ISSN 1300-9672

SÜLEYMAN DEM ĐREL ÜNĐVERSĐTESĐ

ĐLAH ĐYAT FAKÜLTES Đ DERGĐSĐ

Review of the Faculty of Divinity University of Süleyman Demirel

H a k e m l i D e r g i

Yıl (Year): 2004/2 Sayı (Number): 13

II

Derginin Sahibi (Owner of the Journal) Prof. Dr. Ekrem SARIKÇIOĞLU (Dekan) Derginin Editörü (Editor of the Journal) Prof. Dr. Đsmail Hakkı GÖKSOY Fakülte Yayın Kurulu (Faculty Editorial Board) Prof. Dr. Ekrem SARIKÇIOĞLU Prof. Dr. Đsmail YAKIT Prof. Dr. Talat SAKALLI Prof. Dr. Đsmail Hakkı GÖKSOY Prof. Dr. M. Saffet SARIKAYA Doç. Dr. Kemal SÖZEN Doç. Dr. Talip TÜRCAN Yrd. Doç. Dr. Ahmet YILDIRIM Dizgi (Composition) SDÜ Đlahiyat Fakültesi Kapak (Covering) SDÜ Basın ve Halkla Đlişkiler Baskı (Pirinting) Ali ÇOLAK SDÜ Đlahiyat Fakültesi Dergisi hakemli bir dergidir ve yılda iki defa yayımlanır. Dergi, MLA Directory of Periodicals ile MLA Master List of Periodicals’a kayıtlı olup, MLA International Bibliography adlı uluslar arası indeks tarafından taranmaktadır. Dergide yayınlanan yazıların sorumluluğu yazarlarına aittir. Dergide yayınlanan makale ve yazılar kaynak gösterilmek şartıyla iktibas ve atıf şeklinde kullanılabilir. ©Đlahiyat Fakültesi Isparta-2005 Đsteme Adresi (Communication Adress) SDÜ Đlahiyat Fakültesi 32260 ISPARTA Tlf: 0 246 237 10 61 Fax: 0 246 237 10 58

37

NAMAZ ĐBADETĐNĐN UYANDIRDI ĞI DUYGU VE DÜŞÜNCELER ÜZER ĐNE PĐLOT B ĐR ARAŞTIRMA: SDÜ

ĐLAH ĐYAT FAKÜLTES Đ ÖRNEĞĐ

Yrd. Doç. Dr. Habil ŞENTÜRK ∗∗∗∗

ÖZET

Đslam dininde namaz, müminin Allah’a sevgi, saygı ve bağlılığını ifade etmesine en elverişli bir ibadettir. Çünkü namaz, gerek şekil, gerekse mana olarak buna uygun bir özelliğe sahiptir. Bu sebeple müminin Rabbine sunduğu bir ibadet olarak namaz, dini duygu ve düşüncenin yoğun bir şekilde yaşandığı bir dini tecrübedir. Bu araştırma, bu dini tecrübenin psikolojik bir metot ve yaklaşımla incelenmesi, analiz edilmesi amacıyla yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Namaz, Đbadet, Dini Duygu, Dini Davranış

ABSTRACT

A Pilot Study on the Affection and Thoughts Stimulated by the Prayer Worship: An Example of the SDU Theology Faculty

The prayer in Islamic religion is the most convenient worship to express the Muslim’s affection, respect and devotion to the God. Because, the prayer has a suitable property of whether its form or its meaning. Therefore, the prayer, as Muslim’s worship presented to the God, is a religious trial comprising the religious feeling and existing a dense thought. This research was carried out to analyse this religious trial in a psychological method and the approach. The research findings were evaluated with statistical analyses and the parametric values were also given in detail.

Key Words: Prayer, Worship, Religious Sense, Religious Behaviour.

∗ SDÜ Đlahiyat Fakültesi Din Psikolojisi Anabilim Dalı Öğretim Üyesi

38

1. GĐRĐŞ

Đbadet, kulun Allah’a sevgi, saygı ve bağlılığının ifadesi olan davranışlara denir.1 Bu davranışların bir dış görünüşü, kalıp davranışlar şeklindeki ritüelleri; bir de duygu ve düşünce boyutu dediğimiz bilinç (sübjektif) cephesi vardır. “Dinde önemli bir vasıta olarak kullanılan ritüeller, kendilerine eşlik eden duygular ve düşünceler adına tekrarlanan biçimsel eylemlerdir. Ritüeller, aynı zamanda inançları ortaya koyma işlevini de yerine getirirler.”2

Namaz ibadeti, Đslam’ın temel esaslarından birini teşkil eden, biyolojik, psikolojik ve sosyal bakımdan çok yönlü ve çok fonksiyonlu olduğu kadar; hayatın içinde her zaman, her şart ve ortamda yapılması gereken bir görev; Allah’la kulun irtibatını sağlayan ve sürdüren önemli bir dini davranıştır. Kur’an’da ve hadislerde çeşitli vesilelerle namazla ilgili gerekli bilgiler verilmiş, bu ibadetin önemi üzerinde durulmuştur.

Đslam’a göre günde beş vakit ve haftada bir cuma namazı olmak üzere bir ömür boyu yerine getirilmesi dini bir zorunluluk (farz) olan namazla ilgili olarak Kur’an’da şöyle buyrulmaktadır: “Şüphesiz namaz, müminlere belirli vakitlerde farz kılınmıştır.”3 Hz. Peygamber de bir hadislerinde, “Namaz dinin direğidir” 4 buyurmuştur. Bu bağlamda namaz ibadetinin de objektif ve sübjektif yönleriyle farklı anlam ve fonksiyonları üzerinde durulabilir. Öyleyse namazın bir ritüel olarak sembolik manası5 yanında özü itibariyle hangi duygu ve düşünceler içinde ifa edildiği de önemlidir. Dolayısıyla bu konuyla ilgili psikolojik araştırma ve değerlendirmelere ihtiyaç bulunmaktadır.

1.1. Konu ve Problem

Bu araştırmanın konusu, namaz ibadetinin yerine getirilmesi sırasında yaşanan, duygu ve düşüncelerdir. Biz burada ilahiyat tahsili gören bir gurup öğrencinin namaz öncesi, namaz esnasında ve

1 Hayati Hökelekli, Din Psikolojisi, TDV Yay., Ankara 1993, s.233; Hüseyin

Peker, Din Psikolojisi, Samsun 2000, s.113 2 Abdurrahman Kasapoğlu, “Bir Dini Tecrübenin Đfade Simgesi: Rüku”, Tabula

Rasa, Yıl:3, S.9, Isparta 2003, s.262 3 Nisa, 4/103 4 Süyûtî, Camiu’s-Sağir , Mısır l373/1954, II,83 5 H.Hökelekli, a.g.e., s.236-239; A. Kasapoğlu, a.g m., s.259-262

39

namazdan sonra hangi duygu ve düşünceler içinde olduğunu yansıtan görüş ve beyanları çerçevesinde konuyu ele alacağız.

Buna göre araştırmanın problemleri şunlardır:

1-Namaz öncesinde yaşanan duygu ve düşüncelerle ilgili beyanlara göre ezan ve

abdest, deneklerde hangi duygu ve düşüncelerin doğmasına sebep olmaktadır?

2-Namaz (tekbir, kıyam, rüku, secde) esnasında deneklerde hangi duygu ve düşünceler oluşmaktadır?

3-Namaz sonrasında ise farklı vakitlerde, tek başına ve toplu halde kılınan namazlar, denekler üzerinde ne gibi duygu ve düşünceler uyandırmaktadır ve namazla ilgili bu durumların onlar üzerinde kalıcı etkileri varsa nelerdir?

1.2. Amaç ve Önem

Çalışmanın amacı, namazın araştırmaya katılanlarda hangi duygu ve düşünceleri uyandırdığını anlamak ve öğrenmektir. Bildiğimiz kadarıyla bu konuda böyle bir ampirik çalışma yapılmamıştır. Bu bakımdan araştırma önemli bir boşluğu doldurabilir.

