलातरीकसकळणार सयमआिणअसयाएकाच िठकाणीकसनादणारसय-चदरएकाचवळीआकाशातराहशकतनाहीतजरीरािहलतरीएकालातजोहीन हावचलागतकणायतमीफारवळझालाrsquo

कणानआजबाजलापािहलचारीबाजनाउ हाचारखरखाटपसरलाहोताlsquoमातअशाभरउ हातनएकटीजाऊनकोसवा तिवकपाहता पतर हमातच

छतरआता तला सावली द याच बळ मा या ठायी रािहल नाही तला िदल यावचनातचमीमाझसारसाम यहरलोयमातसयदाहकमीकर याचसाठीक णमघाचीसावलीउपयोगीपडतज मदा याधािरतराचातषातभावपाहनतोमघआपलसव वितलाअपणकरतोत हा याकतीन याचीमिलनतान टहोऊनतोशभरधवलबनतोपण प यसचयान िवश बनल या या पातसयाच िकरणथोपिव याच बळ राहतनाहीमाझजीवनआताअसचबनल या यामा याउ रीयाचातआधारघतलासतचउ रीयपरत वगहाजातअसतातघऊनजामाझाआठवण हणनजतनकर

परतकधीकाळीमाझीगरजभासलाचतरतचउ रायकोणाहासवकाकडनपाठवनदमलामा यावचनाची तझीआठवण यईल िजथअसशील ितथमी तला भटायलायईनrsquo

कणानआपल उ रीय परत कती या हाती िदल एकदम वाकन यान माताचापावलधरलीकणमातवदनक नउठतअसता कतीनपरत यालािमठातब कलितलाहदकाफटलाआपलमनआवरतकण हणाला

lsquoआई िचताक नकोस तझमन यिथतहोईलअसमीकाहीहीकरणारनाहीयामा यावचनाचाआजत वाकारकरातआहस यात तलाआनदनाही हमीजाणता मा यासाठा फ त एकच कर ज हा त या या मलाचा परवास सपल तोसागराला िमळा याच तला समजल त हा मातर या यासाठी दोन अश ढालवसमाधानचसटकचकारण

कणालाबोलणजडजातहोतक टानतो हणालाlsquoकारण या वळी प वीतलावरया ददवीकणासाठीफारथोडअश ढळतील

वषाली दयोधनया याडो यातमा या म यनअश तरळतीलखरपण यानाहीवाथाचा पशअसलपण तझ िनखळअश ः वगाचीवाटचालकर यासमलाबळदतीलrsquo

कतीला काही बोलवत न हत िदल या उ रीयान आपल हदक आवरीत तीवळली

४२

कतीकणापासनदरजातहोतीकणान िदलल िनळउ रीय ितन उचावल याउज याहातीधरलहोततदरजाणार वतधारीपाठमोर पकणि थरनजरनपाहतहोतापरखरउ हाच यालाभानन हतआठवतहोतफ तकतीमातच प

लहानपणी पडप ाबरोबर कण राजमहाली जात अस त हा अनक बळा या कतीनकणाला जवळ घतल होत ग जारल होत त या ीत या अनोळखी ज हा यानकणाला मो हत कल होत पाडवा या राजसय य ा या सगी य धनाबरोबर कणकतीसमोरगलाहोतात हा तन य धना याम तकाचअव ाणकलहोतपण यानतरकणाकडपा नआशीवादाचा हात उचावताना यामातला कतीक पडलअसतीलौपद ला जकनपाडव वगहीगोलअसतील त हाकणा याअपमानाचीवाताऐकनकतीलाकायवाटनअसलश पध या वळ कणाचाअपमानझाललापा न जलाम छायत यामातनवरभावानचालललीकण नदाकशीऐकनघतलीअसल

कण या िवचारान यिथतझाला नकळत याचा डावा हात गालावरअलगदि थरावलाकतीनकणालािमठीतघतलत हाित याओठाचा पशकणा यागालालाझालाहोता

कणानपािहलकतीनदीकाठावरपोहोचलीहोती

मगआजचका यामातचदशनघडावजरह यआजवरकतीनलपवनठवलतो गटकरायलाहीच वळहोतीका कतीनमयादापालनातखपसोसलतोसयमआजचकाबळाठरावाप मासाठ चका तनहीमयादाओलाडली

कणा याचह यावरवगळाचभावपरगटला

प मापोट चपणकणा याततझासमावशनाहीतफ एक न म प र णासाठउभारललकणाचनातकणीमानलनाहीजाणलफ याचदात व

यािवचारानकणमखावरएकिख नि मतपरगटलकतीननौकचाआशरयघतलाहोतानौकनिकनारासोडलाहोता

प हीनराधाईला वाहप ततकणसापडलाआण तचमात वजागझाल तलाप ा तीझाली तीकणा या पायगणामळचअशीअ धरथ-राधाईची ाआज माता कतीन

आपलीओळख दलीआण याच मात या अ धकारातआपली प सपदा सर तराखली दोघ चीही घर ख या अथान सप बनलआण मातच दशन घडनही कणपोरकाचरा हलाम यखरीजकणालाकोणीचकाआपल हणणारनाहीमीकोणहा कणालासदवछळ तआला याएकाशोधातजीवनाची त ाकणाचययकणालाआका ागत यासार यावाट याआण या णीतोगतासटला याचणी जीवनाच सारआधारही सटल तो ण जीवनसमा तीचा ठरलाआ मशोधाचीप रणतीहीचअसतकाक णानज मरह यसा गतल या वळ असली वफलताकणालाजाणवलीश वरमातकर याची ई याजरी हरवली तरीकणालाजपलल पौ ष चत य नभयता व भमानतसाच टकनरा हलाकणानसहजठोक नलावलहोतपणकती यादशनानतरतबळखच यासारख वाटल होत आ मसमपणाच सामथ दणार असल मतदशन आजवरकोणालाघडलअसलकामात या दशनान कणा या तज वी जीवनाची सागता घडवली या या पौ षालाचत याला नभयतलाआताएकचआ हानलागणारहोती यानक णासमाधानपावलपाडव सर त राहतील कतीमातच चीती यईल तो कताथ म य पा न य धनालाम माची चीतीयईलतोकताथम यगाठ यापलीकडकणा याहातीआताकाहीहीउरलनाहीकण कणाचाचनाहीकण कणाचाचन हतातोएकाक आहसयप ा याा नीहचअसायच

कणआप यािवचारातनसावधइघला यानआजबाजलापािहलउ हाचादाहचारीबाजनाजाणवतहोतानदीपातरातएकनावदरवरएकपलतीर

गाठीतहोतीकणएलतीराव नतीनाविनरखीतहोता

नाहीतरीजीवनया नावससारखचअसतजीवन वाहावर क हातरी एक नावसाडलीजातऋणतबधाची दोन बळ व ही हाती दलीजातातअहकाराच शड उभारललअसतपण तवढयावरथोडाच पलतीरगाठलाजातोअनकल दवाचवारलाभलतरचपलतीरगाठतायतोनाहीतर वाहप ततहोऊनयईल यालाटवरडोलतराह याखरीजकाहीहीउरतनाही

कणआप यािवचारातनसावधझालाआिणतोरथाकडचाललागलासया यादाहातसारशारारक हाचकोरडझालहोतनदीकाठाव नचालतअसताउ णिन वासयालाजाणवतहोतताप यािकना याव नयणारीवा याचीझळककासावीसकरीतहोती

कण रथाजवळ पाहाचला या व सावलात परवश करताच कणाला सावलीचीशीतलताजाणवलीकणान रथाच वगहाती घतलतीशीतलतास ाकणालाअसवाट लागली कणान रथाला गती िदला रथ भरधाव वगान कणपरासादाकड जाऊलागला

कणान परासादात परवश कला त हा वषाली सामोरी आली ितन कणालािवचारल

lsquoआजबराचवळझालाrsquolsquoहाrsquoकणान िवचारल lsquoआजकोणीचकस िदसत नाहीशत जय वषसन कठ

आहतrsquolsquoतश तरगहात गल याचीश तर तयारकरवन घतआहत याखरीजकाही

सचतनाहीजसकायदािगनचआहततrsquolsquoअगदीखरवसश तरहीचप षाचीखरीलणीअसतातrsquolsquoपणआजबराचवळझालाrsquoकणा यामखावरि मतउजळलकतीचदशनडो यासमो नतरळनगलlsquoआजपरम वरदशनघडलlsquoखरrsquolsquoहोrsquolsquoमगकायिदलपरम वरानrsquolsquoिदलकाहीचनाहीउलटजिश लकहोततहीतोघऊनगलाrsquoमगतोदवकसलाrsquoवषाली हणालीlsquoदवदतोघतनाहीrsquolsquoतसनाहीवषालीदवानदऊनचमाणसाचजीवनसम होतानाहीतीक पना

चकीचीआहसामा या याजीवनातथोडीजरीदवकपाअवतरलीतरीतजीवनसमबनत त खर असल तरी या प वीतलावर असही काही महाभाग ज मतात कीया याकडपरम वरघ यासाठीयतोह कान यातनचतजीवनसफलहोतउजळनिनघतआजजीवनसफलझा याचाआनदमीभोगीतआहसारओझकमीझालमनावरकाहीदडपणरािहलनाहीबसआजमीत तआहकताथआहrsquo

वषालीला याबोल यातलकाहीकळतन हतपणकणा यामखावरपरगटललात ततचाभावतीअत तपणा याहाळतहोतीकणाचसमाधाना पितनआजवरकधीपािहलन हत

पण कणा या द टीसमोर तरळत होत क तर म यच आ ान दणार यारण तराचीिचताआताकणालारािहलीन हतीिनभयतनतोतक तरपाहत

होता

४३

क तर ह एक पिवतर तर िहर यवती या तीरावर वसलल एक काळीकौरवाचा मळ प ष क यान तथ तप कल होत जवढी भमी मी नागरीन तवढीधम तर ठरावी असा वर यान इदराकडन मागन घतला होता याच तरावरकौरवपाडवाचीदळरणसगरामासाठीजमाहोतहोती या तरावरसयगरहणपरसगीकौरवपाडवयादवगोपाळएककाळीजमलहोततआजएकमकानागरास या याबलव र हतन सव बळािनशी क तरावर गोळाझाल होत मिदरात या घटा यानादानीआिण मतरो चारानी जी भमी सदव भारावत अस तीच भमी शखनादानीह ी याची कारानीरथा याघरघराटानघोडया यािखका यानी यापलीहोती याभमीवरअखड य चालावयाच याच भमीवर रातरी-अपरातरीआप या वाळानीधडधडणा याशकोटयािदसतहो यािहर यवती या पलतीरावरपाडवाचचतरगदळिव तारलहोतऐलतीरावरकौरवाचीसनािवसावलीहोतीसवसहारकमहतनजीकयतहोता

कौरवा यासवसना-परमखाचीसभाभरलीहोतीकौरवसनचआिधप यकणाकडजावयाचीचचाचाललीहोतीभी मवयानसवातवडील सनापितपद या याकडचजाणइ टहोतसभम यभी मअ य च थानीबसलहोत

दयोधनउठलाभी माचायासमोरजाऊनहातजोडन हणालाlsquoिपतामहपाडवाची सना य ासस जझालीआहआपण य ठआिणशर ठ

आपण मा या सनचआिधप य हाती याव य ातआ हाला िवजय परा त क नावा

सवसभनआनद य तकलातपाहनभी म हणालlsquoदयोधना मला पाडवआिण कौरव दोघही सारखच पण त िवनती करतोसच

हणनमीसनापितपदज र वीकारीनपण यालादोनअटीआहतrsquolsquoकोण यामी याआनदानमा यकरीनrsquoदयोधन हणालाlsquoमीदररोजदशसह तरयोदभयानामारीनrsquoआनदानदयोधनभी णाचायाकडपाहतहोताlsquoपणपाडवाचामीवधकरणारनाहीrsquoसारीसभाभी मा याबोल यानअ व थझालीदयोधन वतलासावरीत हणालाlsquoिपतामहआपल नत व हच मोलाच तआपण वीकारलत याब ल ध यता

वाटतrsquoसभाि थरझालीकौरवप ाकडीलअितरथीमहारथीयाचीगणनाचालझाली

सा याशर ठवीराचीभी मानीपरशसाकलीपणकणा यानावाचाउ लखहीभी मानीकलानाही

दयोधनानिवचारल

lsquoिपतामहमहारथीकणाब लआपणकाहीचबोलतनाहीrsquoिपतामहा याचह यावरउपहासपरगटलात हणालlsquoराधयाचनावयावीरसभत घतोसकशालातोराधयसाधारथीहीनाहीमग

महारथीकठलाrsquolsquoिपतामहrsquoकणसतापानउठलाया याकडबोटदाखवीतिपतामह हणालlsquoतोअधरथीआहrsquoसारी सभा गोठन गली कणाचा चहरा लालबद झाला अिधरथ-राधाई

िवयोगाप ाही तो घाव मोठा होता आप या सा या भावना सयिमत करीत कणहणाला

lsquoिपतामहकशा याआधारावरमलाअधरथीसमजतआहातrsquolsquoचारचौघाततकारणसमजन यायचअसलतरमाझीनानाहीrsquolsquoिपतामहrsquo दयोधन हणाला lsquoकणाचा काही अपराध नसता या यावर असल

दषणrsquolsquoनाहीराजनमीवथादोषदतनाहीकणतझािपरयसखाआहहमलामाहीत

आह या यापरो साहनानचहय उभरािहलआहहहीमीजाणतो या याअगीतापसाच तजआह पण याचबरोबर तोम सरय तआह ह याचलाछनआह तोवभावानअिभमानीआहअनत यास यानतोचढनगलाआहयाकारणामळतोअधरथीबनलाआहय ातअजनाचीगाठपडलत हातोवाचणारनाहीrsquo

lsquoिपतामहमीतमचाकाहीचअपराधकलानसतात हीमाझा षकरताआप यावा बाणानीमलापरहारकरीतअसतात हीअितरथीभी म याकौरवा याआशरयानराहता याचअिहत िचतीत राहता रा याचा यागक नहीस चीलालसासदवतम याठायीपरगटतपाडवािव उ याठाकल या य ाच सनापितपद वीकारीतअसता पाडव सरि त राख याची इ छाकरता िशखडीिव श तरधरणारनाहीहणनसागताअनपाडवाच िहत िचतनकौरववीरातरथीमहाराजदीघाय यअनिपकललकसयामळ ितरयानामहारथीसमजतनाहीत याचबळअिधकअसततचशर ठसमजलजातातrsquo

कणथाबताचदरोणाचायकरोधानउभरािहलतभी माना हणालlsquoहगागयायािनदकाचभा यऐकनकोसमाझमतत यापरमाणचआहपर यक

य ातपरौढीिमरवतोअनपर यकरणागणापासनपळनजातअसललाद टो प ीसयतोतोपरमादीआहअधरथीआहयवराजदयोधनाचीमतरीएवढाच याचागणrsquo

lsquoमतरीrsquo कण उसळला lsquoआचाय मतरी काय असत माहीत आह पर यकपजबरोबर बदलणा या मतराइतकी मतरीअि थर नसत िनदान त ही तरी मतरीचाउ चारक नकातमचीअनदपदाचीमतरीसवानामाहीतआहएकालाराज वयाचाअहकारतरदस याला ानाचािव वासखडग यानय तअसततरीज हाखडगालापरगटाव लागत त हाआवरण फकनच ाव लागत याआवरणाच अन खडगाचसाहचयअसत हणन कणी याला मतरी समज नय मतरीचाअथ त हाला कधीकळलानाहीदपदाब ल नहअसतातरिमतरानकललीचक यठरलीअसतीपणितथउदभवलाअपमानखोटाअहकारअन याचअहकारापोटीआपलतजतप चया

अधीन क न िश याकरवी ग दि णा हणन िमतराचा पराजयअपि ला गला हीमतरीन हआचायहामतरीचासा ातउपहासrsquo

lsquoराधयाऽlsquoथाबामलाअजनसागायचय यवराजा यापरित ठसाठीजरासधाशीमीच य

कलअनिवजयीझालोत हामदतीलात हीितथन हतायवराजासाठीमीिदि वजयकला त हा मा या पािरप याची वाट पाहत बसलात गधवान माझा पराभव कलाअसलपण िवराटा यापरसगी त हीहोताना िपतामह त हाउ र याबाह यानानसव यासाठी नलली तमचीव तर हकोण याशौयाचपरतीकहोत हचअितरथी-महारथीचवणनअसलतर यामािलकतमाझनावनसलतरीचालल यातमलाध यतावाटलrsquo

भी मउभरािहलतदयोधनाला हणालlsquoयवराजउ ाय असतामलाइथकलहवाढवायचानाहीपणएकिनणयमी

घतलाआहमीजोवरिजवतआहतोवरहाकणमा यास यातनकोएक यानतरीय कराविकवामीकरीनतोिन यमा याशी पधाचकरतोrsquo

lsquoठीकआहतसचहोईल यवराज त ही िचताक नकायाभी मानीआप यानत वान िवजय िमळवलातर तमचा िवजयपाहनमाझ नतर त तहोतील तझालनाहीतरजया याहातनघडलनाहीतमीसा यक नघईनभी मिजवतअसपयतमीय करणारनाहीतमारलग यावरचमीअजनाशीलढनrsquo

कणउठलाआिणराजसभतनिनघनगला

४४

प हाटला खप अवकाश असता कणपरासाद जागा झाला होता रणागणीजा यासाठीशत जय व षकत वषसनद मतयारहोतहोतपरासादासमोररथउभहोत कणमहालात चौघानी परवश कला वषालीन चौघानी ओवाळल त पाहतअसल याकणानिवचारल

lsquoअनपाचवाकठआहrsquolsquoआहइथचrsquo हणातचकरधरानपरवशकलाlsquoविहनीरणागणातनत हालाकायआणrsquolsquoत हीसारसख पमागयाआणखीकाहीनकोrsquoसा यानीकणालावदनकलआिणतय भमीकडिनघनगलवषालीनकशीबशीआरतीखालीठवलीअनतीरडलागलीकणानितलाजवळघतलतो हणालाlsquoवसरणागणीजातानारडाटाचनसचलrsquoवषालीसहतोपरासादा यास जावरआलारणागणाकडजाणा यारथाचपिलत

िदसत होत गार वारा वाहत होता वषाली-कण या सौधावर बराच वळ उभ होतहळहळपहाटहोऊलागलीआकाशातीलन तरकोमजलागलीअस यप या यानानािवधआवाजानीवातावरणगजबजनउठळकठतरीदरवर वषालीचभयभीतडोळयािदशनवळलकाहीिदसतन हतक तरावर यासातवनापकीसयवनाचाभागिदसतहोता यावनातवनापलीकडकठतरीतरणागणजोडलगलसयवदनक नतोहणाला

lsquoवसय स झालrsquoदोघसथपावलानीपरासादातआली

कौरव-पाडवाच तबळ य य होत इ िदवसामागन जात होत भी मा यासनापितपदाखाली नऊ िदवस झाल तरी य ाचा िनणय िनि चतपण सागता यतन हता या नऊ िदवसात शकजय व षकत ह दोघ मातर रणागणावर हरवल गलबस याजागी य ाची वाता ऐकत पतरिवयोगाच दख सहन करीत राहण कणालाअस झालहोत

नव या िदवशी सायकाळी यवराज दयोधन कणा या भटीला आला य ातथकल या यायवराजाचकणान वागतकल

दयोधन हणालाlsquoकणात यािन चयापासनपराव कर यासाठीमीआलोआहrsquolsquoकारणrsquo

lsquoकारण िमतरा नऊ िदवस ह य चालल पण याचफळकाय माझी सनाआहतीजातआहrsquo

lsquoपणभी मपरित नसारदररोजदहाहजारशत मरतातनाrsquolsquo यापरित नसारपाडवहीसरि तआहतrsquolsquoयवराजrsquo कण हसन हणाला lsquo या दशसहसर ह यची गणना कर यासाठी

िपतामहानाएखादाचागलासहायक ानाहीतर कठतरीमोज यातचकघडलीतरपरित ाभगाचपापिपतामहानावाटायचrdquo

lsquoिमतरा रणागणा या या दशनान माझ मन तर तझालअसता तला थटटासचावीrsquo

lsquoयवराजतमचीिचतामलाकळतपणमाझानाइलाजआहिपतामहथोरयो आहतपणतमनापासनलढायलाहवतrsquo

lsquoकणा या नऊ िदवसात फ त वताचा वध भी मानी कला दसरा कोणताहीउ लखनीयपराकरमघडलानाहीrsquo

lsquoक णालाहातीश तर यावलागलहाकाथोडापराकरमrsquolsquoक णान त वापरलअसततरीमलासमाधान वाटलअसत दयोधन उ गान

हणालाlsquoयवराजअस िनराश होऊ नका या िपतामहानी ग दव परशरामाना य ाच

आ ान िदल या या पराकरमाब ल शका घऊ नका मनापासन त य ाला उभराहतीलतर या यापराकरमालातोडराहणारनाहीrsquo

दयोधनानिन वाससोडलाlsquoपणतहोणारकसrsquolsquoकरायचठरवलतरज रहोईलrsquoदयोधनानकणाकडआशनपािहलकण हणालाlsquoयवराजउठाअसचभी माकडजा यानासागाहातनपराकरमहोतनसलतर

सन यानाशालाकारणीभतनहोताश तरस यास याअनय ातनिनव हाrsquolsquoअम यानीतसकलतरrsquoकणसमाधानानहसलाlsquoनाहीयवराजिपतामहक हाहीश तरस यासघणारनाहीत त ितरयआहत

अन ितरयालाश तरस यासाइतक दखनाही तम या या नस यासचनन याचासाराअहकारजागत होईलअन त य ाला उभ राहतील यवराज तस घडल तररणागणात या यासारखायो ा राहणारनाहीहामाझा अदाज ितळमातर चकायचानाहीrsquo

दयोधनआशोनउठलाआिण यानकणाचाआनदानिनरोपघतला

रातरीकणआप याश यागहातजातअसता यवराजआ याच यालासमजलकणिदसताचदयोधनआनदान हणाला

lsquoकणा तझीमातरालागपडलीश तरस यास सचवताचएखा ानागानफणा

उचवावातसिपतामहाच पपरखरबनलअन यानीघोरपरित ाकलीrsquolsquoखरकसलीपरित ाrsquolsquoत हणाल दयोधना माझ वचन ऐक उ ा सया त हाय या आत प वी

िन पाडवकरीनrsquoकणानआवगानदयोधनालािमठीमारलीतो हणालाlsquoयवराजउ ािवजयतमचाचआहrsquoआनिदतदयोधनसागतहोताlsquoिपतामहानीतीपरित ाकलीअनमी यानािवचारलrsquolsquoकायिवचारलतयवराजrsquoकणभीतीन हणालाlsquoमीिवचारलअनअसझालनाहीतरिपतामहानीमा याकडरागानपािहल

अनत हणालतसझालनाहीतरभी मराहणारनाहीrsquoजाग याजागीिखळललाकणउदगारलाlsquoकशालािवचारलतभावनआहारीजाऊनकवढीघोरपरित ा यानीकलीहोती

तम या शकन यानीआपली सटकाक न घतलीजा यवराज िवशराती याउ ािपतामहाचापराकरममलापाहायलािमळणारनाहीयाचदःखवाटतrsquo

दयोधनजाताच कणश यागहाकडजाऊलागला याच मन थकल होत पणकठतरीसमाधानवाटतहोततसमाधान यालाबचनकरीतहोत

४५

महालातकणअ व थपणफ याघालीतहोताकाहीनबोलतावषालीपतीचत पपाहतहोतीबाहर याभर दपार यापरखर उ हा यापरकाशानसारामहालअिधकचपरकाशमानझालाहोताअचानककणथाबलाएकदीघ िन वास या यामखातनबाहरपडला याचल वषालीकडगल

lsquoकायपाहतसrsquolsquoत हालाrsquoवषाली हणालीlsquoवसआजय ाचादहावािदवसितकडघनघोरय चालअसतायईलतीवाता

ऐकत व थबसनराहायचतीपरित ामीकलीनसतीतरफारबरझालअसतअसवाटतrsquo

lsquo यातआपलाकायदोषिपतामहभी मानीआपलाअपमानकलानसतातरrsquolsquoअपमानकायन यानकलाहोतातनहमीचचहोततवढ़िनिमतमीसाधलअन

परित ाक नरणागणचकवलपणजीवनातलरणटाळनटळतनाहीतमा यादवीिलिहलआहआजनाहीतरउ ाrsquo

lsquoरणागणटाळलrsquoआ चयानवषालीनिवचारलकणएकदमसावधझालाखोटहसततो हणालाlsquoवसआपलीसनामलभाऊरणागणावरलढतआहतअममीइथ व थबसन

