ISSN 1300-9672

SÜLEYMAN DEM ĐREL ÜNĐVERSĐTESĐ

ĐLAH ĐYAT FAKÜLTES Đ DERGĐSĐ

Review of the Faculty of Divinity University of Süleyman Demirel

H a k e m l i D e r g i

(Refereed Journal)

Yıl (Year): 2006/1 Sayı (Number): 16

II

Derginin Sahibi (Owner of the Journal) Prof. Dr. Ekrem SARIKÇIOĞLU (Dekan) Derginin Editörü (Editor-in-Chief of the Journal) Prof. Dr. Đsmail Hakkı GÖKSOY Editör Yardımcıları (Assistant Editors) Yrd. Doç. Dr. Bilal GÖKKIR Yrd. Doç. Dr. Đ. Latif HACINEBĐOĞLU Fakülte Yayın Kurulu (Faculty Editorial Board) Yrd. Doç. Dr.Haluk SONGUR Yrd. Doç. Dr. Ramazan UÇAR Yrd. Doç. Dr. Galip TÜRCAN Yrd. Doç Dr. Nevin KARABELA Yrd. Doç. Dr. Nuri TUĞLU Yrd. Doç. Dr. Bahattin YAMAN Yrd. Doç. Dr. Đshak ÖZGEL Arş. Gör. Dr. Nejdet DURAK Dizgi (Composition) SDÜ Đlahiyat Fakültesi Kapak (Cover) SDÜ Basın ve Halkla Đlişkiler Baskı (Print) Ali ÇOLAK SDÜ Đlahiyat Fakültesi Dergisi hakemli bir dergidir ve yılda iki defa yayımlanır. Dergi, MLA Directory of Periodicals ile MLA Master List of Periodicals’a kayıtlı olup, MLA International Bibliography adlı uluslar arası indeks tarafından taranmaktadır. Dergide yayınlanan yazıların sorumluluğu yazarlarına aittir. Dergide yayınlanan makale ve yazılar kaynak gösterilmek şartıyla iktibas ve atıf şeklinde kullanılabilir. ©Đlahiyat Fakültesi Isparta-2006 Đsteme Adresi (Communication Adress) SDÜ Đlahiyat Fakültesi 32260 ISPARTA Tlf: 0 246 237 10 61 Fax: 0 246 237 10 58

147

MET ĐN VE RESĐM BAKIMINDAN MĐ’RACNÂME (Paris Bibliotheque Nationale, Turc 190) VE ĐLÂHÎ KOMEDYA ’DAK Đ

BENZERL ĐK ÜZER ĐNE BĐR KARŞILA ŞTIRMA ∗∗∗∗

Bahattin YAMAN Melek DĐKMEN

ÖZET

Đslam kültüründe mi’râc, Hz. Muhammed’in Cebrail rehberliğinde Mekke’deki Mescid-i Haram’dan Kudüs’teki Mescid-i Aksa’ya ve oradan da göklere yapmış olduğu mucizevî yolculuk olarak bilinmektedir. Türk Đslam edebiyatında bu olay, bir edebi tür olarak manzum ve mensur mi’râcnâmelerde anlatılmıştır. Mi’râc olayı aynı zamanda Đslam resim sanatında da tasvir edilmiştir. 15. yüzyılda Herat’ta hazırlanan ve 60 resim içeren Mi’râcnâme (Paris Bibliotheque Nationale, Turc 190), bu mucizevi olayı detaylı olarak anlatan önemli bir minyatürlü yazmadır. Mi’râcnâme ve resimleri Hz. Muhammed’in Cebrail rehberliğinde yedi göğe, cennete ve cehenneme yaptığı yolculuğu ihtiva etmektedir. Bir Hristiyan mistiği olarak bilinen Dante ise, Đlâhî Komedya adlı eserinde Vergilius ile birlikte cehennem, a’râf ve cennete yaptığı yolculuğu anlatmaktadır. Mi’râcnâme ve Đlâhî Komedya, konu ve olaylar bakımından ortaktır: Hayatta olan birinin yükselişi. Anahtar Kelimeler: Mi’râc, Mi’râcnâme, Dante, Đlâhî Komedya, cennet, cehennem, a’râf.

ABSTRACT

A Comparison on the Similarities in Mıraj Nâmeh (Paris Bibliotheque Nationale, Turc 190) and Divine Comedy in Point of Text and Painting

In Islamic culture, Miraj is described as an ascension in course of which Muhammed is led by the angel Gabriel from the “Sacred Mosque” at Mecca to the “Far-off Mosque” located in Jerusalem and from there to heavens. In Turkish Islamic literature, this account is mentioned in verse and prose as a literary genre, Mirajnameh or Mirajiye. At the same time it is ∗ Bu çalışma, Kırıkkale Üniversitesi tarafından 09-10 Aralık 2004 tarihinde

düzenlenen I. Ulusal Sosyal Bilimler Sempozyumu: Bir Metafor Olarak Yol/Yolculuk adlı sempozyumda sunulan “Mirâcnâme (Paris BN, Turc 190) Minyatürlerinde ve Đlahi Komedya’da Gizemli Yolculuk” başlıklı bildirinin geliştirilmi ş şeklidir.

** Süleyman Demirel Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Türk Đslam Sanatları Tarihi Anabilim Dalı. bahattin@sdu.edu.tr

*** Süleyman Demirel Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Türk-Đslam Edebiyatı Anabilim Dalı. melek@ilahiyat.sdu.edu.tr

148

pictured in Islamic painting art. Mirajnameh (Paris-Bibliotheque Nationale, Turc 190), produced in the 15th century in Herat and contains 60 miniature paintings, is an important illustrated manuscript describing this marvelous journey in detail. Mirajnameh and its paintings contain Muhammed’s miraculous journey guided by the archangel Gabriel, to seven heavens, paradise and hell. Dante Alighieri, known as a Christian mystic, describes his journey guided by Vergilius to hell, purgatory (a place separating heaven from hell) and paradise in his work Divine Comedy. Mirajnameh and the Divine Comedy share common points in terms of topics and events: an ascension of alive. Key words: Miraj, Miraj Nâmeh, Dante, Divine Comedy, paradise, hell, purgatory.

Giri ş Kişinin kendi âleminden bir başka âleme ya da yeryüzü

âleminden olağanüstü bir âleme çıkışı, birçok kültürde görülmektedir. Örneğin Yahudi kültüründe Musa, Đbrahim, Đşaya gibi peygamberlerin yanı sıra bazı önemli şahsiyetlerin yeryüzünden ilâhî âleme yükseldiği fikrine karşılık, Hristiyanlıkta Hz. Đsa’nın çarmıha gerilerek öldürülmesinden sonra tekrar dirilerek mezarından ayrıldığına ve tanrısal âleme yükseldiği inancı mevcuttur.1 Mi’râc, kelime olarak yukarı çıkılan vasıta, merdiven anlamına gelmekte ise de, Đslam kültüründe Hz. Muhammed’in göğe yükselmesi ve Allah ile doğrudan görüşmesi mucizesine ad olmuştur. Bu bağlamda Hz. Peygamber’in milâdi 621 yılının Recep ayının 27. gecesi Mekke’deki Mescid-i Haram’dan Kudüs’teki Mescid-i Aksâ’ya gelmesi “isrâ”, oradan Sidre-i Müntehâ’ya yükselerek göklere yaptığı yolculuk ise “mi’râc” olarak adlandırılmıştır. Kur’an-ı Kerim’de mi’râc, “Yüceliğinde sınır olmayan O (Allah) ki kulunu geceleyin, kendisine bazı alametlerimizi göstermek için (Mekke’deki) Mescid-i Harâm’dan, çevresini mübarek kıldığımız Mescid-i Aksâ’ya götürdü.”2 şeklinde beyan edilmektedir. Bu olayın nasıl gerçekleştiği hususunda tartışmalar olmakla birlikte,3 hadis4 ve tefsir5 kitaplarında ayrıntılı bir şekilde anlatılan isrâ ve

