TURN BACK THE TIDE - oneocean.orgoneocean.org/download//db_files/201001AngKagasangan.pdf ·...

11111The USAID/DA-BFAR Fisheries Improved for Sustainable Harvest (FISH) Project

The FISH Project is an initiative of the Government of the Philippines implemented by theDepartment of Agriculture-Bureau of Fisheries and Aquatic Resources, funded by theUnited States Agency for International Development and managed by Tetra Tech EM Inc.

TURN BACK THE TIDE

MANILA OFFICE18/F OMM-CITRA Bldg., San Miguel Ave.,

Ortigas Center, 1605 Pasig City, Metro ManilaTel. nos: (02) 634-1617 to 21

Fax: (02) 634-1622Email: [email protected]

BOHOL FIELD OFFICE2/F Robins Home Depot, 40 Palma St.,

6300 Tagbilaran City, BoholTel. no.: (038) 501-7134

Cell no.: (0918) 906-1318

USAID-FISH Project APRDCICorner Donasco & Quezon Sts.

Brgy. Bag-ong Lungsod, Tandag City8300 Surigao del Sur

Tel. no.: (086) 211-4064

CEBU OFFICE5/F CIFC Towers, J. Luna Ave. cor. J.L. Briones St.,

NRA, 6000 Cebu CityTel. nos.: (032) 232-1821 to 22, 412-0487


NORTHERN PALAWAN FIELD OFFICE5 Redfern Apartment, Barangay 1,

Coron, 5316 PalawanCell. no.: (0917) 824-7696

TAWI-TAWI FIELD OFFICERachel's Place Hotel and Restaurant Bldg.,Ilmoh St., Lamion, Bongao, 7500 Tawi-Tawi

Tel. no.: (068) 268-1253Cell no.: (0918) 906-1304

For more information, contact:

Website: www.oneocean.org

22222

AAAAANGNGNGNGNG K K K K KAGASANGANAGASANGANAGASANGANAGASANGANAGASANGAN:::::Atong ampingan ug panalipdanAtong ampingan ug panalipdanAtong ampingan ug panalipdanAtong ampingan ug panalipdanAtong ampingan ug panalipdan

The USAID/DA-BFAR Fisheries Improvedfor Sustainable Harvest (FISH) Project

2007

concept, text and technical reviewAndres M. Bojos

Acting Regional DirectorBureau of Fisheries and Aquatic Resources, Region 7

Numeriano T. CandadoChief, Fisheries Resource Management Division

Bureau of Fisheries and Aquatic Resources, Region 7

Noel M. Alonzo, Ph.D.Acting Chief, Coastal Resource Management DivisionBureau of Fisheries and Aquatic Resources, Region 7

Rebecca Pestaño-SmithIEC Advisor

Fisheries Improved for Sustainable Harvest (FISH) Project

Mario C. GasalatanIEC Outreach Assistant


design and layoutYsolde Collantes-Jatulan

Leslie S. Tinapay

cover photoChristy Gavitt

This publication was made possible through support provided by the United States Agency forInternational Development (USAID) under the terms and conditions of Contract No. AID-492-C-00-03-00022-00. This publication may be reproduced or quoted in other publications as long as properreference is made to the source.

The authors’ views expressed in this publication do not necessarily reflect the views of the UnitedStates Agency for International Development or the United States Government.

2 32 32 32 32 3

Magtambayayongkitang tanan sapagpanalipud ugpag-amping sa

atong kagasanganug kadagatan.Lihok na karon!Ibalik nato ang

atong kaugmaon.

33333

ANG KAGASANGAN:Katingalahang Bahandi

sa Kadagatan

Sama sa ubang matang nga may kinabuhi, ang mga isda uguban pang mga linalang sa kadagatan magkinahanglan ugmga puluy’anan o kung gitawag sa Ingles nga mga “habitats”,diin dinhi sila mamuyo, makakuha ug pagkaon, mangitlog odi kaha manganak. Nanginahanglan usab sila ug mga agi-anan o mga dalan-dalan nga masuroy-suroyan.

Usa sa mga mahinungdanon kaayo nga puluy’anan o “habitats”sa kadagatan mao ang mga kagasangan o coral reefs.

