Van Hoa Song Hong Va Song Mekong

download Van Hoa Song Hong Va Song Mekong

of 5

Transcript of Van Hoa Song Hong Va Song Mekong

  • 8/20/2019 Van Hoa Song Hong Va Song Mekong

    1/10

      v

    V N HO SONG HONG V SONG MEKONG

    P H A M  DlT D U Q N G *

    P H A M T H A N H T I N H  **

    D

    ong Nam A luc d ia l a mgt vung

    song

      n ii6c:

      C ac d on g sn ng 16n d

    Ddng Nam A l uc d i a deu ba t ngudn  ttf

    cha n mi i H ym al a ya d T ru ng Qud 'c , chay

    xudi xud'ng ddng bang roi dd ra bien tad

    nen nh i i ng he s i nh t ha i  tiJ nh i en l i en hd an ,

    diidc

      xem

      nhii

      l a mach song noi l i en mi i

    riing  - dong bang  va bien ca. Va, con ngi idi

    ci da y  ttt  nen k i nh t e  tii6c  dda t ( s an ba t ha i

    liidm)  c h u y e n s a n g k i n h  te  san xua' t , dd  sii

    quy d inh c i ia d ieu k ien  ti i  n h i e n n h i e t  d6i

    am gio mua ma ho da  liia  chon nghe t rong

    t ro t

      (chii

      khong pha i chan nuo i ) l a chu

    yeu. Cac cong dong  toe  ngiidi thed cdn suo'i

    den cac dbng song to chi ic cuoc song dinh

    cii

      va ket q ua la cudc song va n h oa ci ia hd

    di idc phd bay ra t ren ddi bd cac dong sdng

    cung vdi cay lua ni idc.

    Nh i n vao ba n do Do ng N a m A ch i i ng t a

    tha'y na m cdn sdng ldn t i i cad ngu ye n Ta y

    Tang tda xudng ro i do ra b ien An, b ien

    Dong ma cd ngi idi vi  nhii  l a mo t ban t ay

    nam ngnn tay xoe ra dm lay ca vung Ddng

    Nam A luc d ia .

    Do la nam con song:

    - S ong S a l w een , da i 2 . 419 km , cha y q ua

    da 't M ya nm a dd  ra  v i nh B enga l .

    - S dng I r r aw ad dy , da i 2 . 016km vd i phu

    liiu

      l a C h i n Dwi n , t ad nen v i i ng t hung

    l i ing thap ddng bang chau thd cd d ien t i ch

    25 . 900k m^ - l a md t t rdn g nh i i ng  viia liia

    l d n n h a t d D d n g N a m A

     n i m

      t r en l anh t hd

    M y a n m a .

    - Sdng Me Nam ci ing la sdng Me (di idc

    ph i en am l a Menam) vd i cac phu  liiu  sdng

    N a n , s d n g P a x a c dd v e A y t h i a q u a

    B an gko k do ra v i nh Tha i La n . C on sdng

    nay d i idc ngi id i Thai gd i l a Chau Phraya.

    Liiu viic  sdng Me Nam l dn hdn  Itiu viic

    s d n g I r r a w a d d y v a t a d n e n c a n h d o n g

      liia

    t r e n d a t T h a i L a n .

    - S dng Hdn g ba t ng ud n t i i cao ng uy en

    Van Quy , da i  1.126km,  di idc ngi idi Thai

    gdi l a N a m D en g (dd - v i p h u sa) qu a H a

    Khau chay vao l anh t hd Vi e t Nam. Doan

    d Vi e t N a m da i 556k m va t ad nen v i i ng

    ddng bang chau thd rdng ldn . De 'n nga ba

    H a c ,

      sdng Da hdi nhap vdi sdng Hdng,

    sdng Ld va dd ra bien. Sdng Hdng di idc

    ngi idi V iet gdi la sd ng Ca i - sdn g M e.

    - Sdng Me Khddng (di idc gdi thed kieu

    cii  dan Lad Tha i : Me = me , Khodng l a b i en

    am cu a Kh l dng = mo t ti i N am A cd ngh i a

    la sdn g - t i ic la sd ng M e -  ngUdi  P h a p

    * GS.TS Pham  DOtc Ditdng, **Ths. Ph am Th an h Tinh, Vien Ngh ien  ciiu Dong Nam A

  • 8/20/2019 Van Hoa Song Hong Va Song Mekong

    2/10

    Nghien

      cdu Dong Nam A 8/2009

    phien am thanh Mekdng), ngiidi Viet

    phien am H an - Viet th an h Ci iu Ldng nen

    cd cau chuyen  chin  cdn rdng. Sdng

    Mekdng bat ngudn t i i cad nguyen Tay

    Tang, dai 4.800km, la mdt trdng ba cdn

    sdng ldn nha't d chau A (canh sdng Hang,

    sdng Diidng

      Tii),  chay qua sau niidc:

    Trung Qud'c

      1.800km,

      Myanma chung vd i

    Lad, Thai Lan dai

      1.865km,

      Campuchia

    448km, Nam Viet Nam 220km rdi dd ra

    bien Ddng. Sdng Mekong  nhii  la mach

    sdng chinh nd'i tat ca cac niidc Ddng Nam

    A luc dia th an h mdt vung va n hda dong

    nhat t rong

      sii

      khac biet .