आहयाचाअथतोचनाहीकामीरणागणावरनसलो हणनकायझालआजदहावािदवसआजतो क पगवअजोडपराकरमकरील कणासमाहीतआज य ही सपनजाईलअनrsquo

बोलता-बोलताकणथाबला याचीमदरािचतातरबनलीआपलउ रीयसाव नतो सौधाकड धावला पाठोपाठ वषाली गली ितला कारण िवचाराव लागल नाहीय भमीकडन शखनाद रणभरीचा आवाज उठत होता कणान सयाकड पािहलम तकावरचासयढळलाहोता

lsquoवसकस यािवजयाचाहानादआहकोणीिवजयिमळिवलाकोणा याम यनकोणवाचलकोणा यापराजयानकणाचयशवाढवलrsquo

कणय भमी यािदशनपाहतहोताआिण याचवळीकणिनवासा यािदशनएकरथ भरधाव यताना िदसला द म चकरधर वषसन य ावर गल होत अशभा याक पननकणसौधाव नमाघारीआलाधावततोपरासाद ारी गलातोवर रथ तथयऊनपोहोचलाहोता या रथातनद मचकरधर वषसनउतरतहोत या ितघानासख पपाहनकणाचमनि थरावल

सवा यापढआल याचकरधरालाकणानिवचारलlsquoआजिपतामहपराकरमाचीशथकरतातनाrsquolsquoहो या यापराकरमालातोडन हतीआजचासया तपाडवानीपािहलानसताrsquolsquoचकरधरrsquo

lsquoभी मा यासमोरपाडवानी िशखडीलाआणलभी मानीशसरखाली ठवलअनिशखडीमागनअजनानrsquo

lsquoभी माचावधकलाlsquoनाहीिपतामहधारातीथीपडलआहतत व छामरणीआहतस यादि णायन

स आहउ रायणापयतजीवधारणकर याचा याचािनगरहआहrsquolsquoिपतामहानािशिबरातआणलrsquolsquoनाहीरणागणावरिजथतपडलितथचतिवशरातीघतआहतशरीरातघसलल

बाणहीकाढ यास यानीनकार िदलाआह दयोधनमहाराजानी याना सखश या दऊकलीपणतीही यानीनाकारलीआहrsquo

lsquoतउघड ाभमीवरपडनआहतrsquolsquo यानी क तराभोवती उगवणा या शरगवताची श या अथरायला सािगतली

आह यावरच त िवशराती घतआहत िपतामहा यापतनानआपलीसारी सना धयगमावनबसलीय

lsquoय थाबलrsquolsquoनाही दरोणाचाय स यालाआवर घालीतआहत पाडवा या बाजन रणा या

जयभरीवाजव याजातआहतrsquolsquoजय याचािपतामहपडलाअन याततजयमानतातजयतरखराचपण या

जयालाजोडललीपराकरमाचीिकनारकशी या या यानीयतनाहीिपतामहपडलयावरमाझाअजनहीिव वासबसतनाहीrsquo

भी मपतना या वातबरोबर कणा या डो यासमोर ती मती उभी रािहलीभी माब लचासारा सताप िव न गलाआठवणरािहलीती या तज वीजीवनाचीआठवला याचा याग अजोड पराकरम क वशाचा सवात शर ठ प ष सवानावाढवणारा नीती कत यआिण कत व याचाअिधकारवाणीन पाठ दणाराआप याशा त-दा त व ीन असीम यागाचा भार पलणारा गागय ढासळला म यच भयबाळगनसदव यापासनदरपळ यातजीिवतखचणारजीवकोठआिणदारीआल याम यलाित ठतठवनशरपजरीिवशरातीघणाराहाभी मकोठ

रथा याआवाजानकणाची तदरी भगपावलीरणवशधारण कललाअ व थामापरासादा या पाय या चढन यत होता आप या नतरातल अश क टान आवरीतअ व थामा हणाला

lsquoकणािपतामहानीrsquoअ व था या याखा ावरहातठवीतकण हणालाlsquoमलासारकळलयrsquolsquoअगराज भी मपतन पाहताच सा या स यात एकच हाहाकार उडाला सनला

आवरघाल याततातअन यवराज गतलआहतआप यावीरानाआताफ त त यादशनाचीओढलागलीआहतत यानावाचा यासध नबसलतत हाला

lsquoहा िमतरा य भमीचीआतरता मलाकळत ित याहीसहनश तीला मयादाआहतचकरधरमाझारथिस दकरrsquo

कणाचीमदरा णातपालटलीपरासादातजातअसतातोआ ादतहोताlsquoचकरधरआताअवधीनाहीमाझर नजिडतअनसयत यिशर तराणसवणाच

उ वलकवचघऊनयअनतमा याअगावरचढवरथाम यमाझसोळाभाततयारठवरथमा यासवश तरानीसस जकरशभरशीघरगामीअ वरथालाजपअनश तरानीभयभीतकरणारामाझासवणशखलाआिणकमलिच हािकतजय वजरथावरफडकदकौरवा यार णाथअनपाडवा यानाशाथमीयाघोरय ात वतचपराणहीअपणकर यासआजय भमीवरपरवशकरणारआह

काही वळात कण रणभमीसाठी तयार झाला या या छातीवर र नखिचतसवणकवच होत म तकी िशर तराण झळकत होत उज या खा ावर िद य धन यशोभतहोत

वषाली िनराजनाच तबक घऊन आली ितन कणाला ितलक लावन ओवाळलिनराजनाचतबकखालीठवनवषालीनशलाहातीघतलाि मतवदनानकणानआपलहातउचावलकणा याकमरलाशलाबाधनवषाली हणाली

lsquoमीवाटपाहतrsquolsquoिनि चतबघमा यापराकरमाचीमहतीसाग यासाठीमीच त यासमोर यईन

वषालीमाझाशखrsquoद हा यावर ठवलला सवणान आलकत कलला शख वषालीन कणा या हाती

िदलातोशखअ यतआदरभावानम तकीलावनकणानतोउज याहातीघतलाकणपरासादाबाहरआलात हारथिस झालाहोतापाय यावरउ याअसल या

वषालीकड यान पािहल या या ओठावर ि मत परकटल रथा ढ होत कणानसार यालाआ ाकली

lsquoयवराजदयोधना यािशिबराकडरथजाऊदrsquoरथ चाल लागला पाठोपाठ अ व थामा आिण चकरधर याच रथ होत रथ

िशाबराकड वगानजात होताकौरवानीआकाशीफडकत यणाराकण- वज पाहताचभी मपराभवाचदखिवस नकणाचाजयजयकारकर यासस वात

दयोधन कणाला सामोरा आला कणाच वागत क न तो कणाला स मानानिशिबरात घऊन गला तथकौरववीरगोळाझालहोत य भमीवर य चालचहोतदयोधनक टान हणाला

lsquoिमतरािपतामहrsquolsquo या याजीवनाचसाथकझालपण यानीआरभललहय rsquolsquoपढ चालल दयोधन िन चयान हणाला lsquoिमतराआता िपतामहा या नतर

सनापितपदत वीकारावसअससा यानावाटतrsquolsquoनाहीयवराजतसझालतरफारमोठीचकहोईलआताजबाबदारीमोठीआह

भी म पतन पावल असतानाही या णी रणभार उचलन य करीत आहत तदरोणाचायचयापदालायो यआहतग वयदरोणउपि थतअसतातअ यकोणाससनापतीकलसतरयाकीितवतयो यानातखपायचनाहीrsquo

lsquoपणतrsquolsquoिमतरा माझी िचता क नकोस ग वय दरोणाचाया या आिधप याखाली

राह यातमलाआनदआहतिनि चतऐसत यासाठीमीपराकरमाचीशथकरीनrsquolsquoदयोधन कण सव वीरासह स या या म यभागी असल या दरोणाकड गल

दरोणाचायाना सनापितपद वीकार याची िवनती कली दरोणाचायानी समती दताच

दयोधनानयथाशा तरदरोणाचायानासनापित वाचाअिभषककलावा ा यापरचडघोषानआिण शखनादान न या सनापतीची ाही रणभमीवर पसरवली न या वषानकौरवसनापाडवानासामोरीगलीसया तापयतय चालल

सया ताला य थाबलशरमान वजखमानी थकलल यो आप या िशिबरातपरतलकणदयोधन-िशिबरातआलादयोधनाचािनरोपघतअसताकण हणाला

lsquoयवराजएकचकघडलीआहितचपिरमाजनमलाकराटालाहवrsquolsquoकसलीचकrsquolsquoरणभमीवरजा याआधी िपतामहभी माचाआशीवाद यायलाहवाहोता तवढी

उसतिमळालीनाहीतचमीआताकरणारआहrsquolsquoमीयऊlsquoनकोमीएकटाचजाईनrsquoसया त होऊन बराच अवधी झाला होता चदरपरकाशात सार वातावरण गढ

वाटतहोतकणएकटाचरथा ढझाला यानरथाचवगहोतीघतलरथचाललागलालावललपिलतपव यागारवा यावरफरफरतहोतरथरणभमीकडजातहोताह ीचची कारघोडयाचीिखकाळणीरथा याचाकाचाभदकआवाजशखनादरणवा घोषआतिकका यायाआवाजानीगजबजनउठणारीरणभमीशातवाटतहोतीधारातीथीपडल या वीरा या परताना चकवीत रथ क टान पढ सरकत होता य भमी यादि णलाएक पिल याचीमाळ पटली होती या िदशलाकणजात होता त थाननजीक यताचकणानरथथाबवलासवक पढआलथोडयाअतरावरउ याअसल यादस यारथाकडपाहतकणानिवचारल

lsquoजवळकणीआहrsquolsquo ारकाधीशक णमहाराजrsquoसवकाननमरपणसािगतलlsquoआिणlsquoकोणीनाहीसारयऊनगलrsquoकणानआपलािकरीटउत नरथातठवलातोसावकाशभी माजवळगलाभी म

शरशा यवरझोपलहोत या याजवळक णअधोवदनबसलाहोताशजारीपर विलतअसल यामशालीचा परकाशभी मा याअ या चह यावर पडला होता याचडोळिमटलल होतआप या रणावषासिहत धारातीथी िवशराती घणारा तो यो ा पाहनकणाच नतरभ नआल यामहाप षा याछातीवरशभरदाढी ळतहोतीघायाळहोऊनहीचह यावरचतजलोपलन हतजखमाची यथािदसतन हतीआप या वतकातीमळनवोिदतचदरापरमाणिदसणारभी मशातपणझोपीग यासारखवाटतहोतकणभी मा यापायाजवळबसलाआिण यानदो हीपायहाती घऊन यावरम तकटकवनतोअश ढाळलागला याभी मानी यालाअनावरका हावतहचकणालाकळतन हत याचवळीभी माचीहाकउमटली

lsquoकोणआहमाझपायध नकोणअश ढाळतयrsquolsquoह क शर ठा अगराज कण आप या दशना तव आला आहrsquoक णान उठत

सािगतलlsquoमीयतीआ ाrsquoभी मानीहोकारिदलाकणाकडपाहनक णजा यासाठीवळला

कण वरनउठला यानहाकमारलीlsquoक णाSSrsquoक णथाबलावळलातोकणाकडपाहतहोतायाक ण पालािनरखीतकणपढझालाकणाचअश तसचगालाव नओघळत

होततभरलनतरिटप याचहीभानकणालान हतक णा यामखावरमदि मतउमटल याचाउजवाहातउचावलागला याहातान

कणाचअश हळवारिनपटलगलक णकतीनकणालाअिधकचउमाळादाटनआलाआिण याचवळीतोक णा या

िमठीतब झाला णभरक णाचहातकणा यापाठीवरिवसावलदस या णीक णिमठीतन दरझाला याचा उजवाहातकणा याखा ावर ि थरावलाडोळकणावरिखळल होत यात एकअतीव दख तरळतअस याचाकणाला भासझाला द टीकणा या पिरचयाची होती दरौपदीव तरहरण परसगी ारी उ याअसल या क णाचदशनघडलत हाहाचभावडो यातपरगटलाहोता

काही णतसचगलआिणकाहीनबोलताक णआप यारथाकडचाललागलामदगतीनदरजाणा यारथाकडपाहतअसता या याकानावरहाकआली

lsquoकणाrsquoकणभी मा याजवळगलाआपलअश आवरीततो हणालाlsquoहमहाबाहोआपण याचासदव षकरीतहोतातोसतपतरमीकणआपली

मामाग यासाठीआलोयrsquolsquo माकशाब लrsquolsquoआप या दशनासाठीमीयापवीचयायला हव होत पण उसत िमळाली नाही

आप यादशनालायायलावळझालाrsquolsquoनाही कणा ज उिचत होत तच त कलस वीर रणनीतीला ब असतो

तइयापवीच अ व थामा यऊन गला यान सव व ात सािगतला आचायदरोणाचायानातसनापितपदिदलसतयो यचझाल यावातनमलासमाधानलाभलमहारथीकणाजवळयrsquoभी मानीआ ाकली

या सबोधनानकणाचाजीवउ याजागी गदमरलातोभी मा याजवळ गलाभी म या याकडपाहतहोत या याचह यावरपरस नतापरगटलीहोती

lsquoमी तझीवाटपाहतहोतोतआलास हफारबरझाल तझामानीअहकारीवभावमीकलला तझाठायीठायीअपमान म नत यशीलकीनाहीयाचीमलाशकाहोतीतआलानसतासतरमीबोलावलनसतकारण यामळमाझाअहकारदखावलाअसतानापणहरहरमातरमागरािहलीअसतीrsquo

भी म णभरथाबलआप याश कओठाव नजीभिफरवीतत हणालlsquoमीतझाखपअपमानकलातझीउप ाकलीत यामनातमा याब लकटता

िनमाणहोण वाभािवकआहrsquoनाहीलाइयामनातकाहीनाहीतोआपलाअिधकारहोताrsquoभी मसमाधानान हणालlsquoकणातझमन व छआहहमीजाणतोनाहीतरमीशरपजरीपडललापाहन

त यानतरातनअश ओघळलनसततअहकारीअसशीलपणखोटानाहीसहमी

जाणतो या यावळीमीतझाअपमानकरीतअस या यावळीतझापरगटणारासतापपाहनमलासमाधानवाटतअसत या पाचकौतकवाटतअसrsquo

भी मा या याबोल यानकणचाकतझाला याचाआ चयभाव िनरखीतभी महणाल

lsquoतलाअहकारीअिभमानी हणन मी नहमीच दषण दतअस पण या नाहीदषणानाफारसाअथन हतावीराला नसतचकवचआिण िशर तराणअसनचालतनाही अभ मनाची गरज असत अिभमान अहकार ई य ही वीराची खरी कवचवीरा या ठायी परगटणार ह गणशत ना नहमीच दगण वाटतातअर व सामीहीितरयचआहमा यासारखाअजोडयो ाया प वीतलावरनाहीहाअहकारमीही

बाळगतो याअहकाराला िडवच याच साम य फ त तझ होत त या पात होतयामळमाझाम सरभडकतअस त या यानीयायला हव होतमी कलला तझाअपमानहाखरातझास मानहोताrsquo

lsquoिपतामहमीएकसतपतरrsquolsquoकणाआजबाजलाकोणीआहrsquoकण यापर ननचपापला यानआजबाजलापािहलसारर कदरवरबसलहोतकणानसािगतलlsquoकोणीनाहीrsquolsquoकणातसतपतरनाहीसराधयनाहीसतक तयआहसrsquoकणा यासवागावररोमाचउठलतोकप याआवाजातक टानबोललाlsquoपणआप यालाहकसकळलrsquolsquoतलाहमाहीतहोतrsquolsquoमाहीत झाल पण फार उिशरा क णानच परथम त मला सािगतल पण

आप यालाrsquoभी मानीदीघिन वाससोडलात हणालlsquoअगराजिवदरजरह यक णापासनलपवशकलानाहीततोमा यापासनकस

दर ठवीलकणा तला त या पाचीओळखझालीआहवीरशर ठा ानालाअनकवाटासापड़तातपणअ ानालावाटनसतहखोटआवरणचालवणकठीणआह यामोहाततपडनकोसrsquo

lsquoमीकायक rsquoकणान पणिवचारलlsquoकायक पाडवाशीस यकर त तझभरातआहत त नसता क तीपतर त

य ठक तयआहसतला वीकार यातपाडवानाध यतालाभलएकासयमीमातलासखलाभल क णालाअ यानदहोईलमीसदवशमाचीइ छाबाळगलीती त याहातनपरीहोऊदबाबारमा याबरोबरचयावराचीसमा तीहोऊदआिणसवराजिनरामयहोऊन वगहीपरतदतrsquo

lsquoआिणधतरा टरपतरदयोधन याचीवाटकोणतीrsquoकणा याआवाजात तापरगटली

lsquoअrsquolsquoिपतामह यानमा याभरवशावरहय उभकल यादयोधनालाकोणतीवाट

िमळल मी पाडवाना िमळाललकळताच या मा या िमतराची उ याजागीछाती

फटल मा या जीवनात मला फ त एकच िज हाळा एकच धन लाभल त हणजिमतरपरम यापरमालामीतडाजाऊदणारनाहीयापढमाझजीवनमलातणमातरवाटतrsquo

भी मानीकाही णाचीिवशरातीघतलीआिणत हणालlsquoध यआहसकणा तझी िमतरिन ठा पाहनमीखरोखरीचध यझालोमाझा

तलाआगरह नाही इत या सहजपण िन ठची उकल मलास ा करताआली नाहीअध या परीताप ा डोळस परीतीनच आ ही आकिषत झालो पडब ल वाटणारािज हाळामनातन दरझालानाही पढ पडपतरआल िपतछतरहरवल या मलाचीआ हालाअनकपावाटली याचाआशरयधरला या याकडदल झालपडपतराचर ण कर यासाठी अिधक द ता बाळगलीआिण यातन नकळत षभाव िनमाणझाला कत यिनणयान आ ही सदव अध या िन ठला ब रािहलो पण नस याकत यापरतचयातलीभ तीकोणतीिन ठाकोणतीयाचािनणयकरताआलानाहीमीदयोधनाचकाहीिपरयक शकलोनाहीिनदानतझीिन ठातरी यालासखदऊदतझज मरह यकळनहीत यािनभयतनिमतरपरमालाएकिन ठरािहलासतीतझीिन ठासफलहोवोrsquo

lsquoनाहीिपतामहतीिन ठाआतामा याजवळनाहीमाझीज मकथामलाकळलीनसतीतरफारबरझालअसतक णानपरथममलाज मरह यसािगतलतिश टाईअसफल झा यानतर यानतर िजचाआय यभर शोध घत होतो या मातच दशनय ा या उबरठ ावरघडलमाझीखरीकवचकडलहरवलीती या वळीदोघानीहीमा यापासन पाडव सरि त क न घतल आहत आता खोटा उ साह द यासाठीव गनखरीजमा याजवळकाहीहीरािहलनाहीग दवाचाशापखराहोवोबर ा तरआठवलतरीतमा याभावावरकससोडतायईलमीथोरलाआहनाrsquoआपलअशपशीतकण हणालाlsquoमा यामतरीलाक हाचतडागलाआतादयोधना याद टीलािभड याचबळ रािहलनाही याची िमठीमाझाजीव गदम नटाकतमा याहातीकाहीयशरािहलनाहीिपतामहrsquo

lsquoशातहो तझादोषनाहीअसलाचतरतो िनयतीचाआहजहोणारअसल तहोऊनजाईलतिनभयमनानरणागणातजातअितरथीआहससयपतरआहसतशत लारणागणात दःसहआहस हमीजाणतोभगवानपरशरामानापरसतरक नघणहीसामा यगो टन हतझीबरा णभ तीतझअजोडशौयदानातलपराका ठचऔदायमलामाहीतआहत यायो यतचायाजगतातएकहीमन यनाहीतदवत यआहसकणाशरसधान ह तलाघवअनआ मबल या सवात तअजनआिण क णया यात यआहसयातमलाशकानाहीrsquo

कणा यामखावरउमटललि मतपाहनभी म हणालlsquoकणामीखोटी ततीकरीतनाही क राजालावधपरा तक न द यासाठीत

कािशराजा यानगरीतएकटासवनपा यािवरोधीउभारािहलासत यापराकरमानतदयोधनालाभानमतीपरा तक निदलीसतोपराकरमसामा य यापराकरमाच पकाय असत ह मी एकदा अनभवल आह महापराकरमी जरासधाचा पराभव क नमािलनी नगराचाअिधपती बनलास ना अगराज हणन तझी वतणकसदवआदशहोती ानानचािर यानदात वानआदशराजा हणन तझालौिककसदव वदिधगत

होतअसललामीपािहलासस काराचीजपणकत याइतकीकणीचकलीनाहीrsquolsquoपर िपतामहअिधकऐक याचसामथमा याठायीनाहीआता याकीतीला

काहीअथ रािहलानाहीमीक तयसयपतरअसनही कलहीन हणनमाझीउप ाकलीकलामळमाझीपरित ठापणालालागलीअसता यामा यामातलाआिणमाझकल ातअसल याक शर ठानामा याकलाचाउ चारकर याच धयलाभलनाहीउलट यानीचमा यासतकलाचाउ चारक नमा यामनावरघावघातलचािर याचीमी सदवजपणक कली पण मा याअहकाराला िडवच यान या सतापा या भरातदरौपदीव तरहरणाचीआशा िदलीअन एका कतीन माझ चािर यसप नजीवन पारिवटाळनगल यादात वानमाझीकीतीवाढवलीतचमाझदात वमाझीकवचकडलिहरावन यायलाकारणीभतझालमाझीग भ तीग चीिनदराभगपावनय हणनमी लश सोसल आिण यासाठी मला काय िमळाल भयानक शाप ज मभर मीस काराना जपली या या साहा यान जीवन सम होत अस हणतात पण तस कारहीमलाउपयोगीपडलनाहीतक णआिणमाताकतीयाना याचस कारापायीहव होत त दऊन टाकलआिणमाझा पराजय िनि चत कलाजीवनातफ त एकचमोलाचा नहलाभलाहोता यालाहीअथउरलानाहीजीवनाचसाफ यपाह याचमा यानिशबीनाहीrsquo

मदि मतकरीतभी म हणालlsquoत याइतकजीवनाचसाफ यभोगलय कणीकणासाफ य हणज तलाकाय

हवहोतदपदिवराटश ययानरदरानीऐ वयस ाभोगलीपण याचीनावमागराहणारआहतमीज मभरबर चयपाळलसा यामनोिवकाराशीअखडझजिदलीराज याग कलाअनअखर या शरश यवर वाट पाहत धारातीथी पडन रािहलो तकशासाठी

lsquoकणा या जगात ज मानव ऐ वयसपतर जीवन जगतात भोगतात याचीआठवण माग राहत नाही पवसिचत खिच यासाठी त या प वीतलावर अवतरललअसतात याची इितकत यता या या म यबरोबरच सपत पण काही जीव अ यसिचतउभार यासाठीज मास यतातआप या यागानसोस यान दस यानाजीवनअिधक सपतरकरतात तचकीित प बनतात या याआठवणीनशर ठताभोगातनाही यागातआहसोस यातआहध वालाअढळपदपरा तझालअसलपण तअतरी ातलम यलोकातलत थानपरा तक नघणएवढसोपनाहीतअसा यतसा यकलसत यासारखजीवनसाफ यपाहायलािमळणकठीणrsquo

lsquoिपतामह मामा याउ याजीवनानमा याशीपरतारणा कलीअसलीतरीमला याचदखनाहीपण यासाठीमीमा याएकिन ठिमतराशीrsquo

कणअडखळलाभी म हणालlsquoकाहीसागायचीआव यकतानाहीकणातमीजाणतोतश यमीभोगलआह

भोगतोआहथोडवग याअथानएवढाचफरकह य ठआिणशर ठक तयामीत यावरपरस नआहहवातोवरमागनघrsquo

lsquoवरrdquo कणान णभर िवचार कला णात तो हषभिरत झाला तो अधीरतनहणाला

lsquoिपतामहवर ायचाचझालातरएक ाम यलाहवत हासामोरजाणारआिणपरसगी म यलाही ित ठत ठवणारआपल बळमला ा तवढा एकच वरमला ाकारण मा या एकमव िमतराला ायला मा या पराणाखरीज मा याजवळकाहीहीरािहललनाहीरणवदीवरीलआ मसमपणएवढचआतािश लकरािहलआहतबळमलालाभावrsquo