1.3. Metot

Böyle ampirik bir çalışmayı yaparken, namaz esnasında insanların iç dünyalarında neler olup bittiğini açığa çıkarabilmek için bir anketle onların görüş ve düşüncelerine başvurduk. Deneklerin görüşlerini olabildiğince objektif ve tabii olarak ortaya koyabilmeleri için anket sorularına verecekleri cevapları sınırlamak istemedik. Bu maksatla anketimizde konuyla ilgili 9 adet açık uçlu soruya yer verdik. Daha sonra bu anketi SDÜ Đlahiyat Fakültesinin toplam 50 kişilik son sınıf öğrencilerine gönüllülük esasına göre uyguladık. Böylece bu sınıftan 34 gönüllü öğrenci anketimize cevap verdi.

Deneklerin seçiminde son sınıf öğrencilerini tercih edişimizin sebebi, bu öğrencilerin Đlahiyat Fakültesi öğrencilerini büyük çapta

40

temsil edebilecek örneklem özelliklerine6 sahip olmaları varsayımına dayanmaktadır. Çünkü onlar son sınıf öğrencisi olmaları sebebiyle fakültede okutulan bütün ders programlarını görmüş, bir ilahiyatçı kimliği ve kişili ği kazanma aşamasına gelmiş oldukları halde, önceki sınıflar henüz bazı dersleri ve programları görmedikleri için bu formasyon ve kişilik özelliklerini kazanamamış olabilirler.

Anketimizin sorularının açık uçlu olması sebebiyle, gerek bu sorulara deneklerin zihnen yorulup da rasgele cevap vermelerini önlemek, gerekse bu cevapların tasnifinde kapalı uçlu (şıklı) sorulara göre zorluk olacağı7 göz önüne alınarak soru sayısı 9’la sınırlı tutulmuştur. Anket, sınıfta deneklere tarafımızdan gerekli açıklamalar yapılarak uygulanmıştır.

Bulguları değerlendirebilmek için her soruyla ilgili cevaplar, çetele usulüyle sayılarak cevap sayıları tespit edilmiş, böylece en sık tekrarlanan cevap çeşidinden en az tekrarlanana doğru bir tasnif yapılarak öğrencilerin bu konuda verdikleri bilgiler bir bütün halinde ortaya konmaya ve konunun daha iyi anlaşılabilmesi için de tablolar halinde sunulmaya çalışılmıştır. Daha sonra da bu bulgular yorumlama ve değerlendirmeye tabi tutulmuştur.

1.4. Hipotezler

1-Namaz öncesinde okunan ezan ve alınan abdest, deneklerde farklı duygu ve düşüncelerin doğmasına sebep olabilir. Ancak bunların her ikisi de denekleri namaza hazırlayıcı bir fonksiyon icra edebilir.

2-Namaz esnasında deneklerde bazı olumlu veya olumsuz duygu ve düşüncelerin uyanması mümkündür. Ancak namaz kılarken teslimiyet, huşu ve huzur gibi olumlu duygu ve düşünceler daha yoğun olmaktadır.

3-Namaz sonrasında ise farklı vakitlerde, tek başına ve toplu halde kılınan namazların denekler üzerinde farklı duygu ve düşünceler uyandırması ve namazla ilgili bu durumların onlar üzerinde kalıcı etkileri olması beklenebilir.

6 Saim Kaptan, Bilimsel Araştırma Teknikleri, Rehber Yay., Ankara ts., s.134-

140; Burhan Baloğlu, Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemi, Der Yay., Đstanbul 1997, s.81-83

7 S. Kaptan, a.g.e., s.162

41

2. BULGULAR VE YORUMLAR

Burada önce deneklere sorulan soru orijinal haliyle, sonra alınan cevaplar kümelenerek çokluktan azlığa doğru sırasıyla verilecek, daha sonra da yorum ve değerlendirmeye geçilecektir.

2.1. Namaz Öncesi Ritüellerle (Ezan ve Abdest) Đlgili Görüşler:

Đslam dinine göre, ezan genel manada dinin temel inançlarının özeti olup Müslümanlara hem dini inançlarını hatırlatmakta hem de onları namaza davet etmektedir. Bu anlamda ezan, dini bir sembol olarak Müslümanlar için ortak bir dini ve kültürel anlam taşır. Abdest ise, namazın kılınabilmesi için bir ön şart olduğundan, abdestsiz namaz kılınmaz. Bedenin belli organlarının yıkanmasını gerektiren abdest, doğrudan kendisi bir ibadet değilse bile, mümin kişiyi namaz ibadetine maddi ve manevi bakımdan hazırlayıcı bir fonksiyona sahiptir.8 Namazın vaktini hatırlatan ve namaza hazırlık anlamı taşıyan ezanın, insanlar üzerinde ortak etkileri olduğu gibi farklı etkiler doğurması da gayet tabiidir.

Kişilerin dini inanç, duygu ve düşünceleri çerçevesinde oluşan tutumlarına göre ezanın kişilerde uyandıracağı etkinin farklı olacağı açıktır. Dini ve milli kültürümüzün bir unsuru olarak ezan gerek ferdi, gerekse sosyal hayatımızda çeşitli fonksiyonlar icra etmektedir. Bu bağlamda katılımcılar ezanla ilgili farklı duygu ve düşüncelere sahip olmakla beraber, daha çok ezanın namaza çağrı fonksiyonuyla ilgili duygu ve düşüncelerini ortaya çıkarabilirler.

Aynı şekilde abdestle ilgili olarak da, maddi ve manevi yönden temizlik, rahatlık, zindelik ve arınma duygularıyla birlikte namaza hazırlık fonksiyonunu yansıtan görüşler daha yoğun olabilecektir. Bu konularla ilgili (ezan ve abdest) sorduğumuz sorulara deneklerin verdikleri cevaplar ya da beyanlar çerçevesinde öne çıkan duygu ve düşünceler tablolar halinde aşağıda sunulmuştur.

8 Habil Şentürk, Đbadet Psikolojisi, Đz Yay., Đstanbul 2000, s.87-88; Hüseyin

Certel, “Psikolojik Bir Yaklaşımla Sözlü ve Fiili Şart ve Rükunlarıyla Namaz”, AÜĐF Dergisi, S.13, Erzurum 1997, s.335-336; A. Vahit Đmamoğlu, “ Đnsan ve Đbadet”, Türk Yurdu, S. 90, Ankara 1995, s.44

42

2.1.1. Ezanla Đlgili Duygu ve Düşünceleri Yansıtan Bulgular:

Araştırmaya katılanların ezanla ilgili görüşlerini ya da duygu ve düşüncelerini almak için “Ezan okunduğunda sizde ne gibi duygu ve düşüncelere sebep oluyor?” sorusunu sorduk. Bu soruya verilen cevapların içeriğini dikkate alarak öne çıkarılan duygu ve düşünceleri olumlu/olumsuz şeklinde tasnif edip bir tablo haline getirdik. Bu hususla ilgili bulgular tablo 1.’de görülmektedir.

Tablo 1. Ezanın uyandırdığı duygu ve düşünceler

Olumlu Cevap

Olumsuz Cevap

sayı % sayı %

Uhrevi aleme yöneltme, heyecan ve ürperti duyma, namaza hazırlama

30 57 Suçluluk, pişmanlık 6 11

Görev ve sorumluluk duygu ve düşüncesi, zaman şuuru

9 17 Acizlik ve teslimiyet 1 2

Manevi duygu ve ferahlık 4 7 - - -

Güven duygusu 3 6 - - -

Toplam 46 87 Toplam 7 13

Tablo 1.’de görüldüğü gibi ezanla ilgili duygu ve düşünceleri olumlu ve olumsuz diye tasnif ettiğimizde toplam 53 cevabın çoğunluğu olumlu duygu ve düşünceleri (46 ifade, %87) dile getirirken, düşük bir oranda da olsa bazı cevapların olumsuz duygu ve düşünceleri (7 ifade, %13) kapsadığı görülmektedir.

Cevapların çoğuna göre ezanın, güzel bir ses ve makamla okunduğunda estetik bir zevk ve haz verdiği (15 ifade), denekleri namaza yönelttiği ve motive ettiği (13) anlaşılmaktadır. Bu bulgulara göre ezanın, okunduğu esnada estetik duyguları uyandırdığı ve kişilere haz verdiği ve namaza yöneltmede önemli bir rolünün olduğu

43

söylenebilir. Ezanın vakit bildiren fonksiyonuna işaret eden beyanların ise "Görevim olan namaz vaktinin geldiğini hatırlıyorum.(7) Zamanı hatırlatıyor, içinde bulunduğum zamanın farkına varıyorum.” (4) şeklinde olduğu görülmüştür.

