Vol 32Nru 172

April - !unju 2011

errejW

6

19

23

L-ART IMQADDSA

Rivista Biblika li to"ro# kull tliet xhur mill-Kummissarjat tal-Art Imqaddsa tal-Provin$ja Fran#iskana Maltija

EDITUR:P. Twanny Chircop OFMKummissarju tal-Art Imqaddsa

BORD EDITORJAL:P. Marcello Ghirlando OFMP. Noel Muscat OFMMr. Louis Casha

DISTRIBUZZJONI:Fra. Lorrie Zerafa OFM

ABBONAMENT:%10 & s-sena%15 jew aktar Sostenitur

Kummissarjat tal-Art Imqaddsa8, Triq Santa Lu$ija,Valletta, VLT 1188Malta.Tel: 21 242254Fax: 21 252031

DISINN U STAMPAR:Best Print Co. Ltd

Il-Materjal kollu li jidher f ’din ir-Rivista huwa Copyright © tal-Kummis-sarjat tal-Art Imqaddsa u l-Edizzjoni TAU, 2011

comalt@ofm.org.mtwww.ofm.org.mt

Qoxra Quddiem:!erusalemm - Knisja ta’ San Salvatur

6 Il-Knisja ta’ San Salvatur f ’!erusalemm

19 Messa""iera ta’ Alla

23 Ng#ixu $ -Im#abba l-qawmien ta’ Kristu

27 L-Omm ta’ !esù #dejn is-Salib (2)

30 Il-Ver"ni Marija $ -e%ortazzjoni appostolika Verbum Domini

36 It-Testment il-!did & d-dawl tat-Testment il-Qadim

41 I%-'wie" $ -Iskrittura (1)

EEta’ P. Twanny Chircop ofm

27

30

TAQLIB POLITIKU FIL-LVANT NOFSANI

Matul dawn l-a""ar xhur qeg"din naraw sensiela ta’ taqlib politiku & l-pajji'i tal-Lvant Nofsani u tal-Afrika ta’ Fuq. Pajji'i b"at-Tune'ija, E#ittu, !ordanja, Sirja, Yemen, Bahrain, Libja, di#à raw protesti kontra monarkiji u dittaturi stabbiliti g"al snin twal, li minn xi daqqiet kienu wkoll vjolenti u, & l-ka' tal-Libja, kibru fuq skala ta’ gwerra $ivili li & ha ma naqsitx il-brutalità ta’ sistema li kienet g"ajn ta’ oppressjoni g"al numru kbir ta’ snin. Figuri politi$i importanti kellhom iwarrbu, u o"rajn g"adhom jit"abtu biex i'ommu posthom quddiem popolarità li dejjem tonqos u oppo'izzjoni mill-#enerazzjonijiet 'g"a'ag" li ji( urmaw il-ma##oranza tal-popolazzjonijiet & l-pajji'i G"arab tar-re#jun.L-in) uwenza tal-media u l-Internet fuq dan it-taqlib hi evidenti, kif ukoll il-"e##a kbira g"al demokrazija. Il-problema kbira issa tibqa’ dik li wie"ed ji* em x’tip ta’ demokrazija se to"ro# f ’dawn il-pajji'i li qatt ma #arrbu esperjenza ta’ gvern demokratiku fuq stil o$$identali, u li "afna drabi huma i( urmati minn tribujiet di( erenti aktar milli minn so$jetà mag"quda.Il-pajji'i tal-punent qeg"din i"arsu bi preokkupazzjoni lejn din is-sitwazzjoni. Fuq in-na"a tag"hom l-Istati Uniti tal-Amerika g"andhom preokkupazzjoni biex i"arsu l-interessi ekonomi$i f ’pajji'i hekk importanti b"all-E#ittu, !ordanja, G"arabja Sawdita u l-Istati tal-Golf. Il-problema tal-Libja t"alliet l-aktar f ’idejn l-Unjoni

...editorjal

Taqlib Politiku " l-Lvant Nofsani

Ewropea, g"alkemm saru interventi militari mhux biss mill-pajji'i tal-Mediterran, imma wkoll min-NATO. Il-pajji'i li jinsabu & l-Mediterran, inklu' pajji'na, huma mbe''g"in minn e'odu ta’ rifu#jati u minn mew#iet ta’ immigrazzjoni klandestina mill-Afrika ta’ Fuq, jekk is-sitwazzjoni & l-Libja tkompli te"'ien. Fuq in-na"a tieg"u Israel qieg"ed i"ares b’attenzjoni lejn dak li qed ji#ri mal-fruntieri tieg"u f ’pajji'i li mag"hom kellu relazzjonijiet stabbli ta’ pa$i, almenu formali, sa mill-+ ehim ta’ Camp David mal-E#ittu u l-!ordanja, & lwaqt li jkompli jkabbar is-suspetti tieg"u kontra s-Sirja u l-Libanu, li mag"hom hu teknikament & stat ta’ gwerra.

Hemm aspett li #ie pjuttost minsi & n-nis#a ta’ dawn il-#rajjiet, g"aliex mhux tant importanti g"al min g"andu interessi politi$i u ekonomi$i. Qieg"ed nirreferi g"all-#ejjieni tal-Insara li jg"ixu f ’dawn il-pajji'i li huma ta’ ma##oranza Musulmana. Fl-E#ittu l-Insara ji( urmaw biss 10 & l-mija tal-popolazzjoni, u huma pre'enti wisq inqas f ’pajji'i o"rajn tal-Lvant Nofsani u l-Afrika ta’ Fuq. Minkejja dan l-Insara huma konxji li l-Kristjane'mu twieled proprju f ’dan ir-re#jun, u li qabel ma’ dawn il-pajji'i n"akmu mill-Islam & s-seklu 7 dawn l-artijiet kienu kollha Insara. Fil-fatt il-Lvant Nofsani u l-kosta kollha tal-Afrika ta’ Fuq kienu $entri ta’

komunitajiet Insara , orenti matul il-perjodu tal-"akma Bi'antina (313-638).F’liema mod l-Insara ji( urmaw parti mill-istorja ta’ dak li qieg"ed ji#ri b"alissa & l-Lvant Nofsani u l-Afrika ta’ Fuq? It-twe#iba hi sempli$i. -afna mir-re#imi dittatorjali li ggvernaw dawn il-pajji'i g"al g"exieren ta’ snin, minkejja l-metodi brutali u l-abbu'i ta’ drittijiet umani li kienu mag"ru& n g"alihom, b’$ertu mod kienu jiggarantixxu xi tip ta’ stabbilità li kienet tipprote#i l-minoranza ta’ Insara minn elementi estremisti Islami$i pre'enti f ’dawn il-pajji'i. Malli waqa’ r-re#im ta’ Saddam Hussein ) -Iraq, per e'empju, l-Insara naqsu

4 ! L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<<

hekk li llum huma minoranza insini& kanti g"ax bosta kellhom jemigraw quddiem il-persekuzzjoni minn elementi estremisti Islami$i li nqdew bis-sitwazzjoni m"awda & l-pajji'. L-istess "a#a tista’ ti#ri & s-Sirja, fejn l-Insara huma liberi biex jesprimu t-twemmin tag"hom. Fl-E#ittu l-Insara Kopti di#à sofrew vjolenza u attakki barbari kontra l-knejjes li #ew ma"ruqa minn estremisti Islami$i.Dnub li s-so$jetà sekolarizzata ) -Ewropa mhijiex konxja mill-periklu kbir li ja( a$$jaw l-Insara & l-Lvant Nofsani u ) -Afrika ta’ Fuq kull meta jin"oloq vojt ta’ poter. L-i'ball tal-Istati Uniti u l-Unjoni Ewropea hu li ja"sbu li s-soluzzjoni g"al dittaturi krudili & r-re#jun hu li jitne""ew u jie"u posthom gvern demokratiku fuq stil o$$identali. Imma & l-pajji'i G"arab tal-Lvant Nofsani u l-Afrika ta’ Fuq dan it-tip ta’ gvern ma jistax jimmaterjalizza. L-ideali ta’ demokrazija li g"andhom il-#enerazzjonijiet 'g"a'ag" f ’dawn il-pajji'i ma nafux e'attament xi j& ssru g"ax mhux fa$li tkun taf kif in-nies & l-pajji'i G"arab ji* mu l-kelma demokrazija. -add ma jaf jekk id-demokrazija tidde#enerax f ’anarkija li & ha jie"du sopravvent elementi fanati$i Musulmani li kienu mi'muma ta"t kontroll mid-dittaturi li issa qed jitne""ew wie"ed wara l-ie"or. Jekk ji#ri dan se jbatu l-aktar il-minoranzi, inklu'i l-Insara.U x’ng"idu dwar l-Art Imqaddsa? Is-sitwazzjoni b"alissa hi stabbli u ma na"sibx li se jkun hemm l-istess stil

ta’ oppo'izzjoni vjolenti & s-so$jetà Palestinjana li ma tkunx immedjatament ikkontrollata bil-forza kemm min-na"a tal-Awtorità Palestinjana kif ukoll minn Israel, li qatt ma hu se jittollera destabilizzazzjoni f ’daru stess. Minkejja dan, mhux ta’ min jinsa li l-Palestinjani huma mxebbg"in mill-awtorità li tiggverna & x-Xatt tal-Punent, kif ukoll mill-okkupazzjoni Israeljana. Quddiem dawn i$-$irkustanzi s-sitwazzjoni tista’ tide#enera wkoll ) -Art Imqaddsa. Dan ikun i& sser problemi #odda g"all-pre'enza Kristjana ) -Art Imqaddsa, li ni+ akru li hi inqas minn 2 & l-mija tal-popolazzjoni.G"al din ir-ra#uni l-#rajjiet li qed ise""u ) -Afrika ta’ Fuq u & l-Lvant Nofsani mhumiex biss sinjal ta’ instabilità politika. Huma wkoll sinjal ta’ xewqa g"al demokrazija, li g"adna ma nafux jekk hix meqjusa b"ala vittorja g"al elementi moderati fuq dittaturi brutali, jew inkella b"ala vittorja g"al elementi Islami$i estremisti li mbag"ad jimponu lilhom infushom b"ala dittatura #dida & r-re#jun. Jekk dan ikun il-ka', mela t-tibdil li hu ittamat li jse"" & l-Lvant Nofsani u l-Afrika ta’ Fuq ikun se"" g"all-ag"ar u mhux g"all-a"jar. L-Insara li jg"ixu f ’dan ir-re#jun ma jkunux aktar ixxurtjati minn s"abhom li kellhom ja"arbu mill-Iraq wara s-soluzzjoni li l-pajji'i tal-punent qalu li sabu biex ine""u dittatura minn dan il-pajji'. J’Alla l-pajji'i tal-punent iqumu min-nag"as li jinsabu & h jekk ma jridux li l-istess problemi ta’ intolleranza reli#ju'a jid"lulhom f ’darhom. ulhom f darrhom.

L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<< ! 5

Qeg#din in$ibu traduzzjoni ta’ studju interessanti tal-istoriku tal-Kustodja tal-Art Imqaddsa, Patri Metodio Brlek, li llum jinsab mimli bil-g#omor % -infermerija kustodjali tal-Kunvent ta’ San Salvatur f ’!erusalemm. Dan l-istudju, intitolat “La Chiesa di San Salvatore. Storia e Arte”, kien deher b#ala Suppliment tar-Rivista “La Terra Santa” " l-#ar$a ta’ Mejju-!unju 1986. Hawnhekk sejrin nillimitaw ru#na biss g#at-traduzzjoni tal-artiklu, ming#ajr l-apparat kritiku tassew interessanti li ji& orma l-qafas tar-ri'erka xjenti" ka ta’ Patri Metodio, u li jista’ ji$i kkonsultat % -edizzjoni bit-Taljan " r-Rivista li semmejna.

IL!KNISJA TA’ IL!KNISJA TA’ SAN SALVATURSAN SALVATUR

F’"ERUSALEMMF’"ERUSALEMMMetodio Brlek ofm

kkkkonsultat %% edizzjoni bit Taljan "" r Rivista 6 ! L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<<

Fid-29 ta’ Novembru 1885, li dik is-sena "abat l-Ewwel -add tal-Avvent, #iet ikkonsagrata l-Knisja ta’ San Salvatur ta’ !erusalemm minn Monsinjur Vincenzo Bracco, Patrijarka Latin ta’ !erusalemm.Ir-rit solenni tal-konsagrazzjoni dam aktar minn "ames sig"at, mis-sebg"a ta’ & lg"odu sa nofsinhar u kwart. Wara waqfa ta’ xi nofs sieg"a, #iet i$$elebrata quddiesa solenni li g"alqet i$-$elebrazzjonijiet litur#i$i & s-sag"tejn ta’ wara nofsinhar.Patri Guido Corbelli da Cortona, Kustodju tal-Art Imqaddsa mill-1880 sal-1886, jinnota & d-Djarju tieg"u, b’sens ta’ sodisfazzjon kbir, li kollox kien mar sewwa b’mod meravilju'.Imma biex kollox seta’ jmur tajjeb b’mod meravilju', u & l-ka' spe$i& ku dwar dak li kellu x’jaqsam ma$-$erimonji li saru, kien me"tie# li jsiru manuvri diplomati$i mill-Gvern Imperjali-Rjali tal-Awstrija, mill-Gvern ta’ Franza u anke mis-Santa Sede.Fuq il-fa$$ata monumentali ta’ knisja f ’Venezja naqraw din l-iskrizzjoni: “Non sine iugi interiori exteriorique bello” (Mhux ming"ajr it-toqol tat-ta"bit minn #ewwa u ta’ gwerer minn barra). Espressjoni latina li tispjega tajjeb dak li rridu ng"idu.Din l-epigrafe ta’ Venezja, & l-fatt, tista’ ti#i applikata b’mod perfett, e'att kif inhi, g"all-ka' tal-Knisja ta’ San Salvatur f ’!erusalemm, u forsi f ’dan il-ka' b’ra#un akbar. Il-#usti& kazzjoni ta’ dak li qed ng"idu titlob minnha

espo'izzjoni twila "afna, li hawnhekk mhux l-iskop tag"na li nag"mluha. Li se nippruvaw nag"mlu hu li nag"tu rakkont & l-qosor tal-#rajja ta’ din il-knisja.

Il-Knisja qadima ta’ San Salvatur

L-istorja tibda ) -1559, ji#i& eri meta l-Fran#iskani akkwistaw, #ewwa mis-swar ta’ !erusalemm, monasteru li mbag"ad sar il-Kunvent ta’ San Salvatur. Is-sena 1559 timmarka wkoll bidu #did ) -istorja tal-pre'enza Fran#iskana & l-Belt il-Qaddisa. Kien f ’dik is-sena li l-Fran#iskani tke$$ew de& nittivament mill-a""ar bi$$a kunvent li kellhom & $-=enaklu, imsej"a “il-Forn”, wara li ) -1551 kienu di#à tke$$ew mill-kamra ta’ fuq ta$-=enaklu, fejn kienu ilhom pre'enti mill-1335. I$-=enaklu kien il-kunvent fejn kien jg"ix il-Gwardjan tal-G"olja ta’ Sijon, li & l-21 ta’ Novembru 1342, bil-Bulla “Gratias agimus” tal-Papa Klement VI, sar il-Kustodju tal-Art Imqaddsa. F’din is-sitwazzjoni di> $li l-patrijiet irnexxielhom jittrasferixxu s-sede tal-Kustodja tal-Art Imqaddsa billi marru joqog"du & l-monasteru ta’ El-Amud, li kien monasteru ta’ mona$i !or#jani. B"all-monasteri kollha, dan il-monasteru tal-!or#jani kellu knisja #ewwa & l-"itan tieg"u, li kienet mibnija fuq stil tipiku monastiku-orjentali, biex tkun g"all-u'u biss tal-komunità reli#ju'a ta’ mona$i !or#jani li kienu jg"ammru hemm.

L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<< ! 7

Karatteristika interessanti o"ra ta’ din il-knisja kienet li ma kinetx tinsab mibnija & l-livell ta’ isfel tal-monasteru, imma – forsi min"abba ra#unijiet ta’ dislivell tal-art – kienet mibnija & l-livell tal-ewwel sular.Din il-knisja baqg"et sostanzjalment bla ebda tibdil sas-seklu 18, almenu f ’dak li kellu x’jaqsam mal-binja tag"ha.Fl-ewwel kwart tas-seklu 17, Quaresmio "allielna deskrizzjoni qasira ta’ kif kienet il-Knisja ta’ San Salvatur & 'mienu:“Il-Knisja hi $kejkna, u g"andha forma kwadrata. Fil-parti tal-lvant tag"ha hemm abside bl-altar ma##ur fejn hi m"arsa l-Ewkaristija. Fil-kwadru tal-altar hi mpittra x-xena tal-in'ul tal-Ispirtu s-Santu fuq il-Madonna u l-Appostli. Il-kor tal-patrijiet jinsab quddiem l-altar ma##ur, u pre$i'ament & $-$entru tal-Knisja, ta"t il-koppla, li bit-twieqi tag"ha tag"ti d-dawl lill-ambjent kollu. Fuq in-na"a tat-tramuntana tal-kor hemm l-altar iddedikat lill-A""ar =ena; & lwaqt li & n-na"a l-o"ra li t"ares lejn in-nofsinhar hemm l-altar iddedikat lil San Tumas Appostlu bil-pittura li tirrappre'enta lil Kristu Rxoxt li jidher lid-dixxiplu li kien g"adu ma riedx jemmen. Mid-disa’ lampieri li hemm & l-Knisja, tnejn jinsabu & d-da"la u tnejn & n-na"a ta’ quddiem tal-istess Knisja”.Dan id-dettall tal-a""ar hu interessanti, g"aliex jurina b’mod indirett li d-da"la tal-Knisja kienet f ’po'izzjoni skabru'a, min"abba li ma tantx kien hemm dawl.