    Cay lua

      -

      n h a n v a t t i e u b i e u c h o v a n

    h o a s o n g M e k o n g v a s o n g H o n g n h a n

    chi ing c i ia l i ch

      suf)

    Chiing tdi chdn

      cdy lua  nhii  la nhan vat

    trung tam va la nhan chiing ciia nen van

    hda Mekdng va sdng Hdng, bdi le cay  liia

    gan vdi he sinh thai

      tii

      nhien; ddng thdi

    cay Ilia  t i idng tri ing cho tmh chat cua mdt

    xa hdi va van hda gan vdi he sinh thai

    nhan van , l a t rung tam thu

      hiit

      cac dan

    tdc de cung nhau xay diing nen van hda

    Ilia

      niidc tren ddi bd tii thiidng

      liiu

      den ha

    lifu  sdng Mekdng va sdng Hdngva tii dd

    lan tda ra khap Ddng Nam A luc dia va

    hai dad. Hdn the niia, hien nay chiing ta

    cd nhieu cdng trinh nghien  ciiu ve cay liia,

    nhat la cdng trinh ciia Oatabe Tadaid,

    Con dudng lua  ggo^^\

      Cdng trinh nay da

    diia  vad cac vd trau diidc bad  liiu  trdng cac

    vien gach mdc ciia cac den dai d Ddng

    Nam A (cd nien dai, cd dia diem cu the

    mac du d giai ddan mu dn: giai ddan hin h

    thanh cac qud'c gia cd dai) de diing lai cdn

    du'dng di chuyen ciia

      liia

      gao

      diia

      tren cd

    sd khda hdc  ve sii  phat s inh cac ldai  liia

    can .  Ilia  niidc, qua trinh bien ddi va cdn

    diidng di chu yen cua c hiing d Ddn g Nam A

    tii thdi tien sii den ngay nay. Tac gia da

    chdn diidc mdt di vat viia

      gin

      bd vdi ddi

    sd'ng van hda xa hdi cua mdi thdi, cua cac

    dia phiidng, ddng thdi lai la mdt

     cii  lieu de

    tim, de kham pha va cd khap mdi ndi tad

    thanh mdt he thd'ng  cii  l ieu diidc phan  bd

    trdng khdng gian va thdi gian. Dd dd, day

    la mdt cdng trinh khoa hdc, day dii cii lieu

    nha't va rat dang t in cay. Mac du   Con

    dudng lua ggo

      khdng phai cdn diidng l ien

    tuc rd rang, cd khi nd di vdng vd va cd khi

    pha t t r i en manh me nhanh chdng ,

      chii

    khdng phai  nhii  "cdn diidng td lua", "cdn

    diidng gdm   sii",  "cdn diidng th ie n ma " d

    Ddng Nam A. Sau khi khad sat vd t rau

    trdng gach mdc d cac  ntidc  Ddng Nam A,

    Tr un g Qud'c, An Dd, N h a t B an,. . . tac gia

    di den ket luan r&ng:

    O cha u A - dac biet la D dng N am A cd

    hai ldai liia: liia  canh (hat trdn va hat ldn)

    la ldai cd triidc, va ldai  liia  t i en  (liia  hat

    dai) la ldai cd sau.

    Tac gia chia ra hai nhdm:

    - Nhdm  Ilia  niidc cua he Mekdng  (liia

    canh).

    - Nhdm  Ilia  niidc ciia he Bengan  Qua

    tien).

    * Nhdm  Ilia  niidc he Mekdng thed cdn

    diidng tii Bac xud'ng Nam, dau nguon la

    Van Nam men theo ddng sdng Mekdng la

    con diidng truyen ba chinh. Vi vay he

  • 8/20/2019 Van Hoa Song Hong Va Song Mekong

    3/10

    Pham Diic

      Diicmg

    Phgm Thanh Tinh - Vdn hoa song Hong vd song Mekdng

    t hd ' ng sdng Mekdng l a khu  viic  van hda

    t rdng I l i a .

    Dau ngudn cua ca ba cdn sdng : Lan

    Gi ang (Mekdng) , Nd Gi ang (S a l wen) , Ddc

    Long ( I r r awaddy) l a r a t gan nhau . Dd l a

    k h u  viic  phan bd ' liia  t i i dng  tii liia  canh"

    n a m t r d n g p h a m v i  lilu viic  t h i i dng du

    sdng Mekdng. Vi vay gid 'ng

      liia

      t i idng

      tii

    Ilia  canh" da t hed cac t hung l i i ng t i i Van

    N am di xud 'ng cac d ia ba n d Dd ng Di idng .

    Tac g ia gdi l a nhdm "gid 'ng  liia  h e

    Mekdng". Theo tac gia, gid 'ng liia  nay c i ing

    theo con d i idng sdng Hdng d i vad Viet

    Nam. Do dd , ch i ing ta go i chung la v i ing

    van hda t rdng  liia  c i i a sdng Mekdng va

    sdng Hdng. Chi i nhan c i ia he  liia  c a n h

    thed gia thiet ci ia chi ing tdi la ngi idi Tay -

    Thai . Ngi id i Thai cd d i theo cac thung

    l i ing doc sdng Mekdng va sdng Da (Tay

    Bac Viet Nam); ng i id i Tay cd d i thed sdng

    Hdng vad Bac Viet Nam va dd la cdn

    du 'dng h i n h t h an h va n hda  liia  nifdc  ciia

    ngu'di Viet.

    Tac g ia khang d inh cdn d i idng  liia  gad

    vad Ddng Diidng la con di idng cd nha' t .

    D i eu quan t rdng va l y  thii  l a t rdng

    vi ing

      Ilia

      canh Ddng Di i dng , t ac g i a da

    xac d i nh d i i dc md t vung t rdng  liia  nep la

    l i idng th i ic ch inh d cac n i idc: Lad ,

      Bkc

    T h a i L a n , b a n g T h a n v a b a n g K h d X i n -

    M y a n m a , m d t p h a n Q u a n g T a y , V a n

    Nam Trung Qud ' c , m i en Ddng Assam An

    Do.

      V u n g v a n h o a  liia  nep t rung khdp vd i

    van hoa ni idc che.

    Tri idc the ky X,  liia  nep ch iem Uu the ,

    sau dd suy thoai dd  sii  l an a t cua  liia  t i en"

    ti i  An Do chuyen tdi. De giai thi 'ch gid'ng

    Ilia  n e p  dtfdc  b ad  liiu  d  vCing  t r en chd d en

    ngay nay , t ac g ia ch i ra  tii  thd i van hda

    t ie n cd'c ldai cac da n tdc d da y d a s an g tad

    va quen vdi cac leai san, khdai , y di cd t inh

    bdt nep. Dd dd  ti i  ne n ndng ngh i ep t rd ng

    ra u cu chu yen s a ng ne n ndng ngh i ep t rdng

    Ilia

      ngi id i Ddng Di idng

      liia

      chdn va xay

    d i i ng vung t rdng

      liia

      nep . Nep cd vd t rau

    ha t t rdn ; va

      tii

      l i eu vd t rau t rdng gach mdc

    m a c h b a d r a n g

      liia

      nep d i idc t rdng sdm

    nha ' t d ba n dan Dd ng D i idng .