1 Gündüz, Şinasi; Ünal, Yavuz; Sarıkçıoğlu, Ekrem Dinlerde Yükseliş Motifleri

ve Đslam’da Miraç, Vadi Yay., Konya, 1996, s. 45-51, 57-61. 2 Kur’an-ı Kerîm, Đsra Suresi, 17/1. Konuyla ilgili diğer ayetler; Đsra Suresi,

17/60; Necm Suresi, 53/1-18. 3 Konuyla ilgili geniş bilgi ve tartışmalar için bkz. Muhammed Hamidullah,

Đslam Peygamberi, Cev. Salih Tuğ, Đrfan Yay., Đstanbul, 1990, c. I, s. 129-148. 4 Sahih-i Buharî Muhtasarı, Tecrîd-i Sarîh Tercümesi ve Şerhi, Trc. Ahmet

Naim, Başbakanlık Bas., Ankara, 1978, V. Baskı, c. II, s. 273-280; Sahih-i Müslim Tercümesi, Kitâbü’l-Đmân, Trc. Mehmet Sofuoğlu, Ahmet Said Matbaası, Đstanbul, 1970, c. I, s. 225-226.

149

mi’râc olayı kısaca şu şekilde gerçekleşmiştir: Uyku ile uyanıklık arasında iken Hz. Muhammed’e bir gece Cebrail gelir ve merkepten büyük, katırdan küçük Burak isimli bir binekle O’nu Beytü’l-Makdis’e götürür. Hz. Peygamber burada iki rekât namaz kılar ve daha sonra göklere doğru yükselir. Her gök katmanında farklı bir peygamberle karşılaşır. Yedi kat semadan sonra Sidre-i Müntehâ denilen yere gelir. Burada Allah’tan vahiy alır. Daha sonra cennet ve cehennemi de gören Hz. Muhammed, Burak’la Mekke’ye döner.6 Türk Đslam Edebiyatı’nda bu mucizevî olayı ele alan manzum veya mensur eserler, mi’râciyye ya da mi’râcnâme olarak adlandırılmıştır. Manzum olanlar genellikle mesnevî veya kaside nazım şekli ile yazılmıştır.7

Đslam resim sanatında, en çok canlandırılan konuların başında mi’râc sahnesi gelmektedir. Bilinen en eski mi’râc tasviri, Câmiu’t-Tevârîh’in resimleri arasında (Edinburg Üniversite Kitaplığı Ms Arab 20, vr. 55a) yer almaktadır. Bu tasvirde Hz. Peygamber’in Burak üzerinde ve melekler eşliğinde yaptığı gök yolculuğu sahnelenmiştir. Mi’râc olayı bütünüyle ilk kez Moğollar döneminde Ahmed Musa’ya atfedilen Mi’râcnâme'de resimlenmiştir. XIV. yüzyıl başına tarihlenen bu resimli Mi’râcnâme'nin metni günümüze kadar gelmemiştir. Metinsiz resimler muhtemelen 951 h./1544 yılında hazırlanan bir albümde (Topkapı Sarayı Müzesi H. 2154) toplanmıştır. Bu tasvirlerde, geniş ve dolgun çehreli badem gözlü insan tipleri Uygur Fresklerindeki insan çehrelerine benzemekte olup albümde mi’râcla ilgili dokuz resim bulunmaktadır (Resim 1).8

5 Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, byy., Eser Neşriyat,

c. V, s. 3142-3153; Mehmet Vehbî, Hülâsatü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân, Üçdal Neşriyat, Đstanbul, 1968, c. VIII, s. 2937-2941.

6 Ayrıntılı bilgi için bkz. Süleyman Mollaibrahimoğlu, Mi’rac Gerçeği, Akbel Yayınları, Đstanbul, 1991.

7 Miraciyelerle ilgili daha ayrıntılı bilgi için bkz. Metin Akar, Türk Edebiyatında Manzum Miracnâmeler, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 1987, s. 6.

8 Richard Ettınghausen, “Persian Ascension Miniatures of the Fourteenth Century” XII Convegno ‘Volta’ Promosso Dalla Classe Di Scienze Moral Storiche e Filologiche, Tema: Oriente e Occidente Nel Medioevo, Roma, 1957, Accademia Nazionale Dei Lincei, s. 360; Zeren Tanındı, Siyer-i Nebi Đslâm Tasvir Sanatında Hz. Muhammed’in Hayatı, byy, 1984, Hürriyet Vakfı Yayınları s. 11; Güner Đnal, Türk Minyatürleri Sanatı (Başlangıcından Osmanlılara Kadar) Ankara, 1995, Atatürk Kültür Merkezi, s. 88.

150

Metniyle birlikte günümüze gelen, çalışmamıza da konu olan Mi’râcnâme metninin müellifi Ferhadüddin Attar’dır.9Doğu Türkçesine şair Mir Haydar tarafından çevirisi yapılan ve Uygur yazısıyla kaleme alınmış olan Mi’râcnâme’nin hattatı Mâlik Bahşî’dir.10 Đncelediğimiz resimli nüsha, Timurlu Sultanlardan Şahruh zamanında (1405–1447), 33 yaşında ölen ve sanat hâmisi olan Şehzade Baysungur'un kurduğu Herat nakışhanesinde hazırlanmıştır.11 1436 yılında hazırlanan, oldukça zengin cennet ve cehennem ikonografyasını içeren, Uygur Türkçesiyle yazılmış olan Mi’râcnâme, günümüzde Paris Bibliotheque Nationale (Turc 190)’de bulunmaktadır.12 Yazmanın sayfalarında genellikle üst kısımda Arapça metin, altında Türkçe karşılığı ve Uygurca metin yer alır. Metinlerden hemen sonra ise sayfanın büyük bir kısmını oluşturan resim gelmektedir. Mi’râc olayının bütün safhalarının anlatıldığı tasvirlerde Hz. Muhammed’in yüz hatlarının ayrıntıları belirtilmiş olup kutsiyetin ifadesi için zaman zaman abartılı haleler yapılmıştır.