2 22 22 22 22 2

Ang santwaryo sa dagat adunay “no take zone” diin guidili angpagpangisda ug pagkuha sa bisang unsang kinabuhi sa sulod niini.Gitukod kini aron and mga isda ug uban pang organismo sa dagatug ang ilang puluy’anan sama sa kagasangan, mapanalipdan ugmaampingan.

Bililhon kaayo sa kahimsog sa kadagatan ang pagtukod ug MPA osantwaryo. Tungud kay guidili ang paghimo sa mga makatugaw ngamga kalihokan sa sulod sa MPA, mahatagan ug panahon ang mgakagasangan sa pagpahi-uli sa sa ilang naandan nga kahimsog ngakahimtang. Pinaagi usab sa santwaryo, ang mga kinabuhi sa dagatmahatagan ug luwas nga lugar ug panahon aron sila modagko ugmosanay.

Sumala sa Philippine Fisheries Code of 1998 o RA 8550, gi-awhagang mga lokal nga kagamhanan ug mga lumolupyo sa kabaybayonannga magtukod ug mga MPA sa kadagatan sa ilang munisipyo.

Ang malampusong pagdumala sa santwaryo magsalig sa maayongpagsinabtanay ug pagtinabangay sa local nga kagamhanan,mangingisda, lomulopyo ug uban pang nagkadaiyang sector ngamay kalabutan niini. Kinahanglan usab nga ang proseso sa pagtukodsa santwaryo moagi ug pagkonsulta ug pagdasig sa kooperasyonsa katawhan.

44444

Makita ang kagasangan sa gitawag nga coastal zone – o lugar diinnagtagbo ang kayutaan ug ang kadagatan. Sa kasagaran, magka-uban sa usa ka coastal zone kining mga ecosystem sa kadagatan –ang baybayon, katunggan, kalusayan ug kagasangan.

Usa ka “ecosystem” ang kagasangan. Buot ipasabot, usa kini kakumonidad sa mga buhi o dili buhi nga matang sa kadagatan ngamay kalabutan ug pagsinaligay ang kada usang namuyo niini.

May kalambigitan usab ang kagasangan sa uban pang “ecosystem”sa kadagatan sama sa katunggan (mangroves), kalusayan(seagrass), ug kabaybayonan (beaches). Kung madaut angkagasangan, maapektohan usab ang kahimtang sa ubang mgaecosystem ug ang mga linalang sa dagat nga nagsalig niini.

Ang kagasangan o coral reef mao’y usa sa labihan ka talagsaon ugmaanindot sa mga binuhat sa kinaiyahan. Gani, gitawag kini ngamga kalasangan sa dagat o “rainforests of the sea”. Susama sakalasangan, daku kaayo ang papel sa kagasangan sa pagbalansesa mga kalihokan sa kinaiyahan ug sa pagpalungtad ug pagpaseguro

2 12 12 12 12 1

mga klase nga konmaguba na, diligayud kini maulian.

Nagka-anam na angkalisud sapanginabuhi diha sakadagatan tungodkay nihit na kaayoang makuhang isda.Sa laktod ngapagkasulti, kung dili kita molihok karon aron mapanalipdan angkagasangan, kitang tanan ug ang atong mga mosunod nga kaliwatanmo-atubang ug masulub-on kaayong kaugmaon.

Bililhon ang marine protected area (MPA) o fish sanctuary sakagasangan

Sa gi-ingon na, ang mga isda ug uban pang mga linalang sakadagatan nagkinahanglan ug puluy-anan aron sila makakaon,makapasilong, makapangitlog ug makasanay. Ang kagasangan,kabahin sa mga isda ug uban pang mananap sa ilang pagkabuhi.

Ang marine protected area (MPA) o fish sanctuary mao’y usa kapiniling lugar sa dagat kung diin gidumala ang mga kalihokan satawo aron mapanalipdan ang ekolohiya ug mga dagatnong bahandisa sulod niini.

55555

sa “biologicalbiodiversity” sakalibutan.

Minilyon sa mganagkadaiyang matangsa kinabuhi sakadagatan angnagsalig niini isiptinubdan sa ilangpagkaon ugpuluy’anan.