    * N h d m  Ilia  t i en" (hat dai ) l a mdt

    gid'ng mdi (sau  liia  canh) la gid 'ng  liia  A n

    Do diidc  dita  vad Ddng Di idng (xem Ban

    dd 4). Tac gia gdi la "nhdm

      liia

      niidc

    B e n g a n " . N h d m

      liia

      nay d i chuyen t i i

    D d n g s a n g T a y ,  ti i  Oc Ed (hai cang Phi i

    Nam) Vi e t Nam qua cac khu  viic  q u a n h

    A n g k d r - C a m p u c h i a , l e n U t h d n g v a m d t

    b d p h a n D d n g  BSc  T h a i L a n , k h u  viic

    B e i k t h a n d v a P r d m e - M y a n m a . G id 'n g  liia

    B e ng an p ha n bd' ngda i vdng

      liia

      nep, la

    ldai

      Ilia

      ded (ca

      liia

      ndi)

      lia

      r u d n g t h a p a m

    va ddng b l ng ven b i en . Dd l a nh i i ng v i i ng

    c h i u a n h  hUdng  van mi nh An Dd sdm.

    Liia  t i en" ven b ien da d i dan van cac v i ing

    t am g i ac chau t hd sdng I r r awaddy , sdng

    M e n a m , s d n g M e k o n g , q u a n h h d

    Tdng l esap va t i i dd t ad nen nh i i ng vung

    v a n h d a

      liia

      t i en cua chau thd cac cdn sdng

    I r r a w a d d y , S a l w e n ( M y a n m a ) , c h a u t h d

    s d n g M e n a m ( T h a i L a n ) v a v u n g t r i i n g

    v e n h d T d n g l e s a p ( C a m p u c h i a ) k h u b i e t

    vdi van hda  liia  canh" v i ing Mekdng*^\

    Tdm l a i , "he Mekong va sdng Hdng" l a

    Ilia  cd xUa, nh i in g cdn d ifdng t r uy en ba

    ciia  nd

      dd bien mdt td ldu,

      nhiidng  chd chd

  • 8/20/2019 Van Hoa Song Hong Va Song Mekong

    4/10

    Nghien cdu Dong N am A 8/2009

    Cdn  dUdng  "he Bengan" mudn hdn va trd

    thanh gid'ng chinh cua  liia  trdng d cac

    nifdc Ddng Diidng ngay nay.

    Nhu vay, vdi ket qua nghien  ciiu  "cdn

    dUdng

      Ilia

      gad" giiip ta

      khSng

      dinh: Cd

    mdt nhdm

     liia

     he Mekdng va sdng Hdng cd

    da tiing dUdc phd bien d cac nUdc Ddng

    Dudng, dac biet cd mdt "viing  liia  nep"

    dUdc xem la p h a n bd' tr e n ddi bd sdn g

    Mekdng va sdng Hdng.

    Van de cdn lai nhu Otabe Tadaid da

    ndi: "Tdm lai, cud'i ciing da diing dUdc mdt

    phan Cdn dUdng dUa  liia  gad vad ban dad

    Ddng Dudng. Day la mdt cdn dUdng truyen

    ba Cd  xUa. Dan tdc nad da ciing vdi liia  gad

    di thed Cdn dUdng cd xUa nay? Ddi sd'ng va

    xa hdi ciia dan tdc nay d vad tinh trang

    nhu the nad?". Tac gia cdi dd la viec ma cac

    nha sii hdc va dan tdc hdc se phai tra ldi,

    cdn vdi nha ndng hdC thi viec lam rd ngudn

    gdc  Ilia  nUdc va cdn dUdng truyen ba  liia

    gad dUdc Cdi nhU da hd an th a n h .

    Bijfc  t r a n h n g o n  ngii  v a n h o a  toe ngvfofi

    T a y T h a i - c h i i n h a n  ciia  n e n v a n h o a

    M e k o n g v a s o n g H o n g

    Can cii vad nhiing ngudn thdng t in thu

    dUdc tii nhiing phat hien va nhiing ket

    qua cua ngUdi di trUdc trdng cac

      linh viic

    nghien  ciiu  ngdn ngU, dan tdc, khad cd

    cung vdi nhiing tU lieu cua tren 100 ngdn

    ngii tdc ngUdi ma chiing tdi da thu thap

     d

    ban dad Ddng DUdng, chiing tdi da de xua't

    mdt gia thiet mdi ve md'i quan he lich sii

    giiia cac ddng ngdn ngii Ddng Nam A va

    qua t r inh hinh thanh nhi ing nhdm ngdn

    ngii mdi thed con dUdng phat tan va hoi tu

    tdc ngUdi trdng dd cd nhdm ngdn ngii Tay

    Th ai . Gia thie t dd lap lu an ri n g , t i i thdi

    tien sii  d  Ddng Nam A da cd mdt ngii he

    tam gdi la ngii he Ddng Nam A (khu biet

    vdi ngfl he H an - T an g m a xUa kia

    Schmidt da de nghi gdi la ngfl he Nam

    PhUdng - Au stric ). Trd ng lich sfl va n hda

    Ddng N am A da dien ra nhflng qu a tr in h

    phat tan va hdi tu dan den nhflng phflc

    the van hda mdi chung chd tdan vung,

    budc hdi tu sau cad hdn budc hdi tu trUdc,

    ddng thdi cflng de lai nhieu sac thai dan

    tdc,

      dia phfldng khac nhau. Vi vay, mdt

    dac trUng cd ban, tieu bieu cua van hda

    Ddng Nam A la

      tinh

      "thd'ng nha't trdng da

    dang" (thanh ngfl cua Inddnexia "bhin-

    neka tungal ika") va qua tr inh hdi tu dien

    ra khdng phai tf l ddn tuyen trdng sfl biet

    lap ma tfl da tuyen trong sU tiep xuc dan

    xen nhieu chieu tad nen nhflng dfldng

    ddng quy, nhflng cd che van hda da thanh

    phan. Dieu dd da de lai trdng lich sfl phat

    trien cac ngdn ngfl ddn lap khdng bien

    hinh tai Ddng Nam A nhflng giai ddan hdi

    tu ngdn ngfl, tad nen nhflng nhdm ngdn

    ngfl mdi pha trdn. Vi vay, chflng tdi da ap

    du ng phfldng p ha p tie p xflc ngd n ngfl - van

    hda tren quan diem tong the va phfldng

    phap l ien nganh de nghien

      eflu  bflc tranh

    ngd n ngfl - tdc ngfldi D dng N am A.