Đtalyan edebiyatının önde gelen şairlerinden olan Dante Alighieri (1265-1321)’nin cehennem, A’râf ve cennete yaptığı hayalî ahiret yolculuğunu anlattığı Đlâhî Komedya adlı eser, Türk Đslam edebiyatındaki mi’râciyyeler ile benzerliği nedeniyle çalışmamızda mukayese konusu edilmiştir. Şair, 1307 civarında yazmaya başladığı eserini 1321 yılında ölümünden kısa bir süre önce tamamlamıştır. Đtalyan edebiyatının ana kaynaklarından olan ve Hristiyanlığın en büyük şiiri olarak kabul edilen eserin orijinal adı Commedia’dır.13 Bir çeşit halk türküsü anlamına gelen komedya, kötü başlayıp mutlu sonla biten edebî eserlerin genel adıdır. Tanrısal konuları ele alması sebebiyle esere “Đlâhî” sıfatının eklenmesi daha sonraki yıllardadır. Đtalyanca’nın halkın konuşma diline yakın olan Floransa lehçesi ile yazılmış olan eser, Đlahî Komedya adıyla ilk kez 1555’te Venedik’te

9 Đskender Pala, “Miraciye”, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, Dergah

Yayınları, Đstanbul, 1986, Cilt: VI, s. 373. 10 Maria-Rose Seguy, The Miraculous Journey Of Mahomet, Miraj Nâmeh (Paris-

BN, Turc 190), New York, 1977, s. 7-8; PALA, a.g.m., s. 373; Agah Sırrı Levend, “Dinî Edebiyatımızın Başlıca Ürünleri”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, Belleten 1972, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1989, s. 43.

11 Ettinghausen, a.g.e., s. 360; Tanındı, a.g.e. s.:11; Kuhnel; Ernst, Doğu Đslâm Ülkelerinde Minyatür, Çeviri: S. K. Yetkin-Melahat Özgü, Ankara, 1952, Ankara Ünv. Đlahiyat Fak. Yayınları, s. 28.

12 Metnin orijinalini görmek için: http://gallica.bnf.fr/scripts/Notice.php? O= 08100274. Erişim tarihi: 04.05.2006.

13 Mahmut H. Şakiroğlu, “Đlâhî Komedya”, Diyanet Đslam Ansiklopedisi., Đstanbul, 2000, c. XXII, s. 68.

151

basılmıştır.14 Önceleri genellikle minyatürlü yazma nüshalarının elden ele dolaştığı eser, matbaanın icadıyla sıkça basılan metinlerden olmuş, çeşitli dillere çevrilerek Avrupa’da yıllarca okunmuştur.15

Dante’nin bazı Đslam âlim ve filozoflarından etkilendiği ve eserlerinde onların birtakım fikirlerini tekrarladığı ileri sürülmüştür. Đlâhî Komedya’nın ana motifi ve ayrıntıları ile Đslamî temellere dayanıyor olması dikkat çekicidir. Đlk kez Gabriel-Joseph Edgard Blochet’in ortaya koyduğu iddialar, daha sonra Miguel Asin Palacios tarafından çarpıcı örneklerle işlenmiştir. Asin Palacios, Dante’nin Ebü’l-Alâ el-Maarrî’nin Risâletü’l-Gufrân’ı ile Đbn Arabî’nin el-Fütuhâtü’l-Mekkiyye adlı eserinden faydalanmış olabileceğini, kitabın adaptasyon olduğunu, ahiretle ilgili suç, ceza ve mekan kavramlarının Đslam eskatolojisine göre işlendiğini ifade etmektedir.16 Bununla birlikte Dante’nin cehennem yolculuğu esnasında Hz. Muhammed’in ve Hz. Ali’nin cehennemde gösterilmesi de dikkat çekicidir. Hz. Muhammed, vücudu delik deşik, boydan boya yarılmış, azaları kopmuş bir vaziyette tasvir edilmiştir.17 Bu şekilde tasvir edilmesi, yeni bir din kurarak bölücülük yaptığı şeklinde Hıristiyan dünyasında yaygın olan kanaatle ilgilidir. Bu sebeple eser, Đslam dünyasında çok fazla ilgi görmemiştir.

Çalışmamızda Mi’râcnâme ve Đlâhî Komedya’nın ayrıntılı olarak incelenmesinden öte her iki eserde de ortak olan konular, resimlere yansımaları açısından karşılaştırılmıştır. Konuların sınıflandırılmasında Mi’râcnâme’deki sıralama esas alınmıştır.

I. Yolculuğun Başlaması Mi’râc olayında, yolculuktan önce Hz. Muhammed’in

temizlenmesi söz konusudur. Mi’râc ile ilgili hadislerde Mekke’de iken evinin çatısının aniden yarılıp Cebrail’in geldiği, göğsünü yarıp içini zemzem suyu ile yıkadığı, hikmet ve iman ile dolu bir altın leğen getirip içindekini göğsüne boşalttığı ve göğsünü kapatıp üzerini mühürlediği ifade edilmektedir.18Mi’râcnâme metninde de Hz.

14 Dante Alighieri, Đlâhî Komedya, Çev. Feridun Timur, M.E.B. Yay., Ankara,

2001, V. Baskı, Cehennem, s. 34. 15 Şakiroğlu, a.g.m., s. 68. 16 Konuyla ilgili geniş bilgi için bkz. René Guénon, Dante ve Ortaçağ’da Dinî

Sembolizm, Çev. Đsmail Taşpınar, Đnsan Yay., Đstanbul, 2001, s. 40-42. 17 Dante, Cehennem, s. 292-293. 18 Sahih-i Buharî Muhtasarı, Tecrîd-i Sarîh Tercümesi ve Şerhi, Trc. Ahmet

Naim, Başbakanlık Bas., Ankara, 1978, V. Baskı, c. II, s. 273-280; Sahih-i

152

Muhammed’in mi’râc yolculuğuna başlamadan evvel Cebrail’in kırmızı yakut ibrik içinde getirdiği Kevser suyu ile temizlendiği yer almaktadır.19 Đlâhî Komedya’da ise, Dante’nin temizlenmesi cennete girmeden öncedir. Dante kötülüklerin anısını silip unutturma özelliği olan Lethe nehrine daldırılır, daha sonra iyi işlerin anısını güçlendiren Eunoè nehrinin suyundan içirilir. Böylece Dante, temizlenmiş olarak göklere yükselmeye başlar.20

Her iki eserde anlatılan yolculuk da gece başlar. Mi’râcnâme’ye göre, bir gece Hz. Muhammed yatağında yatarken Cebrail kendisine gelip: ‘Bu gece mi’râc gecesi, Allah seni istiyor.’ der (Resim 2). Hz. Muhammed Burak’a binerek sağ ve solunda melekler olduğu halde, sancak altında Mescid-i Aksâ’ya gider. Dante ise, otuzbeş yaşında iken 7 Nisan Perşembe’yi 8 Nisan Cuma’ya bağlayan kutsal gece kendini, Kudüs yakınlarında karanlık ve vahşi bir ormanda bulur.21 Ormandan kaçıp tepeye tırmanmak istediği sırada, karşısına bir pars, bir arslan ve bir dişi kurt çıkar. Tepeye çıkma ümidinin tükendiği anda karşısında beliren görüntü, Latin şairi Vergilius’a aittir. Meryem ve azize Lucia’nın aracılığıyla Beatrice, Dante’nin diri diri ahiret yolculuğuna çıkması için Tanrı’dan müsaade almıştır (Resim 3).22

Mi’râcnâme ve Đlâhî Komedya’da göklere yolculukta merdivenden bahsedilmektedir. Hz. Muhammed, Beytü’l-Makdis’de Hz. Đbrahim, Hz. Musa, Hz. Đsa ile karşılaşır ve zikredilen peygamberlere imamlık yapar. Burayı geçen Hz. Muhammed, bir ucu yerde bir ucu gökte nurdan bir merdiven görür. Böylece göklere doğru yolculuğu başlar.23 Đlâhî Komedya’da da ışık saçan ve gözlerin erişemeyeceği yükseklikte olduğu ifade edilen merdiven, cennetin yedinci katı ile Arş-ı Â’lâ arasındadır.24

Müslim Tercümesi, Kitâbü’l-Đmân, Trc. Mehmet Sofuoğlu, Ahmet Said Matbaası, Đstanbul, 1970, c. I, s. 225-226.