Manevi duyguları harekete geçirdiği ve ferahlık verdiği (4) yönündeki beyanlar da ezanın bireyin dini yaşantısında önemli bir uyarıcı rolü olduğunun göstergesi sayılabilir. Ezanın bu olumlu duygular yanında bazı olumsuz duyguları da uyandırdığını görmekteyiz. Nitekim sayıca az olmakla birlikte, bazı cevaplar “ezan okunduğunda camiye gidilmediği takdirde suçluluk (3), kötü davranışlarını hatırlayıp utanç ve pişmanlık (3) duyulduğunu” ortaya çıkarmaktadır.

Aidiyet ve kendine güven duyguları açısından da ezanın olumlu bir fonksiyon icra ettiği söylenebilir. Çünkü, bazı denekler ezanı duyunca, “kendisinin memleketinde, bağımsız bir ülkede yaşadığını; gurbette, yabanda olmadığını hissettiğini” (3) ifade etmektedirler. Ayrıca bazı cevaplarda, “güzel okunan bir sabah ezanının kabri ve haşri hatırlattığı/uhrevi duygular uyandırdığı”(2), ifade edilirken, bir başka cevapta ise “ezanın kişide acizlik/güçsüzlük duygularını uyandırdığı” (1) belirtilmektedir.

Şu halde, ezanın güzel ses ve makamla okunması denekler üzerinde hoş etkiler bırakmaktadır. Onlara Allah’ı ve ahireti hatırlatıp manevi duygularını coşturmakta ve namaza, camiye yöneltmektedir. Ezanın güzel bir ses ve makamla okunması gibi sebepler, ezanın kişiler üzerinde daha etkili olabileceğini de ortaya koymaktadır.9

Katılımcıların ifadelerine göre, ezanın vakit bildiren ve güven verici bir fonksiyon icra etmesi de önemlidir. Đnsanların içinde bulundukları zamanın farkında olmaları onlardaki zaman şuurunun gelişmesini ve zamanı daha iyi değerlendirmelerine fırsat verir.

Ayrıca ezanın onlara güven vermesi de manidardır. Çünkü cami, minare ve ezanın bizim kültürümüzde dini kimlik bakımından sembolik bir mana ve değeri olduğu göz önüne alınırsa, deneklerin neden böyle düşündüğü daha iyi anlaşılabilir. Buna göre, bulguların ilgili hipotezimizi (hipotez:1) desteklediği söylenebilir.

9 Bu sebeple müezzinlerimizin sesi güzel, gerekli mesleki ve musiki eğitimi almış,

işinin ehli olan kişiler arasından seçilmesi gerekmektedir

44

2.1.2. Abdestle Đlgili Duygu ve Düşünceleri Yansıtan Bulgular:

Đslam dininde abdest, namazın kılınabilmesi için bir ön şarttır. Su kullanımını gerektirdiği için abdest, suyun beden ve organlar üzerindeki fizyolojik ve psikolojik etkileri bakımından önemli bir fonksiyon icra etmektedir.10 Namaza bir hazırlık olarak görebileceğimiz abdestin, maddi ve manevi temizlik olduğu inancıyla birlikte, kişilerde farklı duygu ve düşünceler doğuracağı tezinden hareketle “Abdest alırken veya aldığınızda neler hissediyor ve neler düşünüyorsunuz?”sorusunu sorduk. Bu soruya verilen cevaplardan hareketle deneklerin abdest konusunda vurguladıkları duygu ve düşünceler tablo halinde sunulmuştur.

Tablo 2. Abdestin uyandırdığı duygu ve düşünceler

Olumlu Cevap

Olumsuz Cevap

sayısı % Sayısı %

Maddi (8) ve manevi arınma, rahatlama (19) 27 53

Bir şey hissetmeme 1 2

Zindelik, ferahlık ve huzur 7 13

Şeytanın vesveselerini hissetme 1 2

Günahlardan kurtulma hissi 5 10

Günahlardan sakınma düşüncesi 1 2

Namaza hazırlık yapma düşüncesi 4 8

- - -

Manevi duygular 2 4

- - -

Güven ve cesaret 2 4

- - -

10 Konuyla ilgili olarak Kur’an’da ilgili ayet için, Maide, 5/6’ya ve hadisler için de

Ebu Davud, Salat, 73;Tirmizi, Mevakıt, 62; Đbn Mace, Tahare, 3; Ahmed, Müsned, I, 123’e bakılabilir.

45

Allah’a yakınlık hissi 1 2

- - -

Toplam 48 94 Toplam 3 6

Tablo 2.’de görüldüğü gibi abdestin deneklerde uyandırdığı duygu ve düşünceleri olumlu ve olumsuz kategorilerine ayırdığımızda, benzer duygu ve düşünceleri kapsayan cevap sayısı olarak olumlu duygu ve düşüncelerin (48 ifade, %94) yüksek oranda olduğu, olumsuz duygu ve düşüncelerin ise (3 ifade, %6) düşük bir oranda olduğu görülmektedir.

Araştırma bulgularına göre, cevapların çoğu öncelikle abdestin “ki şiyi” manevi yönden temizleyip rahatlattığı (19 ifade) yönünde olup, abdestin manevi fonksiyonunu ilk sırada vurgularken, maddi yönden temizlik fonksiyonuna (8) ikinci sırada yer vermektedir.

Üçüncü sıradaki cevaplar ise, abdestin kişiye zindelik, canlılık, ferahlık ve huzur verdiği (7) yönünde olup, abdestin fizyolojik veya psikobiyolojik etkilerini dile getirmektedir.

Daha sonra suçluluk ve günahlardan kurtardığı (5) dile getirilmekle abdestin bazı psikolojik etki ve fonksiyonlarından da söz edilmektedir. Namaza hazırlık fonksiyonu ile ilgili olarak ise sadece (4 ifade) yer almıştır.Bazı cevaplarda ise “abdestin manevi güç, güven ve cesaret verdiği (1), günahlardan koruduğu (1) belirtilirken de aynı şekilde abdestin psikobiyolojik fonksiyonları dile getirilmektedir

Bu araştırma örneklemi ve bulgularıyla sınırlı olmak kaydıyla abdestin kişiler üzerinde maddi ve manevi yönden etkili olduğu, onlara temizlik, rahatlık, zindelik, canlılık, güven, cesaret ve huzur verdiği, onları bu duygular içinde namaza hazırlayan bir fonksiyon icra ettiğini belirtmek gerekir. Netice itibariye abdestle ilgili duygu ve düşünceleri yansıtan bu bulgular, ilgili hipotezimizi (hipotez:1) destekler mahiyettedir.

2.2. Namaz Esnasında Yaşanan Duygu ve Düşünceleri

Yansıtan Bulgular:

Namaz ibadetinde kulun Allah’ın huzurunda durması, O’na boyun eğmesi, sevgi, saygı ve bağlılığını ifade etmesi noktasında kıyam, rüku ve secde gibi ritüellerin sembolik manası yanında; bir de okumuş olduğu sure ve duaların gerçek manası vardır. Bir başka ifade

46

ile namazın bir şekli tarafı, bir de özü vardır. Kasapoğlu’nun da dediği gibi,“Dini tecrübenin teorik ifadesiyle pratik anlatımı birbirine sıkıca bağlıdır. Bir din hem tasavvurlar, fikirler toplamı, hem de dışa yansıyan davranış ve içten yöneliş şeklindeki tavırlar toplamıdır.”11 Öyleyse, bir Müslüman’ın namaz ritüelindeki şekil ile manayı birleştirmesi, bunların ikisinin de vazgeçilmez bir bütün oluşturduğunun farkında olması beklenir.12

Acaba araştırmaya katılanların bu konudaki görüşleri nasıldır? Namaz boyunca ve çeşitli ritüeller esnasında onların hangi duygu ve düşünceleri öne çıkmaktadır? Bu sebeple deneklere şu soru sorulmuştur: “ Namaza başlarken, kıyam, rüku ve secdede sizde ne gibi duygu ve düşünceler meydana gelmektedir?” Bu hususla ilgili bulgular, deneklerin yaşadıkları olumlu/olumsuz duygu ve düşünceler, tablo halinde sunulmuştur.