    Ngfl he Ddng Nam A thdi tien sfl dfldc

    gia thiet la mdt ngdn ngfl he thudc ldai

    hinh ddn lap khdng bien hinh cd cau  true

    am tiet - hin h vi la CCVC , kh dn g cd th an h

    dieu va cd phfldng ph ap p h u to' hda. T hi

    du trong t ieng Bahnar, ddng tfl [par] (bay)

    CYC, khi them trung  to" [-n-] d e cau tad

  • 8/20/2019 Van Hoa Song Hong Va Song Mekong

    5/10

    Pligni  Ddc Duong, Phgm Thanh Tinh - Vdn hoa song Hong vd song Mekdng

    S O D O I

    C C VC

    (Ddng Nam A t ien sfl )

    -fMat

      phu to '

    m a t h a n

    CCVC

    ( T h a i  Kadai)

    + Phat t r i en phu td '

    cdn bao lflu da'u vet

    CCVC

    (Nam A)

    Da t i e t chap  di'nh

    CVCVCVC.. .

    (Nam Dao)

    danh t f l  chi  cdng cu cfla hanh ddng, ta cd

    [p-n-ar] CCVC (cai de bay t f lc la cai

    canh) . . .  Trong qua t r i nh t i ep xuc vd i cac

    ngf l he kha c, cac ngdn ngf l d Dd ng N a m A

    da t ra i qua mdt s f l b ien ddi h inh thai hgc.

    Dd la sf l thay dd ' i phfldng phap phu td ' hda

    thed hai hfldng t rai ngfldc:

    - Md t sd' ng dn ngfl bd m a t phfldn g p h ap

    phu t d ' hda (va t hay t he b l ng ph f l dng phap

    ghep tfl va hu tfl).

    - Sd ' kh ac l a i ph a t t r i en ph f l dng ph ap

    ph u td ' hd a th ed  each  md i t hanh ngdn ng f l

    da t iet ddn lap cd phu td' .

    Ta cd sd dd gia thiet: Xem sd dd 1

    Trdng nhf lng th ien n ien ky t i e 'p thee , d

    Ddng Na m A l a i d i en r a nh f l ng qua t r i n h

    hdi tu va phan hda tdc ngfldi dan den sU

    h i nh t hanh nh f l ng ph f l c hdp van hda md i

    k i eu Ddng S dn va h i nh t hanh nh f l ng

    nhdm ngdn ngf l mdi . Nhf lng ngdn ngf l mdi

    nay cdn gif l lai t rdng cd tang nhflng yeu td '

    cua ngdn ngfl gdc (d day cd tang dfldc hieu

    la nhf lng ye u td ' thu dc cac b in h d ie n kh ac

    nhau cfla mdt ngdn ngfl gdc da hi giai the

    S d D O

      1

    Tie n Viet - MUdng (Mdn - Kh m er) CCVC

    + Tie'p xflc vdi Tay CVC

    Viet - MUdng chu ng CVC

    Chflt , Pd dn g Mfldng

    Viet

  • 8/20/2019 Van Hoa Song Hong Va Song Mekong

    6/10

    8

    Nghien ciiu Dong Nam A 8/2009

    cau

      true)

      va van hanh thed cd

     che

      mdi (d

    day bad gdm ca ca'u  true  nhfl mdt chinh

    the ngdn ngfl) md phdng cua mgt ngdn

    ngfl khac gdc. Vi  nhfl nhdm Viet - Mfldng

    cd cd tang Mdn - Khmer va cd che Tay -

    Thai, nhdm H'mdng - Dad cd cd tan g Mdn

    - Kh me r va cd che Ta ng - Mien, nhdm

    Cham cd cd tang Ma Lai va cd che  Mdn -

    Khmer.. . Chung tdi hinh dung qua tr inh

    hinh thanh tie'ng Viet thed sd dd 2:

    Chung tdi da chflng minh  r ing  khd'i

    Tien Viet - M udn g la md t trd ng nhflng

    nhdm Mdn - K hm er cd' (dam yeu td' Mdn)

