TÂMTHỨCLUYẾNÁI

ErichFromm

TÁCPHẨMTÂMPHÂNHỌC

VIẾTVỀTÌNHYÊU

Nguyêntác:

THEARTOFLOVING

Ngườidịch:

TUỆSĨ

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

MỤCLỤC

TỰA

I

TÌNHYÊULÀMỘTNGHỆTHUẬT?

II

LÝTHUYẾTVỀTÌNHYÊU

1.TìnhYêuGiảiđápchovấnđềHiệnHữucủaconNgười.

2.TìnhYêuGiữachamẹvàconcái.

3.Đốitượngcủatìnhyêu.

III

TÌNHYÊUVÀSỰĐỔVỠCỦATÌNHYÊU

TRONGXÃHỘITÂYPHƯƠNGHIỆNĐẠI

IV

THỰCHÀNHVỀTÌNHYÊU

TỰA

Bấtcứaimongđợimộtkhuyếnthịdễdãitrongnghệthuậtvềtìnhyêukhiđọctậpsáchnàysẽcảmnghiệmmộtthấtvọng.Bởivì,tậpsáchmuốnchứngtỏrằngtìnhyêukhôngphảilàmộtcảmthứcmàaicũngcóthểmơtưởngdễdàng,khôngđếmxỉađếntrìnhđộtrưởngthànhmàngườiấyđạtđược. Nómuốngâyxáctínchođộcgiảrằngmọicốgắngcủamìnhchotìnhyêuđềuphảitanvỡ,trừphimìnhcốgắngrấthăngnồngchopháttriểnnhâncáchtoàn diện củamình để rồi hoàn thànhmột chiều hướng phong phú ; rằngmìnhkhôngthểđạtđượcsựthỏamãntrongtìnhyêucábiệtnếukhôngcókhảnăngyêuthươngngườilánggiềngcủamình,nếukhôngcónhữngđứckhiêmtốn,-dũngcảm,tínthànhvàkỷluậtthậtsự.Trongmộtnềnvănhóamànhữngtứctínhnàyhiếmcó,sựthànhđạtkhảnăngyêuthươngchắcchắncònlàmộtcôngtrìnhhọahiếm. Hoặcgiả,aicũngcóthểtựhỏimìnhrằngđãcóbaonhiêungườithựcsựyêuthương. Nhưng,sựkhókhăncủacôngviệcấyhẳnkhôngphảilàmộtlýdongăncảncốgắngnhậnthứcnhữngkhókhăncũngnhưnhữngđiềukiệnđểkiệntoànnó.Đểtránhnhữngphứctạpkhôngcầnthiết,tôiđãcốgắngđềcậpvấnđềtrongmộtngônngữkhôngchuyênmôn,tùytrườnghợpcóthể.Vớicùnglýdoấy,tôicũngđãthamkhảomộtítvănchươngviếtvềtìnhyêu. Lạicònmộtvấnđềnữa,làtôiđãkhôngtìmthấymộtgiảiquyếthoàntoànthoảđángtứclàvấnđềtránhlặplạinhữngýtưởngđãđượcnêulêntrongtácphẩmvềtrướccủatôi,nhấtlàđộcgiảquenthuộcvớiEscapeFromFreedom(Chạytrốntựđo,)ManForHimself(Conngườivớichínhmình)TheSaneSociety(Xãhộilànhmạnh)sẽtìmthấytrongtậpsáchnàycónhiềuýtưởngđã được diễn tả trong những tác phẩm trước đó. Tuy nhiên The Art ofLoving không hẳn chỉ là một tóm lược. Nó trình bầy nhiều ý tưởng bênngoàinhữngýtưởngđãđượcdiễntảtrướcđây,vàhẳnnhiênngaycảnhữngýtưởngcũhơnđôikhilạimangnhữngviễntượngmớivìrằngchúngthảyđềuquitụquanhmộtchủđiểmduynhất:nghệthuậtvềtìnhyêu. E.F. KẺ NÀO KHÔNG BIẾT GÌ CẢ, KHÔNG YÊU GÌ CẢ. KẺ NÀOKHÔNGTHỂLÀMĐƯỢCGÌCẢKHÔNGTHỂHIỂUĐƯỢCGÌCẢ.KẺNÀOKHÔNGHIỂUĐIỀUGÌ CẢ,KHÔNGCÓGÌXỨNGĐÁNGCẢ.NHƯNGKẺNÀOCÓHIỂUTHÌCŨNGCÓYÊU,CÓCHÚÝ,CÓTHẤY...SỰHIỂUBIẾTCÀNGỞTRONGLÒNGTỤTHỂ,TÌNHYÊUCÀNGLỚN. . .AINGHĨTƯỞNGRẰNGMỌITRÁICÂYĐỀUCHÍN

CÙNGLÚCVỚITRÁIDÂUTHÌKHÔNGBIẾTGÌVỀTRÁINHOCẢ. PARACELSUS.

TÌNHYÊULÀMỘTNGHỆTHUẬT?

Phảichăngyêuthươnglàmộtnghệthuật?Vậythìnóđòihỏisựhiểubiếtvàcốgắng.Hoặcgiảphảichăngyêuthươnglàmộtcảmgiácxứngýmàcảmnghiệmlàvấnđềcơduyên,làcáimàngườita"savào"nếugặpduyênmay?Tậpsáchnhỏnàyycứtrêntiềnđềthứnhấtvàngàynaychắcchắnphầnlớnngườitatinvàotiềnđềthứhai. Khôngphảimọingườiđềunghĩrằngtìnhyêukhôngquantrọng.Họkhaokhátnó, họđểývô số cácphimảnhvềnhữngchuyện tìnhmaymắnhaykhôngmaymắn,họnghehàngtrămbàicachẳnghayhogìcảvềtìnhyêu,nhưngchắchẳnkhôngainghĩrằngcầnphảihọchỏimộtđiềugìđóvềtìnhyêu. Tháiđộkìdịnàydựa trênnhiều tiềnđềđặcdịhayhỗnhợpnhằmbinhvựcnó. Hầuhếtngườitanhìnvấnđềtìnhyêuchủyếulàvấnđềđượcyêuhơnlàvấnđềyêu,vấnđềnăngtínhyêuthươngcủamình.Bởivậyvấnđềđốivớihọcốtlàmsaođểđượcyêu,làmsaođểđángyêu.Đuổitheomụctiêuấyhọchạytheonhiềunẻo.Mộtnẻo,đặcbiệtởnamgiớilàđểthànhcông,làcóthếlựccũngnhưsungtúcvềmặtxãhộimàđịavịcủamìnhchophép.Đằngkhác,đặcbiệtởnữgiớilàtạovẻquyếnrũchomìnhbằngcáchtrauchuốtthân thể , trangphụccủamìnhvv ..Những lốikhác, tạovẻquyếnrũchomìnhcảđànônglẫnđànbàđềudùng,làtriểnkhainhữngphươngcáchxứngý,đàmthoạihứngthú,làhaygiúpđỡ,khiêmtốn,hiềnhòa.Cónhiềulốilàmchomìnhkhảảigiốngnhưnhữnglốilàmchomìnhthànhcôngđược"bạnvàcảmhóamọingười".Sự thật,nhữn gìmàhầuhết trongnềnvănhóa củachúngtanóilàkhảáichínhralàmộtsưhỗnhợpgiữatínhcáchthôngtụcvàsựgợidục. Một tiềnđề thứđằngsau tháiđộcho rằngkhôngcógìphảihọchỏivềtìnhyêuđólàsựmặcnhậnrằngvấnđềtìnhyêulàvấnđềcủamộtđốitượngkhôngphảilàvấnđềcủamộtkhảnăng.Ngườitanghĩrằngyêulàmộtviệcgiảndị,nhưngtìmthấymộtđốitượngchínhthựcđểyêu–làkhó.Tháiđộnàycónhiềulído,chúngbắtrễtrongsựpháttriểncủaxãhộitântiến. MộtlýdolàsựthayđổilớnlaođãxảyraởthếkỷXXđốivớiviệclựachọnmộtđốitượngtìnhyêu.TrongthờiđạiVictoria,cũngnhưtrongnhiềunềnvănhóacổtruyền,tìnhyêugầnnhưkhôngphảilàcảmnghiệmriêngrẽbấtchợtđểrồicóthểđưađếnhônnhân.Tráilại,hônnhânđượckýkếtbởiướcchế,haybởicácgiađìnhvớinhau,haybởimộtmôinhân:haykhôngqua những trung gian phụ trợ như thế, nó được qui kết trên căn bản của

nhữngnhânướcxãhônvàtìnhyêuđượccoinhưđểpháttriểnmộtkhihônnhânđãđượcquikết.Trongmộtvàithếhệtrướcxây,kháiniệmvềtìnhyêulãngmạnđãtrởthànhhầunhưphổbiếntrongthếgiớiTâyphương.Ởhoakỳ,trongkhinhữngnhânướcvềbảnchấtướcchếkhôngvắngbóng,phầnlớnngườitatìmkiếm"tìnhyêulãngmạng",tìmkiếmkinhnghiệmriêngrẻ,đểrồinóphảiđưađếnhônnhân.Kháiniệmmớimẻvềtựdotrongtìnhyêuấychắcchắnđãlàmtănggiarấtnhiềutầmquantrọngcủađốitượngxétnhưlàchốngđốivớitầmquantrọngcủanhiệmvụ. Liênhệchặt chẽvớiyếu tốnày lànétđặc trưngkháccủanềnvănhóahiệnđại.Toànthểnềnvănhòacủachúngtađượcđặttrênthịhiếumuasắm,trênýniệmvềmộtsựgiaodịch thuậnlợi.Hạnhphúccủaconngườingàynaynằmởsựkíchthíchcủacôngviệc,nhìnvàonhữngcửatiệm,ởchỗmuatấtcảnhữnggìmàmìnhđủsứcmua,trảtiềnngayhaytrảlầnhồi.Họnhìnngườikháccũnggiốngvậy.Vớiđànôngmộtcôgáiquyếnrũ-vàvớiđànbà,mộtgãđànôngquyếnrũ-lànhữngtrịgiámàhọtheođuổi."Vẻquyếnrũ thông thường cónghĩa làmột gói đồkhéo léo đựng những đức tínhthôngtụcvàđượctìmtòitrênthịtrườngnhâncách.Nhữnggìđặcbiệttạochomộtngườicỏvẻquyếnrũtuỳthuộcsựlưuhànhcủathờithượng,vềvậtlýcũngnhưvềtâmlý.Trongvònghaimươinămtrướcđây,mộtcôgáiuốngrượuvàhút thuốc,ngổngáovàgợidục làcóvẻquyến rũ ,ngàynay thờithượngđòihỏitínhthùymịvàcảthẹnnhiềuhơn.VàocuốithếkỷXIXvàđầuthếkỷXXmộtngườiđànôngphảilàhùnghổvàcóthamvọng-ngàynaythìphảicótinhthầnxãhộivàcởimở-mớilàmột"góiđồ"quyếnrũ.Dù sao, ý vị của sự sa vào tình yêu thông thường chỉ phát triển tùy theonhưnghóaphẩmcủaconngườilànhữnghóaphẩmnằmtrongtầmmứcmàkhảnăngriêngbiệtcủamìnhcóthểvớiđếnhầudễtraođổi. Tôixuấthiệnchomộtgiaodịch ;đối tượngphải làkhảáixét theo lậptrườngvềgiá trịxãhội củanó,vàđồng thờinóphải cầncó tôi,nhìnvàonhữngdisảnvànhữngtiềmnăngkhơimởvàẩndấucủatôi.Haingườitrởthànhyêunhaukhihọcảmnhậnhọđãtìmthấyđốitượngtuyệthảohữuíchtrên thị trưởng.xét theonhữnggiớihạnvềcácgiá trịgiaohoáncủachínhhọ.Thường thườngnhưkhimuamột tài sản thực tế, những tiềmnăng ẩnkhuấtmàngườitacóthểkhaitriểnđượcgiữmộtvaitròquantrọngtrongsựgiaodịchnày.Trongmộtnềnvănhóamàởđóchiềuhướngthịtrườngchiếmưuthế,vàởđósựthànhcôngvềmặtvậtchấtcógiátrịnổibật,khôngcólýdogìphảinhạcnhiêncholắmvềnhữngquanhệtìnhyêucủaconngườitùytheocùngdạngthứcgiaohóanchiphốihóaphẩmvàthịtrườnglaođông. Sựsai lầmthứbadẫnđếnmặcnhậnrằngkhôngcỏgìphảihọchỏivềtìnhyêulàởchỗlẫnlộngiữakinhnghiệmsơkhởivềviệc"sa"vàotìnhyêuvàtìnhtrạngthườngtrựccủaviệcđangyê,haychúngtacóthểnóirõhơncủasựviệc"đứng"trongtìnhyêu.

Nếuhai người trướckiaxa lạnhau,như tất cả chúng tađềuvậy,bỗngchốcđểchobứctườnggiữahọngảxuống,vàcảmthấythânthiết,cảmthấylàmột,thìcáilúcđơnnhấtthểnàylàmộttrongnhưngcảmnghiệmcaohứngnhất,phấnkhíchnhấttrongcuộcsống.Đấylạilàđiềulạlùngvàkỳdiệuhơnnữađốivớinhữngngườiđãtừngkhépkín,côlập,khôngcótìnhyêu.Cáikỳdiệucủasựthânthiếtbấtchợtấythườngđượctạonêndễdàngnếunóđượckếthợphaybắtđầubởisựhấpdẫnvàsựcựcthànhcủadụctính.Tuynhiên,loạitìnhyêunàytựbảnchấtnókhôngbềnvững.Haingườitrởnênchíthân,sựthânthiếtcủahọcànglúccàngđánhmấtđặctínhkỳdiệucủanó,chođếnkhisựchốngđốivàbấtmãn;sựnhàmchánlẫnnhaucủahọtậndiệtnhữnggìdophấnkhíchsơkhởiđểlại.Nhưng,banđầuhọđãkhôngbiếtđượctấtcảnhữngđiềunày : thựcvậy,họ lấycườngđộmê luyến, sự "ngâydại"nhauấy,làmchứngcớchocườngđộcủatìnhyêuhọ,trongkhinóchicóthểminhchứngmứcđộcôđơntrướcđâycủahọ. Tháiđộnày-chorằngkhôngcógìdễdãihơnlàyêu-đãkhôngngớtlàýniệmphổbiếnvềtìnhvêumặcdùcósựhiểnnhiênrằngtráingượclại.Chắchẳnkhôngcómộthoạtđộng,mộtýthúnàokhởiđầuvớinhữngướcvọngvàmơtưởngtolớnnhưvậy-nhưngthấtbạiđềuđều-nhưlàtìnhyêu.Nếuđấylàtrườnghợpcủamộthoạtđộngnàokhác,ngườitasẽhăngháihơnđểnhậnthứcnhữnglýdothấtbại,vàđểhọchỏisaochomìnhcóthểlàmhayhơn-hayhọsẽbỏđihoạtđộngấy. Bởivìđiềunàykhôngthểcótrongtrườnghợptìnhyêu,hìnhnhưchỉcómộtcáchthíchđáng,duynhấtđểvượtquasựthấtbạicủatìnhyêu-đểxétnhữnglýdođưađếnsựthấtbạinày,vàđểtiếntớiviệctìmhiểuýnghĩacủatìnhyêu. Bướcthứnhấtlàphảiýthứcrằngtìnhyêulàmộtnghệthuật,cũngnhưsốnglàmộtnghệthuật;nếuchúng tamuốnhọccáchyêu thươngchúng taphảitiếnhànhtrongcùngđườnglốimàchúngtaphảitiếnhànhkhichúngtamuốnhọchỏimộtnghệthuậtnàokhác,nhưnhạc,họcđồmộchayythuậthaycơthuật. Đâulànhữngbướccầnthiếttrongviệchọchỏimộtnghệthuật? Tiếntrìnhcủaviệchọchỏimộtnghệthuậtcóthểđượctạmchiathànhhaiphần:mộtlàtinhthôngvềlývàmộtnữalàtinhthôngvềthựchành.Nếutôimuốnhọc về y thuật trước hết tôi phải biết những sự kiện về thân thể của conngườivàvềnhữngchứngbịnhkhácnhau.Khi tôiđãcó tấtcảnhữngkiếnthứcvềlýthuyếtnàyrồi,khôngphảiđươngnhiêntôigiỏivềythuật.Tôisẽtrởthànhmộtbậcthầytrongnghệthuậtnàychỉsaukhicómộtsốvốnthựchànhchođếnkhinhữngthànhquảcủakiếnthứclýthuyếtvànhữngthànhquảthựchànhcủatôisaucùngđượckếtdệtthànhmột-sựtrựcgiáccủatôi,yếutínhcủasựtinhthôngvềbấtcứmộtnghệthuậtnào.Nhưng,ngoàiviệc

họclýthuyếtvàthựchànhcòncómộtyếutốthứbacầnthiếtđểtrởthànhmộtbậcthầytrongbấtcứmộtnghệthuậtnào-sựtinhthôngvềnghệthuậtphảilàmộtvầnđềrấtđángquantâm;chắchẳn,trongthếgiớinàykhôngcógìquantrọnghơnlànghệthuật.Điềunàyđúngchonhạc,choy,chomộc-vàchotìnhyêu.Và,cólẽ,ởđâyđặtracâutrảlờichocâuhỏitạisaotrongnềnvănminhcủachúngtarấthiếmcóngườihọcvềnghệthuậtnàydùcónhữngthấtbạirõràngcủanó:dùcókhátvọngthầmkínđốivớitìnhyêu,hầunhưmọitưvụkhácđượccoilàquantrọnghơntìnhyêu:thànhcông,thanh thế, tiền bạc, uy quyền.Hầunhư tất cả nghị lực của chúng ta đượcdùngđểhọchỏilàmsaohoànthànhnhữngmụctiêunàyvàhầunhưkhôngcóaihọcnghệthuậtvềtìnhyêu. Cỏ thể rằngchỉnhữngsự thểấymớiđượccoi làđángđượchọchỏivìnhờchúngmàngườitacóthểkiếmratiềntàihaydanhvọng,còntìnhyêu,nóchỉcó lợicho tâmhồnnhưngkhônglợigìcả theoýnghĩa thờimới, làmộtxaxỉmàchúngtakhôngđượcquyềnbỏranhiềunghịlựcnhưthế?Tuynhiên,dùcóthểlàthế,thảoluậnsauđâysẽbànđếnnghệthuậtvềtìnhyêutheochiềuhướngnhưđãvạchởtrên: trướchết tôisẽbànvềlýthuyếtcủatìnhyêu.Vàđiềunàysẽchiếmphầnlớncủasách;vàthứđếntôisẽbànđếnsựthựchànhvềtìnhyêu-ởđâytacóthểnóiđượcchútítvềsựthựchành,cũngnhưởnhữngphạmvikhác.

II

LÝTHUYẾTVỀTÌNHYÊU

1.TìnhYêuGiảiđápchovấnđềHiệnHữucủaconNgười.

Bấtcứmộtlýthuyếtnàovềtìnhyêucũngphảibắtđầuvớimộtlýthuyếtvềconngười,vềhiệnhữuconngười.Trongkhichúngtatìmthấytìnhyêuhayđúnghơn:cáitươngđươngvớitìnhyêu,ởloàivật;nhữngquyếnluyếncủachúngchínhyếulàmộtphầnthuộctrangbịbảnnăngcủachúng;chỉcónhững tànvật của trangbịbảnnăngnày làcòncó thể tácđộng trongconngười.Điều chính yếu trong hiện hữu của con người là sự kiện rằng conngườiđãvươnlênkhỏiphạmviloàivật,khỏisựthíchứngbảnnăng;rằngconngườiđãvượtlêntrênnhiêngiới-dùnókhôngbaogiờrờibỏnhiêngiới;nólàmộtphầncủanhiêngiới-nhưngmộtkhiđãchạykhỏinhiêngiới,conngười không thể quay về với nhiên giới : một khi đã rút lui khỏi thiênđường-mộttrạngtháihợpnhấtnguyênthủyvớithiênnhiên-cónhữngthiênđườngvớinhữngngọnkiếmrựclửađóngchặnđườngvềcủamình.Nếuconngườiphảicốtrởvề.Conngườichỉcỏthểđitớibằngcáchpháttriểnlýtínhcủamình,bằngcáchtìmmộtnhịpđiệumới,mộtnhịpđiệucủaconngười,thayvìmộtnhịpđiệutiền-nhân-tínhbịmấthúthẳn. Khiconngườisinhra,chủngloạingườicũngnhưcáthể,nóđiratừmộttìnhtrạngđãcốđịnh,cốđịnhnhưnhữngbảnnăng,màvàomột tìnhtrạngbấtđịnh,bấtxácvàmởrộng.Chỉcósựxácthựcnằmtrongquákhứ-vàchỉkhinàođólàsựchếtmớilàởtrongtươnglai. Con người có phú bẩm của lý tính : người là sự sống ý thức về chínhmình,conngườicóýthứcvềchínhnó,vềđồngloạingườicủanó,vềquákhứvàvềnhữngkhảtínhtươnglaicủanó.Sựthứctỉnhvềchínhmìnhấy,mìnhnhưmột thực thể lycách , sự thức tỉnhvềđối sốngngắnngủi trongkhoảnhkhắccủachínhmình,vềsựkiệnrằngmìnhsinhrakhôngdoýchímình và chết đi cũng nghịch với ý chí mình. Và mình chết trước nhưngngườimìnhyêuhayhọchết trướcmình, sự thức tỉnhvềnỗi côđơnvà lycáchcủamình,vềmốivôvọngcủamìnhtrướcnhữngthếlựcthiênnhiênvàxãhội, tất cảnhữngđiềunày tạonênhiệnhữu ly cách,phân rẽ củamìnhthànhmộtngụctùkhôngthểchịuđựng.Conngườicóthểphátcuồngnếunókhôngthểgiảiphóngmìnhbướcrakhỏingụctùnày,hợpnhấtmìnhtrongmộthìnhthứcnàođóvớinhữngngườikhác,vớithếgiớibênngoài. Cảmnghiệmvềsựlycáchkhơidậymốiưutư;quảthực,nólàcộinguồn

củaưu tư.Chịu ly cách tức làbị cắt rời ra, khôngcókhảnăngnàođể sửdụngnhữngquyềnlựcconngườicủatôi.Từđólycáchcỏnghĩalàvôvọng,khôngthểvớitới,thếgiới-vạnhữuvàmọingười-mộtcáchhoạtbát;cónghĩalàthếgiớicóthểxâmchiếmtôimàtôikhôngthểphảnứnglại.Nhưthếsựlycáchlàcộinguồncủamốiưutưmãnhliệt.Ngoàira,nókhơidậysựhổthẹnvàcảmgiáctộilỗi.Cảmnghiệmvềtộilỗivàsựhổthẹnấy,tronglycách được diễn bằng câu chuyệnAdamvà Eve củaThánh kinh. Sau khiAdamvàEveđãănphải"câybiếtthiệnác",saukhihọđãbấttuân(khôngcóthiệnvàáctrừphicósựtựdobấttuân),saukhihọđãtrởthànhloàingườibằngcáchtựloạibỏmìnhrakhỏisựhoàđiệunguyênthủyloàivậtvớinhiêngiới, tức làsaukhihọsinhravới tưcách loàingười -họ thấyrằng"mìnhtrần truồng-vàhọhổ thẹn"Phảichăngchúng taphải thừanhậnrằngmộthuyềnthoạivừacổlỗvàsơđẳngnhưhuyềnthoạinàymangđạođứcquantháiquácủathếkỷXIX,vàđiểmquantrọngmàcâuchuyệnmuốntraochochúngtalàtìnhtrạngbốirốivềsựphátsinhcủađạođứcthậtlàrõrệt?Cóthềcưỡngnhậnnhưthế,vàbằngcáchhiểucâuchuyệntheotinhthầnthờiđạiVictoria,chúngtabỏmấtđiểmchính;điểmấyhìnhnhưlàvầy:saukhingườiđànôngvàngườiđànbàkhởithứcvềchínhmìnhvàlẫnnhau,họýthứcvềsự lycáchvàvềsựkhácnhaucủahọ,vìhọmangnhữngdị tính.Nhưngtrongkhinhậnrasự lycáchhọvẫncònxa lạnhauvìhọchưahọcyêunhau(tacũngthấyrấtrõbởisựkiệnAdamtựbảovệbằngcáchnguyềnrủaEve,hơnlàcốgắngbảovệEve).Sựthứctỉnhvềlycáchcủaconngườikhôngcóhợpnhấtbằngtìnhyêu-làcộinguồncủahổthẹn.Đồngthờinócũnglàcộinguồncủatộilỗivàưutư. Vậythì,nhucầusâuthẳmnhấtcủaconngườilànhucầuvượtquasựlycáchcủamình,lìabỏngụctùcôđộccủamình.Sựthấtbạitoàntriệtkhônghoànthànhđượcmụctiêunàycónghĩalàcơnbịnhcuồngdại,bởivì,chỉcóthểchếngựđượcnỗikinhhoàngvềcáicôlậphoàntoànbằngcáchrútluihẳnkhỏithếgiớibênngoàiđểchocảmgiácvềlycáchbiếnmất-bởivìthếgiớibênngoài,màngườitabịlycáchtừđó,đãbiếnmất. Conngười-thuộcmọithờiđạivàmọinềnvănminh-đềubịđốiđầuvớisựgiảiquyếtcùngmộtvấnđềduynhất;vấnđềlàmsaovượtqualycách,làmsaohoànthànhhợpnhất,làmsaovượtquađờisốngcábiệtcủamìnhvàtìmthấysựchuộctội.Vấnđềcũnggiốngnhưconngườitháicổsốngtronghanghóc,ngườidumụcchămsócđànthúcủamình,ngườinôngdânởAiCập,thươngnhânPhoenix,binhsĩLa-mã,tusĩthờitrungcổ,võsĩNhậtbản,thưkývàcôngchứcngàynay.Vấnđềnhưnhauvìnókhởilêntừnềntảngnhư nhau : tình cảnh của con người, những điều kiện của hiện hữu conngười.Câu trả lời thìkhácnhau-Vấnđềcó thểđược trả lờibằngbáivật,bằnghysinhngườihaychinhphụcsinhlực,bằngphóngtúngtrongxahoa,bằngyểm ly trongkhổhạnhbằng côngviệcnhứcóc, bằng sáng tạonghệ

thuật,bằngtìnhyêuChúavàbằngtìnhyêungười.Trongkhicónhiềucâutrảlời-lịchsửnhânloạilàkýlụcvềchúng-nhưngkhôngphảilàvôsốlượng.Tráilại,ngaykhingườitakhông,biếtnhữngsaibiệtnhỏ,saibiệtvềngoạidiệnhơnlàtrungtâm,ngườitakhámphárarằngchỉcómộtsốcóhạnnhữngcâutrảlờiđãđượcđưara,vàchỉ có thểđượcđưaradoconngười trongnhiềuvănhóakhácnhaumàconngườisốngtrongđó.Lịchsửtôngiáovàtriếthọclàlịchsửcủanhữngcâutrảlờiấy,củadịbiệtcũngnhưcủasựhạncuộctrongsốlượngcủachúng. Câutrảlời,phầnlớnlệthuộctrìnhđộcábiệthóamàmộtcáthểđãđạtđược.Trongtrẻthơ,Ngãtínhđãpháttriển-nhưngcònít;nóvẫncòncảmthấylàmộtvớimẹnó,khôngcócảmgiácvềlycáchbaolâumẹnócònhiệndiện.Ývịcôđộccủanóđượcchữatrịbằngsựhiệndiệnvậtlýcủabàmẹ,lồngngựccủamẹ,dathịtcủamẹ.Chỉởmứcmàđứatrẻpháttriểnývịlycáchvàcábiệttínhcủanó,sựhiệndiệnvậtlýcủabàmẹkhôngcònđủnữavànhucầuvượtqualycáchbằngnhữngcáchkhácmớikhởilên. Cũngvậy,chủngloạingườitrongthờiấutrĩcủanóvẫncòncảmthấylànhư với nhiên giới. Đất đai, thú vật, cây cối vẫn còn là thế giới của conngười.Nóđồnghóamìnhvới loàivậtvàđiềunàyđượcbiểu lộbằngcáchmangnhữngdấuhiệu loàivật,bằngcách thờmộtvật tổhaycác linh thú.Nhưngchủngloạingườicàngvươnkhỏinhưngthúcphượcbansơnày,nócàngphânlymìnhvớithếgiớitựnhiên,nhucầutìmnhữnglốimớiđểtrốnthoát,lycáchcàngtrởnênmãnhliệt.Mộtđườnglợiđểhoànthànhmụctiêunàylàtấtcảnhữngthứtrạngtháisay.Nhữngtrạngtháinàycóthểcóhìnhthứchônmêtựtạođôikhinhờđếnnhữngmatúy.Nhiềunghitiếtcủanhữngbộ lạc thái cổ cung cấp một bức hình sống động về loại giải quyết này.Trongmộttrạngtháibiếnchuyểncủasựxuấtthần,thếgiớibênngoàibiếnmất,vàcảmgiácvềlycáchcótừnócũngmấttheo. Nếunhưnhữngnghitiếtnàyđượcthựchiệncôngcộng,mộtcảmnghiệmvềsựhỗnhợpvớinhómđượcthêmvàonólàmchogiảiphápnàycàngcóhiệulựchơn.Cóliênhệmậtthiếtvớivàthườngđượchỗnhợpvớigiảiphápsaunày làsựcảmnghiệmdục tính.Cơnăngdục tínhcó thểsảnxuấtmộttrạng thái tương tựvới trạng tháiđược tạoradomộthônmêhayvớihiệuquảcủanhữngma túynàođó.Nhữngchú thuậtcủanhữngcuồng túydụctínhcôngcộnglàmộtphầncủanhiềunghitiếttháicổ.Hìnhnhưlàsaucảmnghiệmsay,conngườicóthểtiếptụctrongmộtthờigianmàkhôngđaukhổquảnhiềuvìlycáchcủamình.Sựcăngthẳngcủaưutưtănglênchậmchạpvàrồibịkhắcphụclầnnữadolặplạithựchànhcủanghitiết. Baolâunhưngtrạngtháisaycònlàmộtsựvụthựchànhchungtrongmộtbộlạc,chúngkhôngtạoraưutưhaytộilỗi.Hànhđộngtheođườnglốinàylàđúngvàcóđứcnữa,vìnólàmộtđườnglốimàtấtcảcùngchiaxẻ,được