Nistg"u mela ng"idu li kienet Knisja $kejkna u ta’ aspett pjuttost mi'eru. Minkejja dan, di#à ) -1561, il-Papa Piju IV kien 'ejjinha bl-istess indul#enzi li ) -antik kienu jaqilg"u l-pellegrini li j'uru $-=enaklu, li kif rajna l-patrijiet tilfuh darba g"al dejjem ) -1551. Irridu wkoll infakkru li l-istess indul#enzi, f ’Novembru 1885, kienu #ew ittrasferiti & l-Knisja ta’ San Salvatur mill-Papa Ljun XIII. Il-Knisja $kejkna, li f ’nofsha kien hemm il-kor tar-reli#ju'i, u & l-#nub tag"ha kien hemm 'ew# altari, ) -1621 #ew mi'ujdin & ha 'ew# altari o"rajn. Il-kronista ta’ dak i'-'mien jg"id li dawn kienu saru me"tie#a, imma ma jispe$i& kax e'attament fejn kienu jinsabu dawn l-altari. Fl-istess "in, i'da, jg"idlna li dawn l-altari kienu ddedikati wie"ed lil San Fran#isk u l-ie"or lil Santu Rokku.Qrib is-sena 1630 nafu li & l-Knisja kien hemm orgni, li $ertament ma kienx kbir, imma li kien me"tie# g"a$-$elebrazzjoni dekoru'a u solenni tal-litur#ija.Din il-Knisja dejjem kellha l-problema prattika tal-ispazju ristrett li kienet tokkupa. Din il-Knisja $kejkna, li baqg"et Knisja interna & l-"itan ta’ monasteru li issa kien sar kunvent tal-Fran#iskani, matul l-ewwel seklu tal-pre'enza tal-Fran#iskani f ’dan il-post rat titwieled madwarha – wara l-epoka medjevali – komunità m#edda ta’ Latini, jew Kattoli$i, & l-Belt il-Qaddisa, u dan f ’forma organizzata, hekk li saret i$-$entru tal-ewwel parro$$a Latina (Kattolika) ta’ !erusalemm.hehemmmmm d d dawawl.l.

8 ! L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<<

Il-Kon$ilju ta’ Trento (1545-1563) u t-twaqqif tal-Kongregazzjoni Rumana ta’ “Propaganda Fide” (1622) kienu "admu biex ji##eddu l-li#ijiet tal-Kon$lju ta’ Vienna (1311-1312) rigward l-apostolat tar-Reli#ju'i, imma ) -istess "in kienu taw spinta #dida lill-"idma missjunarja, permezz ta’ strutturi u orjentamenti adegwati g"al dan l-iskop.Il-Fran#iskani, li issa bdew jg"ixu #ewwa l-"itan tal-Belt il-Qadima u mhux aktar barra mill-"itan tal-Belt, kif kienu & $-=enaklu, issa beda jkollhom kuntatt aktar kontinwu u regolari man-nies tal-post.Li tirrakkonta l-istorja tal-Knisja ta’ San Salvatur i& sser li trid tag"ti "arsa wkoll lejn il-mixja di> $li

tal-istess parro$$a Latina ta’ !erusalemm, li g"al kwa'i tliet sekli kienet l-unika struttura Kattolika f ’!erusalemm. L-eqdem statistika tal-parro$$a ta’ San Salvatur li #iet ippubblikata sa issa, tmur lura g"all-1664, u & ha naraw li l-parro$$a kienet i( urmata minn 68 & dili Kattoli$i.Fl-1719 il-parru$$ani kienu jla""qu t-320 ru". Sadanittant anke l-komunità reli#ju'a bdiet tikber & n-numru, min"abba li 'diedu l-attivitajiet tal-Kustodja tal-Art Imqaddsa, li tag"ha l-Kunvent ta’ San Salvatur sar i$-$entru amministrattiv.G"aldaqstant bdiet tikber il-problema rigward kif seta’ jinstab spazju g"al numru dejjem jikber ta’ & dili & Knisja li kienet hekk 'g"ira.

L-ewwel tentattiv sar ) -1722, meta wara "afna problemi l-awtoritajiet Torok Ottomani taw il-permess biex il-patrijiet ikabbru n-na"a tal-abside biex hemm iqieg"du l-kor tal-patrijiet, li & h kien hemm 36 stalli, "alli b’hekk il-& dili jkunu jistg"u jokkupaw in-navata tal-Knisja quddiem l-altar ma##ur. Fil-prattika din kienet biss soluzzjoni temporanja, li mill-ewwel dehret li kienet inadegwata, g"aliex & + it snin il-& dili kienu 'diedu hekk li ) -1729 la"qu $-$ifra ta’ 414. F’dik l-istess sena #ie de$i' li jsir tkabbir ie"or, dejjem naturalment wara li nkisbu l-permessi mill-awtorità Torka.L-a"jar soluzzjoni kienet tidher li tkun dik li tittawwal

Kunvent ta’ S. Salvatur

L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<< ! 9

il-Knisja almenu b’terz, biex b’hekk l-altari tal-A""ar =ena u ta’ San Tumas setg"u jmorru fuq il-"ajt tal-lvant tal-Knisja, wie"ed fuq kull na"a tal-altar ma##ur, u '-'ew# altari l-o"rajn ta’ San Fran#isk u Santu Rokku ji#u sistemati quddiem i'-'ew# pilastri li kienu jwie'nu l-koppla. Il-kontemporanju Patri Elzeario Horn, bniedem bie'el g"all-a""ar, "allielna & pjanta kif kienet imqassma b’mod #enerali l-Knisja wara dawn l-arran#amenti. Mhux biss, imma ma ttraskurax lanqas li jag"tina xi tag"rif interessanti, b"alma kienet dik dwar l-arazzi li n#abu minn Vienna ) -1730 u li kienu j'ejnu l-"itan tal-Knisja, u dik dwar l-orgni, b’24 re#istru, li tieg"u wkoll jippre'enta disinn.Minn dawn id-dettalji kollha nistg"u nikkonkludu li anke x-xog"ol li sar ) -1729 kien limitat biss g"al titjib #enerali tal-Knisja, billi l-patrijiet ma setg"u jag"mlu xejn aktar f ’dak il-mument.G"alkemm l-ispazju tal-Knisja kien 'died, imma kienu ntilfu l-proporzjonijiet arkitettoni$i tal-binja, almenu bil-mod + it jew wisq lo#iku li & h kienu je'istu qabel. Ta’ min i'id li ma kienx possibbli li l-ambjent ji#i m'ejjen minn fet"iet o"rajn biex minnhom jid"ol id-dawl naturali.Matul is-seklu 18 l-intern ta’ din il-Knisja, li kienet hekk sagri& kata, #ie m'ejjen b’opri ta’ arti ta’ pre#ju kbir. Bi''ejjed insemmu l-kapulavuri ta’ ar#enterija Naplitana u Venezjana li g"adhom jitgawdew

sal-lum & '-'ew# kandelabri monumentali u & l-ventartal sabi", kollha tal-& dda ma"duma u martellata. Sal-lum il-#urnata l-presbiterju tal-Knisja ta’ San Salvatur g"adu ji''ejjen b’dawn i'-'ew# kandelabri kbar, u bil-ventartal li jintrama’ quddiem il-mejda Ewkaristika & l-festi l-kbar tas-sena, u li jirrappre'enta d-dehra tal-in'ul tal-Ispirtu s-Santu fuq Marija u l-Appostli & $-=enaklu nhar Pentekoste.Fl-1848 il-parru$$ani ta’ San Salvatur kienu la"qu $-$ifra ta’ 940. Minkejja l-isforzi kollha tal-Fran#iskani biex irendu l-Knisja funzjonali matul tliet sekli ta’ storja, aktar ma jg"addi '-'mien, aktar il-Knisja ta’ San Salvatur bdiet issir 'g"ira u mhux tajba bi''ejjed g"all-"ti#ijiet dejjem jikbru mhux biss ta’ komunità parrokkjali normali, imma wkoll ta’ komunità reli#ju'a numeru'a, li kienet l-akbar wa"da tal-Kustodja, billi l-Kunvent ta’ San Salvatur hu r-residenza u> $jali tal-Kustodju u $-$entru tal-attività kollha tal-Kustodja.Patri Francesco Cassini "allielna kitba dwar il-qag"da li & ha kienet tinsab il-Knisja ta’ San Salvatur ) -1846: “Jiena ng"idilkom li l-aktar Knisja 'g"ira tal-kunventi tag"na l-Fran#iskani ) -Italja tisboq sew lill-Knisja ta’ San Salvatur f ’!erusalemm & l-kobor, ) -eleganza u & t-ti'jin. Xi tg"idu meta tisimg"u li jiena nqabbel din il-Knisja pjuttost ma’ ma"'en, u ng"idilkom li hi 'g"ira u dejqa, li g"andha saqaf baxx, u "itan li jbikkuk?”Din, mela kienet is-sitwazzjoni tal-Knisja ta’ San Salvatur lejn Ve e ja a g ad o

10 ! L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<<

in-nofs tas-seklu 19. Imma '-'minijiet kienu bdew jinbidlu. L-id iebsa tal-"akma tat-Torok Ottomani, li mill-1517 kienu propjetarji tal-Palestina, issa ma kinetx g"adha daqshekk b’sa""itha, u bis-sa""a tal-missjonijiet diplomati$i Ewropej f ’Istanbul kien beda jsir + it aktar fa$li biex jinkisbu permessi g"all-bini jew tkabbir ta’ postijiet ta’ kult insara ) -Art Imqaddsa.Kien g"alhekk li, mill-1850, nassistu g"al sforzi, din id-darba de$i'ivi, biex il-Knisja ta’ San Salvatur f ’!erusalemm ter#a’ tinbena mill-#did u tkun tassew dik li baqg"et sal-#urnata tal-lum: il-Knisja ewlenija u l-akbar wa"da f ’!erusalemm, li & ha tista’ tiltaqa’ l-komunità parrokkjali Latina u fejn isiru l-aktar $elebrazzjonijiet litur#i$i solenni, barra dawk & l-Qabar ta’ Kristu, b’dinjità u dekor kif inhu xieraq.

Tentattivi biex tinbena l-knisja l-!dida

Billi raw l-a( arijiet kif kienu, u qiesu li kull arran#ament ie"or & l-fatt ma kien se jwassal imkien, il-Fran#iskani dde$idew li jressqu talba quddiem il-Gvern =entrali Tork biex ikunu jistg"u jibnu knisja #dida, wara li jkunu waqqg"u l-qadima.F’Settembru 1850 waslet it-twe#iba u> $jali li & s-sostanza kienet tg"id hekk: is-Sultan kien jag"raf l-istat mi'eru attwali tal-Knisja u l-"tie#a li jsiru xog"lijiet me"tie#a; i'da biex jag"ti l-awtorizzazzjoni li kienet mitluba kien ppre$i'at b’mod tassattiv li l-patrijiet ma setg"ux jissuperaw lanqas b’tul

ta’ saba’ jew id id-dimensjonijiet tal-knisja e'istenti, kemm & t-tul, kemm & l-wisg"a u wkoll ) -g"oli. Il-kon& gurazzjoni #enerali tal-bini kellha wkoll tin'amm kif kienet; ma setg"ux i'idu xejn ma’ dak li kien di#à je'isti qabel.Inutli ng"idu li din it-twe#iba kienet kapulavur awtentiku ta’ diplomazija makakka: kienet tikkon$edi l-permess bil-kliem imma ti$"du & s-sostanza. X’setg"u jag"mlu l-patrijiet? Kellhom jie"du pa$enzja u jistennew 'minijiet a"jar.Mhux importanti li nieqfu fuq it-tul ta’ 'mien ta’ aktar minn tletin sena, li & h il-patrijiet komplew jag"mlu talbiet #odda u formali,

Franz Josef Imperatur tal-Awstrija

biet #o# dda u formali, L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<< ! 11

biex jiksbu l-awtorizzazzjoni me"tie#a, u kull darba jir$ievu $a"diet formali. Imma f ’dan il-perjodu jaqbel li nsemmu fatt apparti li jixraq li jitfakkar.F’Novembru 1869 kien #ie b"ala pellegrin ) -Art Imqaddsa Franz Josef, Imperatur tal-Awstrija. Meta ra b’g"ajnejh il-Kunvent ta’ San Salvatur, hekk kiteb testwalment: “jiena ipperswadejt ru"i kemm hi mi'era u tal-biki, kif ukoll inutli g"all-"ti#ijiet attwali, l-knisja parrokkjali ta’ San Salvatur ... Billi ridt in"alli ti? ira tal-pre'enza tieg"i ) -Art Imqaddsa billi nikkontribwixxi g"all-postijiet tal-kult tan-nies tar-reli#jon tieg"i, u ) -istess "in nag"ti lill-benemeritu

Ordni Fran#iskan is-sinjal u l-prova tal-benevolenza sovrana tieg"i, jiena g"o#obni li no( ri 60,000 frank g"all-bini mill-#did ta’ din il-knisja parrokkjali. Din is-somma g"andha ting"ata mit-te'or privat tieg"i lir-Reverendissimu Patri Kustodju li jkun in kariga, skont il-"ti#ijiet u l-progress li jkun qieg"ed isir & l-bini”. Fit-12 ta’ Novembru 1869 mela l-Imperatur indirizza din l-ittra lill-Patri Kustodju f ’!erusalemm. L-ittra #iet ippubblikata l-ewwel darba ) -1883.Dan il-#est uniku ma waqafx hawnhekk. L-istess Imperatur, naturalment permezz ta’ mezzi diplomati$i, ipprova jer#a’ jqajjem il-kwestjoni tat-

talba tal-patrijiet biex jer#g"u jibnu l-knisja u jibda x-xog"ol; imma t-talba tieg"u ukoll #iet irri, utata.Minkejja r-ri, ut li r$ieva l-Imperatur ma irtirax l-o( erta kbira ta’ ) us u ried li din ma tkunx destinata g"al skopijiet o"rajn, anke l-aktar tajbin u qaddisa. Is-somma li wieg"ed setg"et tistenna 'minijiet a"jar biex tkun minfuqa skont l-intenzjoni ta’ min o( rieha bla ebda bdil.Kif rajna, f ’Novembru 1869, l-Imperatur tal-Awstrija Franz Josef inteba" personalment bl-“insu> $jenza” tal-Knisja ta’ San Salvatur. Ta’ min i'id li din l-“insu> $jenza” ma kinetx biss f ’relazzjoni mal-parro$$a, imma wkoll

Knisja ta’ San Salvatur minn $ewwa

12 ! L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<<

f ’relazzjoni mal-komunità reli#ju'a. Proprju wara l-1870, & l-Kunvent ta’ San Salvatur kien qieg"ed ji#i i( urmat Seminarju Teolo#iku g"all-kjeri$i Fran#iskani. Wa"da mill-problemi kbar g"al sistemazzjoni adegwata kienet rappre'entata mi$-$okon tal-Knisja, u mill-fatt li l-kor kien 'g"ir wisq biex jilqa’ & h ir-reli#ju'i kollha. Mill-1866, g"al diversi drabi, il-Kustodju, Patri Sera& no Milani, kien kiteb dwar din il-qag"da lill-Ministru !eneral tal-Ordni. Fit-2 ta’ Di$embru 1866 kien kitiblu hekk: “Il-kor ma nistax inkabbru bl-ebda mod, u ma nafx kif nista’ nakkomoda & h lill-kjeri$i. Id-dixxiplina & l-kor ma nistg"ux in"arsuha kif suppost ... kif nistg"u nda""lu l-kjeri$i & l-kor? ... Ma nistg"ux inkabbru l-kor sakemm il-Providenza ma tippermettilniex li nkabbru l-Knisja ta’ San Salvatur.”Insemmu biss li wkoll ) -1876 wasal ri, ut ie"or, din id-darba wkoll bil-#usti& kazzjoni li f ’!erusalemm di#à kien hemm bosta knejjes, u li ma kienx hemm b'onn ta’ knisja o"ra!

L-Arkitett tal-Knisja l-!dida ta’ San Salvatur u l-bini tal-istess Knisja

Fit-3 ta’ Settembru 1880 wasal ri, ut ie"or, imma dan kellu jkun l-a""ar wie"ed & l-lista twila ta’ ri, uti tal-bini tal-knisja l-#dida.Fil-fatt, wara biss xahrejn, u pre$i'ament & d-9 ta’ Novembru 1880, #ie approvat mill-awtorità l-pro#ett tal-Knisja l-#dida ta’ San Salvatur, imma bil-kundizzjoni, li "ar#et u> $jalment ) -14 ta’ Frar 1883, li

l-knisja kellha tinbena mill-#did mill-pedamenti, imma “) -istess post tal-knisja l-antika b’tali mod li l-ispazju tal-knisja l-antika jid"ol ) -ispazju tal-knisja l-#dida, li wie"ed ji* em li sejra tkun ikbar”.Wara tletin sena ta’ stennija mimlija tensjoni il-fatt issa kien li l-patrijiet kellhom jikkuntentaw ru"hom b’din il-kon$essjoni ) -aspett fundamentali tag"ha, u biex ma jikkompromettux kollox, kien me"tie# li jag"lqu "alqhom u ja$$ettaw din il-kundizzjoni iebsa. Almenu kellhom il-permess li jibnu; u dan kien fatt importanti.Fil-25 ta’ Frar 1883 wasal minn Istanbul il-Firman tas-Sultan, bl-interessament tal-Ambaxxatur Fran$i' quddiem is-Sublime Porta. G"alkemm id-dokument kien jiggarantixxi li kollox kellu jsir ming"ajr intoppi, minkejja dan l-Ambaxxatur Fran$i' "assu ) -obbligu li jav'a lill-Kustodju: “... "a( u kemm ti& l"u biex tlestu l-Knisja ta’ San Salvatur, g"aliex il-"afna g"edewwa tal-Knisja mhumiex se jibqg"u reqdin”.Mhux il-ka' hawnhekk li noqog"du nirrakkontaw bl-g"eruq u x-xniexel il-fa'ijiet singoli tax-xog"ol pjuttost ikkumplikat, u wkoll id-diversi 'viluppi ta’ karattru diplomatiku.B"ala l-ewwel punt kien me"tie# li titwaqqa’ parti sewwa mill-Kunvent, u dan sal-pjanterren, b’tali mod li setg"et ting"ata struttura #dida lill-ambjenti #odda, biex g"all-bidu dawn iservu b"ala knisja provi'orja, u mbag"ad – skont il-pjanijiet – sks ont il-ppjaj nijij et

L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<< ! 13

di#à ma"subin – iservu ta’ Sagristija u Bibljoteka. Fl-isess "in kien me"tie# li wie"ed ja"seb biex jinbnew kmamar #odda g"all-patrijiet, ) ok dawk li #ew imwaqqg"in.Kif naraw, dan ix-xog"ol ma kienx la fa$li u lanqas komdu, min"abba in-nuqqas tal-ispazju disponibbli g"ax-xog"ol. Ming"ajr dik il-kundizzjoni li kienet tillimita b’mod hekk strett kull moviment, il-pro#ett kollu seta’ jkun ridimensjonat a"jar, u hekk il-patrijiet kieku setg"u jibnu knisja li tkun inqas sagri& kata rigward il-post li & h inbniet.Irridu ng"idu li l-povru arkitett, quddiem tant restrizzjonijiet u ostakli li sab quddiemu minn kull na"a, irnexxielu jo"ro# b’disinn u pro#ett mill-a"jar, u nistg"u ng"idu li rnexxielu jsolvi b’mod intelli#enti l-"afna problemi li bi$$a binja b"al dik kienet tippre'enta. Naslu biex nimma#inaw li quddiemna g"andna & gura ta’ xi arkitett ta’ isem a( ermat, li kien ta provi li kien jaf jissupera d-di> kultajiet partikulari tekni$i u lo#isti$i.Imma nistag"#bu meta ninteb"u li quddiemna g"andna patri b"ala arkitett: P. Ra( aele Cingolani da Montecassiano (1830-1908), reli#ju' mill-Marche li #ie l-Art Imqaddsa ) -1862.Il-curriculum vitae tieg"u ma jidhirx li hu rikk b’xi

elementi li jag"mlu a"bar. Jitfakkar b"ala persuna li kellha kwalitajiet tajbin ta’ intelli#enza u ta’ qalb. Meta kien g"adu l-Italja, ) -1857, ir$ieva l-"atra ta’ “Lettur tal-Matematika”. Din kienet kwali& ka li tajjeb in'ommuha f ’mo""na. Fil-Kustodja tal-Art Imqaddsa ng"ata diversi u> $$ji impenjattivi: kien, & l-fatt, Mastru tal-Kjeri$i f ’-arissa & l-Libanu, Gwardjan tal-Kunvent ta’ Santa Maria delle Grazie f ’Larnaca, =ipru, Superjur & l-Qabar ta’ Kristu u f ’Tiberija, u Vigarju tal-Kunvent ta’ Betle"em.Kien jinsab f ’Betle"em, meta ) -1880, & l-bidu tal-"idma tal-bini tal-Knisja l-#dida ta’ Santa Katerina, #ie ma"tur mis-Superjuri tal-Kustodja direttur immedjat biex jissorvelja din il-binja; u ) -istess "in amministratur tal-& nanzi ta’ dan il-pro#ett.Proprju f ’relazzjoni tal-bini tal-Knisja u l-Kunvent ta’ Betle"em, fadal ti? ira tal-#udizzju kuntrarju tieg"u g"as-soluzzjoni tal-problema arkitettornika kif kien #ie ippro#ettat mill-perit li "a''e' il-pjanta tal-Knisja ta’ Santa Katerina, l-arkitett Fran$i' Guillemot. Fit-18 ta’ Awwissu 1882 il-Knisja ta’ Santa Katerina ad Nativitatem f ’Betle"em #iet inawgurata.Di#à & t-8 ta’ Novembru 1880 is-Superjuri tal-Kustodja kienu approvaw pjan jew pro#ett g"all-Knisja l-#dida ta’ San Salvatur.