    nam ngdai bien ve phia Ddng Bac cfla

    ddng nay. Nhd m T ien Viet - Mfldng lam

    ray d mien nfli

      phia

      Ddng Trfldng Sdn da

    di chuyen xud'ng ddng bang Bac Bg va tie'p

    xiep vdi nhdm Tay cd, mdt nhdm Tay -

    Thai nam ngdai bien d phi'a  Nam quanh

    Vinh Ha Ngi. Qua trinh tiep xflc hdn dung

    ngdn ngfl van hda tdc ngudi dan dan da

    hinh thanh mdt cdng ddng mdi: cU dan

    Viet - MUdng cU trfl d ddng b an g va T ru ng

    du Bac Bd va hinh thanh ngdn ngfl Viet -

    Mfldng chung. Ngdn ngfl gia thiet nay la

    mdt ngdn ngfl pha trdn (mixte). O day sfl

    giad thda ngdn ngfl dfldc the hien tren cd

    tang Mdn - Khmer cd sfl hda hdp vdi cac

    yeu td'Tay cd va dUdc van hanh md phdng

    thed cd che ngdn ngfl Tay - Th ai. Tr en

    binh dien ngfl am la sfl chuyen tfl ca'u trflc

    CCVC > CVC. Tren binh dien tfl vflng ngfl

    ng hia , ngdn ngfl Vie t - Mfldng ch un g cd sfl

    du n ha p mdt sd' tfl

      gd'e

      Thai nhfl ddng <

    ddng, sud'i < hudi, ddng < thung, dfldng <

    tang, sat <

      le'c,

      ddng < thdng, dgi < thugi,

    dfla < thfl, v.v. va nhflng ke't ca'u hdn hdp

    nhfl: chd ma, cd gia, xin xd, ao xd'ng (ye'u

    td' Tay cun g ngh ia va tad ng hia mdi m ang

    net nghia khai quat) , hoac dad pha, d 'ng

    bang, Ifldc

      bi,

      ca bdng mu (yeu td 'Tay lam

    dinh ngfl), hdac bdi ldi, xdi xa, chat hep,

    tfldi td't (yeu td' Ta y vdi ca'u tad dan g lap) ,

    hdac tring ndn, xanh le, thdm phflc (ye'u

    td' Ta y tad tfl chi mflc dd h a n din h) , v.v.

    Mdt dieu he't sflc quan trgng can nhan

    manh la

      trnng  ng dn ngfl Vi et - Mfldng, h e

    thd'ng tfl viing chi van hda lua nude deu la

    cac tfl mfldn tieng Tay tfl ten ggi cay lua,

    cac ldai lfla, cac ldai hi nh ru dn g - ray , cac

    ky th u a t va to' chflc ca nh tac (th uy ldi, cay

    hfla, dd'i cdng,...), he thd'ng cay trong xung

    quanh cay lua (rau, qua,. . .) , he thd'ng

    nghe phu (chai Ifldi, dan lat, det vai,...)

    chd den thdi quen an udng, bep nuc,. . .

    Trdng  linh  vflc td' chflc xa hdi tfl dia danh,

    dia ba n cfl trfl, td' chflc de - th an h , den td'

    chflc gia dinh hat nhan, cd ca'u lang -

    nfldc,... dfldc ghi chep sd Ifldc trdng truyen

    thuyet thdi vua Hung deu la nhflng tf l

    Tay. Dieu dd chd phep chung tdi va GS.

    Ha Van  Tan*'^' di den ke't luan ring: Cfl

    dan Viet - M udn g da ap d un g md hinh

    ki nh te - xa hd i lua nUdc cfla ngUdi Ta y

    trdng qua t r inh khai pha ddng blng sdng

    Hdng. Rd ran g qua t r inh h inh t ha n h ngdn

    ngfl ra t an khdp vdi qua t r inh hinh thanh

    van hda tdc ngfldi, trdng dd tinh trdi cua

    Viet - M udng la phd ng the o md hin h cau

    trflc ngdn ngfl va md hinh van hda lfla

    nfldc cua ngfldi Tay. Dieu nay dUdc huyen

    thdai ghi lai dudi hinh thflc bieu tUdng bd'

    rdng, me t ien. "Rdng" bieu trUng chd van

    hda lfla

      nude

      vflng ddng b l n g - ngfldi T ay

  • 8/20/2019 Van Hoa Song Hong Va Song Mekong

    7/10

    Pham D dc Duong, Phgm Thanh Tinh - Vdn hda song Hong vd song Mekdng

    (ngfldi Thai cdi ngfldi chfl mfldng la cdn

    t rd i ,

      Cdn rdng "lu pha, hu ludng"), va

    "Tien" b ieu t r f ln g chd va n h da n ui - ngUdi

    M d n - K h m e r .

    C d t he g i a t h i e t r ang : vad khdang t h i en

    nie n ky thfl ha i tC N , dd sU "ddn td a" t f l

    tren nfli xud'ng, dd sflc ep cfla

      sii

      p h a t

    t r i e n da n so ' t r en cac the m cd' qu a h ep cua

    cac ddng sdng thUdng lUu, nha' t la do sU

    kich thi 'ch cua cudc sd 'ng ndng nghiep lua

    nUdc (nang sua' t cad, dinh canh, dinh cU

    d'n dinh) da dUdc ngUdi Tay the nghiem

    t h a n h c d n g  b  vf lng th u n g l flng ch an nui , . . .

    h a n g

      Idat

      cac cgng ddng tdc ngUdi nha' t la

    cU da n Md n - K hm e r (cfl da n T ien V iet -

    Mfldng) nhflng ngfldi lam ray, san  b i t  hai

    ludm  vflng nui da ad at xud'ng vflng thung

    lflng quanh vinh Ha Ndi va da cgng cfl vdi

    ngUdi Ta y ta i day . Hg da ap du ng m d h in h

    van hda l f la nfldc cua ngfldi Tay t rdng qua

    t r i nh kha i pha dnng bang sdng Hdng va

    qua t r i nh dd da h i nh t hanh mdt cgng ddng

    mdi:  cfl da n Vie t - Mfldn g, ch u n h a n cfla

    ngdn ngfl V iet - Mfldn g. Vi vay, k ha c vdi

    ta t ca cac nhdm dan tgc khac, ngf ld i Viet -

    M u d n g  chi  p h a n b d ' q u a n h v i n h H a N d i -

    d o n g b l n g

      Bic

      B d , t rdng kh i dd nhdm

    M d n - K h m e r , n h d m T a y - T h a i r a i

      khip

    Ddng Dudng. Vi vay cd the cdi van hda l f la

    nfldc cua ngUdi Viet la mgt bien the cua

    van hda Tay - Th a i d vu ng ddn g b l n g sdng

    Hdng. Sau nay khi ngUdi Han thd 'ng t r i

    nudc Nam Viet , be phan ngUdi Viet -

    M udn g sd'ng d ke chd ti e'p nh a n v an he a

    H an va t rd th a n h ngUdi Viet , t ac h khdi bd

    p ha n ngUdi Vie t - M ud ng d vf lng t r un g du

    it t ie'p xflc vdi Han. Dd la ngfldi MUdng.