Mahinungdanon kaayoang kagasangan sapagpalambo sapangisdaan o fisheries.Gi-ingon nga 0.3% lamang ang gisakupan sa mga kagasangan sakadagatan sa tibuok kalibutan. Apan 65% sa mga isda sa kadagatanang nailang mga “reef dwellers” o mga molupyo sa kagasangan.

2 02 02 02 02 0

Duyog sa mga kalihokan o programangpang-edukasyon nga magpasabut sakatawhan kabahin sa benepisyong makuhasa pagpanalipud sa atong kinaiyahan.

Ayaw paglabay ugbisan unsang basurasa kabaybayonan ugkadagatan. Apil samga kalihokan sapaglimpyo sainyong palibot.

Pag-awhag sa sa inyong local nga kagamhanannga magmugna ug mga programa sa pagdumalasa atong kabaybayonan ug pangisdaan.

Suportahi ang pagtukod ug marineprotected area o marine sanctuary.

Ihunong ang paggamit sa ilegal ug makadautnga pamaagi sa panagat. Makighi-usa sapagsanta niini. Isumbong dayon and mganamatikdang paglapassa balaud sa inyongkapulisan o lokalnga kagamhanan.

Gamita lamang ang eksaktong klasesa pukot ug ubang angay nga gamitsa panagat.

Unsa may angay nga pagabuhaton aronatong maampingan ang kagasangan?

66666

Ang Kagasangan saPilipinas

Daku ang gilapdon samga kagasangan dinhisa Pilipinas. Sa mga18,000 nga kilometrongkabaybayonan dinhi saatong nasud, molangkobang mga kagasangan ug27,000 kilometrokwadrado o 2.7 milyoneska ektarya. Kini nga gilapdon, gi-ingon nga tugbang sa 10% sakinatibuk-ang gidak-on sa yutang ginsakpan sa Pilipinas.

Ang mga kagasangan naghatag ug kapin sa 15% sa makuhang isdadinhi sa Pilipinas – nga gibanabana nga moabot sa 170,000 katonelada kada tuig. Gi-ingon usab sa mga siyentipiko nga ang amotsa kagasangan sa gitawag nga “gross domestic product” o GDP sanasud moabot ug P70 ka bilyon kada tuig.

Sa kasagaran, nakaplagan ang kagasangan sa gitawag nga“continental shelf” ug sa naglibot-libot nga mga isla sa Pilipinas. Hapitsa duha ka milyon nga gagmay’ng mangingisda ug ang ilang mga

1 91 91 91 91 9

nga mamiligro angpanginabuhian sa daghankaayong mangingisda ugang ilang pamilya nganagsalig sa kadagatan.

Ang makadaut ngapamaagi sa panagatmaoy dakong hinungdan sa pagkaguba sa atong kagasangan. Dililamang kini makapuo sa kaisdaan, hinungdan usab kini sapagkaguba sa ilang mga balayan nga mao’y sanhi sa hinayhinaynga pagkawagtang sa nilibo nga nilalang sa kadagatan.

Ang usa ka kilometrokwadrado nga himsog ngakagasangan makahatag ug20 toneladas nga isda oproduktong pangdagat kadatuig. Ang guba o patay ngakagasangan makahataglamang ug mas o menos 4 katonelada.

Tungod kay wala na’y mga isda nga mosibsib sa mga lumot, paspasnga modaghan ang mga lumot nga motubo diha sa mga patay’ngkagasangan. Mapugngan ang paglambo sa mga coral polyps kaymatuuk man sila niining mga lumot.

Sumala sa mga siyentipiko, dili dalimapabalik ang patay ug guba ngakagasangan. Aduna’y mga klase sagasang nga moabot ug pipila kadekada una makabalik sa ilangnaandang kahimtang. Aduna usa’y

77777

pamilya ang nagsalig sa kagasangan sa ilang makuhang isda parapagkaon ug panginabuhian.Aron ato gayud nga masabtan kon giunsa pagporma ang mgakagasangan, magsugod kita pagsusi mismo sa gitawag nga “coralpolyps”.