भी मानीआपलाथरथरताहात उचावलाकणानतोहाती घतलातीलाबसडकबोटकणा याहातावरिवसावलीहोतीभी म हणाल

lsquoकणामीशरपजरीनसतोतरतलाछातीशीकवटाळनतझकौतककलअसतवीरा तझक याणअसो ह य ठक तया तझइि छत तलापरा तहोवो म यचआगमन तला सहज कळल याला हसतमखान सामोरजा याच बळ तलालाभलसयपतरा तझा म य त यालौिककालाकारणीभतहोईल तझ तजअखडराहोहामाझाआशीवादआहजािनभयमनानजातझक याणअसोrsquo

कणानभी माचाहातअलगद या याछातीवरठवलाभी मावरचीद टीनकाढतातोतसाचचारपावलमाघारीआला

भी मानीनतरिमटलहोतभी मचरणाना पशक नकणमाघारीवबलाकण रथाकडजातहोताकणा या

मनातएकवगळीचत तीनादतहोती

४६

कणरथान रणभमीओलाडलीनकळतकणान रथाच वगओढल रथथाबलारथावरउभाराहनकणपाहतहोता

सवतर शातता नादत होती िनरभर आकाशात परशात चदरमा आप यापरभावळीसहपरवासकरीतहोताकाितकमासाच शभरधवलचादणधरतीला हाऊघालीतहोत िनशच प गभीरवभ यबनलहोतपवचागारवारा सखदायकवाटतहोतारातरहळवारपावलानीचढतहोती

भी मभटीनएकाकीबनल यामनालातीगढताजाणवतहोतीकणाला वगहीजावअसवाटतन हत

कणान रथ हाकारला कौरविशिबराला टाळन तो नदीकड रथ नऊ लागलानदीिकनारीरथथाबताचकणरथातनउतरला

िव तीण वाळ-िकना यामधन जाणारा िहर यवतीचा परवाह चाद यात चमकतहोतानदीपलीकडधसरअधारातपाडवाचिशिबरिव तारलहोत यािशिबरातअस यपिलत-मशाली याखणार निशडका यासार यापसर याहो या

कणानदीपातराकडवळलातोजातअसता याचीपादतराणवाळत ततहोतीपर यकपावलागणीककरकरनादउठतहोतािकना या याम यभागीजाऊनकणउभारािहला याचल िहर यवती याचदरीपठठयावरिखळलहोत

यानद चीओढएवढ कावाटावीपव अनकवळानद काठावरउभअसतामी याजीवनदा ीला वचारीतअसlsquoहजननीकोणा याहातनमीत या वाहावरसोडलोगलो याजीवानतला काही सा गतल का त सकमार कोमल हात त या पा ात भजत असतानखळल याअ ब नीत यामनातवलय नमाणकलीकाrsquoआज या ाची उ र मळनही त या दशनाचीओढकमी होत नाही याला उ ारणागणाच रौ दशन यायचआह या रणय ातआ ती टाकायची सडानआकणखचल या यचतनसटल याबाणा या शळानीकानत तकरायचआहत मादयाशातीयानाअवसरनदताई याअहकारघातअपघातयाचाआ यशोधावयाचाआहअशा वळ रणभमीच चतनकर याऐवजीयानद तटाकडकशलायावएवढ ओढकावाटावी

यािवचारानीकणा यामखावरपरगटल

वाहप तताला वासकरायचाअसल तर वाहाचीसोबतकशीसोडता यईलसारजीवन तर या नदाक ठावर बाधललजीवनाचा वास याच वाहाव न स झालजीवनातलीमहादानयाचकाठावर दलीआणतशीच वीकारलीआणआता शवटच

दानइथच दलजाणार

कणाचअग यािवचारानशहारल यानआपलउ रीयअगालालपटनघतल

म यचभयमलावाटतनाहीजग यासारखकाहीचउरलचनाहीमग म यचभयकावाटावसारच वाहएकनाएक दवशीसागराला मळतातअसऐकतोहा वाह यापात वलीनहोईलत हा या वाहाच वत राहीलकान शबी वगअसोनाहीतर

रौरवपणतोकोण या पानभोगायला मळतोहभोगाचीआस हणजचजीवनभोगाचा याग हणजच म य या म यची वाटचालत असता भोगाचीआठवण का हावी यानी जीवनमरणा या क ा सहजतनओलाड याआहत या पतामहानाचहा वचारायलाहवाहोताम यलाशरणजणसवातसोप पण दरीआल या म यला त त ठवन यावर ी बाधन राहण कवढकठ णअसलमरणाप ा व होतजाणअ धककठ ण म यबरोबरसारसपनजातपण व होताजाण हणजरोजकाहीनाकाही यागकरणआपलमरणआपणरोजपाहणआपलायआपणसहनकरणहमाहीतअसनइ छामरणीभी मानीजीवनाचीआस काधरलीकोण याइ छसाठ पत न पायीपाळललखडतर चयआण कलला राज याग या यागाच फळ भोग यासाठ परो स ागाजव यासाठ काजीवनाचीधडपडहोती याचा वचारमीकाकरावातोमाझाअ धकारहीनाहीदारीम य त तअसतायाचा वचारकर याचीमलाउसततरीकठआहम यसवयातायातसपवणाराजीवनात याधडपड क व ाम दणारातो म य कवढाक याणकारककटावयासहवापणमनात म यचा वचारआलाक याओगळवा याकडयाचा पशजाणवतो-आप याकठोरना यानीमाडीपोखरणारा

या िवचारानकणाचअगगारठलसा याअगालाकापराभरलाआपलउ रीयझटकन यान वरन तअगाभोवतीलपटन घतलतीकतीकरीतअसता िकना यावरिवसावललीएकिटटवीभीतीनउडालीआप याककशआवाजाचादीघसादघालीततीकणा याम तकाव निनघनगली

कणानमनातलिवचारझटकलतोरथाकडजा यासाठीवळला याचवळी याचीपावलजिमनीलािखळलीकणा याचह यावरआ चयपरगटलतोसावकाशवळलातोभासन हतानदी यापलतीराव नबासरीचगोडसरकानावरयतहोत

अशाअपरातरीबासरीकोणवाजवतयएवढी सरलउ ारणसगराम स यारणभमीवर परवशकर याआधी बासरीचसरऐक यतात वचनपतीसाठी क ण बासरीवाजवतोयकीमनाची यथाटाळ यासाठीबासरीचाआशरयघतोय

शरपजरीपडल याभी माजवळअधोवदनबसल याक णाच पकणालाआठवलयान परथम मान वर कली त हा या या पावर परगटलली यथा कणा याद टीसमो नतरळनगली

िपतामहभी मएकवयोव तपोव तापस क कलाचा य ठयाचभी मानीपाडवा याराजसयय परसगीकौरवाचारोषप क नक णालाअगरपजचामानिदलाहोता यालाई वरीअशमानलहोत याचभी मा यासमोर िशखडीलाउभाक नअजना याहातनभी मपतनघडवीतअसताक णा त यामनालाकवढ लशझालअसतील

कणानपलतीर याहाळ याचापरय नकलापणचाद या याधसरपड ाखरीजकाहीिदसतन हतवा याव नबासरीचासादअखडलहरतयतहोता

कणउ याजागीबसलामाग घतल याडा याहातावर िवसावनतोतीबासरीऐकतहोता

कवढागोडआवाजसारीिचतादरकर याचसाम य याबासरीतआहपिह यासयिकरणाबरोबरशातसरोवरातीलकमलउमलावआिण गजारवकरीत त ततन भगाबाहरपडावातसतसरउमटतहोतबासरीचकवढहसाम य

याबासरीतकाहीनसत हणतीएकश क वळचीनळी िछदरािकतमह वअसत तसावधानतत यानळीत फकरील या फकरीलाहळवारबोटानी िछदरानाजप याला यातनचमनाचसरउमटतात

क णानसािगतलहोतफकरिनजीवालासजीवकरणारीसरभरणारीफकर

सा यानाचजीवनातअशीफकरथोडीचलाभतअ नी व लतकर यालाफकरमारावीलागततीचफकरसमईची योतशातकरततस प हल तर मानवी दह हीच एक वधा यान घडवलली बासरीआह या या एकाफकरीन सजीव बनल या दह मात या ासानी जपलला या बोटा या जपणखालीसखावललाबा याव थत या अवखळ सराना क हातरी ौढ वाचा थर सर सापडतो ता यानघातल या फकरीनउ मादकसराचीआठवणयाचबासरीतनहोतआणवाधा या यावकल ासानीतीचबासरीअ थरसराचीधनीबनततोसरक हातटलकशानतटलयाची भीती बाळगीतअसताकाला या एका धीट फकरीन सार सर व न जातातकायमचउरततदहाचश कका तहीमळ व पात वलीनहोऊनजातमागरहततीआठवणसरलबासरीचीआठवणरगाळणा यासराच व फकरमारणाराकधीचका यानीयतनाही

कणानवरपािहलआकाशातलाचदरएकाशभरिवरळढगाआडनसरकतहोतापाहता-पाहता या

ढगाचव तरदरझाललआिणचदरमळतजातपरकाशलागला

काळाचअ त वजाणवतनाहीकसततरसदवजाणवतअसत नदानमलातरीजाणवल या लगात यताच नद वाहावरचा थम वास घडला तो या या सोबतीनश पध या बलीत णमनातयाचच वान रगाळतहोत ौपद वयवरा या वळ याचम यनमला हणवलजरासधा या ातयाचकाळाचीछायामा याव न फरतहोती

क णान ज मरह य सा गतल त हा म य या अ त वाची जाणीव झाली सया याआशीवादानत पजपताआल इ याकपन यारौ पालाग जारताआलआणज मदा ी याभट त या म यचसा ातदशनझाल म यचह पमा याइतकपा हलयकणी याप र चतम यचrsquoभयकावाटावम य हणज सवनाश न ह म य हणज पातर ी मकाली सय करणात हमालयाचहमखड वतळतात हणजका याबफाचनाशझाला हणायचमगगगचापरत पकोणततीचगगासागराला मळत हणजकातीनाहीशीहोततसागर प तचचनवपनाहीकाया पातराचभयवाटत हणनचम यच

या िवचारानकणाची मान ताठझाली एक िनराळाच िव वास या या मनातपरगटला

पातराचभयप र चतातनअप र चतातजायताएवढ भीतीवाटत यक णालापातरातन जाणा या मानवाला अ तम पातराची भीती का वाटावीआ यआह

जीवनातलबा यक हासरलता यानजीवनातक हापदापणकलवाध याचा पशझालातो णकोणताही पातरघडतअसताभीतीकावाटावीआत तताहचकारणआसवमा याजीवनानमलाभरपरसप ता दलीज मदा ीनमला वाहावरसोडल हणनकायझालजल वाहान ज हाळयातकाकमतरताहोती यामाय याउबा यातवाढतअसताय धनासारखा म लाभला या या मामळरा या धकारउपभोगताआलापरा मालाअवसर मळाला वषालीसारखी जीवनाची सोबत लाभलीगणी प ाचा पता हणनसमाधानअवतरलसप जीवन हणजआणखीकायअसतऐ हकऐ य ाह रकसमाधानवासना-त ती हणजचकासाफ यत ा यानाहीभोगतयतमानवीजीवनचसाफ यऐ हक तत तीतनाहीया त तीखरीजआणखीएकतपतीअसत ती मी सपादन कलीआह मा या म यबरोबर ती त ती ल त पावणारी नाहीपरम ारन सर भरल या या बासरीतनजस ती सर उमटल तशीचआस यकोमलसराचीहीपखरणझालीचा र यजपताआलउदड नहसपादनकरताआला म चन हतरश हीत तझाललपा हलल वरभावप करलातोहीपरम र पाशीजीवनचयशयप ावगळकायअसतय़

या िवचारानी कणाला परस नता लाभली एकदम तो सावध झाला यानपलतीराकडपािहल

बासरीचासरथाबलाहोतासवतरनीरवशाततापसरलीहोतीकणा याचह यावरि मतउमटल

बासरीचासर वरलाहोताआतापरत फकरमारीपयत छ ा कतपोकळका एवढचबासरीच प श लक रा हल होत क हातरी याचजाग या न ासान शवट फकरमारलो जाईल या दहा या बासरीचा सर व न जाईल माग राहीलआठवण एका

एकाक जीवनाची या यासफलदात वाचीअजोडसोस याचीब स तवढ रा हलतरीखपझालजगायलापा आहततजगदतआप याम यन याचजीवनसप होवो या यासा याइ छाआकाशासफलहोवोत यानचआप याम यलाअथलाभल

कणिवचारातनभानावरआलाशातमनानतोउभारािहलासवतरशातताहोतीकणानपाडविशिबराकडपाहनहातजोडलकणआपलतरथाजवळआलारथा यादो हीमशालीशातझा याहो याकण

तसाचरथा ढझाला यागमागवळनपािहलघकदाटबनलागलहोतयाध या यापड ामागपलतीरझाकलागलाहोता

४७

क णथक यापावलानीआप यािशिबराकडजातहोताआकाशात यावाढ याचदराबरोबर रातर चढत होती उतरणा या ध यान अग थडावत होत क णाचलिशिबराबाहर शकोटी या उबा यात ित ठणा या सवकाकड गल क णजवळजाताचसवकानीक णालावदनकलकाहीनबोलतािशिबराचापडदादरसा नक णानआतपरवश कला क णाची पावल ारीचथबकली िशिबरातधपाचा वास दरवळत होतासमईचापरकाश िशिबरातपसरलाहोता क णाचल आसनावरबसल या िवदरावरिखळल होतअशाअपरातरी िवदराला पाहन क णा या मखावरआ चय परगटलक णाची वाट पाहणारा िवदर बस या जागी पगत होता या वयोव साि वकप षा या दशनान क णा या उदिव न मनाला िकिचत समाधान लाभल िवदराचािनदराभगहोऊनय हणनक णअलगदपावलानीजातअसताक णा याहातात याबासरीचा पश समईला झाला िवदराच नतर उघडल गल क णाला पाहताच तोगडबडीनआसनाव नउठला

िवदरबससकोचक नकोसrsquoआसन थहोतअसता िवदर या मखातनएकचदीघ वासबाहरपडला िवदर

क णाकडपाहतअसता याचल क णा याहातीअसल याबासरीकडगलनराहवनिवदरानिवचारल

lsquoक णाएकिवचा rsquoक णा यामखावरउदासि मतपरगटलlsquoअशाअपरातरीबासरीघऊनकठगलोहोतोहचतसामनातआलनाrsquoिवदरान

होकाराथीमानडोलावलीlsquoिमतराहरवललीमनःशातीिमळवायलामा याजवळएवढाएकचआधारआह

थक या मनाला िवरगळा वाटावा हणन नदीकाठचा एकातशोधायला गलो होतोशातीदरचरािहलीउलटमनअिधकचअशातबनलमाझीहीअव थातर याचीअव थाकायअसलकोणजाणrsquo

lsquoकणाचीrsquoिवदरानिवचारलक णाचचह यावरएकिनराळाचभावउमटलातो हणालाlsquoआजमाझीबासरीऐकाटालाअसाचएवथकला-भागलाशरोतालाभलाहोताrsquolsquoकोणहोतातोrsquolsquoतमलाकसकळणारऐलतीरावरमीबासरीवाजवीतहोतोपलतीराव नतोती

ऐकतहोतामधनिहर यवतीचापरवाहवाहतहोताआम यातलअतरहळहळघ यानआ छादलजातहोत

िवदरालाक णा याडो यातअश तरळ याचाभासझालावतःलासावरीतक णानिवचारलlsquoअशाअपरातरीतबराआलास

िवदरआसनाव नउठला याचअगक णाकापर नानशहारलअि नकडाजवळजाऊन यावरआपलीश कबोटचाळवीतिवदरउभारािहला

िवदर यापाठमो याआकतीकडक णपाहतहोतािवदराचश दउमटलlsquoक णािपतामहपडलशरपजरीपडल या याव तापसाचदशनघत यापासन

मनभडकनउठलयबोलनचालनमीदासीपतरमानअपमानअवहलनासोशीतमाझआय य गल धतरा टराच स य आिण आशरय लाभला तरी ख या अथान मीभी मा या नहामळजगलो मा या ानोपासनलाअथ लाभला क णा मी त याइतका ानीनाहीपणचारीप षाथाच ानअसणाराएकच ितरयमलामाहीतआहतोअिधकारफ तभी माचाचआह याभी मालाशरपजरी पडलल पािह यापासनमा यािजवाचाथाराउडालाआहआय यातपरथमचमलापोरकपणजाणवतयकाहीसचनाकळनात हाअशाअपरातरीत याकड

िवदरबोलता-बोलताथाबला या याखा ावर क णाचाहात ि थरावलाहोताया पशातला नहिवदरालाजाणवतहोतािवदरवळलािवदराचसरकतललगालअश नी िभजल होत िवदराच त िवकल प पाहन क णाचा जीव उ या जागीगदमरलासारीश तीएकवटनिवदरानिवचारल

lsquoक णाकशासाठीहय यातनकायपरा तहोणारrsquolsquoसवनाशrsquoक णानशातपणसािगतलlsquoकशासाठीrsquolsquoप षाथाचाअहकारअनस चीलालसाहचकारणrsquolsquoक णायाततलाआनदआहrsquoआ चयानिवदरानिवचारलlsquoदखअनसखया यामयादाओलाडनमीहािनणयघतलाआहrsquoक णिख नपण

हसलाlsquoिवदराहीनसतीस वातआहयानतरमलाखपपाहायचआहसोसायचआहयानीपाडवानाश तरिव ािदली यादरोणाचायाचाम यपाडवाकरवीघडललामलापाहावालागल या या दात वान पाडव िनभयझाल याकणाचा म य या याचभावा याहातनहोतअसललामलापाहावयाचाआहतघडवायलापाडवाचबळअपरआहतमलाचकरावलागलभी माचावधिशखडीलापढक नसाधताआलाअशाचअ यमागानीपाडवानािवजयपरा तक न यावालागलअनतमा याचकरवीघडलिवदरातय भमीपासनदरआहसजघडततत यापरो पणमलाहसवपाहावलागणारआहतबळिमळिव याचामीपरय नकरीतआहrsquo

क णाचीद टीटाळीतिवदर हणालाlsquoहबळिमळव याप ाहथाबवीतचकानाहीसrsquolsquoकायrsquolsquoहसवनाशीय rsquolsquo यातमलाआनदकाआहिवदरापर यचतनबाणसट याआधी याचािवचार

करायचासटललाबाणनतरअडवतायतनाहीतलाउपायसचतोrsquolsquoएकचउपायआहrsquoिवदर हणालाlsquoकोणताrsquoक णानआशनिवचारलlsquo याकणाला याचज मरह यसािगतलतरrsquolsquoकणाला याचज मरह यकळललआहrsquo

क णबोलानीिवदरचिकतझाला यानिवचारलकणीसािगतलrsquolsquoमीभी णानएवढचन हतर या याआईनस ाrsquolsquoअनत यानमा यकलनाहीrsquoिवदराचताठरललअगसलपडलlsquoनाहीिवदरा यानर ताचनातआनदानमा यकलपणतकरीतअसता याच

कत याकडदल झालनाहीrsquolsquoकसलकत यrsquolsquo या याजीवनातएकचकत यउरलआह िमतरपरम तवढतो िन ठनपाळीत

आहrsquolsquoअधमाशीजोडललस य यालाकािन ठासमजायचीrsquolsquoधमआिणअधम या यामयादासागाय या कणी िवदरास मपणसागायच

झालतरधमहा वाथपरिरतचअसतोज हा या वाथालातडाजातोअसिदसतत हातकारणअधमीभासतrsquo

lsquoक णातहसागतोसrsquolsquo यातआ चयकसलिवदरात ानीआहसत व ानीआहसिन यनव ान

िमळव यात तइयाजीवनाचाआनद तोच तझा छदस ािवहीनचागलपणाआिणवाथिनरप त व ानहतझबळआहतलामी प टपणिवचा rsquo

lsquoिवचारनाrsquolsquoकौरवाची बाज एवढी अधमी होती तर त िपतामह दरोणाचाय कपाचाय

lsquoकौरवाचीबाजनकाउभरािहलातrsquolsquoकौरव वरानासोडनआ हीकठजाणार याखरीजआ हालाग यतरन हतrsquolsquoहउ रखरआहrsquoक णा याचह यावरि मतउमटलिवदराचीद टीवळलीlsquoिवदराअशीफसवणकक नचालतनाही त हीमनातआणलअसततर य

टाळताआलनसततरीयातन वतचीसटकासहजक नघताआलीअसतीrsquolsquoसटकाrsquolsquoहोrsquo िवदरा या द टीला द टी िभडवीत क ण हणाला lsquoभी म बोलनचालन

िपतामह याचाअिधकार मोठा यानाआप याच कलाचा सहार पाह याची स तीन हती य अटळ िदसताचवानपर थालाजातोअस त हणालअसततर यानाकणी अडवल असत मी पाडवा या बाजन उभा रािहलल पाहताच दयोधनाब लपरीतीबाळगणा यामा या य ठभावान-बलरामदादानयाय ातनआपलअगकाढनघतलनाहीका यानाकठमीस ीक शकलो त हासवाचातरवयाचा ानाचामानाचाअिधकारहोतापणत ही याचाआधारघऊशकलानाहीकारणrsquo

lsquoबोलक णामी याक पननचअ व थआहमलातकारणऐकायचआहrsquoक णानिवदरावरचीद टीनकाढता प टपणसािगतलlsquoकारण कौरवाची िन ठा हा त हाला धम वाटत होता मनात असलली

पाडवपरीतीस ा या िन ठपढ कमी पडली कौरविन ठपासन पळन जाण त हालाजमणारन हनतम या ानालातोभयानकशापहोताrsquo

िवदराचा चहरा क णबोलानीआणखीच िफकापडला याचओठथरथ लागल

िन चयी वराततो हणालाlsquoक णाहचमलास ा हणतायईलहचस यअसलतरतपाडवा याबाजनका

उभारािहलासrsquolsquo याचउ रमीशोधतोय िवदरा िन ठा नहानबाधलीजात नस यामा या

िप याचीबहीणपाडवमा याआ याच पतरयाना यानचआ हीजवळआलोअसनाही या पाडवा या गणानी मी या याकडआकिषत झालो दरौपदीशी पाडवाचािववाहझालात हापाडवा याबाजनितथकोणीन हतमीतीउणीवभ नकाढलीपाडवानामीअगिणत सप ीचाअहर कला या यासहवासातअभ नह िनमाणझाला याना कणाचाआधार न हता यासाठी मी पढझालोअर यातस ा याचरा यवसवलखाडवपर थाच पातरघडवलम यासन याबळावर यानािदि वजयीबनिवलमीकताथझालोअसमलाभासलपणतोभासचहोतामानवीजीवनहाचमोठाजगारआह ह यावळीमा या यानीआलआलनाहीिन ठाएकदाचबाधलीजात यालाकारणअसावचलागतअसनाही त हीचकायपण यायादवकळाचसर णमीकल यातलमोजकअनयायीसोडलतरसारयादवकळआजकौरवा याबाजनचउभरािहलआहजीतम यािन ठची यथातीचमा यािन ठचीकथाबनलीआहrsquo

lsquoक णात हबोलतोसrsquo िवदरआ चयान हणाला lsquoय स हो या या िदवशीवजनानापाहनगभगळीतझाल याअजनालातचउपदशकलासना याधम ानानअजनालाहरवललबळसापडल याव या यात डीहउदगारशोभतनाहीतrsquo

क णश कपणहसलाlsquoिमतराधमपािड य ह दस यानासागायलासोपपण त वतआचरणभारी

लशकारकहोतकमफलाचीअप ानधरता य ालाउभाराहाअससागतअसताअजनान य ालापरव हाव हफलमा यामनाशीन हतकामा याउपदशानअजन य ालाउभारािहलापणमीसािगतलल िकतपतआचरलजाईलयाचीमलाशकाच आह सडभावनन पटलला भीम िन य न या परित ा करतोय अजनअहकारापोटी वतःलाशर ठधनधरसमजतोयिधि ठरजीवनातलयशकोण या णीतपटावरफकीलयाचाभरवसानाहीभरवसाफ तएकाचगो टीचाआहrsquo

lsquoकोण याrsquolsquoपाडवाचा मा यावरचा िव वास कोण याही परकार मी याना इि छत फल

िमळवन दईन ही याची िन ठा अढळ आह अन या िन ठसाठी सार उघडायाडो यानीमलासोसायलाहवहय आताअटळआहयाय ामळपदरीकीतीयवोवाअपकीतीपण याचशरयफ तआ हादोघानाचराहीलrsquo

lsquoदोघकोणrsquolsquoएकमीअनदसराकणदवतरीकवढिविचतरमीउपदशकलाअजनालाअन

नकळतआचरलाजातोतोकणा याहातनसखआिणदखलाभअनहानीजयअनपराजयहीदो हीसारखीमानन य ातउतरणाराकणाखरीज दसरावीरकोणताउ ारणागणात तोसयपतरअवतरल त हा याच तज परस नकरणार भासलकोणतावाथआता या याजवळरािहलायजीिवतस ा यानसरि तराखलनाहीिनिवकारब ीन नहासाठीसव वअपणकरणारातोकणध यहोयपाडवमला दवगणसपतर