Sfortunatament ma nafu xejn min kien l-awtur ta’ dan il-pro#ett. Fl-20 ta’ Frar 1882, il-Patri Kustodju innota & d-Djarju tieg"u li “probabbilment se jintag"'el il-pro#ett ta’ Patri Ra( aele da Montecassiano”. Dejjem ) -istess data “d-Diskretorju jidde$iedi li wara l-G"id jibda x-xog"ol ta’ t"ejjija g"all-bini tal-Knisja #dida ta’ San Salvatur”.Fil-jiem 22-26 ta’ Settembru 1882, f ’seduta tad-Diskretorju tal-Art Imqaddsa, saret diskussjoni mill-#did dwar il-pro#ett. Il-minuti jirriferixxu li “l-Patri Kustodju wera l-pjanta tal-Knisja l-#dida ta’ San Salvatur li kien "a''e' Patri Ra( aele da Montecassiano, u li ipproponieha b"ala s-soluzzjoni ekonomika l-aktar fa$li. L-ebda wie"ed mir-Reverendi Patrijiet Diskrieti ma g"amel l-inqas o##ezzjoni”.Xahar wara, & t-23 ta’ Ottubru 1882, #ie de$i' li jissejja" lejn San Salvatur l-imsemmi Patri Ra( aele, u li jing"ata bidu biex jin"adem il-#ebel li kellu jservi g"all-bini tal-Knisja l-#dida. !ie wkoll de$i' li kellu jing"ata bidu g"ax-xog"lijiet & '-'ona fejn & l-#ejjieni kellu jkun il-kor, ji#i& eri mix-xaqliba tal-lvant u tat-tramuntana.L-arkitett Guillemot mhux biss ma uriex ru"u g"ajjur g"al dak li f ’Betle"em kien l-e'ekutur tal-pro#ett tieg"u, imma talli f ’Ottubru 1883 fa""ar ix-xog"ol tal-Knisja jjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjj lllllllllllll #d#d#d#d#d#d##d#d#d#d#d#d#d#d#dd#d#dd#d#dd#################### idiidididiididddididdiddaaaaaaaaaaa a a aa ttattatatatatatatataataaaaatta SSaSaSSSSaSaSSSSSaaSSa

14 ! L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<<

ta’ San Salvatur, li di#à kienu waslu f ’punt tajjeb ta’ progress.Kollox kien jidher li miexi sewwa f ’din il-"idma, sakemm f ’daqqa wa"da se""et disgrazzja li setg"et tikkomprometti r-ritmu tax-xog"ol.Fit-12 ta’ Mejju 1884, $ertu Fra Luigi da Rapagnano, waqt li kien jinsab ma’ Reli#ju'i o"rajn & l-knisja provvi'orja biex jassisti g"all-Quddiesa, intlaqat minn puplesija u miet "abta u sabta, kif insibu miktub & n-Nekrolo#ju (ktieb tal-mejtin) tal-Kunvent. Fost ir-Reli#ju'i pre'enti g"al din it-tra#edja kien hemm

ukoll Patri Ra( aele. Dan kien di#à jbati min-nuqqas ta’ smig" g"al xi snin, u issa jidher li ma fela"x jirre'isti g"all-qatg"a li "a. Ta’ min ji+ akar li dan fra Luigi kien jappartjeni lill-istess Provin$ja Reli#ju'a tal-Marche, li minnha kien #ej Patri Ra( aele. Il-fatt hu li, minn dak l-istess waqt, Patri Ra( aele beda jag"ti sinjali ta’ nuqqas ta’ ekwilibriju mentali, hekk li & l-15 ta’ Mejju kellhom jibag"tuh l-Italja bit-tama li forsi seta’ jer#a’ jikseb sa""tu jekk jibdel l-arja: imma & l-fatt minn dan kollu ma #ara xejn.Minkejja din id-disgrazzja bil-konsegwenzi tag"ha,

"add ma #ieh f ’mo""u la li jwaqqaf il-pro#ett tal-Knisja, li issa kien f ’fa'i avvanzata ta’ twettiq, u lanqas li jbiddlu bl-ebda mod. Din kienet forma indiretta, imma konkreta, ta’ rikonoxximent s"i" tal-valur po'ittiv ta’ din l-opra li #iet ippro#ettata u attwata b’tant im"abba, jekk mhux ukoll b’tant passjoni, minn Reli#ju' li tieg"u ma fadlilniex l-ebda ti? ira "lief xi noti 'g"ar li #ew ikkonservati & r-re#istrazzjoni tal-u> $$ji tieg"u.Fl-istat attwali tal-konoxxenzi tal-a( arijiet ma nistg"u n'idu xejn aktar li hu dokumentat dwar P. Ra( aele Cingolani da Montecassiano

L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<< ! 15

b"ala arkitett. Nistg"u g"alhekk inkomplu d-diskors dwar il-bini tal-Knisja ta’ San Salvatur ming"ajr ma nieqfu fuq diversi dettalji, anke jekk huma interessanti min"abba l-kuntest tag"hom.Ta’ min i'id i'da (u din hi nota ta’ min qed jittradu$i dan l-artiklu), li l-istudju' P. Metodio Brlek ma jsemmix (forsi ma kienx f ’konoxxenza) Patri Fran#iskan Malti li milli jidher ta sehem ewlieni & l-bini tal-Knisja ta’ San Salvatur, ukoll jekk g"ex lejn nofs is-seklu 19, qabel ma ng"ata bidu proprju g"all-bini tal-knisja l-#dida ta’ San Salvatur. Patri !or# Aquilina, & n-Nekrolo#ju tal-Provin$ja Fran#iskana Maltija, jag"tina informazzjoni dwar Fra Nikola Borg, mis-Si##iewi, li jist"oqqlu jissemma b"ala benemeritu & l-bini tal-Knisja ta’ San Salvatur.Fra Nikola Borg twieled is-Si##iewi ) -1819. Fl-1846 da"al Fran#iskan & l-Provin$ja ta’ Ruma. Wara l-in$ident gravi li se"" waqt il-bini tal-Knisja ta’ San Salvatur f ’!erusalemm, il-Ministru !eneral P. Bernardino Trionfetti, bag"tu jkompli l-bini b"ala bennej u perit. Interessanti li qabel ma telaq lejn l-Art Imqaddsa ) -1850 waqaf Malta u xtara b’kemm jiswew 211-il skud g"odda ming"and il-"addied Michele Bonnici. Wasal !erusalemm f ’Novembru 1850. Sa tmiem "ajtu baqa’ & l-Missjoni tal-Art Imqaddsa jwettaq il-"idma ta’ bennej u hekk kien u> $jalment mag"ruf ) -Art Imqaddsa b"ala structor murarius. Fost l-o"rajn bena l-Knisja tal-Assunta (Muski)

& l-Kajr (1851-1854), il-Knisja tal-Karmnu f ’Bulacc (E#ittu), il-Knisja ta’ San Fran#isk u l-kunvent anness & Tripli (Libanu) (1855-1858). Miet f ’!erusalemm & t-3 ta’ Frar 1874 f ’qasir il-g"omor, meta kellu biss 55 sena.Inkomplu bir-rakkont ta’ Patri Brlek. Fid-29 ta’ Novembru 1882, festa tal-Qaddisin Fran#iskani, Patri Guido da Cortona, Kustodju tal-Art Imqaddsa, bierek u po##a l-ewwel #ebla tal-knisja. Il-#ebla kienet ta’ forma kwadrata, u kienet ittie"det mis-“swar tal-belt il-qadima” ta’ !erusalemm. Dan kien simbolu su##estiv li juri r-rabta li din il-knisja kellu jkollha mal-belt il-qaddisa, u spe$jalment ir-rabta tal-Fran#iskani ma’ !erusalemm bil-pre'enza plurisekolari tag"hom & l-belt, u l-aktar f ’San Salvatur, hekk li dan il-kunvent ipprovda kenn lil bosta persuni waqt mumenti ta’ gwerra u vjolenza.Biex il-patrijiet jevitaw nuqqas ta’ qbil u kumplikazzjonijiet diplomati$i, idde$idew li ma jo"or#ux inviti u> $jali. L-Ambaxxatur ta’ Franza, meta bag"at l-awtorizzazzjoni miktuba tas-Sultan, kien ta parir lill-Patri Kustodju biex i"a( ef ) -e'ekuzzjoni tal-bini. Il-Kustodju obdieh mill-ewwel. Il-) us biex ji#i > nanzjat pro#ett hekk kbir, kif rajna, kienu ng"ataw mill-Imperatur tal-Awstrija, Franz Josef. L-arkitett, billi kien patri li jg"ix & l-komunità ta’ San Salvatur, kien dejjem fuq il-post tax-xog"ol biex i"ares u jidderie#i personalment il-binja, hekk li kien irnexxielu jwassalha

16 ! L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<<

kwa'i sat-tmiem b"ala struttura.Infatti, & s-27 ta’ Mejju 1884, wara biss "mistax-il #urnata mid-disgrazzja li laqtet lill-arkitett, tlestiet u #iet mag"luqa l-a""ar volta tas-saqaf tal-knisja. Il-Patri Kustodju jinnota & d-Djarju tieg"u li l-"addiema g"amlu storbju s"i" biex ji$$elebraw, u l-patrijiet ukoll "asbu biex lill-"addiema jo( rulhom ross, la"am u arak (ani'ett Tork) ) imkien ma’ vaganza qasira.Fl-24 ta’ Lulju 1884 tlesta l-kampnar (li dak i'-'mien ma kellux is-sular ta’ fuq fejn illum hemm il-qniepen, imma kien aktar tozz mill-kampnar g"oli u sabi" li naraw illum). Fl-10 ta’ Ottubru tal-istess sena 1884 tqieg"det “l-a""ar #ebla tal-Knisja #dida ta’ San Salvatur, u pre$i'ament fuq il-korni$un estern tal-fa$$ata”.Fl-1 ta’ Di$embru 1884 tqieg"ed salib tal-metall fuq il-kampnar, u & s-6 ta’ Di$embru ttellg"u f ’posthom il-5 qniepen #odda, li kienu #ew ikkonsagrati mill-Beatitudni Tieg"u Mons. Vicenzo Bracco, Patrijarka Latin ta’ !erusalemm & d-29 ta’ Novembru 1884. Malli l-qniepen tqieg"du f ’posthom, “& l-11 ta’ & lg"odu l-qniepen kollha bdew idoqqu g"al kwa'i kwarta: in-nies kollha telg"u ji#ru fuq il-bjut bil-kur'ità”, i'id jikteb & d-Djarju l-Patri Kustodju. Wara din l-ewwel splu'joni ta’ daqq ta’ fer", il-qniepen

bdew idoqqu regolarment mill-Primi Vespri tal-festa tal-Immakulata b"ala sinjal ta$-$elebrazzjonijiet litur#i$i pubbli$i. Matul l-1884 tpo##ew & l-knisja tmien altari sekondarji, kollha tar-r"am ta’ diversi tipi u kuluri. -lief altar minnhom, li hu barokk, l-altari l-o"rajn kollha jipproponu l-istess linja sempli$i u klassika ta’ dinjità kbira.F’dan ir-rakkont ta’ x’#ara "a#a wara l-o"ra ma nistg"ux ninsew infakkru li & t-28 ta’ Ottubru 1885 tqieg"ed f ’postu l-Battisterju #did, f ’forma eleganti ta’ stil rinaxximentali Toskan,

& lwaqt li & l-31 ta’ Ottubru l-Altar Ma##ur kien jinsab f ’postu.Hekk naslu g"ad-29 ta’ Novembru 1885, il-jum tal-konsagrazzjoni tal-Knisja. Din kienet konsagrazzjoni solenni li rat jitwassal & t-tmiem dak li g"al tletin sena kien donnu biss "olma li ma tistax titwettaq. Naturalment mhux kollox kien tlesta, u bosta a( arijiet kienu g"adhom jistennew li jintemmu. Il-ventartal, per e'empju, wasal biss ) -1887. Imma l-Knisja kienet issa meqjusa li tlestiet u li kienet lesta biex twettaq il-funzjoni u l-missjoni tag"ha.

Il-Kampnar ta’ S. Salvatur, l-og#la

punt " l-Belt il-Qadima

, j g L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<< ! 17

Matul is-snin sar xi tibdil & l-Knisja ta’ San Salvatur biex din tkun aktar akkoljenti, g"alkemm ta’ min jg"id li mhux dejjem is-soluzzjonijiet adottati kienu feli$i mil-lat estetiku. Ma naqsux & l-knisja xi tibdiliet pjuttost radikali. L-aktar tibdil radikali sar & x-xitwa tal-1967-1968. F’dawk ix-xhur, biex il-knisja ti#i adegwata g"all-ispirtu litur#iku tal-Kon$ilju Vatikan II, tne""a l-pulptu u bil-materjal tieg"u n"admu '-'ew# amboni fuq i'-'ew# na"at tal-presbiterju. Flok il-balavostri l-antiki tqieg"du o"rajn bla ebda gost. Imma dak li l-aktar jolqot il-g"ajn hu li tne""a l-kumpless tal-Altar Ma##ur l-antik, biex inbena l-Altar

li hemm illum, li jutilizza l-istess materjal tal-Altar ta’ qabel. L-Altar Ma##ur #did #ie kkonsagrat & s-17 ta’ Frar 1968 minn Mons. Giacomo Beltritti, Isqof Koadjutur tal-Patrijarka Latin ta’ !erusalemm (li mbag"ad sar hu Patrijarka Latin).Fuq in-na"a ta’ barra l-Knisja ta’ San Salvatur ukoll sarulha xog"lijiet kbar. Fl-1900 in-navata $entrali tal-Knisja tg"attiet b’saqaf ta’ “tegole” "amranin, & lwaqt li qabel is-saqaf kien miksi bi$-$omb.Imma l-aktar tibdil li jidher, u li llum jag"mel parti mill-panorama tal-belt il-qadima ta’ !erusalemm, hekk li hu “landmark” inkonfondibbli, kien dak li sar & l-kampnar, li ) -1931-1932 #ie mg"olli

8 metri o"rajn, ) -okka'joni tas-7 $entinarju mill-mewt ta’ Sant’Antnin ta’ Padova, Patrun tal-Kustodja tal-Art Imqaddsa. Bi''ejjed li wie"ed josserva ritratti tal-kampnar kif kien qabel, biex jinteba" kemm il-forma attwali, aktar snella, tag"ti impressjoni ta’ eleganza, l-aktar bil-kuruna tal-“cuspide” tawwalija li tog"la lejn is-sema u timmarka l-panorama ta’ !erusalemm il-qadima minn distanzi twal.Fil-"ar#a li jmiss nag"tu "arsa lejn id-dekorazzjoni tal-Knisja ta’ San Salvatur, li tibqa’ sal-lum l-akbar knisja u l-aktar wa"da funzjonali f ’!erusalemm g"all-komunità Kattolika Latina.

Il-Kampnar ta’ S. Salvatur mixg#ul

18 ! L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<<

ADAM

Adam u Eva, g"alkemm huma meqjusa b"ala l-ewwel ra#el u mara ma"luqa li minnhom il-bnedmin kollha huma imnissla, & l-verità jirrappre'entaw lil kull ra#el u mara. L-istorja tag"hom hija kemm individwali kif ukoll universali. Hija marbuta ma art ’il hemm minn din id-dinja u & 'mien barra l-istorja. Hija l-istorja ta’ tlug" ix-xemx tal-"ajja li mag"ha ti#i l-mewt, li lejha mi#budin u aljenati, "ajja inno$enti u ta’ dnub. T"ares minn fejn

MESSA""IERAMESSA""IERATA’ ALLATA’ ALLA

P Twanny Chircop ofm

no$enti u ta dnub. T"ares minn fejn L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<< ! 19

t"ares, l-isem Adam, g"andu rabta kbira mar-rivelazzjoni biblika tas-salvazzjoni. Adam hu l-ewwel protagonista tad-dramm tas-salvazzjoni. L-istorja tieg"u ssib il-milja tag"ha ) -opra ta’ salvazzjoni ta’ !esú Kristu. L-istorja tal-bidu, tal-"olqien tal-bniedem, kienet tradizzjonalment u'ata biex tispjega $erti mistoqsijiet fundamentali fuq l-e'istenza umana.