Ang coral polyps usa ka klase nga mananap sama sa bokya o jelly-fish. Halos tanang klase sa polyp susama ang bayhun. Susama kinisa usa ka tubo nga gilibutan ug mga pinong gaway sa kilid sa babaniini nga naghupot ug mga katol-katol o “nematocyst”. Aduna kini’ybaba ug tiyan. Ang baba ra usab ang agianan sa iyang hugaw.

Nagpuyo sa sulod sa lawas sa coral polyps ang mga pino kaayong“singe-celled” nga tanom o algae nga gitawag ug zooxanthellae.

Apan, unsa man gyud kinisila? Bato, Tanom? Mananap?

1 81 81 81 81 8

Paggamit sa ginadili ug makadaut ngapamaagi sa panagat sama sa paniro o

pagdinamita, paggamit ug kuskus ohilo, pagsudsud ug paggamit sa mga

pinong pukut

Pagpanguha sa mgagasang, bato ug bas

Pagpa-upaw sa kalasangan sa kabukiranug pagkobkob sa yuta nga maoy

hinungdan sa baha ug pagbanlas sayuta ug lapok

Pagpamutol samga kabakhawan

Walay maayong pagtagadsa kabaybayonan

Mga binugwak nga hugaw, kemikal uguban pang polusyon gikan sa

industriya, agrikultura ug kabalayan

Pagpasagad ug pondo sa mgasakayan, diving, snorkeling

or uban pang klasengpanglingaw-lingaw

Pagdaghan sa katawhanug sobrang pagpangisda

Ang mga mosunod maoy dakong mga hulgasa atong kagasangan:

88888

Kining zooxanthellaemopaambit ug pagkaon sacoral polyps nga iyang gipuy-an aron silang duha angmag-uban sa pagpuyo ugpagtubo. Gitawag kiningmaong panag-uban nga“symbiotic” o pagbinaylohaynga relasyon.

Makakuha usab ang coralpolyp ug pagkaon, gamit angilang mga gaway. Gamitonkini nila susama sa mgakamot sa tawo aronpagdakup sa mga mo-aginggagmay nga mga mananapsa kadagatan nga gitawag ugplankton.

Sama sa ordinaryong tanom,ang zooxanthellae nagkinahanglan ug hayag sa adlaw aron makahimoug pagkaon pinaagi sa proseso nga gitawag ug “photosynthesis”.Tungud niini, makita ang mga gasang sa gilawmon nga menos sa150 piye kung diin maabtan pa kini sa sinag sa adlaw.

1 71 71 71 71 7

Sa pagkakaron, angkahimtang sa atongkagasangan ana-a na satumang kakuyaw o kapeligro.Giingon sa mga siyentipiko,5% na lamang ang nahabilingkagasangan sa Pilipinas ngaanaa sa mayo kaayo o excel-lent nga kahimtang. Angdakong porsiyento – 70% anggi-ingon nga ana-a na lamangsa kasarangan o guba ngakahimtang.

Kung dili nato masanta omasulbad kining mga hulgaug magpadayon angpagkaguba sa atong kagasangan, daku kaayo ang mawala kanato.Dili lamang kita makuhaan sa tinubdan sa pagkaon, apil na usab

99999

Mas himsog ug daling motubo usab ang mga gasang kung limpyoug tin-aw ang tubig sa dagat. Nagkinahanglan usab sila ug init-initnga temperatura – mga 68 to 92 degrees Fahrenheit.

Nagsalig ang gasang sa zooxanthellae sa ilang pagkaon nga maoymakatabang kanila pagporma sa ilang kabukugan. Kung himsug angmga coral polyps, mas daling molambo ang kagasangan.

Giunsa pagmugna angkagasangan

Namugna ang kagasangangumikan sa mga biniyaangbayanan o di ba mga lawaysa mga coral polyps. Maymga klase sa gasang ngamobugwak ug laway nga may“calcium carbonate” ngamao’y magsilbing ilangkabukogan o “exoskeleton”.Ang tagsa-tagsa ka polypmagtukod ug ilangkaugalingong kabukogan, ugsa kadugayan, mahitsurangmga nag-ikis-ikis nga mgaluna-luna, lungag ug mgalangub-agianan kini.