tánthànhvàđượcyêucầubởithầythuốchaythầytháp;từđókhôngcólýdogìđểcócảmgiáctộilỗihayhổthẹn.Nóhoàntoànkhácbiệtkhicùnggiảiphápđượclựachọnbởicánhântrongmộtnềnvănhóađãbỏlạiđằngsaunhữngthựchànhcôngcộngnày. Ghiềnrượuvànghiềnmatúylànhưnghìnhthứcmàcánhântrongmộtnềnvănhóakhôngcuồnglạclựachọn.Tráivớinhữngkẻthamdựtronggiảiphápmangkiểumẫuxãhội,nhữngcánhânnhưthếchịukhổvìnhưngcảmgiáctộilỗivàsựhốihận.Trongkhihọcốthoátkhỏilycáchbằngcáchlẫntrốnvàorượuhaythuốc,họcàngcảmthấylycáchhơnsaukhicảmnghiệmcuồngloạnđiqua,vànhưthếlạiphảicầucứuđếnnólàmtăngthêmđộsốvàcườngđộ.Kháchơnsauviệcấymộtchútlàcầucứuđếngiảiphápcuồnglạcdụctính.Ítrađâylàhìnhthứctựnhiênvàbìnhthườngđểvượtqualycách,vàlàgiảiđápmộtphầnchovấnđềcôlập.Nhưngtrongnhiềucánhânmàlycáchkhôngđượcloạitrừbằngnhữngđườnglốikhác,sựtìmtòichocơnăngdụctínhmangmộtphậnsựkhiếnnókhôngkhácmấyvớisựghiềnrượuhayghiềnmatúy. Nó trở thànhmột cố gắng tuyệt vọngkhông thoát khỏimốiưu tư phátsinhdolycáchvàchungcụctrongmộtývịtănggiamãimãicủalycách,vìhànhvidụctínhmàkhôngcótìnhyêuthìkhôngbaogiờbắtcầuchokhoảngcáchgiữahaiconngườingoạitrừtrongthoángchốc. Tấtcảnhữnghìnhthứcvềhợpnhấtcótínhcáchsayđềucóbađặcđiểm:chúngmãnhliệt,bạotợnnữa:chúngxảyratrongnhâncáchtoàndiện,tâmvàthân;chúngbiếnchuyểnvàcótừnglúc.Ngượclạichínhlàhìnhthứchợpnhất đã từng là giải pháp cực kỳ thường trực nhất được lựa chọnbởi conngườitrongquákhứvàtronghiệntại:Sựhợpnhấtcăncứnênphùhợpvớinhóm,vớinhữngphong tục, những thựchànhvànhững tin tưởngcủanó.Đâychúngtalạithấymộtpháttriểnkhảquan. Nhómtrongxãhộitháicổthìnhỏ:nógồmnhữngaicùngchiaxẻdòngmáuvàđịacưvớinhau.Khisựpháttriểncủavănhóagiatăng,nhómrộngra;nótrởthànhnhómdâncủamộtcưdânthủphủ,nhómdâncủamộtquốcgia rộng lớn,nhữngphần tửcủamộtgiáohội.NgaycảmộtngườiLaMãnghèocũngcảmthấyhãnhdiệnvìnócóthểnóicivisromanussum (Tôi làdânLaMã).LaMãvàđếquốclàgiađình,giacư,thếgiớicủanó.Cũngvậy,trongxãhộiTâyPhươnghiệnđại,sựhợpnhấtvớinhómlàđườnglốihữuhiệuđểvượtqualycách.Đólàmộthợpnhấtmàtrongđóbảnngãcábiệtbiếnmấtphầnlớnvàởđómụctiêulàtuỳthuộctậpquần.Nếutôigiốngnhưmọikẻkhác,nếutôikhôngcócảmgiáchaytưtưởngnàolàmtôikhácbiệt,nếu tôi phù hợp với dạng thức của nhóm trong phong tục, trang phục, ýtưởng,tôiđượccứurỗi,cứurỗikhỏicảmnghiệmvềsựcôđộc.Cáchệthốngđộc tài sử dụng những đe dọa và khủng bố để đưa đến sự phù hợp này,

nhữngxứdânchủthìdùngquyếndụvàtuyêntruyền. Thựcvậy,cómộtsaibiệtlớnlaogiữahaihệthống.Trongnhữngxứdânchủsựkhôngphùhợpcóthểcóvàquảthực,khôngphảihoàntoànvắngmặttrongnhữnghệthốngchuyênchế,chỉcómộtítnhữnganhhùngvàtửđạophithườnglàcóthểmongtừchốiphụctùng.Nhưngdùcósựsaibiệtnày,nhữngxãhộidânchủchứngtỏcómộttrìnhđộphùhợprấtcao.Lýdolàvìrằngphải cómột giải đáp cho sự truy tầmvề. hợpnhất, vànếukhông cóđườnglốinàokháctốthơnthìsựhợpnhấtcủaphùhợptậpquầntrởthànhtrênhết.Người tachỉcó thểhiểuđượcquyềnlựccủasựsợhãirằngmìnhphảikhácbiệt,sợhãiphảibỏxatậpquầndùchỉvàibước,nếungườitahiểunhữngchiềusâucủayêusáchkhôngbị lycách.Đôikhi sựsợhãivềviệckhôngphùhợpấyđượclýsựnhưlàsợhãivềnhữnghiểmnghèothựctiễnchúng có thểđedọa sựkhôngphùhợp.Nhưngvềmặt thực tếmột ngườimuốnphùhợpvớimột trìnhđộcaohơnhơn làhọbịcưỡngbứcphảiphùhợp,ítraởtrongnhữngxãhộidânchủTâyphương. Hầuhếtmọingườilạikhôngýthứcyêusáchphảiphùhợpcủamình.Hosống trongảo tưởngrằnghọ tuân theonhữngý tưởngvànhữngxuhướngriêngcủahọ,rằnghọtheochủtrươngcánhân,rằnghọđạttớinhữngquanđiểmcủamìnhnhư làkếtquảcủa lý tưởngriêngcủahọ-vàrằngrõràngnhữngýtưởngcủamìnhđồngvớicủađạiđasố.Sựđồngýcủatấtcảcoinhưlàmộtluậncứchosựchínhxáccủanhưngýtưởng"củahọ".Bởivìvẫncòncómộtyêusáchlàphảicảmthấycómộtcábiệttínhnàođó,yêusáchnhư thếđược thỏamãnbởinhữngdị biệt rất nhỏ ; nhữngmẫu tự trên cáixách tayhay trênáo lót,bảng têncủakế toánviênngânhàng, thuộcđảngdânchủnhư là chống lại đảngcộnghòa, thuộc tậpđoàn thânhữu thayvìthuộc tậpđoànTăng lữ, trở thànhbiểu lộ củanhưngdịbiệt cábiệt.Khẩuhiệuquảngcáo"thứđặcbiệt"lộrõyêusáchbithiếtấyđốivớisựdịbiệt,khinàotrongthựctếchắcchắnđảcóthứấyrồi. Sựgiatăngkhuynhhướngnhắmloạibỏsaibiệtnhưthếcóliênquanmậtthiếtvớikháiniệmvàkinhnhiệmvềbìnhđẳngnhưđangphát triển trongnhữngxãhộikỹnghệtiếnbộnhất.Trongchiềuhướngtôngiáo,bìnhđẳngcónghĩarằngchúngtatấtcảđềulàconcáicủaThượngđế,thảyđềucùngchiaxẻtrongmộtbảnthểnhânlinh,thảyđềulàmột.Nócũngcónghĩarằngnhững dị biệt thực sự giữa những cá thể phải được tôn trọng, dù sự thựcchúngtathấyđềulàmột,nhưngcũngthựcsựrằngmỗichúngtalàmộtthựcthểđộcnhất,làmộtvũtrụtựtại.Niềmxáctínvềsựđơnnhấtcủacáthểnhưthếđượcbiểulộ trongcâuhỏicủaphápđiểnTalmudic làmột thídụ : "Aicứuthoátsựsốngđộcnhấtcũngnhưlàcứuthoátcảthếgiới,aihủydiệtsựsốngđộcnhấtcũngnhưlàđãhủydiệtcả thếgiới".Bìnhđẳngnhưlàđiềukiệnchosựphát triểncủacábiệt tínhcũngđã làýnghĩacủaýniệmbìnhđẳngtrongtriếthọctônsùnglýtrícủaTâyphương.Nócónghĩa(đượcđịnh

thứcsángtỏnhấtbởiKant)khôngaicóthểlàphươngtiệnchonhữngcứucánh củamột người khác.Mọi người đều bình đẳng bởi vì chúng đều lànhữngcứucánh,duychỉ lànhưngcứa cánh,vàkhôngbaogiờ làphươngtiệnchonhau.YtheonhữngýniệmcủatriếthọctônsùngLýtrí,nhữngtưtưởnggiachủnghĩaxãhội thuộcnhiềupháikhácnhauđãđịnhnghĩabìnhđẳngnhưlàbãibỏbóclột,bãibỏviệcngườisửdụngngười..bấtkýsửdụngđólàácđứchay"nhânđạo".Trongxãhôitưbảnhiệnđại,ýnghĩabìnhđẳngđãthayđổi.Người taxembình đẳngnhưlàbìnhđẳngcơgiới,bìnhđẳngcủanhữngngườiđãđánhmấtcábiệttính. Ngàynaybìnhđẳngcónghĩavà"đồngđẳng"hơnlà"nhấttính".Đólàsựđồngđẳngcủanhữngtrừutượng,củanhữngngườicùnglàmmộtcôngviệccócùngnhữngsởthích,đọccùngthứbáochí,cócùngnhữngcảmgiácvànhữngýtưởng. Trong phương diện này người ta hẳn là cũng nhìn theo kiểu hoài nghiluậnnàođómột vài công trình thườngđược tándươngnhư là nhưngdấuhiệucủasựtiếnbộcủachúngtanhưbìnhđẳngcủaphụnữ.Khỏiphảinói,khôngphảitôiđangnóingượclạibìnhđẳngcủaphụnữ;nhưngnhữngsắctháithựctếcủaxuhướngnhắmđếnbìnhđẳngnàychắcchắnkhôngphảilàmộtsắctháiquyếtđịnh.Nólàmộtphầncủathiêntrọnghướngvềsựloạibỏnhưngdịbiệtbìnhđẳngđượcđặtvàogiá trịnày:phụnữbìnhđẳngvìhọkhôngcógìkhácbiệtcả.MệnhđềcủatriếthọctônsùngLýtríl'âmen'apasđesexe, linhhồnkhôngcó tínhbiệtđã trởnên thực liễn tổngquát.Lưỡngcựccủanhữngtínhbiệtbiếnmấtvàtìnhyêudụctínhcũngbiếnmấttheonó,tìnhyêunàyđượcđặttrênlưỡngcựctínhbiệt.Đànôngvàđànbàtrởthànhnhưnhau,khôngphảilàbằngnhaunhưnhữngđốicực.Xãhộihiệntạiraotruyềnlýtưởngbìnhđẳngvôcábiệtnày,bởivìnócầncónhữngnguyêntửngười,mỗinguyên tửđềunhưnhau, lãnhnhiệmvụ trongmột tổhợpkhốilượng,mộtcáchổnđáng,khôngcósựvachạm;tấtcảtuântheonhữngchỉthị như nhau, nhưngmỗi người xác tín rằngmình chiều theo những hammuốncủariêngmình.Cũngnhưsựsảnxuấtkhốilượngđòihỏichuẩnthằngcủanhữnghóaphẩm,cũngthế, tiếntrìnhxãhộiđòihỏisựchuẩnthằgcủaconngườivà,sựchuẩnthằngnàyđượcgọilà"bìnhđẳng". Hờpnhấtbằngphùhợpkhôngmạnhvàbạo;nóônhòa,đượcchỉhuybởiquánlệ,vàchínhvìlýdonàymànókhôngđủsứclàmanbìnhmốiưutưvềlycách.Bịnhnghiềnrượu,đammêmatúy,nhụcdụccưỡngbức,vàtựtửtrongxãhộitâyphươnghiệnđạilànhữngtriệuchứngcủasựkhiếmkhuyếttươngđốivềhợpquầnấy.Thêmnữa,giảiphápnàychỉquanhệđếntâmchứkhông quan hệ đến thân, và đó là lý do thiếu sót kể cả những giải phápcuồng lạc.Sựphùhợp tậpquần chỉ cómột lợi điểm : nó thường trựcvàkhôngnhấtthời.

Cánhânđượcđưavàokiểumẫuphùhợpởcáituổilênbahaylênbốn,vàdođókhôngbaogiờđánhmấtsựtiếpxúccủanóvớitậpquần.Ngaycảtanglễcủanó,mànóbiếttrướcđólàphậnsựxãhộitrọngđạicuốicùngcủanóvẫnứnghợpmậtthiếtvớikiểumẫuđó. Ngoàisựphùhợpnhưlàmộtđườnglốicởibỏưutưkhởilêntừlycách,taphảinhậnxétmộtyếutốkháccủađờisốnghiệnđại:vaitròcủanhậtquilàmviệcvànhật qui lạc thú.Conngười trở thànhmột thứ "bạc lẻ", nó làthànhphầncủathếlựccầnlao,haythếlực"thầyký"củanhữngthơlạihaycánsự. Nó ít có tựchủcácphận sựcủanóđềuđượcquiđịnhbởi tổ chứccủacôngviệc;cảđếnsựkhácbiệtgiữangườinấccaovàngườinấcthấpcũngít.Họthảyđềuthihànhnhữngphậnsựđượcquiđịnhbởitoànbộcơcấucủatổchức theomột tốc độ được qui định và trongmột phương cách được quiđịnh.Ngaycảnhữngcảmgiáccũngđượcquiđinh:sưthânái,khoanthứ,trung thực,caovọng,vàcó thểsonghànhvớimọingườimàkhôngcóvachạm.Sựvuichơiđượcsắpđặttươngtựdùkhônghoàntoànnhưlànhữngđường lốikịch liệt.Sáchvởđược tuyển lựadonhững thưxá,kịchảnhdonhững sở hữu chủ phim ảnh, kịch trường và những khẩu hiệu quảng cáođánhgiáchochúng,nhữnggìcònlạicũngnhấtloạt:chủnhậtđixehơi,khaidiễntruyềnhình,đánhbài,nhữngđảngxãhội.Từsinhrachođếnchết, từchủnhậtchođếnthứhai, từsángchođếnchiều- tấtcảnhững hoạt độngđềuđượcsắpđặtvàđượcđịnhtrước.Làmsaochomộtngườibịcuốntrongmànlướinhậtquinàykhôngđượcquênrằnglàmộtconngười,mộtcáthểđơnnhất,mộtngườichỉđượcgiànhchocáicơhộiduynhấtnàyđểmàsống,vớinhữnghyvọngvàthấtvọng,vớikhátvọngtìnhyêuvàkhiếpsợhưvôvàlycách? Conđường thửbađểđạtđến sựhợpnhất làhoạtđộngsáng tạo, dù làhoạtđộngcủanghệsĩhaynghệcông.Bấtcứcôngviệcsángtạonào,kẻsángtạohợpnhấtmìnhvớichấtliệuđạidiệnchothếgiớiởbênngoàichínhmình.Ngườithợmộclàmmộtcáibànhaythợvànglàmmộtchuỗihạtngọc;nôngphutrồnglúahayhọasĩvẽtranh,trongtấtcảnhữngloạicôngviệcsángtạo,tácgiảvàđốitượngcủamìnhtrởthànhmột,conngườihợpnhấtmìnhvớithếgiớitrongtiếntrìnhcủasángtạo.Nhưngđiềunàychỉđúngchonhữngcôngviệcsảnxuấtchocáicôngviệcmàtrongđótôithiếtkế,thihành,nhìnkếtquảcủacôngviệccủatôi.Trongtiếntrìnhcôngviệcngàynaycủamộtthưlại,tácgiảởtrênmộtdâydàivôtận,phẩmtínhhợpnhấtnàycủacôngviệcđượcghilạirấtít.Tácgiảtrởthànhbổtúcchomộtbộmáyhaymộttổchứcvănphòng.Nókhôngcònlànónữa-bởiđókhôngcósựhợpnhấtnàoxuấthiệnởngoàisựhợpnhấtcủaphùhợptính. Cáinhấttínhđượctựuthànhtrongcôngtácsảnxuấtkhôngphảilàliênvị

:nhấttínhđượctựuthànhtronghỗnhợpsaythìtạmthời;nhấttínhđượctựuthànhbởiphùhợpthìchỉlànhấttínhgiảtạo.Bởiđó,chúngchỉlànhữnggiảiđápphiếndiệnchovấnđềhiệnhữu.Giảiđáptrọnvẹnnằmởsụthànhtoàncủahợpnhấtliênvị,củaphốihợpvớingườikhác,trongtìnhyêu. Sựhammuốnnhắmđếnhỗnhợpliênvịnàylànỗlựcmãnhliệtnhấtởconngười.Nólàđammêcănbảnnhất;nólàthếlựcduytrìchủngloại,bộtộc,giađình,xãhộicủaloàingười.Sựthấtbạikhônghoànthànhđượcnónóilênchứngphongcuồnghayhủydiệt-tựhủydiệthayhủydiệtnhữngkẻkhác.Khôngcótìnhyêu,nhânloạikhôngthểhiệnhữumộtngày.Nhưngnếuchúngtagọisựtựuthànhcủahợpnhấtliênvịlà"tìnhyêu",chúngtatựthấymìnhởtrongmộtkhókhănnghiêmtrọng.Sựhỗnhợpcóthểđượctựuthànhtrongnhiềuđườnglốikhác-vànhữngsaibiệtkhôngphảikémquantrọnghơnnhữnggìchungchonhiềuhìnhtháikhácnhaucủatìnhyêu.Phảichăngtaphảigọichúngthảyđiềulàtìnhyêu?Haychúngtaphảiđểdànhtừngữ"tìnhyêu"chomộtloạihợpnhấtđặcbiệtmàthôi,mộtloạiđãlàđứctínhlýtưởngtrongtấtcảnhữngtôngiáonhânbảnlớnvànhữnghệthốngtriếthọctronghơnnghìnnămquacủalịchsửĐôngvàTây? Vìcónhữngkhókhănvềtừnghĩa,giảiđápchỉcóthểlàtựý.Vấnđềlàchúngtanhậnthứcloạihợpnhấtnàomàchúngtađềcậpđếnkhinóivềtìnhyêu.Chúngtaxemtìnhyêunhưlàcâutrảlờichínmùichovấnđềhiệnhữu,haychúngtanóivềnhữnghìnhtháinonnớtnàocủatìnhyêumàchúngcóthểđượcgọilàhợpnhấtcọngsinh?Nhữngtrangsauđâytôisẽchỉgọicáitrướclàtìnhyêu.Tôisẽbắtđầuthảoluậnvề"tìnhyêu"vớicáisau. Hợpnhấtcọngsinhcódạngthứcsinhvậttrongmốiliênhệgiữathaimẫuvàthainhi. Tuyhainhưngmàmột.Cảhaisống"chung"cọngsinh,cầncónhau.Thainhilàmộtphầncủabàmẹ,nónhậnmọithứmànócầntừbà;bàmẹlàthếgiới củanó, có thểnóinhưvậy ; bảnuôidưỡngnó, bảovệnó, nhưng sựsốngcủabàcùngđượcgiatăngbởinó.Trongsựhợpnhấtcọngsinhcủatâmthầncả thểxácđềubiệt lập,nhưngcócùngmộtquyếnluyếnnhưnhauvềmặttâmlý. Hìnhthái thụđộngcủahợpnhấtcọngsinh làhình tháikhuấtphục,haynếu chúng ta nói theo thuật ngữ thầy thuốc, hình thái tự hành hạ(masochism).Kẻtựhànhhạchạytrốncảmgiáccôlậpvàlycáchkhôngchịunỗibằngcáchbiếnmìnhthànhmộtphầncủakẻkhác,kẻchỉđạonó,hướngdẫnnó,bảohộnó;kẻấylàđờisốngvàhơithởcủanó,cóthểnóinhưvậy.Quyềnlựccủakẻmàngườitakhuấtphụctheođượckhoađại;kẻấycóthểlàmộtngườihaymộtthầnlinh;kẻấylà tấtcả, tôikhônglàgìcả,ngoại trừđiềutôilàmộtphầncủanó.Vớitưcáchmộtbộphận,tôilàmộtphầncủacáivĩđạicủaquyềnlựccủaxácthực.

Ngườibịhànhhạkhỏiphảicónhữngquyếtđịnh,khôngphảicónhữngmạohiểmnàocả:nókhôngbaogiờđơnđộc-nhưngnókhôngđộclập;nókhôngcósựtoànvẹn,nóchưanảynởđầyđủ.Trongphươngdiệntôngiáo,đốitượngcủathờphụngđượcgọilàmộtthầntượng;trongchiềuhướngthếtụccủamộtquanhệ tìnhyêu tựhànhhạ,bộmáychínhyếu, tức làcủasựsùngbái,cũngnhưnhau.Mốiquanhệ tựhànhhạcó thểđượcnốikếtvớihammuốnsinhlýnhụcdục;trongtrườnghợpnày,nókhôngphảichỉlàmộtsựkhuấtphụcmàởđócósựthamdựcủatâmthứcnhưngcócảtoànthểthểxáccủamình.Cóthểcósựkhuấtphụctựhànhhạđốivớimạngvận,bịnhtật,đốivớinhạcđiệu,đốivớitrạngtháicuồnglạcđượctạoradomatúyhaydướisựhônmêkhoáicảm-trongtấtcảnhữngđiểnhìnhnày,conngườitừchốisựtoànvẹncủanó,biếnmìnhthànhmộtcộngcụcủamộtaiđóhaycáigìđóởbênngoàichínhmình ;nókhôngcầngiảiquyếtvấnđềsốngbằnghoạtđộngphongphú. Hình tháichủđộng của hỗn hợp cọng sinh là sự chế ngự hay nói theothuậtngữtâmlýhọc,đốichiếuvớisựtựhànhhạ,làsựbạohành(Sadism).Kẻbạohànhmuốnchạytrốncôđộcvàýnghĩatùđàycủamìnhbằngcáchbiến kẻ khác thànhmột bộ phận củamình.Nó làmmình to lớn thêm lênbằngcáchkếthợpvàomình,kẻthờphụngnó.Kẻbạohànhcũnglệthuộckẻkhuấtphụcnhư làkẻkhuấtphục lệ thuộcnó ; kẻnàykhông thể sốngmàkhôngcókẻkia.Chỉcókhácnhaulàkẻbạohànhthìralệnh,bóclột,dàyvòđiếmnhục.Đây làmột sai biệt quan trọng theo nghĩa thực tế ; trongmộtchiềuhướngcảmxúcsâuhơnsựsaibiệtnàykhônglớnbằngsựsaibiệtmàcảhaicùngcóchung:hỗnhợpmàkhôngcótoànvẹn.Nếuhiểuđiềunày,người ta không lấy gì làm ngạc nhiên khi thấy rằng thông thường có kẻchống lại cả hai phương cách bạo hành và tự hành hạ thường hướng đếnnhữngđốitượngkhác.Hitlerbansơphảnứngtheokiểubạohànhnhằmđếndânchúng,nhưngtheokiểutựhànhhạđốivớisốmệnh,lịchsử"quyềnlựctrêncao"củathiênnhiên.Chungkếtcủaông-tựtửtrongsựhủydiệtthườngtình - cũng là đặc trưngnhưgiấcmộng thành công của ông-chế ngự toàn

diện([1]

). Tươngphảnvớihợpnhấtcọngsinh,tìnhyêutrưởngthànhlàsựhợpnhấtdướiđiềukiệnduytrìsựtoànvẹncủamìnhcábiệttínhcủamình. Tìnhyêulàmộtquyềnnăngchủđộngtrongconngười;mộtquyềnnăngchọcthủngnhữngbứctườngngăncáchngườivớingười,hợpnhấtmìnhvớikẻkhác;tìnhyêukhiếnmìnhvượtquaývịcôlậpvàlycáchnhưngnóchophépmình làmình,giữ lại sự toànvẹncủamình.Trong tìnhyêu, cóđiềungượcngạolàhaisinhthểtrởthànhmộtnhưngvẫncứlàhai. Nếutôinói tìnhyêulàmộthoạtđộngtính, tôichạmtránmộtkhókhănnằmtrongýnghĩahàmhỗncủachữ"hoạtđộngtính".