Antik Testment

Il-kelma Lhudija ádám (t& sser a"mar jew bniedem) tista’ tintu'a b"ala nom kollettiv (il-bnedmin, !en 1:26), jew b"ala referenza individwali g"al ra#el (il-bniedem, !en 2:8) u b"ala isem proprju (Adam, !en 5:1). F’"afna mill-bibbji llum, dak li kien jidher b"ala isem proprju ‘Adam’ huwa #eneralment tradott b’mod #enerali ‘il-bniedem’. Din id-di( erenza tat lok g"al "afna interpretazzjonijiet.Il-kelma adam tista’ ti#i mqabbla mal-kelma Lhudija adamah – "amrija jew "amranija. Probabbli l-awtur sejja"lu Adam g"ax hu me"ud ‘mit-trab tal-art’.Adam kien ukoll isem ta’ belt fuq in-na"a tal-Lvant tax-xmara !ordan fejn l-ilma kien jitbaxxa, u hemm !o'wè ) imkien mal-poplu seta’ jaqsam biex jid"lu ) -art imwieg"da.Minn !en 4,25 ’il quddiem Adam jissemma’ b"ala isem proprju ta’ persuna (ara wkoll !en 5,1.3.4.5.; 1 Kron 1,1; Hos 6,7. Dan ji#ri wkoll "afna drabi & l-T! (Lq 3,38; Rum

5,14; 1 Kor 15,22.45; !uda 14). L-awturi sagri tkellmu hekk g"ax kienu ji* mu li Adam kien tassew persuna li e'ista ) -istorja u mhux biss simbolu tal-umanità kollha. San Pawl bena l-argumenti tieg"u fuq il-fatt li Adam e'ista tassew. Li kien mod ie"or, kien jaqa’ t-tag"lim ta’ !esú fuq l-istabilitá ta'-'wie# (Mk 10,6-9).Adam jirrappre'enta l-bnedmin kollha b"ala l-ewwel bniedem u missier tag"hom ilkoll. L-iskrittura turih b’dan il-mod. Huwa l-bniedem wie"ed li & h ji#bor ’il-uliedu, il-bnedmin kollha ta’ kull 'mien. (ara !en 17,1-8; 20,1-6; !o' 7,19-24; 1 Kron 21,1-14; Mik 3,11-12; e$$).Hekk "arsu lejn Adam missirijiet il-Knisja. It-testi bibli$i ma jitkellmux hekk $ar fuq dan l-aspett, imma indirettament juruna li din kienet l-impressjoni tal-awturi sagri. Hu skont dan il-prin$ipju li a"na ni* mu l-kliem misterju' ta’ San Pawl: “… kien permezz ta’ bniedem wie"ed li & d-dinja da"al id-dnub, u permezz tad-dnub il-mewt, u hekk ukoll il-mewt la"qet il-bnedmin kollha, g"ax kollha dinbu” (Rum 5,12).G"andna 'ew# rakkonti tal-"olqien tal-bniedem: !en 1,26-37 u !en 2,2-25, li jikkumplementaw lil xulxin b’aspetti u messa##i di( erenti.L-ewwel rakkont juri l-bniedem, ra#el u mara, & r-relazzjonijiet ma’ Alla, il--allieq, u mal-"lejjaq l-o"ra. Il-bniedem huwa "lejqa ta’ Alla b"all-o"rajn, imma hu biss huwa ma"luq xbieha ta’ Alla. Dan juri

20 ! L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<<

d-dinjità akbar tal-bniedem, ) imkien mas-setg"a li Alla tah li ja"kem fuq il-"lejjaq l-o"ra.Fit-tieni rakkont id-dinjitá tal-bniedem ma"luq b’azzjoni spe$jali ta’ Alla jidher b’qawwa akbar; mag"mul mit-trab ta’ l-art, i'da g"andu & h in-nifs tal-"ajja ta’ Alla. Il-Bniedem huwa "abib ta’ Alla, imqieg"ed ) -G"eden, fejn isib kull #id u hena. Alla jag"tih ukoll sie"ba tixbah lilu, mara, “g"adma minn g"admu u la"am minn la"mu”, tal-istess dinjità.

Id-dnub u l-kastig ("en 3,1-24)

Fit-tielet kapitolu tal-!enesi g"andna l-istorja tal-waqg"a tal-bniedem & d-dnub u l-konsegwenzi tag"ha. Rakkont popolari

fejn l-awtur juri kif da"al id-dnub & d-dinja sabi"a ma"luqa minn Alla u g"aliex il-bniedem, ma"luq g"all-"ajja irid jg"addi mill-mewt. Hawn tibda l-istorja tas-salvazzjoni, li ssib il-milja tag"ha & r-reb"a ta’ !esú Kristu, “nisel il-mara”, li jis"aq ras is-serp, li hu x-xitan (!en 3,15).Ir-rakkont tal-"olqien jag"laq billi jsemmi li l-koppja hi g"arwiena u ma hemmx mist"ija. “Il-mara” (!en 2,24f.) t"ajjar intimità sesswali. Il-mist"ija tid"ol biss wara li dinbu (v. 10). -lief g"al + it e$$ezzjonijiet, li persuna tkun g"arwiena huwa sinjal ta’ umiljazzjoni, $a"da, u nuqqas ta’ sa""a (ara Is 20,2; Os 2,5; !ob 22,6). Din mhux sempli$i mist"ija imma sitwazzjoni ta’ mist"ija. Fin-narrattivia altru l-g"era b"ala parti

mill-intimità sesswali u altru l-g"era relatata mad-dnub.Wara li kielu mis-si#ra g"ajnejhom infet"ulhom u bdew jag"rfu t-tajjeb mill-"a'in. -afna konsegwenzi "ar#u mill-azzjoni tag"hom, l-g"era tag"hom issa kienet t& sser sitwazzjoni ta’ mist"ija (vv.7,10) g"arfu l-aljenazzjoni tag"hom minn Alla (v. 8) u minn xulxin (v. 18); u kienu mi$"uda mis-si#ra tal-"ajja u l-weg"diet li din kienet i##ib mag"ha (v. 22).Issa l-"ajja mtliet bit-tbatija kemm g"ar-ra#el kif ukoll g"all-mara, din it-tbatija messithom & l-qalb tag"hom. Il-kastig imiss il-kundizzjoni tal-"ajja u mhux il-mewt. Il-mewt hija t-tmiem tat-tbatija, li ser iddum sa kemm imorru lura lejn l-art minfejn kienu me"uda (ara v.19;

L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<< ! 21

2,17). L-awtorità tar-ra#el fuq il-mara #ejja mill-qawwa li huwa semmiha Eva (v. 20).

Adam b#ala Proto tip ta’ Kristu

Fil-!did Testment Adam huwa mog"ti importanza i'jed minn Eva; u l-iktar silta important li titkellem fuq Adam insibuha ) -ittra lir-Rumani kapitlu "amsa. Pawlu wara li jiddiskuti r-realtà tal-#usti& kazzjoni issa hu ppreparat biex jikkonsidra l-frott spe$jali tal-"niena ta’ Alla, li hija t-tama. Dak li jiddomina hija t-tama u mhux ir-reb"a; g"aliex g"alkemm !esù issa qieg"ed & l-glorja, dak li jemmen irid jissielet u j'omm s"i" sal-a""ar.In-nisrani irid jissielet bil-kun& denza u l-fer" g"ax il-qawwa mog"tija minn Kristu hija i'jed minn bi''ejjed biex tirba" il-wirt antik tal-mewt u tag"ti "elsien tal-g"a'la g"all-#ustizzja u l-"ajja. Fi Kristu dak li jemmen ibiddel in-nuqqas ta’ "ila f ’qawwa kun& denti.San Pawl juri dan billi jpo##i xebh u kuntrast bejn Adam u Kristu. Adam u Kristu huma l-istess g"ax qeg"din & l-bidu ta’ razza #dida. G"alhekk Adam huwa ikkonsidrat b"ala “t-tip ta’ dak li jrid ji#i” (Rum 5,15). Imma f ’aspetti l-o"ra huma g"al kollox di( erenti. G"ax permezz ta’ Adam da"al id-dnub & d-dinja li #ab il-mewt, waqt li ma !esú Kristu #iet il-ma"fra u l-"ajja.Pawlu ma jid"olx & l-fond dwar ir-rabta bejn id-dnub u l-mewt imma dwar l-e( ett tag"hom li kienet kundizzjoni #enerali umana ta’ skjavitù u nuqqas

ta’ "ila. F’dan is-sens Pawlu jipprovdi l-ba'i, g"ad-dutrina tradizzjonali tad-dnub ori#inali permess tal-fra'i “kollha dinbu f ’Adam” (Rum 5,7). Hawn Pawlu ja( erma l-g"aqda vera imma misterju'a bejn id-dnub ta’ Adam u l-#enerazzjoni umana midinba qabel ir-reb"a ta’ !esù Kristu.!esù jis& da s-saltna universali tad-dnub u l-mewt meta jirba" ir-reb"a li timmarka era #dida fejn l-im"abba ta’ Alla, mog"tija b’xejn, tissupera id-dnub u l-mewt: “G"ax jekk permezz ta’ "tija wa"da mietet il-kotra, aktar u aktar issa l-grazzja ta’ Alla don mog"ti bil-grazzja ta’ bniedem wie"ed li hu !esù Kristu, xterdu bil-bosta fuq il-kotra” (Rum 5,15). Ir-reb"a ta’ Kristu allura tg"atti g"al kollox id-dominazzjoni ta’ qabel tad-dnub u l-mewt.Pawlu jkompli l-kuntrast bejn Adam u Kristu fuq il-ba'i tad-di'ubbidjenza u ubbidjenza: “G"ax kif bid-di'ubbidjenza ta’ bniedem wie"ed il-"afna saru midinbin, hekk wkoll bl-ubbidjenza ta’ wie"ed il-"afna jsiru #usti” (Rum 5,19). Din turi li l-g"a'la tad-dnub ta’ Adam, li tibqa’ l-g"a'la ta’ kull ma"luq, ti#i minn g"a'la belha li tinqata’ minn Alla. G"a'la falluta sa mill-bidu tag"ha. Kuntrast ma’ dan, hija l-ubbidjenza ta’ !esù g"ar-rieda ta’ Alla u li tibdel kemm il-"ajja umana kif ukoll il-mewt f ’opportunità ta’ "elsien awtentiku u glorja. Is-saltna tad-dnub u l-mewt ti#i mibdula & s-saltna tal-im"abba ta’ Alla mog"tija bi Kristu nnifsu.

22 ! L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<<

NG#IXU NG#IXU FL!IM#ABBA FL!IM#ABBA L!QAWMIEN L!QAWMIEN TA’ KRISTUTA’ KRISTU

Fr. Charles Buttigieg

“L-Im!abba ta’ Kristu ""eg!elna na!sbu dan: li wie!ed miet g!al kul!add, mela kul!add miet. U miet g!al kul!add biex dawk li jg!ixu, ma jg!ixux g!alihom infushom,

imma g!al dak li miet u rxoxta g!alihom.” (2 Korintin 5:14-15)

(arsa lejn it-Tag#lim & %-'ew" Ittri ta’ San Pawl Appostlu lill-Korintin

!alihom. ( orintin 5: 5) L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<< ! 23

Il-Belt ta’ Korintu

Il-Belt ta’ Korintu kienet il-kapitali tal-Provin$ja tal-Akaja, & l-Gre$ja tal-lum; kienet belt ta’ kummer$ kbir bejn l-Italja u l-Asja Minuri, bi tliet portijiet u g"alhekk b’kontroll assolut tal-ib"ra kemm tal-lvant kif ukoll tal-punent. Il-belt kienet mag"rufa ukoll g"all-"ajja laxka tag"ha. Infatti l-kelma griega korinthiazein kienet t& sser ‘persuna li tg"ix l-"ajja ta’ Korintu’, "ajja ming"ajr regoli u dixxiplina, "ajja baxxa u immorali. Il-belt kienet mag"rufa ukoll g"al-log"ob u l-kompetizzjonijiet sportivi Istmi$i li kienu jsiru kull sentejn.San Pawl innifsu waqqaf il-knisja f ’din il-belt madwar is-sena 51 W.K. wara li

qabel kien ippriedka #ewwa Ateni, kif insibu ) -Atti 18:1-18 matul it-tieni vja## missjunarju. F’dan i'-'mien kien hemm il-Prokonslu Gallju f ’Korintu (ara Atti 18:12). Huwa dam & l-belt g"al 18-il xahar jg"allem fost il-Korintin il-Kelma ta’ Alla minkejja li huwa sab oppo'izzjoni kbira. F’Korintu niltaqg"u mal-koppja "abrieka g"all-Evan#elju Akwila minn Pontu u martu Priska (Prixilla) u li kienu g"enu "afna lil San Pawl u li mag"hom kien ja"dem it-tined (bil-grieg: skenopoioi) u li kienu marru mieg"u meta telaq lejn Efesu (ara 1 Kor 16:19). Huwa 'ar ukoll din il-belt & t-tielet vja## missjunarju & '-'mien li & h kiteb l-ittra lir-Rumani bejn is-snin 57 u 58 W.K.

L-Ewwel u t-Tieni Ittra lill-Korintin

Dawn i'-'ew# ittri, ) imkien mal-Ittra lill-Galatin u lir-Rumani ji( urmaw l-erba’ ‘ittri l-kbar’ ta’ San Pawl u dan min"abba, kif semmejna & l-"ar#iet ta’ qabel, l-importanza teolo#ika kbira tag"hom. L-Ewwel Ittra lill-Korintin inkitbet madwar is-snin 54 u 57 W.K. minn Efesu waqt it-tielet vja## missjunarju. Huwa kiteb din l-ittra wara li r$ieva mid-dar ta’ Kloje a"barijiet dwar di> kultajiet li kienu qeg"din i"abbtu wi$$hom l-insara ta’ Korintu u xi sitwazzjonijiet immorali: “Kul"add sema’ li hemm i'-'ina fostkom, u 'ina li lanqas issibha fost il-pagani…” (1 Kor 5:1). Hu wie#eb billi ta soluzzjonjiet dwar dawn il-problemi,

Tempju ta’ Apollo, Korintu

24 ! L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<<

iwiddibhom u jis"aq fuq il-qawmien mill-imwiet u g"alhekk g"andna tag"lim dwar il-Knisja b’rabta ma’ Kristu u l-Qawmien tal-Gisem g"all-"ajja ta’ dejjem. It-tieni Ittra lill-Korintin inkitbet mill-Ma$edonja lejn it-tmiem tas-sena 57 W.K., fejn San Pawl jurihom is-sodisfazzjon tieg"u talli laqg"u t-twiddib tieg"u u jer#a’ iwissihom "alli jibqg"u & t-triq it-tajba. Hawnhekk tidher fuq kollox l-im"abba ta’ San Pawl g"all-insara u li kien i"oss meta il-predikazzjoni tieg"u kienet issib it-t& xkil. Huwa jesponi fuq kollox l-awtorita` appostolika tieg"u & d-dawl tat-tbatija u l-glorja tieg"u g"al Kristu.

Id-Doni Spiritwali

San Pawl ) -ittri tieg"u j"obb jitkellem mill-frott u mid-doni (kari'mi) tal-Ispirtu ta’ Alla u dan jidher $ar ) -Ewwel Ittra lill-Korintin: “Hemm imbag"ad diversi doni, imma wie"ed hu l-Ispirtu; hemm diversi ministeri, imma l-istess wie"ed hu l-Mulej; hemm diversi "idmiet, imma l-istess Alla, li ja"dem kollox f ’kul"add. Lil wie"ed ting"ata r-rivelazzjoni ta’ l-Ispirtu g"all-#id ta’ kul"add; lill-ie"or kliem il-g"erf mill-istess Spirtu; lill-ie"or il-kelma tas-sapjenza mill-istess Spirtu; lill-ie"or il-& di mill-istess Spirtu; lill-ie"or id-don tal-fejqan mill-istess Spirtu; lill-ie"or

is-setg"a tal-mirakli, lill-ie"or id-don tal-profezija; lill-ie"or id-don ta’ l-g"a'la ta’ l-ispirti; lill-ie"or diversi ilsna; lill-ie"or it-tifsir tal-ilsna. Dan kollu ja"dmu l-istess Spirtu wie"ed, li jqassam lil kull wie"ed kif jog"#bu’’ (1 Kor 12:4-11; ara ukoll 1 Kor 12:29-30). Huma dawn il-kari'mi di( erenti u mag"qudin ma’ xulxin li huma importanti g"all-binja tal-Knisja "alli tidher iktar il-qawwa tal-A"bar it-Tajba tal-Evan#elju.

Il-Qawmien ta’ Kristu mill-Imwiet

Din hija l-A"bar it-Tajba li jrid ixerred San Pawl, il-proklamazzjoni (bil-grieg: kerygma): “li Kristu miet g"al dnubietna, skont il-Kitba, u kien midfun u qam & t-tielet jum skond il-Kitba, u deher lil Kefa, u mbag"ad lit-Tnax. Imbag"ad deher lil aktar minn "ames mitt a"wa f ’daqqa. -afna minnhom g"adhom "ajjin sal-lum, o"rajn mietu. Imbag"ad deher lil !akbu u lill-appostli kollha. Fl-a""arnett deher lili, b"ala rimi.” (1 Kor 15:3-7). Dan it-test huwa l-eqdem tag"lim dwar l-ikbar verita` tal-kristjane'mu, miktub qabel ukoll l-erba` evan#elji. Infatti dan il-messa## tal-qawmien mill-mewt tal-#isem, jinsab jidwi sewwa f ’dawn i'-'ew# ittri. Kienu bosta dawk f ’Korintu li kienu qed isibuha di> $li sabiex ja$$ettaw il-qawmien

tal-#isem u dan g"aliex il-Griegi n) uwenzati mill-Palatoni'mu kienu jemmnu ) -immoralità tar-ru" biss u mhux & l-qawmien tal-#isem wara l-mewt. Dan nistg"u narawh & d-diskors ta’ San Pawl ) -Areopagu ta’ Ateni fejn kien jiltaqa’ l-Kunsill tal-belt kif naraw f ’Atti 17:16-34. Pawlu jsemmi l-verità tal-qawmien ta’ Kristu mill-imwiet. Il-qawmien ta’ Kristu huwa r-reb"a suprema tieg"u fuq il-mewt darba g"al dejjem, huwa garanzija g"all-qawmien tal-#isem tag"na g"all-"ajja ta’ dejjem ) -a""ar jum.