Tablo 3. Namazın kılındığı esnada meydana gelen duygu ve düşünceler

Olumlu Cevap

Olumsuz Cevap

Sayısı % Sayısı %

Allah huzurunda olma hissi ve düşüncesi

14 27 Acizlik duygusu 11 21

Allah’a yakınlık, tazim ve sığınma hissi

8 15 Kendini namaza verememenin sıkıntısı

2 4

Teslimiyet ve boyun eğme duygu ve düşüncesi

6 11 Pişmanlık ve suçluluk duygusu

1 2

Haz ve huzur duyma 5 10 - - -

Tevazu ve ciddiyet düşüncesi

1 2 - - -

Mücadele azmi, kararlılık duygusu

1 2 - - -

11 A. Kasapoğlu, a.g.m., s.261 12 H. Certel, a.g.m., s.341-345

47

Allah’a kavuşma ve O’nunla konuşma düşüncesi

1 2 - - -

Nefsi terbiye etme, olgunlaştırma düşüncesi (manevi haz)

1 2 - - -

Spor ve sağlık düşüncesi (maddi haz)

1 2 - - -

Toplam 38 73 Toplam 14 27

Tablo 3.’te görüldüğü gibi, namaz esnasında meydana gelen duygu ve düşünceler olumlu ve olumsuz olarak çeşitlenmektedir. Bunların cevap sayısı itibariyle çoğunluğunun (38 ifade, %73) olumlu, daha az bir kısmının ise (14 ifade, %27) olumsuz duygu ve düşünceler olduğunu görmekteyiz.

Tabloda içerik ve tekrar sayısına göre sıralanan duygu ve düşüncelere bakarak, deneklerin Allah’ın huzurunda olma duygu ve düşüncesini en yoğun bir şekilde yaşadıklarını, kendilerini Allah’a yakın, saygılı ve sığınmış hissettiklerini ve buna bağlı olarak haz ve huzur duygusu yaşadıklarını söylemek mümkündür.

Deneklerin verdikleri cevaplara göre, “namaza başlarken ve kıyamda deneklerin kendilerini Allah’ın huzurunda hissettiklerini” (14) ilk sırada dile getirmiş olmaları, daha namaza başlarken ne yaptığının farkında olarak bu ruh halini yaşadıklarını göstermektedir. Đkinci sırada ise, kıyam, rüku ve secde ritüelleri ile ilgili olarak her üç durumda da deneklerin acizliklerini hissettiklerini (11) belirtmeleri de, çok anlamlıdır. Zira bu durum onların, “Allah’ın yüce kudreti karşısında kul olduklarının ve yetersizliklerinin farkına vardıklarının” bir göstergesidir.13

Namaz esnasındaki ruku ve secdede daha başka neler hissedip düşündükleri de verdikleri cevaplardan anlaşılmaktadır. Bulgulara göre secdede, “Allah’ın büyüklüğünü, O’na en yakın durumda olduklarını ve himayesine sığındıklarını düşündükleri” (8); rükuda ise “O’na saygı, teslimiyet, itaat veya boyun eğiş halini hissettikleri” (6);

13 Dini bir ritüel olarak rükunun sembolik manaları üzerine daha geniş bilgi için

bkz. A. Kasapoğlu, a.g.m., s.254-279

48

Fatiha ve sureleri okurken “manasını düşünüp haz aldıkları” (3); “namazda kulluk görevini yerine getirmenin huzurunu duydukları” (2) görülmektedir.

Bazı cevaplarda da deneklerin, “namazda kendini dünyadan soyutlayamadığı için tam olarak namaza veremediği (2); namaza duruşun tevazu ve ciddiyeti, kıyamın mücadele azmini hatırlattığı (1); namazda Allah’ın, kendisini gördüğünü, kendinin de O’nunla konuştuğunu hissettiği (1); namazın fonksiyonları konusunda, nefsi terbiye ederek kişiyi olgunlaştırdığı (1); spor fonksiyonu görmesi bakımından kişiye sağlık kazandırdığı, Allah’ı ve ahireti hatırlatıp kişinin günahlarından pişmanlık duymasını sağladığı” belirtilmektedir. Bu duruma göre, buradaki bulguların da ilgili hipotezimizi (hipotez: 2) destekler mahiyette olduğu söylenebilir.

2.3. Namaz Sonrası (Farklı Vakitlerde, Tek Başına ve Cemaatle Kılınan Namazlar) Đle Đlgili Duygu ve Düşünceler:

2.3.1. Namaz Sonrası Duygu ve Düşüncelere Đlişkin Bulgular:

Burada deneklere “Namazı kıldıktan sonra hangi duygu ve düşünceler içinde oluyorsunuz?” şeklinde bir soru sorulmuş ve bu soruyla namazı kıldıktan sonra örneklem grubunun hangi duygu ve düşünceler içinde bulundukları öğrenilmek istenmiştir.14 Bir başka deyişle namazın insanlar üzerinde duygu ve düşünce itibariyle ne gibi etkileri olduğuna dair cevap aranmıştır. Bu hususla ilgili bulgular, deneklerin yaşadıkları olumlu/olumsuz duygu ve düşünceler, tablo halinde aşağıda sunulmuştur.

Tablo 4. Namaz sonrası meydana gelen duygu ve düşünceler

Olumlu

Namazı kılma durumunda

Cevap Olumsuz

Namazı kılmama durumunda

Cevap

Sayısı % sayısı %

14 Namazın bilişsel, duygusal, davranış ve dua boyutu ile ilgili olarak ayrıca bkz.

Yaşar Fersahoğlu, “Din Eğitim ve Öğretiminde Bütüncül Yaklaşım” , Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Çalışma Toplantısı, DEM Yay., Đstanbul 2004, s.284-288

49

Sevinç ve rahatlık (19), huzur (10)

29 71 Suçluluk, huzursuzluk 3 7

Allah’a yakınlık, sevgi, dostluk hissi

2 5 Zihnin meşgul olmasının menfi etkisi

2 5

Ruhi tatmin, mutluluk

2 5 Gereği gibi kılamadığı için eziklik duyma

1 2

Allah’la irtibat, konuşma (iletişim)

2 5 - - -

Toplam 35 86 Toplam 6 14

Tablo 4.’te de görüldüğü gibi namaz ibadeti yerine getirilince, denekler üzerinde genellikle olumlu (35 ifade, %86) duygu ve düşünceler uyanırken, kılınmadığı zaman ise olumsuz (6 ifade, %14) duygu ve düşüncelere sebep olmaktadır.

Verilen cevapların çoğuna göre, kul ve Rab ilişkisi itibariyle Müslüman’ın Allah’a karşı kulluk borcu olarak yapması gereken bir görev olduğundan hareketle denekler, namazı kılınca “Sevinç ve rahatlık hissediyorum.”(19) diyerek ilk sırada görevini yapmış olmanın verdiği rahatlık ve sevinci hissettiklerini belirtmişlerdir. Đkinci sıradaki cevap grubunda “Manevi olarak rahatlıyor, huzur buluyorum.”(10) denilerek benzer bir duygudan söz edilmiş, böylece denekler namazı kıldıktan sonra manevi bir rahatlık ve huzur duyduklarını ifade etmişlerdir.15 Bazı cevaplarda ise, “Namazı kılmadığım zaman huzursuz oluyorum.”(3) şeklinde, namazı kılmamış olmanın sebep olduğu olumsuz (huzursuzluk) duygulara değinenler yanında, “Zihnim meşgul olduğunda, bana namazın fazla tesiri olmuyor.”(2) diyenler de vardır. Münferit bazı cevaplarda namazın, “Allah’ı hatırlattı ğı ve O’na yakınlaştırdığı (1), kendisini sevdiği birini ziyaret etmiş gibi rahatlattığı (1), ruhen tatmin ettiği (1) belirtilirken; “namaz esnasında Rabbiyle konuştuğunu düşünerek mutluluk duyduğunu (1) ve namazı gereği gibi kılamadığı için eziklik hissettiğini” ifade edenlere de rastlanmıştır.Bu bulgular da ilgili hipotezimizi (hipotez :3) destekler mahiyettedir.