Với"hoạtđộngtính",theosựthôngdụngngàynaycủachữnày.nóchỉchomộthànhđộngmanglạibiếnđổitrongmộttìnhcảnhhiệnhữudomộtphídụngnăng lực.Như thế,mọingườiđượccoi làhoạtđộngnếunó làmmộtviệc,nghiêncứuydược,làmviệctrênmộtchuỗidàivôtận,dựngmộtcáibàn,hay thamgia thể thao .Chungcho tấtcảnhữnghoạtđộngnày làchúng được nhắm vào mục đích bên ngoài phải hoàn thành. Điều khôngđượcngườitaghinhậnlàsựphátđộngcủahoạtđộng.Lấythídụmộtngườiđượcđiềuđộngđốivớicôngviệckhôngngừngbởimộtývịvềsựbấtổnvàcôđộcthâmsâu;haymộtngườikhácđiềuđộngbởidanhvọng,haytiềntài.Trongtấtcảnhưngtrườnghợpnàykẻđólànôlệcủamộtthamdụcvàhoạtđộngcủanótrênthựctếlàmột"thụđộng",vìnóbịthúcđẩy;nólàkẻchịutrậnchứkhôngphảilàkẻchủchốt.Đàngkhác,mộtngườingồiyênvàngắmkhôngcóchủđíchhaymụctiêunàongoại trừchủđíchcảmnghiệmchínhmình và đơn nhất tính của mình với thế giới, người ấy được coi là "thụđộng"vìkhông"làm"gìcả. Trênthựctế,tháiđộtậptrungtưtưởngnàylàhoạtđộngcaonhất:đâylàmộthoạtđộngcủatâmhồnchỉcóthểcódướiđiềukiệncủatựdovàđộclậpnộitại. Mộtkháiniệmvềhoạtđộng,kháiniệmtânthời,coisựsửdụngnănglựcnhưlàtựuthànhnhữngmụctiêungoạitại:mộtkháiniệmkhácvềhoạtđộngthìxétđếnsựsửdụngnhữngquyềnnăngnộitạicủaconngười,bấtkểcósựbiếnđổibênngoàinàođược thựchiênhaykhông.Kháiniệm sauvềhoạtđộngđãđượcSpinozahợpthứcmộtcáchrõràngnhất.Ônggiảnbiệtnhữnghậu quả giữa những hậu quả thụ động và chủ động, những "hành động"(actions-active)vànhững"đammê"(Passions–Passive).Trongsựthựctậpvềmộthậuquảchủđộngconngườiđượctựdo,nólàchủnhâncủahậuquảcủanó;trongsựthựctậpvềmộthậuquảthụđộng,conngườibịthúcđẩy,nólàđốitượngcủanhữngsựphátđộngmàchínhnókhôngcóýthứcđến.NhưvậySpinozatiếntớiquanđiểmchorằngđứctínhvàquyềnnănglàmột

vànhưnhau([2]

).Ganhghét,tịhiềm,thamvọng,bấtcứloạihammuốnnàođều là nhưng đammê. (passions) ; tìnhyêu làmột hành động, là sự thựchànhmộtquyềnnăngcủaconngười,chỉcóthểđượcthựchànhtrongtựdovàkhôngbaogiờnhưlàthànhquảcủamộtcưỡngbức. Tìnhyêulàmộthoạtđộngtính,khôngphảimộthậuquảthụđộng,nólàmột sự "đứng trong"chứkhôngphái làmột sự "savào".Trongđường lốithường tìnhnhất, đặc tính chủđộng của tìnhyêu có thểđượcmô tả bằngcáchgiớithuyếtrằngtìnhyêutựbansơlàchochứkhôngphảilànhận. Chocáigì?Trảlờichocâuhỏinàycỏvẻđơngiản,nhưngsựthựcnóđầycảnhữnghàmhồvàphức tạp.Sựhiểu lầmnhiềunhất là cho rằng cho là

"chođi"([3]

)mộtcáigì,tướcbỏđi,cunghiến.Cáingườimàcátínhcủanókhôngpháttriểnrangoàigiaiđoạncủachiềuhướngthụlãnh,tướcđoạt,haytàng trữ, nỏ cảm nghiệm hành vi cho theo lối này. Đặc tính buôn bán làmuốncho,nhưngchỉtrongtraođổiđểmànhận;chomàkhôngnhậnđốivới

nó làbịbiển thủ ([4]

).Nhữngngườimàchiềuhướngchínhyếucủahọ làmộtchiềuhướngkhôngsảnxuấtcảmthấycholàmộtsựnghèođói.Vìthếphầnlớnnhữngcánhâncủaloạinàykhôngchịucho.Mộtvàingườitạonênnhânđứctừsựchotheonghĩamộthysinh.Họcảmthấyrằngchínhbởikhổcựcmàcho,ngườitaphảicho;đứctínhcủasựcho,đốivớihọchínhlàhànhvinhậnlãnhcủahysinh.Theohọ,quiluậtchotốthơnnhậncónghĩalàchịuđựngsưthiếuthốntốthơnlàcảmnghiệmsựvuisướng. Đốivớiđặctínhsảnxuất,sựchocómộtýnghĩakháchẳn.Sựcholàbiểulộcaonhấtcủa tiềmlực.Trongchínhhànhvicủasựcho, tôicảmnghiệmsứcmạnhtàisản,quyềnnăngcủatôi.Cảmnghiệmvềsinhlựcvàtiềmlựcđượccấtcaonàylàmtôitràntrềvuisướng.Tôicảmnghiệmchínhtôinhưlà

đangsungmãn,tậndụng,sinhtồn,vànhưvậylàvuisướng([5]

).Chovuisướnghơnnhận,khôngphảivìnólàmộtsựgiảmthiểu,màvìtronghànhvichocósựbiểulộcủasinhtồncủatôi. Nhậnrahiệulựccủanguyênlýnàybằngcáchápdụngnóvàonhiềuhiệntượngđặcbiệtkhôngphải làkhó.Thídụđiểnhìnhnhất làởphạmvidụctính.Cựcđiểmcủanhiệmvụdụctínhgiốngđựclàởhànhvicho,ngườiđànôngtựhiếnmình,cơquandụctínhcủamìnhchongườiđànbà.Vàolúccựcđộ,ôngchobàtinhdịchcủamình.Ôngtakhôngthểnàochođượcnếunănglực không hiện hành. Nếu ông ta không thể cho, ông ta bất lực. Đối vớingườiđànbà,sựdiễntiếnkhôngkhácdùhơiphứctạphơn.Bàcũngtựhiếnmình:bàmởngõchotrungtâmnữtínhcủamình; tronghànhvinhận,bàcho.Nếubàkhôngthểlàmđượchànhvichonày,nếubàchỉcóthểnhậnmàthôi,bàbị liệtâm.Hànhvichotáidiễnvớibàkhôngphải trongnhiệmvụcủamìnhnhư làmộtngườiyêumà trongnhiệmvụnhư làmộtbàmẹ.Bàhiếnmìnhchoviệcnuôilớnđứaconởtrongmình,bàchosữacủamìnhchođứatrẻ,bàchosựấmápthểxáccủamình.Khôngchothìsẽlàđauđớn. Trongphạmvinhữngsựthểvậtchất,sựchocónghĩatađangsungtúc.Khôngphảiôngtacónhiềulàsungtức,nhưngôngtachonhiều.Ngườitíchcủabuồnphiềnáynáyvìmấtmộtcáigìđó,vềmặt tâmlýmànói, làmộtngườikhốnkhó,nghèođói,khôngcầnbiếtông tacóbaonhiêu.Bấtkểainếucóthểtựhiếnmìnhđềulàsungtúc.Ôngtacảmnghiệmchínhmìnhnhưlàmộtngườicó thể trao tặngmìnhchokẻkhác.Chỉcóngườinàobị tướcđoạt tấtcảmọi thứcho thìnhữngnhuyếucần thiếtnhấtchosự tồn tại sẽkhôngthểthụhưởnghànhvichođốivớinhữngsựthểvậtchất.Nhưngkinh

nghiệmthườngnhậtchứngtỏrằngnhữnggìmàmộtngườicoilànhữngnhuyếutốithiểuđềulệthuộccátínhcủanócũngnhưlệthuộcrấtnhiềunhữngsởhữucủanó.Tabiếtrõrằngngườinghèocàngthíchchohơnngườigiàu.Tuy nhiên sự nghèo khốn, ngoại trừmột điểmnào đó, có thể làm cho nókhôngthểcho,vànhưvậylàđanggiảmthiểudần,khôngphảichỉbởivìsựkhổmànótạoratrựctiếp,bởivìnócướpmấtcủangườinghèosựvuisướngvềcho. Tuynhiênphạmviquantrọngnhấtcủasựchokhôngphảilàphạmvivậtchấtmàlàởlãnhvựcđặcbiệtcủaconngười..Mộtngườichokẻkháccáigì?Nóchochínhmình,chocái tinhtếnhấtmànócó,nóchosựsốngcủanó.Điềunàykhôngnhấtthiếtphảicónghĩarằngnóhiếnsựsốngcủamìnhchokẻkhác,nhưngnóchokẻđócáiđangnằmởtrongmình,nóchokẻđósựvuisướng củamình, quyền lợi củamình, sự hiểu biết củamình, tri thức củamình,khíchấtcủamình,sựbuồnphiềncủamình-chotấtcảnhữngbiểulộvàbiểuthịcủacáiđangnằmởtrongmình.Trongcáichosựsốngcủamìnhnhư thế,nó làmgiàukẻkhác, làm lớncáiývị sinh tồncủakẻkhácbằnncáchlàmlớnývịsinhtồncủachínhmình.Nókhôngchođểmànhận;sựchotựnólàmộtniềmvuikịchliệt.Nhưngtrongkhicho,nókhôngthểnàomangcáigìđóchosựsống.củakẻkhác,cáiđượcmangđếnchosựsốngnàyphảnchiếutrởlạinó,trongsựchothựcthụ,nókhôngthểnàonhậnlãnhcáiđượcchotrởlạinó.Sựchobaohàmviệcbiếnkẻkháccũngthànhngườichonữavàcảhaichiaxẻtrongniềmvuivềnhữnggìmàhọđãmanglạichosựsống.Tronghànhvichocócáigìđượcsinhra,vàcảhaiđềucảmkíchvìsựsốngđượcnảysinhchohọ.Nóiriêngvềtìnhyêuđiềunàycónghĩa:tìnhyêulàmộtquyềnnăngtạoratìnhyêu.TưtưởngnàyđãđượcdiễntảhoamỹbởiMarx.Ôngnói : "Bạnhãy thừanhậnconngườinhư làconngười,vàmộttươngquancủanóvớithếgiớinhưlàmộtthếgiớiconngười,vàbạnchỉcóthểtraođổitìnhyêuchotìnhyêu,tincẩnchotincẩn.v.v...Nếubạnmuốnthưởngthứcnghệthuật,bạnphảilàmộtngườiđượcđàoluyệnvềmặtnghệthuật;nếubạnmuốngâyảnhhưởngtrênmọingười,bạnphảilàmộtngườicómộtảnhhưởngkíchthíchvàtántrợthựcthụtrênkẻkhác.Mỗimộttrongnhữngquanhệcủabạnvớiconngườivànhiêngiớiphảilàmộtbiểulộquyếtđịnhcủasựsốngcábiệt,thựctếcủabạntươngxứngvớiđốitượngcủaýchícủabạn.Nếubanyêumàkhônggợilêntìnhyêunghĩalà,nếutìnhyêucủabạnmàkhôngsảnxuất tìnhyêunhư thế,nếukhôngbằngvàomộtbiểu lộcủasựsốngvớitưcáchmộtkẻđangyêu,bạnkhôngkhiếnmìnhthànhmột

kẻđượcyêu.Thếlàbạnbấtlực,mộtsựbấthạnh([6]

)Nhưngkhôngphảichỉtrongtìnhyêusựchomớicónghĩalànhận.Thầygiáođượcgiảngdạybởihọctròcủaông,diễnviênđượckíchthíchbởikhángiảcủamình;nhàtâmphânhọcđược chữa trị bởi conbịnh củamình - thảnghoặchọkhôngcoi

nhau như là những đối tượng, nhưng có quan hệ với nhau hoàn toàn vàphongphú. Khôngcầnnhấnmạnhcho lắmtrênsựkiện trongkhảnăngyêu thươngnhưlàmộthànhvicủasựchotùythuộcsựpháttriểncátínhcủamộtngười.Nótiênđịnhsựthànhđạtcủamộtchiềuhướngphongphúhữuhiệu;trongchiềuhướngnày,mộtngườiđãvượtquasựlệthuộc,tínhvạnnăngtựtôn,lòngmuốnkhaitháckẻkhác,haymuốntàngtrữ,vàđãđạtđượcniềmtinởnhữngquyềnnăngconngườicủachínhmình,lòngdũngcảmđặttrênnhữngquyềnnăngcủamìnhtrongsựthànhđạtmụcđíchcủamình.Vàomứcđộmànhữngđặctínhnàykhiếmkhuyết,nósợchođichínhmình- tứclàsợchotìnhyêu. Ngoàiyếu tốcho,đặc tínhchủđộngcủa tìnhyêu rấthiểnnhiênbởi sựkiệnrằngnóluônluônbaolàmmộtsốyếutốcănbản,chungchomọihìnhtháicủatìnhyêu.Nhữngyếutốnàylà:quantâm,tráchnhiệm,trọngthịvànhậnthức. Nóirằngtìnhyêubaohàmsựquantâmlàđiềuhiểnnhiênnhấttrongtìnhyêucủamộtbàmẹđốivớiđứacon.Khôngcósựbaobọccủabà,tìnhyêusẽlàmchúngtacócảmgiácthiếuthànhthậtnếuchúngtakhôngquantâmđứatrẻ,nếubàquênchonóăn,quêntắmnó,quênxemlạichonótiệnnghivậtlý;vàchúngtacảmđộngvìtìnhyêucủabànếuchúngtathấybàquantâmđếnđứatrẻ.Ngaycảvớitìnhyêuđốivớiloàivậthaybônghoacũngkhôngcógìkhác.Nếumộtngườiđànbànóivớichúngtarằngbàyêubônghoavàchúngtathấyrằngbàđãquêntướinướcchonóchúngtasẽkhôngtinởtìnhyêucủabàđốivớibônghoa.Tìnhyêu làmốibận tâmtíchcựcđốivớisựsốngvàsựtăngtrưởngcủacáimìnhyêu.Nơinàothiếusựbậntâmtíchcựcnàythìnơiđókhôngcótìnhyêu.YếutốnàycủatìnhyêuđãđượcmôtảkỳthútrongsáchcủaJonah.ChúabảoJonahhãyđếnNinevehcảnhcáodâncưởđâyrằnghọsẽbịtrừngphạttrừphitâmhồnhọsửađổinhữngđườnglốixấu xa của họ. Jonah lẫn tránh sứmệnh củamình vì ông ta sợ rằng dânchúngNinevehsẽhốihậnvàChúasẽthathứchohọ.Ôngtalàmộtngườirấtcólươngtâmvềtrậttựvàluậtphápnhưngkhôngcótìnhyêu.Tuynhiêntrongsựcốtìnhlẫntránhcủamình,ôngthấymìnhởtrongbụngcủaconcávoitượngtrưngtìnhtrạngcôlậpvàtùđàymàsựthiếutìnhyêuvàtìnhliênđớiđãmangđếnchoông.Chúacứurỗi ông,vàôngđiNineveh.ÔngraotruyềnchodânchúngnhưChúađãbảo,vàchínhsựthểmàôngsợđãxảyra.Những người ở Nineveh ăn năn về những tội lỗi của mình, và hoán cảiđường lốicủamình ;Chúa tha thứhọvàquyếtđịnhkhônghủydiệt thànhphốấy.Jonahgiậndữvàbấtmãn;ôngmuốnsự"côngbằng"phảiđượcthựcthi,khôngmuốncósựthươngxót.Cuốicùng,ôngtìmthấymộtvàitiệnnghitrongbóngcâymàChúakhiếntrồngchoôngđểchechởôngkhỏimặttrời.NhưngkhiChúalàmchocâyhéođi,Jonahphiềnmuộnvànổixungtrách

mócChúa.Chúa trả lời :Nhàngươiđãcó lòng thươngđốivớicâybímàngươiđãkhôngnhọclòngvìnó,cũngkhôngtrồngranó:nóleolêntrongmộtđêmvàchếtđitrongmộtđêm.VàhátakhôngnêndungthaNineveh,thànhphốlớnnơicóhơnmộttrămhaichụcngàndânkhôngthểphânbiệtnổigiữacánhtayphảivàcánhtaytráicủahọ:vàcũngbằnggiasúc?CâutrảlờicủaChúachoJonahphảihiểutheolốitượngtrưng.ChúacắtnghĩachoJonahrằngbảnchấtcủatìnhyêulà"cầnlao"đốivớimộtcáigìvà"làmchocáigìđótolớnlên".Rằngtìnhyêuvàcầnlaokhôngthểtáchbiệtnhau. Mộtngườiyêucáimàmình ra sứcchonó,vàkẻấy ra sứcchocáimàmìnhyêunó. Quan tâmvàchămsócbaohàmmặtkhíacạnhkháccủa tìnhyêu:khíacạnhtráchnhiệm.Ngàynaytráchnhiệmthườngđượcchỉchoviệcnhậnlãnhbổnphận,cáiđượcđặt lênngười ta từbênngoài.Nhưng, theonghĩađúngnhấtcủanó,tráchnhiệmlàmộthànhvihoàntoàntựnguyện;nólàsựđápứngcủatôiđốivớinhữngyêusách,đượcbộclộhaykhông,củamộtngườikhác.

"Cótráchnhiệm"cónghĩa làcó thểvàsẵnsàng"đápứng"([7]

). JonahkhôngcảmthấycótráchnhiệmđốivớidâncưởNineveh. ÔnggiốngnhưCain;cóthểhỏi:"tôilàngườigiữemcủatôichăng?"Kẻyêuthươngthìđápứng.Sựsốngcủaemnókhôngphảichỉcôngviệccủaem nó thôimà của chính nó nữa.Nó cảm thấy có trách nhiệm với ngườiđồng loại, vì nó cảm thấy có trách nhiệm chínhmình. Trách nhiệm trongtrườnghợpbàmẹvàđứaconcủabà,chỉliênquanđếnviệcchămsócnhữngnhucầuvậtlý.Trongtìnhyêugiữahaingườilớnnóchỉliênhệđếnnhữngnhucầutâmlýcủakẻkhác. Tráchnhiệmcóthểdễbịbópméothànhsựchếngựvàchiếmhữu,nếunókhôngđivớimộtyếutốthứbacủatìnhyêu,sựtrọngthị.Trọngthịkhôngphảilàsợhãihaykhiếpđảm;theongữcăn(respicere;nhìnngắm),nóchỉchokhảnăngnhìnmộtngườinónhưlànó,ýthứcvềcábiệttínhđộcnhấtcủanó.Trọngthịchỉchosựđềcậpđếncáimàmộtngườivớitưcáchnólànóphảilàmtăngtrưởngvàbộclộ.Nhưthếtrọngthịbaohàmsựvắngmặtcủakhaithác.Tôimuốnkẻđượcyêutăngtưởngvàbộclộvìchínhnó,vàtrongnhữngđường lốicủachínhnókhôngphảivìchủđíchcungứngchotôi.Nếutôiyêukẻkhác,tôicảmthấylàmộtvớinónhưngvớinónhưlànó,khôngphảinhưlàtôiyêusáchnólàmmộtđốitượngchosựsửdụngcủatôi.Rõràngtrọngthịchỉcóthểcónếutôiđãhoànthànhsựđộclập;nếutôicóthểđihayđứngmàkhôngcầnnạngchống,khôngcầnphảichếngựhaykhaithácmộtaikhác.Trọngthịchỉhiệnhữutrênnềntảngcủatựdo(l'amourestl'enfantdelaliberté)(tìnhyêulàđứaconcủatựdo)nhưmộtbàicacổcủaPhápđãnói;tìnhyêulàđứaconcủatựdo,khôngbaogiờlàcủasựchếngự.

Khôngthểtrọngthịmộtngườimàkhônghiểubiếtnó;quantâmvàtráchnhiệmcóthểlàmùquángnếuchúngkhôngđượchướngdẫnbởinhậnthức.Nhậnthứccóthểlà trốngkhôngnếunókhôngđượcđiềuđộngbởisựchútâm.Cónhiềutầnglớpcủanhậnthức;nhậnthứcxéttheokhíacạnhtìnhyêulànhậnthứckhôngđứngởngoạidiện,nhưngđisâuvàotrọngtâm.Chỉcỏthểcókhinàotôicóthểvượtlêntrênsựbậntâmvềchínhmìnhvànhìnkẻkháctrongchínhmôitrườngcủanó.Chẳnghạn,tôicóthểbiếtrằngmộtkẻđanggiậndữ,ngaydùnókhôngchotôithấymộtcáchlộliễu;nhưngtôicóthểbiếtmộtcáchsâuxahơnthếnữa;nêntôibiếtrằngnóđanglolắngvàbuồnphiền;rằngnócảmthấycôđơn,cảmthấycótội.Vậytôibiếtrằngsựgiậndữcủanóchỉlàbiểuhiệucủamộtcáigìsâuxahơn,vàtôithấynócũnglolắngvàbốirối,nghĩalà,nhưmộtkẻchịutrậnhơnlàmộtkẻgiậnhờn. Nhậnthứccòncómộtlớpnữavàlàmộtlớpcănbảnhơnliênquanđếnvấnđề tìnhyêu.Cáiyêusáchcănbảnđể từchốingườikháccũngnhưđểvượtkhỏingục tù lycáchcủamìnhcó liênquanmật thiếtvớiướcmuốnkhácđặcbiệtcủaconngười,ướcmuốnbiếtđược"bímậtcủaconngười."Trongkhisựsốngtrongnhữngkhíacạnhhoàntoànsinhvậtcủanólàmộtphéplạvàmộtbímật,conngườitrongnhữngkhíacạnhngườicủanólàmộtbímật khôn dò đối với chính nó -và đối với đồng loại nó.Chúng ta biếtmình,nhưngngaycảvớimọinỗlựcmàchúngtacóthểlàmchúngtakhônghiểubiếtđượcchínhmình.Chúngtabiếtngườiđồngloạicủamìnhnhưngchúng takhônghiểuđượcnóbởivìchúng takhôngphải làmộtsựvậtvàngườiđồngloạicủachúngtacũngkhôngphảilàmộtsựvật.Chúngtacàngbướctớimiềnsâucủathểtínhchúngta,haythểtínhcủamộtaiđó,mụctiêunhậnthứccànglẫntránhchúngta.Vậylàchúngtakhôngtrôngmonggìướcmuốnthâmnhậptậnbímậtcủalinhhồnconngười,vàotậntếbàosâuthẳmnhấtđanglà"nó".Cómộtđườnglối,mộtđườnglốivôvọng, đểbiếtsựbímật:đólàđườnglốicủaquyềnnăngtoànvẹntrênkẻkhác;quyềnnăngkhiếnnólàmnhữnggìmàchúngtamuốn,cảmnhữnggìmàchúngtamuốn,nghĩnhữnggìmàchúngtamuốn,quyềnnăngbiếnnóthànhmộtsựvật,sựvậtcủachúngta,sởhữucủachúngta.Mứcđộtốihậucủacốgắngđểbiếtnàynằmtrongnhữngtháicựccủabạohành,lònghammuốnvàkhảnăngbắtmộtngườiphảichịukhổ;dàyvònó,cưỡngbứcnótiếtlộbímậtcủanó trongđaukhổcủanó.Trongcái thammuốn thâmnhậpbímậtcủaconngườinày-củanórồichínhcủachúngta-cómộtphátđộngchủyếuchochiều sâuvàcườngđộcủa tínhhungbạovàhủydiệt.Trongmộtđường lối rấtđơngiản,ý tưởngnàyđãđượcdiễn tảbởi IsaacBabel.ÔngdẫnchứngmộtviênchứcđồngsựtrongchiếntranhdânsựởNga.Ôngnàyvừahànhhạngườichủtrướccủamìnhđếnchết,khinói:"Vớiphátsúng-tôisẽlàmtheokiểunày-vớiphátsúngôngchỉcóthểtốngcổmộtgã..Vớiphátsúngôngsẽkhôngbaogiờvớitôilinhhồn,leotớichỗnóđangởnơi

mộtngườibạnvớinótựchứngtỏnhưthếnào.Nhưngtôikhôngdễdãivớichínhtôivàhơnmộtlầntôiđãdàyxéomộtkẻthùtrênmộtgiờ.Ôngthấyđó,tôimuốnbiếtđượcsựsốngthựcralàcáigì,sựsốngxuôitheolốiđicủa

chúngtagiốngnhưcáigì."([8]

) Ởtrẻconchúngtathấyconđườngdẫnđếnnhậnthứcnàyhoàntoànmởrộng.Trẻcontháocáigìđóra,bẻgãynóđểbiếtnó;haynóxémộtconvậtra;nóđộcácngắtcánhmộtconbướmđểbiết,cưỡngbứcbímậtcủaconbướm.Tínhđộcáctựnóđượcđiềuđộngbởimộtcáigìsâuthẳmhơn;muốnbiếtbímậtcủacácsựvậtvàcủasựsống. Conđườngkhácđểbiết sự "bímật " là tìnhyêu.Tìnhyêu là sự thâmnhậpchủđộngvàokẻkhác,trongđóhammuốnhiểubiếtcủatôiđượcthoadịubằngsựhợpnhất. Tronghànhvihỗnhợp,tôibiếtbạn,tôibiếtchínhtôi,tôibiếtmọingười-vàkhông"hiểubiết"gìcả.Tôibiết trongmộtđường lốiduynhấtsựnhậnthứcvềcáiđangcònsốnglàcóthểcóđốivớiconngười,docảmnghiệmvềhợpnhấtchứkhôngdobấtcứnhậnthứchaytưtưởngnàocóthểmanglạitạohànhđược. Bạohànhđượcđiềuđộngbởiýmuốnbiếtsựbímật,nhưngtôivẫncònmùtịtnhưtrướckia.Tôixémộtsinhthểkhácratừngchithể,nhưngtấtcảnhữnggìmàtôiđãlàmlàđểhủydiệtnó.Tìnhyêulàđườnglốiduynhấtđểhiểubiếtmàtronghànhvihợpnhấtnótrảlờichosựthămhỏicủatôi.Tronghànhviyêuthương,tựhiến,tronghànhvithâmnhậpkẻkhác,tôicảmthấychínhmình,tôikhámphárachínhmình,tôikhámpháracảhaichúngta,tôikhámpháraconngười. LòngthiếtthamuốnbiếtvềchínhmìnhvàbiếtngườiđồngloạicủachúngtađãđượcdiễntảtrongcáchngônDelphes:"Bạnhãytựbiếtchínhbạn".Đólàchủphátđiểmcủamọinềntâmlýhọc.Nhưngvìsựhammuốnlàhiểubiếttấtcảvềconngười,bímậtsâukíncủanó,nênsựhammuốnấykhôngbaogiờcóthểđượclấpđầytrongnhậnthứcthuộcloạibìnhthường,trongnhậnthứcduychỉbằngtưtưởng. Ngaydùchúngtađãbiếthơnmộtngànlầnvềchínhchúngta,chúngtavẫnkhôngbaogiờđitớiđáy.Chúngtasẽcònlàmộtbíẩnchochínhchúngta,cũngnhưngườiđồngloạicủachúngtavẫncònlàmộtbíẩnvớichúngta.Conđườngduynhấtcủanhậnthứctrònđầylàởhànhvicủatìnhyêu:hànhvinàyvượtlêntưtưởng,nóvượtlêntrêncáclờilẽ.Nólàviệcdámlaomìnhvàocảmnghiệmhợpnhất.Tuynhiên,nhậnthứctrongtưtưởng,tứclànhậnthứctâmlý,làmộtđiềukiệntấtyếuđốivớinhậnthứctrànđầytronghànhvicủatìnhyêu.Tôiphảinhậnthứckẻkhácvàchínhtôimộtcáchkháchquanđể có thểnhìn thấy thực tại củanó, hayđúnghơn,đểvượtquanhữngảogiác,cáihìnhảnhméomómộtcáchphilýmàtôicóvềnó.Chỉcầntôinhận

thứcmộtngườicáchkháchquanlàtôicóthểbiếtnótrongyếutínhtốihậu

củanótronghànhvicủatìnhyêu.([9]

) VấnđềnhậnthứcconngườisongsongvớivấnđềtôngiáolànhậnthứcChúa.TrongnềnthầnhọccổtruyềncủaTâyphương,cốgắnglànhằmnhậnthứcChúa bằng tư tưởng là tạo những quan điểmvề Chúa.Nó đượcmặcnhậnrằgtôicóthểhiểubiếtChúatrongtưtưởngcủatôi.Trongthầnbíhọc,hậuquảcótừnhấtthầnluận(nhưtôisẽcốgắngchứngtỏvềsau),cốgắnglàbỏlốinhậnthứcChúabằngtưtưởngvànóđượcthaythếbằngcảmnghiệmhợpnhấtvớiChúatrongđókhôngcònchỗ-vàkhôngcầnthiết-chonhậnthứcvềChúa. Kinhnghiệmhợpnhất,vớiconngười,haynóitheotínhcáchtôngiáo,vớiThượngđếkhông hẳnlàngoại lý, trái lại,đúngnhưAlbertSchweitzerđãchứngtỏđólàhậuquảcủaduylýluận,hậuquảtáobạovàtriệtđểnhấtcủanó.Nóycứ trênnhận thứccủachúng tavềnhữnggiớihạncănbản-chứkhôngphảitùythuộc-củatrithứcchúngta.Đólànhậnthứcrằngchúngtakhôngbaogiờ"nắm"đượcbímậtcủaconngườivàvũtrụ,nhưngchúngtacóthểnhậnthứcđượctronghànhvicủatìnhyêu.Tâmlýhọcvớitưcáchlàmộtkhoahọcthìcónhữnggiớihạncủanóvàcũngnhưhậuquảhợplýcủathầnhọclàthầnbíhọc,cũngvậy,hậuquảcuốicùngcủatâmlýhọclàtìnhyêu. Quan tâm, trách nhiệm, trọng thị và nhận thức đều hỗ tương liên đới.Chúnglàtriệuchứngcủanhữngtháiđộmàtaphảitìmởngườitrưởngthành,nghĩalàởtrongkẻpháttriểnnhữngquyềnnăngcủachínhmìnhmộtcáchhữuhiệu,kẻchỉmuốncócáimàmìnhđãlàmviệc,đãlàmviệcchokẻđãbỏđi nhữnggiấcmộng tự tônvề toàn trí va toàn năng, kẻ đã đạt đưọc tínhkhiêmtốndựatrênsứcmạnhbêntrongchỉcóhoạtđộngphongphúvàthựcthụmớicó thểmanglại.Nhưthế tôiđãnóinhiềuvề tìnhyêunhưlàvượtquatìnhtrạnglycáchcủaconngười,nhưlàsựtrònđầycủaướcmuốnhợpnhất.Nhưngbêntrênvũtrụ,nhucầuhiệnhữumuốnhợpnhấtkhởilênmộtnhucầuđặcbiệthơnnhưcầusinhvật;sựhammuốnhợpnhấtgiữanhữngcựcnamvà cựcnữ.Ýniệmvề sựphân cựcnàyđượcbiểu lộ rõ rệt nhấttrongthầnthoạinóirằngkhởithủyđànôngvàđànbàlàmộtvàhọbịcắtđứtthànhhai,vàtừđómộtgiốngđựckhôngngớtđitìmlạiphầngiốngcáicủamìnhđãmấtđểhợpnhấtvớinó.(CùngýniệmvềnhấttínhnguyênthuỷcủacáctínhbiệtcũngđượcchứađựngtrongcâuchuyệncủathánhkinhkểEveđượctạoratừxươngsườncủaAdam,ngaydùtrongcâuchuyện,theotinhthầnphụhệngườiđànbàđượccoilàphụthuộcchođànông).Ýnghĩacủahuyềnthoạikhárõràng.Phâncựctínhbiệtdẫnngườiđànôngđitìmsựhợpnhất trongmộtđường lốiđặcbiệt,đường lốihợpnhấtvới tínhdụccủakẻkhác. Tính chất đối cực giữa hai nguyên lý nam và nữ cũng hiện hữu ở

trongmỗingườiđànôngvàmỗingườiđànbà.Cũngnhưvềmặtsinhlýđànôngvàđànbàmỗibênđềucónhữngkíchthíchtốcủatínhdụcđốilập,trongýnghĩatâmlýhọcũnglưỡngtính.Họmangtrongmìnhnguyênlýthụlãnhvàthâmnhập,nguyênlývậtchấtvàtinhthần.Đànông-vàđànbà-tìmthấysựhợpnhấtở trongchínhmình,chỉ trongsựhợpnhấtcủanữcựcvànamcựccủamình.Tínhchấtđốicựcnàylàcơbảnchotấtcảhoạtđộng. Đốicựcnamnữcũnglàcơbảnchotínhchấtsángtạoliênvị.Vềmặtsinhvật,điềunày thậthiểnnhiênvới sựkiện rằg sựhợpnhất của tinhdịchvàtrứnglàcơbảnchosựsinhracủamộtđứacon.Nhưngtronglãnhvựcthuầntúy tâm thầnnókhôngkhác; trong tìnhyêugiữanamvànữ,mỗibênđềuđượctáisinh,(sựlệchhướngsangđồngtínháilàmộtthấtbạikhôngđạttớihợpnhấtphâncựcnày,vàkẻđồngtìnháinhưthếchứađựngsựđauđớncủalycáchvĩnhviễnvôphương,nhưngđócũnglàmộtthấtbạimànóchiaxẻvớikẻdịtínháibìnhthườngmàkhôngthểyêuthương). Trong nhiên giới, cùng tính chất đối cực của nguyên lý nam và nữ ấycungcómặt;khôngnhữngchỉcóthế,nhưtathấyrõtrongcácloàiđộngvậtvàthựcvật,màcảtrongđốicựccủahainhiệmvucănbản,tứclàthụlãnhvàthâmnhập.Đólàđốicựccủamặtđấtvàcơnmưa,củasôngvàbiển,củađêmvàngày,củatốivàsáng,củavậtchấtvàtinhthần.ÝniệmnàyđượcRùmì,nhàthơvànhạccủaHồigiáo,diễntảrấtđẹpnhưsau: Không bao giờ, thật ra, kẻ yêu tìm kiếmmà không được tìmkiếmbởingườiyêucủamình. Khimàánhsángcủatìnhyêuđãsoivàoquảtimnàythìbiếtrằngcótìnhyêutrongquảtimkia. Khi mà tình yêu Thượng đế tràn đầy trong quả tim bạn, chắc chắnThượngđếcótìnhyêuchobạn. Khôngtiếngvỗnàophátratừbàntaynàymàkhôngcóbàntaykia.Trítuệthầnlinhlàđịnhmệnhvàthiênmệnhkhiếnchúngtathànhnhữngngườiyêucủamộtkẻkhác.Bởivìtiềnđịnhấymỗiphầncủavũtrụđượckếtđôivớilứađôicủanó. Trongcáinhìncủahiềntriết,Trờilànamvàđấtlànữ:ĐấtnuôidưỡngnhữnggìTrờibuôngxuống. KhiĐấtthiếuhơinóng.Trờigởinócho,khibàđãmấthếtsựtươimátvàướtátcủamình,Trờitrảlạicho.Trờiđitrênnhữngvòngtròncủamình,nhưmộtngườichồngđitìmtòivìvợ;VàĐấtbậnrộnvớiviệcnhà:bàchămlonhữngsựsinhsảnvàbúmớmnhữnggìbàmang. Bạnhãycoitrờivàđấtnhưphúbẩmvớisựkhônngoan,vìhọlàmcôngviệccủanhữngsinhvậtkhônngoan. Nếucảhaikhôngnếmlạcthúcủanhau,tạisaohọquấnquítnhaugiốngnhưnhữngtìnhnhân?Nếukhôngcóđấtbônghoavàcâycốiphảitrổbông

rasao?Rồithì,nướcvàhơinóngcủatrờisẽsinhracáigì?VìThượngđếđặtsựhammuốntrongnamvànữvớimụcđíchlàthếgiớiphảiđượcduytrìbởisựhợpnhấtcủahọ. Nênngàiđãghikhắpmọinơicủahiệnhữulònghammuốnđốivớiphầnkhác. NgàyvàĐêmlànhữngkẻ thùởmặtngoài ;nhưngcảhaiđềuphụcvụmộtchủđích. Bênnàyyêuthươngbênkiavìđểlàmxongcôngviệcđắpđổicủachúng,khôngcóĐêm,thiênnhiêncủaconngườisẽkhôngnhậnđượccáisắpđến,

nênsẽkhôngcógìcảchoNgàytrảiqua.([10]