19 Başlangıcından Günümüze Büyük Türk Klasikleri, Đstanbul 1985, Ötüken Yayınları, c. II, s.54.

20 Dante, Ârâf, s. 239-240; 259-261. 21 Dante, Cehennem, s. 71. 22 Dante, Cehennem, s. 83-87. 23 Başlangıcından Günümüze Büyük Türk Klasikleri, Đstanbul 1985, Ötüken

Yayınları, c. II, s.53, 54. 24 Dante, Cennet, s. 159-160.

153

II. Yol Arkada şları Mi’râcnâme’de ve Đlâhî Komedya’da yolculuk tek başına

gerçekleşmemektedir. Mi’râcnâme’deki tüm resimlerde Hz. Muhammed, Cebrail ile seyahat eder (Resim 4). Tasvirlerde Cebrail iki kanatlı, saçları ensesine kadar dökülen insan şeklinde betimlenmiştir. Dante’ye ise, gezisinde cehennem ve a’râfta Latin şairi Vergilius mihmandarlık etmiş, cennete gelindiği zaman yolculuk Beatrice önderliğinde devam etmiştir. En üst cennet katı olan Arş’a çıkıldığında Dante’ye Aziz Bernard eşlik etmiştir.

Mi’râcnâme resimlerinde Hz. Muhammed, yolculuğunu Burak adı verilen bir binek üzerinde gerçekleştirir. Burak; insan başlı, hayvan vücutlu bir yaratık şeklinde betimlenmiştir. Đlâhî Komedya’da ise Dante, yolculuğunu yürüyerek yapar, bir binek üzerinde gezmez. Ancak Dante ve Vergilius, saldırganların cezalandırıldığı cehennemin yedinci katında gezerken Geryon adlı yarı insan yarı yılan şeklindeki bir yaratığa binerek aşağı inerler. Dante Geryon’u anlatırken; yüzünün doğruluktan ayrılmayan insan yüzü gibi olduğunu, vücudunun geriye kalan kısmının yılana benzediğini, koltuklarına kadar kıllı iki pençesi olan yaratığın ucunda zehir bir çatal bulunan kuyruğa sahip olduğunu belirtmektedir (Resim 5). 25 Vücudunun yuvarlak beneklerle alacalı olduğu ifade edilen Geryon, Mi’râcnâme resimlerindeki Burak ile örtüşmektedir.

III. Sema-A’râf Đlahi Komedya’da a’râf, koni şeklinde ve yedi kat dağ olup

burada affedilmeye hak kazanmış, fakat Allah’ın sevgili kulları arasına girebilmek için geçici bir süre çile çekmesi gereken günahı az kişiler yer almaktadır. Đslam kültüründe de benzer bir anlayışın varlığı görülmektedir. Bazı müfessirler, Kur’an-ı Kerimde el-a’râf, ashâbü’l-a’râf (A’râf’ta bulunanlar) şeklinde geçen26 ifadelerle iyi ve kötü amelleri eşit olan müminlerin kastedildiğini, bunların başlangıçta cennet ya da cehenneme konulmayıp ikisi arasında bir yerde bekletileceğini, daha sonra cennete konulacağını ifade etmişlerdir.27

Mi’râcnâme’ye göre yolculuk Mescid-i Aksâ’da başlar a’râf anlayışına karşılık cennet ve cehennem öncesinde göklerden bahsedilmekte ve gökler yedi kata ayrılmaktadır. Hz. Muhammed her

25 Dante, Cehennem, s. 205. 26 A’râf Suresi, 7/46, 48. 27 Yavuz, Yusuf Şevki, “A’râf”, Diyanet Đslam Ansiklepodisi, Đstanbul, 1991, c.

III, s. 259.

154

katta farklı kişi, yaratık ve peygamberle karşılaşmıştır. Birinci gökte Hz. Âdem, büyük bir ak horoz, yarısı ateş yarısı kar olan melek ve “Bahru’l-Hayvân” adlı denizle karşılaşır. Beyaz inciden yaratılmış ikinci gökte, tüm mahlûkatın rızkını tayin eden melekle, her bir başında yetmiş dili olan yetmiş başlı melekle, Hz. Yahya-Hz. Zekeriyya ile karşılaşır ve ak deniz görür. Kırmızı yakuttan olan üçüncü gökte Hz. Yakup, Hz. Yusuf, Hz. Davud, Hz. Süleyman peygamberlerle ve yetmiş başlı melekle karşılaşır. Đncelediğimiz bu Mi’râcnâme’de Hz. Muhammed’in dördüncü gök katında sadece bir melekle selamlaşmasından bahsedilmekte, daha fazla bilgi verilmemektedir. Mi’râcla ilgili hadislerde Hz. Đsa’nın ikinci gök katında bulunduğu ve Hz. Peygamberle burada görüştüğü rivayet edilmekle birlikte edebiyatımızda Hz. Đsa’nın dördüncü gök katında yer aldığı, üzerinde dünya malı olduğu için daha ileriye gidemediği tasavvuru vardır.28 Altından yaratılmış olan beşinci gök katında Hz. Đsmail, Hz. Đshak, Hz. Harun, Hz. Lut peygamberleri ve ateşten denizi görür. Đnciden yaratılmış altıncı gökte Hz. Musa, Hz. Nuh ve Hz. Đdris peygamberlerle karşılaşır. Yedinci gökte ise Hz. Đbrahim, beyaz ve alacalı giyinmiş bir grup ümmet, içinde birçok meleğin bulunduğu deniz, yetmiş başlı ve dört başlı melekle karşılaşır. Bundan sonra arşın son noktası olan Sidre-i Münteha’ya gelir. Burada “Makâm-ı Kurbe” denilen yerde secde eder. Daha sonra yetmiş bin çadırın bulunduğu yere ulaşır ve arş üzerinde Allah’a secde eder.

Mi’râcnâme’deki yedi kat göğün mukabili olarak değerlendirebileceğimiz Đlâhî Komedya’daki a’râf, dünyanın en yüksek dağıdır. Koni şeklinde ve yedi kat olan dağın son katı yeryüzü cennetidir ve buradan on katlı gökyüzü cennetine geçilir. A’râf’ta affedilmeye hak kazanmış, fakat Allah’ın sevgili kulları arasına girebilmek için geçici bir süre çile çekmesi gereken, günahı az olan kişiler bulunmaktadır. A’râf’ta suçların ve karşılığındaki cezaların ağırlığı cehennemdekilerin aksine yukarı çıkıldıkça azalmaktadır. Burada kibirliler, hasetçiler, öfkelerine hakim olamayanlar, accidia (iyiyi sevmekte tembel olanlar), cimriler, müsrifler, oburlar ve şehvet düşkünleri yer almaktadır.