15 Benzer bir tespit için bkz. A. V. Đmamoğlu, a.g.m., s.44

50

2.3.2. Namaz Vakitleriyle Đlgili Bulgular:

Đnsanların hayatında zamanın da ayrı bir yeri ve önemi vardır. Onlar hayatın değişik devrelerinde, farklı zaman dilimlerinde farklı duygu ve düşünceler içine girerler. Sabahın dinçliği ve yeni bir güne başlangıç olma özelliği, geleceğe yönelik bir ümit ve yaşama sevinci aşılarken, akşamın kararan yüzünde bir hüzün ve kötümserlik hakimdir. Ayrıca günün belli saatleri çalışma, dinlenme ve diğer faaliyetler için programlanmış olduğuna göre, bu program çerçevesinde hayat akıp giderken, Müslüman’ın dünya-ahiret dengesi bağlamında Rabbiyle ilişkilerini de unutmaması gerekmektedir.16 Đslam tasavvufundaki ‘el işte, gönül Hazret’te’, ‘el işte, gönül oynaşta’, ‘el karda, gönül yarda’, ‘halk içinde, Hak’la beraber’ ifadesiyle sembolleşen anlayış17 her inanmış için geçerli olmak durumundadır. Buna göre farklı vakitlerde kılınan namazların da mümin üzerinde farklı etkilerinin olması beklenebilir.

Burada deneklere şu soru sorulmuştur: “Sabah, öğle, ikindi, akşam ve yatsı namazları sizde ne gibi farklı duygu ve düşünceler uyandırıyor?” Bu hususla ilgili bulgular, deneklerin yaşadıkları olumlu/olumsuz duygu ve düşünceler, tablo halinde sunulmuştur.

Tablo 5. Farklı zamanlarda kılınan namazların uyandırdığı duygu ve düşünceler

Vakit Olumlu Cevap

Olumsuz Cevap

Sayısı % Sayısı %

Sabah

Haz, huzur, dinçlik, zindelik, rahatlama, zevk, Allah’a yakınlık, güven, düzen, bereket, huşu

24 33

Nefse ağır gelme, kılamadığında huzursuzluk, sıkıntı duyma

5 7

Öğle

Rahatlama,huzur,gayret, disiplin,borçtan kurtulma his ve düşüncesi

6 8 Nefse ağır gelme, zorluk hissi

2 3

16 Hüseyin Certel, “Đslami Đbadetlerin Psikososyal Đşlevleri”, EKEV Akademi

Dergisi, C. I, S. 3, Erzurum 1998, s.150-151; A. V. Đmamoğlu, a.g.m., s.42-43 17 Yaşar Nuri Öztürk, Kur’an-ı Kerim ve Sünnete Göre Tasavvuf, Đstanbul l979,

s.237-262; Necmeddin Bardakçı, Tasavvuf, Fakülte Kit.,Isparta 2000, s.73-75

51

Đkindi Rahatlama, huzur, gayret,borçtan kurtulma

4 6 Nefse ağır gelme, zorluk hissi

4 6

Akşam Rahat, zevkli, huzurlu olma

3 4

Çatışma(yemek-namaz), ömrün bitişini hatırlama, üzülme

2 3

Yatsı

Rahatlama, zevkli, huzurlu olma, muhasebe yapma düşüncesi

12 17 Nefse ağır gelme, yük olma, uyuyamama

5 7

Genel Allah’la irtibat, günün programlanması, dinlenme vakti

4 6 - - -

Toplam 53 74 Toplam 18 26

Tablo 5.‘te de görüldüğü gibi namazların farklı zamanlarda kılınmasının uyandırdığı duygu ve düşünceler çoğunlukla (53 ifade, %74) olumlu, daha az bir kısmı (18 ifade, %26) ise olumsuz kategorisine girmektedir.

Bulgulara bakıldığında cevapların çoğu, “sabah namazının camide kılınmasının daha çok haz ve huzur verdiği,(8) ve sabah namazının kılındığı günlerde deneklerin kendilerini daha dinç ve zinde hissettikleri” (6) noktasında kümelenmektedir. Bazı cevaplarda “sabah namazının deneklerin nefislerine ağır geldiği; (3) ama kılınca çok rahatladıkları, (2) bazılarında ise, sabah namazını diğer namazlardan daha zevkli ve rahat kıldıkları, (3) kılamadıklarında ise büyük bir huzursuzluk duydukları” (2) belirtilmektedir. Bazı cevaplarda da deneklerin, “sabah namazını kılınca kendilerini Allah’a daha yakın ve güvende hissettiklerini, (2) sabah namazını kılarak güne güzel bir başlangıçla hayatı düzenli, bereketli ve huzur içinde geçirdiklerini (2) ve sabah namazını daha huşu ve huzur içinde kıldıklarını” (2) ifade ettikleri görülmektedir.

Öğle namazıyla ilgili olarak ise, “bu namazın günün yorgun bir zamanına rast geldiği için dinlendirici bir özelliğe sahip olduğu; bu sebeple kişiye huzur ve gayret verdiği,(3) günlük işlerin yoğunluğu arasında namazı kılmanın zor geldiği, (2) öğle namazının hayatı

52

disipline ettiği,(2) öğle namazını kılan kişinin kendini borçtan kurtulmuş hissettiği” (1) belirtilmektedir.

Đkindi namazıyla ilgili beyanlara bakıldığında, öğle namazıyla bazı benzerlikler ve küçük farklılıklar görülmektedir. Nitekim, “ikindi namazı için günlük işler arasında zaman ayırmanın zorluğu” (4) daha çok vurgulanmakta, “günün yorgunluklarından kurtaran, huzur ve gayret veren (3) ve kılınınca borçtan kurtulma”(1) gibi her iki vakit namazı için geçerli benzerlik belirtilmekte, fakat hayatı disipline eden yönüne değinilmemektedir.

Akşam namazına gelince, bu konuda cevaplar hem çeşit, hem sayı bakımından fazla olmamasına rağmen deneklerden, “bu namazı rahat, zevkli ve huzurlu olarak kılabildiğini düşünenler (3) yanında, akşam yemeğinin namazı ihmale sebep olabildiğini,(1) ve akşam namazının ömrün bitişi ve kısalığını hatırlattığı için üzüldüğünü” (1) belirtenler de vardır.

Yatsı namazı konusunda cevaplar daha çok deneklerin, “kılınca rahatladığı,(5) kılmanın daha rahat, zevkli ve huzurlu olduğu,(3) günün muhasebesini yapma fırsatı verdiği, (3) nefse ağır geldiği” (3) noktalarında toplanmaktadır. Bazı cevaplarda ise, “yatsı namazının hemen veya camide kılındığında daha huzurlu olunduğu,(1) geç vakte kalınca bir yük gibi olduğu, (1) belirtilmektedir.

Genel olarak namazlarla ilgili cevaplarda ise, “namazların, deneklerin Allah’la iletişim kurmasına, (2) hayatı programlamalarına, (1) yorgun zamanlarında dinlenmelerine” (1) vesile olduğu ifade edilmektedir.

Buna göre, namaz ibadetinin çeşitli vakitlerde yerine getirilmesinin insanlar üzerinde farklı etkiler bıraktığı, beş vakit namazdan her birinin farklı zaman dilimlerinde kılınmasının günün programlanması gibi bir fonksiyon icra ettiği, ayrıca sabah ve yatsı namazlarının günün sakin ve dinlenme zamanlarına rastlaması, bu namazların telaştan uzak ve daha huzurlu bir şekilde kılınmasına fırsat verdiği, ancak sabah namazı için tatlı uykudan kalkmak, yatsının geç vakitte kılınması halinde uykuyla mücadele etmek gerektiği için nefse ağır geleceği düşünülebilir. Öğle ve ikindi namazı bir bakıma dünya telaşı, iş-güç arasında daha çok dini bir zorunluluk olarak algılanırken, bir bakıma da bu sıkıntılar arasında bir dinlenme, deneklerin kendini stresten kurtaran bir fırsat olarak görülmektedir.

Deneklerin kendilerini sabahleyin, güne Allah’a ibadetle başlamanın manevi huzuru içinde günlük işlere karşı güçlü, zinde ve istekli hissettikleri, her bir vakit namazının onlara Allah’ı, ahireti ve sorumluluklarını hatırlattığı söylenebilir. Buna göre namaz, müminin

53

Yaratanıyla duygusal bağlantısını, iletişimini sağlayan bir fonksiyon icra etmektedir.18 Buradaki bulguların da ilgili hipotezimizi (hipotez :3) desteklediği söylenebilir.