समजतातआप यायशासाठीअजनानमाझाआधारशोधलादव वाचाआधारघऊनिवजय सपादन करणारा अन िमतरपरमासाठी उघड ा डो यानी मा याशी वरप करणारायातलाशर ठकोण ह ठरवणअवघडआहअजनाचीमा यावरशर ाआहपणअसिनयाजपरमतफ तकणचक जाणउ ारणागणातला याचाम यमा याचआ नघडणारआहहीक पनाहीमलासहनहोतनाहीrsquo

िवदराच पपालटलिन चयीसराततो हणालाlsquoक णा याचीिचताक नकोसउ ाहय थाबलथाबवावचलागल यासाठी

मीउपायशोधलायrsquolsquoकसलाउपायrsquoक णानअधीरतनिवचारलlsquoउ ापाडवानाकणकोणआहतकळलrsquolsquoिवदराrsquoक णउदगारलाlsquoतसाि वकव ीचपाडवआप याभावाचावधकदािपहीक धजणारनाहीतrsquoमितमतभीतीक णा यामखावरपरकटलीिवदराचाहातहातीधरीततो हणालाlsquoनाहीिवदरातलाहकरतायणारनाहीrsquolsquoकाrsquolsquoकाrsquoक णानकडातपर विलतझाल याअ नीकडपािहलितकडबोटदाखवीत

तो हणालाlsquoतफलललिनखारपािहलस यावरआतापाणीटाकलतरतजाग याजागी िवझनजातीलपणपरत त पट घणारनाहीत याचजीवन तजोहीन होऊनजाईलतसपणपटनचशात हायलाहवत यातनचजीवनाचादाहशातकरणारभ मिनमाणहोतrsquo

lsquoभ मrsquolsquoिवदराआतातीसधीरािहलीनाहीपाडवानाकणाशीअसललनातकळलतर

त णातश तरस यासकरतीलयातमला ितळमातर शकानाहीपण यामळकणपाडवाना िमळणार नाही याचा दयोधन नह तसाच अखड राहील अन पाडवानीवीकारलला पराजयकणह त दयोधना या सपद कलाजाईल पाडवा या िन ठलािपतामहानी व छन वीकारल यापतनालाअथराहणारनाहीतकर याचधाडसतक नकोस त याइतकचमाझही दखतीवरआहआता ह य फारकाळचालणारनाहीज हाहय सपलत हाचआपलदःखहरणहोईलrsquo

lsquoय ानrsquolsquoय ान न हजय-पराजयातीलअथ यानआधीच गमावलाआह पण तरीही

कत यावरजोअखरपयत दढ रािहलातोभी मचआपल दःखसमजशकलआपलसा वनकर याचसाम यफ त याचच राहीलस यासोस याखरीचआपलत हातीकाहीहीरािहलनाहीrsquo

क णा याबोल यानिवदरिवचारातगढलायािवचाराहाभानावरयतिवदर हणालाक णारातरफारझालीउ ातलापरतसार यकरायचआहमीयतोrsquolsquoकसाआलासrsquolsquoनौकाआणलीआहrsquolsquoचलमीयतोrsquo

िवदरापाठोपाठक णिशिबराबाहरआलाबाहरचागारवाएकदमदोघानाजाणवलािवदरा या अगावर नसत उ रीयहोत तलपटनघऊन िवदरनदी या िदशनजातहोतामागनक णचालतहोतानदीकाठावरदोघआलनदीपातरातएकहसाकतीनावउभीहोतीआजबाज या ध यामळसारवातावरणगढबनलहोत िवदरवळलातोक टान हणाला

lsquoक णायतोrsquoक णानआप या अगावरचउबदारव तरकाढल तव तर िवदरा याखा ावर

लपटीतक ण हणालाlsquoिमतरातजा याआधीमलातझाआशीवादहवाrsquolsquoआशीवादrsquoिवदरउदगारलाlsquoहोिवदराकौरवसभत तझीदासीपतर हणनसदवअवहलनाहोतआली तझ

पािड यतझीराजनीतीयाकडसदव यानीदल कलपणअसअसताहीतस याचाकासकधाहासाडलानाहासत यात व ानाचासाग याचाकाहीउपयोगहोतनाहीहमाहीतअसतानाहीतथाबलानाहीसहरघडीचापराजयसोशीतअसताही उपदशकरीतराह याचतझबळअलौककआजवरत याकडकणीआशीवादमािगतलानसलपण तोमीआजमागतोय उ ा पाडवा या िवजयासाठी दरोणाचाय कपाचायकणयासार या वीराचा पराजय मला घडवन आणावयाचा आह उ ा मा याच आ नसदभावाचापराजयघडल तसोस याचबळमलाहवयतोआशीवाद द याचसामथफ ततझचआहrsquo

क णानआपला म तक वाकवल दविबदनी िभजल या क णकतलावर िवदराचाहात ि थरावला िवदरालाकाहीबोलवतन हत कठ दाटनआलाहोतातोएकदमवळलाआिणनावकडजाऊलागला

क णानमानवरकलीिवदरनावतबसलाहोतानावमदगतीनजातहोतीहळहळनाव िदसनाशाझालायाशात वातावरणातनाव या व ाचा lsquoचबक

सळrsquoअसाआवाजउमटतहोतातोनादऐकयईनासाहोईपयतक णितथचउभाहोता

४८

पहाटकणकौरव-िशिबरावरआप यारथातनआलाकणाच दयोधनान वागतकलकणदयोधनासहदरोणाचायाकडगलाय ासस जझाललातोव यवादयोधन-कणाच वागतक न हणाला

lsquoकणा यिधि ठराला िजवतपकडन द यासाठीमी दयोधनालावचनब झालोयआज या य ाची मी आखणी कली आह य स होताच मी योज यापरमाणसश तकाकडनअजनालाआ ान िदलजाईलअजनया य ात गतलाअसतामीदसरीकड चकर यहचा माडललाअसल या यहा या म यभागी त हीशर ठ वीरराहालअजनय ातगत यानयिधि ठरचकर यहाचाभदकर यासाठीयईल यालासहजपणआप याला पकडता यईलआज मी रचल याचकर यहाचा भदकर याचसाम यफ तअजनाखरीजएकाहीपाडववीरातनाहीहमीिनि चतपणसागतोrsquo

दरोणाचाया या या बोल यान उ सािहत झालला दयोधन सव वीरासहरणागणावर गला दरोणाचायानी रचलला चकर यह खरोखरचअलौिकक होता याचकरा याआरा या िठकाणीशर ठराजकमाराचीयोजना कलीहोतीकणदयोधनासहयहा याम यभागीपोहोचलातथदशासनकपाचायानी याच वागतकल

सयोदयाला रणभमीवर शखनाद उमटल य स झाल आचायानीयोज याइमाणअजनाला सश तकानी गतवलचकर यह भद यासकोण यतोयाचीसारआतरतन वाट पाहतअसता पाडवसना यहावरचालन यतअसलली िदसलीतबळय स झालकणचालललय पाहतहोताचकर यहाचीएकएककडीफटतहोतीआिण याचवळीम यभागी याचकरातपाडवरथानपरवशकलाभीमदशना याअप न कणान रथाकड पािहल पण या रथात भीम न हता कणा याआ चयालापारावार रािहला नाही रथावर कोव या वयाचा अजनपतर अिभम य उभा होतासवणकवच धारण कलला तो बालकशरवषावाची भीती न बाळगता वषानआपलीपर यचा खचीत होता सटलल बाणआपल ल य अचक हरीत होत अिभम यनआप या पराकरमानअजनपतर नावसाथ कल होत दरोणाचायहीकणासह त यकौतकानपाहतहोतअिभम यचापराकरमवाढतहोता यानश यराजालाघायाळकल या याभावाचावधकलादःशासनालाम छाआलीकौरववीराचीतीवाताहतपाहन कण पढ झाला अिभम य या चह या वरच तज या रणभमीतही या यामखावरिवलसणारि मतपाहनकणाला याबालयो याचकौतकवाटतहोतकणा यापर यचलासडाचीधार यतन हतीआकणबाणखचतानासमोरचल य िच वधनघतहोतअचानकएकबाणसणसणतआलाआिण यानकणा याहातचधन यछदलयापाठोपाठकणरथावरचा वजहीढासळलाचिकतझाललाकणमागवळला यानदसर धन य उचलल याच वळी कणाचा भाऊ अिभम यला सामोरा गला कणानभा यातलबाणकाढनपर यचलालावला याच वळीअिभम य याबाणानकणा याभावा याकठाचा वध घतलाहोताभावाचावधपाहताचकणा या मखावर िवलसणार

कौतक ल तपावल यानआकणपर यचा खचनबाणसोडलाआिणअिभम य याहातचधन यमोडनपडलअिभम य याहातीगदाहोती दःशासनपतरगदा घऊनअिभम यलासामोरा गला दोघगदाय खळत होत शवटी दो ही वीर एकमकावरपरहार क न मिचछत पडल परथम दौशासनी सावध झाला यानआपली गदाउचललीआिणसावधहोतअसल याअिभम य याम तकावरपरहारकलाकणालातपाह याच बळ रािहलन हतकौरवाकडनजयशख फकलजातअसता सनतन वाटकाढीतकणिशिबराकडजातहोता

अिभम य याम यनआणखीएकिदवससपलाहोतादस या िदवशीकौरवशर ठा या मखावर िचतापरगटलीअजनानसया ता या

आतजयदरथवधकर याचीपरित ा कलीहोतीकणाला त दयोधनानसागताचकणचिकतझालाकणानिवचारल

lsquoजयदरथवधाचीपरित ाकाrsquolsquoअिभम यवधाचासड हणनrsquoदयोधनानसािगतलतशाि थतीतहीकणा याचह यावरहसपरगटलlsquoछान अिभम यवधा या वळी जयदरथ ितथ न हता तरीही या या वधाची

परित ाlsquoतकाहीअसोपणजयदरथालावाचवायलाहवतोभयभीतझालायrsquoसवानीजरादरथाला सर ण िदलसारकौरववीर एकाजयदरथाच र णकरीत

होतअजनान पराकरमाचीमयादागाठली तरीकौरवरि तजयदरथाच दशनघडलनाहीिदवसभरतबळय चाललहोतसयपि चमलासरकतहोताकाितकातकधीहीनउमटणारकाळकिभ नढग ि ितजावर यतहोतपाहता-पाहतासय याढगा याआडगलावळचाअदाजकणालाहीकळनासाझालारणभमीवरसाय छायापसरलीधोका न प करता कौरववीर य करीत असता कणीतरी शखनाद कला सया तझा याचीती ाहीसमजनउतावीळजयदरथहषानर ककडयातनबाहरआलाआिणयाच वळीअजनाचा रथसामोराआलाढगा याआडन उमटलल िपवळसयिकरणहळदउधळीतहोत यासयिकरणाकडपाहतअसल याजयदरथालासावधहो याचीसधीिमळालीनाहीअजना याबाणानआपलल यसाधलहोतकौरवाचसारशरमवायागलहोत

जयदरथवधझा याचपाहताचदयोधनसतापान हणालाजयदरथपडलािचतानाहीहअपघातानचालझाललय आताथाबणारनाही

हय िदवसरातरीचाकाळवळाचाजीवनम यचािवचारनकरताअसचचाल ाrsquo-आिणसया तझालाअसताहीराजा नय स रािहलिदवसभरा याय ान

थकललीतीस यप हा यारातरीएकमकाशीिभडलीअस यपटल यापिल यानीतसव रणागण उजळन िनघाल वीराचीश तर या परकाशाततळपलागली वाढ यारातरिबरोबर य ही वाढत होत कणआवगान शत शी झजत असता कौरवसनतपळापळिदसलागलीसवतरहाहाकारउडालाकण यािदशलापाहतअसतादयोधनकणालाशोधीततथआलातोकणाला हणाला

िमतराघातझालापाडववीरघटो कच रणातउतरलाआह यानअलायधाचावधकलाकौरवसनचामोडकरीततोपढयतआहrsquo

lsquoमी यालासामोराजाऊकाrsquoकणानिवचारलlsquoहो त याखरीजकोणीही त सकट िनवा शकणारनाही त याकडएकश ती

आहअसमीऐकतो याश तीन याघटो कचाचवधकरrsquoकणानशातपणिवचारलlsquoिमतरातलाघटो कचहवाकाअजनrsquolsquoकायrdquolsquoिमतरामा याजवळवासवीश तीआहहखरतीअमोघहीआहपणतीश ती

एकदाचवापरतायईलतीमीअजनाकिरताराखनठवलीआहrsquolsquoकणाअजनाच नतर पाहता यईल या घटो कचालाआवर घातला नाही तर

सयोदया याआतचकारवपराभतहातालमलाघटो कचहवाrsquolsquoठीकतसहोईलrsquoकणाचा रथ वळला पळणा या स यातन वाट काढीत तो घटो कचाजवळ

पोहोचलाकणानवासवीश तीच मरणक नएकिद यबाणधन यालाजोडलाबाणाघ गावतसटलापवताचाकडाआप यानादानआसमतभदनटाकीतकोसळावातसाघटो कच कौरववीरावर ढासळला कणा या िवजयान उ साहीत झालली कौरवसनाकणाचाजयघोषक लागलीपाडवसनतहाहाकारउड़ाला

यादो हीचीि तीनबाळगताकणिशिबराकडजातहोता

४९

पा च या िदवसाचा तापदायक रणसगराम सपवन कण आपलत िनवासाकडआलाकणापाठोपाठ वषसन चकरधरहीआल होत िनवासावर यताचकणआप याश यागहात गलारणवशउतरवन िन यव तरपिरधानक नतोउभाअसता वषालीमहालातआलीकणानवषालीकडपािहलकणाजवळजातवषालीनिवचारल

lsquoआजदरोणवधझाला हणवषसनसागतहोताrsquolsquoहाrdquolsquoध ट नानअपघातीतक यकल हणrsquolsquoअपघातीमानलतरअपघातनाहीतरसारधमिन ठचrsquolsquoतोअपघातन हताrsquoकणा यामखावरि मतपरकटलवषालीचाहातहातीघऊनतोआप याहातान

थोपटीतकण हणालाlsquoवसदरोणाचायानीखपपराकरमकलाय ा यास वातीलाच यानीिवराटाचा

आिण दपदाचा वध कलाफार वषापासन मनात जलल द पदाच वरसाधल गलिप या या वधान ध ट न खिदरागारासारखा पटला तो दरोणाचायाना रणभमीवरशोधीतहोताअन याचवळीअ व थामापड याचीवदताउठलीrsquo

lsquoअ व थामापडलrsquolsquoतोम यजय यालाकोणमारणारभीमानअ व थामानावाचाह ीमारलाती

बातमी वतजाऊनदरोणानासािगतलीअ व थामामारलागलाएवढचसािगतलदरोणानी स यवता हणन यिधि ठराला िवचारल अन स यव या यिधि ठरानअस याचीकासध न ती वाताखरीअसलतची वाही िदली पतरशोकान दरोणानीशसर याग कलाअन या सधीचीवाटपाहतअसलला ध ट न वगान पढझालादरोणाचाया या रथावरजाऊन िनश तरझाल या यावयोव ाच िपकल कसहातीध नखडगान याचािशर छदकलाrsquo

lsquoहाअधमनाहीrsquoवषालीनिवचारलlsquoमानलतरवसदरोणाचायानाआपला पतरअ व थामा म यजयआह हका

माहीतन हत यालासा कशालाहवीहोतीिशखडीसामोराआलात हाभी मानापरतताआलनसततकापरतलनाहीतrsquo

lsquoपणकाrsquolsquoकाrsquoकणहसला lsquoमरणासाठीउतावीळझाललजीवमार यासाठीजगइ छीत

नाहीतफ तकीित पमरणतशोधीतअसतातrsquolsquoमगआताrsquolsquoह य अखरपयतअसचचाल राहणार सपण िवनाशाखरीज हथाबणारनाही

वसजयासाठी य खळलजातानाहीअहकार हएकच याचकारणअसतपराजयानअहकारशामतनाही याचीधारअिधकवाढतrsquo

lsquoमगउ ाचासनापतीrsquolsquoहा त यासमोरउभाआहनाअ वा थामाआिण दयोधनानीमलाच सनापती

कर याचठरवलयवसहातइतपतीअगराजकणउ ाक चासनापतीबनल या याआिधप याखालीउ ाभयानकरणसगरामस होईलrsquo

lsquoआपणिवजयी हालयातमलाशकानाहीrsquolsquoमलाहीनाहीrsquoकण णभर गभीरझाला दस याच णीतो गभीरपण हणाला

lsquoवषाली जयशभी माना दरोणाचायाना िमळवताआल तसहजमलाही िमळवतायईलrsquo

वषाली याचह यावरिचतापरगटलीतपाहनकणहसतितला हणालाlsquoचलउ ा या य भमीची िचता आज नको आज वषसनान सप पराकरम कलाय तोया याचत डनऐकचकरधर-वषसनासहवाताक आज याभोजनावरिचतचीफकरपडाटालानकोrsquo

भोजनआटोपनसवाचा िनरोप घऊनकणश यागहातआला त हा तथकाणान हत प षभर उची या सवणसमया या परकाशान श यागह परकाशात झालमहालातरगाळतहोतापलगानजीकहि तदती ितवईवर ठवल या सवणतबकातदोनगददारिवडशोभतहोतशयनगहपरकािशतअसनहीकणा यामनातअधकाररगाळतहोता यादालनातीलपरकाशाप ाबाहरचाअधारिन त धशातताजवळचावाटतहोतीजीवनात यान या पालाआतािस हायचहोत

नव पकसलसतप राधयाचा अगराज कण बनला या कणाचा क तय झाला तोच क तय उ ाक सनचासनापती हणनजाणारःएकाजीवाचीकोणही थ यतरसनापतीकोणतआ धप यसाभाळावलागणार वतलासर तराखनजजगइ छतात यानाम य याखोलदरीतलोटनछायचतसाधलतर वजयसनापतीचानाहीसाधलतरतोदोषसनचदळा याकमीपडल या न चान ाबाळगायलादखीलबळअसावलागतउ ासमोरभीम यईलबळाचा व ासबाळागणारातोयो ामलापाहताच याचबाफरण पाव लागतील रणासाठ अधीर होऊन रथावर उ या ठाकल या या वीराचाआवश लाग याजोगा असल या या पढ जाणारा मी र ाच नातओळखललामा या न च प यावळ कोणतअसलक णानअजनालाआजवरमा यापासन रठवल हणनकायझालकदा चतउ ातोअजनहीमा यासमोरयईल या यारथाचसार यक णकरीतअसलश कका ालाहीआप याफकरीनधदावणा याक णा यामखावरमलापा न थतउमटल या मतालाप रद यासक भा यातलाबाणमला नवडावालागलमा या न लातबबलाभल

कशासाठ हय यातकणाचा वजयहोणारजयपराजय

हषखदजीवनम यअतरकवढथोडकवढालहानप लाजीवनगभातन यतानाचअहकाराचाआ ोशकरणारा हाजीववाढ यावयाबरोबरचआ म लाघा आ म प दात व प षाथ अशा अनक का प नक भावनाची पटआप याचहातानीअखडलपटनघणाराहाजीवअनम यनहोणारा याचाशवट-याचीजाणीवया जवालाझालीअसतीतरहीवळवळक हाचथाबलीअसती

कानावरआल याचाहलीनकणाची िवचारधारा खिडतझाली यानमागवळनपािहलमहालातवषालीयतहोतीित याहातीअनता याशभरफलानीभरललतबकहोत याफलाचादरवळमहालातपसरतहोताितवईवरचिवड ाचतबकउचलन याजागीअनताचतबकवषालीनठवलिवडयाचतबककणापढकरीतवषाली हणाली

lsquoिवडाघतलानाहीतrsquolsquoतझीवाटपाहतहोतोrsquoकणानिवडाउचललाआपलािवडाउचलनवषालीनतबकखालीठवलिवड ाचा

आ वादघतकणवषालीचाहातहातीघऊनसौधावरगलासवतरचादणपसरलहोतगारवारावाहतहोतादरवररणभमीवरीलपिल या या

िबदनीआखललकौरवाचिशिबरिदसतहोतितकडबोटदाखवीतकण हणालाlsquoपािहलस कवढ ा शातपण िनधा तपणान सना िवशराती घत आह या

िशिबरापासन थोड ा अतरावर पाडवाच िशिबर या िहर यवती या काठावर ठाकलआह पण उ ा या रणागणाची िचता वाटतनाही हीशातपणा िव तारलली िशिबरउ ा एकमकावर जीवनम य या ई यन तटन पडणारआहत ह सािगतल तर खरवाटलrsquo

lsquoतआपणिशकायलाहवrsquoवषालीनउ रिदलlsquoअrsquoकणानपािहलतोवषाली याचह यावरअवखळभावउमटलाहोताती हणालीlsquoआप यासनलािचतावाटतनाहीिदवसादळसनापतीलाअनसरतअसलतरी

रातरीसनापतीनदळालाअनसरावrsquoकणानमानवाकवलीआिणअ यतनमरतनतो हणालाlsquoचलावरा ीआपलीआ ाआ हालािशरसाव आहrsquoवषालीपाठोपाठमोकळपणानहसतकणमहालातगला

५०

पहाटचासमयहोतापरासादपरवशा या िव तीणपाय या यादो हीकडानीमशालीचटभवा यावर

फरफरतहोतपरासादासमोरदीनरथस जहोतएकारथालापाढरशभरअ वजोडलहोतदस यारथालाखररगाचउमदघोडजपलहोतरथसारथीवसवकध याचीवाटपाहतरथाजवळउभहोत

य भमीलासरावललीतीउमदीजनावरभावीरणसगरामा याउतािवळीनउ याजागीखरनाचवीतहोतीरथर क याजनावरा याओठा याध न यानाआवर यातगतलहोतपाय यावरचर कसावधझालसा याचल परासाद ारावरिखळलहोतपरासादातनमहारथीकणआपलापतरवषसनासहबाहरयतहोता

कण आिण वषसन दोघा याही शरीरावर रणवश होता दोघा या शरीरावरर नािकत रौ य शरीर तराण अभ कवच शोभत होती मनगटाजवळआवळललीबाहबदाचीिनमळतीटोककोपरापयतगललीहोतीधन यखडगयाआयधानीस जझाल या या िपतापतरा यापाठीलाबाणाचभातशोभतहोत यादोघा यामागनकणप नीवषालीयतहोतीकणानहा यवदनानवषालीचािनरोपघतला

lsquoआ हीयतोrsquoवषसनावरल ठवावrsquoनराहवनवषाली हणालीकणान वषालीकडपािहलहसत वषसना याखा ावरहात ठवीततो हणाला

lsquoवसवर ल ठवायची मळीच गरज नाही तो यो ाआह य कलत िन णातआहवतला सावर यात तो समथ आह मी आज सनापती हणन रणावर जातोयय भमीवरसनापतीलासारचवीरसारखअसतातrsquo

याचवळीमागनचकरधरआलातोवषालीला हणालाlsquoविहनीमा यावरल ठवायलासागानाrsquoवषालीहसलीकणाकडपाहतती हणालीlsquoमळीचनाहीआजतसनापतीआहत या यावरल ठवायलाकणीतरीतमची

जबाबदारी या यावरल ठवाrsquolsquoछानमा यावरल ठवायलायो य िनवड कलीसrsquoकण हणाला lsquoआता वळ

नकोदयोधनमहाराजमाझीवाटपाहतअसतीलrsquoवषसन मातवदन कर यासाठी वाकला वषालीन अ यत परमभरान वषसनाच

अवघराणकलआप याडा याहातावरघतललार तवणीयशलाउचावलातपाहताचकणानआपलहातवर घतल वषालीनकणा याकिटपरदशावर शलाबाधलाडा याकमरवरश याचीगाठमार यातगतल यावषालीलाकण हणाला

lsquoरणागणावरजातानाअसलबधचालतनाहीतऐनवळीतसटतासटतनाहीतrsquolsquo यासाठीचतरहबधबाधललअसतातrsquoवषाली हणालीउ रद या यािवचारातअसललाकणथाबलाद नरणनौबतीचागभीरआवाज

कानावरयतहोतारणभमीचदळएकितरतहो याचीतीखणहोतीवषसनालाखणावनकणपाय याउतरलादोघहीवीरआपाप यारथावरआ ढझालरथचाललागलारथाला गती लाभली रथा या चाका याआवाजातन उठणारा टापाचाआवाज घमलागला