Mi’râcnâme’de Hz. Muhammed’in diğer peygamberlerle görüşmesi çeşitli gök katlarında gerçekleşmektedir. Đlâhî Komedya’da da Dante’nin peygamberlerle görüşme sahneleri yer almaktadır. Fakat bunlar semada değil, cennette vuku bulmuştur. Hz. Muhammed semanın ilk katında, ilk insan ve ilk peygamber olan Hz. Âdem’le

28 Onay, Ahmet Talat, Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar, Türkiye Diyanet

Vakfı Yay., Ankara, 1992, s. 220; Pala, Đskender, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Akçağ Yay., Ankara, 1995, s. 286.

155

görüşmüştür (Resim 6). Dante tarafından “Varlığın yarattığı ilk ruh” olarak ifade edilen Hz. Âdem ile görüşme sahnesi cennette gerçekleşmektedir. Kendisini örten ışığın içinde yaratanını temaşa eden Hz. Âdem, Dante ile konuşmuş ve onun sorularına cevap vermiştir.29

Hz. Peygamber’in Hz. Davud ve Hz. Süleyman peygamberlerle görüşmesi Mi’râcnâme’de üçüncü kat semada iken (Resim 7), Dante’nin Đlâhî Komedya’sında bilginler ve din bilginlerinin yer aldığı cennetin dördüncü katında bu görüşme gerçekleşmiştir.30 Hz. Muhammed’in Đslam kültüründe de önemli bir yere sahip olan Hz. Đsa ile görüşmesi, Mescid-i Aksâ’da gerçekleşmiştir.

Mi’râcnâme’de çok başlı meleklerden, özellikle yetmiş başlı melekten (vr. 32a, 19b, 15a) söz edilmektedir. Bu meleğin her başında yetmiş dili vardır ve her dili ile Allah’ı tesbih etmektedir. Ayrıca bir başı insan, bir başı aslan, bir başı kartal, bir diğeri öküz başı olan dört başlı melekten bahsedilmektedir (Resim 8). Đlâhî Komedya’da da, çok başlı yaratıklardan söz edilmektedir. Ancak Mi’râcnâme’de melek olarak geçen çok başlı yaratıklar, Đlâhî Komedya’da cehennem meleği olarak yer almaktadır. Cehennemin üçüncü dairesinde bulunan ve köpek şeklinde tasvir edilen üç başlı zebani Kerberos, korkunç bir şekilde ulumakta ve tırnakları ile cezalı ruhların derilerini yırtmaktadır (Resim 9).31 Dokuzuncu dairede ise, sarı, siyah, kızıl renkli üç başı ve altı kanadı olan cehennem meleğinden bahsedilmektedir. Lucifer isimli bu melek, kanatlarının hepsini birden sallayarak üç türlü rüzgâr estirmekte ve bu gök katını buza çevirmektedir.32

Mi’râcnâme’de Sidre-i Müntehâ’nın kökünden çıkan dört ırmaktan bahsedilmektedir (Resim 10). Bu dört nehirden biri Nil, biri Fırat olup diğer nehirlerden biri cennete, diğeri de Kevser’e doğru akmaktadır. Dante’nin eserinde ise, cennetten çıkan dört ırmak olduğu söylenmektedir. Lethe ırmağı insana işlediği günahları unuttururken, Eunoé bunun tam tersi özelliğe sahip olup yapılan iyiliklerin hatırasını kuvvetlendirmektedir. Bu iki nehir aynı kaynaktan çıkmalarına rağmen etkileri bakımından birbirlerinden farklıdır. Aynı kaynaktan çıkan iki ayrı nehir olan Fırat ve Dicle de, diğer cennet ırmaklarıdır.33

Mi’râcnâme ve Đlâhî Komedya’da geçen ortak imgelerden biri de, Kevser’dir (Resim 11). Mi’râcnâme’de semada gezerken Hz. 29 Dante, Cennet, s. 196-199. 30 Dante, Cennet, s. 105-107. 31 Dante, Cehennem, s. 118. 32 Dante, Cehennem, s. 346-347. 33 Dante, Ârâf, s. 260-261.

156

Muhammed’e gösterilen Kevser havuzundan, Đlâhî Komedya’da “Eski devirlerde altın çağını ve bu çağın mutluluğunu terennüm etmiş olan eski devir şairleri Parnassos üzerinde, kim bilir belki de bu yeri canlandırmışlardır hayallerinde. Đnsanoğlunun kökü masumdu burada; bütün meyveleriyle burada ezelî bahar sürüp gider; bu su, herkesin överek bahsettiği kevserdir.”34 şeklinde bahsedilmektedir.

IV. Tanrı ile Görü şme Mi’râcnâme ve Đlâhî Komedya’da Tanrı ile aracısız görüşme

söz konusudur. Mi’râcnâme’ye göre Hz. Muhammed, Arş-ı A’lâ’ya geldiği zaman Cebrail, O’nu yalnız bırakır. Arşın üzerinde “Makâm-ı Kurbe” denilen yere geldiğinde Hz. Muhammed, tek başına ilerler ve burada Allah’a secde eder (Resim 12). Mi’râcnâme metninde Hz. Muhammed’in gönül gözü ile Allah’ı gördüğü ifade edilir.35

Mi’râcnâme’de yedi kat semanın üzerinde gerçekleşen bu görüşme, Đlâhî Komedya’da cennette gerçekleşir. Dokuzuncu cennet katı olan “Đlk Devindirici”de Dante, bir nokta ve bunun etrafında dönen dokuz daire görür. Nokta Allah, daireler de dokuz melek sınıfıdır. Bu melek gruplarından her biri kendisine bağlı olan dokuz gökten birinin hareketini sağlamakla görevlidir.36 Dante, Arş-ı A‘lâ’ya çıktığı zaman Tanrı’yı görmüştür. Bu temaşa karşısında gördüklerini tasvirden âciz olduğunu ifade eden Dante, heyecanla her şeyin zihninden silindiğini belirtir. Hıristiyanlıktaki Teslis (üçleme) inancına paralel olarak, Yüce Nur’un derin ve saydam cevheri içinde, üç ayrı renkte ve aynı genişlikte üç dairenin belirdiğini gören Dante, bu dairelerden birinin ötekine yansıyormuş gibi durduğunu, üçüncüsünün ise her ikisinden eşit olarak çıkmış bir ateşi andırdığını belirtmektedir.37

V. Cennet Mi’râcnâme’de cennetle ilgili az sayıda resim bulunmaktadır.

Resimlerin ilkinde Hz. Muhammed’in cennet kapısına gelmesi,38 diğer iki resimde cennette birbirleriyle oynayan bir grup huriyi görmesi39 tasvir edilmiştir. Cennetle ilgili son resimde, içinde güzel hurilerden

34 Dante, Ârâf, s. 222. 35 Seguy, age., Resim 34. 36 Dante, Cennet, s. 209. 37 Dante, Cennet, s. 245-248. 38 Seguy, age., Resim 40. 39 Seguy, age., Resim 41-42.