2.3.3. Ferdi ve Toplu Namazlara Đlişkin Duygu ve Düşünceler:

Đnsan sosyal bir varlıktır. Đbadetlerin de bireysel olduğu kadar sosyal etkileri ve fonksiyonları vardır. Bu bakımdan namaz ibadetinin ferdi olarak kılınması ile toplu halde kılınması arasında dini bakımdan olduğu gibi psikolojik ve sosyal bakımdan da farklarının olması tabiidir. “Cemaatle birlikte yapılan ibadetler, müminlerin birbirlerinin durumundan karşılıklı haberdarlığa vesile olması dolayısıyla, sosyal ili şkileri kuvvetlendirir. Her yaş ve sosyal statüden, zengin-fakir, tahsilli-tahsilsiz, yöneten-yönetilen.. herkesimden insanın temas ve ili şkilerine imkan vermesi bakımından toplu ibadetlerin ve bunların icra edildiği yerlerin sosyalleşme ve sosyal uyum açısından büyük önemi görülür. Din kardeşliği anlayışı içerisinde sevgi, sempati ve kaynaşma hislerinin yaşanması en güçlü şekilde buralarda göze çarpar.”19

Bu bakımdan deneklere şu soru sorulmuştur:“Tek başına veya cemaatle kılınan namazların sizde uyandırdığı duygu ve düşünceler nelerdir?” Bu hususla ilgili bulgular, deneklerin yaşadıkları olumlu/olumsuz duygu ve düşünceler, tablo halinde verilmiştir.

Tablo 6. Tek başına veya cemaatle kılınan namazların uyandırdığı duygu ve düşünceler

Olumlu Cevap

Olumsuz Cevap

Sayısı % Sayısı %

Tek başına Daha çok haz alma 4 13

Yalnızlık duygusu

1 3

18 H. Certel, a.g.m., s.150; Aynı yazar, “Psikolojik Bir Yaklaşımla Sözlü ve Fiili Şart ve Rükünleriyle Namaz”, a.g.e., s.332; A. V. Đmamoğlu, a.g.m., s.42-45

19 H. Hökelekli, a.g.e., s.245-246

54

Cemaatle

Toplum şuuru, rahatlık, mutluluk, aidiyet, güven, dikkat, huşu, tadil-i erkan, tevhit inancı, feyiz alma, daha kolay, daha makbul olma

25 84 - - -

Toplam 29 97 Toplam 1 3

Tablo 6.’da görüldüğü gibi tek başına veya cemaatle kılınan namazların uyandırdığı duygu ve düşüncelere bakıldığında cemaatle kılınan namazların tamamı olumlu (25 ifade, %84) tek başına kılınan namazların çoğu olumlu(4 ifade, %13) az bir kısmı olumsuz (1 ifade, %3) kategorisine girmektedir. Ayrıca cemaatle kılınan namazların uyandırdığı olumlu duygu ve düşüncelerden çoğunun toplum şuuru, aidiyet ve güven duygusu, tevhit inancı gibi (13 ifade, %43) sosyal içerikli olduğu görülmektedir.

Bu konudaki bulgulara baktığımızda, cevapların çoğu, “cemaatle kılınan namazın sosyal fonksiyonu noktasında kümelenmekte, (10) ve bunu, “cemaatle kılınan namazın rahatlık, mutluluk ve ferahlık verdiğini”(6 ) belirten cevap grubu takip etmektedir. Bazı cevaplarda deneklerin, “tek başına kıldığı namazlardan daha çok haz duydukları” (4) belirtilirken, bazılarında da “cemaatle kılınan namazların kişide aidiyet ve güven duygusu uyandırdığı, (2) tadil-i erkana (2) ve huşu içinde kılınmasına daha elverişli olduğu”(2) , “cemaatle kılınan namazın deneklere tevhit inancının önemini hatırlattığı, (1) onların namazdan daha çok feyiz almasına yardımcı olduğu, (1) namazı bazen cemaatle bazen de yalnız kılmanın hoşlarına gittiği, (1) cemaatle kıldıkları namazın kendilerine hem daha kolay geldiği, hem daha makbul olduğu (1) ve tek başına kılınan namazın yalnızlık duygusuna sebep olduğu” (1) ifade edilmektedir.

Bu duruma göre, deneklerin bazıları ferdi olarak kıldıkları namazlardan daha çok haz aldıklarını söylese de genellikle cemaatle kılınan namazların denekler üzerinde gerek sosyal, gerekse bireysel olarak müspet duygu ve düşünceler uyandırdığı görülmektedir. Mesela, burada toplu halde kılınan namazın insanlarda bir toplum bilinci oluşturduğu, caminin ve cemaatin sosyalleşme, sosyal gelişme ve değişme açısından önemli bir fonksiyon icra ettiği müşahede

55

edilmektedir.20 Bireysel olarak da insanların toplu ibadet ortamında birbirinden etkilendikleri; kendilerini daha mutlu, bir topluma ve kültüre ait ve güvende hissettikleri görülmektedir. Buradaki bulguların ilgili hipotezimizi (Hipotez :3) genellikle desteklediği söylenebilir.

2.3.4. Cami Cemaatiyle Karşılaşmanın Uyandırdığı Duygu ve Düşünceler:

Burada deneklere şu soru sorulmuştur: “Namaz kılmak için camiye gittiğinizde, insanlarla karşılaşınca neler hissediyorsunuz?” Bu hususla ilgili bulgular, tablo halinde verilmiştir.

Tablo 7. Cami cemaatiyle karşılaşmanın uyandırdığı duygu ve düşünceler

Olumlu Cevap

Olumsuz Cevap

Sayısı % Sayısı %

Sevgi, saygı, yakınlık 13 47 - - -

Sevinç ve mutluluk 9 32

- - -

Güven 4 14

- - -

Yalnız olmama düşüncesi 2 7 - - -

Toplam 28 100 Toplam - -

Tablo7.’de görüldüğü gibi cami cemaatiyle karşılaşmanın uyandırdığı duygu ve düşüncelerin tamamı olumludur, olumsuz olanına ise rastlanmamaktadır.

Burada da bir önceki bulgularla paralellik arz eden bazı tespitlerle karşılaşmaktayız. Bu da sorular arasındaki içerik

20 Bu konuda ayrıca bkz. H. Hökelekli, a.g.e., s.245-246; H. Peker, a.g.e., s.118

56

ili şkisinden kaynaklanmaktadır. Ancak önceki soruda ferdi veya cemaatle kılınan namazlar esnasında duygu ve düşüncelerde bir farklılaşma olup olmadığı araştırılırken, bu soruda hedeflenen, toplu halde kılınan namazın insanlar arası ilişkilere, sosyal duygu ve düşüncelere etkisini öğrenmektir. Bu bakımdan bulgular arasında bazı paralellik veya benzerliklerin olması mümkündür.

Bu kısımda cevapların çoğu, “Onlara sevgi, saygı ve yakınlık duyuyorum,” (13) şeklindeki bir ifadede toplanmıştır. Bu beyanlara göre aynı inancı ve yaşama biçimini paylaşan insanların duygusal olarak da birbirine sempatiyle baktığı, sevgi ve saygı duyduğu ve bu bulgunun literatürde belirtilenlerle aynı yönde olduğu görülmektedir.21 Ünal’ın da belirttiği gibi, “Benzer tutumlara sahip olan kimseler arasında uyum ve işbirliği vardır. Benzer olmayan tutumlara sahip olanlar arasında da sürtüşmeler görülür.”22

Daha sonraki cevap grubunda deneklerin, “camide diğer insanları gördüklerinde sevinç ve mutluluk duydukları” (9) ifade edilmiştir. Bu da önceki cevap grubundaki duygulara benzer bir duyguyu, olumlu bir etkilenmeyi ifade etmekte; ancak biri doğrudan sosyal bir duyguyu, ikincisi ise dolaylı olarak sosyal olsa bile, daha çok bireysel bir duyguyu içermektedir. Bazı cevaplarda da, “cemaatten diğer insanları görmenin deneklerde bir güven duygusu (4) oluşturduğu ve yalnız olmadığı düşüncesini (2) uyandırdığı” belirtilmektedir.