L-Im#abba ta’ Kristu ssuqna

San Pawl je'alta l-im"abba nisranija & l-kapitlu 13 ) -Ewwel Ittra lill-Korintin: «L-im"abba taf tistabar; l-im"abba hi twajba, ma tg"irx, l-im"abba ma ti+ a"arx, ma titkabbarx; ma tag"milx dak li ma jixraqx, ma t& ttixx dak li jaqblilha, ma te"ux g"aliha, ma ''ommx f ’qalbha g"ad-deni, ma tifra"x bid-dnewwa, imma tifra" bis-sewwa. Kollox tag"der, kollox temmen, kollox tittama, kollox tissaporti » (1 Kor 13:4-7). Hawnhekk g"andna l-innu tal-im"abba vera, il-karità; wa"da mill-isba" pa#ni tal-!did Testment. L-im"abba ter#a’ tissemma & l-kapitlu 5 tat-Tieni Ittra lill-Korintin: “A"na mela ambaxxaturi ta’ Kristu; qisu Alla qieg"ed iwissi q

L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<< ! 25

permezz tag"na. Nitolbukom f ’#ie" Kristu: t"abbu ma’ Alla” (2 Kor 5:20). Hija din l-im"abba ta’ Kristu li ssuq lil Pawlu biex i"obb l-Evan#elju akkost ta’ kollox: “Iva nitg"axxaq bid-dg"u& jiet tieg"i, bit-tg"ajjir, bil-g"aks, bil-persekuzzjonijiet, bid-dwejjaq g"al Kristu, g"ax meta jien dg"ajjef, jien inkun qawwi” (2 Kor 12:10). U"ud isostnu hawnhekk li l-kapitli 10 sat-13 tat-Tieni Ittra lill-Korintin b"ala parti ‘mill-ittra tad-dmug"’ ta’ San

Pawl fejn qieg"ed jesprimi t-tbatija tieg"u g"all-glorja tal-Evan#elju ta’ Kristu.

Konklu$joni

F’din il-"ar#a tajna "arsa "a& fa ferm dwar it-tag"lim ta’ San Pawl & '-'ew# ittri tieg"u lill-Korintin. G"ad baqa’ o$ejan immens ta’ tag"lim li wie"ed jiltaqa’ mieg"u f ’dawn i'-'ew# kapulavuri teolo#i$i. Nag"laq bil-"sieb ta’ San Pawl dwar l-Ewkaristija: “Il-kal$i mbierek li fuqu ng"idu

l-barka m’huwiex g"aqda mad-demm ta’ Kristu? U l-"ob' li naqsmu m’huwiex g"aqda mal-#isem ta’ Kristu? G"ax la l-"ob'a hi wa"da, a"na, li a"na "afna, a"na #isem wie"ed; ilkoll kemm a"na nie"du sehem minn "ob'a wa"da’’ (1 Kor 10:16-17). Hija din l-im"abba ta’ Kristu ) -Ewkaristija (bil-grieg: agape) li trid ‘issuqna’ lejn il-qawmien tag"na g"all-"ajja ta’ dejjem. Biblijogra& jaB2.@2A65B, G., La Prima Lettera ai Corinzi, Bologna 1995.3C BBC., M.C., “D e defeat of Death. Apocalyptic Eschatology in 1 Corinthians 15 and Romans 5”, JSNTSS 22 (1998) 93-140.B.7EC, F.F., 1 and 2 Corinthians, Grand Rapids (MI) 1971.YY53C665, C., Un Anno con San Paolo, Lettera dell’Arcivescovo di Lanciano – Ortona per l’anno dedicato a San Paolo, Torino 2008.H2FC0288, S.J., “Lettere ai Corinzi”, in G.F. Hawthorne – R.P. Martin – D.G. Reid (eds.); R. Penna (edizione italiana), Dizionario di Paolo e delle sue lettere, Torino 2000, 298-324.L5C/G0288, H., An die Korinther I/II, Tübingen 1969.SCA26, A.F., “Paul’s D inking about Resurrection in its Jewish context”, NTS 44 (1998) 400-419.

26 ! L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<<

Il-"eneru letterarju

Bosta minn missirijiet il-Knisja jaqblu bejniethom meta jippre'entaw !w 19, 25-27 b"ala t-testment ta’ !esù, pre$i'ament waqt l-a""ar mumenti tal-"ajja tieg"u hawn fuq l-art. G"al Kri'ostmu, =irillu ta’ Lixandra, Wistin, u mag"hom Ambro# din ix-xena hija unikament

Mons. Lawrenz Sciberras

L!OMM TA’ "ESÙ L!OMM TA’ "ESÙ #DEJN IS!SALIB $2%#DEJN IS!SALIB $2%

hom Ambro# din ix-xena hijaj unikament L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<< ! 27

l-a""ar att ta’ l-iben il-ma"bub, li qabel ma miet "alla lill-istess ommu lid-dixxiplu l-ma"bub. Naturalment kif sejrin naraw aktar ’il quddiem & l-pre'enza ta’ !wanni kien hemm ippre'entati l-bnedmin kollha ta’ rieda tajba.I. de la Potterie meta ji#i biex i& sser u jittradu$i dan il-att li !wanni g"amel ma’ Marija u mad-dixxiplu l-ma"bub u li bil-Grieg jaqra élaben ha mathéthés auten eis tà idia, li bil-Latin huwa accepit eam discipulus in sua, jg"id li din g"andha tin+ iehem f ’sens ta’ relazzjoni spiritwali #dida bejn i'-'ew# persuni prediletti pre'enti ta"t is-salib. Id-dixxiplu l-ma"bub fehem sew it-tifsira s"i"a ta’ l-a""ar xewqa messjanika ta’ l-img"allem tieg"u !esù. Din l-inizjattiva telqet minn g"and !esù li qal espressament: “Hawn hi ommok”. Id-dixxiplu g"alhekk feta" qalbu g"ar-rigal li g"amillu !esù, u b’att s"i" ta’ & di, minn dik is-sieg"a stess laqa’ g"andu lil dik il-mara li sa minn dak il-mument kienet l-Omm ta’ !esù (I. de la Potterie, “La Passione di Gesù secondo il vangelo di Giovanni” Milan 1988). Dan l-awtur g"alhekk jipproponi din il-versjoni: “Minn dak il-waqt id-dixxiplu laqag"ha ) -intimità tieg"u”. Il-kelma “intimità” t& sser li aktar minn daqshekk id-dixxiplu ma setax jag"mel ma’ Marija li issa kienet tilfet lil binha l-g"a'i'.

M. de Goedt "are# bl-idea li din l-iskema g"andha g"eruq tag"ha & t-Testment il-Qadim: Hekk Isaija: “G"olli u dawwar g"ajnejk madwarek u ara: ilkoll mi#bura #ejjin g"andek, uliedek #ejjin mill-bog"od u bnietek i#orruhom fuq id-dirg"ajn” (Is 60, 4). Ara wkoll Bar 4, 36-37; 5,5. Hemm possibiltà o"ra li tikkaratterizza il-#eneru letterarju ta’ !wanni 19, 25-27 fejn tista’ tipproponi formula ta’ patt jew alleanza. II-formula ta’ re$ipro$ità hija din: “Hekku l-iben tieg"ek” u “hekku ommok”, tista’ tfakkar ukoll & l-formula ta’ adozzjoni f ’Rut 1,16: “U Rut wie#bet: ‘I##ag"alnix nitilqek u ner#a’ lura minnek; fejn tmur int, immur jien; fejn toqg"od int, noqg"od jien; niesek niesi; Alla tieg"ek, Alla tieg"i’”. Ara wkoll G"os. 2,25; !er. 24,7).Is-sej"a impli$ita g"al alleanza f ’!w. 19, 25-27 tista’ t& sser li meta !esù ta lil ommu lid-dixxiplu l-ma"bub, hu kien qed jirrikonoxxi l-bnedmin b"ala ulied awtenti$i ta’ Alla li f ’dak il-mument isiru lkoll a"wa. Hawn il-maternità spiritwali issib il-milja kollha tag"ha.

Letteratura simbolika

Paul Rioer i"obb jg"id li l-interpretazzjoni hija l-intelli#enza tas-sens doppju. Ir-raba’ Van#elu li jer#a’ jaqra (rileggere) il-kotba tal-!enesi u l-E'odu,

) -a""ar juri li l-kompiment s"i" u mimli huwa Kristu. Bosta studju'i j'ommu li s-sens letterali isib it-tifsira s"i"a tieg"u f ’dak spiritwali. Issa se naraw ) imkien is-su##ett ta’ l-erba’ nisa, ommijiet ta’ I'rael, li allura f ’mo"" !wanni jista’ jkun li kienu qeg"din hemm ukoll meta jsemmi ’l omm !esù & l-kuntest tal-passjoni. Dan il-kwalità ta’ log"ob !wanni j"obb jag"mlu "afna & l-Van#elu tieg"u.Ta’ sikwit it-tradizzjoni rabbinika ta’ spiss issemmi l-erba’ nisa matrijarki. Dawn huma: Sara, mart Abraham, Rebekka mart I'akk, Rakele u Lija n-nisa ta’ !akobb. Però & l-!udaji'mu hemm lista o"ra ta’ erba’ ommijiet. Il-belt hija msemmija Qiriat Arba, li t& sser il-belt tal-erbg"a; Skont din it-tradizzjoni dawn in-nisa huma midfunin ) imkien. Adam u martu Eva, Abraham u martu Sara, I'akk u martu Rebekka, !akobb u martu Rakele. Ta’ min ikompli ig"id li t-tradizzjoni !udajka ta’ spiss tippre'enta lil Sara l-ewwel matrijarka b"ala Eva l-#dida. Is-sbu"ija ta’ l-ommijiet u b’mod partikulari dik ta’ Eva, qieg"da & t-tradizzjonijiet kollha. L-Apokrifu tal-!enesi ta’ Qumran 12, 2-8 jg"olli ’l fuq is-sbu"ija ta’ Sara. Meta r-rumanz !u'eppi u Aseneth (1, 8) jiddeskrivi l-ver#ni Aseneth, ixebba"ha mal-ommijiet ta’ I'rael. “Kienet kbira b"al gg otba ta !e

28 ! L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<<

Sara, "elwa b"al Rebekka u sabi"a b"al Rakele”.

Is-siwi tal-matrijarki

Sara di#à hija msemmija f ’Is 51,2 fejn #iet imsie"ba ma’ 'ew#ha Abraham f ’dak kollu li kellhom jerfg"u ) imkien b"al koppja familja. Flavju jsej"ilha “ir-re#ina u l-omm tar-razza tag"na”. Jekk Abraham huwa missier il-Lhud & l-& di xejn anqas hija martu Sara. Filun ta’ Lixandra jiddiskriviha b"ala l-omm tal-poplu u li r$eviet is-sa$erdozju u d-don tal-profezija g"al #id ta’ l-umanità kollha. Dawn it-testi kollha jippruvaw li kien hemm tradizzjoni antika, u kostanti & s-sinagogi tal-Lhud dwar din il-mara spe$jali g"alihom. Ukoll il-letteratura !udajka insistiet fuq il-mertu ta’ l-ommijiet. Bosta testi jattribwixxu l-e'odu g"al mertu ta’ dawn l-ommijiet. L-oppressjoni ) -E#ittu #iet imnaqqsa wa"da sew b’190 sena min"abba l-qdusija ta’ l-ommijiet. Fuq il-"atar li kellu Mosè kien hemm miktub l-isem ta’ Alla, kif ukoll dak tal-patrijarki u l-matrijarki ta’ I'rael. Mosè irenexxielu jirba" l-attakk fuq Amalek, grazzi g"all-merti tal-missirijiet u l-ommijiet tieg"u. Fost il-virtujiet li kellhom dawn l-ommijiet hemm imsemmija l-kontinenza u l-purezza.Il-purezza ta’ Sara kienet timmerita l-& dwa ta’ I'rael. Il-mirakli li saru ) -E#ittu huma l-"las g"all-purezza u l-fedeltà ta’ dawn l-erba’ ommijiet. Ukoll il-#ustizzja ta’ l-ommijiet

g"andha xe"ta espjatorja & l-festa ta’ l-espjazzjoni jew ma"fra tad-dnubiet. L-ilbies imsemmi f ’Lev 16,4, ji#i& eri it-tonka, il-qalziet minn ta"t, it-ter"a u t-turbant, g"andu xe"ta lejn dawn l-erba’ ommijiet. Dejjem skont it-Targum, il-mertu ta’ dawn l-ommijiet hija barka fuq l-art. Il-fatt li !wanni b’mod intenzjonali ppre'enta erba’ nisa "dejn is-salib, irid juri t-twettieq tas-su##ett tal-erba’ ommijiet ta’ I'rael. Kif di#à & ssirna, dan is-su##ett huwa wie"ed mag"ruf "afna & l-!udaji'mu tal-ewwel seklu. Hekk Marija hija Sijon eskatolo#ika, imma wkoll Eva l-#dida, u Sara l-#dida. Hija l-omm tad-dixxipli li & l-patt il-#did saru l-a"wa ta’ !esù. L-espjazzjoni li saret bil-mewt tieg"u hija asso$jata wkoll mal-merti ta’ dawn l-ommijiet.

L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<< ! 29

Fil-"ar#a li g"addiet tajna "arsa fuq fuq lejn l-E'ortazzjoni Appostolika Verbum Domini. Din l-E'ortazzjoni Appostolika tal-Qdusija Tieg"u l-Papa Benedittu XVI hija frott is-Sinodu tal-Isq& jiet li kien sar f ’Ottubru tal-2008, Sinodu li b"ala tema kellu: Il-Kelma ta’ Alla " l-#ajja u " l-missjoni tal-Knisja.

IL!VER"NI MARIJAIL!VER"NI MARIJAFL!E&ORTAZZJONI FL!E&ORTAZZJONI

APPOSTOLIKAAPPOSTOLIKAVERBUM DOMINIVERBUM DOMINI

P Marcello Ghirlando ofm

" " ""ll mim ssjoj ni tal Knisja.30 ! L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<<

F’din il-"ar#a nixtieq li nag"tu titwila lejn id-diversi siltiet li & hom il-Papa jsemmi lil Ver#ni Marija, Omm !esù u Ommna lkoll, & l-kuntest tal-E'ortazzjoni Appostolika. Ni+ akru li l-Papa 'gur li ma setax ma jsemmix lill-Ver#ni Mbierka Marija & l-kuntest ta’ dan id-diskors twil fuq il-Kelma ta’ Alla. Dan g"aliex Marija hija Omm Kristu, l-Iben il-Wa"dieni ta’ Alla, dak li “Il-Mulej & H qassar il-Kelma tieg"u” (I' 10, 23; Rum 9, 28)...L-Iben innifsu huwa l-Kelma, il-Logos: il-Kelma eterna saret $kejkna – $kejkna bi''ejjed biex toqg"od f ’maxtura. Sar tarbija biex a"na nistg"u nilqg"u l-Kelma. Issa l-Kelma mhux biss tinstema’; mhux biss g"andha le"en, imma issa l-Kelma g"andha wi$$, wi$$ li a"na nistg"u naraw: dak ta’ !esù ta’ Nazaret” (numru 12).

Omm il-Kelma u Omm il-Fidi

Fil-qalba tal-ewwel parti tal-E'ortazzjoni Appostolika, Verbum Dei, Il-Kelma ta’ Alla, wara li l-Papa tkellem & t-tul fuq il-Kelma ta’ Alla b"ala l-espressjoni ta’ Alla li jitkellem & n-numri 6 - 21, kelma li te"tie# it-twe#iba tal-& di tal-bniedem & n-numri 22-28, il-Papa jg"addi biex jiddedika in-numru 27 u 28 lill-Ver#ni Mbierka. Isejja" lil Marija, “Omm il-Kelma ta’ Alla” u “Omm il-Fidi”.Nippre'enta traduzzjoni tat-test ta’ dawn i'-'ew# numri: “Il-membri tas-Sinodu stqarru li l-iskop ba'iku tat-Tnax-il Assemblea kien biex ‘ti##edded il-& di tal-Knisja & l-Kelma ta’ Alla’. Biex dan ise"" je"tie# li

n"arsu lejn Dik li & ha l-g"aqda tal-Kelma ta’ Alla u l-& di kienu perfetti, ji#i& eri, lejn il-Ver#ni Marija, li bl-iva tag"ha lill-kelma tal-patt u lill-missjoni tag"ha, i##ib & l-milja tag"ha l-vokazzjoni divina tal-umanità. Ir-realtà umana ma"luqa permezz tal-kelma ssib ix-xbiha l-aktar perfetta tag"ha & l-& di ubbidjenti ta’ Marija. Mit-T"abbira g"al Pentekoste hija tidher b"ala mara kompletament mi+ u"a g"ar-rieda ta’ Alla. Hija l-Imnissla ming"ajr Tebg"a, dik li Alla g"amilha ‘mimlija bil-grazzja’ (ara: Lq 1, 28) kompletament do$li g"al kelma tieg"u. B"ala Ver#ni dejjem attenta g"all-kelma ta’ Alla, tg"ix kompletament f ’sintonija ma’ dik il-kelma; hija tg"o'' f ’qalbha l-#rajjiet marbutin ma’ Binha, u tg"aqqadhom ) imkien f ’mu'ajk uniku (ara: Lq 2, 19. 51)”.“Fi 'minijietna je"tie# li l-& dili ji#u meg"juna biex jaraw b’mod aktar $ar ir-rabta li hemm bejn Marija ta’ Nazaret u l-atte##jament tal-& di mlaqqam & s-smig" tal-Kelma ta’ Alla. Ninkura##ixxi anke lill-istudju'i biex jistudjaw ir-relazzjoni li tg"addi bejn il-Marjolo#ija u t-Teolo#ija tal-Kelma. Dan jista’ jg"in kemm lill-"ajja spiritwali kif ukoll lill-istudji bibli$i u teologi$i. Fil-fatt, dak li l-g"ar& en tal-& di g"inna biex nag"rfu fuq Marija, g"andu postu & l-qalba tal-verità nisranija. L-inkarnazzjoni tal-kelma ma tistax ti+ iehem jekk mhux & d-dawl tal-libertà ta’ din i'-'ag"'ug"a li bl-ilqug" tag"ha "adet sehem s"i" g"ad-d"ul ta’ dak li huwa etern & '-'mien. Marija hija x-xbiha tal-Knisja li x xbiha tal Knisja li