)Vấnđềđốicựcnamnữdẫnđếnmộtvàithảoluậnnữavềchủđềtìnhyêuvàdụctính.TrướckiatôiđãnóivềsailầmcủaFreudkhinhậnthấymộtcáchcựcđoantrongtìnhyêucósựbiểu lộ-haymột thănghoacủabảnnăng tìnhdụchơn lànhậnra rằnghammuốn tình dục làmột biểu lộ của nhu cầumuốn yêu thương và hợpnhất. NhưngsailầmcủaFreudtiếnsâuhơn.Theođườnghướngduyvậtsinhlýcủamình,ôngnhậnthấytrongbảnnăngdụctínhcókếtquảcủamộtáplựcđượctạoramộtcáchhãohuyềntrongthểxácđauđớnvàtìmcáchcứugiải.Mụctiêucủahammuốntínhdụclàtẩytrừáplựcđauđớnnày:sựthỏamãntínhdụclàởchỗhoànthànhviệctẩytrừđó. Quanđiểmnàycóhiệulựccủanótrongmứcđộmàhammuốntínhdụctácđộngtheokiểutácđộngcủađóihaykhátkhicơthể thiếuthốn.Trongkháiniệmnàyhammuốndụctínhlàmộtmụtghẻ,sựthỏamãndụctínhlàtẩy sạchmụt ghẻ. Sự thực, khi nào khái niệm về đặc tính này được thừanhận,thìthủdâmsẽlàsựthỏamãndụctínhlýtưởng.ĐiềumàFreudkhôngbiết,khátráingượclàkhíacạnhtâm-sinh-lýcủadụctính,đốicựcnamnữ,vàướcmuốnbấtcầnđốicựcnàybằnghợpnhất.Sailầmkỳlạnàycólẽđãđượcphát sinhdễdàngbởiphụhệcựcđoancủaFreud,nódẫnôngđi tớimặc nhận rằng dục tính tự bản chất, là nam tính, và như thế khiến ôngkhôngbiếtđếndục tínhđặcbiệtnữ tính.Ôngđãdiễn tảýniệmnày trongThreeContributionstotheTheoryofSex(Bacốnghiếncholýthuyếtvềtínhdục),chorằnglibidothườngthườngcó"mộtbảnchấtnamtính",bấtxétđólàlibidoởđànônghayởđànbà,CùngýtưởngấycũngđượcdiễntảtrongmộthìnhthứchợplýhóatronglýthuyếtcủaFreudtheođóngườithiếuniêncảmnghiệmđànbànhưlàmộthoạnnam,vàchínhbàtađãđitìmnhữngđềnbùkhácnhauchosưmấtmátvềphầnsinhlựcnamtính.Nhưngmộtngườiđànbàkhôngphảilàmộthoannamvàdụctínhcủabàtalàđặcbiệtnữtínhchứkhôngphảilàthuộc"mộtbảnchấtnamtính."Sựhấpdẫndụctínhgiữahaipháichỉđượcđiềuđộngtừngphầnbởinhucầutẩytrừáplực:đóchínhlànhucầuhợpnhấtvớicựctínhdụckhác.Thựcvậy,sựhấpdẫndâmdục

khôngphảichỉđượcbiểulộtronghấpdẫntínhdục.Cónamtínhvànữtínhtrongcátínhcũngnhưtrongnhiệmvụsinhdục. Cá tínhnamcũngcó thểđượcxácđịnhnhư làcónhữngđặc tính thâmnhập, hướng dẫn hoạt động, kỹ thuật và phiêu lưu ; cá tính nữ thì bằngnhữngđặctínhthụlãnh,bảovệduythực,kiêntrì,tìnhmẫutử,thuộcphạmvisảnxuất.(Luônluôn,taphảiđểýrằngtrongmỗicáthểcảhaiđặctrưngđềuđượcnốikết,nhưngvớiưuthếcủanhữngđặctrưngnàothâmnhậpcơquansinhdụccủanamhainữ).Rấtthườngkhinếunhữngđặcđiểmcátínhnamcủamộtngườiđànôngmàyếuvìnóvẫncònlàmộtcậubévềphươngdiệncảmxúc,thìnósẽcốgắngđềnbùchosựthiếusótnàybằngcáchnhấnmạnhtriệtđểđếnvaitrònamtínhcủanótrongcơquansinhdục.KếtquảlàDonJuancầnchứng tỏ sựbạodạnnam tínhcủamình theo nghĩa cá tínhhọc.Khichứngtêliệtcủanamtínhlênđếncựcđộ,sựbạodâm(sựdùngsứcmạnh)trởthànhcáithaythếchínhyếu-mộtsựthaythếlệchlạcchonamtính.Nếudụctínhnữyếuhaylệnhlạc,nóđượcbiếnđổi thànhtựhànhhạ(masochism)haytínhchiếmhữu. Freudđãbịchỉ tríchvìôngđềcao tínhdục.Chỉ tríchnày thườngđượcgọilênvìmuốnbôixoámộtyếutốtronghệthốngcủaFreud,nólàmtrỗidậysựchỉtríchvàthùghéttrongnhữngngườilưutâmmộtcáchsơsài.Freudđãhiểubiếtsắcbénsựphátđộngnàyvàđâychínhlàlýdochốngđốimọicốgắngthayđổilýthuyếtvềtìnhdụccủaông. Thựcvậytrongthờiông,lýthuyếtFreudđãcómộtđặctínhtháchthứcvàcáchmạng. Nhưng những gì đã đúng khoảng năm1900 không còn đúng cho nămmươinămsaunàynữa.Tínhdụcđãthayđổinhiềuthêmkhiếnchonhữnglýthuyết củaFreud không còn chấn độngnhững tầng lớp trung lưu củaTâyphươngnữa,vàđây làmột thứanhhùng rởmcủachủ trương triệtđểkhinhữngphântíchgiachínhthốngngàynayvốnnghirằnghọcanđảmvàtriệtđểkhibinhvựclýthuyếttínhdụccủaFreud.Sựthựcngànhtâmphânhọccủahọlàchủtiệnnghi,vànókhôngcốgắngnêulênnhữngvấnđềtâmlýchúngđưađếnchỗphêbìnhxãhộihiệnđại. Phê bình của tôi về lý thuyết của Freud không phải rằng ông đã nhấnmạnhvềtínhdục,màsựthấtbạicủaôngkhônghiểunổi tínhdụcchosâusắc.Ôngkhởiđầubướcthứnhấtbằngcáchkhámpháraýnghĩacủanhữngđammêliênvị;phùhợpvớinhưngtiềnđềtriếthọccủamình,ôngcắtnghĩachúngtheomặtsinhlýhọc.Trongsựtăngtiếncủatâmphânhọc,tacầnphảikiểu chínhvàđào sâukhái niệmcủaFreudbằng cách chuyểndịchnhữngquanđiềmcủaFreud từchiềuhướngsinh lýsangchiềuhướngsinhvậtvà

hiệnhữu.([11]

)

2.TìnhYêuGiữachamẹvàconcái.

Đứatrẻ,vàolúcsinhra,sẽcảmthấysợchết,nếusốphậnmaymắnkhônggiữgìnnókhỏicóýthứcvềưutưchứađựngtrongsựlycáchvớibàmẹ,vàvớicuộcđờiởnộibào.Ngaycảsaukhichàođời,đứatrẻchẳngcógìkhácvới trướckhisinhra ;nókhôngthểnhậnracácđồvật,nỏchưaýthứcvềchínhnó,vàvềthếgiớinhưlàởbênngoàichínhnó.Nớchỉcảmgiác.Sựkíchthíchtíchcựccủahơiấmvàđồăn,vànóchưaphânbiệthơiấmvàđồănvớicănnguyêncủachúng:bàmẹ.Bàmẹlàhơiấm,làđồăn;bàmẹlàtrạngtháikhoankhoáicủasựthỏamãnvàanủi.Trạngtháinàylàmộttrạngthảicủatựtôn,nóitheochữcủaFreud.Thựctạibênngoàingườivàvật,chỉcónghĩatrongsựthỏamãnhaychốnglạitrạngtháinộitạicủathểxác.Cáicóthựclàcáiởbêntrong,nhữnggìởngoàichỉcóthựctheonhữngnhucầucủatôi-khôngbaogiờtheonhữngtínhchấthaynhucầucủachúng. Khiđứatrẻlớnlênvàpháttriển,nótrởnêncóthểtrigiácnhữngsựvậtnhưlànhữngsựvật,sựthỏamãnkhiđượcchobútrởthànhkhácbiệtvớinúmvú lồngngựckhácvớibàmẹ.Saucùngđứa trẻcảmnghiệmrằngsựkhátcủanó,sựnosữa,ngựcvàmẹ,nhưlànhữngthựcthểkhácnhau.Nótậptrigiácnhiềusựvậtkhácnhưlàkhácnhau,nhưlàcómộtđờisốngcủariêngchúng.Ngaylúcnàynótậpđặttênchochúng.Cùnglúcấy,nótậpcầmnắmchúng;tậpbiếtrằnglửathìnóngvàbỏng,rằngthânthểcủamẹthìấmápvàthíchthú,rằnggỗthìcứngvànặng,giấythìnhẹvàcóthểxé.Nóhọcbằngcáchbắttaymọingười;biếtrằngbàmẹsẽmỉmcười"khitôiăn";rằngbàsẽđặt tôivàođôi taykhi tôikêu la ; rằngbàsẽkhentôikhi tôicómộthànhđộng trắcẩn.Tất cảnhữngkinhnghiệmnày sẽđược tinh lọcvàchu toàntrongkinhnghiệm:Tôiđượcyêu.Tôiđượcyêubởivìtôilàđứaconcủabàmẹ.Tôiđượcyêubởivìtôiyếuớt.Tôiđượcyêubởivìtôiđẹpđẽ,dễcoi.Tôiđượcyêubởivìbàmẹcầncótôi.Đặtthànhmộtcôngthứctổngquáthơn:Tôiđượcyêuvìtôilàgìđó,haycólẽchínhxáchơn:Tôiđượcyêuvìlôi"là".Kinhnghiệmđượcyêubởibàmẹnày làmộtkinhnghiệm thụđộng.Tôikhỏiphảilàmgìđểđược"Yêu"-tìnhyêucủamẹvôđiềukiện.Tấtcảnhữnggìmàtôiphải"là"làđểlà-đểlàđứaconcủabà.Tìnhyêucủamẹthian lạc và thanh bình, nó không cần phải được thâu nhận, không cần phảiđượcđềnbù.Nhưngcómộtkhíacạnhtiêucực,thựcvậyđốivớiđặctínhvôđiềukiệncủatìnhmẹ.Khôngnhữngnóchỉkhôngcầnthiếtphảiđượcđềnbù-nócũngkhôngthểđượcthâunhận,đượcsảnxuất,đượckiểmsoát. Nếunócóởđó,nógiốngnhưmộtan lành ;nếunókhôngcóởđó, thìdườngnhưtấtcảvẻđẹpđềuđãđikhỏisựsốngvàkhôngcógìmàtôicóthểlàmđểtạoranóđược.

Đốivớihầuhếttrẻcontừtámtuổiđếngầnmườituổi,([12]

)vấnđềgần

nhưduynhấtlàvấnđềđượcyêu-đượcyêuvìmìnhlàgìđó.Đứatrẻchođếntuổinàyvẫnchưayêu,nóđápứngmộtcáchtươimátvàvuivẻchosựđượcyêu.Ngaygiaiđoạnpháttriểnnàycủađứatrẻ,mộtyếutốmớithêmvàohoạtcảnh:yếu tốmộtcảmgiácmớivề tìnhyêu tạo tácdohoạtđộngcủamình.Lầnđầutiên,đứatrẻnghĩđếnviệcchomộtcáigìchomẹnó(haychochanó).Việctạoramộtcáigì,mộtbàithơ,mộthìnhvẽ,haybấtcứcáigì, nó có thể.Lầnđầu tiên trongđời sốngcủađứa trẻýniệmvề tìnhyêuđượcbiếnđổitừđượcyêusangyêu,sangtìnhyêusángtạo.Từbướckhởiđầunàyđếnchỗtrưởngthànhcủatìnhyêuphảirấtnhiềunăm.Saucùngđứatrẻ,bâygiờcó thểmột thiếuniên,đãvượtqua tínhduyngãcủanó, trướchết,kẻkháckhôngcònlàmộtphươngtiệnchosựthỏamãnnhữngnhucầucủariêngnó.Nhữngnhucầucủakẻkháccùngquantrọngnhưcủachínhnỏ.Sựthựcchúngđãtrởthànhquantrọnghơn.Chođãtrởthànhthỏathíchhơn,vuisướnghơnlànhận;yêuquantrọnghơnlàđượcyêu:doyêumànóđãrờibỏngụctùchậthẹpcủacôđơnvàcôlậpđượcthiếtlậpbởitrạngtháitựtônvàngã-chủ-tể.Nócảmthấymộtývịcủasựhợpnhấtmới,củachiaxẻ,củađơnnhất. Hơnthếnữanócảmthấytiềmnăngcủatìnhyêutạotácbằngyêuthương-hơnlàsựlệthuộcviệcthulãnhbằngđượcyêu-vàvìlýdonàynọphảinhỏnhoiyếuớtbịnhhoạn-hay"tốtđẹp".Tìnhyêutrẻcontheonguyêntắc:"tôiyêuvìtôiđượcyêu".Tìnhyêutrưởngthànhtheonguyêntắc"tôiđượcyêubởivìtôiyêu"Tìnhyêunondạinói:"tôiyêuanhvìtôicầnanh".Tìnhyêutrưởngthànhnói:"Tôicầnanhvìtôiyêuanh". Liênquanmậtthiếtvớisựpháttriểnvềnăngtínhcủatìnhyêulàsựpháttriển về đối tượng của tình yêu. Những tháng và năm đầu của đứa trẻ lànhững thángnămmànóbámchặt lấybàmẹ. -Sựbámchặt nàybắt đầutrướckhinósinhra,khimẹvàconvẫncònlàmộtdùhọlàhai.Sựsinhrathayđổitìnhtrạngtrongmộtvàiphươngdiện,nhưngkhôngbằngnhưkhinóxuấthiện.Đứatrẻ,dùbấygiờđangsốngbênngoàibụngmẹ,vẫnhoàntoànlệthuộcngườimẹ.Nhưngcàngngàynócàngtrởnênđộclậphơn:nóhọcđihọcnóihọcthámhiểmthếgiớidựavàochínhnó;mốiliênhệvớibàmẹmấtđimộtvàiýnghĩasinhtồncủanó,vàthayvàomốiliênhệvớichacànglúccàngtrởnênquantrọng. Đểhiểusựthayđổitừmẹđếnchanày,chúngtaphảixétđếnnhưngsaibiệtchínhyếutrongtínhchấtgiữatìnhmẹvàtìnhcha. Chúngtađãnóixongvềtìnhmẹ.Tựbảnchấttìnhmẹthìvôđiềukiện.Bàmẹyêutrẻsơsinhvìnólàconcủabà,khôngphảivìđứaconđãthỏamãnmộtđiềukiệnđặcbiệtnàođóhayđãchìmtheomộtkỳvọngđặcbiệtnàođó.Dĩnhiên,ởđâykhitôinóivềtìnhyêucủamẹvàtìnhyêucủacha,tôinóivềnhưng"kiểumẫulýtưởng"-theonghĩacủaMaxWeberhayvềmộtsiêu

tượngtheonghĩacủaJung-vàkhôngcóngụýrằngmỗingườimẹvàchađềuyêutheolốinày.Tôixéttheonguyênlýchavàmẹ,nóđượcbiểuhiệntrong người cha và ngườimẹ. Tình yêu vô điều kiện tương ứng vớimộttrongnhữngthiếtvọngsauthẳmnhất,khôngnhữngchỉcủamộtđứatrẻ,màcủamỗiconngười;đằngkhác,đượcyêubởivìsựxứngđángcủamình,bởivìmìnhđánghưởngnó,luônluônđểlạimốingờvực,cóthểtôikhôngthíchcáingườimàtôimuốnnóyêutôi,cỏthểnhưthếnàyhaynhưthếnọ-luônluôncómộtmốilosợrằngtìnhyêucóthểbiếnmất. Thêmnữa, sự "đáng hưởng" tình yêu dễ để lạimột cảmgiác chua cayrằngngườitakhôngđượcyêuvìchínhmình,rằngngườitađượcyêuchỉvìngườitathích,rằngngườitanóichocùng,khôngđượcyêuhoàntoànmàlàđượcsửdụng.Khônglạgì tấtcảchúngtađềubámvàothiếtvọngđốivớitìnhmẹ,connítcũngnhưngườilớn.Hầuhếttrẻconđềukhómaymắnnhậnđượctìnhmẹ(nhậnđếnmứcnào;sẽbànsau).Ởngườilớn,cùngthiếtvọngấykhólàmđầyhơnTronghầuhếtsựpháttriểnthỏamãnvẫncònmộtyếutốcủa tình yêu dục tính bình thường, thường thường nó được biểu lộ trongnhữnghình thức tôngiao : trongnhữnghình thức thầnkinhbịnh lại càngthườngthấyhơn. Mốiliênhệvớingườichathìkháchẳn. Bàmẹlàmáinhàmàchúngtatừđóđira,bàlàthiênnhiên,làđấtđai,làbiểncả,ngườichakhôngbiểuhiệuchomộtmáinhàthiênnhiênnàonhưthế.Ôngcóítliênhệbởicontrẻtrongnhữngnămđầucủađờisốngcủanó,vàsựquantrọngcủaôngđốivớicontrẻtrongthờikỳsaunàykhôngthểsosánhđượcvới sựquan trọngcủangườimẹ.Nhưng, trongkhingười chakhôngbiểuhiệnchothếgiớitựnhiên,thìôngbiểuhiệumộtcựckháccủahiệnhữuconngười.Thếgiớicủatưtưởng,củanhữngsựthểnhântạo,củaluậtphápvàtrậttự,củakỷluật,củadulịchvàphiêulưu.Ngườichalàngườidạyđỗcontrẻ,chonóthấyconđườngđivàothếgiới. Tươngquanmật thiếtvớinhiệmvụnày,ônglàngườicóliênhệvớisựpháttriểnkinhtếxãhội.Khitàisảntưhữuphátsinh,vàkhitàisảntưhữucóthểđượcthừahưởngbởimộttrongnhữngngườicontrai,ngườichabắtđầuchămsócđứaconmàôngcóthềđểlạitàisảncủamìnhấy.Dĩnhiên,đólàđứaconmàngườicha nghĩ làxứngđángnhấtđể trở thànhkẻ thừakếông,đứacongiốngôngnhất,vàdođóôngthươngnónhất.Tìnhchalàmộttìnhyêucóđiềukiện. Nguyêntắccủanólà:"Tôiyêuanhbởivìanhthỏamãnnhưngkỳvọngcủatôi,bởivìanhlàmbổnphậncủaanh,bởivìanhgiốngtôi".Trongtìnhchacóđiềukiện,chúngtathấycũngnhưvớitìnhmẹvôđiềukiện,cómộtkhíacạnh tiêucựcvàmộtkhíacạnh tíchcực.Khíacạnh tiêucực làởchỗrằngtìnhchaphảiđượcđềnbù,vànócóthểbịđánhmất,nếutakhôngthực

hiệnnhưnggìđượckỳvọng.Trongbảnchấtcủatìnhcha,cósựkiệnrằngphụctùngtrởthànhmộtđặctínhchủyếu,vàbấtphụctùnglàmộttộiácchủyếu-vàsựtrừngphạtcủanólàrútluitìnhcha.Khíacạnhtíchcựccũngquantrọngbằng.Vìtìnhyêucủaôngcóđiềukiện,tôicóthểlàmđiềugìđóđểđạtđượcnó,"tôi"cóthểlàmviệcvìnó;tìnhyêucủaôngkhôngởbênngoàisựkiểmsoátcủatôigiốngnhưtìnhmẹ,Nhưngtháiđộcủamẹvàcủachađốivớiconcáitươngxứngvớinhữngnhucầu củachínhcon trẻ.Trẻconcầnsựquantâmvàtìnhyêuvôđiềukiệncủabàmẹvềmặtvậtlýcũngnhưvềmặttâmlý.Contrẻ,từsáutuổi,bắtđầucầnđếntìnhyêucủacha, cầnthẩmquyềnvàsựchỉđạocủaông,bàmẹcónhiệmvụlàmchonóbìnhyêntrongđờisống,ngườichacónhiệmvụdạydỗnó,hướngdẫnnóđươngđầuvới những vấn đề đặt nó trước xã hội riêng biệtmà nó sinh ra trong đó.Trong trườnghợp lý tưởng, tìnhyêucủamẹkhôngcố sứcngăncảnđứaconlớnlên,khôngcốtìnhđặtmộtmón tưởnglệtrênsựbấthạnh.Bàmẹphảicóniềmtinởsựsống,bởi thếkhôngquáưutư,vànhưthếbàkhôngtiêmnhiễmưutưcủabàchođứacon.Mộtphầncủađờisốngbàphảilàướcmuốnrằngcontrẻtrởthànhđộclậpvàsaucùngtáchkhỏibà.Tìnhyêucủangườichaphảiđượchướngdẫnbởinhữngnguyêntắcvànhữngkỳvọng;nóphảilànhẫnnạivàkhoandung,hơnlàđedọavàuyquyền.Nóphảimangchođứaconđanglớnmộtývịgia tăngvàsựtưởngthưởngvàcuốicùngchophépcontrẻtrởthànhthẩmquyềncủanóvàkhôngcầnthầmquyềncủangườicha.Saucùngkẻ trưởng thànhđãđiđếnđiểmnó làchavàmẹcủachínhnỏ.Ngườiấycómộtlươngtâmchavàmộtlươngtâmmẹ,cóthểnóinhưvậy.Lươngtâmmẹnói:"khôngcỏlầmlỗinào,khôngcótộiphạmnàocóthểcướpmấttìnhyêu,ướcvọngcủamẹđốivớisựsốngvàhạnhphúccủacon".Lương tâmcha nói : "con làm sai, con không thể tránh khôngnhậnnhữnghậuquảvềlầmlỡcủaconvàtrêntấtcảconphảithayđổiđườnglốicủaconnếumuốnchathươngcon".Kẻtrưởngthànhđãđượctựdorakhỏinhữngkhuôndiệncủachavàcủamẹvàđãdựngchúngởbênngoàilêntừbêntrong.TuynhiêntráivớikháiniệmvềSiêungãcủaFreud,đứacondựnglênchứngởbêntrongkhôngphảibằngcáchliênhiệpmẹvàcha,màlàxâydựngmộtlươngtâmmẹtrênnăngtínhriêngnóchotìnhyêuvàmộtlươngtâmchatrênlýtìnhvàphánđoáncủanó.Thêmnữakẻtrưởngthànhyêuvớicảlươngtâmchavàlươngtâmmẹ,dùrằngchúnghìnhnhưmâuthuẫnnhau.Nếunóduytrìlươngtâmcủa,nósẽtrởthànhhàkhắcvàvônhânđạo.Nếunóchỉduytrìlươngtâmmẹnósẽcóthểphánđoánvàcảntrởchínhmìnhvànhữngkẻkháctrongsựpháttriểncủahọ. Trongsựpháttriểntừquyếnluyếnquivềmẹđếnquyếnluyếnquivềchanàyvàtổnghợpchungkếtcủachúngcócơbảnchosựcườngtrángtinhthầnvàsựtựuthànhcủatrưởngthành.Nguyênnhâncơbảnchothầnkinhbịnhlàởsựthấtbạivềpháttriểnnày.Dùlàvượtngoàiphạmvitậpsáchnếukhai

triểnxuhướngcủatưtưởngấychođầyđủhơn,mộtvàinhậnxétvắntắtcớthểdùngđểlàmsángtỏquanđiểmđó. Mộtnguyênnhânchosựphát trên thầnkinhbịnhcó thểnằmởsựkiệnrằngmộtgãcontraicómộtbàmẹyêuthương,nhưngquánuôngchiềuhayápchế,vàmộtngườichayếuđuốivàvôtâm.Trongtrườnghợpnày,nócóthểgiữnguyênsựquyếnluyếnmẹtừlúcđầu,vàpháttriểnthànhmộtkẻlệthuộcmẹ,cảmthấyyếuớt,cónhữngcốgắngđặctrưngchokẻtiếpthụ,tứclànhậnlãnh,đượcbảovệ,đượcchămsóc,vàthiếunhữngđặctínhchokỷluật,độclậpkhảnănglàmchủđờisốngbởichínhmình. Nócóthểcốtìm"nhữngbàmẹ"ởmọingười,đôikhiởđànbàvàđôikhiởđànôngtrongmộtvịtrícủathẩmquyềnvàuylực.Đàngkhác,nếubàmẹlạnhlùng,khôngđápứngvàápchế,nócóthểdờinhucầucầnsựbảovệcủamẹđếnchanó,vàkếtquảnhữngkhuôndiệncha-hậuquảcuốicùngtrongtrườnghợpnàytươngtựtrườnghợptrước-haynósẽphảitriểnthànhmộtkẻthiênhướngvềcha,hoàntoàndànhchonhữngnguyêntắcphápluật,trậttựvàthẩmquyềnvàthiếukhảnăngkỳvọnghaynhậnlãnhtìnhyêuvôđiềukiện.Sựphát triểnnàyđược tăng cường thêmnữanếungười cha cóthẩmquyềnvàcùnglúcquyếnluyếncontraiôngmộtcáchmãnhliệt.Điềuđặctrưngcủatấtcảnhữngpháttriểnthầnkinhbịnhnàylàsựkiệnrằngmộtnguyênlý,chahaymẹ,khôngđủsứcpháttriểnhay-vàđâylàtrườnghợpcủasựpháttriểnthầnkinhbịnhnghiêmtrọnghơn-nhữngvaitròcủamẹvàchatrởnênlẫnlộncảđốivớinhữngngườiởbênngoàivàđốivớinhữngvaitrònàyởbêntrongkẻđó.Khảosátthêmcóthểchothấyrằngmộtvàikiểumẫuthầnkinhbịnh,nhưthầnkinhbịnhámảnh,pháttriểntrênnềntảngcủamộtquyến luyến thiên chahơn, trongkhinhữngchứngkhácnhư loạn trí,ghiềnrượu;khôngthểtựthịvàđươngđầuvớisựsốngmộtcáchthựctế,vànhữngbạcnhượctinhthần,kếtquảthìsựtậptrungvềmẹ.

3.Đốitượngcủatìnhyêu.