157

kalabalık bir gurubun bulunduğu Hz. Ömer’in köşkü gösterilmektedir.40

Dante’nin eserinde ise cennet, Ortaçağ astronomisinin gök telakkisine göre yedi gezegen, sabit yıldızlar göğü, diğerlerini hareket ettirici gök ve Arş-ı A’lâ’dan ibarettir. Bu katlarda bulunan ruhlar şu şekilde sıralanmaktadır:

1. Sözlerinde durmamış ruhlar 2. Đyilik yapmasını seven faal ruhlar 3. Sevenlerin ruhları 4. Bilginler ve din bilginleri 5. Din uğrunda savaşanlar 6. Adaletli, olgun hükümdarlar 7. Esrime ve dalınç içindeki ruhlar 8. Đsa ile Meryem’in ululanması, Dante’nin inan, ümit ve

merhamet üzerine sınanması 9. Melekler sınıfı 10. Arş-ı A’lâ: Allah, melekler, cennetlikler Cennetin güzellikleri ve içinde bulunanların mertebeleri,

yukarı çıktıkça artmaktadır. Arş; saf nurdan müteşekkil, gayrı maddî, mutlak sükûn diyarı olan Rabbin katıdır.41 “Beyaz Gül” olarak da adlandırılan Arş-ı A’lâ, orta yerinden ikiye ayrılan bir anfitiyatro şeklindedir. Bir yarısında Hz. Đsa’ya daha gelmeden iman edenler, diğer tarafta da geldikten sonra iman edenler yer almaktadır.

Mi’râcnâme’deki yeşilliklerin, kuşların, çiçeklerin, nehirlerin neşeli bir bahar havasının hâkim olduğu cennet resimleri, Đlâhî Komedya’daki cennet tasviri ile örtüşmektedir. Cennet çiçekler içindeki tanrısal orman olarak ifade edilmekte, dört bir yanından güzel kokular gelen, latif ve hafif bir meltem esen, kuşların öttüğü, duru ve temiz ırmakların olduğu, yemyeşil çimenlerin rengârenk çiçeklerin bulunduğu bir mekân olarak anlatılmaktadır.42 Mi’râcnâme’de alımlı kızlar şeklinde tasvir edilen hurilere karşılık (Resim 13), Đlâhî Komedya’da yeryüzü cennetinde bulunan, hizmet etmekle görevli peri kızlarından bahsedilmektedir.43

40 Seguy, age., Resim 43. 41 Dante, Cennet, s. 223. 42 Dante, Ârâf, s. 216-217. 43 Dante, Ârâf, s. 243, 250.

158

VI. Cehennem Mi’râcnâme’deki cehennem tasvirleri, eserin önemli bir

bölümünü oluşturmaktadır. Hz. Muhammed buradaki gezisine cehennem kapısından başlamaktadır. Đki kanatlı kapının yanında cehennem meleği olan Mâlik vardır. Daha sonraki resimlerde dünyada kötü işler yapanlar ve yaptıkları kötü işe göre çeşitli şekillerde cezalandırılmaları yer alır. Resimlerde suçlara göre verilen cezalar şu şekildedir:

Bildiklerini uygulamayıp başkalarına nasihatte bulunanlar: Zakkum.

Đki yüzlüler: Dillerin kesilmesi, bıçaklanma ve ateş. Faiz yiyenler: Ateş. Menfaat için başkasını kötüleyenler: Mızraklarla şişlenme ve

ateş. Riya için namaz kılanlar: Boyunlarından asılma ve ateş. Saçlarını kapatmayan ve arsız kadınlar: Saçlarından asılma ve

ateş. Kocalarına dil uzatan ve ahlaksız kadınlar: Dillerinden asılma

ve ateş. Yetim malı yiyenler: Zakkum yedirilip irin içirilmesi ve ateş. Zina eden kadınlar: Göğüslerine takılı kancalardan asılma ve

ateş. Zekat vermeyenler: Boyunlarına değirmen taşı takılması ve

ateş. Dalkavuklar: El-ayak-boyunlarından zincirlerle bağlanma ve

ateş. Yalancı şahitler: Domuza dönüşme ve ateş. Đçki içip tövbe etmeden ölenler: Kaynar su içirilmesi ve ateş. Kibirli ve ahlaksız kişiler: Yılan, akrepler ve ateş.44 Đlâhî Komedya’da Dante, cehennemi kuzey yarım kürede kabul

etmektedir. Dünyanın merkezine inen ve huni gibi gittikçe daralan cehennem, dokuz kattan oluşmaktadır (Resim 14). Dairelerin her birinde farklı günahkar topluluklar cezalandırılmaktadır. Cezaların şiddeti çevreden merkeze doğru artmaktadır. Her katman bir daire olarak düşünülmüştür ve hepsi de farklı cezalar çekmektedir. Buna göre cehennem dairelerindekiler ve çektikleri cezaları şu şekildedir:

1.Vaftiz edilmeden ölenler: Ümitsizlik içinde bekleme.

44 Dante, Cehennem, s. 88-344.

159

2. Şehvet düşkünleri: Cehennem kasırgasında sürekli savrulma. 3. Oburlar: Sürekli yağmur ve dolu, zebani. 4. Cimri ve müsrifler: Birbirleriyle çarpışma. 5. Öfkeliler: Bataklık ve kendi kendine işkence. 6. Sapkınlar: Alevler. 7. Saldırganlar: Farklı işkenceler (Kaynayan kan nehri,

köpekler tarafından parçalanma gibi…) 8. Hileciler: Farklı cezalar (Kırbaçlanma, kaynayan zift vs.) 9. Hainler: Çeşitli cezalar (Buz nehri, boğazına kadar buza

gömülme) Cehennemde cezalandırılanların ve ceza şekillerinin

sınıflandırılması iki çalışmada da ortak özelliktir. Bazı ayrıntılarda da benzerlik görülmektedir. Sözgelimi her iki çalışmada da cehennem kapısından bahsedilmektedir. Mi’râcnâme’de tasvir edilen cehennem kapısında hiç konuşmayan ve gülmeyen Mâlik isimli melek bulunmaktadır. Resimde cehennem kapısı çift kanatlı olarak betimlenmiş olup içeride alevler görünmektedir (Resim 15). Đlâhî Komedya’da anlatılan cehennem kapısının üzerinde, siyah harflerle yazılmış, orada her türlü ümidin bırakılması gerektiğine dair bir yazı bulunmaktadır. Đçerden çığlık ve feryatlar duyulmaktadır. Đlgili resimde de tasvir edildiği üzere cehennemin girişinde hayatları boyunca pasif bir yaşam sürmüş olan korkaklar bulunmaktadır (Resim 16).45

Mi’râcnâme’de dünyada iken zina eden kadınların cehennemdeki cezaları, ateşler içinde göğüslerine takılı kancalardan asılma şeklinde betimlenmiştir (Resim 17). Đlâhî Komedya’da şehvet düşkünlerine takdir edilen ceza ise, Mi’râcnâme’den farklıdır. Onların cezası durmayan cehennem kasırgası önünde savrulmak, bir anlık durma ve dinlenme özlemi ile yanmaktır.46

Mi’râcnâme’de idarecilere menfaat için ikramda bulunanların cezaları, ateşler içinde el-ayak-boyunlarından zincirlerle bağlanmaları olarak resmedilmiştir (Resim 18). Đlâhî Komedya’da ise dalkavuklar, pislik deryasına batmış olarak sahnelenmektedir.47 .