परासादा या वर या पायरीवर असलली वषाली तो आवाज ऐक यईनासापसरल याशाततनभयाकलझाललीवषालीअश िटपतपरासादातिनघनगली

कौरविशिबरात सार कणाची वाट पाहत असता कण-वषसनाच रथ दौडतिशिबरावरआलकणरथ पाहताच दयोधनआनदानकणालासामोरा गला िशिबरातसनाप याचाअिभषककर याचीसवतयारीझालीहोतीसवकौरवशर ठतथउपि थतहोत दयोधनान रशमी व तरानीआ छादल याआसनावरकणाला बसवलकणावरयथासाग अिभषक चालला शवटी दयोधनान ग या या व गडया या सवणानमढिवल यािशगात याअिभमितरतजलाचािशडकावाकणा याम तकावरकलातोअिभषकहोतअसताकणाचमन कत तनभ नआलश तर पध या वळीअपमानझालाअसतायाचदयोधनानकणालाअगदशाचाअिभषककलाहोता

अिभषकहोताचकणउठला याननमरभावानदयोधनालावदनकलदयोधनानयालािमठीमारलीदयोधन हणाला

lsquoिमतरातइयामळमलािवजरतचीखातरीआहrsquoकण सव वीरशर ठासह रणागणात गला न या सनापतीला पाहायला उ सक

असल या सननउ साहभिरतगगनभदीजयघोष कला स या याअगरभागीजाऊनकणाचारथउभारािहलाकणरथाजवळदयोधनरथहोताकणानसवशर ठानारचन याआ ा िद या याआ नसार स यदळआकार घऊलागलीकण-दयोधन रथाखालीउत नतो हलावणारादळसागरपाहतहोत याच वळी दयोधनाचल वषसनाकडगल वषसन पढ झाला यान दयोधनला वदन कल दयोधनान मोठया परमानवषसनालाजवळघतल

lsquoवषसनासाभाळनबरrsquoदयोधन हणालाlsquoमहाराजआप यािवजयासाठीमलापराणाचमोलवाटणारनाहीrsquoकणअिभमानानआप यापतराकडपाहतअसतादयोधनानआप याग यातला

मो याचासरकाढनवषसना याग यातघातलाआशीवादिदलाlsquoिवजयीहोrsquoवषसनकणाकडवळला यानकणालावदनकलकणपरितिबबिनरखीतहोतात पडो यातसाठवीतहोताकणि थरआवाजात

हणालाlsquoपतरा तझा पराकरम लोको र ठरावा जय-पराजय याच गिणत वीर कधीही

मनात बाळगीत नाहीत पराभवझाला तर तोअशा या हातन हावाकी या याशौयालाप वीतलावरतोडनसलतयशतलालाभावहामाझातलाआशीवादआहrsquo

कणाचाआशीवादघऊनवषसनआप यारथासहआप यापथकाकडिनघनगलाकणरणभमीकडपाहतहोता

रणभमीवरशकडोरथा याअ वाचीिखकाळणीअबारी-हौ ानीसजल पाह ीचची कारहातात पाखड़ागगदाआदीश तरानीवीरशरीलाआ ानकरणारदळातन

उठणारआवाजयानीरणभमीजागीहोतहोतीकण दयोधन रथा ढ झाल ह ीनी वढल पा राजगोटात दयोधनाचा रथ

पोहोचवनकणानसार यालाआपलारथस या याअगरभागी यायलासािगतलस या याअगरभागीकणाचा सवणशखलािच असलला रथउभा रािहलापव

िदशलापरकाशउमटलागलाहोता ि ितजकडाआरतबन याहो या िनरिनरा यापथकाचशखनादउमटतहोतकणाचल समोरउ याअसल यापाडवसनकडलागलहोत याचवळीअजनाचाकिप वजािकतरथपाडवा याअगरभागीिदसलागला यारथावरकणाचीद टीजडली यालाक णाचाआशीवादआठवला

कस याहीजयपराजयानतझपराकरमीजीवनझाकाळलजाणारनाहीतत यािप यासारखचसदव तज वीराहील यापरकाशाला पशकर याचधाडस दवानाहीहोणारनाही

या क ण-आठवणीन कण मोहरला अजनरथाकड पाहत यान कत तन माननमिवलीचह यावरि मतउजळलकणाचीछातीिव तारलीगली यानमागवळनपािहलपवि ितजावरसयिबबउमटतहोतकणानदो हीहातजोडनसयाला वदनकल रथात ठवलला िवजयी शखउचललाआिण दो हीहाताततो सवणमिडत शखघऊन मखालालावलागाल फगलग यातील िशरतणावलीआिणएक दीघनादउमटलाकणानितरवारशखनादिदलाशखरथावरठवीतअसतानाचपाडवा याबाजनक णा यापाचज यशखाचगभीरउ रआलकणानहातउचावला याबरोबरसकतबदळभार पढसरकलागलाजयघोषकरीतजाणारी सनाशत ला िभडली उटाव नउठणाररणनौबतीचआवाजअखडवाजलागलतबळय ालास वातझाली

कणआप या रथातन त य पाहतहोता या या रथदळालापरो साहन दतय ातनिफरतहोताकणा यारथाबरोबररथर कधावतहोतकणा याचारीबाजनीआपाप यारथातबसललचारवीरकणा यारथाबरोबर याचामागमोकळाकरीतपढजातहोतकणालाआ ानकरणारा त यबळवीरसमोर यताचकण या याशी यकरीतअस

म या टळतआलीतरीय ाचािनणयलागतन हता याचवळीएकतज वीरथकणा यािदशनदौडतआला णभरअजनरथआलाकीकायअसकणालावाटलपणरथदि टपथातयताचकणाचीद टीरथा या वजाकडगलीतथकिप वजन हतावजावर सवणप छ शरिचह होत या रथात कणाला नकलाच दशन घडल चदरपरगटावातस याच पकणालाभासलअ यत दखणा पसप ननकलकणाकडपाहत आप या रथावर उभा होता या या पान तज वी बाण रथाम य उभाअस याचाभासकणालाझालानकलालाटाळनजा या यािवचारातकणअसतानाचनकलाचश द या याकानावरपडल

lsquoथाबसतपतरापळनजाऊनकोसहामी त यासमोर य ाथ िस आहयासवनाशाचकलहाचकारणतचआहचहअधमाआजतझावधक नमी

कणा याचह यावरहसउमटलतोहसत हणालाlsquoनकलाराजपतरालाशोभतीलअसतझउदगारआहतपणनस याबोल यान

यो ा िस होतनाहीतमाइयावरपरहारकर तझापराकरमपाहावाअशीचमाझीइ छाआहrsquo

कण नकलाचा माराआप या बाणानी माडन काढात होता तवढ ापरताच तोपरितकारकरातहोतानकल यापरातकारानसतापनआवगानपरखरय करातहोताबराचवळकणानतय कौतकानचालवलय ालाआवरघाल यासाठीकणानआपलधन यवापरल याननकलाचधन यछदल याचा वजपाडलानकलहता विवरथविवगतकवचझालानकलाला यापिरि थतीतकायकरावह णभरकळनासझालरथाव नउडीटाकनतोपळलागला तपाहनकणानआप यारथातनउडीमारलीआिण पळणा या नकलाला गाठल या या ग यातआपल धन यअडकवनकणानयाचीगती रोखली पराजयाचा ोभअनावरझाललाअपमानानथरथ लागललानकलकणपाहतहोता याचआर तबनललमखकमलपाहनकणालावाटलकीयाआप या किन ठ भरा याला उराशी कवटाळाव मायन या या पाठीव न हातिफरवावाक टान यािवचारापासनपराव होतकण हणाला

lsquoवीरशर ठा िभऊ नकोस माझ तलाअभयआह ह सकमाराआपली कवतल ातघऊनवरीप करावायाभयाणरणागणावरअसाएकाकीिफ नकोसय ाचीमौजच पाहायचीअसल तर तझ भरात भीमअजन या या िनवा यानजा सखानआप यािशिबरातपरतजाrsquo

नकला या ग यात अडकवलल आपल धन य कणान काढन घतल आिणनकला यानतरातलअशपाहावलागनयत हणनतोमाघारीरथाकडवळला

म याही उलटली होती तळप या सयाच तज रणागणाला आल होत तसया तापयततसचचालल

सया तानतरकौरविशिबरातकण िवसावलाअसता दयोधन तथआला याचीमदरा िचतन यगरबनलीहोती य ातझाल याजखमाची यालाजाणीवन हतीकणालातो हणाला

lsquoिमतराहरणागणमलायशदायीवाटतनाहीrsquoयाबोल यानसावधझाल याकणानिवचारलlsquoकाआजचामाझारणागणावरचापराकरमसामा यन हतापाडवा या सनला

माझआजचदशनिनि चत चलनसलrdquolsquoमीत यायशाब ल हणतनाहीrsquolsquoमगrsquolsquoिमतराआजकवढीअपिरिमतहानीझालीआह तबघना मधतीचाभीमान

वध कलासा यकीन िव दअनअनिव द याना परलोकवास घडिवला िचतरआिणिचतरसनधारातीथीपडलआज या य ातअनकवीरपडलअनक िव झालन टझाल याकवचाचीअनआयधाचीतरगणनाचकरणकठीणrsquo

lsquoपण यातमाझाकायदोषrsquoकणानिवचारलदयोधनिख नपणहसलाlsquoकणा दोष तझा नाही तर कणाचा त सनापती आहस ना रणागणावरील

पर यक जयपराजयाला सनापतीच जबाबदार असतो यशाबरोबर पराजयाच धनीपणयाला वीकारावलागतrsquo

कणकाहीबोललानाहीदयोधना याबोल यातीलस य यालाजाणवतहोतदयोधन हणालाकणाआजसोळािदवसझालयासोळािदवसातआप यासनचीअपरपारहानी

झालीपर यक िदवसालाअसबळखचतचाललतरकठीण िमतराश य तवढ ालौकरिवजयआप याघरीयईलअसकाहीतरीकरायलाहव याअजनाचातपराभवकरशीलतर णातसारसा यहोईलrsquo

कण याबोल यानहसलाlsquoयवराज याइतकीसोपीगो टकठलीअजनाचापराभवइतकासोपाआहकाrsquolsquoिमतरातहबोलतोसअरतचतरअजनवधाचीपरित ाकरीतहोतासनाrsquolsquoहो पण तो अजन मा यासमोर यईल तर ना तो क ण सदव मा यापासन

अजनालादरठवतो याअजनाचीमलाभीतीवाटतनाहीशरीरबलमानसबलआिणअसरकौश य या गणात अजन मा या त यबळ नाही अजना या गाडीवधन याप ाहीशर ठअसमाझ िवजयीधन यआहभगवान परशरामाच तधन ययानीचमलाआशीवादपवकिदलयrsquo

lsquoमगदसरीकसलीकमतरताrsquoआनदानदयोधनानिवचारलlsquoफार मोठी कमतरता आह ह कौरव वरा शर ठ रथी नस या आप या

श तरनप यावरजयिमळवीतनाहीततोजयपरा तकर यासाठीतसाचशर ठसारथीलागतो क णासारखा सवशर ठ सारथी अजनाला लाभला आह तसा सारथीमा याजवळनाहीrsquo

lsquoआप याजवळक णासारखात यबळअसासारथीनाहीrsquolsquoआहनाrsquolsquoकोणमदरराजश यतोअजोडसारथीआहश यराजक णाइतकाचअ वाव ाकशल

आहतोमाझसार यकरीलतर तझमनोवािछतपण हायलाफारअवधीलागणारनाहीrsquo

दयोधनउ साहानउठलातोकणाला हणालाlsquoिमतरातिचताक नकोसउ ाश यराजतझसार यकरीलrsquoकण यावरकाहीबोललानाहीकणाचािनरोपघऊनश यिनवाससगाठ यासाठीदयोधनरथा ढझाला

५१

दस या िदवशी पहाटकणकौरविशिबरातआला त हा दयोधनआनदान पढआलाlsquoकणरथाखालीउतरताचतो हणाला

lsquoकणातझइि छतसफलझालrsquolsquoकसलrsquolsquoमदरराजश यानीतझसार यकर यासमा यतािदलीआहrsquolsquoयवराजआतामा यापराकरमाब लिचताव नकाrsquolsquoचलकणामदरराजतझीवाटपाहतआहतrsquoकण दयोधनासह िशिबरात परवश करता झालाआसनावर बसलला मदरराज

उठलाहीनाहीतोबस याआसनाव नचकणव दयोधनया याकडपाहतहोताकणश या यासमोरगला

lsquoमदरराजअगराजकणआप यालावदनकरतोयrsquolsquoसतपतरराधया तझा िवजयअसोrsquoश यानबस याजागव नकणाच वागत

कलकणानदयोधनाकडपािहलकणा याचह यावरउठललाअपि तसतापपाहनआनदानश यानिवचारलlsquoराधयामाझसबोधनआवडलनाहीवाटतrsquoश यराज राधय हणवन घ यात मी ध यता मानतो पण या नावान हाक

मार याचाअिधकार फार थोडयानाआह तवढीजवळीकआपली नाही तोआपलाअिधकारहीनाहीrsquo

lsquoठीकसतपतर हणनचयापढमीतलाहाकमारीनझालrsquolsquoमीसतपतरआहतसाचअगदशचाअिधपतीहीआहrsquolsquoह अगाराजकणाती उपाधीआह रा य दऊनकोणी राजा होतनसततस

झालतरसारचराजहोतीलकलवतहोतीलrsquolsquoश यराजrsquoकणखड़गावरहातठवीत हणालाश यआसनाव नएकदमउठलाकणा याद टीलािभडवततो हणालाlsquoखडगावरचाहातमागघकणामाझसार यहवअसलतरमाझअिपरयबोलण

तलाऐकन यावचलागल याचअटीवरमीतझसार यमा यकलआहअनल ातठवशदरा याभावनलामीिकमतदतनसतोrsquo

कणानआ चयानदयोधनाकडपािहलदयोधना याडो यातआजवउमटलहोततो हणालाlsquoिमतराश यराज हणताततखरमा यासाठीएवढतसहनकरत यातइया

सतापालामा यासाठीआवरघालrsquoकणानआवढािगळलाlsquoठीकआहकण हणालाश यराजत हीमाझसार यकरतायातमलाध यता

वाटतक णाप ाहीशर ठअसल याआप यासार याचाअनभवघ यालामीउ सकआह यासाठीमीआपलीदषणभषणावहमानीनrsquo

कणदयोधनश यिशिबराबाहरआलकणासाठीश यानखरोखरचएकसरखरथिस कलाहोतातोरथअवलोकनक नमहारथाकणानरथाचीपजाक न यालापरदि णाघातलीएकागरिच ानसयाच मरणक नतोश यराजाला हणाला

lsquoश यराजपरथमआपणरथा ढ हावrsquoश यानदयोधनाकडपािहलदयोधनश याला हणालाlsquoहमदरशाकणा या िद य रथाचतसार यकर तझपाठबळअसलतरकण

धनजयालासहजिजकीलrsquoदयोधनाचीआ ा वीका नश यरथावरआ ढझाला यापाठोपाठकणरथावर

आ ढझालाश यानवगहातीघतलआिणरथरणभमीकडचाललागलाकण त धबसललापाहनश यमागवळन हणाला

ह सतपतरा य ा या क पनन घाबरला तर नाहीसअ ाप सयोदयाला खपअवधीआहतोवरिनणयबदललातरसागमीतलाआनदानिशिबरावरनईन यातचतझिहतआहrsquo

सयमपवककण हणालाlsquoश यराजआजरणागणावरमीमा याधन यालापर यचाजोडीन त हा तला

माझशौय िदसलमा या दशनानआजपाडवभयभीतझालल तलाच िदसतील तपाहीपयतथोडीउसतघrsquo

याबोल याचाश यावरकाहीचपिरणामझालानाहीतोमोठ ानहसलाकणानिवचारल

lsquoहसायलाकायझालमाझापराकरमिस कर याइतपतिनि चतमाझबाहबलआहrsquo

राधयामगदराचीआिणको ाचीगाठपड यानतरको हािजवतसट याचमीऐकलनाहीमहाधनधरअजनभटपयत याव गनाचालतीलबर

श यराजत हीमाझसारथीआहातrsquolsquoसार यमीकरतोचआहrsquolsquoअनअपमानहीrsquolsquo याएकाचअटीवरमीसार य वीकारलयrsquoकणउदिव नपणहसलानराहवनतो हणालाlsquoआपण मदरराज ना या दशा या कीतीनसारच आपण वागता आहात या

दशाम य यसनशर ठमानलजातअनीतीहीचनीतीमानलीजातपापाचरणहाचितथला धमआह या मदरदशाचआपण सपतरआप याकडन चाग या गो टीचीअप ाकरणचचकrsquo

lsquoतस नाही ह काही बला चाग या गो टीही मला सागता यतात एकदासमदरतीरावरएकसपतरव यराहतहोता

lsquoश यराजमलाकथाऐकायचीनाहीरथहाकाrsquolsquoरथनीटजाईल याचीिचतानकोपणकथातरऐकrsquoश यसागलागलाlsquo या

व या या घराशजारीअसल या एकाझाडावर एककावळा राहत होता व याघरच

उि छ टखाऊनतोभलताचमाजलाहोताएकदामानससरोवराकडजाणाराएक हसयाझाडावरिवसावला याहसालापाहनव यपतरथटटनकाव याला हणाल

ldquoबाबारयाहसाप ातचआ हालाशर ठवाटतोसrsquolsquoपरा नावरवाढललातोमखकावळा यालातखरचवाटल यानसरळहसाला

उडडाणाचआ ानिदलहसहसन हणालाldquoबाबारखरचतशर ठआहसतआ हालामा यआहrsquolsquoपणकावळाकठलऐकायलातो हणालाldquoतउडडाणानचिस झालपािहजrsquolsquoकाव या यामखआगरहा तव हसान पखपसरलअनआकाशात झप घतली

कावळा या यापढनानात हानीउडलागलाहसराजगतीनउडाणकरीतहोतापढसमदरलागलासमदराचाकाठ िदसनासाझालाकाव या या पखातलतराणकमीहोतहोतलाटावर हलावणारातोसागरपाहन याचबळखचतहोत शवटीकावळाअगदी पा या या प टभागाव न थकलल पख फडफडवीत जाऊ लागला हसानिवचारल

lsquoकाव यातअनकउडडाणदाखवलीसपणयाउडडाणाचनावनाहीसािगतलसअस पखानी पाणी फडफडवीत पा याव न चाल यासारख उडडाण करणअलौिककआहयाउडडाणाचनावकायrsquo

lsquoकावळापराणभयान हणालाह उडडाण नाही ही माझी दवगती आह मा या म यनच मा या पापाच

परायि चतमलाघडलrsquolsquoहसाला काव याची दया आली आप या पखावर काव याला घऊन हसान

यालापरत या टतिठकाणीआणनसोडलlsquoकथासपवनश य हणालाlsquoकौरवा याअ नावरवाढललातकावळातलाहीकथासागणआव यकहोतlsquoश यराज हस तकी ज बडणा यालाआप या पखावरतोलतात पलतारावर

नऊन सरा त पोहचिवतात आप या हण यापरमाण मी कावळा असनही पणयाचबरोबरबडतअसल यालावाचिवणाराहसमलािदसतनाहीrsquo

कणाचा रथ य भमीवरआला त हा वषसन-चकरधरानी याच वागत कलकणाचाआशीवाद घऊन वषसनआप यागोटाकडचकरधरासह गला पवला उजाडलागल होत कणान सनची पाहणी कली तोवर तथ दयोधन यऊन पोहोचलासयोदयाबरोबरचकणान य ाला स वात कलीकणाचा रथआप या सनलाआपलापराकरम दाखवन उ साहभिरतकरीत रणागणावर सचारकरीत होता या या पानरणागणावरसयपरकट याचभासतहोत

अचानकश यराजानरथालागतीिदलीरथभरधावसटलाश यानरथ वरनकाहाकारला याचा िवचार करणा या कणाला याच उ र गवसल या यासमोरयिधि ठराचारथयतहोताश यान यारथासमोरआपलारथथाबवलायिधि ठरा यासवणमय वजावर नद-उपनदनावाच दोन मदगलावलल िदसतहोत यिधि ठराकडबोटदाखवीतश य हणाला

lsquoकणाहाबघपरथमपाडव य ठक तयrsquo

कणा यामखावरि मतउमटलतोपरथमपाडव य ठक तयमगमीकोणकणश याला हणालाlsquoश यराजरथवळवामलाया याशीय करायचनाहीमलाफ तअजनहवाrsquolsquoराधयायायिधि ठरालापाहनrsquoपणश याला पढ बोलायलाअवसर िमळाला नाही एक बाण घ गावतआला

आिण जथकणाचाहात रथा याकडवर िवसावलाहोता यापासनथोडया अतरावरतनबसलाकणान सतापानपािहल यिधि ठरपर यचला दसराबाणजोडीतहोता

कणाचीनजरवळताचतोउ चरवान हणालाlsquoसतपतराकणामीतलाचपाहतहोतोआजतझावधक नतझीय िपपासामी

न टकरीनय ालातयारहोrsquoयिधि ठरा याशरवषावालाकणसहजपणउ र दतहोताबराच वळदो हीवीर

एकमकानापराभतकर यासाठीझजलशवटीकणानयिधि ठराचधन यतोडल याचर कमारलसारथीमारलाआिण

यिधि ठराचारथउद व तकलाया कणपराकरमान यालला यिधि ठर नजीक आल या दस या रथा या

आशरयानपळनजाऊलागललापाहताचकण वरनधावतजाऊन यारथावरचढलायिधि ठरा याखा ावरहातठवीततो हणाला

lsquoयिधि ठरा िनि चतमनानपरतजाही य भमीआह तपटाइतकीतीसोपीनाहीरण ह तझ तरन हपरतया य भमीवरपाऊलटाकनकोसटाकलसतरीमा यासमोरयऊनकोसrsquo

कणसमाधानानरथातनउतरलाआिणपरतआप यारथावरचढलाकणपराकरमानचिकतझाल याश यानिवचारलlsquoकणाअर यायिधि ठरालासोडलसतचबरकलसत यालासोडशीलअस

वाटलन हतrsquolsquoश यराज मी कावळा नाही राजहसआहअस मला वाट लागलय श यराज

अजनाचारथगाठद यारथालािभड यासाठीमाझाजीवउतावीळझालायrsquo

म या उलटलीतरीरणागणतसचचालहोतकणपराकरमानपाडवसनाअि थरबनली होती य ाचा िनणयलागत न हताअस य वीरा या िवखरल या परतातलय ाचा धमळाचालहोतारथा याआिणबाणा याआवाजानीकानबिधरहोतहोतह ी यापायानीभमीकपपावतहोतीकिप वजािकतअजनरथशोधीतअसताकणाचारथथबकलाम या टळतआलीहोतीगदािच धारण कललाभीमाचा रथसमोरयतानािदसलातपाहताचकणश यराजाला हणाला

श यराजभीमचालनयतोयआपलारथबगलदऊनबाजलाकाढाrsquolsquoभीमापढिनभावलागणारनाही हणनrsquoयाचनावकशाला घतोसभीमा यादशनानएवढगभगळीत हायलाहोततर

अजनाचनावघतोसकशालाrsquo

lsquoश यराजत णभरगहीतधरापण याचबरोबरआपणमाझसार यकरीतआहाहकपाक निवस नकारथबाजला याrsquo

श यान रथ वळवला कणाचा रथ वळत आह ह पाहताच भीमान आप यासार यालासावधकलभीमा यारथालागतीलाभलीआिणभीमरथकणा या

lsquoकणािभऊनपळनजातहोतासअरकौरवाचासनापतीनातrsquoकणानतशाि थतीतएक वाससोडलाकणभीमालापाहतहोतायाचबाह फरणपावतआहतवीरशरीन या या चह यावरच तजशतपटीनी

वाढलआहअसातोशि तशालीभीम पाहनकणाच नतर त तझाल याचकवचिधरान डागळल होत नतरआरत बनल होत दाट वनातनमतगजराज व शाखा

मोडीतबाहरयावातसातोरणागणावरभासतहोतादरौपदीव तरहरणा या वळी परित ाब हाणारा हाच एक पाडव दरपदा या