Bansơ tìnhyêukhôngphải làmộtmối tươngquanvớimộtngườiđặcbiệt,nólàmộttháiđộ,mộtchiềuhướngcủacátínhxácđịnhtươngquancủamộtngườivớithếgiớivớitưcáchmộttoànthểkhôngphảinhắmđếnmột"đốitượng"củatìnhyêu.Nếumộtngườichỉyêumộtkẻkhácvàthờơvớinhữngngườiđồngloạicònlại,tìnhyêucủanókhôngphảilàtìnhyêumàlàmộtquyếnluyếncọngsinh,haymộtduyngãnớirộng.Tuynhiênhầuhếtmọingườitinrằngtìnhyêuđượcthiếtlậpbởiđốitượng,chứkhôngbởikhảnăng.Thựcvậy,họcòntinrằngnólàmộtchứngcứchocườngđộcủatình

yêuhọkhihọkhôngyêumộtaingoạitrừmộtkẻ"đượcyêu".Đócũnglàkhảnăngmàchúngtađãđềcậpởtrên. a.Tìnhanhem. Loạitìnhyêucănbảnnhấtlàmnềntảngchomọikiểumẫutìnhyêu,làtìnhanhem.Vớitìnhyêunày,tôichỉchoýnghĩavềtráchnhiệm,quantâm,trọngthị,nhậnthứcvềmộtconngườikhácnàođó,ướcmuốngiúp đỡsựsống của nó.Đây là loại tình yêumà thánh kinh đề cập đến khi nói hãythươnglánggiềngngươinhưchínhngười.Tìnhanhemlàtìnhyêuđốivớitấtcảloàingười;nócóđặcđiểmlàkhôngcựcđoan.Nếutôiđãpháttriểnnăngtínhchotìnhyêu,thìtôikhôngthểnàokhôngyêunhữnganhemcủatôi.Trongtìnhanhemcósựcảmnghiệmvềhợpnhấtvớimọingười,vềtìnhliênđớinhânđạovềsựchuộctộicủaconngười.Tìnhanhemdựatrêncảmnghiệm rằng tất cả chúng tađều làmột.Những sai biệt trong tài năng, trínăng, tri thức đều có thể bỏ qua so với đồng nhất tính của tâmđiểm conngườichungchotấtcảmọingười.Đểcảmnghiệmđồngnhất tínhnày, tacầnthâmnhậptừngoạidiệnvàotâmđiểm.Nếutôitrigiáckẻkhácchỉvềbềmặt, tôichỉ trigiác nhưngsaibiệt,chúngchiacáchchúng ta .Nếu tôithậmnhậptậntâmđiểm,tôitrigiácđồngnhấttínhcủachúngta,sựthậtcủamốihuynhđệcủachúngta.Mốithânthuộcnày,từtrungtâmvớitrungtâm-thayvìthânthuộctừngoạidiệnvớingoạidiện-là"thânthuộctrungtâm".HoặcgiảnhưSimoneWeilđãdiễntảnórấtđẹpđẽ:"cùngnhữnglờinóiấy(thídụ,mộtngườinóivớivợmình:Tôiyêumình)cóthểlàtầmthườnghayphithườngtùytheocáchnóilêncủachúng.Vàcungcáchnàydựatrênmiềnsâucủavùng,trongthểtínhcủaconngườimàchúngdiễntiếntừđókhôngcầnđếnýchívớikhảnănglàmmộtviệcgìđó.Vàbằngmộtthỏathuậnkỳlạchúngtiếnvàovùngấytrongkẻđangnghechúng. Nhưthếngườinghecóthểbiệnbiệt, nếunócómộtnănglựcbiệnbiệt

nàođó,giátrịcủanhữnglờinóilàgì?([13]

) Tìnhanhemlàtìnhyêugiữahaikẻnganghàng;nhưng,sựthực,chúngtakhôngbìnhđẳngnhưlànhữngkẻnganghàng;vìchúngtalàngườinênchúngtacầncósựgiúpđỡ.Hômnaytôi,ngàymaianh. Nhưngnhu cầu giúp đỡ này không có nghĩa rằng người này thiếu sức,ngườikiadưsức. Bấthạnhlàmộtđiềukiệntạmthời;khảnăngđivàđứngbằngđôichâncủachínhmìnhlàmộtkhảnăngthườngtrựcvàchung. Tuynhiên,tìnhyêumộtkẻyếuớt,tìnhyêumộtngườinghèo,mộtkẻlạ,làkhởiđều của tìnhanhem.Convậtyêuconcái của nó, vànó săn sócchúng.Ngườiyếuớtyêuchủcủamình,vìsựsốngcủamìnhlệ thuộcchủ,contrẻyêuchamẹ;vìnócầnchamẹ. Chỉtrongtìnhyêucủakẻnàokhôngphụcvụchomộtchủđích,tìnhyêu

mớibắtđầuthổlộmộtcáchđầyýnghĩa, trongcựuước,đối tượngtrungtâmtìnhyêucủaconngườilàkẻnghèo,kẻlạ,quảphụvàcônhi,vàcuốicùnglàkẻthùquốcgia,ngườiAicậpvàngườiEđomite.Bằngvàolònglântuấtđốivớimộtkẻyếuớt,conngườibắtđầupháttriểntìnhyêuvớihuynhđệmình;vàtrongtìnhyêucủanóvớichínhnó,nócũngyêukẻđangcầngiúpđỡ,kẻbạcnhượcvàbấthạnh.Lònglântuấtbaohàmyếutốnhậnthứcvà đồng nhất hóa. "Bạn biết trái tim của kẻ lạ". Cựu ước nói, "vì bạn là

nhữngkháchlạtronglãnhthổAicập;vậynênbạnhãyyêukháchlạ"([14]

) b.TìnhMẹ. Chúngtađãđềcậpđếnbảnchấtcủatìnhmẹtrongmộtchươngtrướckhibànvềsựsaibiệtgiữatìnhmẹvàtìnhcha.Tìnhmẹ,nhưtôiđãnóiởđó,làkhẳngđịnhvôđiềukiệnvềsựsốngcủacon trẻvànhữngnhucầucủanó.Nhưngcònmộtquantrọngnữathêmvàomôtảnàymàtaphảithựchiệnởđây.Sựkhẳngnhậnvềsựsốngcủacontrẻcóhaikhíacạnh;một làquantâmvàtráchnhiệmtuyệtđốicầnthiếtđểduytrìsựsốngcủacontrẻvàsựkhônlớncủanó.Khíacạnhkháctiếnxahơnviệcchỉduytrì.Đólàtháiđộtiêmnhiễmtrongcontrẻmộttìnhyêuhướngđếnsựsốngvảmanglạichonócảmgiácấy:Sốngcònthậtlàquíhóa,làmbéhaihaybégáithậtlàquíhóa,ởtrêntrầngianthậtlàquíhóa!HaisắctháicủatìnhmẹnàyđượcdiễntảrấtgọngàngtrongcâuchuyệnvềsángtạocủaThánhKinh. Chúatạorathếgiới,vàloàingười.Điềunàytươngxứngvớisựquantâmvàkhẳngnhậngiảndị vềhiệnhữu.NhưngChúavượt quá sự cầnyếu tốithiểunày.Mỗingàysaukhithiênnhiên-vàloàingười-đượctạora,Chúaphán:"Thậtlàquíhóa". Tìnhmẹtrongbướcthứhainày,khiếnchođứaconcảmthấy:Sinhralàđiềuquýhóa,nótiêmnhiễmchocontrẻTìnhyêuđốivớisựsống,vàkhôngnhữngchỉướcvọngsốngcòn.CùngýtưởngấytacóthểthấyđượcdiễnratrongmộttượngtrưngkháccủaThánhKinh.Đấthứa(đấtluônluônlàmộtbiểutượngvềmẹ)đượcmôtảnhưlà"chảytrànsữavàmật".Sữalàbiểutượngchosắctháithứnhấtcủatìnhyêu.Sắctháiquantâmvàkhẳngquyết.Mật tượng trưng cho sự êmdịu của sự sống, tìnhyêuđối với nóvàhạnhphúctrongsốngcòn.Hầuhếtcácbàmẹđềucóthểcho"sữa"nhưngchỉmộtsốítmớichocả"mật"nữa.Đểcóthểchomật,mộtbàmẹkhôngnhữngduychỉlàmộtmẹhiềnmàcònphảilàmộtngườisungsướng-vàmụctiêunàykhôngđượchoànthànhchonhiềulắm.Hậuquảgâytrêncontrẻcóthểcựckỳquáđộ.Tìnhyêumẹđốivớisựsốngcũngditruyềnnhưmốiưutưcủabà.Cảhaitháiđộđềucómộthậuquảsâuxatrêntoànthểnhâncáchcủacontrẻ;thựcvậy,ngườitacóthểphânbiệtở-nhữngđứatrẻ-vàngườilớn-nhữngđứachỉnhậnđược"sữa"vànhữngđứanhậncả"Sữavàmật". Tráivới tìnhanhemvà tìnhdục lạc -chúng là tìnhyêugiữanhữngkẻ

đồnghàng–mốitươngquancủamẹvàcon,tựbảnchất,làmộttươngquanbấtbìnhđằng. Ởđómộtbêncầncómọigiúpđỡvàmộtbênmanglạisựgiúpđỡ.Chínhbởicótìnhvịthavàvôngãnàymàtìnhmẹđãđượcxemnhư là loại tìnhyêucaocảnhất,vàthiêngliêngnhấtcủatấtcảnhưngràngbuộcxúccảm.Tuynhiên,hìnhnhưsựtựuthànhthựctếcủatìnhmẹkhôngnằmtrongtìnhyêucủabàmẹđốivớicontrẻnhỏdại,màtrongtìnhyêucủabàđốivớiđứaconkhônlớn.Thựctếđạiđasốcácbàmẹđềulànhữngbàmẹyêuthươngbaolâucontrẻcònnhỏdạichođếnkhihoàntoànkhônglệthuộccácbànữa. Hầuhếtphụnữđềumuốncóconcái,sungsướngvớicontrẻsơsinhvàhăngsaychămsócnó.Đềunàyđúngvậy,mặcdùcósựkiệnrằngvềphíahọ,họkhông"được"mộtcáigìcảngoạitrừmộtnụcườihaymộtbiểulộsựthỏa thích trêngươngmặtđứacon.Hìnhnhư tháiđộyêu thươngnàymộtphầnbắtrễtrongmộtcôngcụbảnnăngthấycóởloàivậtcũngnhưởngườinữ.Tuynhiên,dùcósứcnặngcủayếutốbảnnăngnày,vẫncòncónhưngyếutốtâmlýđặcbiệtconngườichúngđápứngchokiểumẫutìnhmẹ.Mộtyếutốcóthểđượctìmthấytrongchấtliệutựtôntrọngtìnhmẹ.Bởivìtrẻconvẫncònđượccảmthấylàmộtphầncủachínhbà,nêntìnhyêuvàsựsayđắmcủabàcỏ thể làmột thỏamãncủa tính tự tôncủabà.Mộtphátđộngkhác có thể được tìm thấy trong ước vọng củamột bàmẹ đối với quyềnnăng,haychiếmhữu.Contrẻ,yếuớtvàhoàntoànlệthuộcýchícủabà.Làmộtđốitượngtựnhiênchothỏamãnđốivớimộtngườiđànbàhaythịuyvàchiếmhữu. Đâylànhữngđộnglựcthườngcó,chúngcóthèkémquantrọngvàphổquáthơnmộtđộnglựckhácmàtacóthểgọilànhucầuhướngthượng.Nhucầu hướng thượng này là một trong nhưng nhu cầu cơ bản nhất của conngười,bắtrễtrongsựthậttựgiáccủanó.trongsựkiệntheođónókhôngthểchấpnhậncoimìnhnhưlàhạtsúcsắcđượcnhặtra từmộtcái ly.Nócầnphải cảm thấymình nhưmột hóa công, nhưmột kẻ vươn lên vai trò thụđộngcủavậtthụtạo.Cónhiềuđườnglốiđểhoànthànhthoảmãnvềsángtạonày;đườnglốitựnhiênnhấtvàcũngdễdàngnhấtđểhoànthànhlàsựquantâmvàtìnhyêucủamẹđốivớisángtạocủabà.Bàtựvươnlêntrongđứatrẻ,tìnhyêucủabàđốivớinómang lại cho sự sốngcủabà có một ý nghĩa.Trongchínhkhảnăngnamtínhnhằmthỏamãnnhucầuhướngthượngcủanóbăng cách sinh condung chứakhát vọng củanónhắmvươn lên chínhmìnhbằngsựsángtạonhữngsựthểnhânđạovànhữngýniệm.Nhưngđứatrẻphảikhônlớn.Nóphảirakhỏilòngmẹ,khỏingựcmẹ;saucùngnóphảitrởthànhmộtconngườihoàntoàntáchbiệt.Yếutínhđíchthựccủatìnhmẹlà chăm sóc cho sự khôn lớn của con trẻ tách khỏi chính bà.Ở đây dungchứasaibiệtcơbảnđốivớitínhdâmdục.Trongtìnhyêudụclạc,haingườicáchbiệtnhautrởthànhmột.Trongtìnhmẹ,haingườilàmộtmàtrởthành

cáchbiệt.Bàkhôngnhữngphảibaodung,màbàphảiướcvọngvàtántrợsựcáchbiệtcủađứacon.Chỉchínhởgiaiđoạnnàymàtìnhmẹtrởthànhmộtphận sự rất khókhăn, nó đòi hỏi xả kỷ cái khả năng cho tất cả và khôngmuốncógìcảmàchỉmuốncóhạnhphúccủakẻđượcyêu.Đâycũnglàgiaiđoạnmànhiềubàmẹkhônglàmnổiphậnsựtìnhmẹcủahọ.Ngườiđànbàtựtôn,thịuyvàchiếmhữucóthểlàmmộtbàmẹ(yêuthương)đượcbaolâucontrẻcònnhỏdại.Chỉcóngườiđànbàthựcsựyêuthương,ngườiđànbàsung sướng trong sựchohơn trong sự lấy,ngườiđànbàbắt rễ chặt tronghiệnhữucủachínhmình,mớicóthểlàmộtbàmẹyêuthươngkhiđứaconđangtrênđàtáchrời. Tìnhmẹđốivớicontrẻkhônlớn,thứtìnhyêukhôngđòihỏigìcảchochínhmình,cólẽlàhìnhtháitìnhyêukhótựuthànhnhất,vàhaylườnggạtnhấtvìsựantâmđểchobàmẹcóthểyêuthươngcontrẻnhỏdạicủamình.Nhưngchínhvìkhókhănnày,nênmộtngườiđànbàcóthểlàmộtbàmẹyêuthươngchânthậtchỉkhinàobàcóthểyêu ;khibàcóthểyêuđượcchồngmình,concáikhách lạ, tấtcảmọingười.Ngườiđànbàmàkhông thểyêutheonghĩanàythìcóthểlàmộtbàmẹhaythươngbaolâucontrẻcònnhỏdại,nhưngbàkhôngthểlàmộtbàmẹyêuthương.Sựthửtháchchínhlàýchí chịu đựng cách biệt - và ngay cả sau khi chia cách vẫn tiếp tục yêuthương. c.TìnhYêuDụcLạc Tìnhanhemlàtìnhyêugiữanhữngkẻnganghàng,tìnhmẹlàtìnhyêuđốivớikẻyếuớt.Dùcókhácbiệtnhauchúngcóđiểmchunglà,tựbảnchấtđích thực,chúngkhôngbịhạnhẹpvàomộtngười.Nếu tôiyêuemtôi, tôiyêutấtcảanhemcủatôi;nếutôiyêucontôi,tôiyêutấtcảconcáicủatôi,Songle,khôngphảirằngtôiyêutấtcảnhưngđứacon,màtấtcảcầnsựgiúpđỡcủatôi.Tráivớitấtcảhailoạitìnhyêuấylàtìnhyêudụclạc:đólàsựhammuốnnhắmphốihợp toàndiện,nhắmhợpnhấtvớimộtkẻkhác.Tựbảnchấtnócựcđoanvàkhôngphổbiến;cólẽđâycũnglàmộthìnhthứclườnggạtcủatìnhyêu. Trướchết,nó thườngđược lẫn lộnvớicảmnghiệmbùngnổvềsự"sa"vàotìnhyêu,sựsụpđổbộtphátcủanhữngràocảntồntạigiữahaikẻlạchochílúcnày. Nhưng, nhưđã được chứng tỏ ở trước, tự bản chất, cảmnghiệmvề sựthânthiếtbốcđồngnàythậtlàvắnvỏi.Saukhikháchlạtrởthànhmộtngườiquenbiết thânmật, không cònnhững rào cảnnào cầnphải vượt quanữa,khôngcònsựthắtchặtbốcđồngnàocầnphảilàmxongnữa.Người"đượcyêu"trởnênkẻđượcbiếtnhưlàchínhmình.Hoặcgiả,cólẽtôiphảinóirõhơn, như là được biết rất ít. Nếu có sự sâu xa hơn trong cảm nghiệm vềngườikhác,nếukẻnàycóthểcảmnghiệmvềsựvôhạncủanhâncáchmình,

người kia sẽ không bao giờ quen thân đến thế - và sự kỳ diệu vượt quanhữngràocảncóthểdiễnramỗingàymỗimới.Nhưngđốivớihầuhếtmọingười,nhâncáchcủachínhmìnhcũngnhưcủanhưngkẻkháccàngđượcthámhiểmcàngbịkiệtquệ.Đốivớihọsự thânmậtbansơđược thiết lậpxuyênquagiaohợp tìnhdục.Vìbansơhọcảmnghiệmtình trạng lycáchcủakẻkhácnhưlàlycáchvềvậtlýdođósựhợpnhấtvềvậtlýchỉdosựvượtqualycách. Ngoàira,cónhữngyếutốkhácmàđốivớinhiềungườichúngchỉchosựvượtqualycách.Nóivềsựsốngriêngtưcủachínhmìnhtựbộclộvớivẻtrẻconhaynhữngsắcthái trẻconcủamìnhthiết lậpmốiquantâmchungđốivớithếgiới,tấtcảđiềunàyđượccoinhưlàvượtqualycách.Ngaycảtựbộclộsựgiậndữ,mốitịhiềm,hoàntoànthiếutựchếcủamìnhđềuđượccoinhưsựthânthiếtvàđiềunàycóthểcắtnghĩasựquyếnrũlệchlạcmàcặpphốingẫuthườngbàytỏchonhau;hìnhnhưhọchỉthânthiếtkhihọcùnggiườnghaykhihọbàytỏchonhaumốitịhiềmhaythịnhnộcủamình.Nhưngtắtcảnhữngkiểumậtthiếtnàycànglúccàngbịgiảmsúttheothờigian.Hậuquảlàngườitađitìmtìnhyêuvớimộtngườimới,vớimộtkháchlạmới.Kháchlạlạiđượcchuyểnthànhmộtkẻ"thânthiết",cảmnghiệmsavàotìnhyêulạiphấnkhíchvàtăngcường,vàdầndàcànglúcnócàngdịuxuốngvàchấmdứt trongướcvọngđốivớimột cuộcchinhphụcmới,một tìnhyêumới -luôn luônvới ảo tưởng rằng tìnhyêumới sẽ khácvới những tìnhyêu cũ.Nhữngảo tưởngnàyđượchỗ trợ rất nhiềubởi cá tính lườnggạt củahammuốndụctính. Hammuốndụctìnhnhắmđếnchỗphốihợp-vàkhôngphảichỉlàmộtđòihỏisinhlý,giảitỏamộtápchếđauđớn.Nhưnghammuốndụctìnhcòncóthểđượckíchthíchbởiưutưvềcôđộc,bởiướcvọngmuốnchinhphụchayđượcchinhphụcbởisựhưảobởiướcvọngmuốnbứckhổhayngaycảmuốnhủydiệt,chẳngkhácnàonócóthểđượckíchthíchbởitìnhyêu.Hìnhnhưhammuốndụctìnhcóthểdễnốikếtvớivàđượckíchthíchbởibấtcứmộtxúccảmmãnhliệtnàođó,màtìnhyêuchỉlàmộttìnhyêucủaxúccảmấy.Bởivìhammuốnanhdục trongtâmhồncủahầuhếtmọingườiđượcghépvớiýniệmvề tìnhyêuhọdễbịđánh lạchướngđểđưađếnkết luậnrằnghọyêunhaukhihọhammuốnkẻkhácvềmặtvậtlý.Tìnhyêucóthểlàmhứngkhởiước vọngnhắmhợpnhất tính dục ; trong trườnghợpnày,tươngquanvậtlýthiếuthamdục,thiếumộtướcvọngmuốnchinhphụchayđượcchinhphục,nhưngđượcnốikếtvớisựmẫncảm.Nếuhammuốnnhắmhợpnhấtvềvậtlýkhôngđượckíchthíchbởitìnhyêu,nếutìnhyêudụclạccũngkhôngphảilàtìnhhuynhđệ,nókhôngbaogiờdẫnđếnchỗhợpnhấttrongýnghĩacuồnglạc,tạmthờihơn.Sựquyếnrũtínhdụcđôikhitạonênảotưởngvềhợpnhất,nhưngkhôngcótìnhyêusựhợpnhấtnàyđểlạinhữngkháchlạcáchbiệtnhaunhưtrướckia-đôikhinólàmchohọcảthẹnnhau,

haycảđếnghétnhau,bởivìkhiảotưởngđãđimấthọcảmthấycàngxalạnhaurõrệthơntrướcnữa.Sựmẫncảmkhôngphảilà,nhưFreudtintưởng,mộtsự thoángquacủabảnnăng tínhdục,nó làhậuquả trực tiếpcủa tìnhanhemvàhiệnhữutrongnhữnghìnhthứcvậtlýcủngnhưphivậtlý.Trongtìnhyêudụclạccómộtcựcđoanmàtìnhanhemvàtìnhmẹkhôngcó.Đặctính cực đoan của tình yêu dục lạc này hứa hẹn thêmmột thảo luận nữa.Thườngthườngsựcựcđoancủatìnhyêudụclạcbịhiểulệchlạcnhưlàsựquyếnluyếnchiếmhữu.Tacóthểthườngthấyhaingười"đangyêu"nhauhọkhôngthấytìnhyêuđốivớimộtaikhác.

Thựcsựtìnhyêucủahọlàmộtvịkỷtayđôi([15]

);họlàhaingườiđồngnhấtvớinhau,vàhọgiảiquyếtvấnđềlycáchbằngcáchnớirộngcáthểđặcdịthànhhai.Họcócảmnghiệmvượtquatìnhtrạngcôđộc,nhưngvìhọbịlycáchvớitấtcảnhữngngườikhác,nênhọvẫncònbịlycáchnhauvàlygiánnhau;cảmnghiệmhợpnhấtcủahọlàmộtảotưởng.Tìnhyêudụclạcthìcựcđoan,nhưng trongkẻkhácnóyêu tấtcảnhân loại tấtcảnhữnggìđángsống.Nóchỉcựcđoantheonghĩarằngtôicóthểhoàntoànhợpmìnhmộtcáchmãnhliệtvớimộtkẻkhácmàthôi.Tìnhyêudụclạcchỉchốibỏtìnhyêuđốivớinhưngkẻkháctheonghĩaphốihợptìnhdục,hoàntoànphúthácvàotấtcảkhíacạnhcủasựsống-nhưngkhôngtheonghĩatìnhanhemsâuđậm. Tìnhyêudụclạc,nếuđólàTìnhyêu,cómộttiềnđề,ấylà,tôiyêutừyếutínhcủathểtínhcủatôi-vàcảmnghiệmkẻkháctrongyếutínhthểtínhcủakẻấy.Trongyếutính,tấtcảloàingườiđềuđồngnhất.ChúngtathảyđềulàmộtphầncủacáiMột;chúngtalàMột.Thếthìkhôngđượctạoramộtsaibiệtnàochongườimàtayêu.Tìnhyêunhấtthiếtphảilàmộthànhvicủaýchí,củaquyếtđịnhhoàntoànủythácsựsốngcủatớichosựsốngcủamộtkẻkhác.Thựcra,đấylàlốilýsựnấpsauýniệmvềtínhchấtnangiảicủahônnhân,nhưnónấpsaunhiềuhìnhthứchônnhâncổtruyềntrongđócảhailứađôikhôngbaogiờlựachọnlẫnnhau,màđượclựachọnchonhau-nhưnglạiđượcướcmonghãyyêunhau.TrongnềnvănhóaTâyPhươnghiện tại, ýniệmnàycóvẻhoàntoànsailầm. Tìnhyêuđượccoilàhậuquảcủamộtphảnứngbốcđồng,xúccảm,hậuquảcủaviệcbịbắtchộp thình lìnhbởimộtcảmgiáckhông thểđềkháng.Trongquanđiểmnày,ngườitachỉthấynhữngđiểmđặcbiệtcủacảhaicáthể-vàkhôngphảirằngmọingườiđànôngđềuởvềphíaAdamvàđànbàởvềphíaEve.Ngườitakhôngđểýđếnmộtyếutốquantrọngtrongtìnhyêudụclạc,đólàýchí.Yêumộtngườinàođókhôngphảichínhlàmộtcảmgiácmãnhliệt-nólàmộtquyếtđịnh,mộtphánđoán,mộtướcđịnh.Nếutìnhyêuchỉlàmộtcảmgiácthìsẽkhôngcócơbảnchoướcđịnhđểmàyêunhaumãimãi.Mộtcảmgiáchiệnđếnvàcóthểbỏđi.Làmsaotôicóthểquyếtđoán

rằngnósẽởlạimãimãikhihànhvicủatôikhôngbaohàmphánđoánvàquyếtđịnh? Xét nhữngquanđiểmnày ta có thểđi đến lập trường theođó tìnhyêunhấtđịnhlàmộthànhvicủaýchívàphóthác,vàdođótựcănbảnnókhôngxétđếnvấnđềhaikẻấy làai.Hônnhânđượcsắpđặtbởinhữngkẻkhác,hay làkếtquảcủa sự lựachọncábiệt,mộtkhihônnhânđược thành tựu,hànhvicủaýchíphảiđảmbảosựliêntụccủatìnhyêu.Quanđiểmnàyhìnhnhưbỏquêncảtínhnghịchlýcủabảnchấtconngườivàcủatìnhyêudụclạc.ChúngtathảyđềulàMột-nhưngmỗingườichúngtalàmộtthựcthểđộc nhất vô nhị.Trongnhững tươngquan của chúng ta đối với nhữngkẻkhác,cùngmộtsựnghịchlýấyđượclậplại.Bởivìchúngtathảyđềulàmộtchúngtacóthểyêumọingườinhưnhautrongýnghĩatìnhanhem.Nhưngbởivìchúngtatấtcảcùngkhácnhau,tìnhyêudụclạcđòihỏinhữngyếutốcá biệt cao hơn, đặc biệt nào đó, chúnghiện hữugiữamột vài người chứkhôngphảiởtấtcả. Vậy thìcảhaiquanđiểm, theođóTìnhyêudục lạcnhưlàsựquyếnrũhoàn toàncábiệt,độcnhấtgiữahaingười riêngbiệt,cũngnhưquanđiểmkhác,chorằngtìnhyêudụclạcchỉlàmộthànhvicủaýchí,cảhaiđềuđúng-hay, nói cho chí lý, chân lýkhôngởquanđiểmnày cũngkhôngởquanđiểmkia.Từđó,ýniệmvềmộttươngquancóthểdễtanbiếnnếungườitakhông thành côngvới nó.Ýniệmnày cũng sai lầmnhưý niệmcho rằngtươngquankhôngthểbịtanbiếnbấtcứdướitrườnghợpnào.

d.Tựái([16]

). Trongkhikhôngcómộtvấnnạnnàokhởilênnhắmvàokháiniệmtìnhyêuđốivớinhiềuđốitượngkhácnhau,thìcómộttintưởngquảnbátheođónếuyêunhữngkẻkháclàmộttínhtốtthìyêuchínhmìnhlàmộttínhxấu.Người ta mặc nhận rằng bao lâu tôi còn yêu chính tôi thì tôi không yêunhữngkẻkhác,tựáicũngđồngvớivịkỷ.Quanđiểmnàycótừxaxưatrong

tưtưởngCalvin,nóivềtựáinhưlàmộtbịnhdịch([17]