    De'n the ky X, ngUdi Viet cflng vdi ngudi

    Mfldng va cac dan tdc khac g ianh dUdc ddc

    lap t f l t ay ngUdi Han, ngUdi Viet t rd thanh

    dan tdc chu the cua nha nUdc Dai Viet , luc

    dd ngUdi MUdng tach khdi ngUdi Viet t rd

    th a n h m dt d a n tdc th ie u sd ' va hg cd md'i

    quan he khang kb i t vd i ngUdi Tha i d vung

    t h u n g l u n g . V a n h o a M u d n g t i e p n h a n

    anh hudng van hda Tha i ngay ca t en gg i

    (ngUdi Mudng  ti i  ggi la  Moi  > Mdn > Mgi -

    cd ng hia l a ngUdi - md t tdc da nh ch un g vdi

    ngUdi M dn ma ngUdi H an ph i en am t h an h

    M a n ) .

      C dn tfl M fldng la ch i vflng cU trfl v a

    ddn v i h a n h ch in h cd t r uy en cu a ngf ld i

    T h a i .

    Nhf l vay la , Ddng Nam A luc d ia cd hai

    ddn g ngd n ngfl - tdc ngfldi chin h: ngUdi

    M d n - K h m e r ( t h u d c A u s t r d a s i a t i q u e ) v a

    ngUdi Tay Thai ( thudc Thai - Kadai ) .

    Tdi day ta cd the di tdi mdt ket luan

    dUdc xem n hu la mdt g ia th ie t vd i nh ie u

    cfl l ieu cua nhieu be mdn khda hgc: Cd

    mgt nen van hda Mekdng va sdng Hdng

    m a chfl n h a n cua cd ta n g ne n va n hoa dd

    chinh la cf l dan Tay Thai .

    M o h i n h v a n h o a l u a   ruidc  n g u y e n s d

    ( p r i m i t i v e ) c u a n g i fd i T a y T h a i  b  d o i

    hd

      M e k o n g v a s o n g H o n g

    N eu g i a t h i e t r a ng , cU da n Tay Th a i l a

    chu nh a n cua cd t a ng va n hda Me kdn g va

    sdng Hdng th i md h inh van hda cf la hg la

    gi? Can cfl vad thU t ich va tai l ieu dien

    gia^ ''' th i dd la md h i nh va n hd a th u ng

    lflng

      *̂ '

     gdm ba t h a n h td ':

    - Td' chflc s a n x u a t lfla nfldc va d di sd'ng

    (van  h d i  va t cha t ) .

  • 8/20/2019 Van Hoa Song Hong Va Song Mekong

    8/10

    10

    Nghien cdu Dong N am A 8/2009

    -

     Td chflc gia din h va b an mfldng (van

    hda xa hdi).

    - Ddi sd'ng tri tue va tam linh (van hea

    t inh  thln)('5)

    Xet tren binh dien flng xfl vdi tfl nhien,

    thi tai cac thung lung, cen ngfldi da thuan

    dfldng dfldc cay lfla va giai quyet mdt

    nghich ly: lfla la mdt ldai thflc vat can

    (khdng phai thuy sinh) nhflng lai sinh

    trfldng trdng nudc. Cdn ngUdi da sang tad

    nen rudng lua. Dd la loai da't ngap nudc

    khdng thUdng xuyen. Khi ce nUdc, rudng

    trd thanh mdt ldai da't yem   khi  vi cac vi

    sinh vat had khi da sfl dung het dxy trdng

    da't va dat cd cau tfldng mang khdng hi

    ba n, Cd dai bi flc che, mdi trUdng sinh th ai

    cd ldi chd

      sii  phat trien bd re de nudi cay

    lfla. Sau vu mua, ldi dung nang, ngfldi

    ndng dan lam ai phdi da't. Cay lua sinh

    trfldng trdng rudng nudc va chiu anh

    hudng cfla  khi  hau (nhiet dd bflc xa mat

    trdi va Ifldng mfla). Dd dd thdi vu la rat

    quan trgng "nhat thi nhi thuc". Thdi t iet

    anh hfldng trflc tiep den qua trinh sinh ly

    lien quan den nang sua't cua cay lfla. Nfldc

    la dieu kien tien quye't chd cay lfla "nhat

    nfldc nhi phan" va khi cd nfldc rdi thi nhiet

    dg va  lUdng  bflc xa quyet dinh n an g su at

    cfla cay lua. Cay lua tuy vay van de treng

    vi nd khdng ddi hdi phai luan canh, rat

    nhay cam vdi ky thuat tham canh va la

    cay lfldng thflc duy nha't cd the sd'ng treng

    cac vun g th un g lun g, cha u thd' lam da't

    ngap nfldc nhU d chau A gid mfla.

    Ngfldi Tay Thai sd'ng trdng thung lung

    td, nhd trai dai thed sdng sudi. Thee he,

    dau thung lflng bad gid cflng dfldc tinh tfl

    dau sudi dau sdng chay xud'ng vung tfldng

    dd'i rgng, bang phang. Ngfldi Tay Thai ggi

    la "nam" de  chi  vflng da't sdng cd cfl dan

    ddng. Cac ddng sdng cfla hg deu dfldc ggi

    la "nam" nhfl Nam Khdng, Nam U, Nam

    Deng,.. . khu biet vdi  each  ggi cua ngUdi

    Mdn - K hm er la Kren g, D ak,. . . NgUdi Tay

    Thai thudng sd'ng ben ddng nudc. Ben hflu

    ng an la d ia vflc cfl trfl - la n g ba n rud ng

    ddng; ben ta ngan la vflng dia tang. Ngfldi

    Tay Thai quan niem cen ngfldi cd linh hdn

    (khdan) va khi chet ngUdi ta phai dUa

    ngUdi chet qua sdng treng quan tai hinh

    thuyen va dUa hdn cua anh ta ve mUdng

    phi (mUdng ma).