शीलर णाथयानचकीचकाचावधकलाभीमाचदशन हणजसा ातप षाथाचदशनअसकणालावाटल

कानाजवळन घ गावत गल या बाणानकण भानावरआला यान पाहल भीमशरवषावकरीतहोताकणानआप याबाणानाहातघातलाभीम-कणपराणपणानलढलागल जण रणभमीवर सा ात अगरी आिण सयच परगटल होत कणपरितकारापरतच बळ वापरीत होता पण भीम पराणपणान लढत होता भीमा याआघातानीकणथकतहोताभीमालाकसाआवरघालावा हचकणालाकळतन हतकणाथकतआह ह यानी यऊनभीमअिधकउ साहभिरतहोऊनलढतहोताएकउगरबाणासणसणतआलाआिणकणा याखा ात तला यावदननकासावासहाऊनकणानरथा याह तक ाचाआधारघतलाश यिचतातरहोऊन हणाला

lsquoकणारथमाघारीनऊrsquoआप याडा याहातान तललाबाणाकाढतकण हणालाlsquoनकोसा याचइ छासफलहोतातअसनाहीयाभीमा याचहातन तहोणार

असलतरहोऊदrsquoकणान आपल धन य उचलल आिण परत य ाला स वात कली याच वळी

म याहीटळलागललाहोती lsquoमामालाआवरघाल यासाठीकणआप यापर यचलाहातलावीतअसतानाच या याकानावरहाकआली

lsquoिमतराअगराजrsquoय ा याकोलाहलातनउठललीतीआतहाकऐकनकणानमागवळनपािहल

दरव नचकरधरहातउचावनयतहोताचालतानाअडखळतहोताआपलारथसोडनपायीयणाराचकरधरिदसताचकणश याला हणाला

lsquoश यराजरथवळवाrsquolsquoहौसिफटलीrdquolsquoश यराजतमाझासारथीआहसमीसनापतीआहमकाटयानरथवळवाrsquoकणाच तउगर पपाहनश यान रथवळवला रथवळललापाहताचभीमान

आवाजटाकलाlsquo याडारणातनपळनजातोसrsquoउदिव नपणहसनकणानउ रिदल

lsquoआप यासार यापराकरमयो यासमोरकोणिटकलrsquoभीमकाय हणालातकणालाऐकआलनाहीरथवळलाहोताचकरधर जवळ यताच कणान रथ थाबवला रथाखाली उडी टाकन तो धावत

चकरधराकड गलाचकरधरा या चह यावर वदनापरगटलीहोती या याजवळजातकणानिवचारल

lsquoिमतराrsquolsquoअगराजदःशासनाचावधझालाrsquolsquoकणीकलाrsquolsquo या याशी य करीत होतासतोचभीम दःशासनाचा वधक नचतोआला

होताrsquolsquoतसाग यासाठीचआलासअनतझारथकठयrsquolsquoआहितकडिमतरादशासनाचावधिविचतरपणझालाrsquolsquoबोलrsquolsquoदःशासनभीमा यागदापरहारान रणागणावरपडलाअसताभीम या याजवळ

गलाअ यतिवकलअव थतपडल यादःशासनालाlsquoदरौपदी याव तरालाकोण याहातान पश कलासrsquo हणन िवचारल यापर नानसावधझाल या दशासनानतशाि थतीतहीआपलाउजवाहातउचावलाअन हणाला

ldquoहाचतोहातभीमाहाचतोहातकी याहातानमीसहसरगा चदानकलयहाचतो हातकी यानखड़गच पलल रमणी या व थळाना पशलयाच हातानया सनीचकसमीत हासवादखतओढलनाहीभीमायाहातानीकधीहीपरघर याउि छ टानीिल तझाललीपातरिवसळलीनाहीतहाचतोिवजयीहातrsquo

lsquoदःशासना या उ रान अिधकच करोिध ट झाल या भीमान दःशासना याछातीवरपाय दऊनतो उचावललाहातआप याबळानउखडनकाढलाअनछातीवरबसनआप यानखानी दशासनाचव थळ िवदा नसववीरादखतभीम याचर तयालाrsquo

कणा याअगावरशहारआलlsquoिमतराजातो मीrsquo हणत चकरधरान पाठ िफरवलीअन कणाच नतर उ या

जागी िव फारल गल-चकरधरा यापाठीतउभी क हाड तलीहोतीचकरधरानचारपावल टाकलीआिण तो पालथा पडलाकणधावलाचकरधरालाआप या हातानीसावरीततोओरडला

lsquoिमतराहापाठीतवारकणीकलाrsquoचकरधरानडोळउघडल या याचह यावरहसउमटलlsquoदःशासनाला वीरश या दत होतो या यावर शला झाकीत असता कणीतरी

मागनहावारकलाकणाहरणागणखरनाहीइथधमालानीतीलाअवसरनाहीइथधमाचीव गनाचालतकतीअधमाचीचअसतभी मदरोणसा याचीकथातीचयारणभमीततलायशनाहीिमतरासावधराहाजपमीजातोrsquo

बोलता-बोलता चकरधराचा मान कणा या माडीव न कलडली कणाला वसघणस ाजडवाटतहोतडो यातभरल याअश मळचकरधरिदसतन हताकणानडोळ पसल तो सावकाश उठला चकरधराकड पाहत यानआप य कमरचाशाला

काढलातोचकरधरावरझाकनकणआप यारथाकडआलारथावरचढततो हणालाlsquoश यराजयारणभमीपासनरथदर यािनदानया णीतरीमलायारणभमीकड

पाहवणारनाहीश यानकणाचारथसरळिशिबराकडनला

५२

कणाचारथरणभमीतनिशिबराकडगलाहकळताचदयोधनिशिबराकडआलाकणमचकावरिवसावलाहोतािशर तराणबाजलाठवलहोतमचकावरम तकठवनडोळिमटनकणबसलाहोतािशिबरातपरवशकरताचदयोधन हणाला

lsquoिमतरातघायाळहोऊनआलासअसकळल हणनमीआलोrsquolsquoनाहीयवराजमीठीकआहथोडाथकलोयएवढचrsquoकणा यादडावर याघावाकडपाहतदयोधन हणालाlsquoिनदानलपणतरीक न यायचहोतसrsquolsquoसारचघावलपणानबरहोतनसतातयवराजकाहीघावआय या याअखरपयत

तसचराहतातrsquolsquoअगराजकालनकलत याहातीसापडलाहोताrsquolsquoहोrsquolsquoअन यालासोडनिदलसrsquolsquoहोrsquolsquoआजयिधि ठरत याहातीिमळालाहोता हणrsquolsquoहोrsquolsquo यालाहीसोडनिदलसrsquolsquoहोrsquolsquoभीमानतझापराभवकलाrsquolsquoहोrsquoदयोधनाचासतापपरगटझालाlsquoहोकायकणाशत हातीसापडतोअनत यालासोडनदतोसrsquolsquo यानामा नकाय थाबणारहोतrsquolsquoमा ननाही िजवतपकडनrsquo दयोधन हणाला lsquoकणादरोणाचायानामीएकच

िवनती कलीहोतीमला यिधि ठरहवाहोता जआचायानाजमलनाही तत कलहोतसमलायिधि ठरहवाहोताहमाहीतअसनहीत यालासोडनिदलसrsquo

lsquoतोत याहातीिमळालाअसतातरय कससपलअसतrsquoकणानिवचारलlsquoिनि चत सपलअसतrsquo दयोधन हणाला lsquoकणाया रणातयशनाही हमला

प टिदसलागलयतोयिधि ठरसापडलाअसतातरमी यालापरत ताचआ ानिदलअसत या तलपटानतमा यकलअसत तातलािवजयआमचाहोतापाडवपरतवनवासालागलअसतrsquo

दयोधनाचतभाषणऐकनकणालाहसआवरलनाहीदयोधनानरागानिवचारलlsquoकाखोटवाटतशकनी यासाहा यानrsquolsquoयवराजrsquoकणथक याआवाजात हणालाlsquoएका ताचाकवढाभयानकपिरणाम

झाला त पाहतअसता दस या ताच व न बाळगता पाडव वनवास भोगायलाजातीलआिणबारावषानीपरतहचरणउभराहीलपणतझजायलाएकमाणसतरीराहीलकाrsquo

lsquo याचीमलापवानाहीप वीतलावर यावळीदोनचजीवअसलतरीचालतीलएकमीआिणदसरायिधि ठर यासाठीप वीनाशउभार याचीमाझीतयारीआहrsquo

lsquoयवराज त हाला या य ातन हव तरी कायrsquo क चा सनापती ह िवचारतोअगराजमलािवजयहवािनखळिवजयहवाrsquoदयोधनानउसतघतलीlsquoपणतोिवजयतम याहातनिमळलअसवाटतनाहीrsquo

lsquoयवराजमा यािन ठवरतमचाभरवसानसलतरहसनापितपदत हीदस यालाामी यातअपमानमानणारनाहीrsquo

lsquoिमतराrsquolsquoमी रागान हणतनाही यवराजमी िपतामहासारखा ितरयथोडाचआहकी

यान श तरस यास या हणताच अपमान मानावा बोलनचालन मी सतपतरतम यािवजयासाठीमीहवतसोशीनअखरपयतकणा याहीहाताखालीतम यासाठीलढनलढता-लढताम नजाईनrsquo

दयोधन याश दानीगिहवरलाकणालािमठीमारीततो हणालाlsquoअस बोल नकोस िमतरा िनदान त तरी बोल नकोस त यािवना आल पा

िवजयाप ा त यासह मीआनदान पराभव वीकारीन तला वगळन मला काण याचिवजयाचमोलनाहीrsquo

कणा यािमठातनबाजलाहोतदयोधनवळलाजाता-जाता हणालाlsquoतिवशरातीघमीरणभमीवरजातोrsquoदयोधनगलाकणानआपलािकराटउचललाशा यालातो हणालाlsquoश यराजचलाrsquolsquoराधयाहवीतरिवशरातीघrsquolsquoआतािवशरातीलाथारानाहीरणभमीखरीजतीइतरतरलाभायचीहीनाहीrsquoकणश यरथा ढहोऊनचालल पाय ातसामीलइतलकणअजनरथशोधीत

होतापण या रणधमाळीतअजनरथ द टीसपडतन हतासयपि चमकड झकलाअसताकणरथालाएकरथयऊनिभडलाकणानपािहलतोअ व थामाआलाहोतातोउ चरवान हणाला

lsquoकणाउ रिदशलात यापतरालाअजनानगाठलयिदवसभर कण याचा शोध घत होता तो अजन उ रला वषसनाला िभडला

होताअ ािपसया तालाबराचअवधीहोताकणानअजनाचा रथगाठ याचाआ ाश यालाकली

श यराजानत परतनरथवळवलाकणाचा रथ भर वगान दौड़त होता रणागणाव न गडगडाट करीत वायवगान

यणारारथपाहन य ाम य गतललवीर णभर य िवस नभावचिकत मदरन यारथालावाटक नदऊनआपलपराणर णकरीतहोतकणाचीद टीय तराव निफरतहोतीअजनरथाचाकिप वजिदसलागला

अजनानआप यार कदळासहवषसनालावढलहोतवषसनाननकताचपराभव

कलाहोता या य ातजखमीघायाळझालला वषसनजखमाची ि तीनबाळगताआवशान अजनाबरोबर लढत होता कण तथ पोहोचला त हा वषसन आप याभा यातलाबाणखचीतहोतावषसनाचल णभरिप याकडगल या याचह यावरि मतउमटल वषसनआप यापर यचलाबाणाजोडीतअसतानाचआकणपर यचाखचल याअजनाचश दकणा याकानावरआल

lsquoराधया यो य वळी आलास मी उपि थत नसता त ही सहा वीरानी माझाअिभम यमारलाआजमी त या पतराचावधकरतोबघसाम यअसलतरवाचवयालाrsquo

याश दाबरोबरचतोअघोरीबाणअजना याधन यातन सटलाहोताकणा यािवचाराला अवधी िमळ याआधीच या बाणान आपल ल य अचक िटपल होतबाणा याझोताबरोबरचपराज ताच फल िगर या घतभमीवरउतरावतसा सकमारवषसनरथाखालीढासळला

कणा या जीवाचा थरकाप झाला कणान रथाखाली उडी घतली तो धावतपतराजवळगलावषसनानजगाचाक हाचिनरोपघतलाहोता या यानाजककठातनआरपारगल याबाणा यापा याव नर ताचथबधरतीवरपडतहोतर णाथधावनआल या िप याला पाहन चह यावरच उमटलल हा य तसच होत या बाणानवषसना या ग यातला मो याचा सर छदला होता मोती ओघळल होत कणभानिवरिहतहोऊन तपाहतहोताएकाजाितवत तज वीमो याला वजपडलहोतआताकोण याहीपरय नानतलहानहोणारन हत

कणान किपत बोटानी वषसनाच उघड डोळ िमटल आता वषसन झोपीग यासारखा भासत होता कठ यातरी व नात तो गरफटला होता यािचरिवशरातीतन यालाजागकरणपापहोत

कणा यामागपावलाचाआवाजयतहोतापणकणानमागवळनपािहलनाहीपटतीलाखजळतओघळवीतसश दकानावरआल

lsquoपतरिवयोगाचदःखएवढवाटतअिभम य यावळीम याकोणयातनाझा याअसतीलहआजतलाकळलमा याकोव यामलाचािनघणवधकर याआधीिववकसचलाअसतातरआज त यावरहीपाळीआलीनसतीआजमी पतरवधाचासडउगवनकताथझालोयrsquo

वषसना या म यनडो यातगोळाझाललअश याश दा यादाहात कठ याकठआटनगल यानसतापानवळनपािहल याआर तिवशालनतरातपर विलतझाललीआगअजनालाजाणवलीकणान क णाकड पािहल क ण रथातअधोवदनबसन होता तशा पिरि थतीतही कणा या चह यावर कट हा य परगटल उ याधन यालाउजवाहात िवसावनपराकरमा याअहकारानउ या रािहल याअजनालाकण हणाला

lsquoअजनाकताथतनाहीसआजकताथमीझालोआजमा यामलाचावधक नतसडउगवलानाहीसउलटमलाउपकारब कलयस याब लतझामीऋणीआहबालवयाच कौतक घरी करायच- रणागणावर पाठव याआधी रणागण बालवयाचाता याचावाध याचाकधीचिवचारकरीतनाहीतफ तशत हातचखडगजाणतमा यामलाचकोवळवयल ातघऊनत यालासोडनिदलअसतसतरयाकणाला

या प वीतलावर उभ राहायलाजागा िमळाली नसती मा या मलाला वगाच ारकधीहीउघडलनसतमीआजतझाउपकतआहrsquo

अजना याचह यावरउमटललाआ चयभावपाहनकणउदासपणहसलाlsquoजा अजना मी काय हणतो त तला समजायच नाही त त तझ सार य

करणा याक णालािवचारतोतलानीटसमजावनदईलrsquoवषसनाकडद टीवळवीतकणअजनाला हणालाlsquoजाअजनाजाउ ा िनणायकय होईलतोवरउसत घआजखपपराकरम

कला सजाrsquoवषसनावरचीआपली द टी ढळ न दता कणान याचा शला अलगद काढला

वषसनाचपडललधन य या यानजाक ठवल मलावर शलाझाकातअसताकणाचहातथाबलथरथर याहातानकणानवषसना याम तकाव नहातिफरिवलाक टानमनआवरात याणपतराचअखरचदशनघतलआिणशलाझाकलासाकळललअशिनपटलरथाकडजातअसतावषसनाचपडललिशरसराणिदसलतिशरसराणउचलनघऊनकणरथा ढझालाक टान हणाला

lsquoिशिबरrsquoसयिबबअ ताचलालागलहोति ितजावरअनकरगाचीदी तीरगाळतहोतीरणागणावरय सप या यानौबतीझडतहो यािशिबरावरजाताच श यराज रथातन उतरला कणा या सार यान रथाचा ताबा

घतलाकणकाहीनबालताडा याहातानिशर तराणछातीशीकवटाळनउजवाहातरथा याहि तक वर ठवनरथातउभाहोताश यराजालाराहवलनाहीशाकरमगरअव थत उ या असल या कणा या उज या हातावर श यान हात ठवला कणानश याकडश यराजगाहवर याआवाजात हणाला

lsquoराधयामाणसानएवढसोसनयrsquolsquoश यराजकाहीमाणासपरिनदसाठीचज मालाआललाअसताततशाचकाही

नसतसोस यासाठीचज मललीअसतातमा यादवीतवढचआहतवढचसारथीऽऽrsquo

श याचाहातमागआलारथकणिनवासाकडजातहोताकणरथामागन वजहीनधावणा यारथाकडकणाचल न हत

५३

स याछायतनकणाचा रथ िनवासाकडजातहोताकणाचल कठचन हतआप यादःखालाआवरघाल याचापरय नकरीततोरथातउभाहोता

अचानकरथथाबलाकणानिवचारलlsquoरथकाथाबलाrsquoमागपाहतसारथी हणालाlsquoमागनरथयतोयrsquoकणानमागपािहलपाठीमाग वषसनाचा रथ होता यामागन ितसरा रथ यताना िदसत होता

वषसना या रथालाबगल दऊनतो रथ पढआला दयोधनाचा रथओळखताचकणरथाखाली उतरला दयोधन रथातन उतरलला पाहताचकणा यामनाच बाध फटलकणाचएवढिवकल पदयोधनानक हाहीपािहलन हत यानकणालाजवळघतलभर याआवाजातदयोधन हणाला

lsquoकणा िशिबरावर यताच तकळलतोवरत िशिबरसोडलहोतसराहवलनाहीहणनधावतआलो याअजनालापरायि चतज रभोगावलागलrsquo

दयोधनिमठीतनदरहोतकण हणालाlsquoयवराजमा यामनातसडनाही म यटळतो कणालाज माबरोबरच याची

गाठमारललीअसतवषसनानकताथम यिमळवलाआहयो याला याप ाशर ठमरण नाही यवराज वषसन गला याच दःख मला नाही पण याचबरोबर मा याजीवनाचाम यझाला याचदःखआहrsquo

lsquoतझाम यrsquolsquoहोयवराजमलहीआपलावारसा या या पानआपलजीवनपढजातअसत

आपलजीवन सपल तरीआप या पाठीमागहीआपलजीवनअखडचालणारआहयाचीजाणीवम यचअि त विवसरायलालावतवषसना याम यनतोजीवनपरवाहखिडतझालायाचीवदनामोठीआहएकवळमीगलोअसतोतरीचाललअसतपणतोराहायलाहवाहोताrsquo

अधारदाटबनतहोताकणदयोधनाला हणालाlsquoयवराज रातर होतआहआपण िशिबरावर चला यवराजानी रातरीअपरातरी

य भमीवरवाव नयrsquolsquoमीतलापोहोचवायलायईनrsquolsquoनको वषालीसमोरमीएकटाजाणच इ ट उ ा िनणायक य होईल िमतरा

उ ाहभयानकय सपनजाईलrsquolsquoखरrsquolsquoहोउ ासपायलाचहवrsquo

दयोधनानकणाचा िनरोप घतलाकणआप या रथातन िनवासाकडजात होताया याडो यासमोरवषालीिदसतहोतीतीवातासागायलाघरीजा याप ाहारथघऊनअसचकठतरीदरिनघनजावअसकणालावाटतहोत

रथथाबलाकणानपािहल िनवासा यापरवश ारा यावर यापायरीवर वषालीउभीहोतीकण रथाखालीउतरला वषालीकडपाहावयाचाधीर यालाहोतन हतावषालीकणाकडपाहतहोतीपाय याचढत यणा याकणाकडपाहतअसता या याकमरला शला नाही ह वषाली या यानी आल कणरथामागन आलला वजहीनमोकळा रथआिण अधोवदन पाय या चढणारा कण पाहन वषाली या मनाचा धीरसटलाक टानती हणाली

lsquoनाथऽऽrsquoकणानएकदमवरपािहल वषालीचीअव थापाहनतोझरझरपाय याचढला

वषालीनिवचारलlsquoआपणआलातपणमाझावसकठायrsquoवषाली याअि थरभयशिकतद टीलापाहणपणकठीणहोतबळएकवटनकण

हणालाlsquoआपलावषसनआजअमरझालारणागणातअजना याहातन यालावीरगती

िमळालीवषाली या यातरपराकरमालाजोडनाहीrsquoडो यातभरललअश साडतअसताथरथरणा याओठानीतीउदगारलीlsquoकसलापराकरमिजवतराहनपराकरमिस होतनाहीकाrsquoकणानवषालीलाकवटाळलवषालीअश ढाळीतहोतीआप यानतरातगोळा

झाललअश आवरीतकण हणालाlsquoवस रडनकोस यातआनदवाटावाअसमरणआप या वषसनान िजकलय

पराकरम दाखवनही िजवत राहता यत पण यान आय या या अखरीला वीरगतीिमळलअससागतायतनाहीवीरगतीिमळणदलभअसतवषसनासाठीदबळअशढाळनकोसआजवर याय ातकमीकािज हाळहरवलरणभमीचाप टमाडलाआहलागणा या िवलबाबरोबरअिधकमोहरीखच पडणारआहत वाढ या रणागणाबरोबरदखसोस याचबळहीवाढायलाहवrsquo

lsquoनाथऽऽrsquoवषालीपढबोलशकलीनाहीlsquoसावधहो वषालीशोकआवरया रणागणावरचीमोहरीआजजरी वगवगळी

उधळली गली तरी या िवधा या या एकाच सदकीतील ती सोबतीआहत कणासठाऊककदािचतयाच वळी वगातअिभम यआिण वषसनस गट ाचा पटमाडनबसलअसतीलrsquo

कणान वषालीला सावरल आप या हाताचा आधार दऊन कण वषालीसहश यागहात आला वषसन गला यावर वषालीचा िव वास बसत न हता दोनचिदवसापवी याच वषसनानआप यापराकरमाचीकथासािगतलीहोतीतीसागतानाया याचह यावरिवलसणाराअिभमानकवलमोहकहोताहोतानराहवनवषालीनिवचारल

lsquoपणहझालकसrsquolsquoमीरणागणावरदस याबाजलागतलोहोतोआप यावषसनाननकलाचापराभव

कला आिण याच वळी अजन सामोरा आला अजना या पाला आपला वषसनथोडाहीघाबरलानाही याचबलानतोय करीतहोताअजनानवषसनालावढ याचकळताचमीितकडधावलोपणफार वळझालाहोतामा याडो यादखतअजनाचासटललाबाणमीपाहला रणभमावर िचरािनदरा घणा याआप या वषसनाजवळमीगलो या या पातकोणताच बदल पडला न हता मलाआलल पाहन चह यावरउमलललि मततसच या याओठावरिवलसतहोत

lsquoकाहीबोललानाहीrsquoगदम या वरातवषालीनिवचारलनकाराथीमानहलवीतकणा हणालाlsquoनाही तवढी उसत याला िमळाली नाही अजनाच शरसधान अचक असत

लशिवरिहतअसतजाणा याची लशापासनसटकाहोतपणमागराहणारनस यावषसनाचदःखघऊनमीआलोनाहीrsquo

वषालीनवरपािहलकणाचनतरभ नआलहोतlsquoवसयासोस याचामलाउबगआलाआहमा यामनाला वदनाहोतनाहीत

असकातलावाटतआजएकटयामलाचचदखघऊनआलोनाहीlsquoभावोजीऽऽrsquolsquoहो वसआज माझा किटबध हरवला या या पाठीत कणीतरी उभी क हाड

घातलीतशाि थतीतमलाशोधीततोआलावसहसतमखानअतीव दखस ाकससहनकराव ह यानचमला िशकवल वषसन गला या वळीअजना या क याचासतापआलानाहीअिभम य यावळी यानकोणतदःखभोगलअसल याचीतीवरक पनामला या वळीआलीदा याकणा याजीवनातलएकसवातमोठ दण िदलगलअसच या णी मला वाटल वसआताअश ना थारा नाही मीअजनालािनणायकय ाचउ ाचआ ानिदलयउ ाएककणतरीराहीलिकवाअजनउ ाचासया तकणीतरीएकचपाहीलदसरासा ातसया यातजातिमसळनजाईलrsquo

याशवट यावा यान वषालीच नतरकोरडबनलभीतीनकणालातीअिधकचिबलगली

lsquoअसबोलनयआपणिवजयी हाल याअजनाचापराभवत हीसहजकरालrsquolsquoतीमाझीयो यताअसलहीपण वषाली नस यायो या याकौश यावर य

िजकल जात नाही सार याला तवढच बळ असाव लागत दब यानाही वजरबळिमळवन दणारासारथीतो क ण कठअनआप या िनदनसयालाहीझाकळपाहणाराश यकठवषालीमीउ ानसलोतरीचाललमा यामागमलाजाणनघणारकणीभटलअसवाटतनाहीमलासपणसमजनघणारीतततरीमागराहशील याचाआनदमलाआहrsquo

lsquoनाहीऽनाथजग यालाअथराहायचानाहीrsquolsquoवसऽऽrsquoकणान वषालीलाएकदमकवटाळल ितचा चहरा उचावन या नतराच