L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<< ! 31

tisma’ b’attenzjoni il-kelma ta’ Alla, dik il-kelma li saret #isem & ha. Marija hija anke s-simbolu tal-+ u" lejn Alla u lejn l-o"rajn; smig" attiv li jinterjorizza u jassimila l-istess Kelma, smig" li jsir mod ta’ "ajja”.“Hawnhekk nixtieq infakkar & l-familjarità li Marija kellha mal-Kelma ta’ Alla. Dan jidher b’mod $ar & l-Magni" cat. Hawnhekk naraw f ’$ertu sens kif hi tidenti& ka ru"ha mal-Kelma, titlaqqam & ha; f ’dan il-kantiku ta’ & di meravilju', il-Ver#ni tg"anni t-tif"ir tal-Mulej bl-istess Kelma tieg"u. Il-Magni" cat – nistg"u ng"idu espressjoni ta’ ru"ha – huwa minsu# bil-"jut me"uda mill-Iskrittura Mqaddsa, "jut me"uda mill-Kelma ta’ Alla. Hawnhekk naraw kemm Marija kienet qrib il-Kelma ta’ Alla, kemm kien fa$li g"aliha tid"ol u to"ro# mill-Kelma. Hija titkellem u ta"seb bil-Kelma ta’ Alla; il-Kelma ta’ Alla ssir il-kelma tag"ha, il-kelma tag"ha to"ro# imdawla mill-

Kelma ta’ Alla. Hawnhekk naraw kif "sibijietha huma sintonizzati mal-"sibijiet ta’ Alla, kif ir-rieda tag"ha hija f ’g"aqda mar-rieda ta’ Alla. U g"aliex Marija hija kompletament me"uda mill-Kelma ta’ Alla, hija setg"et issir Omm il-Kelma Inkarnata”.“Meta n"arsu aktar lejn Omm Alla, naraw kif il-"idma ta’ Alla & d-dinja titlob dejjem il-kunsens "ieles tag"na; dan g"aliex permezz tal-& di l-kelma divina tibdilna. Il-"idma appostolika u pastorali tag"na qatt ma tista’ tkun e( ettiva jekk ma nitg"allmux minn Marija nkunu i( urmati mill-"idma ta’ Alla & na: l-attenzjoni devota u mimlija m"abba lejn il-& gura ta’ Marija b"ala l-mudell u l-ewwel e'empju tal-& di tal-Knisja hija importanti "afna biex & 'minijietna tinbidel g"all-a"jar ir-relazzjoni tal-Knisja mal-Kelma, kemm & s-smig" tag"ha mag"qud mat-talb, kif ukoll ) -impenn

#eneru' & x-xandir tal-Kelma”.“A"na u nikkontemplaw f ’Marija "ajja totalment i( urmata mill-Kelma, nindunaw li a"na wkoll mistiedna nid"lu & l-misteru tal-& di, li bih Kristu jid"ol jg"ammar f ’"ajjitna. Kull Nisrani li jemmen, ifakkarna Sant’Ambro#, b’xi mod inissel #ewwa & h u jwelled il-Kelma ta’ Alla: anke jekk hemm biss Omm wa"da ta’ Kristu & l-#isem, & l-& di Kristu huwa nisilna lkoll. Dak li se"" f ’Marija jista’ ise"" & na kuljum, & s-smig" tal-Kelma u & $-$elebrazzjoni tas-Sagramenti”.Fin-numri 21 - 49 il-Papa jitkellem & t-tul fuq l-Interpretazzjoni tal-Iskrittura Mqaddsa & "dan il-Knisja. Fin-numri 48 - 49, il-Papa jistqarr “li kull interpretazzjoni tal-Iskrittura Mqaddsa mhijiex s"i"a jekk ma tinkludix dawk li jg"ixu verament il-Kelma ta’ Alla, ji#i& eri l-Qaddisin”.

32 ! L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<<

Huma biss jistg"u jag"tuna l-interpretazzjoni l-aktar profonda tal-Kelma li bidlithom b’mod s"i". Anke jekk hawn il-Papa ma jsemmix espli$itament lil Marija, 'gur li hija hi l-ewwel interpretu tal-Iskrittura Mqaddsa b’"ajjitha, kif jinsisti l-Papa & n-numri kollha ta’ din l-E'ortazzjoni Appostolika li & ha jippre'enta lill-Ver#ni Marija.

‘Baqg#et tg#o$$ f ’qalbha’

Fit-Tieni Parti tal-E'ortazzjoni Appostolika, Verbum in Ecclesia, Il-Kelma " l-Knisja, il-Papa jitkellem & t-tul fuq kif il-Knisja tilqa’ l-presenza u l-le"en tal-Img"allem tag"ha & l-Kelma ta’ Alla. In-numri 52 - 71 huma kollha ddedikati lill-Litur#ija b"ala l-post privile##jat g"as-smig" u $-$elebrazzjoni tal-Kelma ta’ Alla, & lwaqt li n-numri 72 – 89 jitkellmu mill-Kelma ta’ Alla & l-"ajja tal-Knisja, b’insistenza fuq

il-formazzjoni biblika tal-Insara, tal-Ministri Sagri u tar-Reli#ju'i. Hu f ’dan il-kuntest aktar wiesa’ li l-Papa jitkellem mill-Ver#ni Mbierka g"al darbtejn.Fin-numri 86 u 87, il-Papa Benedittu jitkellem fuq il-prassi tat-talb imsejjes fuq il-qari tal-Kelma ta’ Alla (Lectio Divina). Hu jippre'enta l-"ames mumenti li wie"ed jista’ jg"addi minnhom biex jitlob b’frott fuq il-Kelma: il-qari attent tal-Kelma (Lectio – X’inhi tg"id is-silta biblika & ha nni& sha?); il-meditazzjoni fuq il-Kelma (Meditatio – X’inhi tg"id il-silta biblika lili, f ’dan il-mument); it-talb (Oratio – X’ser ng"id lil Alla wara li smajtu - is-silta biblika tqanqalni g"at-talb ta’ tif"ir, jew ta’ ringrazzjament, jew ta’ inter$essjoni, jew talb penitenzjali); il-kontemplazzjoni (Contemplatio – x’tip ta’ konver'joni qed jitlob minni l-Mulej); l-azzjoni (actio – il-Kelma tqanqalni

biex ning"ata lill-o"rajn ) -im"abba).Fid-dawl tal-prassi tal-Lectio Divina, il-Papa jg"addi biex jippre'enta lil Marija b"ala mudell: “Insibu s-sintesi suprema u l-milja ta’ dan il-pro$ess ) -Omm ta’ Alla. G"al kull membru tal-Knisja Marija hija l-mudell tal-a$$ettazzjoni do$li tal-Kelma ta’ Alla, g"aliex hi ‘baqg"et tg"o'' f ’qalbha dawn il-"wejje# kollha u ta"seb fuqhom bejnha u bejn ru"ha’ (Lq 2, 19; 2, 510). Fil-pjan ta’ Alla hija skopriet l-g"aqda profonda li tg"aqqad #rajjiet, azzjonijiet u a( arijiet li setg"u jidhru mxerrda”.Wara din ir-ri) essjoni, & n-numru 88, il-Papa jg"addi biex jitkellem mill-Kelma ta’ Alla u t-Talb Marjan li g"andu jkun dejjem imsejjes ) -Iskrittura Imqaddsa. Hekk jikteb il-Papa testwalment: “Bil-g"ar& en tal-g"aqda inseparabbli bejn il-Kelma ta’ Alla u Marija ta’ Nazaret, ) imkien mal-membri

Panorama ta’ !erusalemm - Ritratt: J. Grech

L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<< ! 33

tas-Sinodu ninkura#ixxi t-talb marjan fost il-& dili, b’mod partikulari & l-familji, g"ax dan jg"in & l-meditazzjoni tal-misteri qaddisa misjuba ) -Iskrittura Mqaddsa. G"ajnuna kbira, per e'empju, hija r-re$ta individwali jew komunitarja tar-Ru'arju Mqaddes, li jikkontempla l-misteri tal-"ajja ta’ Kristu f ’g"aqda ma’ Marija u li l-Papa !wanni Pawlu II xtaq jag"mlu aktar g"ani bil-Misteri tad-Dawl. Xieraq li max-xandira ta’ kull misteru jissie"eb test bibliku qasir li jdawwal kull misteru, dan jg"in ukoll biex wie"ed jimmemorizza siltiet bibli$i qosra li g"andhom x’jaqsmu mal-misteri ta’ Kristu.”“Is-Sinodu irrikmanda wkoll lill-& dili biex jitolbu l-Angelus. Din it-talba, sempli$i imma profonda, tg"inna nfakkru kuljum il-Misteru tal-Verb Inkarnat. Huwa xieraq li l-Poplu ta’ Alla, il-familji u l-komunitajiet tal-persuni konsagrati, ikunu & dili g"al din it-talba Marjana li tradizzjonalment ting"ad & lg"odu, f ’nofsinhar u & lg"axja. Fl-Angelus nitolbu ’l Alla li jag"tina l-grazzja, bl-inter$essjoni ta’ Marija, li nimitawha & lli nag"mlu r-rieda tieg"u u nilqg"u l-Kelma tieg"u f ’"ajjitna. Din il-prattika tista’ tg"inna nikbru f ’im"abba awtentika g"al misteru tal-Inkarnazzjoni”.Hawnhekk il-Papa jg"addi biex isemmi l-#miel tat-

talbiet Marjani antiki tal-Lvant: “Xieraq li nag"rfu, napprezzaw u nu'aw anke t-talbiet antiki tal-Lvant Nisrani li jikkontemplaw l-istorja kollha tas-salvazzjoni & d-dawl tat-( eotokos, Omm Alla. Hawnhekk nistg"u nsemmu b’mod partikulari it-talbiet tal-Akathist u l-Paraklesis. Dawn l-innijiet ta’ tif"ir, kantati f ’forma ta’ litanija u mlaqqmin & l-& di tal-Knisja u ) -Iskrittura, jistg"u jg"inu lill-& dili jimmeditaw il-misteri ta’ Kristu f ’g"aqda ma’ Marija. Partikolarment, l-innu Akathist lill-Omm Alla – imsejja" hekk g"ax ji#i kantat bilwieqfa – huwa espressjoni g"olja tad-devozzjoni Marjana & t-tradizzjoni Bi'antina. It-talb b’dan il-kliem ji+ a" il-qlub u j"ejjihom jir$ievu s-sliem li #ej minn Alla: ilaqqamna & s-sliem li huwa Kristu nnifsu, imwieled minn Marija g"as-salvazzjoni tag"na”.

Omm il-Kelma u Omm il-Fer#

Fit-Tielet Parti tal-E'ortazzjoni Appostolika, Verbum Mundo, Il-Kelma " d-Dinja, il-Papa jitkellem fuq il-Missjoni tal-Knisja li xxandar il-Kelma lid-dinja, Kelma li tqanqal l-istess Knisja biex timpenja ru"ha b’mod konkret & l-karità. Hija Kelma li ddawwal il-kultura u tqanqal ukoll g"ad-Djalogu Interreli#ju'. Fil-Konklu'joni tieg"u l-Papa j"e##e# g"al Evan#elizzazzjoni #dida

imlaqqma & s-smig" tal-Kelma ta’ Alla. Kelma li tnissel il-fer" veru f ’dawk li jisimg"uha u jilqg"uha. F’dan il-kuntest, ) -a""ar paragrafu (numru 124), il-Papa jer#a’ jitkellem minn Marija u jsej"il"a Mater Verbi e Mater laetitiae, Omm il-Kelma u Omm il-fer".Jikteb testwalment: “Din ir-relazzjoni intima bejn il-Kelma ta’ Alla u l-fer" tidher $ara f ’Omm Alla. Bi''ejjed ni+ akru kliem Santa Eli'abetta: ‘Hienja dik li emmnet f ’dak kollu li ntqalilha min na"a tal-Mulej’ (Lq 1, 45). Marija hija mbierka g"ax kellha l-& di, g"aliex emmnet, u b’din il-& di hija r$eviet il-Kelma ta’ Alla & l-#uf tag"ha biex tag"tiha lid-dinja. Il-fer" li twieled mill-Kelma issa jista’ jg"addi fuq dawk kollha li, bil-& di, i"allu lilhom infushom jinbidlu mill-Kelma ta’ Alla. Il-Van#elu ta’ San Luqa jippre'enta dan il-misteru tas-smig" u l-fer" f ’'ew# siltiet. !esù jg"id: ‘Ommi u "uti huma dawk li jisimg"u l-Kelma u jag"mlu li jg"id Hu’ (8, 21). U f ’twe#iba lejn mara minn qalb il-folla li tbierek il-#uf li #arru u s-sider li reddg"uh, !esù jirrivela s-sigriet tal-fer" veru: ‘Hienja dawk li jisimg"u l-kelma ta’ Alla u j"arsuha!’ (11, 28). !esù juri l-kobor veru ta’ Marija, u jag"milha possibbli g"alina biex nir$ievu dik il-hena li titwieled mill-Kelma milqug"a u mg"ixha”.

34 ! L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<<

Nixtieq nag"laq din il-#abra ta’ siltiet mill-E'ortazzjoni Appostolika Verbum Dominis li jitkellmu mill-Ver#ni Mqaddsa Marija billi naqraw in-numru 89. F’dan in-numru il-Papa Benedittu jitkellem mill-Art Imqaddsa, l-art illi & ha l-Verb sar bniedem & l-#uf sa& ta’ Marija ta’ Nazaret u g"ammar fost il-bnedmin.“Filwaqt li ni+ akru & l-Kelma ta’ Alla li sar #isem & l-#uf ta’ Marija ta’ Nazaret, il-qalb tag"na issa ddur lejn dik l-art fejn il-misteru tas-salvazzjoni tag"na se"", u minn fejn il-Kelma ta’ Alla tixtered sal-ibg"ad tru& jiet tal-art. Bil-qawwa ta’ l-Ispirtu s-Santu, il-Kelma saret #isem & 'mien spe$i& ku, f ’bi$$a art & truf l-Imperu Ruman. Aktar ma napprezzaw

l-universalità u l-uni$ità tal-persuna ta’ Kristu, aktar n"arsu b’sens ta’ radd-il "ajr lejn l-art fejn twieled, g"ex u ta ru"u g"alina Kristu. Il-#ebel li fuqhom mexa l-Feddej g"adhom imdawla bit-ti? ira tieg"u u ‘jg"annu’ l-Bxara t-Tajba. G"al din ir-ra#uni l-membri tas-Sinodu fakkru l-espressjoni feli$i li titkellem mill-Art Imqaddsa b"ala ‘l--ames Van#elu’. Kemm huwa importanti li f ’dawn il-postijiet ikun hemm komunitajiet insara, minkejja d-di> kultajiet! Is-Sinodu tal-Isq& jiet esprimew g"aqda profonda mal-Insara li jg"ixu ) -art ta’ !esù u li jixhdu g"al & di tag"hom f ’Dak li qam minn bejn l-imwiet. L-Insara tal-Art Imqaddsa huma msej"a biex, mhux biss ikunu dawl ta’ & di g"all-Knisja universali,

imma wkoll li jkunu "mira ta’ armonija, g"erf u ekwilibriju & l-"ajja ta’ so$jetà li tradizzjonalment kienet, u tibqa’, pluralitistika, multi-etnika u multi-reli#ju'a”.F’dan id-dawl il-Papa tkellem fuq is-sens tal-pellegrina## nisrani: “L-Art Imqaddsa tibqa’ illum l-iskop ta’ pellegrina## g"all-poplu Nisrani, post ta’ talb u penitenza, kif xehdu kittieba antiki b"alma kien San !lormu. Aktar ma ndawwru "arsitna u qlubna lejn !erusalemm tal-art, aktar tikber & na x-xewqa g"al !erusalemm tas-sema, l-iskop veru ta’ kull pellegrina##, ) imkien max-xewqa tag"na li l-isem ta’ !esù, l-isem uniku li j#ib il-& dwa, ikun mag"ruf minn kul"add (ara: Atti 4, 12)”.

!erusalemm bil-lejl - Ritratt: J. Grech

L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<< ! 35

Fl-a""ar "ar#a tkellimna fuq kif il-Kristjane'mu twieled & "dan il-!udai'mu. F’dan l-artiklu issa se naraw kif il-Kotba Mqaddsa li l-Insara tal-Bidu wirtu ming"and il-Lhud #ew interpretati b’mod #did & d-dawl tal-#rajjiet ta’ !esù Kristu. Filwaqt li nag"mlu dan, se nippruvaw ukoll naraw & l-qosor kif matul l-istorja dan il-mod ta’ interpretazzjoni Biblika ma tantx g"en biex il-Lhud u l-Insara j"arsu lejn xulxin b’mod tajjeb.

Rev Dr Martin Micallef OFM Cap

IT!TESTMENT IT!TESTMENT IL!"DID FID!DAWL IL!"DID FID!DAWL

TAT!TESTMENT TAT!TESTMENT IL!QADIMIL!QADIM

tantx g"en biex il Lhud u l Insara jj"arsu lejn36 ! L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<<

Ori!ini Storika

Kien permezz tal-ori#ini storika, li ssib l-g"eruq tag"ha & l-!udai'mu, li l-ewlenin Insara skoprew ir-rabtiet tag"hom mal-poplu Lhudi. L-istess persuna li & h emmnu, !esù Kristu, hu nnifsu hu iben dan il-poplu. Hekk ji+ a", per e'empju, l-Evan#elju skont San Mattew: “Ktieb in-nisel ta’ !esù Kristu, bin David, bin Abraham” (Mt 1,1).1 Hekk ukoll it-Tnax-il Appostlu li !esù g"a'ilhom “biex jibqg"u mieg"u u biex jibg"athom jippridkaw” (Mk 3,14), jidher li l-ewwel predikazzjoni tag"hom kienet indirizzata biss lil-Lhud. Hekk ig"id !esù lit-Tnax: “Taqbdux triq il-pagani, u tid"lux f ’belt tas-Samaritani, imma qabel xejn morru & ttxu n-nag"a# il-mitlufa tad-dar ta’ I'rael” (Mt 10,5-6).2 Xhieda dejjiema tal-fatt li l-Insara twieldu & "dan il-!udai'mu hija li dawn a$$ettaw il-Kotba Mqaddsa tal-Lhud. Il-Kotba Mqaddsa li l-ewlenin Insara kienu ju'aw kienu dawk u'ati mil-Lhud, ukoll jekk il-Kanone tal-Iskrittura Lhudi kien g"adu mhux de& nit.3 Sadanitant, it-Testment il-!did kien g"adu & l-forma embrijonika tieg"u, ji#i& eri, kien g"adu qed jissawwar. Filwaqt li ng"idu dan, irridu n'ommu f ’mo""na li l-kitbiet tat-Testment il-!did ma kienu qatt ippre'entati b"ala xi "a#a assolutament #dida. G"all-kuntrarju, dawn il-kitbiet jag"tu xhieda g"all-ori#ini tag"hom li tmur lura g"all-esperjenza reli#ju'a twila tal-poplu ta’ I'rael miktuba f ’forom di( erenti & l-Kotba Mqaddsa jew a"jar f ’dak li

a"na l-Insara llum insej"u b"ala “it-Testment il-Qadim.” Minkejja dan, ma nistg"ux inqisu t-Testment il-!did daqs li kieku xi kommentarju fuq it-Testment il-Qadim. Min) ok, bil-#rajja tal-Qawmien ta’ Kristu mill-imwiet kienet bdiet fa'i #dida & l-mod kif il-Kotba Mqaddsa kienu se jibdew ji#u interpretati.