Mi’râcnâme’de kibirli ve ahlaksız kişilerin cehennemdeki cezası, alevler içinde yılan ve akrepler tarafından ısırılma olarak tasvirlenmiştir (Resim 19). Đlâhî Komedya’da da kibirlilerin cezalandırılması söz konusudur. A’râf’ın ilk katında yer alan 45 Dante, Cehennem, s. 89-91. 46 Dante, Cehennem, s. 109. 47 Dante, Cehennem, s. 217.

160

kibirlilerin, gözleri önlerinde, dizkapakları göğüslerine birleşmiş, günah derecesine göre değişen ağır yükler altında süründükleri ifade edilmiştir.48 Bununla birlikte Đlâhî Komedya’da anlatılan cehennemde de, çeşit çeşit, boy boy yılanlarla cezalandırılma sahnesi bulunmaktadır. Sekizinci dairedeki hırsız ruhlar, vücutlarını saran yılanlarla cezalandırılmıştır (Resim 20).49

Sonuç Farklı bir âleme yükseliş motifini, pek çok dinde ve kültürde

değişik biçimlerde görmek mümkündür. Đslam kültüründe Hz. Muhammed’in göğe yükselmesi ve Allah ile görüşmesi olarak bilinen mi’râc, edebiyat ve sanat alanlarında sıkça kullanılan bir malzeme olmuştur. Đncelediğimiz Mi’râcnâme, metni ve resimleri ile Đslam edebiyat ve sanatında mi’râc kültürünü yansıtan en güzel örnektir. Dante’nin kaleme aldığı Đlâhî Komedya adlı eser de, Batı edebiyatında yükseliş fikrini i şleyen önemli bir edebî eserdir. Bu doğrultuda, Mi’râcnâme ve Đlâhî Komedya’da ele alınan konu ve olayların önemli ölçüde birbirine benzediği görülmektedir. Her iki eserde de hayatta olan birinin göklerde dolaşması, cennet ve cehennemi gezmesi, Tanrı ile görüşmesi anlatılmaktadır. Bu benzerliği iki eserin resimlerinde de görmek mümkündür. Mi’râcnâme’deki konuların önemli bir kısmı, ilk dönem hadis ve tefsir kitaplarında mevcuttur. Bu kayıtların Đlâhî Komedya’dan yüzlerce yıl önce hazırlandığı göz önüne alınırsa, Dante’nin eserini yazarken Đslam’daki mi’râc kültüründen esinlendiği düşüncesinin haklılığında kuşku yoktur.

KAYNAKÇA AKAR, Metin (1987), Türk Edebiyatında Manzum Mi’râcnâmeler,

Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 480 s. ALIGHIERI, Dante (2001), Đlâhî Komedya, Çev. Feridun Timur,

Ankara, Milli Eğitim Bakanlığı Yay., V. Baskı, I-III. Başlangıcından Günümüze Büyük Türk Klasikleri (1985)

“Mirâçnâme” Đstanbul 1985, Ötüken Yayınları, c. II, s.52-55. BUHARĐ, Ebu Abdullah Muhammed b. Đsmail (1978), Sahih-i Buharî

Muhtasarı, Tecrîd-i Sarîh Tercümesi ve Şerhi, Çev. Ahmet Naim, Başbakanlık Bas., Ankara, V. Baskı, I-XII+Kılavuz.

ETTINGHAUSEN, Richard (1957), “Persian Ascension Miniatures of the Fourteenth Century” XII Convegno ‘Volta’ Promosso

48 Dante, Ârâf, s. 80-81 49 Dante, Cehennem, s. 260-261.

161

Dalla Classe Di Scienze Moral Storiche e Filologiche, Tema: Oriente e Occidente Nel Medioevo, Roma, Accademia Nazionale Dei Lincei, ss. 360-383.

GUÉNON, René (2001), Dante ve Ortaçağ’da Dinî Sembolizm, Çev. Đsmail Taşpınar, Đstanbul, Đnsan Yay., 88 s.

GÜNDÜZ, Şinasi- ÜNAL, Yavuz - SARIKÇIOĞLU, Ekrem (1996), Dinlerde Yükseliş Motifleri ve Đslam’da Miraç, Vadi Yay., Konya, 135 s.

HAM ĐDULLAH, Muhammed (1990), Đslam Peygamberi, Çev. Salih Tuğ, Đrfan Yay., Đstanbul, I-II,

ĐNAL, Güner (1995), Türk Minyatürleri Sanatı (Başlangıcından Osmanlılara Kadar), Ankara, Atatürk Kültür Merkezi, 196 s.

KUHNEL, Ernst (1952), Doğu Đslâm Memleketlerinde Minyatür, Çev. Suut Kemal Yetkin-Melahat Özgü, Ankara Ünv. Đlahiyat Fak. Yayınları, Ankara, 118 s.

LEVEND, Agah Sırrı (1989), “Dinî Edebiyatımızın Başlıca Ürünleri”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, Belleten 1972, Türk Tarih Kurumu, Ankara, ss. 35-80.

MEHMET VEHBÎ (1968), Hülâsatü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân, Üçdal Neşriyat, Đstanbul, I-XVI.

MOLLA ĐBRAHĐMOĞLU, Süleyman (1991), Mi’râc Gerçeği, Akbel Yay., Đstanbul, 200 s.

MÜSLĐM, Ebu’l Huseyn Müslim el-Haccac (1967), Sahih-i Müslim Tercümesi, Çev. Mehmet Sofuoğlu, Đrfan Yayınevi, Đstanbul, I+VII.

ONAY, Ahmet Talat (1992), Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara, LXV+500.

PALA, Đskender (1995), Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Akçağ Yay., Ankara, 600.

PALA, Đskender (1986), “Mi’râciye”, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, Dergah Yayınları, Đstanbul, c. VI, ss. 372-374.

SEGUY, Maria-Rose (1977), The Miraculous Journey Of Mahomet, Miraj Nâmeh (Paris-BN, Turc 190), New York, 158 s.

ŞAK ĐROĞLU, Mahmut H. (2000), “Đlâhî Komedya”, Diyanet Đslam Ansiklopedisi, Đstanbul, c. XXII, ss. 68-70.

TANINDI, Zeren (1984), Siyer-i Nebi Đslâm Tasvir Sanatında Hz. Muhammed’in Hayatı, Hürriyet Vakfı Yayınları, Đstanbul, 144 s.

YAVUZ, Yusuf Şevki (1991) “A’râf”, Diyanet Đslam Ansiklepodisi, Đstanbul, 1991, c. III, ss. 259.

YAZIR, Elmalılı Muhammed Hamdi (1979), Hak Dini Kur’an Dili, Eser Neşriyat, I-X.