अश आप याओठानीिटपीतकण हणालावसिनदानमा यासाठीएककरतवढवचनदमलाlsquoकसलवचनrsquolsquoमीउ ापरतलोनाहीतरतरमागराहील यालािनदानशापदऊनाकोस

तसोस याचबळ यालाराहणारनाही यापासन यालावाचवणक णालाहीजमायचनाहीrsquo

रातरी वषाली कणा या िमठीत झोपी गली होती झोपतस ा वषालीच हदकउमटतहोतित यािमठीचीतीवरताकणालाजाणवतहोतीकणाचनतरसताडउघड़होत

५४

प हाट या वळीकण एकटाच परासादसौधावर उभा होता वातावरणात नीरवशाततानादतहोतीआकाशातीलन तरपहाट याचाहलीन िन परभहोतहोतीतीशातता िनरखीत कण उभा होता तशा थड वळीही म तकीच िशर तराणछातीवररौ यकवचयामळतोगारवाजाणवतन हताकाहीवळानिनणायकय ाचािदवसचालहोणारहोता

नणायक य क हाआण कठघडणार य ाचा शवटठरललाहोतापणतोकसाहोणारपणआतातअ धकलाबणीवरजाऊनयआताअ धकसोस याचबळरा हलनाही जत यालवकरतघडलतवढबरश पध यावळ अजनाला दललआ ानया अपमानातन उ वलली ई या अजनवधाच अखड चतन करीत जीवन वाढलकवचकडल दान करताना त भगल अस वाटल नाही उलट या वळ आ मबलाचस ा कारझाला य धनाला य अटळअस याचीजाणीवमीचक न दलीअजनानक णाचस यप कर याचकळलत हाही त ापत तखडपडलअसवाटलनाहीपणक णानज मरह यसा गतलआणव ाघातझालातआधीचकळलअसततरक णालामाहीतहोततर यानआधीकासा गतलनाहीभी म- व राना तमाहीत होत यो य वळ हा वनाश टाळ याच या या हाती होत मीकोण कणाचा कठनआलो कठजाणारया ानीजीवनभरउ छादमाडला याानी उ र मळताच शातता लाभ याऐवजी भयानक अशातता पदरात यावी

आ मशोध हणजचकाजीवनाचाअतआहनाहीतर क णानज मरह यसागताचतीअखडधगधगत रा हललीसडाचीआग वझलीनसतीयशचीआका ा जथ या तथवरलीनसतीउदडक त या पालातड गलनसत रा हलीफ पराजयाचीजाणीवअटळपरा माचीदवानअसलाजीवघणाखळखळायलानकोहोतखळमीमाडलानाहीदवानचमाडलाएवढाभयानकखळअ य दसणकठ णएकाचमात या उदरी ज मलल जीव पण याची ज मतच ताटातट झाली एकमका यामभावात यानीवाढाव तभाऊएकमकाशी वरभावानपाहतवाढल दवालाहा खळअपरावाटला हणनक काय याभावा याहाती ाणघातकश ा दऊनरणागणावरएकमका या समोर उभ कर यातआल अनआता शवट ठरललादवान तरी सयमपळायलाउभकर यातआलअनआताशवटठरललादवानतरीसयमपाळायलाहवाहोता

कणाचल आकाशत यान तराव न िफरतहोतआिणअचानकएक तज वीतारावगानखालीयतानािदसला

कणा याओठावरएकि मतउमटल

ल ता यातीलएकताराढळला हणनतारागणथोडचमोकळपडणार यातउणीवथोडीच राहणारआकाशातजडवल या ता यानास ा एक ना एक दवस नखळावलागत यानीकोणतपाप-प यकलश तजअसाअ नशातकाहोतोसदवमयादापाळणा यासम ाला गगाजलाचीचवकानसावीअचलपवताना भकपकाजाणवावायानीकोणतीपापकलीहपाप-प यआहतरीकायअपमानाचासड नमळजीवनाचीइ छापराभवाच ःखहचकापापकणीतरीआपलअसावकणालातरीआपलमनोगतकळावकणा यातरीमाय याहातानीडो यात याअ नीजग याचबळलाभावअसवाटलतरतोका वाथपरमाथालास ा वाथाचबळअसावलागतमानव पाला कधीच म पण जगता यत नाही अवयवानी जवढ शरीर ब असततवढचमनहीन ाना दसललस दयमनालामोहवतहातालाझालला नहमय पशलवीणासारखामना यागाभा यातझकारत राहतो दानासाठ पढ कल याहाताबरोबरचसकट नवारण क याचा आनद उ वतो दान तरी कठ एकागी असत दल याम मासाठ याजीवनातऐ यलाभलस ाहातीआलीसतप ा याहातीआ धप यआल पण याच वळ उभ जीवन या मात गतन गल जीवनाची ब तावाढ व यासाठ चकादात वाचाउपयोगमग याचमनातस दयाचीअ भलाषादात वाचाअहकार नहमयअखडदा यआलतरआ यकसलतषातअसणहप यत तहोणहपापज रकाहीतरीग लतआह

दपणासमोरउभराहनरणवषधारणकरीतअसता वतः या पाकडपाह याचाधीरकणालाझालानाहीडो यासमोरयतहोतावषसन

रणागणावर चर न ाघणारागाढझोपीगललाज पहाताखा ावरखळतमोठझालत पतसचहोतअनक वळा न ाधीनझालला वषसनतसाच दसतहोता पहोततचप र चतशरीरमग गल तकाय त चत य याचीकधीचजाणीवझालीनाहीतीओळखकधीघडणार होतीका हजाण हणज कठजाण हकळलअसततरयाम यचीभीतीवाटलीनसती पा यामोहातमाणसएवढाब झालानसता चत यानकललाजड वाचा याग हणचकाम यमगया पाचामोहकशासाठ प त तरी नहमीच कठ सहन होत अ पण नजरन पाहणा या बालकाकड कठ

पाहवतराधाई यामोक याकपाळाकडकठपाहताआल ीअसनस ामाणसालाफारथोडपाहतायतपाह याचामोहटाळण हणजचजगणजगण याचा वचारआताफारकाळकरावालागणारनाही

कणाचल पवि ितजाकडगलधसर परकाशक उमटली होती अधार परकाशात िमसळत होता मोराचाआत

आवाजकानावरयतहोताकणवळलामागउ याअस यावषालीलापाहनतोभानावरआलाlsquoवषालीक हाआलीसrsquo

lsquoबराच वळझालाआपणकस यातरी िवचारातहोताआप यालाहाकमारावीअसवाटलनाहीrsquo

lsquoरणागणावरजाणारावीर दसराकसला िवचारकरणार रणागणावरसमोर यणाराशत कोणअसलकोण याऋणानबधानतीगाठपडतहअगातशत ब लवाटतमग याचाऋणानबधमाहीतआह याशत शीय करायालाजातानाकवढामनाचाग धळवाढतअसलrsquo

lsquoकसलाऋणानबधrsquoगडबडीनकण हणालाlsquoमाणसकीचा दसराकसला वषाली य ात या या वळी क णसमोरआला

त हा चपानगरीतला क णभटीचा िदवसआठवतअस तोशत प ाचा सारथीअसकधीचवाटलनाहीrsquo

वषालीकाहीचबोललीनाहीितनहातावरचाशलाउचललाकणानतपाहताचआपलहातउचावलपणवषालीननहमीपरमाणकमरलाशला

बाधलानाहीतोशलाितनकणा याहातातिदलाआ चयानकणानिवचारलlsquoआजशलाहातीिदलाrsquolsquoतबळआतारािहलनाहीrsquoवषालीलाहदकाफटलाकण पढ इतला यान वषालीला जवळ घतल आप या भावना आवरीत तो

हणालाlsquoवषाली या कणा या जीवनात राधाई या हातची मायाआिण तझा सहवास

सोडलातरफारथोडसखाच णलाभलत या पा या ारामाझसखअवतारनलअसवाटतआजरणागणावरजातअसताजीवनातीलकठलीचइ छाअपरीरािहलीआहअसवाटतनाहीवषालीतअश आवररणागणावरजाणा यापती याबाहनािनधणबबाचीआव यकताअसतअनकपलाितथअवसरनसतोमीजातोrsquo

कणा याशवट यावा यानतीभयभीतझालीlsquoरणागणावरजातानानहमीlsquoमीयतोrsquoअसआपण हणतामगआजचrsquolsquoचकनबोलनगलीअसनतखालीयऊनकोसक णानसािगतलतअगदीस य

आहिनरोपमदगतीनघऊनरीतोचटकनसपवावावषालीरणागणाव नपरतयणयातचजीवनाची कतक यताथोडीचअसत य भमीव नमाघारीआलोतरपराजयठरलरणभमीवरहरवलोगलोतरिवजयीझालोअसिनि चतपणसमज वषालीतइथचथाबतोबघप वीचाअधकारदरहोऊलागलाआहसा यािदशापरकाशमानहोतआहत याअधारा यानाहीसहो याबरोबरउगव यासयिकरणातसा यास टीलानव पलाभलचत यपरगटलगलाकाळोखानिदल यािवशरातीचभानकणालाहीउरणारनाहीवषालीहाचम कारबघततउभीराहाrsquo

५५

कणानपाठिफरवलीआिणतोजाऊलागलावषालीपाठमो याकणावडपाहतहोती ितचा वास गदमरलाहोताभानहरपतहोत वषालीच नतरभीतीन िव फारलगलआिणतीिकचाखली

lsquoनाथSrsquoयाहाकबरोबरकणाचपायउ याजागीिथजलमनातअसनही यालापढपाऊल

टाकता आल नाही या हाक या साम यान कळसतरी बाहलीपरमाण तो वबलाझजावातीवारशरीराला िभडावतशी वषालीरणवषधारण कल याकणाला िभडलीहोतीकणाचहातित यापाठीव ननकलतिफरतहोतश यतवढयाकठोरतनकणानहाकमारली

lsquoवषालीrsquoवषालीनमानवरकलीआश नीभरललितचनतरअि थरबनलहोतएकपरचड

अनोळखीभीती याद टीततरळतहोतीसा याअगावरकापराखळतहोतािभज यागालावर िव फारल याrsquo कसा या बटा िचकटा या हो या ती घायाळ नजर श कथरथरणारओठ फरणपावणारीनािसकापाहनकतानमन िवरघळन गल वषालीचएवढिवकलघायाळ प यानकधीहीपािहलन हतकणानदो हीहातातितचाचहराघतलातगालकरवाळीतकण हणाला

lsquoिपरय वतःलासावरत यायादशनानमाझबळसरतआहयो या याहातीिनधणबळअसावलागतिदगतकीतीसाठीरणागणीजाणा यावीरालाअसलािनरोपसा कारीहोतनाहीतविरप नीआहसतलाहशोभतनाही

lsquoवषालीलावाचाफटलीतीकणालािबलगत हणालीनाहीनाथमलासोडनत हालाजातायणारनाहीतीकीतीमलामाहीतनाही

दात व मीजाणत नाही मला िदसतात त फ त पाय त हाला तमच शौय कीतीिमळवन दईल तमन दात च अजरामर राहील ससारात ज लाभल नाही तजीवनसाफ यत हालारणागणीलाभलपणमा यानिशबीकायrsquo

वषालीrsquoकणउदगारलाlsquoनाथत हीअसपयतमा याजीवनालाअथआहरणागणावरमाझभाऊमल

हरवली त दःखमीधीरानसोसलआता तबळ रािहलनाही वध यानतर तरी याजीवनालाअथराहतनाहीनाथआय यभरसा याचभलकलतकाहीअपराधनसतामलामा याजीवनाकउठव याचा त हालाअिधकारनाहीनाथमी त हालाजाऊदणारनाहीrsquo

वषाली या या याकळ बोलानी कणाच बळ सरल यानआवगान वषालीलािमठीत घतल णभर कणाचआर त नतर पाणावल पण णभरच दस याच णीिमठीतनदरहोततो हणाला

lsquoवषाली असल वडपण मी त यावडन अपि ल न हत तझी-माझी सोबत

अस याम यनतटणारीनाहीतीअखडराहीलवडउज याहातीशसरपलनम यचआ ान वीकारीतशत लािभडतअसतावीराचाडावाहातवमर याश याचाआधारशोधीतअसतो पती प नी हीका दोन प दोन िभ न पातकाया वाचामनानगतललाएकचआ माअसतो हणनतरप नीलाअधागी हणतातआजम यचभयनबाळगतामीरणागणीजातोय हणनचमीतलाआवडतोयतभयबाळगनमीघरीबसलोतरतलामा याकडपाहवणारहीनाहीखोटयाभीतानत याकलहोऊनकोसrsquo

lsquoनाथपणrsquolsquoकाहीबोलनकोसअसलीताटातटफारकालराहणारनाहीस तवनानीवढलली

हीक तराची प यभमीआहयाभमीवरअनकाचीतपसफलझालीआहतग दवपरशरामानीयाचभमीवर वमतपचकनावाचाजलाशयिनमाणकला वषालीहीचतीभमी की िजथ प रवा-उवशीची िवटालोनतरची भट घडली दीन जीवाची ताटातटकरणारीहीभमीनाहीआपलीताटातटकर याचबळिवधा यालाहीहोणारनाहीवसमलापोहोचवायलातखाली यऊनकोसतइथचसौधावरउभी राहादरजाईपयतमलातझदशनघडलआजवरमीतलाकधीआ ाकलीनाहीहीमाझीआ ासमजrsquo

कणानबोलनक हासपवलआिणतोक हा गला हही वषालीलासमजलनाहीकणाला परत हाक मार याच बळ वषालीला रािहल नाही कण गल या मोक यााराकड पाहत ती तशाच उभी रािहली रथा या आवाजान ितला सावध कल ती

सौधा याकाठावरधावलीकणरथभरधाववगानजातहोताकणानमागवळनपािहलपहाट यापरकाशातपि चमि ितजाकडवरिन तजचदरकडाउभीठाकावीतशी

सौधावरवषालीउभीहोती

५६

कणकौरविशिबरातआलाश यराजकणाचीचवाटपाहतहोताकणआपलतरथातनउतरलादयोधनालाभटनतोश याकडवळलाश यराजन यारथाकडपाहतहणाला

lsquoकणाबघ रथकसास ज कलायतोहा रथ तजानअिभमितरत कलाआहराधयाया रथाला जपलल शभरघोडजाितवतआहत िवजचा वगआिणचपलताया याखरातदडललीआहयारथालालावल यासवणदडावरतझाकमलिच ािकतसवणशखलाय त यशो वज मा या ा या सयतजापरमाण झळाळतो आह हसतपतरा रथपरी त त िनपणआहसअस मी ऐकतो तलादखील या सवणसप नरथातदोषकाढणकठीणआहकणातझारथस जझालाआहrsquo

कणानरथाकडपािहल या यामखावरवगळचि मतउमटलखरचरथिस झालाहोतािनयतीनचतोिस कलाहोताग कपनलाभल या

दोन उम ाजाितवतशापाचअ वजीवनरथालाजोडल होत दवचकरा या क याक हाचखचनघ यातआ याहो या यालापरम वरीअशमानल यानचएककणीकाढन घतलीहोतीतर दसरीज मदा याआईन िद यावचनाचा दबळाआसडहातीआलाहोताआताकोण या णी दवचकरफसतआिणकलडल या रथाखाली िकतीकाळफरफटतजावलागततवढचिश लकहोतबाकीसवरथिस इतलाहोता

lsquoअगराजrsquoशलतनहाकमारलीlsquoअrsquoकणाचा िवचार तटला यानशलतकड पािहल lsquoश यराजखरोखरच रथ

सरख िस झालाआह रणभमीची नौबत वाजतआहआता वळ नाही या रथाचचाप यपाहायलामीहीउतावीळआहश यराजरथा ढ हाrsquo

कण-दयोधन रथ य भमीवर पोहोचल कण रणभमीच अवलोकन करीत होताश य हणाला

lsquoसतपतरा तला वजय िमलावा हणन मी तझा रथ िस कला मा यासार यातहीकसलीचकमतरतापडणारनाहीपणएवढहोऊनही तला िवजय िमळलअसवाटतनाही याअजना यापढत यापराकरमालाजागानाहीrsquo

कणानसतापानशलतकडपािहलनराहवनतो हणालाlsquoश यराज त भाकीत सागायला तम यासारखा योित याची गरज नाही

रणागणाचीकडलीमीजाणतोअजनालािवजयिमळलहच याचउदिद टआहअसातोसारथीक णकठअनमा यापराजयाच व नपाहणारत हीकठrsquo

lsquoतझापराजयमाझाकायफायदाrsquolsquoश यराजमाझातजोभगकर यासाठीपाडवा यावतीनत हीसार यप करलत

हकामलामाहीतनाहीमी सनापतीबनताच तपाडव तला भटल हमलामाहीतआहrsquo

श याचहा यिवरल यानवळनकणाकडपािहल

lsquoश यराजमीक चासनापतीआहअस यागो टीसमजाबनघणफारसअवघडनाहीrsquo

lsquoअनतरीहीमाझसार य वीकारलसrsquoश यानिवचारलlsquoहोमा या द टीनतअनतम यातकाहीफरकनाहीश यराजत हीकळाचा

अहकारबाळगतािव वासधातअस याचरणअनपरिनदाहच याशर ठकळाचगणअसतीलतरतकलत हालालखलाभहोवोश यराजतमचाहतसफलहोणारनाहीकारणसयपतराचातजोभगहोतनसतोrsquo

कणान शातपण आपला शख उचलला आिण य ाला स वात झा याचसाग यासाठीतोशखतोडालालावला

सयिबबपरगटलहोतय ालास वातइघलीहोतीक तरावरभयकररणसगरामचालहोताकौरव-पाडवाकडचशकडोह ीघोड

वार हजारो रथ पारादळानी यापल या रणभमीत सचार करीत होत त रणागणखवळल यासागरासारखिदसतहोतम गजआिणरथाच वजमघासारखरणभमीवरिफरतहोतवीरानीधारणकललीिशरसतराणलाटासारखीरणसागरावरउसळतहोतीतळप या सयिकरणात खड़ग तोमर नाराच याची टोक द टी या क पयतिव तारल या य भमीवर चमकत होती रणभरी या आवाजाबरोबर उठणार ह ीचची कार रथा या गजनाखडगाचआवाज या या नादावर हलावणारा तो रणसागरअत भासतहोता

सयोदयापासन य कर यात गतललाकण यारणभमीतआप यारथावर ि थरउभाराहनवीरशरीनतटनपडणा याआप यास याकडपाहतहोतापाडवा याअनकवीराचा पराभवव नही याचमनशातझालन हत याचीग डद टीअजनासाठीरणागणाव निफरतहोतीय ाम यअगावरझाल याजखमाचीपवानकरतारणागणपाहत तो उभा होता रणाम य म पवतासार या उ या ठाकल या या कणा यामखावरिदसणारवगळतजपाहनश यराज हणाला

कणाआजत यापराकरमानशथकलीससाटवा यानपालापाचोळाउधळावातशीत यापराकरमानपाडवा यादलाचीअव थाझालीआह िधर नानघडललीहीभमी मला पर आल दा नदीची आठवण क न दत याम यो तरगणारी रथछतरजलौघात पोहणा या हसनावासारखी भासतात धारातीथी पडलल यो यातामजलाव नवाहणा यामहान व ासारखवाटतात तयो याच िवखरललहारबघया सहारकारीपरवाहावर तकमलासारख िदसतनाहीतकाही िवखरलली िशरोभषणजणयाजलावरचाफसचआहतहीभयकरनदीिनमाणकर याचसाहसफ त तझचआहहतझचकत वआहrsquo

शला ततीनकणसखावलानाहीlsquoश यराजहापराकरममलासमाधान दतनाहीमीकालअजनाला िनणायक

य ाचआ ान िदलआह य स झा यापासनमाझी द टी याचाकिप वजशोधतआहपणतो िदसतनाहीम या काळाचासमयजवळ यऊनहीअजनभटीचायोगिदसतनाहीश यराज त हीखरोखरचमा यापराकरमावरपरस नअसालतर याअजनाचा रथ गाठा याअजनाचा वध क न मलाआज या सहारय ाची समाजीकरावरतचीआहrsquo

lsquoह राधया तझी इ छा मी जाणतो पण त धमराजाला िवरथ क न घायाळकलसिशखडीसा यकीयधाम यनकलसहदवयासह यातशि तशालीभीमालाहीजजरकलसहातझापराकरमपाहनअजनाचसार यकरणाराक णनहमीचअजनाचारथदरठव याचीसावधिगरीबाळगतोतआताउ रलाय ातगतललापाहनक णानअजनाचा रथ दि णला नलाआह तमी ह न ठवलआहकणासमदराचीसीमायाचा िवरोध करत तसा करोधायमान अजनाला िवरोध कर यास समथ असात यािवनाएकहीवीरयालोकातमलािदसलानाहीrsquo

श यराजहसाधायचअसलतरिवलबक नकाश यतवढयालौकरमाझारथअजनरथालािभडवाrsquo

lsquoकणामा यासार याकलवरिव वासठवनचतमाझसार य वीकारलसनामगमा यावचनावर िव वास ठवचाललल या रणघमाळीतनवाटकाढीत य भमी यादस या टोकावरअसल याअजनरथालागाठणएवढसोपनाहीतो परय नकरीतअसताअजनर णाथसदवसावधअसललपाडववीर त यामागीआडव यतील यासवाचापराजयकरीततलाजावलागलकवढाअवधीमोडणारहकोणसागणारrsquo

कण-श यय भमीचापसारापाहतहोतकणाची द टीदि णलाजडलीअसतातो हणन

lsquoश यराजय भमीलावळसादऊनबाह नरथनतायणारनाहीकाrsquolsquoअगराज आपण सनापती आहात य भमीव न साखळदड िच असलला

रथ वज िदसनासाझालातर याबळावरलढणा यायाकौरवसनचधा टय िनघन-जाईल याचािवचारकलाआहसकाrsquo

lsquoश यराज याचीिचताक नकाहाकणरणभमीसोडनपळालाअसशतरलाहीवाटणार नाही कौरवसन या अगरभागी वीरशर ठ दयोधनाचा गजिच ािकत वजफडकतअसताकौरववीराचधा टयकधीचखचणारनाहीतीशकामनातनबाळगतारथवळवाअनअजनरथालागाठाrsquo

श यराजानरथवळवलार कदलबरोबरनघतारथय भमीबाहररोताचरथानवग घतला क तरावर या सीमवर वालकामय परदशाव न तो भर वगान दौडतहोतारथा या वज तभाचाआधारघऊनकणरणसगराम याहाबीतहोतादि णलाय ातिफरणा याअजनरथावरकणाचीद टीपडलीसा याअगावरएकरोमाचखळनगला सवणानमढवल या बळकटधन या यामा यावर ठवलला हात याआवगानदाबला गला तणावलली पर यचा दबळी बनली कणाच ल पायाशी ठवललतसवणभा याकडगलीिनवडलाती ाबाणानीतभातभरललहोत णा णालाअतरकमीहोतहोतअजनरथ प टिदसलागलाहोता

का यान भसघशीत जिमनीत नागर घसावा तसाआवाज उठला रथ िकिचतकलड यातचाभासझालाआिण रथाचीगतीथाबलीश यराजानआसड उचावलाआसडाच आवाज उठत होत बळकट अ वा या पाठीवर फटत होत या वदननउसळणा या याउम ाजनावराच नायताठरलहोतपणरथतसभरहीहलतनकता

कणा यामनातध सझालभयशिकतहोऊन यानिवचारलlsquoश यराजरथकाथाबलाकाटाझालlsquoजघडनयतचघडलयरथाचडावचकरभमीत तलआहrsquo

तशाि थतीतहीकणा याचह यावरिख नहा यपरगटलlsquoजीवनाच बध तोडता यतात तस िनयतीच बध तोडता यत नाहीत ग दव

परशरामाकडबर ासगरहणकर यासाठीगलोअसताएकिदवशीएकाऋषीचीगायमा याहातनमारली गलीऐनरणागणावर त यारथाचचकर प वीगराशीलअसायानीिदललाशापआजखराहोतआहर कदळजवळअसततरचाकसहजकाढताआलअसतश याराजआपणमलामदतकवलीततरवाळत तलल हचाकआपणकाढrsquo

शलतन बस या जागी िन वास सोडला श य रथाखाली उतरलला पाहताचकणालाआनदझालागडबडीनरथातनउतर या यातयारीतअसतानाचश याचश दया याकानावरपडल

lsquoराधयाखालीउतर याचातरास घऊनकोस तलाएकटयाला तखोल तललअवजडचकरिनघणारनाहीrsquo

lsquoपणआपणमलामदतकरालतरrsquolsquoतरी मी या दयोधनाला सागत होतो या याआगरहा तव मी तझ सार य