).Freudnóivềtựáitrongphạmvitâmphânhọc,nhưngphánđoáncógiátrịcủaôngcũngtươngtự như của Calin. Đối với ông tự ái cũng giống như tự tôn, quay libidohướngvềchínhmình.Tự tôn làgiaiđoạnsơ thủynhất trongđàphát triểncủaconngườivàkẻnàovàocuốiđờicòntrởvềvớigiaiđoạntựtônnàythìkhôngthểyêu;nólàkẻmấttrítrầmtrọng.Freudchorằngtìnhyêulàsựbiểulộcủalibido,vàrằnglibidođượcquihướngvàonhữngkẻkhác-tìnhyêu;hayvàochínhmình-tựái.Nhưthếtìnhyêuvàtựáichốibỏlẫnnhautheonghĩacáinàycàngnhiềulênthìcáikiacàngítlại.Nếutựáilàxấu,thếthìtínhkhôngvịkỷlàtínhtốt. Những câu hỏi này được nêu lên: Phải chăng sự quan sát tâm lý chủ

trươngthểtàirằngcómộtmâuthuẫncơbảngiữatìnhyêuchochínhmìnhvàtìnhyêuchonhữngkẻkhác? Phải chăng tình yêu cho chính mình cùng hiện tượng như vị kỷ. haychúngđốilậpnhau?Phảichăngtínhvịkỷcủaconngườingàynaythậtsựlàmộtmốibậntâmvềchínhmìnhvới tưcáchlàmộtcáthểvới tấtcảnhữngtiềmnăngvề trí thức,xúccảmvànhụcdụccủamình.Phảichăng"nó"đãkhông trở thànhmột phụ-vật của vai trò kinh tế xã hội củamình ?Phảichăngtínhvịkỷcủanóđồngnhấtvớitựáihayvịkỷkhôngđượctạoranếuthiếutựái? Trướckhikhởisựthảoluậnkhíacạnhtâmlývềvịkỷvàtựái,chúngtaphảinhấnmạnhsựsailầmvìluậnlýtrongkháiniệmchorằngtìnhyêuđốivớinhữngkẻkhácvàtìnhyêuchochínhmìnhchốibỏlẫnnhau. Nếuyêukẻ lánggiềng tôixétnhưmộtnhân thể làmột tính tốt thìyêuchínhtôicũngphảilàmộttínhtốtchứkhôngphảilàmộtđiềuxấu,bởivìtôicũnglàmộtnhânthểvậy. Khôngcókháiniệmnàovềconngườimàtrongđókhôngcótôi.Mộthọcthuyết rêuraomộtsự loại trừnhư thế tựchứng tỏ làmâu thuẫnnộibộ.Ýniệm được diễn tả trong thánh kinh "hãy yêu kẻ láng giềng như chính,ngươi"hàmngụrằngsựtrọngthịđốivớitínhcáchtrọnvẹnvàđộcnhấtcủachínhmìnhyêuthươngvàhiểubiếtvềbảnngãcủachínhmình,nhữngđiềuấykhôngthểtáchrờikhỏisựtrọngthị,yêuthươngvàhiểubiếtđốivớimộtcảthểkhác... Tìnhyêuchochínhbảnngãcủatôiràngbuộcchặtchẽvớitìnhyêuđốivớimộtthểtínhkhácnàođóbấtcứ. Bấygiờchúngtađiđếnnhữngtiềnđềcơbảncủatâmlýmànhữngkếtluận của luận chứng của chúng ta được dựng lên trên đó. Thông thườngnhững tiền đề này diễn ra như sau : khôngphải chỉ nhữngkẻ khácmàchínhchúngtacũnglà"đốitượng"chonhữngcảmthứcvàtháiđộcủachúngta;nhữngtháiđộnhắmđếnkẻkhácvànhắmđếnchúngtađềucótinhcáchliênkếttựcănbản,khôngcógìmâuthuẫncả.Đốivớivấnđềđangthảoluận,điềunàycónghĩa:tìnhyêucủanhữngkẻkhácvàtìnhyêucủachínhchúngtakhôngcótinhcáchtuầntự.Tráilại,tháiđộcủatìnhyêubướcđếnchínhmìnhsẽđượctìmthấytrongtấtcảnhữngaicóthểyêuthươngkẻkhác.Trênnguyên tắc, tình yêu có tính cách vô phân biệt bao lâu sự liên lạc giữa"nhữngđốitượng"vàbảnngãcủachínhmìnhđượcxétđến.Tìnhyêuthuầntúy làmộtbiểu lộcủasự tạo tácvàbaohàmsựquan tâm, trọng thị, tráchnhiệmvànhậnthức.Nókhôngphảilàmột"hiệuquả"theonghĩađượcgâynênbởimộtaiđó,màlàmộtcốgắngtíchcựcchosựtrưởngthànhvàhạnhphúccủakẻđượcyêubắtrễtrongchínhnăngtínhyêuthươngcủamình. Yêumộtngườilàthựchiệnvàtậptrungsứcmạnhđểmàyêu.Khẳngđịnh

cơbảnchứađựngtrongtìnhyêuhướngđếnkẻđượcyêuxétnhưhóathâncủanhữngđặc tínhconngườiđích thực.Tìnhyêucủakẻnàođóhàmngụtìnhyêucủaconngườinhưthếnàođó.Loại"phâncông",nóinhưWilliamJames,nhờđómàngườitayêugiađìnhcủamìnhnhưngkhôngcócảmtìnhvới"khách lạ" làdấuhiệucủamộtbất lựccănbảncủa tìnhyêu.Tìnhyêucủamộtngườikhôngphảilàmộttrừutượngtheosautìnhyêuđốivớimộtmẫungườiđặcbiệtnhưngườitathườngnghĩ,màlàmộttiềnđềcủanó,dùthôngthườngcầnphảicósựyêunhữngcáthểđặcbiệt. Nhưthếthìbảnngãcủariêngtôiphảilàmộtđốitượngchotìnhyêucủatôicũngnhưkẻkhác.Sựkhẳngđịnhvềcuộcsốnghạnhphúctrưỏngthành,tự do của chínhmình được bắt rễ trong năng tính yêu thương của chínhmình,tứclà,trongquantâmtrọngthịtráchnhiệm,vànhậnthức:Nếumộtcánhâncóthểyêuthươngmộtcáchtíchcựcthìnócũngyêuthươngchínhnó:nếunóchỉcóthểyêunhữngkẻkhácnókhôngthểyêuthươnggìcả. Nóirằg tìnhyêuchochínhmìnhvàđốivớinhữngkẻkháctrênnguyêntắc là liênkết, làmsaochúng tacắtnghĩađược tínhvịkỷ,nóbài trừmộtcáchlộliễubấtcứmộtbậntâmthựcsựnàođốivớinhữngkẻkhác.Kẻvịkỷchỉbậntâmđếnchínhmình,muốnmọivậtđềuvìmình,khôngcócảmgiáctrongsựchomàchỉtrongsựlấy.Thếgiớinênngoàichỉđượcnhìntheoquanđiểmcủađiềumànócóthểlấyrađượctừđó;nókhôngbậntâmđếnnhữngnhu cầu của kẻ khác, không xem trọng phẩm giá và sự toàn vẹn của nó.Ngườiấycóthểkhôngthấygìcảngoàimìnhra,phánđoánmọingườivàmọivật từ tínhcáchhữudụngcủanóđốivớimình; tựcănbản,ngườiấykhôngthểyêu. Phảichăngđiềunàychứngtỏrằngmốibậntâmđốivớinhữngkẻkhácvàbậntâmđốivớichínhmìnhkhôngthểkhôngtuầntự? Điềuấycóthểđúngkhinàovịkỷvàtựáiđồngnhất.Nhưngmặcnhậnnàođưađếnnhiềukếtluậnlệchlạcvềvấnđềcủachúngtanhưthếthìrấtsailầm.Vịkỷvàtựáikhôngphảilàđồngnhất,màlànhữngđốilậpthựcsự.Kẻvịkỷkhôngyêumìnhquánhiềumàlàrấtít.Sựthựckẻấyghétchínhmình..Sựkiệnthiếuđamtrướcvàquantâmđốivớichínhmình-chỉlàmộtbiểulộcủasựthiếusótvềtínhcáchphongnhiêucủamình-đểlạichokẻấynỗiniềmtrốngkhôngvàthấtbại.Kẻấychắcchắnlàbấthạnhvàlolắngchútâmgiựtlấynhữngthỏamãntừsựsống,nhưngthỏamãnmàkẻấylàchặnđứngmìnhlạikhôngchovươntới.Hìnhnhưkẻấyquantâmvềmìnhquánhiều,nhưngthựcsựnóchỉcốgắngtrongvôhiệunhằmcheđậyvàbùtrừchothấtbạicủamình,thấtbạikhôngthểquantâmđượcvềbảnngãthựcsựcủachínhmình.Freudchủtrươngrằngkẻvịkỷlàkẻđộctôn,dườngthểkẻấyđãrútluitìnhyêucủamìnhrakhỏingườikhácvàhướngnóvềnhâncáchcủa chính mình. Sự thực thì những người vị kỷ không thể yêu kẻ khác,

nhưnghọcũngkhôngthểyêulấychínhmình. Sosánhtínhvịkỷ-vớisựthèmkhátbậntâmđếnkẻkhácnhưchúngtathấyởmộtbàmẹquálolắngchẳnghạn,tasẽhiểunódễdànghơn.Trongkhibàtacốýtin tưởngrằngbàthươngmếnđứaconcủabàmộtcáchđặcbiệt,thựcrathìbàcómộtoánhậnbịđènéntậnsâuthẳmđốivớiđốitượngmàbàbậntâm.Bàquábậntâmkhôngphảivìbàquáthươngconmàchínhvìbàphảibùđắpchosựthiếusótnăngtínhyêuthươngcủabàđốivớiđứacon. Lý thuyết về bản chất vị kỷ này được xác chứng bởi kinh nghiệm tâmphânvới sự "xả kỷ" thần kinh bịnh,một triệu chứng thần kinh bịnh đượcquansátkhôngphảiởmộtsố ítnhữngngười thườngbị rối loạnkhôngdotriệuchứngnàymàdonhữngtriệuchứngkháccóliênhệvớinó,nhưtinhthầnbạcnhược,mệtmỏi,kiệtlực,thấtbạitrongnhữngtươngquantìnhyêu,vânvân: Không những tính cách xả kỷ không được cảm thức như một "triệuchứng";nóthườnglàmộtđặcđiểmvãnhồicátínhcăncứtrênđómànhữnghạngngườinàylấylàmtựphụ.Kẻ"xảkỷ"không"muốnđiêugìchochínhmình";kẻấy"chỉsốngchomìnhlàquantrọng".Nóbốirốikhithấyrằng,mặcdùlàxảkỷ,nóvẫnkhônghạnhphúc,vàthấyrằngnhữngtươngquancủamìnhvớinhữngaithânthiếtmìnhđềukhôngthỏathích.Côngviệcphântíchchứngtỏrằngtínhxảkỷcủanókhôngphảilàcáigìởngoàinhữngtriệuchứngkhác củamìnhmàmột trongnhưng triệu chứng, thực sự thường làmộttriệuchứngquantrọngnhất:rằngkẻấybịtántâmtrongnăngtínhyêuthươngcủamìnhhaythụhưởngmộtđiềugì;rằngnóbịxâmchiếmbởisựoánhậnđờisốngvàrằngmặttráicủaxảkỷchedấumộttínhcáchquingãtếnhịnhưngkhôngkémphầnmãnhliệt. Ngườiấychỉcóthểđượcchữatrịnếutínhxảkỷcủanócũngđượcgiảithíchnhưlàmộttriệuchứngsongsongvớinhữngtriệuchứngkhácđểchosựthiếuxótvềtínhcáchđanăngcủanó-sựthiếuởtạigốcrễcủacảtínhxảkỷvànhữnghỗnloạnkháccủanó-cóthểđượckiểuchính. Bảnchấtcủatínhxảkỷtrởthànhhiểnnhiênmộtcáchđặcbiệttronghiệuquảcủanógâytrênnhữngkẻkhác,vàthườngxảyranhấttrongnềnvănhóacủachúngtalàhiệuquảmàbàmẹ"xảkỷ"gâytrênconcáicủabà.Bàtintưởngrằngvớisựxảkỷcủabà,concáibàsẽcảmnghiệmcáigìcầnphảiđượcyêuthươngvàhọchỏi,rồithì,cáigìphảiyêuthương.Tuynhiên,hiệuquảtínhxảkỷcủabàkhônghoàntoànphùhợpvớinhữngkỳvọngcủabà.Cáccontrẻkhôngchothấyhạnhphúccủanhữngngườixáctínrằngchúngđượcyêuthương;chúnglolắng,căngthẳng,sợmẹ,khôngbằnglòngvàlolắng tuân theonhữngkỳvọngcủabà:Thông thường,chúngbịảnhhưởngbởisựoánhậnngấmngầmcủamẹchúngđốivớicuộcsống,sựoánhậnmà

chúngcảmhơnlàbiếtrõ;vàcuốicùngchúngcũngnhiễmđầysựoánhậnấy.Hiệuquảcủabàmẹ"xảkỷ"khônghoàntoànkhácvớihiệuquảcủavịkỷ;thựcra,nócòntệhơnnữa,bởivìtínhxảkỷcủabàmẹngăncảnkhôngchoconcáiphêbìnhbà.Chúngđượcđặtvớitìnhtrạngbắtbuộckhôngđượcbấtmãnđốivớibà:chúngđượcdạydỗ,dướimặtnạnhânđức,khôngmấyưacuộcsống.Nếutacócơhộinghiêncứuhiệuquảcủamộtbàmẹđốivớitựáithựcthụ,tacóthểthấyrằngkhôngcógìsẽmanglạichođứatrẻcảmnghiệmvềtìnhyêu,lạcthúvàhạnhphúclàgìhơnlàđượcyêuthươngbởimộtbàmẹbàyêuchínhbà. Takhông thể tóm tắt nhữngýniệmvề tự ái nàyhayhơn làbằngcáchtríchdẫnMeisterEckhartvềchủđiểmnày:"Nếubạnyêulấybạn,bạnyêumọikẻkhácnhư làbạnyêubạn.Bao lâubạnyêukẻkhác íthơnbạnyêuchínhmình,bạnsẽkhôngthểyêulấychínhbạnthựcsự,nhưngnếnbạnyêutấtcảnhưnhau,kểcảchínhbạn,bạnsẽyêuhọnhưlàmộtngườivàngườiấylàcảThượngĐếvàConngười.Nhưthếkẻấylàmộtkẻvĩđại,trungtrực,

kẻmàdoyêuchínhmìnhnênyêuđồngđềuhếtcảnhữngngườikhác."([18]

) e.YêuChúa. Ởtrêntađãnêulênrằngnềntảngchonhucầuyêuthươngcủachúngtalàởcảmnghiệmvềlycáchvànhucầuchungcụclàvượtquaưutưvềlycáchbằngcảmnghiệmhợpnhất.Tìnhyêumanghình thức tôngiáo,gọi là tìnhyêuChúa,nói theophươngdiện tâm lý, cũngkhôngkhác.Nókhởi lên từnhucầuvượtqualycáchvàhoànthànhsựhợpnhất.Sưthực,tìnhyêuChúacónhiềuphẩmtínhvàsắctháisaibiệtcũngnhưtìnhyêungười-vàphầnlớnchúngtathấycónhữngsaibiệtnhưnhau. Trong tất cả những tôn giáo hữu thần, dù là đa thần hay nhất thần,Thượngđếđạidiệnchogiátrịtốicao,cholẽthiệnđánghâmmộnhất.Bởivậyýnghĩađặcbiệtvềthượngđếtùythuộccáigìlàđánghâmmộnhấtđốivớimộtngười.Dođó,sựhiểubiếtvềkháiniệmThượngđếphảimởđầuvớimộtphântíchvềcơcấuđặctrưngcủakẻphụngthờThượngĐế. Sựpháttriểncủachủngloạingười,theochỗhiểubiếtcủachúngta,cóthểđượcbiểutrưngnhưlàsựvươnlêncủaconngườirakhỏinhiêngiới,khỏimẹ,khỏinhữngràngbuộccủamáuvàđất.Trongthờikhởithủycủalịchsửnhânloại,conngười,dùđãphóngmìnhrakhỏinhất tínhnguyênkhởivớinhiêngiỏi,vẫncònbámvàonhữngràngbuộcbansơ.Nóđitìmtìnhtrạnganổncủamìnhbằngcáchtrởluivề,haygiữchặtlấynhữngràngbuộcbansơnày.Nóvẫncảmthấyđồngnhấtvớithếgiớicủađộngvật,vềcốgắngđitìmnhấttínhbằngcáchgiữnguyêntìnhtrạnglàmộtvớithếgiớitựnhiên.Nhiềutôngiáo cổ sơ làmchứngchogiai đoạnphát triểnnày.Một convậtđượcbiếnthànhmộttổ-vật;ngườitamangmặtnạthúvậttrongnhữngđộngtáctôngiáotrangtrọngnhất,ngườitathờphụngmộtconvậtnhưlàThầnlinh.

Vàogiaiđoạnpháttriểnsaunày,khikỷxảocủaconngườiđãpháttriềnđếnđiểmkỷxảocủamộtngườithợhaymộtnhàmathuật,conngườibiếnđổisảnphẩmdochântaymìnhthànhmộtthầnlinh.Đâylàgiaiđoạnthờnhữngngẫutượngđược làmbằngđất,bạchayvàng.Conngườirọiphóngnhữngnănglựchaynhữngkỷxảocủachínhmìnhvàonhữngsựvậtmàmìnhlàmra,vànhưthếnóthờphụngnănglựcvàsởhữucủamìnhtrongmộtthểcáchvongthân.Vàomộtgiaiđoạnvềsaunữaconngườimangchocácthầnlinhcủamìnhhìnhthứcloàingười.Hìnhnhưđiềunàychỉxảyrakhiconngườiđãtrởnênýthứchơnvềchínhmìnhvàkhinókhámpháraconngườilà"sựvật"caoquínhấttrongthếgiới.Tronggiaiđoạnthờphụngthầnlinhcótínhcách nhân hình này, chúng ta thấy cómột phát triển trong hai chiều.mộtchiềuliênquanđếnbảnchấtnamtínhhaynữtínhcủacácthầnlinhvàchiềukháccóquanhệđếntrìnhđộtrưởngthànhmàconngườiđãhoànthànhvàxác định bản chất các thần linh của mình và tình yêu của mình đối vớichúng. Trướchếtchúngtahãynóivềsựpháttriểntừcáctôngiáohướngvềmẹvàcáctôngiáohướngvềcha.TheonhữngphátkiếntrọngđạivàquyếtđịnhcủaBachofenvàMorganởgiữathếkỷXIX,mặcdùnhữngphátkiếncủahọđãbịbácbỏtronghầuhếtnhữngnhómthứcgiả,khôngcógìđángnghingờcholắmrằngđãcómộtgiaiđoạnmẫuhệcủatôngiáođitrướcgiaiđoạnphụhệ, ít ra là trongnhiềunềnvănhóa.Tronggiaiđoạnmẫuhệ, thể tínhcaonhấtlàmẹ. Bàlànữthần,bàcũnglàthẩmquyềntronggiađìnhvàxãhội.Đểhiểurõyếutínhcủatôngiáomẫuhệnày,chúngtachỉcầnnhớlạinhữnggìdựđượcnóiởtrênvềyếutínhcủatìnhmẹ.Tìnhyêucủamẹthìvôđiềukiện,nóchechởvàbaotrùmkhắpcả;bởivìnóvôđiềukiệnnênngườitacũngkhôngthểkiểmsoátvàthâuđạtnó.Sựhiệndiệncủanómanglạichokẻđượcyêumộtývịphúclạc;sựvắngmặtcủanỏlạoramộtývịmấtmátvàhoàntoàntuyệtvọng.Bởivìbàmẹyêuconcáicủamìnhởchỗchúnglàconcáicủabàchứkhôngphảivìchúng"tốt",ngoanngoãn,haythỏamãnnhữngướcvọngvà những chỉ dạy của bà, cho nên tình yêu củamẹ được đặt trên lề bìnhđẳng. Mọingườiđềubìnhđẳngvìtấtcảđềulàconcáicủamộtbàmẹ,vìtấtcảđềulàconcáicủaBàMẹTráiĐất. Giai đoạn kế tiếp của dòng tiến hóa nhân loại, giai đoạn duy nhấtmàchúngtabiếtđượcđầyđủvàkhôngcầnđưavàonhữngsuyluậnvàtáithiết,làgiaiđoạnphụhệ.Tronggiaiđoạnnàybàmẹbịhạbệkhỏiđịavịtôncaocủabà,vàngườichatrởthànhthểtínhtốithượng,trongtôngiáocũngnhưtrong xã hội. Bản chất của tình cha là ông tạo ra những đòi hỏi thiết lậpnhữngnguyêntắcvàluậtlệ,vàtìnhyêucủaôngđốivớicontraicủaôngdựa

trênsựphụctùngcủanóđốivớinhưngđòihỏinàyôngthươngnhớđứaconnàogiốngôngnhất,ngoanngoãnnhấtvàxứngđángtrởthànhtruyềnnhâncủaôngnhất,vớitưcáchlàkẻthừahưởngnhữngsởhữucủaông.(Sựpháttriểncủaxãhộiphụhệsongsongvớisựpháttriểnvềtưhữu.)Rồihậuquảlà,xãhộiphụhệcó tínhcáchđẳngcấp ; tínhcáchbìnhđẳngcủaanhemnhường bước cho cạnh tranh và hổ tương xung đột.Dù chúng ta nghĩ vềnhữngnềnvănhóaẤnđộ, AicậphayHy lạp,hayvềnhưng tôngiáoDothái-cơ-đốc, hayHồi giáo, chúng ta đều ở giữamột thế giới phụ hệ vớinhữngthầnlinhnamtínhcủanó,trênhếtcómộtthầnlinhchủtế,haymọithầnlinhđềubịloạibỏ,chỉtrừlạiMột,Thượngđế.Tuynhiên,ướcvọngđốivớitìnhyêucủamẹkhôngthềbịtrừtuyệtkhỏinhưngtráitimcủaconngười,nênkhônglạgìbộmặtcủabàmẹyêuthươngkhôngbaogiờcóthểhoàntoànbịtốngrakhỏithầnmiếu.TrongtôngiáoDothái,nhữngsắctháimẹcủaThượngĐếđượctáinhậpmộtcáchđặcbiệttrongnhữngtrào lưuthầnbíhọckhácnhau.Trong tôngiáocơđốc,mẹđược tượng trưngbằngGiáoHội,vàbằngThánhnữĐồngTrinh.Ngaycả trongTângiáo,bộmặtcủamẹkhônghoàntoànbịtrừtuyệt,mặcdùbàvẫncòntàngẩn.LutherlậpranguyêntắcchủyếucủamìnhrằngchỉcóconngườikhônglàmđượcgìđểtạoratìnhyêucủaChúa.TìnhyêucủaChúalàânsủng.Tháiđộtôngiáolàphảicóniềmtinđốivớiânsủngnàyvàphảilàmchomìnhnhỏlạivàyếuớt; không có việc thiện nào có thể cảmđượcChúa - hay khiếnChúayêuchúngta,nhưgiáolýCơđốcchủtrương.ChúngtacóthểnhậnthấyởđâyrằnggiáolýCơđốcvềnhữngviệcthiệnthuộckhuônhìnhphụhệ;Tôicóthểchiếmđượctìnhyêucủachabằngsựphụctùngvàthỏamãnnhữngđòihỏicủaông. GiáolýcủaLuther,tráilại,mặcdùcóđặctínhphụhệrõrệt,mangtrongđómột yếu tốmẫu hệ tiềm tàng. Tình yêu củamẹ không thểmua chuộcđược:nócóởđó,haykhôngcóởđó;tấtcảnhữnggìtôicóthểlàmlàđểcóđứctin(nhưThánhthinói:"Ngườiđãđểchotôicóniềmtinvàonhữngtấm

lòngcủamẹ".([19]

)Vàbiếnđổitôithànhmộtđứaconyếuớt,bấtlực. NhưngđiểmđặcbiệttrongđứctincủaLutherlàkhuônmặtcủamẹđãbịloạirakhỏikhuônhìnhbiểulộ,vàđượcthaythếbằngkhuônmặtcủacha;dùchắcchắnđượcyêubởimẹ,mốihoàinghimãnhliệt,hyvọngchốnglạihyvọngnhắmđếntìnhyêuvôđiềukiệndongườicha,đãtrởthànhsắctháinổibậtnhất. TôiđãphảithảoluậnvềsựkhácbiệtgiữanhữngyếutốmẫuhệvàphụhệtrongtôngiáođểchứngtỏrằngđặctínhcủatìnhyêuChínhlệthuộctrọnglựcđốiđãigiữanhữngkhíacạnhmẫuhệvảphụhệcủatôngiáo.Khíacạnhphụhệkhiến tôiyêuChúanhưmộtngườicha ; tôinhận rằngngười trungchính và nghiêm khắc, người trách phạt và tưởng thưởng ; và cuối cùng,

người sẽ chọn tôi là đứa con xứng đáng của người ; như Chúa đã chọnAbraham-Israel, như Isaac đã chọn Jacob, như Chúa chọn quốc gia xứngđángcủangười.TrongkhíacạnhmẫuhệcủatônbảotôiyêuChúanhưmộtbàmẹbaodung. Tôicóniềmtinởtìnhyêucủabà,khôngkểtôinghèokhổhaybấthạnh,khôngkểtôiđãlàmác,bàsẽyêuthươngtôi,bàsẽkhôngthươngmộtđứaconnàokháccủabàhơntôi;bấtcứđiềugìxảyrachotôi,bàsẽtrợgiúptôi,bàsẽcứurỗitôi,sẽthathứtôi.Khỏiphảinói,tìnhyêucủatôiđốivớiChúavà tìnhyêucủaChúa tôiđốivới tôikhông thể táchrờinhau.NếuChúa làmột người cha, người yêu tôi nhưmột đứa convà tôi yêungười nhưmộtngườicha.NếuChúalàmộtbàmẹ,tìnhyêucủabàvàcủatôicũngđượcxácđịnhbởisựkiệnnầy.Tuynhiên,sựsaibiệtgiữanhữngkhíacạnhmẫuhệvàphụhệcủatìnhyêuChúaấychỉlàmộtyếutốđểxácđịnhbảnchấtcủatìnhyêunày;yếutốkháclàtrìnhđộtrưởngthànhmàcánhânđạtđược, từđóxácđịnhkháiniệmvềChúacủanóvàtìnhyêucủanóđốivớiChúa.. Vìdòngtiếnhóacủachủngloạingườithayđổitừmộtcơcấuhướngvềmẹđếnmộtcơcấuhướngvềchacủaxãhội,cũngnhưcơcấucủatôngiáo,chúng ta có thể đánh dấu sự phát triển củamột tình yêu thuần thực ngay

trongsựpháttriểncủatôngiáophụhệ([20]

).TrongkhởithủycủadòngpháttriểnnàychúngtatìmthấymộtThượngđếchuyênchế,đốkỵ,coiconngườimàmìnhtạoranhưlàtưhữucủamìnhvàđượcphéplàmnhữnggìmàmìnhthích. Đấy là giai đoạn tôn giáomà trong đó Thượng đế đã tống cổ conngườirakhỏithiênđườngvàđểchonóănphảitráicâyhiểubiếtvànhưthếlànó,nócóthểtrởthànhThượngđếquyếtđịnhhủydiệtloàingườibằngnạnhồng thủy,bởivìkhôngcóai làmchoNgàivui lòng,ngoại trừngườiconxứngđáng,Noah;đấylàgiaiđoạntrongđóChúađòihỏiAbrahamphảigiếtdứa con yêu quí và độc nhất củamình là Isaac, để chứng tỏ tình yêu củamìnhđốivớiChúabằnghànhđộngphụctùngtuyệtđối.Nhưngđồngthời,mộtgiaiđoạnmớibắtđầu:ChúakýmộthiệpướcvớiNoahtrongđóngàihứakhôngbaogiờhủydiệt loàingườinữa,mộthiệpướcmàngàiđãràngbuộcmìnhvàođó.Khôngnhữngngàibị ràngbuộcbởinhững lờihứacủamình,màngàicũngbịràngbuộcbởinguyêntắccủachínhmình,nguyêntắccôngbằng,vàtrêncơbảnnàyChúaphảithỏamãnyêusáchcủaAbrahamlàphảibuôngthaSodomnếuítnhấtởđócómườingườicôngchính.NhưngđàpháttriểncònđixahơnnữalàbiếnđổiThượngĐếtừkhuônmặtcủamộttộc trưởng chuyên chế thànhmột người cha yêu thương, thànhmột ngườichatựràngbuộcmìnhbởinhữngnguyêntắcmàmìnhchấpnhận;nóđivàochiềuhướngbiếnđổiThượngđếtừkhuônmặtcủamộtngườichathànhmộtbiểulượngcủanhữngnguyêntắccủangười,nhữngnguyêntắccôngbằng,chânlývàtìnhyêu.Chúalàsựthật.Chúalàlẽcôngbằng.