    He thd'ng thuy ldi truyen thd'ng cua

    ngUdi T ha i gdm bd'n chfl: m fldng - ph ai -

    lai - lin. Mfldng da n nUdc, ph ai la dap

    chan ddng chay de "cen" (gudng) tU dUa

    nudc len, lai la nhflng phai nhe cfla he

    thd'ng "cgn" (gudng) va lin la nhflng mang

    dan nfldc vad rudng. Mdi thung lflng

    thfldng la mdt mfldng. Mfldng la td' chflc

    kin h te - ch inh tri - xa h gi cd' tr u ye n cfla

    ngfldi Tay Thai ma chflc nang chu yeu

    cua bd may la

      Id

      dam bad thuy ldi tdan

    mUdng. Vi the, chung tdi ngd

      r ing

      tfl

    "mfldng" ngay nay ngfldi Tay Thai va

    ngfldi Thay Xayam dung de chi nfldc -

    qud'c gia: mfldng Thay, mfldng Lad,... cd

    th e b i t  nguen tfl tfl "mfldng" la cai mfldng

    d an

      nfldc*^'.

    San pham quan t rgng nha t cua rudng

    nudc la hat gad. Chd nen, neu nhu "na"

    (rudng) va "nam" (nudc) di vao tam thflc

    cua ngfldi Tay Thai, thi cay lua trd thanh

    eflu  canh, ngfldi nudi sd'ng hg ca ve mat

  • 8/20/2019 Van Hoa Song Hong Va Song Mekong

    9/10

    Pham D iic Duong, Phgm Thanh Tinh - Vdn hoa song Hong vd song Mekong 11

    va t cha t , ca ve mat t i nh t han : an cdm nep ,

    Ud'ng rf ldu c in , d n h a sa n, thd 'i k h e n be v a

    thd me lua, le hdi cau mfla.

    Bf la cdm cua ngudi Tay Thai gdm cd ba

    mdn: cdm, rau va ca .

    Ne 'u t rung ddi sd 'ng hang ngay cay lua ,

    ha t gad ch i em v i t r i quan t rgng bac nha t

    cua ngUdi Tay Thai , th i "hdn lua" cung cd

    vai t rd tUdng flng t rdng ddi sd 'ng tam l inh.

    Cflng vdi ca mdt he thd 'ng cac than dfldc

    ggi la "me" (bdi vi me vdi thien chflc s inh

    de,

      vdi vai t rd dfldc tdn t rgng t rong gia

    dinh va xa hdi . . . ) nhu me da' t , me nUdc.

    Day l inh th ieng va s f lc manh huyen b i , th i

    "me lua" dfldc cfl dan Tay Thai thd cflng

    va ch am sdc n a n g n iu nhf l m dt ngf ld i m e

    t ha n th f l dng t r i u m en . C ac cdng dea n s an

    xuat l f la deu cd nghi  Id  tfldng flng vdi ba

    giai ddan ddi ngfldi (s inh thanh, t rf ldng

    t hanh va ke t t h f l c ) .  B i t  dau t f l kh i l am

    da't gied ma, cay lfla, ngfldi Tay Thai cd l l

    "xen na" gid'ng nhfl le  leng  tdng" cua

    ngfldi Tay va "ha dien" cfla ngfldi Viet (l l

    xud'ng ddng). Ngfldi ta phai cau xin cac

    th an tf l nh ie n nhf l th a n da 't , th a n mfla ,

    than sam. . . de df ldc mfla thuan g id hda.

    Ngfldi Tay Thai cung bd 'n thfl l l vat :

    hfldng, hda, nen, bdng. Tiep dd hg lam l l

    "df lng khau" danh thf lc "hen lua" dang

    ngu t rdng khd mdt

      each

      n h e n h a n g d e

    khdng lam me l f l a g ia t minh . Lam nhf l

    vay ngfldi dan t in  r i n g  cay lua sau nay se

    dfldc khde manh. Khi me l f la  bflde  vad thdi

    ky mang thai ( l f la cd ddng ddng) ngfldi ta

    lam l l cau mdng chd me l f la dfldc "me t rdn

    Cdn vudng". Dd cflng cd cdm, banh nep ngfl

    qua chfl ye 'u la qua chua (phu nfl cd mang

    th ich an "rd") va khdng quen de vae day

    md t sd ' dd t r a n g d ie m (gUdng

     lUdc)

     l am dep

    chd me l f la (vi ngudi dan ba chfla, dung

    nhan t h f l dng h i kem

      s i c ) .

      Cud'i cflng la le

    "cdm mdi" dfla lua ve nha khd va ta dn t rdi

    da ' t da giup chd cdn ngudi mua mang td ' t

    tUdi, cudc sd'ng a m n o Ngfldi ta cflng

    khdng quen l am l e "xu khean" ( c f l ng

      via)

    chd t rau bd de chf lng df ldc khde manh sau

    nhf lng ngay cay bf la nang nhgc, va l am le

    " lang le 'c" l a rUa sach du ng cu b l n g sa t

    nhu cay bfla de mfla sau.

    Ddi dieu sd  lUdc  t ren day gdi chd ta mdt

    y n i em nad dd de nhan dang me h i nh van

    hda nguyen sd cfla ngfldi Tay Thai d dgc

    sdng Mekong va sdng Hdng .

    Ke' t luan: NgUdi Viet d cud sdng Hdng

    ndi gap gd gif la sdng Thad va sdng Da (nga

    ba Viet Tri ) la dan tec da hdi tu nen van

    hda cfla cac dan tec t rdng dd vai t rd cua

    ngfldi Ta y cd' la vd cflng q u a n t r gn g. H g cd

    q u a n h e r a t  g i n  bd vdi ngfldi Tay (qua

    ngfldi T a y de'n ngfldi Ch d an g , ngfldi

    N un g) d be n ta ng an sd ng Hd ng va vdi

    ngf ld i Thai ben hf lu ngan sdng Heng va

    sdng Da. Nhd ldi the dd ma ngfldi Viet da

    hdi tu dfldc cac tgc ngfldi d  phia  Bac va

    T a y

      B I C

      Vi e t Nam va Nam Trung Qud ' c .

    Va ngay nay t r eng xu  the  khu vflc hda va

    tdan cau hda, khdng cd g i ngan can df ldc

    sfl hdp tac gifla cac dan tdc./ .