प करलहीन कला या सगतीचादोषअसाचपरगट हाराचानाहीतरमीश यराजआहहिवस नतमलाहीिवनतीकलीनसतीसrsquo

कणिव फािरतनतरानीपाहतहोताश यराजरथाचघोडसोडीतहोताlsquoश यराजआपणकायकरतआहातrsquoकणाकडपाहतशला हणालाlsquoजयो यतचकरतोयमीरथाचीघोडीघऊनजातआहरथाचचाककाढ यात

तलायशलाभलतरशखनादकरमीअ वासहयऊनपरततझसार यकरीनददवीराधरघत याजीवनाचीगतीखटलीआहअसमलािदसतयरथाला वगलाभ याचआता परयोजन िदसत नाही तो बघ अजनाचा किप वजािवत सवणरथ त या गशोधाथयतआहrsquo

कणाकड न पाहतामदरराजघोडी घऊनजात होता त द य हताशपण पाहतअसताकानावरआल याघनगभीरआवाजानकणालासावध कल यानपािहलतोअजन-रथकण-रथा या िदशन यतहोताकणान णात वतलासावरलआिण यानरथाखालीउडीघतलीरथचकरा याआ यानाहातघातलासारीश तीपणालालाबनतोचकरवाढ याचापरय नक लागला दडाच नायतटतटलपणचकरतसभरहीहललनाही

कणाचमन याकलझाल या याकोण याचपरय नालायश यतन हतत तवाळत तललचकरतसचअचलहोतकणानडोळसवणकामकल या याचकरावरिखबलहोत

रथच याधमच ालाकाहीतरीअथआहकाधा मकप षालाधमराखतो याचर णकरतोअस हणतातआय यभर धमाच पालन कलअस याचीकास धरली नाही दात वातकधीहीहातमागआलानाह चा र यसप जीवनकठल तयाच वदारक णासाठ र णतर रचरा हलउलटमीपाळललाधमचआजमाझानाशकर यासाठ यतआह

याधमाब लमलाशकायत

वाळचा भयानक करकरणारा आवाज यत होता सतापान यान माग पािहलअजनरथदौडतयतहोता

कण सावध झाला यान माग पािहल तो अजनरथ समोरआला होता यारथा याशभरअ वा यामखातनफसउसळतहोताअ वाचावगआवर यासाठीक णमागकललाहोताअजनानआप याधन यालाघातललाहातपहनकण हणाला

lsquoअजनाथोडाथाबमा यारथाचचकरयाभमीतफसलयतकाढ याचाअवधीमलादरथचकरभमीनगरासलअसताय करणहाधमन हमाझारथस जहोऊद हणशील याआयधानआपण य क त य धममा यअसल यातलाभललाजयअथवापराजयकीित पचहोईलrsquo

कणाची ती अव था अजनाला िदसत होती या िनश तर कणावर शरसधानकर याचधा टयअजनालाहोईना

क णानअजनाचीतीअव थाजाणलीपरसगाचगाभीय यानीआलकणालातोउ चरवान हणाला

lsquoराधया फारर लौकर तला धमाचीआठवण झाली ज हा एकव तरा दरौपदीराजसभतखचनआणलीत हािवव तरकर याचासकतकरतानाहीधमब ीकठगलीहोती

कपट ताम यधमराजालािजकलत हाहाधमकठलपलाहोता

दरौपदीलाकलटा हणताना यािज हलाधमाचभानरािहलहोत

अिभम यचावधकरतानाधमाचबळसरलहोतrsquoकणऐकतहोताक णाचतआसडासारखश दकणावरपडतहोतकणानसतापान

क णाकड पाहल क णा या अि न फिलगापरमाण परगटणा या श दानी कणा यामनाचादाहवाढतहोताकणाचीमनःशातीढळतहोतीमनातअनकऊमीउठतहो यापण यानाश द पानपरगटहोतायतन हत

क णाकडपाहतअसतामनातक लोळमाजलाहोता

हक णबोलतोमलाक णा यादब याअजना याहातानाबळयाव हणनहआरोपकतह तआिणअितदवीअसालौिककअसणा याकपटनीतिम यअ यत कशलअशी कीती लाभल या शकनिबरोबर तठ खळला जाणार आह ह का यायिध ठीरालामाहीतन हततरीही यान ताचआ ान वीकारलहाधमअनताततोसवहरलाहमातरआमचपाप

रज वला दरौपिदला राजसमत य याचाआगरह यिधि ठरानधरला त या याधम वभावाच परतीक अन पाची पाडवात वाट या गल या दरौपदीला दासीबन यानतरसतापा याभरातिववसरकर याचीआ ािदलीतरतमातरधमाचअधःपतनरज वला दरौपिदला राजसमत य याचाआगरह यिधि ठरानधरला त या या

धम वभावाच परतीक अन पाची पाडवात वाट या गल या दरौपदीला दासीबन यानतरसतापा याभरातिववसरकर याचीआ ािदलीतरतमातरधमाचअधःपतनक णा भी मा या अगावर सदशन धऊन धाबन जाताना तलाच आप यापरित चा िवसर पडलाअसा तझा सयम मग याला पितत कलामळ सदवआघातसोसावलागल यामा या वािभमानानकायकरावअिभम यचा म य हआम याहातनघडललअघोरीकम सप न कलातज मघऊनही दवगतीनपोरकजीवनकठणा यायाकणानआप याहातानीवाढललीमलरणागणा या वदीवरअपणकरताना कणालाशाप िदलनाहीतअिभम यचबालवयअनकपलापातरहोतअनमा यामलाचवयतकापराधीनहोतनाहीक णािनदानअसलखोटआरोपकर याचततरीधा टयदाखवनकोसिवजय हवा नाअजनाला सरि त राखन िवजय हवा ना तो तमचाचआहिवजयाचीराजवभवाचीवासनापतीचीआस तीअसतीतर त याएका िवनतीचावीकार क न मी सार िमळवल नसत का य ठ हणनजगताआलअसतसमराटपदाचाअिभषकमा याम तकावरझालाअसताअन दरौपदीवरमाझापरथमअिधकाररािहलाअसताहतचसािगतलहोतसनाजीवनाचमोलमलावाटतअसपणतचफकरघातलीसअन यानचतनाहीसझालम यचभयमलावाटतनाहीजीवर णकरायचअसलतरतया णीहीकरतायईलसहजकरतायईल या अजनाला मी जर सािगतल lsquoह पाथा त या धन याची पर यचाखच याआधी या क णाला तझ-माझनात िवचारrsquoतर तवढ ानस ा हा सहारथाबलनाहीक णामीथकलोजग याचीइ छामलामळीचरािहलीनाहीफ तएकचइ छाआहम ययावावीरालासाजसालढतालढता

कणा याकानावरक णाचशवटचश दपडलlsquoअजनापाहतोसकाय यानभरसमतदरौपदीचल जाहरणकर याचापरय न

कलातोचहाराधयपाचवीरा यामदतीनत यापतराचावधकलातोचहासतपतरया क तरा या रणालासव वीकारणीभतअसलला हाचतोकण इथ िवचारालाअवधीनाही मलाथारानाहीदयलावावनाहीइथतझएकचकत यआहयाचावधयापा याचावधक निवजयीहोrsquo

lsquoपापीrdquoकणाचीमदराउगरबनलीअजनाचा बाण कानाजवळन घ गावत गला कणाचा सारा सताप उसळला

क णवण मघाआडनसयपरगटावातस याच तजभासलरथचकरगरासल या यारथावर कण आ ढ झाला वषान यान आपल धन य पलल आिण अजना याशरवषावाला तो उ र दऊ लागला र नखिचत सवणालकारानी र तचदनाची उटीिदललकणाचबाहमोठ ावगानबाणसोडीतहोतअजनभयाणअ तराचावापरकरीतहोताकणहीतसचपर यतरदतहोता याभयानकय ातअजनाचिशर तराणपडलकणाच कवच िविछ न झाल दो ही वीर अस य जखमानी पीिडत झाल होत भरम याहनी या सयिकरणात फलल या र तवण पालाशव ासारख त दो ही यो

आप याजखमाची या यावदनाचीिद कतनबाळगतासव वपणालालावनलढतहोतवाढ याजखमाबरोबरचकणाचा वषवाढतहोताबाहबलातअघोरीई यावाढतहोती

कणानएकअ यतती णअसाबाण िनवडलातोसा ातअगरीभासणाराबाणआप याधन यालाजाडनकणानआकणपर यचाखचलाअजना याछातीचल यध नकणानबाणसोडलावा ळातनाग िशरावातसातोबाणअजना याछातीतिशरला याआघातानअजनआतावा हाऊन उ याजागा कापलागला या याहातचगाडीवधन यहीगळनपडलआिणतोरथातढासळला

कणपराकरमानचिकतझाल याक णानकणावरएकदाक द टीटाकलाआिणमिचछतपडल याअजनालासावधकर यासाठीतोवळला

कणानआप याभा यातलादसराबाणखचलापर यचाखचीतअसता याचलअजनावरि थरावल

अजना याकमरचाशलाकाढनक ण यानवाराघालातहोतातोनीलवणशलाकणालापिरिचतहोताकतीलािदललातोशलाअजना याकमरला

बर ा तराचािवसरपडावाअसाचतो णहोताया श या या दशनान कणाच सार बळ सरल सताप नाहीसा झाला िद या

वचनाचीआठवणझालीहातानधन यक हासटलहही या या यानीआलनाही

अहकारा याअिभमानापोटीकसलभयानकक यहातनघडणारहोतमातयो यवळीसावधकलसत िनवडललपाचच तला िमळतीलसहावापाचवाकसाबनलापिहलाअसनहीसहावाबन याचापराजयमीत यासाठीआनदानप करीन

कणाचासारा वष नाहीसाझालाअस यजखमानीजजर बनल याकणा यामखावरच सार भाव पालटल भर रणागणातही शात जलाशयावर कमल उमलावकाढ याचापरय नकलादो हीहातजिमनीला टकवनरथा याक याला यानमानिदलीसारबळएकवटनतोरथउचल याचापरय नकरीतअसताअजनसावधझालाक णानशलाटाकलाआिणमागवळननपाहताकणरथाकडबोटदाखवीततो हणाला

lsquoअजनासावधहो याराधयाचावधकर याचीहीचवळआहजरकाकणानरथकाढ यात यश िमळिवल तर त यासह माझाही भरवसा दण कठीण सावध होअजनाrsquo

जखमानीतर तझाललाम छा यऊन पड यामळअपमािनतझाललाअजनउचललएकती णबाणिनवडन यानधन यालालावला

रथचकरकाढ यात गतल याकणान त पािहलअजन पर यचा खचीत होताकणा यामखावरि मतझखकल यानपािहल

म या हढळलीहोतीअशाअपरा णकाळीकणनदीतीरावर पर चरण सपवनदानालाउभाराहतअसयाचका याबाबतीतशत िमतरअसाभद यानकधीमानलान हताजीवनातलसवातमोठदानकर यासाठीकणिस झालाहोताअजनाचानम

चकनय हणन यानआपली दछातीिकिचतकलतीकलीlsquoसऽपऽऽrsquoिव लता िदसावीतस याबाणाच णदशनझालएकभयकर वदनामानतन

आरपार गली रथ उचल यासाठी जिमनीला टकवन तणावलल हात सल पडलरथछायतपडल याकणानपािहलतोअजनाचारथवगानदरजातहोतािनळाशलावा-यावरतरगतरणभमीवरउतरतहोता

याश याकडपाहत-पाहतथकल याकणाननतरिमटल

५७

म या काळचा सय आकाशात तळपत असता रणभमीवर शखनाद उठलाजयभरीवाजलाग याआनदानभानरिहतझाल यापाडववीरशर ठा याशखनादानीआकाश यापन गल कौरवसना भयचिकत मदरन पाडवसनचाआनद पाहत होतीय ाचभान कणालाच रािहलन हतपाडवाकडीलबाजनअचानकउठलल शखनादरणभरी ऐकन दयोधनाचा रथ थाबला दि ण-िदशला त नाद परकषान उठत होतभीितगर तअतकरणानदयोधनानितकडरथवळिव याचीआ ाकली

रथवगानजातहोतापराजया याभीतीनकौरवसनाधावतसटलीहोतीदयोधनसतरहोऊनतरणभमीचपिरवतनपाहतअसता याचल ि थरावलश यराजदोनअ व ध न यत होता कणरथाच तअ व पाहताच दयोधनाचा धीर सटला यानिवचारल

श यराज अिज य कणाच घोड घऊन कठ िनघालात कणरथ कठ आहrsquoश यराजाचडोळभ नआल

lsquoदयोधनाधीरधरrsquoदि णिदशलाहातदाखवीततो हणालाlsquoपरािजतालािदशाएकचत यािमतरालाअजनानगाठलrsquo

पढ ऐक याची दयोधनालाश ती रािहली नाही यान सार या या हातच वगखचन घतलआिण रथ पण वगान दि णकड जाऊ लागला या िठकाणी कणरथिदसला तथ दयोधनाचा रथ यऊनथाबला जथकण उभाअसायला हवा होता तीरथामधलीजागामोकळीहोतीसदव िवजयानतळपणारासाखळदड िचहअसललारथ वज यारथावरिदसतन हताअ वहीनएकाकीपडललारथपाहनदयोधना यामनाचबाधफटलडो यातनअशओघळणा यादयोधनानरथाखालीउडीघतलीआिणयारणरण याउ हाततोकणरथाकडधावला

रथाजवळजाताच दयोधनाची पावल मदावलीकणाचागौर दह पालथा पडलाहोता कपरगौर द पाठीवर एकही जखमच िच ह िदसत न हत गाढ िनदरतग यासारखा कण अचल झोपी गला होता म तकीच िशर तराण पड यान याचकाळभोर कस मानभोवती िवखरलल होत दयोधन सावकाश जवळ गला अशआवर याचा परय न करीत यान रथाखाली पडल या कणाच दो ही खाद पकडलकणाला यान रथाबाहरओढलकणालाउताणकरताच या या मखातन दःखोदगारिनघालाकणा यामानतनआरपार गल याबाणावर याचडोळजडलहोतआप याश यानकणाचमख व छकरीतअसतातोकणालापाहतहोताअसामा यदीि तमानपलाभललातोकणपाहनदयोधनाचासयमसटला

lsquoकणात गलासया िमतरालासोडनकाय कलस ह िमतरा त यािवनाहादयोधनपोरकाझाला र अगराजा त याबळावरमी क तरावर रणागणउभारलतचमलािवजयाची वाहीिदलीहोतीसनामगम यजयािद यावचनाचीआठवणिवस न कठ गलास त यािवना मी परािजत झालो र शत या नावा या

उ चारानदखील त याअगाचादाहहोतहोतामगआज त यापतनाचा िवजयो सवसाजराकरणारपाडवतलािदसतनाहीतकाrsquo

कणाच िमटलल िवशाल नतर कमलदल उमलाव तस उघडल त पाहनदयोधना यात डनआ चयोदगारबाहरपडलागडबडीनहळवारहातानी यानकणाचम तकमाडीवरघतलआवढािगळततो हणाला

lsquoिमतरातिजवतआहसतआहसऽऽrsquoअशनीभरल या नतरकडावर उमटललाआनद पाहनकणा याओठावर ि मत

उमटलतोक टान हणालाlsquoिमतरातआलासमी तझीचवाटपाहतहोतो तला भट याखरीजमीजाईन

कसाrsquoदयोधनाचअ गालाव नओघळलlsquoअगराजमीहरलोपरािजतझालोत यापतनानमाझसारयशिहरावननलकणालाबोलतानाजडजातहपाहनदयोधनानहळवारहातानग यात तल या

बाणाला पशकलाएकवदनाकणा यामखावरउठलीतो हणालाlsquoनकोयवराजतोतसाचराहदमलाबोलायचआहrsquoकणान वास घतला दयोधना याकाव-याबाव या नतरानाडोळ िभडवीतकण

बोललागलाlsquoदयोधनायारणभरीशखनादहोतोनातो या यािवजयाचानाहीतोआप या

िवजयाचाआहrsquolsquoसवनाशीहाकसलािवजयrsquolsquoहाचखरा िवजय िमतरा व ापकाळीश यवर कठ यातरीअसा य रोगाशी

झगडतयान वरजगाचािनरोपघण हणजकाकताथजीवनरणागणावरचीवीरश याहचखरसफलजीवन तआपण िमळवलयआप या िवजयाला lsquoअगाराजrsquo lsquoिमतराअसा यिथतहोऊनकोसतलालौिककिवजयचहवाकातोहीआतादरनाहीrsquo

lsquoअगरजrsquolsquoिमतराअसा यिथतहोऊनकोसतलालौिककिवजराचहवाकातोहीआतादर

नाहीrsquolsquoकणा ग या सतरा िदवसात भी माचाय दरोणाचायासारख अस य यो मी

गमावलमा याउरल यास याचबळत यापतनाबरोबरचढासळलतसरावरावाटफटलितकडधावतसटलयआतािवजयकठलाrsquo

lsquoनाहीदयोधनाअसाभय याकळहोऊनकोसअजनहीवळगललीनाहीतलाहाचिवजयहवाअसलतरrsquo

lsquoतरकायlsquoमा यानतर श याऐवजी अ व था याला सनापती कर तोच तला हा िवजय

परा तक नदईलrsquolsquoजभी म-दरोण-कणानाजमलनाहीततोअ व थामाकायकरणारrsquolsquoल दऊनऐकसनापती याठायीिन ठाअसावीलागतराजा याक याणाची

िचताअसावीलागततमोठा ददवीआहसत याशीिन ठाबाळगणारासनानीतलािमळालानाहीभीषदरोणदोघाचीहीमनपाडवपरीतीन या याक याणानभरलली

या यासहारालािरपसहाराचीधारकोठनयणारrsquolsquoकणापणततरीrsquolsquoनाही दयोधनामीही यातलाच यािन ठतमा याकडनहीकमतरताचपडली

क हानाक हातरीतलातसमजलतोश यराजपाडवाचाआ त या याहातीसतरनदताअ व था यालाय ाचासनापतीकरिवजयतलाचिमळलrsquo

lsquoनाही अगराज त होणार नाहीमीश यराजाला वचनब आह एक वळमीपराजय वीकारीनपणवचनभगअश यrsquo

lsquoदयोधनाहमीजाणलहोतचधमाचीभावनाआ हालाकधीसोडताआलीनाहीअनशत नतीकधीपाळलीनाहीrsquoकणाचीमठिमटलीगलीदयोधनाकडपाहततो हणालाlsquoयवराज तसा डो यातल अश पाहत म य यतो यापरत दसर भा य

नाहीजीवनातमा या कलामळमी प कळअवहलनासोसलीमाझापराकरममाझदात वमाझचािर यमलाउपयोगीपडलनाहीजीवनातताठभावननजगताआलतफ त त या नहामळ या नहाचा मी सदव कत च राहीन िमतरा एक कामकरशीलrsquo

कणानथक यानडोळिमटलlsquoसागिमतराबोलSrsquoकणानक टानडोळउघडलlsquoअवधीफारथोडाआह ितथ शलापडलाआह िनळातो घऊन यअनमला

वीरश यापरा तक नदrsquoदयोधनानपािहलकणापासनब-याचदरवरएकिनळाशलावा-यावरहलकावघतहोतादयोधनानकणाचम तकअलगदखालीठवलशलाउचलीतअसता यानपािहलशलाभारीहोता यावरसवणधा याचाकिशदािवणलाहोतादयोधनानआणललाशालापाहनकणाचीपरस नतावाढलीतोशलादयोधनानपायापासनपाघरीताग यापयतआणलासारबळस ननतो

अश ढाळीतकणाजवळगड यावरबसलाlsquoयवराजमीत तआहमा यासाठीअश ढाळनकाrsquoकणाचीद टीआकाशात यासयाकडगलीडोळताठरलगलसारबळएकवटन

तो हणालाlsquoयवराजभरम या काळीसया तहोतानाकधीत हीपािहलातकाrsquoदयोधनानभीतीनआकाशात यासयाकडपािहलसयतळपतहोता याचाद टी

कणाकडवळलीकणाचडोळतसचउघडहोतसयिबबाकडपाहतदयोधनाचीमानखालीझालीकणानिमटललीउजवीमठउघडलीहोतीदयोधनाचअश या हाताव नओघळत होत कणा या उघड ा तळहातावर

पडणारअश जिमनीकडओघळतहोत-जण यामोक याहातानकणशवटचदानदतहोता

उम ािदलदारमनाचाएकथोरसािहि यकरणिजतदसा चसािह य हणजवाचकाशीउ चभाविनक तरावरसाधललाकला मकसवाद

महारा टरात याजनतलािजनमतरम धकलजीपर यकघरातभि तभावानपजलीगली

अशीमराठीसार वतातीलअजरामरसािह यकती

िशवचिरतराचभ योदा उ कटिचतरणकरणारीमहाकादबरी

िन चयाचामहाम बहतजनासीआधाअखडि थतीचािनधा शरीमतयोगीयशव तकीितव तसाम यव तवरदव तप यव तनीितव तजाणताराजा

अफजखानआिणिशवाजीमहाराजयादोनराजकारणधरधरानीखळललाडाव

िशवचिरतरातीलपर यकपरसग हणज वततरकादबरीचािवषययाचिरतराइतकसवागसदरचिरतरआजवरइितहासानपािहललनाही

असायाचिरतराचालौिककबारामावळात वरा याचरोपट जतन जततोच

अफझलखानाचसकटअवतरलवाईपासनपरतापगडापयत यािहर यागदरानावरराजकारणाचापट

माडलागलाचढघोिडयािनशीराजानापकडनन याचीअफझलखानाचीगवो ीहोतीआिणखानासमार यािवनारा यसाधणारनाहीहराजपर

जाणनहोतयादोनराजकारण-धरधरानीखळललाडाव हणजचlsquoल यवधrsquo

१

२

३

४

५

६

७

८

९

१०

११

१२

१३

१४

१५

१६

१७

१८

१९

२०

२१

२२

२३

२४

२५

२६

२७

२८

२९

३०

३१

३२

३३

३४

३५

३६

३७

३८

३९

४०

४१

४२

४३

४४

४५

४६

४७

४८

४९

५०

५१

५२

५३

५४

५५

५६

५७

यानाlsquoपदमशरीrsquoहािकताबबहालक नस मािनतकल








लिलत

































१









वाढली


























































































२









































































३





















४



























५










































६



















७






























८
























९














होता



















१०










नसतोrsquo







































११
















































िदली








































१३

















































१४





















१५




















१६





































































१७






















































१८






























१९






























२०






आलोयrsquo







































२१
























































































२२




















































२३























२४





















































२५


























































२६



































२७



























२८



















































२९





जोडल





















३०



































३१











३२































३३

























































































३४











३५









































३६


























































३७





























































३८



















३९





























४०







































४१





























































































































४२























होता

४३



























४४




























४५




































































































४६






































४७

























































४८





















४९




























५०





















































५१


















































































५२










































५३





































५४






















५५



















५६
















































































५७














































१

२

३

४

५

६

७

८

९

१०

११

१२

१३

१४

१५

१६

१७

१८

१९

२०

२१

२२

२३

२४

२५

२६

२७

२८

२९

३०

३१

३२

३३

३४

३५

३६

३७

३८

३९

४०

४१

४२

४३

४४

४५

४६

४७

४८

४९

५०

५१

५२

५३

५४

५५

५६

५७








लिलत

































१









वाढली


























































































२









































































३





















४



























५










































६



















७






























८
























९














होता



















१०










नसतोrsquo







































११
















































िदली








































१३

















































१४





















१५




















१६





































































१७






















































१८






























१९






























२०






आलोयrsquo







































२१
























































































२२




















































२३























२४





















































२५


























































२६



































२७



























२८



















































२९





जोडल





















३०



































३१











३२































३३

























































































३४











३५









































३६


























































३७





























































३८



















३९





























४०







































४१





























































































































४२























होता

४३



























४४




























४५




































































































४६






































४७

























































४८





















४९




























५०





















































५१


















































































५२










































५३





































५४






















५५



















५६
















































































५७














































१

२

३

४

५

६

७

८

९

१०

११

१२

१३

१४

१५

१६

१७

१८

१९

२०

२१

२२

२३

२४

२५

२६

२७

२८

२९

३०

३१

३२

३३

३४

३५

३६

३७

३८

३९

४०

४१

४२

४३

४४

४५

४६

४७

४८

४९

५०

५१

५२

५३

५४

५५

५६

५७

RADHEYA (Marathi)

Documents

Transcript of RADHEYA (Marathi)