Trong dòng phát triển này, Thượng đế thôi làmột nhân cách,một conngười,mộtôngcha;ngàitrởthànhbiểutượngcủanguyênlýnhấtquánđàngsaunhữnghiệnlượngđathù,biểutượngcủacáinhìnvềđóahoasẽnảynởtừhạtgiốngtâmlinhởtrongconngười,thượngđếkhôngthểcómộttêngọi. Mộttêngọiluônluônchỉchomộtsựvụ,haymộtngười,mộtcáigìhữuhạn.LàmsaoThượngđếcóthểcómộttêngọi,nếungàikhôngphảilàmộtngười,mộtvật? BiếncốbiểulộnhấtcủasựbiếnchuyểnnàynằmtrongcâuchuyệnThánhkinhvềmặckhảicủaChúachoMoses.KhiMosesnóivớingàirằngnhữngngườiDoTháisẽkhôngtinChúađãpháiôngtới,trừphiôngcóthểchohọtên củaChúa (làm saonhữngkẻ thờngẫu tượnghiểunổimộtThượngđếkhông tên,vìyếu tínhđích thựccủamộtngẫu tượng làcómột têngọi?),Chúanhượngbộ.NgàibảoMosesrằngtêncủangàilà"Tađangtrởthànhcáitađangtrởthành"."Ta-đang-trởthànhlàtêncủata". Cái "Ta-đang-trở-thành" có nghĩa rằng Thượng đế không phải là hữuhạn,khôngphảilàmộtngười,khôngphảilàmộthiệnthể.Câunàymàdịchđúngnhấtsẽlà:hãynóivớihọrằng"Têncủatalàkhông-tên".Sựcấmchỉkhôngđược tạomộthình tượngnàovềChúa,khôngđượcđọc lên têncủangàitrốngkhông,saucùng,khôngđượcnóigìvềtêncủangàicả,nhắmđếncùngmụcđích,tứclàgiảithoátconngườikhỏiýtưởngrằngThượngđếlàmộtôngcha,làmộtngười.Trongdòngpháttriểnthầnhọcsaunày,ýtưởngấyđượcđẩyxathêmtrongnguyêntắcrằngngườitacũngkhôngđượcgánchoThượngđếmộtthuộctínhthựctếnàocả.NóivềThượngđếrằngngàilảhữutrí,hữulực,hữuđứclạicũnghàmngụrằngngàilàmộtnhâncách;điềuduynhấtmàtôicóthểlàmđượclànóivềcáigìmàThượngđếkhôngphảilà,nêulênnhữngthuộctínhphủđịnh,mặcnhậnrằngngàikhôngphảilàhạncuộc,khôngphảilàbấthảo,khôngphảilàbấtcông.Tôicànghiểunhữnggì

màThượngđếkhôngphải là, tôi càngcónhận thứcvềThượngđế. ([21]

)Tiếptheođó,ýniệmtrưởngthànhcủanhất thầngiáotrongnhưnghậukếtthêmsaucủanóchỉcóthểđưađếnmộtkếtluậnduynhất;hoàntoànkhôngđềcậpđếntêngọicủaThượngđế,khôngnóivềThượngđế. VậyThượngđếtrởthànhnhữnggìmàngàiđanglàtựtiềmthểtrongthầnhọc của nhất thần giáo, đấng Độc Nhất không tên, một sự ngượng ngậpkhông thểdiễn tả,quanhệđến lẽnhấtquán làmnền tảngchovũ trụhiệntượng,cănbảncủatấtcảhiệnhữu;Thượngđếtrởthànhchânlý,tìnhyêucôngchính. ThượngđếlàTôi,bởivìtôilàmộtconngười. Thậtrõràng,dòngtiếnhóatừnguyênlýnhânhìnhđếnnhất thầnthuầntúytạorasựsaibiệthoàntoànđốivớibảnchấtcủatìnhyêuChúa.ChúacủaAbrahamcóthểđượcyêuđượcsợnhưmộtngườicha,đôikhisựthathứcủa

ngài,đôikhicơnthịnhnộcủangàilàkhíacạnhnổibật.BởivìChúalàcha,nêntôilàcon.Tôikhônghoàntoànvươnrakhỏiướcvọngíchkỷnhắmđếnsựtoàntrívàtoànnăng.Tôichưathâuđạtđượckháchquantínhđểthểnhậnnhữnggiớihạncủatôinhưlàmộtconngười,chưanhậnrasựngudốtvàyếuđuốicủatôi.Nhưmộtđứatrẻtôivẫncònyêusáchlàphảicómộtngườichacứurỗitôi,cảnhtỉnhtôi,tráchphạttôi,mộtngườichathươngmếntôikhitôingoanngoãn,đượcxưng tụngbởi lời tándươngcủa tôivàgiậndữkhi tôiươngngạnh. Thậtlàhiểnnhiên,trongđàpháttriểnnhâncáchcủamìnhphầnlớnmọingườiđãkhôngvượtquagiaiđoạnấutrĩnàyvàdođóđứctinlàniềmtinởmộtngười cha cứugiúp -một ảo tưởng trẻ con.Mặcdùvới sựkiện rằngkhái niệm về tôn giáo ấy đã bị vượt bởimột vài bậc thầy vĩ đại của loàingười,vàbởimộtsốítngười,nóvẫnlàhìnhthứcnổibậtcủatôngiáo. BởilẽấysựphêbìnhvềýniệmThượngđế,nhưđãđượcFreuddiễntả,hoàntoànchínhxáctuynhiên,điềusailầmlàởchỗôngkhôngbiếtđènkhíacạnhkháccủatôngiáonhấtthần,vànhântốthựcthụcủanómàluậnlýcủanhântốấyđưađếnchỗphủnhậnkháiniệmvềThượngĐếđómộtcáchminhbạch.Kẻthựcsựcóđạo,nếukẻấydõitheoyếutínhcủaýniệmnhấtthầnthìkhôngcầunguyệnchocáigìcả,khôngkỳvọngđiềugìởThượngĐếcả,kẻấykhôngyêuChúanhưmộtđứaconyêuchahaymẹcủanó;kẻấyđãđạtđượctínhkhiêmtốnlàcảmnhậnnhữnggiớihạncủamình,đếnđộbiếtrằngmìnhkhôngbiếtđượcgìvềThượngĐế.Đốivớinó,ThượngĐếtrởthànhmộtbiểutượngmàtrongđóconngườivàogiaiđoạnsơthủytrongdòngtiếnhóacủanóđãdiễntiếntoànthểtínhcủacáimàconngườiphấnđấucho,cáiđólàlãnhvựccủathếgiớitâmlinh,củatìnhyêuchânlývàcôngbằngNócóniềmtinởnhữngnguyêntắcmà"ThượngĐế"biểuhiệucho,nónghĩvềchân lý.Sốngbằng tìnhyêuvàcôngbằng,vàxét rằng tất cả sự sốngcủamìnhchỉcógiátrịkhinàonómanglạichomìnhcơhộiđểđạtđếnchỗtriểnnởtrọnvẹnhơnnhữngquyềnnăngnhântínhcủamình-nhưlàthựctạiduynhấttrọngyếu,nhưlàđốitượngduynhấtphải"đeođuổiđếncùng",vàsauhết,nókhôngnóigìvềThượngĐế,cảđếntênhọcủangài. YêuChúa,nếunósẽdùngtừngữnày,vậycónghĩalàkhátvọngđãthànhnăngtínhyêuthươngtoànvẹn,khátvọngthểnhậncáimà"ThượngĐế"biểuhiệuchotrongchínhmình. Từquanđiểmnày,hậuquảhợplýcủatưtưởngnhấtthầnlàphủnhậntấtcảthầnhọcphủnhậntấtcả"nhậnthứcvềThượngĐế".Songle,vẫncònlàmộtsaibiệtgiữamộtquanđiểmphi-thầnluậnnhưthếlàmộthệthốngphi-hữuthần,nhưchúngtathấytrongnguyênthủyPhậtgiáohaytrongLãogiáochẳnghạn. Trong tất cả những hệ thống hữu thần ngay cảmột hệ thống phi-thần-

luận,thầnbí,cósựmặcnhậnvềthựctạicủalãnhvựctâmlinh,nhưlàmộtthựctạisiêuviệtconngười,manglạichonhữngnănglựctâmlinhcủaconngười và sựphấnđấu chogiải thoát và cho sinhkhởi nội tại củanó cóýnghĩavàcóhiệu lực.Trongmộthệ thốngvô thần,khôngcó lãnhvực tâmlinhnàotồntạibênngoàiconngườihaysiêuviệtconngười.Lãnhvựccủatìnhyêu,lýtínhvàcôngbằngtồnlạinhưlàmộtthựctạichỉvì,vàduychỉvì,conngườiđãcóthểpháttriểnnhữngnănglựctrongchínhmìnhấyxuyênqua trình tự tiến hóa củamình. Trong quan điểm này, sự sống không cónghĩa gì cả, ngại trừ ý nghĩamà chính con ngườimang lại cho nó ; conngườihoàntoànđơnđộctrừrakhinàonótrợgiúpkẻkhác. NóivềtìnhyêuChúa,tôimuốnlàmsángtỏrằngchínhtôikhôngsuynghĩtrongphạmvimộtkháiniệmhữuthần,vàđốivớitôikháiniệmvềThượngđếchỉlàmộtkháiniệmđượcướcđịnhbởilịchsử,-màconngườiđãbộclộtrongđócảmnghiệmcủamìnhvànhữngnănglựccaohơncủamình,khátvọngchânlývànhấtquáncủamìnhởmộtthờikỳhữusử.Nhưngtôicũngtinrằngnhữnghậuquảcủanhấtthầngiáonghiêmmậtvàmộtđeođuổikỳcùngcủavôthầnnhắmđếnthựctạitâmlinhlàhaiquanđiểmdùkhácnhaunhưngkhôngcầnphảitranhchấplẫnnhau. Tuynhiên,ởđiểmnày,mộtchiềukíchkháccủavấnđềyêuChúakhởilênmàtaphảithảoluậnhầuthấutriệttínhchấtphứctạpcủavấnđề.Tôiđềcậpđếnmộtsaibiệtcănbản trong tháiđộ tôngiáogiữaĐôngPhương (TrunghoavàẤnđộ)vàTâyplhương ; sự sai biệt này có thểđượcdiễn tảbằngnhữngkháiniệmluậnlý.KểtừAristotle, thếgiớiTâyPhươngđãdõi theonhữngnguyên tắc luận lýcủa triếthọcAristotle .Nền luận lýnàydựa trênluậtđồngnhấtnóirằngAlàA,luậtmâuthuẫn(Akhôngphảilàphi-A)vàluậttriệttam(AkhôngthểvừalàAvàphiA.khôngphảiAcũngkhôngphảiphiA).Aristotlecắtnghĩalậptrườngcủaôngrấtrõràngtrongcâusau:"vớicùngmộtsựthểkhôngthểcùnglúcvừalệthuộcvừakhônglệthuộccùngmộtsựthểvàtrongcùngmộtphươngdiện,vàbấtcứnhữngphânbiệtnàokhácmàchúngtacóthểthêmvàođểbắtgặpnhữngbácvấnbiệnchứng,hãyđểchochúngđượcthêmvào.Vậyđấylàđiềuxácthựcnhấtcủatấtcảnhững

nguyên tắc... ([22]

)Định đề luận lý họcAristotle này đã đánh lạc hướngnhữngtậpquántưtưởngcủachúngtamộtcáchsâuxađếnđộnóđượccảmtưởng là "tự nhiên" và hiển nhiên trong khi trên phương diện khác, quanđiểmchorằngXlàAvàphiAhìnhnhưvônghĩa.(Dĩnhiên,quanđiểmnàyđềcậpđếnchủthểXvàomộtthờigianđãđịnh,khôngphảiđềcậpđếnXbây giờ vàX sau đó hay khía cạnh củaXxét như là chống lại khía cạnhkhác.)Đối lậpvới luận lýAristotle lànhữnggìmàngười ta có thểgọi làluậnlýnghịchlý,nóthừanhậnrằngAvàphiAkhôngloạitrừnhauxétnhưlà những thuật từ củaX.LuậnLý học nghịch lý là điểmnổi bật trong tư

tưởngcủaTrungHoavàẤnđộ,trongtriếthọccủaHeraclitus,vàrồi,dướidanhhiệubiệnchứngphápnó trở thành triếthọccủaHegel,vàcủaMarx.Nguyêntắctổngquátcủaluậnlýhọcnghịchlýđãđượcmôtảminhbạchở

Lão-tử:"Nhữnglờichílýxemnhưtráingược".([23]

)VàởTrangTử:"Cáinàolàmột,cáiđólàmột,cáinàokhôngphảilàmột,cáiđócũnglàmột".Nhữngđịnhthứccủaluậnlýhọcnghịchlýnàyđềucótínhcáchtíchcực:nólàvànókhôngphảilà.Mộtđịnhthứckháccótínhtiêucực:Khôngphảicáinàycũngkhôngphảicáikia.Lốidiễnđạt tư tưởng thứnhấtchúng ta thấytrongtưtưởngLãogiáo,trongHeraclitusvàlạitrongbiệnchứngphápcủaHegel;địnhthứcthứhaithườngthấytrongtriếthọcẤnđộ. DùrằngnếuđưaramộtmôtảchitiếthơnvềsựsaibiệtgiữaluậnlýhọcAristotlevàluậnlýhọcnghịchlýsẽvượtkhỏiphạmvicủatậpsáchnày,tôiphảinêulênmộtítnhữngđiểnhìnhđểchonguyêntắcấyđượcdễhiểuhơn.LuậnlýhọcnghịchlýtrongtưtưởngTâyphươngđãmanglốidiễnđạttriếtlýcủanósớmnhấtởtriếthọcHeraclitus.Ôngthừanhậnsựtươngphảngiữahaiđối lập làcơbảncủamọihiệnhữu.Ôngnói:"Họkhônghiểurằngcáitoàn-nhất,tươngtranhtrongchínhnó,làđồngnhấtvớichínhnó:hòađiệu

tươngtranhnhưởcâycungđànvàcâyđànthấthuyền."([24]

)Hayrõrànghơn:chúngtabướcxuốngcùngmộtdòngsông,nhưngkhôngphảicùngmột

giòngsông;đóvừalàchúngta,vừalàkhôngphảilàchúngta([25]

).Haycùngmộtkẻấytựbiểuhiệntrongnhữngsựthểnhưsốngvàchết, thứcvà

ngủ,giàvàtrẻ([26]

).TrongtriếthọccủaLão-tử,cùngýniệmấyđượcdiễntảtrongmộthìnhthứcthivịhơn.MộtthídụđiểnhìnhcủatưtưởngnghịchlýcủaLãogiáolàcâusauđây:"Cáinặnglàgốcrễcủacáinhẹ:tĩnhlàchủ

thểcủađộng"([27]

).Hay"Đạothườngthìkhônglàmgìcảdođókhôngcó

gìlàkhônglàmcả".([28]

)Hay"Nhữnglờicủatarấtdễhiểuvàrấtdễlàm;

nhưngkhôngcóaitrongthếgiannàycóthểhiểuđượcvàlàmđược"([29]

)TrongtưtưởngLãogiáo,cũngnhưtrongtưtưởngẤnđộvàSocrate,bướccaonhấtmàtưtưởngcóthểbướctớiđượclàbiếtrằngmìnhkhôngbiếtgìcả."biết"nhưng "nghĩrằng"chúngtakhôngbiết là"sựđạt thành"caonhất;"khôngbiết"nhưngnghĩrằng"chúngtabiếtlàmột"tệhại".HậuquảduynhấtcủatriếthọcnàylàkhôngthểgọitênThượngĐếtốicao. Thựctạicứucánh,cáiMộtkỳcùng,takhôngthểthâutómvàonhautrongnhữngngôntừhaytưtưởng.NhưLãotửđãnói: "ĐạomàcóthểđiđượcthìkhôngphảilàĐạothườnghằngvàbấtbiến.Danhmàcóthểtiêudanhđượckhôngphảilàdanhthườnghằngvàbấtbiến.

Haytrongđịnhthứckhácchúngtanhìnnómàkhôngthấynêngọitênnólà"phẳng". Nghemà không hay nên gọi tên là "Hiếm". Bắtmà không nắmđượcnêngọilà"nhỏ".Bacáiđókhôngthểtảxiếtđược,chonênhợpcảlạimàlàmMột.Làvẫntrongmộtđịnhthứckháccủacùngýniệmấy:"Aibiết"Đạo"thìkhông"cầnphải"nóivề"Đạo";ai"đã"nóivề"Đạo"thìkhôngbiết"Đạo". TriếthọccủaBrahman-giáothìbậntâmvềmộttươngquangiữađathù(củavạn tượng)vànhập thể (Brahman).NhưngcảởẤnđộvàTrunghoađềukhôngbịlẫnlộivớilậptrườnglưỡngnguyên.Sựhòađiệu(nhấtquán)nằmởvịtríđốinghịchmànóđượctạoratừđó."TưtưởngBrahman-giáođượcquitụtừkhởiđiểmquanhsựnghịchlýcủanhữngmâuthuẫnđồngthờinhưng-đồngnhấttínhcủanhữngthếlựcvànhữnghìnhtháibiểulộcủathế

giới hiện tượng..." ([30]

).Năng lực cứu cánh trongvũ trụ cũngnhư trongconngườiSiêuviệt cảhaimôi trườngkháiniệmvàcảmquan.Dođó,nó"khôngphảinhưthếnàycũngkhôngphảinhưthếđó".Nhưng,nhưZimmernhậnđịnh,"khôngcómâuthuẫnnàogiữacáithựcvàcảiphithực"trongsựthểngộbấtnhịtoàntriệtnày.Trongcôngcuộctìmkiếmcáinhấtthểđàngsauđathù,cáctưtưởnggiaBrahmantiếntớikếtluậnrằngcặpđốilậpđượctrinhậnkhôngphảnảnhbảnchấtcủavạnhữumàcủatâmthứctrinhận.Tưtưởngtrinhậnphảisiêuviệtchínhnónếutưtưởngphảiđạtđếnthựctạichânthực.Đối lậplàmộtphạmtrùcủatâmthứcconngười,không,phải làmộtyếutốtựthâncủathựctại. TrongRig-veda,nguyêntắcấylượcdiễntảnhưsau:"Talàhaisựsốnghữulựcvàsựsốnghữuchất,cảhaicùngmột".Hậuquảsaucùngcủaýniệmấy,màtưtưởngchỉcóthểtrinhậntrongnhữngmâuthuẫn,đãđượctiếpnốiàoạthơnnữatrongtưtưởngVedanta,thừanhậnrằngtưtưởng-vớitấtcảphânbiệttinhtếcủanó-"chỉlàmộtchântrờivôminhuẩnáohơn,màlạilàuẩnáonhấttrongtấtcảnhữngphươngsáchlừađảocủamaya(huyễnhóa)"

([31]

)LuậnlýnghịchlýcómộtýnghĩaquantrọngkhiđẩyđếnkháiniệmvềThượngđế.BởivìThượngđếbiểuhiệuchothựctạicứucánhvàbởivìtâmthứcconngườitrinhậnthựctạitrongnhữngmâuthuẫn,chonênkhôngcóquanđiểmkhẳngđịnhnàocóthểgánchoThượngđế.TrongVedanta,ýniệmvềmộtThượngđếtoàntrívàtoànnăngđượccoinhưlàhìnhtháitối

hậucủavôminh.([32]

)Ởđâychúngtathấysựliênhệvớivô-danhcủaĐạo,vàdanhhiệuvôdanhcủaThượngđếmàngàitựkhảithịchoMoise:cáivôdanhcủa"Vôthểtuyệtđối"củaMeisterEckhart.Conngườichỉcóthểbiếtđượctiêucựcthể,khôngbaogiờbiếtđượcvịtrícủathựclạicứucánh. "TrongkhiconngườikhôngthểbiếtđượcThượngĐếlàgì.ngaydùnóđãtừngýthứcvềnhữnggìmàThượngĐếkhôngphảilà...Nhưthếkhông

bằnglòngvớigìcả,tâmthứcbènviệnđếnmụcđíchtốicaocủatấtcả.([33]

)ĐốivớiMeisterEckhart,"cáiMột thầnlinhlàmột tiêucựcthểcủanhữngtiêucựcthể,mộtphủđịnhcủanhữngphủđịnh...Mỗitạovậtchứađựngmột

tiêucựcthể:cáinàyphủđịnhrằngnókhôngphảilàcáikhác.([34]

)ĐâylàmộthậuquảnữatheođóThượngđếđốivớiMeisterEckharttrởthành"VôthểTuyệtđối",cũngnhưthựctạicứucánhlà"Tựtại",cáiMộtvôcùngtheoKabalah. Tôi đã thảo luận sự sai biệt giữa luận lý học Aristotle và luận lý họcnghịchlýđểchuẩnbịnềntảngchomộtsaibiệtquantrọngtrongkháiniệmvềtìnhyêuChúa.Cácbậcthầycủaluậnlýhọcnghịchlýnóirằngconngườichỉcóthểtrinhậnthựctạitrongnhưngmâuthuẫn,vàkhôngbaogiờcóthểtrinhậnthực-tại-nhấtthểcứucánhtrongtưtưởng.Tưtưởngchỉcóthểdẫnchúngtađếnchỗhiểubiếtrằngnókhôngthểmanglạichotacâutrảlờitốihậu.Thếgiớicủatưtưởngvẫncònbịgiamhãmtrongnghịchlý. Conđườngduynhất,màởđócuốicùngtacóthểbắtgặpđượcthếgiới,khôngnằmởtưtưởngmànằmởhànhđộng,ởkinhnghiệmvềđơnnhấttính.Nhưthế,luậnlýhọcnghịchlýđưađếnkếtluậnrằngtìnhyêuChúakhôngphảilànhậnthứcChúatrongtưtưởng,cũngkhôngphảilàtưtưởngvềtìnhyêuChúacủata,nhưnglàhànhvicảmnghiệmtalàmộtvớiChúa. Điềunàydẫnđếnchỗnhấnmạnhtrênconđườngchânchínhcủasựsống:TấtcảsựSống,mỗihànhđộngdùrấtquantrọnghayítquantrọng,đềuđượchiếndângchonhậnthứcThượngđế,nhưnglàmộtnhậnthứckhôngởtrongtưtưởngchânchínhmàởtronghànhđộngchânchính.TacóthểthấyrõđiềunàytrongcáctôngiáoĐôngphương,TrongBrahmangiáocũngnhưtrongPhầtgiáovàĐạogiáo,mụcđíchcuốicùngcủatôngiáokhôngphảilàđứctinđúngmàlàhànhvichânchính.ChúngtathấycũngsựchútrọngấytrongtôngiáoDoThái.ChắchẳncómộtchiarẽvềđứctintrongtruyềnthốngDoThái trước đây (một ngoại lệ lớn, là sự sai biệt giữa Pharise và Sadduce,chínhyếulàmộtsaibiệtcủahaigiaicấpxãhộiđốilập)SựchútrọngcủatôngiáoDoThái(nhấtlàtừkhởiđầukỷnguyênTâylịch)làđặttrênconđườngchânchínhcủasựsống,trênHalacha(từngữnàythựcsựcóýnghĩagiốngnhưchữĐạo). Tronglịchsửcậnđại,cũngnguyêntắcấyđượcbiểulộtrongtưtưởngcủaSpinoza,MarxvàFreud.TrongtriếthọccủaSpinoza,điểmchútrọngđượcthayđổi từ tin tưởngchânchínhđếnphẩmhạnhchânchính của sự sống..Marxchủtrươngcùngnguyêntắckhiôngnói:"cáctriếtgiađãgiảithíchthếgiới theo nhiều lối, côngviệc là phải thay đổi nó".Luận lý nghịch lý củaFreuddẫnôngđếntrìnhtựtrịliệuphápcủatâmphânhọc,kinhnghiệmtiếnsâumãivềchínhmình.

Từquanđiểmcủa luận lýhọcnghịch lý,điểmchú trọngkhôngphải làtrêntưtưởngmàlàtrênhànhđộng.Tháiđộnàyđãcónhiềuhậuquảkhác.TrướchếtnóđưađếnsựbaodungmàchúngtathấyởđàpháttriếttôngiáocủaẤnđộvàTrunghoa.Nếutưtưởngđúngkhôngphảilàmộtchânlýcứucánh,vàkhôngphảilàđườnglốiđểgiảithoát,thìkhôngcólýgìlạitranhchấpvớinhữngkẻkhác.nhữngkẻmàsựsuytưcủahọđãđiđếnnhưngbiểuthứckhácbiệt.Sựbaodungnàyđượcdiễntảrấtkỳthútrongcâuchuyệnkểrằngnhiềungườiđượcyêucầumôtảmộtconvoitrongbóngtối.Mộtngườisờphảimìnhvoi"convậtnày,giốngnhưmộtcáiốngcống";ngườikhác,sờphảitaivoi,bảo,"convậtnàygiốngnhưmộtcáiquạt";ngườithứba,sờphảichânvoi,môtảconvậtnhưlàmộtcộttrụ. Thứ đến, quan điểm nghịch lý dẫn đến cho nhấnmạnh trên conngườibiếnđổi,hơnlàtrênsựpháttriểngiáođiềuởphươngdiệnnày,vàkhoahọcởphươngdiệnkhác. TừnhưngquanđiểmthầnbícủaẤnđộvàTrunghoa,..phậnsựtôngiáocủaconngườikhôngphảilàtưtưởngđúngmàlàhànhđộngđúngvàhaytrởthànhmộtvớicáiMộttronghànhđộngtưduytậptrung. Đổi nghịch lại, là điều đúng cho trào lưu chủ yếu của tư tưởng Tâyphương.Bởivìngười tamong tìm thấychân lýcứucánh trong tư tưởng ,phần lớnsựchú trọng làđặt trên tư tưởng,dùhànhđộngđúngcũngđượccholàquantrọng.Trongđàphát triểntôn giáo,điềunàydẫnđếnsựđịnhthứccủagiáođiều,vàsựbấtdunghợpcủa"kẻbấttín"haydịgiáo,Nólạicòndẫnđếnchỗnhấnmạnhtrên"niềmtinởThượngđế"như làmục tiêuchủ chốt của thái độ tôn giáo.Dĩ nhiên, điều này không có nghĩa là chưatừngcókháiniệmchorằngngườitaphảisốngchânchính.Tuynhiên,kẻtinChúa-ngaydùkẻấykhôngsốngtrongChúacảmthấylàmìnhcaohơnkẻđãsốngtrongchúanhưngkhông"tin"ởngài. Sựchútrọngtrêntưtưởngcũngcómộthậuquảkhácvàrấtquantrọngvềmặt lịch sử. Ý tưởng cho rằng người ta có thể tìm thấy chân lý trong tưtưởngkhôngnhữngdẫnđếngiáođiều,màcònđếncảkhoahọc.Trongtưtưởngkhoahọc,tưtưởngxácthựclàtấtcảvấnđề,cótừkhíacạnhliêmkhiếttrí thức cũngnhư từkhía cạnhứngdụng của tư tưởngkhoahọcvào thựctiễn-tứclàvàokỹthuật. Nói tóm, tư tưởng nghịch lý đã dẫn đến chỗ bao dung vàmột nỗ lựchướngđếnchỗtựchuyểnhó.LậptrườngAristotledẫnđếngiáođiềuvàkhoahọcđếngiáohộiThiênChúavàđếnchỗphátkiếnnănglựcnguyêntử. Nhữnghậuquảcủasaibiệtgiữahaiquanđiểmấy,đốivớivấnđềtìnhyêuchúađãđượcgiảithíchminhbạchvàchỉcầnthâutómlạimộtcáchvắntắt. TronghệthốngtôngiáonổibậtcủaTâyphương,tìnhyêuChúachínhyếu

cũng đồng với niềm tin ởChúa, ở hiện hửu củaChúa, sự công bằng củaChúa,tìnhyêucủaChúa. TìnhyêuChúachínhyếulàmộtkinhnghiệmtưtưởng.TrongnhữngtôngiáoĐôngPhương:vàtrongthầnbíhọc,tìnhyêuChúalàmộtkinhnghiệmcảmthứcmãnhliệtvềđơnnhấttính,nóliênkếtchặtchẽvớibiểulộcủatìnhyêunó.ĐịnhthứctriệtđểnhấtđãđượcđưarabởiMeisterEckhart:"DođónếutôiđượcchuyểnthànhThượngĐếVàNgàikhiếntôi làmộtvớichínhNgài,thì,bằngThượngĐếsốngđộng,khôngcósựphânbiệtnàogiữachúngta...MộtvàingườitưởngrằnghọđangđitìmThượngĐế,rằnghọđangđitìmThượngĐếlàmnhưngàiởđằngkiavàhọởđây,nhưngkhôngphảinhưvậy.ThượngĐếvàTôi:chúngtôilamột.BằngnhậnthứcThượngĐếtôicoingàilàchínhtôi.BằngyêumếnThượngĐếtôithâmnhậpngài. Bâygiờchúngtacó thể trởvềmộtsonghànhquantrọnggiữa tìnhyêuđốivớichamẹvàtìnhyêuđốivớiChúa.Đứatrẻchàođờibởisựkếtchặtvàomẹnónhưlà"căncơcủatấtcảthểtính".Nócảmthấyyếuớtvàcầnđếntìnhyêubaodungcủabàmẹ.Rồithìnóquihướngvềchanhưlàmộttâmđiểmmớicủanhữngcảmkíchcủanó,chalàmộtnguyêntắcchỉđạochotưtưởngvàhànhvi;tronggiaiđoạnnàynóđượcđiềuđộngbởinhucầunhắmthâunhậnlờikhencủacha,vàtránhlàmtráiýcha.Tronggiaiđoạntrưởngthànhtoànvẹnnógiảiphóngmìnhkhỏinhâncáchcủamẹvàcủachanhưlànhữngnănglựcbảovệvàchỉdẫn,nóđãthiếtlậpnhữngnguyênlýmẹvàchatrongchínhmình.Nóđãthànhchavàmẹcủachínhnó;nólàchavàmẹ.Tronglịchsửcủaloàingườichúngta thấy-vàcóthểtiênđoán-cùngsựphát triển ấy : từ bắt đầu của tìnhyêuđối vớiThượngĐếnhư là sự ràngbuộcvớibàmẹTrời,ngangqua sự ràngbuộcngoanngoãnvớimộtChúacha,đếnmộtgiaiđoạntrưởngthànhởđóThượngĐếthôilàmộtnănglựcbênngoài,ởđóconngườiđãkếthợpnhữngnguyênlývềtìnhyêuvàcôngchínhvàotrongchínhmình,ởđónóđãtrởthànhmộtvớiThượngđế,vàsauhết, đếnmột điểmmàở đó nó chỉ nói vềChúa trongmột ý nghĩa thú vị,tượngtrưng. TừnhữngnhậnđịnhnàythìtìnhyêuđốivớiChúakhôngthểtáchrờikhỏitìnhyêuđối với chamẹ củamình.Nếumột người khôngvượt ra khỏi sựquyếnluyếnloạnluânđốivớibàmẹ,bộtộc.quốcgia,nếunóduytrìsựlệthuộctrẻconvớimộtngườichathưởngphạt,hayvớibấtcứmộtthẩmquyềnnàokhác,nókhôngthểpháttriểnmộttìnhyêuchínmuồihơnđốivớiChúa,thế thì, tôn giáo của nó là tôn giáo củamột giai đoạn sơ thủy trong đóThượngđếđượccảmnghiệmnhưlàmộtbàmẹhaychechởhaymộtngườichathưởngphạt. Trong tôngiáohiệnđại,chúng ta thấy tấtcảnhữnggiaiđoạn,từsựpháttriểnsớmnhấtvàcổsơnhấtchođếncaonhất,vẫncònhiệndiện.Từngữ"Thượngđế"chỉchotộctrưởngcũngnhư"Vôthểtuyệtđối."Cùngtrongđườnghướngấy,mỗicánhângiữlạitrongmình,trongvôthức

củamình,nhưFreudđãchứngtỏ, tấtcảnhữnggiaiđoạnkểtừtrẻ thơyếuđuốivàkếtiếp.Câuhỏilànóđãtrưởngthànhđếnmứcnào.Mộtđiềuchắcchắn:bảnchấttìnhyêucủanóđốivớiChúaphùhợpvớibảnchấttìnhyêucủanóđốivớiconngười,vàthêmnữa,phẩmtínhthựctếcủatìnhyêunóđốivớiThượngđếvàconngườithườnglàvôthức-đượccheđậyvàđượclýsựbởimộttưtưởngtrưởngthànhhơnvềbảntínhtìnhyêucủanó.Thêmnữa,tìnhyêuđối với conngười, trong khi được chôn chặt trongnhững tươngquancủanóvớigiađìnhnómộtcáchtrựctiếp,nóichocùng,đượcxácnhậnbởicơcấuxãhộimànósốngtrongđó.Nếucơcấuxãhộilàmộtcơcấutùythuộc thẩmquyền– thẩmquyềnkhaiphónghay thẩmquyềnđộc tàicủaýkiếnthịtrườngvàquầnchúng,kháiniệmvềthượngđếcủanóchắcchắnlàấutrĩvàxavờivớikháiniệmtrưởngthànhmànhữngmầmgiốngphảiđượctìmthấytronglịchsửcủatôngiáonhấtthần.