Modani usab kini ug mga lain-laing klase sa isda, alimango,kinhason, mga tanom uguban pang kinabuhi sakadagatan nga mamuyo dinhi.Kung aduna’y mamatay ngamga coral polyp, pulihan ugsapawan kini sa mga bag-ong polyp. Makita daw mgadagkong bato lamang angkini, apan sa pagkatinuod, angpinakaibabaw niini puno samga buhi nga mga coral polyps.

1 61 61 61 61 6

Ang Kagasangan: Angay natong panalipdan

Sama sa tawo, ang gasang mamatay usab gumikan sa natural ngahinungdan sama sa sakit, ug sa mga katalagman sama sa bagyoug pagdaghan sa dap-ag o “crown of thorns” nga mokaon sa coral

polyps. Daku usab ang epekto sa kahimsog sa kagasanganang pag-usab sa kalibotanong klima o global warming.

Apan gawas sa natural nga hinungdan, angpagkamatay sa mga gasang o pagkaguba sakagasangan nahitabo gumikan sa mga makadaut

nga kalihukan sa katawhan.

1 01 01 01 01 0

Sa hinay-hinay, ang libo-libong coral polyps mahimong mga kolonyasa mga gasang o coral colonies. Kung atong susihon, dili usa kaorganismo lamang ang usa ka gasang kundi linibo nga mga tagsa-tagsa ug magkaparehang coral polyps nga namuyo isip usa kapundok o coral colony.

Kung daghan pa gani kaayo ang nagpundok nga gasang ugnagsapaw-sapaw na kini ug uban pang mga tanum ug mananap sadagat, mahimo na kining usa ka komunidad – usa ka coral reefecosystem sa mga lain-laing kinabuhi sa dagat.

Depende sa klase sa coral polyp, hinay kaayo ang pagmugna sakagasangan, mahimong modaku kaayo gihapon kini. Aduna’y ubanng moabut sa 10-20 kilometros ang gitas-on. Ang pinakataas ngakagasangan sa tibuok kalibutan mao ang Great Barrier Reef nganahimutang sa Australia nga mokabat ug kapin sa 2000 kilometrosang gitas-on.

Mga lain-laing klase sa gasang

Gi-ingon sa mga siyentipiko, nga mahimong linibo ang lain-laingmatang (species) sa gasang sa tibuok kalibutan, apan wala pa ganisa katunga ang naila pa karon.

Dinhi sa Pilipinas, aduna’y 488 ka species sa gasang ang naila na,nga gibahin usab sa duha ka kasagarang klase: ang gahi (hard) ngagasang; ang humok (soft) nga gasang.

1 51 51 51 51 5

Ang gasang magporma nausab ug lain-laing mgapundok o colony hangtudmahimo na kiningkagasangan o coral reef.Usahay, “fringing reefs” onaghapnig nga kagasangannga nagsukad sa baybayonang pagkaporma niini.

Mahimo pud kining mga“patch reefs”, o mgapundok-pundok ngagasang. Ana-a usab anggitawag nga “barrier reefs”,ug ang mga “atoll reefs”.

Kalagmitan, ang mga islanga nagsukad sakagasangan, namugna sagitawag nga atoll reefs, diinang nagliyok ngakagasangan sa ilawom sadagat, mogawas saibabaw sama sa usa kakawa. Kadaghanan sa atollreefs makita lamang samga nasud sa Pasipiko,usa na ang Pilipinas.

Atong nakita unsa gayud kakahibulungan ugkatalagsaon ang pagporma sa mga kagasangan o coral reef, ngaang kinaiyahan lamang ang makahimo ug makapahimutang. Kungdili kita magpakabana aron panalipdan ang atong kagasangan,moabot ang panahon nga kining bililhong bahandi sa atongkadagatan, maguba ug mahanaw.

Para kanatong tanan, ang pagkaguba o pagkahanaw sa atongtinubdan nga kapanguhaan, mao’y sinugdan sa kalisud sapanginabuhian!