Buna göre, Allah’ın huzurunda, yüce bir gaye için bir araya gelmelerinin deneklerde, birbirlerine karşı bir sevgi, saygı, yakınlık ve mutluluk duyguları oluşturduğu, kendilerine güveni geliştirdiği ve onları yalnızlık duygusundan kurtardığı söylenebilir.23 Buradaki bulguların da ilgili hipotezimizi (Hipotez: 3) desteklediği söylenebilir.

2.3.5. Cuma ve Bayram Namazlarının Uyandırdığı Duygu ve Düşünceler:

Cuma ve bayram namazları dini bakımdan cemaat namazlarıdır. Öyle ki, bu namazlar ferdi olarak kılınamaz, ancak toplu halde ve camide kılınabilirler; Müslümanları hiç olmazsa belli zamanlarda bir

21 Ayrıca bkz. H. Hökelekli, a.g.e., s.245-246 22 Cavit Ünal, Genel Tutumların ve Değerlerin Psikolojisi Üzerine Bir Araştırma,

AÜDTCF Yay., Ankara 1981, s.12 23 Krş. H. Hökelekli, a.g.e., s.245-246

57

araya getirir, önce Allah’ın huzurunda buluşturur, sonra da birbirleriyle konuşup kaynaşmalarına imkan sağlarlar. Cuma namazları haftada bir, bayram namazları ise senede iki defa olmak üzere, bu fonksiyonu icra ederler.

Bu bakımdan deneklere şu soru sorulmuştur: “Cuma ve bayram namazları sizde ne gibi duygu ve düşünceler uyandırıyor?” Bu hususla ilgili bulgular, deneklerin yaşadıkları olumlu/olumsuz duygu ve düşünceler, tablo halinde aşağıda verilmiştir.

Tablo 8. Cuma ve bayram namazlarının uyandırdığı duygu ve düşünceler

Olumlu Cevap

Olumsuz Cevap

Sayısı % Sayısı %

Birlik, beraberlik, huzur, mutluluk 15 60

- - -

Buluşma, tanışma, sevgi, iletişim 6 24

- - -

Merhamet, barış 3 12

- - -

Dini duygunun coşması 1 4

- - -

Toplam 25 100 Toplam - -

Tablo 8.’de görüldüğü gibi cuma ve bayram namazlarının uyandırdığı duygu ve düşüncelerin tamamı olumludur, olumsuz olanına ise rastlanmamaktadır.

Cevapların çoğuna göre denekler, “bu namazlarda camileri dolu dolu görünce birlik ve beraberlik duyguları içinde mutlu olduklarını”(12) belirtmektedirler. Ayrıca, “bu namazların insanlar arasında buluşma, tanışma, sevgi ve iletişim sağlandığını (6); uzaktan yakından herkesin bir araya gelmesine vesile olduğu için huzur ve neşe verdiğini” (3) söylemektedirler. Bazı cevaplarda ise, “ cuma ve bayram namazlarının merhamet duygularını coşturduğu (1), farklı düşüncelerdeki insanların birlikte yaşamalarına fırsat verdiği (1),

58

barış havası estirdiği (1), haftalık ve yıllık durum değerlendirmesi yapıldığı (1) sevinçli günlere Allah’a şükür ve ibadetle başlandığı (1) ve dini duyguları coşturduğu” gibi hususlara değinilmiştir.

Halk arasında, “Kederler paylaşıldıkça azalır, sevinçler paylaşıldıkça çoğalır.” diye bir söz vardır. Bu söz, insanın sosyal hayata olan ihtiyacını, gerek dertlerin paylaşılmasının onu teselli eden, gerekse insanın sevinç ve neşesini gerektiği gibi yaşayabilmesi için gene bunu toplumla paylaşmasının gerekli olması yönüyle çok güzel anlatmaktadır. Bu açıdan cuma ve bayram namazlarında camileri dolu dolu görünce deneklerin mutlu olmalarını, birlik ve beraberlik gibi sosyal duyguların yanında, Allah’ın huzurunda toplanmış bir grubun dini duygularının coşmasını daha iyi anlayabiliriz. Bu arada yüce bir gaye etrafında toplanmış cuma ve bayram cemaatinin birbiriyle tanışma, konuşma ve iletişim imkanlarına kavuşmaları da önemlidir. Birbirlerinin durumlarından haberdar olan müminlerin bunun gereğini yapmaları, ihtiyaç sahiplerine yardım etme ve böylece toplumla bütünleşmeleri, sosyal barışı sağlayacak adımlar atmaları da beklenebilecek hususlardır. Cuma ile bayramın vaaz ve hutbelerini göz önüne alarak haftalık ve yıllık durum değerlendirmesi yapıldığı, özellikle bayram namazları için sevinçli günlere ibadetle başlandığına işaret edilmesi de anlamlıdır. Böylece cuma ve bayram namazlarının değişik fonksiyonları dile getirilerek konuya çok yönlü bir bakış getirilmiştir. Burada da bulguların ilgili hipotezimizi (Hipotez: 3) genellikle desteklediği söylenebilir.

2.3.6. Namazın Duygu, Düşünce ve Davranış Üzerindeki Kalıcı Etkisine Dair Görü şler:

Namaz ibadetinin duygu ve düşünce planında etkilerini incelerken bunun bir dini davranış olarak uygulanışı sırasındaki, bir de daha sonraki etkileri üzerinde durulması gerekmektedir. Bu açıdan bakıldığında burada namazın, kişinin duygu, düşünce ve davranışları veya daha genel bir ifade ile kişili ği üzerinde kalıcı birtakım etkileri olup olmadığı, varsa neler olduğu öğrenilmek istenmiştir.Bu sebeple burada deneklere şu soru sorulmuştur: “ Kıldığınız namazların sizin duygu, düşünce ve davranışlarınız üzerinde kalıcı etkileri olduğunu düşünüyor musunuz?” Bu hususla ilgili bulgular, deneklerin yaşadıkları olumlu/olumsuz duygu ve düşünceler, tablo halinde aşağıda verilmiştir.

59

Tablo 9. Namazın duygu, düşünce ve davranış üzerindeki kalıcı etkisine dair görüşler

Olumlu Cevap

Olumsuz Cevap

Sayısı % Sayısı %

Kötü düşünce ve davranışlardan uzaklaştırma 13 37

- - -

Davranışları disipline etme 7 20

- - -

Ahlaki kişilik kazandırma 6 17

- - -

Manevi zevk ve huzur verme 4 11

- - -

Motivasyon sağlama 2 6

- - -

Allah’la irtibatı sağlama 2 6

- - -

Metanet kazandırma 1 3

- - -

Toplam 35 100 Toplam - -

Tablo 9.’da görüldüğü gibi cevaplarda kılınan namazların duygu, düşünce ve davranışlar üzerindeki kalıcı etkilerinin tamamı olumlu olarak belirtilirken, olumsuz etkilerinden bahsedilmemektedir.

Burada cevapların çoğu, Kur’an’da24 da belirtildiği gibi namazın, “kötülük, günah ve kötü düşüncelerden uzaklaştırdığı” (13) noktasında kümelenmiş; ayrıca bazı cevap gruplarında da, “davranışları disipline ettiği (7), ahlaki bir kişilik kazandırdığı (6), manevi bir zevk ve huzur verdiği (4), motivasyon sağladığına” (2) gibi hususlara değinilmiştir. Bazılarında ise, “Allah’la irtibatı sağladığı, (1) duygu ve düşünceleri

24 Ankebut, 29/45

60

öteki alemlere yönelttiği, (1) ve kişiyi dayanıklı hale getirdiği” (1) üzerinde durulmuştur.