    C H U T H I C H

    1.  Xem Oatab Tadaid ,  Con dUdng lua ggo,

    NXB KHXH, H., 1986.

  • 8/20/2019 Van Hoa Song Hong Va Song Mekong

    10/10

    12

    Nghien ciiu Dong Nam A 8/2009

    2.

      Theo GS.  Vien  s i nong hoc Dao The Tuan

    thi giong  Ilia  Indien ( lua t ien?) mien Dong

    An Do  dUdc dita  ra vung bien an. Con

    Japonica  (liia  canh) dtfdc pho bien d vung

    Dong A. Tac gia da nghien  eflu  hang ngan

    giong  Ilia  d mien Bac Viet Nam ke ca lua

    nep,

      lua tam thdm, lua  nUdng  deu co

    nguon goc tfl Japonica. Cac lua do khong

    the lai vdi giong lua d mien Nam Viet Nam

    (Ilia  tien?) nhifng rat de lai vdi cac gid'ng

    lua d Tr un g Quo'c va N h at Ba n (cuoc tra o

    doi vdi GS. Dao The Tuan tai nha r ieng

    cua GS. Pham Dflc

      Dudng

      ngay 9-8-2001).

    3.

      Xem Ha Van Tan, Pham Dflc Difdng,  Ngdn

    ngU Tien Viet - Mudng T ap  chi  Ddn tdc

    hgc,

      so'l  (1978).

    4.  Toi da co 10 nam d Lao va n hie u na m

    nghien eflu ve Lao, la trifdng doan chuyen

    gia Khoa hoc xa hoi Viet Nam sang hdp

    tac vdi Lao de bien soan nam cong t r inh

    cap quo'c gia:

     Lich

      sU

     Ldo, D ia ly Ldo, Vdn

    hgc Ldo, Ddn tgc hgc Ldo

      va

     Ngdn ngU Ldo

    tfl nam 1980 de'n nam 1990.

    5.  Theo GS. Tfl Chi, nha nhan hoc xua't sac

    Viet Na m thi d Ddng N am A co the c hia r a

    nam canh quan: 1) Sifdn  nui doc thich hdp

    vdi kinh te ray dd'c; 2) Canh quan cao

    nguye n -ra y ba ng. Ha i can h qu an nay la

    ndi

     cif

      t ru chu yeu cua cac tgc

     ngUoi

     Mdn -

    Khm er; 3) Th un g lung - ruon g ray. Day la

    vung  cif  tru chinh cua ngifdi Lao Thay; 4)

    Dong ba ng ch au tho - ruo ng vifdn, ndi  cif

    tru cua ngifdi Viet, ngifdi Thai Xayam,

    ngifdi Mien, cac dan tgc chu the cua cac

    quo'c gia d Ddng Difdng; 5)

      Diiyen

      hai va

    dao - nong n ghie p va b ien.

    6. Xem Pham Dflc Difdng,

      Ngdn ngU vd vdn

    hod Ldo trong   bd i  cdnh Ddng Nam A,  NXB

    KHXH, H., 1998.

    7.

      0 ngifdi Thai, sfl nghiep cua Tao gan lien vdi

    t hanh  gifdm  di md mang bd cdi. "Mi chdng

    cam du quan (co ndi cflng

      to

      t ien d quan).

    Chang mi ba lua tao  khIm  lap to mUdng

    (mdi c6 ddng Tao d m gUdm tim mifdng)".

    T I L I E U T H M K H O

    1.  Oa t abe Tada i o .  Con dUdng lua ggo.   NXB

    KHXH, H., 1988.

    2.   Cdc ddn tgc d Ddng Nam A,  nhieu tac gia.

    NXB Van hoa dan tgc, H. , 1997.

    3.  Lifdng  Ninh, Ha Bich Lien.  Lich   sii  cdc

    nUdc Ddng Nam A  (tap I), Khoa Dong

    Nam A hoc, TP. Hd  Chi  Minh, 1994.

    4.

      Cam Trong.  NgU di Thdi d Tdy Bac Viet

    Nam.

      NXB KH XH , H. , 1978.

    5.  P hya Anum an R a j adhon .  Vdn hod ddn

    gian Thdi

      (ban tie'ng Vie t). NX B Va n hoa,

    H., 1988.

    6. Mau Loan Ha.   Qud khU vd hien tgi ciia

    chdu tu tri ngUdi Thdi (Tdy song bdn ngp

    - Xip xon g pan na).

      Van Nam nhan dan

    xua't ban xa, 1957.

    7. Pham Dflc DUdng.

     Vdn hod VietNam trong

     boi

    cdnh DongNamA.  NXB KH XH , H., 2000.

    8. Pham Dflc Dudng.

     25 ndm

      tie p

     can

     Ddng

      Nam

    A hgc VietNam.  NXB KH XH , H., 1998.

    9. Cao Xuan Phd' , Ngd Van Doanh, Phan

    Ngoc, Ngd The Phong.  Vdn hod ba nUdc

    Ddng Duang.  NX B V an hoa, H. , 1992.

    10. Bdn dd ddn tdc hgc the gidi,  nhieu tac gia,

    do X. I. Bruk va V. X. Apentrenco chu

    bien. uy ban dia chat qud'c gia, Vien dan

    tgc hoc Lien  X6  xua't ban. Mockba, 1964.

    11 .

      Chris topher Moseley and R. E. Asber

    (general edi tors) .

      Atlas of the W orld s

    Languages,  Rout ledge Reference.

    12 .  Grant Evans (chu b ien) .  BUc khdm vdn

    hod chdu A tie p can nhdn hgc.  Ban t ieng

    Viet do GS Cao Xuan Pho dich, NXB Van

    hoa dan tgc, H., 2001.

    13 .  Nicholas Tar l ing .  History of Southea st

    Asia,  F ou r vo l um es , C am br i dge

    Univers i ty Press , 1999.

    14.  Dia ddng   dphUdng  Ddng.

      NX B Lao dgng,

    H., 2005.