162

RESĐM L ĐSTESĐ Resim 1: Cebrail’in Hz. Muhammed’i taşıması. Saray Albümü:

Mi’râcnâme, Topkapı Sarayı Müzesi, Hazine 2154, vr. 42b. (http://www.ee.bilkent.edu.tr/~history/topkapi.html. Erişim Tarihi: 04.12.2004)

Resim 2: Cebrail’in Hz. Peygamber’e gelip ‘Bu gece mi’râc gecesi, Allah seni istiyor.’ diyerek haber vermesi. Mi’râcnâme, Paris BN, Turc. 190, vr. 3b. (Seguy 1977: Resim 2)

Resim 3: 1551 tarihli tahta kalıp resim. Dante’nin yolculuğunun başlaması. Dante, con nuove et utili ispositioni, Published in Lyone by G. Rovillio , (http://www.mtholyoke.edu/lits/library/arch/col/rare/rarebooks/giamatti/danteimg/1551-1.gif. Erişim tarihi: 04.12.2004)

Resim 4. Hz. Muhammed’in göklerde ilerlemesi. Mi’râcnâme, Paris BN, Turc. 190, vr. 15b. (Seguy 1977: Resim 3)

Resim 5: 1902 tarihli Đlâhî Komedya’dan bir resim. Dante’nin cehennemden geçişi. La divina commedia, Illustrated by various Italian artists, edited by Vittorio Alinari, Published in Firenze by Fratelli Alinari. (http://www.mtholyoke.edu/lits/library/arch/col/rare/rarebooks/giamatti/danteimg/zardo.gif Erişim tarihi: 04.12.2004)

Resim 6: Hz. Muhammed’in Adem peygamber ile görüşmesi. Mi’râcnâme, Paris BN, Turc. 190, vr. 9b. (Seguy 1977: Resim 8)

Resim 7: Hz. Muhammed’in Davud ve Süleyman peygamberler ile karşılaşması. Mi’râcnâme, Paris BN, Turc. 190, vr. 19a. (Seguy 1977: Resim 17)

Resim 8: Hz. Muhammed’in dört başlı melekle karşılaşması. Mi’râcnâme, Paris BN, Turc. 190, vr. 32b. (Seguy 1977: Resim 30)

Resim 9: 1817 tarihli Đlâhî Komedya’da Kerberos. La divina commedia di Dante Alighieri, Illustrated by L. Ademollo & F. Nenci; edited by A. Renzi, [Luigi] G. Marini & G.Muzzi Published in Firenze by Tip. all'insegna dell'Ancora. (http://www.mtholyoke.edu/lits/library/arch/col/rare/rarebooks/giamatti/danteimg/cerberus.gif Erişim Tarihi: 04.12.2004)

Resim 10: Hz. Muhammed’in Sidretü’l-Münteha’da değerli taşlardan oluşan ağacı görmesi. Mi’râcnâme, Paris BN, Turc. 190, vr. 34a. (Seguy 1977: Resim 31)

163

Resim 11: Hz. Muhammed’in Kevser havuzunu seyretmesi. Mi’râcnâme, Paris BN, Turc. 190, vr. 45b. (Seguy 1977: Resim 39)

Resim 12: Hz. Muhammed’in arşın üzerindeyken Allah’a secde etmesi Mi’râcnâme, Paris BN, Turc. 190, vr. 44a. (Seguy 1977: Resim 38)

Resim 13: Hz. Muhammed’in cennetin ortasında bir grup huriyi görmesi. Mi’râcnâme, Paris BN, Turc. 190, vr. 49a. (Seguy 1977: Resim 41)

Resim 14: 1844 tarihli Đlâhî Komedya resminde cehennem katları. La divina commedia di Dante Alighieri Edited by G. Borghi Published in Parigi by Baudry (http://www.mtholyoke.edu/lits/library/arch/col/rare/rarebooks/giamatti/danteimg/1844-m.gif Erişim tarihi: 04.12.2004)

Resim 15: Cehennem kapısı. Mi’râcnâme, Paris BN, Turc. 190, vr. 53a. (Seguy 1977: Resim 44)

Resim 16: 1512 tarihli tahta kalıp resim. Cehennem kapısı. Opere del divino poeta Danthe con suoi comenti Commentary by Christoforo Landino; edited by Piero da Figino Published in Venetia by Miser Bernardina stagnino da Trino de Monferra. (http://www.mtholyoke.edu/lits/library/arch/col/rare/rarebooks/giamatti/danteimg/1512f.gif Erişim tarihi: 04.12.2004)

Resim 17: Zina eden kadınların cehennemdeki cezaları. Mi’râcnâme, Paris BN, Turc. 190, vr. 61b. (Seguy 1977: Resim 50)

Resim 18: Dalkavukların cehennemdeki cezaları. Mi’râcnâme, Paris BN, Turc. 190, vr. 63b. (Seguy 1977: Resim 55)

Resim 19: Kibirli ve ahlaksız kişilerin cezalandırılması. Mi’râcnâme, Paris BN, Turc. 190, vr. 67b. (Seguy 1977: Resim 58)

Resim 20: 1813 tarihli Đlâhî Komedya’dan bir resim. Cehennemde akrep ve yılanlarla cezalandırılma. La divina commedia di Dante Alighieri, Illustrated by Sofia Giacomelli Published in Paris by Salmon. (http://www.mtholyoke.edu/lits/library/arch/ col/rare/rarebooks/giamatti/danteimg/giacom-9.gif Erişim tarihi: 04.12.2004)

·ı i i

Resim 1: Hz. Muhammed'in Cebrail'in ornzunda göklerde ilerlemesi, XIV. Yüzyıl başı, Tebriz

Resim 3: 1551 tarihli tahta kalıp resim. Dante'nin yolculuğunun başlaması.

164

Resim 2: Cebrail'in Hz. Peygamber'e gelip rni'rac'ı haber vermesi.

Resim 4: Hz. Muhammed'in göklerde ilerlemesi.

Resim 5: 1902 tarihli İldizi Komedya 'dan bir resim. Dante'nin cehennemden geçişi.

Resim 7: Hz. Muhammed'in Davud ve Süleyman peygamberler ile kar~ılaşması.

165

Resim 6: Hz. Muhammed'in Adem peygamber ile görüşmesi.

Resim 8: Hz. Muhammed'in dört başlı melekle karşılaşması.

.~.

-----------------

j,

. i ı 1

ı

Resim 9: 1817 tarihli İlfilıf Komedya'da Kerberos.

Resim ll: Hz. Muhammed'in Kevser havuzunu seyretmesi.

166

-· Resim 10: Hz. Muhamed'in Sidretii 'l-M iintelıa' da değerli taşlardan oluşan ağacı görmesi .

Resim 12: Hz. Muhammed'in arşın üzerindeyken Allah'a secde etmesi.

Resim 13: Hz. Muhammed-in cennetin ortasında bir grup huriyi görmesi.

Resim 15: Cehennem kapısı.

ı (ı7

Resim 14: IS44 tarihli i!ôlıi Ko111edya resminde cehennem katları.

Resim 1 (ı: 1512 tarihli taht:.ı kalıp resim. Cehennem kapısı.

- ·-·------- ----------

.i ı ;

Resim I 7: Zina eden kadınların celıenııenıdeki cezaiarı.

Resim I 9: Kibirli ve ahlaksız ki:;;ilerin cezalandırılması .

Resim 18: Dalkavuklann cciıenııenıdeki cezaları.

Resi nı 20: 1813 tarihi i i hi! ı i 1\·onıcd\·a·Jaıı bir re~inı. Hırsı.darııı

'-·elıeııııenıdc yılaıılarla

'-·eza la nd ı rı 1 mas;_

~··--- -------- -- -~-------------"-'----------