Namaz ibadetinin, bilinçli bir şekilde kılınması halinde, insanın psişik yapısı üzerinde etkili olduğunu din psikolojisi çalışmaları ortaya koymuştur.25 Đslam’daki diğer ibadetler gibi namaz da, müminde bir dini şuur oluşturarak onda bir nefis muhasebesi veya otokontrol sistemiyle vicdanı geliştirme ve kişili ği olgunlaştırma fonksiyonu görür. Yukarıdaki bulguları da bu doğrultuda değerlendirmek mümkündür. Nitekim cevapların çoğu, “namazın kötü düşünce ve davranışlardan, günahlardan koruyucu, hayatı disipline edici, iyi ve olumlu davranışlara yönelterek ahlaki bir kişilik kazandırıcı rolüne değinirken, daha sonra sırasıyla “namazın manevi bir zevk ve huzur verdiği, motivasyonu güçlendirdiği, Allah’la irtibatı sağladığı ve sıkıntılara karşı metanet kazandırdığı” şeklinde görüşler beyan edilmiştir.

3. SONUÇ

Đbadet, Rab ile kul arasında bir inanç, düşünce ve duygu bağı, bir iletişim unsurudur. Kişi, inandığı Yüce Yaratıcı’ya ibadet etmek, O’na kulluk borcunu ödemek, minnet ve şükranlarını sunmak durumundadır. Bu dini davranışlardan biri olan namaz ibadetini ifa ederken Müslüman, tabii olarak birtakım duygu ve düşünceler içinde olacaktır. Đşte müminin bu sübjektif dünyasını açığa çıkarmak, namaz esnasında hangi duygu ve düşünceler içinde bulunduğunu tespit etmek maksadıyla yaptığımız bu araştırmada şu sonuçlara ulaşılmıştır.

Namaz ibadeti gerek şekil olarak, gerekse mana olarak kulun Rabbine arz ettiği sevgi, saygı, bağlılık ve şükranlarını ifade eden bir içeriğe sahiptir. Şekil yönüyle namaz, bir ritüeldir veya ritüeller bütünüdür. Ancak bu ritüelllerin de her birinin ayrı ayrı sembolik anlamları vardır. Mana olarak da namaz içinde okunan ayet ve dualarla tespih ve tekbirler üzerinde durmak gerekir. Bu bakımdan gerek kalıp davranışlar olarak tekrarlanan ritüellerin, gerekse okunan ayet, dua, tespih ve tekbirlerin mümin kişinin duygu ve düşüncelerini etkilemesi, onda değişik duygu ve düşünceler uyandırması gayet

25 H. Hökelekli, a.g.e., s.242-245; H. Peker, a.g.e., s.115-116,118; Veysel Uysal,

Din Psikolojisi Açısından Dini Tutum, Davranış ve Şahsiyet Özellikleri, ĐFAV Yay.,Đstanbul 1996, s.96-98,124-126; Habil Şentürk, Din Psikolojisi, Esra Yay., Đstanbul 1997, s.145-158; A.V. Đmamoğlu, a.g.m., s.44-45

61

tabiidir. Bu bakımdan araştırmamızda elde edilen bulguların genellikle hipotezlerimizi destekler mahiyette olduğunu söyleyebiliriz.

Buna göre, deneklerin 1- Namaz öncesi, ezan ve abdestle ilgili duygu ve düşünceleri ele alınmış, bu ritüellerin genellikle denekleri maddi ve manevi bakımdan namaza hazırlayıcı bir fonksiyon icra ettiği görülmüştür. Bu arada ezanın dini bir uyarıcı ve sembol; abdestin ise maddi ve manevi bir temizlik olarak algılanması dikkat çekicidir. 2- Namaz esnasında, Allah huzurunda olma his ve düşüncesi, O’na yakınlık, tazim ve sığınma gibi olumlu duygu ve düşünceler yanında Allah karşısında acizlik, teslimiyet, boyun eğme ve suçluluk gibi olumsuz duygu ve düşünceleri yaşadıkları görülmüş, fakat bunların cevap sayıları itibariyle büyük oranda olumlu duygu ve düşüncelerden oluştuğu da dikkatten kaçmamıştır. 3- Namaz sonrasında, namaz kılma durumunda sevinç, rahatlık ve huzur, Allah’a yakınlık, sevgi, mutluluk gibi olumlu; kılmama durumunda ise suçluluk ve huzursuzluk gibi olumsuz duyguları yaşadıkları tespit edilmiştir.

Ayrıca farklı vakitlerde kılınan namazların denekler üzerinde farklı duygu ve düşünceler uyandırdığı; cemaatle kılınan namazların tek başına kılınanlara göre daha olumlu ve yoğun duygu ve düşüncelere sebep olduğu; cami ve cemaatin insanları birbirine yaklaştırdığı; cuma ve bayram namazlarının genellikle sosyal duygu ve düşünceleri pekiştirdiği; genel olarak kılınan namazların deneklerin duygu, düşünce ve davranışları üzerinde kalıcı ve olumlu etkiler bıraktığı söylenebilir. Namaz ibadetiyle ilgili olarak deneklerin hayatın değişik şartları altında, zaman zaman bu ibadeti yerine getirmede karşılaştıkları zorluklar, problemler olsa bile, bir kulluk görevi olarak algıladıkları namazı, kıldıklarında duydukları rahatlık ve mutluluğu; kılamadıklarında ise hissettikleri suçluluk ve sorumluluğu değişik ifadelerle belirtmiş oldukları görülmektedir. Bu da, namaz ibadetinin deneklerin hayatında ne kadar önemli bir yere sahip olduğunu; onların bu ibadeti ne derece benimsedikleri ve kişilikleriyle bütünleştirdiklerini göstermektedir.

Böylece kul ve Rab ilişkisi çerçevesinde müminin Allah karşısındaki duruşu ve bu duruşun ifade ettiği mana; inanç, duygu, düşünce ve davranışlar arasındaki bağlantılar kurularak psikolojik bir yaklaşımla yorumlanmaya ve değerlendirilmeye çalışılmıştır.

62

KAYNAKLAR

Ahmed B. Hanbel (241/h), Müsned, I-VI, Mısır 1313/1895. Baloğlu, Burhan, Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemi, Der Yayınları,

Đstanbul 1997. Bardakçı, Necmeddin, Tasavvuf, Fakülte Kitabevi, Isparta 2000, s.73-

75. Certel, Hüseyin, “ Psikolojik Bir Yaklaşımla Sözlü ve Fiili Şart ve

Rükunlarıyla Namaz”, AÜĐF Dergisi, sy.13, Erzurum 1997.

Certel, Hüseyin, “Đslami Đbadetlerin Psikososyal Đşlevleri”, EKEV Akademi Dergisi, C. I, sy. 3, Erzurum 1998.

Ebu Davud, Süleyman b. Eş’as es-Sicistani (275/888), Sünen, I-V, Humus 1394/1974

Fersahoğlu, Yaşar, “Din Eğitim ve Öğretiminde Bütüncül Yaklaşım”, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Çalışma Toplantısı, DEM Yayınları, Đstanbul 2004.

Hökelekli, Hayati, Din Psikolojisi, TDV Yayınları, Ankara 1993 Đbn Mace, Ebu Abdillah Muhammed b. Yezid el-Kazvini, Sünen, I-II,

Mısır 1373/1953. Đmamoğlu, A. Vahit, “ Đnsan ve Đbadet”, Türk Yurdu, sy. 90, Ankara

1995. Kaptan, Saim, Bilimsel Araştırma Teknikleri, Rehber Yayınları,

Ankara ts. Kasapoğlu, Abdurrahman, “Bir Dini Tecrübenin Đfade Simgesi:

Rüku”, Tabula Rasa, Yıl:3, sy.9, Isparta 2003. Öztürk, Yaşar Nuri, Kur’an-ı Kerim ve Sünnete Göre Tasavvuf,

Đstanbul l979, s.251-262. Peker, Hüseyin, Din Psikolojisi, Samsun 2000 . Süyuti, Celaleddin, Camiu’s-Sağir, Mısır l373/1954. Şentürk,Habil, Din Psikolojisi, Esra Yayınları, Đstanbul 1997. Şentürk, Habil, Đbadet Psikolojisi, Đz Yayınları, Đstanbul 2000. Tirmizi, Ebu’ Đsa Muhammed b. Đsa (279-892), Sünen, I-V, Mısır

1965. Uysal, Veysel, Din Psikolojisi Açısından Dini Tutum, Davranış ve

Şahsiyet Özellikleri, ĐFAV Yayınları, Đstanbul 1996. Ünal, Cavit, Genel Tutumların ve Değerlerin Psikolojisi Üzerine Bir

Araştırma, AÜDTCF Yayınları, Ankara 1981.