L-U$u tat-Testment il-Qadim mill-Insara tal-bidu

It-Testment il-Qadim kellu awtorità g"all-Knisja tal-Bidu biss min"abba li dan kien qed ji#i interpretat permezz tal-Evan#elju. F’kelma o"ra, it-Testment il-Qadim kien qed iservi b"ala “l-Iskrittura” g"all-Insara tal-Bidu min"abba li dan kien qed jinqara & d-dawl tal-#rajja tal-persuna u l-messa## ta’ !esù Kristu, l-Iben ta’ Alla, il-Messija imwieg"ed.4 Dan i& sser li dak li nkiteb & t-Testment il-Qadim kien “je"tie#” li jse"" g"aliex dan jirrivela l-pjan ta’ Alla li ma setax ma jse""x. Dan i& sser li l-"ajja, il-mewt u l-qawmien ta’ !esù Kristu kienu & l-fatt jaqblu perfettament ma’ dak li nkiteb & t-Testment il-Qadim.L-espressjoni klassika g"al dan insibuha fuq fomm Kristu Rxoxt & l-laqg"a tieg"u mad-dixxipli, meta lil dawn jg"idilhom: “Meta kont g"adni mag"kom g"edtilkom dawn il-kelmiet, ‘Je#tie$ [bil-Grieg: dei] li jse"" kulma nkiteb fuqi " l-Li$i ta’ Mosè, " l-Profeti u " s-Salmi” (Lq 24,44).5 Dan it-test li jurina r-ra#uni a""arija g"aliex kien “je"tie#” li !esù jmut u jirxoxta, insibuh jidwi f ’siltiet o"ra wi f siltiet o"ra

L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<< ! 37

tal-Evan#elju. Hekk, per e'empju, f ’Mk 8,31 naqraw: “U beda jg"allimhom fuq li kien me#tie$ [bil-Grieg: dei] li Bin il-bniedem ibati "afna, ikun mi$"ud … joqtluh, u wara tlett ijiem jer#a’ jqum.”Dan hu dak li San Mattew ta’ spiss jikteb & r-rakkonti tat-twelid ta’ !esù kif ukoll & r-rakkonti tal-passjoni ta’ !esù. L-insistenza tal-Evan#elju fuq l-g"an ta’ dawn il-#rajjiet “sabiex isse"" l-Iskrittura” jag"ti importanza kbira lit-Testment il-Qadim.6 Hekk ukoll naqraw ) -Evan#elju skont San !wann matul ir-rakkont tal-Passjoni ta’ !esù.7 F’kelma o"ra, dawn it-testi ja( ermaw li l-misteru kollu tal-"ajja ta’ Kristu !esù hu & qbil mal-Iskrittura jew ma’ dak li qed insej"ulu b"ala “it-Testment il-Qadim.” G"alkemm mela l-ewlenin Insara interpretaw it-Testment il-Qadim & d-dawl tal-#rajjiet ta’ !esù li #ew mi#burin f ’dak li a"na nsej"u b"ala t-‘Testment il-!did’, daqshekk ie"or hu importanti li nag"rfu li t-tradizzjoni tat-Testment il-!did #iet i( urmata mit-Testment il-Qadim.Dan jidher tajjeb ukoll & l-kerygma tal-Knisja tal-Bidu li tati xhieda g"all-#rajjiet li bihom Kristu !esù kisbilna s-salvazzjoni permezz tat-tbatija, il-mewt u l-qawmien tieg"u “skont l-Iskrittura.” Hekk jikteb San Pawl f ’1 Kor 15,3-4: “Qabel xejn, jien g"allimtkom dak li tg"allimt

jien, ji#i& eri, li Kristu miet min"abba dnubietna, skont l-Iskrittura; difnuh u qam mill-imwiet & t-tielet jum, skont l-Iskrittura …”

Il-Kontinwità bejn i$-$ew! testmenti

B’dan f ’mo""na nistg"u nibdew napprezzaw li l-Knisja sa mill-bidunett g"arfet il-kontinwità u l-g"aqda li hemm bejn i'-'ew# Testmenti. Fil-fatt, meta & l-bidu tat-Tieni Seklu W.K., Mar$jone pprova jne""i t-Testment il-Qadim mil-lista tal-Kotba Mqaddsa li l-Insara kellhom ja$$ettaw b"ala kotba ispirati, dan sab re'istenza kbira mill-Knisja u spi$$a biex #ie skomunikat.8 Il-Knisja g"arfet sa mill-bidu li t-Testment il-!did g"andu jinqara & d-dawl tat-Testment il-Qadim, i'da ) -istess "in g"arfet ukoll il-b'onn li t-Testment il-Qadim jinqara & d-dawl tal-persuna ta’ !esù Kristu. F’dan il-pro$ess, il-Missirijiet tal-Knisja 'viluppaw teknika li tissejja" tipolo$ija, ji#i& eri, li l-persuni jew il-#rajjiet li jissemmew & t-Testment il-Qadim ji#u ppre'entati b’mod li dawn donnhom qed i"abbru #rajjiet li kien g"ad iridu jse""u, ming"ajr ma’ dan kollu jnaqqas mill-istori$ità ta’ dawn l-istess #rajjiet.9 Jekk, per e'empju, nie"du l-kitba Peri Pascha, ta’ Melito, Isqof ta’ Sardis, naraw kif f ’din il-kitba dwar it-tbatija, l-mewt u l-qawmien ta’ !esù Kristu li

tmur lura g"at-Tieni Seklu, insibu kif huwa jara & d-demm li l-Lhud $appsu mal-koxox tal-bibien ta’ djarhom, id-demm ta’ Kristu. G"al Melito, kien id-demm ta’ Kristu li l-an#lu ra m$appas mal-koxox tal-bibien tad-djar, liema demm wassal g"all-"elsien ta’ dan il-poplu mill-jasar tal-E#ittu.10

Ori#ene jqis il-"atar tal-injam li Mosè da""al ) -ilma morr biex dan inbidel f ’ilma "elu (ara E' 15, 22-25) b"ala referenza g"all-g"uda tas-salib ta’ Kristu. Huwa jinterpreta l-bi$$a "amra, u'ata minn Ra"ab i'-'ienja b"ala mod kif dawk il-Lhud li kienu ltaqg"u mag"ha setg"u jag"rfu d-dar tag"ha (ara !o' 2, 18), b"ala referenza g"ad-demm ta’ Kristu li bih #ejna salvati.11

Ma nistg"ux i'da ma ng"idux li dan il-mod kif #iet interpretata l-Iskrittura xi drabi mhux biss kien mod arbitrarju i'da wkoll perikolu'. Dan il-mod ta’ interpretazzjoni biblika b"al donnu warrab il-kuntest storiku li & h #ew miktubin dawn il-#rajjiet li jissemmew & t-Testment il-Qadim. Mhux biss, imma wkoll "afna drabi dan il-mod ta’ interpretazzjoni biblika ntu'a sabiex juri s-superjorità tal-Kristjane'mu fuq it-twemmin Lhudi. Hekk, per e'empju, San =irillu, Isqof ta’ Lixandra, jikkummenta fuq is-superjorità tal-kmandament il-#did li !esù jag"ti & g"g a t o da tg a t q

38 ! L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<<

!w 13,34 f ’kuntrast mal-li#i l-qadima ta’ Mosè li hu jsej"ilha “vojta u ma tiswiex”12 Santu Wistin jesprimi s-superjorità ta’ Kristu fuq il-persuna ta’ Mosè. Fil-persuna ta’ Mosè, Santu Wistin ra l-prekursur ta’ Kristu, g"alhekk & l-Kummentarju tieg"u fuq l-Evan#elju skont San !wann, jikteb: “Mosè #ie mag"'ul g"all-ministeru kbir biex ikun & dil & d-dar tieg"u, i'da huwa jibqa’ qaddej, huwa seta’ jimxi skont il-li#i, i'da ma setax je"les mill-"tija tal-li#i.”13

Din it-tip ta’ interpretazzjoni biblika i'da wasslet lil bosta mill-Missirijiet tal-Knisja biex ju'aw kliem iebes fuq il-Lhud. Filwaqt li ng"idu dan irridu ni+ akru wkoll li dan g"amluh mhux biex ikebbsu xi mibeg"da lejn l-Insara u l-Lhud, imma g"aliex emmnu li dan il-mod ta’ interpretazzjoni biblika, seta’ jg"in lil-Lhud jag"rfu l-i'ball tag"hom u ja$cettaw lil !esù b"ala l-Messija.14 Hekk, per e'empju, meta ji#i biex jikkumenta fuq !w 8,44-47, it-test li & h !esù jsejja" lil-Lhud b"ala wlied ix-Xitan, Santu Wistin jikteb: “Ix-xitan m’huwiex xi "add & s-singular, i'da isem komuni. F’kull min tinstab il-"idma tax-xitan, dan g"andu jissejja" xitan. Dan hu l-isem ta’ "idma, u mhux ta’ natura. Hawnhekk g"alhekk il-Mulej kien qed i& sser meta jg"id li Kajin huwa missier il-Lhud, li lilu xtaqu jimitaw billi qatlu lis-Salvatur; g"aliex kien Kajin li ppre'enta l-ewwel e'empju ta’ xi "add li qatel lil "uh.”15

Din it-tip ta’ interpretazzjoni ma tantx g"enet sabiex il-Lhud

u l-Insara jersqu lejn xulxin. Kien wara l-#rajjiet li se""ew & t-Tieni Gwerra Dinjija, fejn miljuni ta’ Lhud #ew maqtulin (is-Shoah), li #ieg"el lill-Knisja sabiex ter#a’ tikkonsidra l-mod kif #ie interpretat it-Testment il-Qadim. Dan jidher b’mod spe$jali f ’wie"ed mill-aktar Dokumenti ri$enti ma"ru# mill-Kummissjoni Ponti& $ja Biblika li jitkellem proprju fuq hekk u li jispi$$a b’din ix-xewqa li tg"id: “Hija xewqa kbira li l-pre#udizzji u n-nuqqas ta’ + ehim ji#i eleminat bil-mod il-mod mi'-'ew# na"at, biex b’hekk i'-'ew# na"at jippruvaw ji* mu aktar

L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<< ! 39

il-wirt li jaqsmu ) imkien u sabiex isa""u dak li jista’ jg"aqqadhom ) imkien.”16

1 Ara wkoll il-bidu tal-Ittra lir-Rumani fejn l-Appostlu San Pawl jikteb: “Dan hu l-Evan#elju li Alla kien wieg"ed permezz tal-Profeti & l-Kotba Mqaddsa dwar Ibnu !esù Kristu li, skont it-tnissil tal-#isem, twieled min-nisel ta’ David …” (Rum 1, 2-3).

2 Kien wara l-qawmien ta’ !esù u t-tlug" tieg"u & s-sema li din il-missjoni kellha titwessa permezz tal-ordni ta’ !esù: “Morru, mela, ag"mlu dixxipli mill-#nus kollha” (Mt 28,19). Fl-Atti tal-Appostli, imbag"ad, nibdew naraw kif mal-ewlenin insara bdew jissie"bu xi pagani li kellhom rabta mal-komunità Lhudija.

3 Fuq dan il-punt, ara, B.CH2.3. S. CI563J, Biblical ( eology of the Old and New Testaments, ( eological Re% ection on the Christian Bible, Minneapolis 1992, spe$jalment, pp. 53-79.

4 Dwar dan, ara, J. D. G. D788, Unity and Diversity in the New

Testament, London 1977, 81f. Ara wkoll B. L5832.J, ( e Place of the Old Testament in the Formation of New Testament ( eology, in New Testament Studies 23 (1977) 59-75.

5 L-espressjoni “il-Li#i ta’ Mosè, il-Profeti u s-Salmi” hawnhekk hija referenza g"at-taqsimiet ewlenin tat-Testment il-Qadim.

6 Fuq l-u'u tat-Testment il-Qadim ) -Evan#elju skont San Mattew, ara l-istudju ta’ J20CJ M. H2056/B8 J., ‘( e Virgin Will Conceive’: Typological Ful" llment in Mattew 1:18-23, in Built upon the Rock, Studies in the Gospel of Matthew, edited by Daniel M. Gurtner – John Nolland, Grand Rapids/MI – Cambridge 2008, 228-247.

7 Ara M22./C8 J.J. MC8KC8, Old Testament Quotations in the Fourth Gospel, Studies in Textual Form (= Biblical Exegesis and D eology 15), Kampen 1996.

8 G"al aktar tag"rif fuq Mar$jone u fuq dak li kien qed jipproponi, ara, LCC M. MEDB8263, ( e Formation of the Christian Biblical Canon, Revised and Expanded Edition, Massachusetts 1995, spe$jalment pp. 142-169.

9 G"al de& nizzjoni ta’ tipolo#ija u l-u'u tag"ha ) -interpretazzjoni tal-Iskrittura mill-Missirijiet tal-Knisja, ara, F.28E5J YB78A, Biblical Exegesis and the Formation of Christian Culture, Cambridge 1997, 192-202.

10 Ara MC65/B BF S2.35J, On Pascha and fragments, in Oxford Early Christian Texts, edited by Stuart George Hall, Oxford 1979.

11 G"al aktar e'empji, ara M2865B S50B8C//5, Biblical Interpretation in the Early Church, An Historical Introduction to Patristic Exegesis, Edinburgh 1994.

12 Ara C5.566B 35 A6CJJ283.52, Commento al Vangelo di Giovanni/3 (= Collana di testi Patristici 113), Roma 1994, 48. It-test bit-taljan ju'a hawn “vana e inutile.”

13 Ara, RB@C./ L. W56KC8, Judaism and the Early Christian Mind: A Study of Cyril of Alexandria’s Exegesis and ( eology, London 1971, 149.

14 G"al diskussjoni tajba fuq dan il-punt, ara, LCC M2./58 MEDB8263, Anti-Judaism in the Early Church Fathers, in Anti-Semitism and Early Christianity, Issues of Polemic and Faith, edited by Craig A. Evans – Donald A. Hagner, Minneapolis 1993, 215-252.

15 Catena Aurea: A Commentary on the Four Gospels Collected out of the Works of the Fathers by St. ( omas Aquinas, vol. 4, edited by John Henry Newman, Southampton 1997, 315. Ara wkoll M2./58 M5E266CF, L-Interpretazzjoni Biblika ta’ Santu Wistin: Kontribut g#all-anti-semiti)mu? f ’Knisja 2000 (April-!unju 2005) 21-35.

16 Ara, TIC PB8/5F5E26 B5@65E26 CB005JJ5B8, ( e Jewish People and their Sacred Scriptures in the Christian Bible, Vatican 2002, 199.

40 ! L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<<

Premessa

La se naraw x’tg"id l-Iskrittura dwar i'-'wie#, qeg"din na$$ettaw li ) -Iskrittura, & l-Bibbja, Alla jitkellem u jirrivela lilu nnifsu b’mod ispirat & l-kliem u l-#rajja rrakkuntati mill-awturi umani. B"ala Kristjani nemmnu li din ir-rivelazzjoni ta’ Alla la"qet il-qofol tag"ha f ’!esù

Fr. Pawl Sciberras

I&!&WIE" I&!&WIE" FL!ISKRITTURA $1%FL!ISKRITTURA $1%

zjoj ni ta Alla la"qet il qofol tag"g ha f !esù L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<< ! 41

Kristu mag"mul bniedem b"alna (!w 1, 18 u 1, 14). Meta se nitkellmu fuq i'-'wie# ) -Iskrittura se nkunu qeg"din in& ttxu l-verità rrivelata minn Alla nnifsu f ’dak li g"andu x’jaqsam ma'-'wie# u l-familja.

Imma min hu Alla li jirrivela lilu nnifsu?

Dak li jo"ro# mir-rivelazzjoni Kristjana dwar Alla hu li Alla hu uniku imma ma hux solitarju. Alla hu komunjoni ta’ persuni; Alla huwa relazzjoni; Alla huwa komunità. Il-Papa !wanni Pawlu II ji#bor dak kollu li hemm xi tg"id dwar dan hekk: “Alla hu familja”.Familja, komunità. Il-Missier ma jistax ikun missier jekk ma nissilx ’l-Iben; l-Iben

ma jistax ikun Iben jekk ma #iex imnissel mill-Missier. Dak li jag"milhom Missier u Iben huwa proprju l-Ispirtu tag"hom, Spirtu qaddis, la hu l-Ispirtu ta’ Alla: appuntu l-Ispirtu s-Santu, l-Ispirtu Qaddis. Biex ikun Missier ma setax jibqa’ wa"du; ried ikun Missier ta’ Iben; ried jo"ro# minnu nnifsu lejn xi "add ie"or: l-Iben. U l-Iben b"ala Iben jo"ro# minnu nnifsu lejn il-Missier ... f ’relazzjoni ta’ m"abba. Dak li jag"milhom Missier u Iben, dak li jg"aqqadhom ) imkien b"ala Missier u Iben huwa l-Ispirtu Qaddis tag"hom. Imma lanqas hekk biss ma setg"et tibqa’ l-im"abba tag"hom g"al xulxin. Riedet to"ro# i'jed ’il barra: lejn il-"olqien li "are# minn idejn Alla u & s-

salvazzjoni tad-dinja.Dan Alla-komunità, Alla-familja, ji( orma l-umanità “skont is-sura u x-xbieha tag"na” (!en 1, 26). G"edt “ji( orma” g"ax & t-test Lhudi tat-tieni rakkont tal-"olqien tal-bniedem, f ’!en 2, 7, l-awtur ju'a l-verb (j*zàr) tal-fu""ari li ja"dem b’idejh il-fu""ar. F’din l-imma#ni importanti ninnutaw li l-fu""ari ma kienx ja"dem serje ta’ o##etti kollha l-istess imma o##ett wie"ed di( erenti mill-ie"or.- Hemm element ta’ a& ettività bejn il-fu""ari u l-o##ett li ja"dem b’idu.- Hemm element ta’ uni'ità f ’kull bniedem li Alla "alaq.Dan kollu j& sser li l-bniedem g"andu do'a qawwija "afna,

42 ! L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<<

anzi kollu kemm hu, ta’ relazzjonalità: il-bniedem je'isti dejjem f ’relazzjoni ma’ "addie"or.• Relazzjoni spe$jali ma’ Alla (il-kelma u l-fomm li bihom Alla "alaq il-bniedem g"andhom intimità partikolari ma’ min jg"idhom);• Relazzjoni spe$jali mal-bqija tal-#olqien, relazzjoni li tag"tih post spe$jali (Adam jag"ti l-isem lill-bhejjem kollha);• Relazzjoni spe$jali mal-bnedmin l-o#ra: il-bniedem mhux bniedem jekk mhux ra#el u mara, tnejn. Ir-rabbini jag"tu imma#ni ta’ kif il-bniedem in"alaq ra#el u mara: Alla "alaq il-bniedem donnu statwa (zélem), imbag"ad isserra min-nofs u l-bniedem #ie ra#el u mara (“din g"adma minn g"admi, la"am minn la"mi”; Adam jag"ti l-isem lil Eva; u hi ssir “l-g"ajnuna tg"odd g"alih”).La g"edna, u nemmnu, li !esù Kristu huwa l-qofol, il-qu$$ata tar-rivelazzjoni ta’ Alla, huwa lejh li rridu n"arsu g"al dak il-qofol. Issa, meta hu #ie mistoqsi dwar id-divorzju (Mt 19, 3), wie#eb il-mistoqsija li g"amlulu billi rrefera b"ala bidu assolut ta'-'wie# g"all-Ktieb tal-!enesi, u spe$i& kament g"al !en 1, 27 u 2, 24: “Alla "alaq il-bniedem skont ix-xbieha tieg"u; skont xbihetu Alla "alqu; ra#el u mara

"alaqhom”, u “G"alhekk ir-ragel i"alli lil missieru u lil ommu u jing"aqad ma’ martu u jsiru #isem wie"ed” (Mt 19, 4-6). Allura ni* em li jekk irridu nitkellmu fuq i'-'wie#, fuq “kif kien & l-bidu” (Mt 19, 8), allura rridu naraw sewwa x’jg"id dak il-bidu.