1 11 11 11 11 1

Kasagarang gitawag ug “reef-building corals” ang mga gahi ngagasang kay mobugwak man kini sila ug calcium carbonate (nga ilausab nga nasuyop sa tubig sa kadagatan) nga mosilbing ilangkabukugan o bayanan (exoskeleton). Kada usa ka coral polypmaghimo ug tagsa-tagsa ka kabukugan gawas sa ilang mga lawasug sa paghimo niini. Nagdepende usab ang mga gahi nga corals sazooxanthellae nga nagpuyo sulod sa ilang mga kaunuran. Gitawagnga “invertebrates” ang mga coral polyps o mga wala’y dugukan obackbone.

Mga humok nga gasang

Mga lain-laing klase sa gahi nga gasang

1 41 41 41 41 4

kay magputi-puti ug makita ang mga semilya sa ilalom sa baba samga coral polyps. Sa sulod sa 20 minutos, maghinayhinay na usabkini ug sudlot agi sa mga baba sa polyps ngadto sa tubig.

Sa ilang pagyagyag, usa pa lamang ka “cell” ang semilya sa gasang.Sa panahon nga kini mabinhi-an, mapilo-pilo ang iyang gidaghanonug maporma ang laing mga “cell” hangtud motubo na ang bag-ong“larva” o ulod sa gasang. Sulod sa 18-72 ka oras, mapusa na kiningmaong larva.

Puno sa mga pinong balahibo ang lawas niini nga mao’y gamiton salarva sa paglangoy aron sa pagpangita ug lugar nga kapuy-an. Bisanwala kini’y mata, gamiton sa larva ang ilang lawas sama sa dila ngamao’y motilaw-tilaw kung unsa ang naa sa iyang palibot. Kini usabang iyang pamaagi sa pagpili sa saktong lugar nga iyang puy-an.

Sa panahong nakapili na kini ug saktong lugar, itapot na sa larva angiyang kaugalingon, pinaagi sa iyang laway. Human motapot ang larvasa iyang napiling lugar, mausab na ang hitsura niini, gikan sa moragusa ka liso sa mani ngadto sa pagka polyp. Dinhi na magsugod angpagtubo ug pagsanay sa mga bag-ong gasang.

1 21 21 21 21 2

Makalungtad ug puyo ang mga humok o “soft corals” sa mas lawomnga lugar sa kadagatan kay kadaghanan kanila wala ma’y zooxan-thellae nga nagkinahanglan ug sinag sa adlaw aron makahimo ugpagkaon. Wala kini sila’y mga kabukugan o exoskeleton ug daw mgatanom ang ilang hitsura.

Nagkadaiya usab ang ilang gidak-on ug kolor. Aduna’y gasang ngalisod makit-an tungod sa iyang kagamay, ug aduna usa’y motubosama kadako sa trak o sakyanan sulod sa gatosan ka tuig.

Pagpalambo sakagasangan

May mga klase sagasang ngamodaghan, pinaagisa gitawag nga“ a s e x u a lreproduction” diinmapadaghan angiyang kaugalingongkaliwat pinaagi sapagtubo ug mgasanga-sanga. May mga gasang usab nga mosanay pinaagi sapagbinhian sa laki ug baye nga gasang. Magdungan kini sila ug yagyagsa ilang bihod diha sa tubig. Ang semilya sa baye nga gasang aduna’yabilidad sa pag-ila sa semilya sa laki nga gasang nga susama kaniyaug kaliwat.

1 31 31 31 31 3

Ang pagpamihod o “spawning”, mahitabo sa pipila ka adlaw lamangmatag tuig ug sa panahon sa labing init nga temperatura sa tubig sakadagatan.

Sa Guam ug Micronesia, taliwala sa Pasipiko ang pagyagyag o“spawning” mahitabo lamang 7-10 ka adlaw human sa pagtakdol sabuwan sa Hulyo. Samtang sa Australia, mahitabo kini sa buwan saNobyembre, ug sa Okinawa, Japan atol sa gabii sa pagtakdol sabuwan sa Hunyo. Mamatikdan nga panahon na sa ilang pagyagyag

Back

grou

nd p

hoto

by

PAT

MIL

LER

; ins

et p

hoto

s by

NEW

WO

RLD

PU

BLIC

ATIO

NS