Ir-rakkonti tal-#olqien tal-adàm % l-"enesi

1) L-g#ajn l-aktar antika tar-rakkont tal-"olqien, il-Ja"wista, g"ax & ha Alla hu msejja" Ja"weh (!en 2, 7.15-22; 3, 16-19), li tmur lura g"all-g"axar seklu q.K., tpin#ilna lil Alla li jo"loq lill-bniedem b"ala "olqien uniku: “Il-Mulej Alla sawwar il-bniedem mit-trab tal-art u nefa"lu & mnifsejh nifs il-"ajja, u l-bniedem sar "lejqa "ajja” (!en 2, 7). Imma mbag"ad: “Il-Mulej Alla qal: ‘Mhux sewwa li l-bniedem jibqa’ wa"du. -a nag"millu g"ajnuna tg"odd g"alih’” (2, 18). Imma minn fost il-"lejjaq kollha “20 g"all-bniedem ma nstabet ebda g"ajnuna tg"odd g"alih. 21 U l-Mulej Alla ... "adlu wa"da minn kustiljih u ) okha mlieh bil-la"am. 22 U l-Mulej Alla sawwar il-kustilja, li kien "a mill-bniedem, f ’mara u #iebha lill-bniedem” (2, 20-22). Fil-!enesi, il-bniedem huwa msejja" bil-Lhudi, il-lingwa li biha nkiteb it-TQ, adàm g"ax in"alaq mill-adamàh, mill-art. Il-"olqien uniku ma"luq minn Alla, l-adàm, huwa mag"mul minn 'ew# “na"at” (quddiem

u wara): il-kelma Lhudija zélaq li a"na nittradu$u “kustilja” t& sser ukoll “na"a”. L-adàm huwa mag"mul minn na"a maskili u minn na"a femminili, tar-ra#el u tal-mara. L-adàm huwa g"alhekk il-koppja, l-g"aqda bejn ir-ra#el u l-mara.Dan ir-rakkont Bibliku jurina l-ewwel nett li l-bniedem huwa ontolo#ikament komunjoni, il-bniedem huwa m"abba. G"andu tifsira spe$jali l-fatt li l-ewwel kliem tal-bniedem & l-Bibbja huwa innu ta’ tif"ir mill-bniedem, g"ax skopra lilu nnifsu mhux realtà i'olata, imma misteru ta’ komunjoni: “Din id-darba din hi g"adma minn g"admi, la"am minn la"mi” (!en 2, 23).Barra minn hekk, i'-'ew# na"at tal-adàm huma minnhom infushom imsej"a biex ikunu "a#a wa"da: kull wa"da mit-tnejn, wa"idhom, ma humiex l-adàm. “G"alhekk ir-ragel i"alli lil missieru u lil ommu u jing"aqad ma’ martu u jsiru #isem wie"ed” (2, 24): g"all-mentalità Semitika, li ma tafx bi "sibijiet astratti, il-kelma “#isem/la"am” (basàr) hawnhekk t& sser dak li j& sser il-kun$ett & loso& ku ta’ “persuna”. Il-persuna umana sse"" s"i"a & l-koppja f ’komunjoni ta’ 'wie#, li & ha “it-tnejn” isiru “wie"ed”. Huwa g"alhekk $ar li l-monogamija, ra#el wie"ed ma’ mara wa"da, hija pro#ett ta’ Alla. Il-poligamija,

L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<< ! 43

li mbag"ad saret komuni anke g"al-Lhud, kienet "olqien tal-pervers Lamek (!en 4, 19). Skont il-!enesi, il-monogamija kellha tkun anke r-regola g"all-annimali, kif juri l-kmand ta’ Alla lil Noè biex ida""al “koppji ta’ annimali” ) -arka (!en 7, 2.9).It-tielet punt li jo"ro# minn dan ir-rakkont-poema huwa l-fatt tal-ugwaljanza assoluta ta'-'ew# “na"at”. Jidher $ar anke mill-play on words & l-v.23 tal-kapitlu 2 fuq il-kelmiet bil-Lhudi g"al “ra#el” (bil-Lhudi “ixx”) u “mara” (ixxàh): “g"alhekk tissejja" ixxàh, mara, g"ax mill-ixx, mir-ra#el, ittie"det hi”. Kieku kellna n'ommu l-istess play on words & l-Malti, biex ni* mu x’qieg"ed jg"id it-test ori#inali Lhudi, allura konna nittradu$u: “g"alhekk tissejja" ra$la, g"ax mir-ra$el ittie"det hi.” Il-punt huwa r-relazzjoni stretta "afna bejn ir-ra#el u l-mara b"ala li t-tnejn ) imkien ji( urmaw il-bniedem, l-adàm.Id-dnub tal-bniedem irrovina l-pro#ett meravilju' ta’ Alla: bil-"tija tieg"u, il-bniedem jitlef l-ekwilibriju tieg"u man-natura, u x-xog"ol isir g"alih ta"bit u g"araq (!en 3, 17-19). Il-bniedem ma baqag"lux

il-pussess etern tal-"ajja, u jduq il-mewt (!en 3, 19). Imma jibqa’ nieqes ukoll mill-armonija stupenda tal-"ajja sesswali u tal-koppja. Fuq kollox, ir-ra#el u l-mara ma humiex iktar “g"ajnuna tg"odd” (2, 18) tal-wa"da g"all-ie"or u bil-maqlub, imma jsiru t& xkil g"al xulxin (3, 6), jitbieg"du t-tnejn mill-Mulej Alla billi jin"bew minn quddiemu (3, 8), jakku'aw lil xulxin (3, 12). Bejn it-tnejn tispi$$a l-ugwaljanza u l-korresponsabbiltà: bejn it-tnejn tibda l-vjolenza, ix-xenqa ta’ "akma fuq xulxin: “lejn 'ew#ek ti#bdek xewqtek, u ja"kem fuqek hu” (3, 16). Is-sesswalità mhijiex aktar “tajba "afna” (1, 31), mg"ixha & l-fer" u s-serenità: jekk qabel “it-tnejn kienu g"erja, ir-ra#el u martu, u ma kinux jist"u minn xulxin” (2, 25), issa wara d-dnub, “infet"u g"ajnejhom it-tnejn u nteb"u li kienu g"erja, u "ietu weraq tat-tin, u g"amlu i"'ma” (3, 7). Anke l-fekondità sse"" ) -u#ig" u t-ta"bit (3, 16) u l-kmand “oktru u mlew l-art” (1, 28) ma jibqax jing"ax & klima ta’ barka u ta’ dinjità, imma ta"t is-sinjal tat-tbatija.2) L-g#ajn sa'erdotali tal-!enesi (!en 1, 26-28),

tas-sitt seklu q.K. tg"id: “Alla "alaq il-bniedem skont ix-xbieha tieg"u; skont xbihetu Alla "alqu; ra#el u mara "alaqhom” (1, 27). F’dan il-vers il-Bibbja tipproklama qabel xejn lill-bniedem, ’l-adàm, skont is-sura (zélem), ji#i& eri r-riproduzzjoni, ir-ritratt, il-kopja konkreta, nistg"u ng"idu l-istatwa, u x-xbieha (demùt), ji#i& eri l-korrispondenza l-aktar f ’sens spiritwali, ta’ Alla nnifsu.Imma dan l-adàm ma"luq minn Alla skont is-sura "ajja fuq l-art, skont l-ikona tieg"u, huwa terminu kollettiv: & l-v.26 tal-ewwel kapitlu, l-ewwel jibda: “Ejjew nag"mlu l-adàm skont is-sura u x-xbieha tag"na, u ja"kmu fuq il-"ut ....” Imbag"ad il-vers ta’ wara jispe$i& ka li l-adàm huwa ( urmat mir-ra#el (zakhàr) u mill-mara (neqebàh).Irridu l-ewwelnett ninnutaw dak li nsej"ulu paralleli'mu & l-Bibbja. Lew# versi jkunu paralleli ma’ xulxin, qishom jirrepetu lil xulxin biex it-tieni vers jispjega l-ewwel wie"ed. F’dan il-ka', jekk inqieg"du '-'ew# versi 26 u 27 tal-ewwel kapitlu ta"t xulxin, ikollna:

Ejjew nag"mlu l-adàm skont is-sura u x-xbieha tag"na ...Alla "alaq ’l-adàm skont ix-xbieha tieg"u, fuq ix-xbieha tieg"u #alqu ra#el u mara #alaqhom.

44 ! L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<<

Meta narawhom hekk, l-awtur qieg"ed jg"idilna li rridu ni* mu li x-xbieha ta’ Alla ) -adàm tikkonsisti & lli l-adàm ikun ra#el u mara. G"alhekk allura mbag"ad jista’ jg"id li dak li "alaq Alla ma g"andux ji& rdu l-bniedem, g"ax ikun jifred, i$arrat, ix-xbieha ta’ Alla & h. Barra minn hekk, il-!enesi jg"id li Alla "alaq lill-mara mill-kustilja tar-ra#el, anzi t-test Lhudi jg"id: “Alla bena lill-mara mill-kustilja tar-ra#el, waqt li r-ra#el kien f ’nag"sa tqila” (2, 21). Ir-ra#el kellu sehem s"i" & l-"olqien tal-annimali, semmihom hu b’isimhom, imma kien Alla wa"du, bla ebda inizjattiva tar-ra#el, li "alaq lill-mara. Imbag"ad meta Alla ( orma lill-mara mir-ra#el, "adha hu stess lil

Adam, u hekk saru tassew "a#a wa"da, fuq inizjattiva kollha kemm hi ta’ Alla. Saru r-rigal ta’ Alla nnifsu lil xulxin. G"alhekk seta’ jg"id li dak li g"aqqad Alla ma g"andux ji& rdu l-bniedem. -a#a o"ra li l-awtur qieg"ed jg"idilna f ’dawn i'-'ew# versi hija: li din ix-xbieha ta’ ra#el u mara ) -adàm g"andha l-karatteristika fundamentali tal-komunikabilità. Alla u l-adàm, il-bniedem, jixbhu lil xulxin l-ewwelnett & l-fatt ta’ komunikazzjoni bejniethom. Alla jo"loq lill-adàm frott ta’ djalogu: “Ejjew nag"mlu l-adàm”, qisu jiddiskuti, jiddjaloga mieg"u nnifsu. Imbag"ad, meta ja"laqhom, jibda djalogu mag"hom: “Berikhom Alla u qalilhom:

‘Nisslu u oktru u imlew l-art ... nag"tikom il-"axix kollu u s-si#ar kollha b’ikel ... u lill-bhejjem u lit-tjur nag"tihom il-"axix a"dar b’ikel’” (vv.28-30). Wara dan id-djalogu, Alla ra li kull ma g"amel kien “tajjeb "afna”. Id-djalogu jkompli g"ax ir-ra#el u l-mara u l-"olqien jag"mel dak li kkmanda Alla. Ng"idu a"na, aktar tard, ir-ra#el u l-mara jag"rfu lil xulxin, u minn din il-komunikazzjoni ta’ #isimhom u r-rieda tag"hom stess jitwieldu Kajjin u Abel (!en 4); b"al Alla u ma’ Alla jo"olqu kreaturi o"ra.Dan i& sser li x-xbieha ta’ Alla ) -adàm hija karatterizzata & lli Alla ja"laq kreatura li jista’ jkellimha, jikkomunika mag"ha, hi tisimg"u u

L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<< ! 45

ti* mu, u tag"tih twe#iba lura, billi tag"mel dak li jrid minnha hu. Dan huwa vers fundamentali, il-v.26 tal-ewwel kapitlu tal-!enesi, li jg"addi mill-pronom singular (otò) g"all-plural (otàm): “Alla "alaq l-adàm, skont is-sura ta’ Alla "alqu, ra#el u mara "alaqhom (!en 1, 27). Irridu ni#bdu l-attenzjoni fuq aspett ba'ilari, marbut mal-kwalità letterarja nni& sha tal-vers. !en 1, 27, infatti, & h ritmu poetiku, regolat mir-regoli tal-paralelli'mu, u f ’dan il-ka' paralelli'mu kjastiku progressiv (vers jispjega lill-ie"or bil-maqlub). Huwa $ar li l-parallel ta’ “xbieha” huwa “ra#el u mara”, ji#i& eri l-bniedem & l-bipolarità tieg"u sesswali (ra#el u mara). Huwa biss l-umanità b"ala maskilità u femminilità li hija l-vera xbieha ta’ Alla, l-istatwa "ajja tieg"u, l-ikona tieg"u.Dan ir-rapport strett ta’ re$ipro$ità u ta’ referenza bejn il-koppja u Alla, u bil-maqlub, i$arrat id-dlam tag"na kemm fuq livell antropolo#iku u kemm teolo#iku, u ji+ a"na g"al g"ar& en ferm iktar profond kemm tal-koppja u kemm ta’ Alla: l-ikona ta’ Alla nnifsu hija l-koppja. Dinjità superlattiva tal-koppja; kondixxendenza ta’ Alla. Il-koppja prezzjo'issima g"al Alla.Dwar il-koppja, jekk hija imma#ini, ikona, ta’ Alla, allura to"ro# b"ala konsegwenza naturali l-indissolubiltà tar-ra#el mill-mara, tal-koppja, ta'-'wie#. Jekk Alla huwa u jibqa’ dejjem wie"ed, hekk ukoll il-mi''ew#in: huma, u g"andhom jibqg"u, "a#a wa"da. L-unità tag"hom infatti qieg"da & h, f ’Alla, ) -Etern, li tieg"u huma l-ikona, ix-xbieha. Min-na"a l-o"ra, il-koppja hija msej"a biex timmudella lilha nni& sha fuq Alla

nnifsu: il-mi''ew#in i"obbu lil xulxin dejjem, g"ax “Alla huwa m"abba” (1!w 4, 8), ikunu & dili lejn xulxin dejjem, g"ax Alla huwa & dil (S 100, 5; 117, 2), jixbhu lil Alla & t-tjieba (Nm 14, 18; S 30, 6), & l-"ila li ja"fru (S 130, 4; Dn 9, 9), & l-"niena (Es 34, 6; Dt 5, 10), & l-fekondità, billi jikkollaboraw ) -opra tal-"olqien ta’ Alla nnifsu (G"erf 1, 14), li “j"obb kull ma jg"ix” (G"erf 11, 26). Issa jekk ra#el u mara, ma"luqa minn Alla, kapa$i j"obbu lil xulxin b’dan il-mod, allura l-istess koppja hija tassew mera, ikona, xbieha ta’ Alla, g"ax hu ukoll hekk jag"mel. Il-koppja tikxef, tirrivela min hu Alla. Il-koppja turi lil Alla b"ala missier, imma wkoll b"ala omm. !wanni Pawlu II darba qal: Alla hu missier, imma fuq kollox huwa omm!L-a""a "a#a: ) -a""ar tas-sitt jum, li & h Alla "alaq l-adàm sesswat, ir-rakkont ma jg"idx biss: “U Alla ra li kien tajjeb”, b"alma qal & s-sitt ijiem l-o"ra tal-"olqien (1, 4.10.12.18.21.25), imma “U "ares Alla lejn kull ma kien g"amel, u, ara, kollox kien tajjeb #afna” (1, 31). Messa## $ar: is-sesswalità mhijiex xi "a#a li Alla ma setax jg"addi ming"ajrha biex ikattar il-"olqien, imma hija valur li riedu espressament hu, riedu tajjeb "afna, u li meta "alaq hekk biss lill-bniedem u qieg"du f ’nofs il-bqija tal-"olqien li Alla seta’ jg"id: “Dan tajjeb "afna”.G"alhekk l-adàm, li Alla "alaq fuq ix-xbieha u s-sura tieg"u, huwa l-g"aqda tar-ra#el u l-mara, huwa l-koppja! Mhux ir-ra#el wa"du. Mhux il-mara wa"idha, imma t-tnejn ) imkien jag"mlu x-xbieha ta’ Alla. Il-koppja hija xbieha u sura ta’ Alla.t ude a a s a

46 ! L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<<

Fl-Art ImqaddsaFl-Art Imqaddsamal-Fran'iskani - 2011mal-Fran'iskani - 2011

Ikteb jew (empel:Kummissarjat tal-Art Imqaddsa8, Triq Santa Lu!ija,Valletta, VLT 1188MaltaTel: 2124 2254E-mail: comalt@ofm.org.mtwww.ofm.org.mt

20 Lulju – 28 Lulju20 Lulju – 28 Lulju

3 Awwissu – 11 Awwissu3 Awwissu – 11 Awwissu

24 Awwissu – 1 Settembru24 Awwissu – 1 Settembru

7 Settembru – 15 Settembru7 Settembru – 15 Settembru

Art Imqaddsa u SinajArt Imqaddsa u Sinaj3 Novembru – 13 Novembru3 Novembru – 13 Novembru

L-Ar

t Im

qadd

sa m

al-F

ran'

iska

niL-

Art

Imqa

ddsa

mal

-Fra

n'is

kani

(em

pel:

2124

2254

48 ! L-A./ I01233SA ! A4.56 - !7897 :;<<