III

TÌNHYÊUVÀSỰĐỔVỠCỦATÌNHYÊU

TRONGXÃHỘITÂYPHƯƠNGHIỆNĐẠI

Nếutìnhyêulàmộtnăngtínhcủađặctínhtrưởngthànhvàđanăng,thìtiếptheođónăngtìnhyêuthươngtrongmộtcáthểsốngtrongmộtnềnvănhóahiệnhànhnàođótùythuộcảnhhưởngmànềnvănhóanàyđãgâynêntrêncátínhcủamộtngườibìnhthường.NếuchúngtanóivềtìnhyêutrongxãhộiTâyphươnghiệnđại,chúngtathửhỏiphảichăngcơcấuxãhộicủavănminhvàtinhthầnTâyPhươngkếtquảtừnóđềuđưađếnsựpháttriểncủatìnhyêu. Khôngmột nhà quan sát khách quan nào về đời sốngTây phương củachúngtacóthểnghingờrằngtìnhyêu- tìnhanhem,tìnhmẹ,vàtìnhyêudụclạc-làmộthiệntượngtươngđốihiếmcó,vàrằngđịavịcủanóđượcchiếmgiữbởimộtsốnhữnghìnhthứccủatìnhyêugiảtạomàtrênthựctế,phầnlớnchúngtalànhữnghìnhthứccủasựđổvỡcủatìnhyêu. Xãhộitưbảnmộtđằngthìdựatrênnguyêntắctựđochínhtrị,vàđằngkhácthìdựatrênnguyêntắcthịtrườngxétnhưyếutốđiềuhòatấtcảnhưngtương quan kinh tế, thế tức là những tương quan xã hội. Thị trường hóaphẩmxácđịnhnhữngđiềukiệnchocáchóaphẩmđượctraođổi,thịtrườnglaođộngđiềuhòasựmuavàovàbánracủalaođộng.Cảnhữngsựvậthữudụngvànănglựcvàkỹxảohữudụngcủaconngườiđềuđượcbiếnđổithànhnhữnghóaphẩmchúngđượctraođổimàkhôngcầnđếnviệcxửdụngsứcmạnhvàkhôngcầnđếnsựlườnggạtdướinhữngđiềukiệncủathịtrường. Đôigiày,hẳnlàhữuíchvàcầnthiết,khôngcógiátrịkinhtế(giátrịtraođổi)nếukhôngcóđòihỏinàođốivớichúngtrênthịtrường;nănglựcvàkỹxảosẽkhôngcógiátrịtraođổinếukhôngcóđòihỏinàođốivớichúngdướinhữngđiềukiệnthịtrườnghiệnhữu. Sởhữuchủtưbảncóthểmuasứclaođộngvàbắtnóphảilàmviệcchosựtrục lợi tưbảncủamình.Sởhữuchủ laođộngphảibán sức laođộngchonhữngnhà tưbảndướinhữngđiềukiện thị trườnghiệnhữunếukhôngnóphảichịuđói.Cơcấukinhtếnàyđượcphảnảnhtrongmộtđẳngtrậtcủacácgiátrị.Tưbảnchỉhuylaođộng;nhữngsựvậtđượctíchtrữtứclànhữngcáichếtcứng,thìcógiátrịcaohơnsứclaođộng,caohơnnhữngnănglựccủaconngười, tứclànhữngcáisốngđộng.Điềunàyđãlàcơcấucănbảncủachủnghĩatưbảnkểtừkhởithủycủanó. Nhưng,trongkhinóvẫncònlàđặctrưngcủachủnghĩatưbảncậnđại,một só yếu tố đã thay đổi, chúngmang lại cho chủnghĩa tư bản hiện đạinhữngtínhchấtđặcbiệtvàchúngđãảnhhưởngsâuxatrêncơcấuđặctrưngcủaconngười thờimới.Xétnhư là thànhquảphát triểncủachủnghĩa tư

bản,chúngtachứngkiếnmộttiếntrìnhtănggiabất tuyệtcủatậptrungvàquitụvềtưbản.Nhữngxínghiệplớncànglớnlênmãi,nhữngxínghiệpnhỏhơnbịlấnátđi.Quyềnsởhữucủatưbảnđượcđầutưtrongnhữngxínghiệpnàycànglúccàngbịtáchrờikhỏinhiệmvụquảntrịchúng.Hàngtrămnghìncổphầnviên làmchủxínghiệp ;mộtchếđộvănphòngquản trị,được trảlương rất hậu nhưng không làm chủ xí nghiệp, quản trị nó. Chế độ vănphòng này ít được chú ý trong việc tạo ra những lợi tức tối đa hơn việckhuếch trương xí nghiệp và năng lực của chính những lợi tức ấy. Sự tậptrungliênlĩcủatưbảnvàsựphátkhởicủamộtchếđộvănphòngquảntrịcóuythếđượcđặtsongsongdosựpháttriểncủaphongtràolaođộng. Nhờsựthốngnhấtcủalaođộng,cánhânngườithợkhỏiphảimặccảtrênthị trường laođộngdochínhmìnhvàchochínhmình ;nóđượchợpnhấttrongnhữnghiệphộicôngnhânvĩđại,vàcũngđượchướngdẫnbởimộtchếđộvănphòngcóuythếđạiđiệnchonóđốiđầuvớinhữngconvậtkỹnghệkhổng lồ,phầnsángkiếnđãđượcchuyểnhướngkhôngkể tốthơnhay tệhại,trongnhữnglãnhvựctưbảncũngnhưtrongnhữnglãnhvựclaođộng,từcánhânđếnchếđộvănphòng.Mộtsốlượngtănggianhânchúnghếtcònđộclập,vàtrởthànhtùythuộcnhữngquảntrịviêncủacácmôitrườngkinhtếtolớn. Mộtsáctháiquyếtđịnhkháckếtquảtừsựtậptrungtưbảnnày,Vàđặctrưngcủachủnghĩatưbảncậnđại,nằmtrênđườnglốiđặcbiệtcủatổchứccôngtác. Nhữngxínghiệpđượclậptrungrộngrãivớimộtphâncôngtriệtđểdẫnđếnmộttổchứccôngtácởđócánhânđánhmấtcábiệttínhcủamình,ởđónóthànhmấuchốthữudụngtrongmộtbộmáy.Vấnđềconngườicủachủnghĩatưbảncậnđạicóthểđượchợpthứchóanhưsau: Chủnghĩatưbảncầncónhữngngườihợptáclinhlợivàtrongnhữngsốlượng rộng lớn, những người muốn tiêu thụ càng lúc càng nhiều, nhữngngườimàcácsởthíchcủahọđượcchuẩnđịnhvàcóthểdễbịtácđộngvàđượctiênliệu.Nócầncónhữngngườicảmthấytựdovàđộclập,khônglệthuộcvàobấtcứ thẩmquyềnhaynguyêntắcý thứcnào–nhưngsẵn lòngchịuđiềukhiển,sẵnlònglàmnhữnggìmàhọđượcyêusách,sẵnlòngthíchứngvớiguồngmáyxãhộimàkhôngcósựvachạm;nhữngngườicó thểđượchướngdẫnmàkhôngcần sứcmạnh,đượcchỉđạomàkhôngcần cónhữngkẻlãnhđạo,đượcthúcđẩymàkhôngcầncómụcđích-ngoạitrừmộtmụcđíchlàlàmkhéo,luônluônhoạtđộng,chuyểnvận,tiếntới. Cáigìxảyra?Conngườithờimớibịtáchxakhỏichínhmình,đồngloại

mình([35]

).Nóđãbịbiếnđổithànhmộthóaphẩm,cảmnghiệmnhữngthếlựcsựsốngcủamìnhnhưlàmộtcuộcđầutưphảiđemlạichomìnhlợitứctốiđa,gặtháiđượcdướinhữngđiềukiệnthịtrườnghiệnhữu.Nhữngtương

quanconngườichínhyếulànhữngtươngquancácvậttựđộngbịbánchác,mỗingườiđặtsựanổncủamìnhtrênchỗđứngsátvớitậpquần,vàkhôngkhácbiệttrongtưtưởngcảmthứchayhànhđộng.Trongkhimỗingườicốgắng càng thắt chặt càng tốt với những kẻ khác, ai cũng giữ nguyên tìnhtrạngcôđộchoàntoàn,bịxâmchiếmbởicảmthứcsâuxavềtìnhtrạngbấtổn,ưu tưvà tội lỗi, chúng luôn luônxảy rakhi sự ly cách của conngườikhôngthểvượtquađược. Vănminhcủachúngtacungcấpnhiềuthứtrấntĩnhgiúpmọingườilàmngơmộtcáchcốývềtìnhtrạngcôđộcnày:trướchết,nhậtquisítsaocủacôngtácphònggiấy,máymócgiúpmọingườiduytrìtìnhtrạnglàmngơvềnhữnghammuốnchấtngườicănbảnnhấtcủahọ,bỏlơkhátvọngsiêuviệtvànhất tính.Bởivìduychỉnhậtqui thìkhông thànhcông trongviệcnày,conngườivượtquasựtuyệtvọngvôthứccủamìnhbằngthóiquencủatiêukhiển,bằngsự tiêu thụ thụđộng,nhữngâm thanhvàmàusắcdokỹnghêtiêukhiểncungcấp;thêmnữa,bằngsựthỏathíchtrongviệcmuanhữngđồvậtmớimẻ,vàđổichácchúngngayđểlấynhữngcáikhác.Conngườithờimới thực sự dính chặt vào bức tranh,màHuxleymô tả trongBraveNewWorld:ănngon,mặcđẹp,thỏamãntìnhdục,khôngcómình;khôngcógìcảngoạitrừsựtiếpxúchờihợtnhấtvớinhữngngườithânthuộc.chịuhướngdẫnbởinhữngkhẩuhiệumàHuxleycôngthứchóarấtgọn:"Khicánhân

cảm,thìcộngđồngchoángváng"([36]

),hay"khôngbaogiờkéodàichođếnngàymainiềmvuimàbạncóthểcóhômnay",haynhưmộtmệnhđềtánthưởng:"Mọingườiđềuhạnhphúchômnay."Hạnhphúccủaconngườingàynaylà"đượcvuivẻ".Đượcvuivẻchínhlàthỏamãntiêuthụvà"ômđồm"nhữnghóa phẩm, nhữngdấu hiệu, đồ ăn, thức uống, thuốc lá, quầnchúng, diễn giảng, sách vở, điện ảnh – tất cả đều được tiêu thụ, bị nuốtchửng.Thếgiớilàmộtđốitượngtolớnchosựthèmkhátcủachúngta,mộttráitáovĩđại,mộtverượuvĩđại,mộtlồngngựcvĩđại;chúngtalànhữngthựckhách,nhữngkẻkhôngyêusách,nhữngkẻbấtmãnvĩnhviễn.Cảtínhcủachúngtađượcsửasoạnđểtraođổivàthâunhận,đểgiaodịchvàtiêuthụ,mỗivật,nhữngvật thểtinhthầncũngnhưvậtchấtđềutrởthànhmộtvậtthểcủagiaohoánvàtiêuthụ. Tìnhcảnhấy,chođếncảtìnhyêu,phùhợp-vìnóphảinhấtthiếtphùhợpvớitínhxãhộingàynaycủaconngườithờimới. Mộtmóckhôngthểyêu:chúngcóthểtraođổinhứngóiđồ"nhâncách"của chúngvàướcmong có cơhội tốt đẹp.Một trongnhưngbiểu lộ quantrọngnhấtcủatìnhyêu,vànhấtlàcủahônnhânvớicơcấuvongthânnàylàýniệmvề"tội".Trongbấtcứnhữngbàibáonàoviếtvềhônnhânlýtưởngđượcmôtảlàlýtưởngcủamộtđôihànhsựlinhlợi.Môtảnàykhôngkháclắmvớiýniệmvềmộtcôngnhânhànhsựnhanhnhẹn;ôngtaphảilà"độc

lậpcólýdo",cótinhthầncôngtác,dunghòavàđồngthờicóthamvọngvàhămhở.Nhưthếcốvấnhônnhânbảochúngta,ngườichồngphải"hiểurõ"vợcủamìnhvàphảigiúpđỡ.Ôngphảikhenngợichiếcáomớicủabà,vềmộtmónănngonmiệng.Đốilại,bàphảihiểubiếtkhiôngvềnhàmệtmỏivàcaucó,bàphảilắngnghekhiôngnóivềnhữngcôngviệcbềbộncủaông,khôngđượcgiậndỗimàphảihiểubiếtkhiôngquênsinhnhậtcủabà.Tấtcảloại tương quan kể ra đó là tương quan linh hoạt giữa hai kẻ vẫn còn lànhữngkháchlạhoàntoàntrongđờisốngcủahọ,khôngbaogiờđiđếnmộtmối"tâmgiao",màlàđốixửnhauvớilễnghivàcốgắnglàmcho cảmnhauhơn. Trongkháiniệmvềtìnhyêuvàhônnhânấy,trọngđiểmđượcđặtởchỗtìmnơilẫntránhcảmthứckhôngthểchịuđựngnổivềcôđộc.Rồira,trong"tìnhyêu"ngườitađãtìmthấymộtchỗanthântrốnkhỏicôđộc.Ngườitahìnhthànhmộtliênminhgồmhaingườichốnglaithếgiới,vàtínhcáchvịkỷđượchiểulệchlàtìnhyêuvàthânthiết. Sựnhấnmạnhtrêntinhthầnđồngđội,sựbaodunglẫnnhauvảvânvân,làmộtpháttriểntươngđốimớimẻ.Trướcđó,trongnhữngnămsaukỳthếChiếnI,làmộtkháiniệmvềtìnhyêutrongđósựthỏamãntìnhdụctraođổiđượccholànềntảngcủanhữngtươngquantìnhyêutrọnvẹn,vànhất làcủamộtcuộchônnhằmcóhạnhphúc. Ngườitatinrằngnhữnglýdochobấthạnhthườngxuyêntronghônnhânlàvìởđónhữngcặpvợchồngđãkhôngthựchiệnmộtcuộc"điềuhợptìnhdục"đúngđắn ; lýdochosựsai lầmnày làbởiởchỗkhôngbiếtxétđếnhànhvitìnhdục"đúngđắn"đưađếnkỹthuậttìnhdụcsailầmcủamộthaycảhaikẻphốingẫu.Để"chữatrị"sựsailầmnày,vàđểgiúpnhữngcặpvợchồngbấthạnhđãkhôngthểyêunhau,nhiềusáchvởđãđưaranhữngchỉdạyvàkhuyênbảovềhànhvitìnhdụcđúngđắn,vàhứahẹnmặcnhiênhayminhnhiên rằnghạnhphúchay tìnhyêusẽđến theo.Ý tưởngnền tảng làchorằngtìnhyêulàconđẻcủakhoáilạctìnhdục,vàchorằngnếuhaingườihọccáchthỏamãnnhauvềmặttìnhdục,họsẽyêunhau.Nóđãthíchhợpvớiảotưởngphổbiếncủathờiđạiconrằngsửdụngnhữngkỹthuậtchínhthứckhôngnhữnglàgiảiphápchonhữngvấnlàchuyênmôncủasảnxuấtkỹnghệ;màlàtấtcảnhữngvấnđềconngườinữa.Ngườitakhôngbiếtđếnsựkiệnrằngsựnghịchđảocủamặcnhậncănbảnấylàđúng. Tìnhyêukhôngphảilàkếtquảcủathoảmãntìnhdụcthíchđáng,nhưnghạnhphúctìnhdục-ngaycảsựhiểubiếtvềđiềugọilàkỹthuậttìnhdục-làkếtquảcủatìnhyêu. Nếuđểrangoàisựkhảosátthườngnhật,thểtàinàycầnphảiđượcchứngminh,chứngminhnhưthếcóthểđượctìmthấytrongchất liệuphongphúcủanhữngdữkiệntâmphân.

Nghiêncứuvềnhữngvấnđềtìnhdụcthôngthườngnhất-tínhlãnhđạmởnhữngngườiđànbàvànhữnghìnhtháiítnhiềunghiêmtrọngcủatiềmlựctâmthểởnhữngngườiđànông-chothấyrằngnguyênnhânkhôngnằmởsựthiếusótvàhiểubiếtđốivớikỹthuậtchínhđáng,mànằmởnhữngứcchế,chúnglàmchotìnhyêukhôngthểcó.Sợhãihayghéthậnđốivớipháikhácđềunằmởcănđểcủanhữngcáikhókhăn,chúngngăncảnmộtngườikhôngthểhiếnmìnhtrọnvẹn,khôngthểhànhđộngtùyhứng,khôngthểtínnhiệmkẻđồngsàngtrongtínhcáchtrựctiếpvàtrựcchỉcủasựthắtchặtthểchất.Nếumộtkẻbịứcchếtìnhdụccóthểvươnrakhỏimốisợhãihayoánghét,vàdođómàcóthểyêuthươngđược,thìnhữngvấnđềtìnhdụccủanó,namhaynữ,đềuđượcgiảiquyết.Nếukhông,dùcóbaonhiêuhiểubiếtvềnhữngkỹthuậttìnhdụcsẽchẳnggiúpđượcgì. Nhưng, trongkhinhữngdữkiệncủa trịpháp tâmphânchứng tỏ sự sailầmcủaýtưởngchorằnghiểubiếtvềnhữngkỹthuậttìnhdụcđưađếnhạnhphúcvàtìnhyêu,cáimặcnhậncănbảnchorằngtìnhyêulàsựthỏathuậnvềthỏamãntìnhdụcchonhau,mặcnhậnấychịuảnhhưởngrộnglớnnhữnglýthuyếtcủaFreud. TheoFreud,tìnhyêutựcănbảnlàmộthiệntượngtìnhdực."conngườikhinhờkinhnghiệmmàthấyrằngtìnhyêutìnhdục(sinhdục)đãcungcấpchomìnhsựthỏamãnlớnnhất,đếnnỗinótrởthànhmộtkiểumẫucủatấtcảhạnhphúccủamình thựcsự,bởiđóconngườichắcchắnbịcưỡngbứcđitìm thêmhạnhphúc củamìnhdọc theo conđường củanhững tươngquantính dục, phải lấy dục lạc sinh dục làm tâm điểm cho sự sống của mình

([37]

).Kinhnghiệmcủa tìnhanhem, theoFreud, làmộtkếtquảcủahammuốntìnhdục,nhưngvớibảnnăngtìnhdụcđượcbiếnthànhmộtđộnglựcvới"mụctiêubịứcchế","Tìnhyêuvớimộtmụctiêubịứcchếthựcsựđãlàhoàntoàntìnhyêunhụccảmtừnguyênkhởivàđangcòntiềmẩntrongtâmthứcvôthứccủaconngười."Cònnhưvềcảmthứcphốihợp,cảmthứcđơnnhấttính("cảmthứcđạidương")yếutínhcủakinhnghiệmthầnbívàgốcrễcủacảmquanmãnhliệtnhấtvềsựhợpnhấtvớimộtkẻkháchayvớiđồngbàocủamình,đượcFreudgiảithíchnhưlàmộthiệnlượngbịnhlýhọc,nhưlàmộtnghịchtiếnđếnmộttìnhtrạngcủa"tựtônvôhạn"từsơthủy. ĐâychỉlàmộtbướctiếnthêmmàđốivớiFreudtìnhyêulàmộthiệntượngngoạilýtựbảnchất.Sựsaibiệtgiữatìnhyêungoạilý,vàtìnhyêunhưlàmộtbiểulộcủanhâncáchtrưởngthànhthìôngkhôngnhậncó.Ôngnêulêntrongmột

bàibáoviếtvềtìnhyêubiếnthái([38]

),rằngtìnhyêubiếnthái,tựbảnchất,khôngkhácvớinhữnghiệntượng"bìnhthường"củatìnhyêu.Savàotìnhyêuluônluôngầnvớitìnhtrạngbấtbìnhthường,luônluônđượckèmtheotìnhtrạngmùquángđốivớithựctại,kèmtheosựcưỡngchế,vàlàmộtbiến

tháitừnhữngđốitượngtìnhyêucủatrẻthơ. Tìnhyêuxétnhưmộthiệntượnghữulýnhưlàsựtựuthànhcaonhấtcủatrưởngthành,đốivớiFreud,khỏiphảicầntruycứuvìnókhôngcóhiệnhữuthựctế. Tuynhiên,nếuquáxemtrọngảnhhưởngvềnhữngýniệmcủaFreudtrênkhái niệmcho rằng tìnhyêu là thànhquả củahấpdẫn tínhdục, hayđúnghơn,chorằngnócũngnhưsựthỏamãntínhdục,đượcphảnảnhtrongcảmthứchữuthức,thìđósẽlàmộtnhầmlẫn.Chínhyếu,mốiquanhệnhânquảtiếnhànhquanhmộtđườnglốikhác.NhưngýniệmcủaFreudmộtphầnchịuảnhhưởngtinhthầnthếkỷXIX;mộtphầnchúngtrởthànhphổthôngxuyênquatinhthầnthịnhhànhsaunhữngnămthếchiếnI.MộtvàiyếutốđãảnhhưởngđếnnhưngkháiniệmcủaphổthôngvàcủaFreud, trướchết,đềulàphảnứngchốnglạinhữngthêmthắtchặtchẽcủathờiđạiVictoria.YếutốthứhaixácđịnhnhữnglýthuyếtcủaFreudlàởkháiniệmthịnhhànhvềconngười,nóđượcdựatrêncơcấucủachủnghĩatưbản.Đểchứngminhrằngchủnghĩatưbảnphùhợpvớinhữngnhucầutựnhiêncủaconngười,ngườitađãphảichứngtỏrằngtựbảnchất,conngườiđãmangtínhcáchcạnhtranhvàđầycảtínhcáchđốiđịchlẫnnhau:Trongkhinhữngnhàkinhtế"chứngminh"điềunàycăncứvàosựhammuốnkhôngcùngđốivớiviệcthuhoạchvềkinhtế,vànhữngnhàchủtrươngDarwincăncứvàođịnhluậtsinhvậthọcvềsựsinhtồnthíchứngnhất,Freudtiếntớikếtquảynhưvậybằngcáchthừanhận rằngconngườiđượcđiềuđộngbởimộthammuốnkhôngcùngđốivớiviệcchinhphụctìnhdụccủatấtcảnhưngngườiđànbà,vàchorằngduychỉcóáplựccủaxãhộimớingăncảnconngườikhôngchohànhđộngtheonhưnghammuốncủamình.Dođó,ngườinàynhấtđịnhganhtịngườikhác,vàmốiganhtịvàtranhgiànhlẫnnhaunàyvẫntiếptụcchodùnhưng

lýdoxãhộivàkinh tếcủanóbiếnmát. ([39]

)Saucùng, lối tư tưởngcủaFreudđãchịu rấtnhiềuảnhhưởngcủakiểuchủnghĩaduyvậtđangthịnhhànhở thếkỷXIX.Người ta tin rằng tiêu chuẩn củamọi hiện tượng tinhthầnđềuđược tìm thấy trongnhữnghiện tượngvật lý ;bởi thế, tìnhyêu,oánghét,thamvọng,ganhtịđềuđượcFreudcắtnghĩanhưlànhữnghậuquảvôcùngsaibiệtcủanhữnghìnhtháikhácnhaucủabảnnăngtínhdục.Ôngkhông thấy rằng thực tạicơbảnnằmtrong toàn thể tínhcủahiệnhữuconngười,trướcnhấtlàtrongtìnhcảnhnhânsinhchungchomọingười,vàthứđếnlàtrongthựctiễncủasựsốngđượcxácđịnhbằngcơcấuđặcbiệtcủaxãhội. (Bướcquyếtđịnhvượtquakiểuduyvật luậnnàyđãđượcMarx thựchiệntrong"duyvậtsửquan"củaông, trongđó,khôngphải thểxác,cũngkhôngpháibảnnăngnhưnhucầuẩmthựcvàsởhữu,đượcdùnglàmchìakhoáđểhiểubiếtvềconngười,màlàtiếntrìnhsựsốngtoàndiệncủaconngười,"thựchành"vềsựsốngcủanó).TheoFreud,thỏamãntrọnvẹnvà

khôngbịứcchếcủamọihammuốn thuộcbảnnăng thườn tạo ra sự trángkiệntinhthầnvàhạnhphúc. Nhưngnhữngsựkiệnhiểnnhiêncủađiềutrịchứngtỏrằngnhữngngười-namvànữ-hiếnsựsốngcủamìnhchothỏamãntínhdụckhônggiớihạnthìkhôngđạtđượchạnhphúc,và thường thườngphải chịuđựngnhữngxungđộthaynhưngtriệuchứngthầnkinhbịnhnghiêmtrọng.Thỏamãntrọnvẹncủatấtcảnhữngnhucầubảnnăngkhôngnhữngkhôngphảilànềntảngchohạnhphúc,mànócũngkhôngbảođảmtínhtrạnganổn. Tuynhiên,ýniệmcủaFreudchỉcóthểđãtrởthànhrấtphổthôngtrongthờikỳsauthếchiếnIvìnhữngbiếnchuyểnđãxảyratrongtinhthầncủachủnghĩatưbản,từsựchútrọngvềkiệmướcđếnchỗchútrọngvềtiêuphí,từchỗtựhủynhưlàmộtphươngtiệnchothànhcôngvềkinhtếđếnchỗtiêuthụnhưlàcơbảnchomộtthịtrườngnớirộngmãi,vànhưlàthỏamãnchủyếuchocáthểđầyưutưvàđượctựdộnghóa.Khôngphảiviệccoithườngsự thỏamãnvềmộthammuốnnàođã thànhxuhướngchủyếu trong lĩnhvựctìnhdụccũngnhưtronglãnhvựctiêuthụhoàntoànvậtchất. SosánhnhữngkháiniệmcủaFreud-nhữngkháiniệmphùhợpvớitinhthầnchủnghĩatưbảnnhưđãxuấthiện,nhưngchưachấmdứt,khoảngđầuthế kỷ này - với những khái niện lý thuyết củamột trong những nhà tâmphânhiệnđạisángchóinhấtđãquácố,H.S.Sullivan, thật làđiều thúvi.TronghệthốngtâmphâncủaSullivan,khácvớicủaFreud,chúngtathấycómột phân chia chặt chẽ giữa tình dục và tình yêu. Trong khái niệm củaSullivan,ýnghĩacủatìnhyêuvàsựthânthiếtlàgì?"Sựthânthiếtlàcáitiêu thức của trạng huống gồm hai người nó cho phép phê chuẩn tất cảnhữngthànhtốcủaphẩmcáchcánhân.Phêchuẩnphẩmcáchcánhânđòihỏimộttiêuthứccủatươngquanmàtôigọilàcọngsự,sựcọngtácmàtôimuốnchỉchonhữngđiềuhợpđượchợpthứcminhbạchvềhànhvicủamộtngườiđốivớinhữngnhucầuđượcbộclộcủamộtkẻkhácđangđuổi theocáitínhcáchđồngnhấtliênlĩ-nghĩalà,thỏamãnchonhaucànglúccànggầnlại,vàtrongsựduytrìnhữngtácvụđitìmsựanổncànglúccànggiống

nhauthêm."([40]

)NếuchúngtađưaquanđiểmcủaSullivanrakhỏingônngữhơihàmxúccủanó,thìyếutínhcủatìnhyêuđượctìmthấytrongmộttình trạng cọng sự, trong đó hai người cảm thấy : " Chúng ta chơi theonhữngluậtlệcủatròchơibảotồndanhdựvàcảmthứcvềsựcaothượngvà

giátrịcủachúngta([41]

) CũngnhưkháiniệmvềtìnhyêucủaFeudlàmộtmôtảvềkinhnghiệmnam tínhphụhệ căn cứ trên chủnghĩa tưbản của thếkỷXIX,mô tả củaSullivancũngxétđếnkinhnghiệmvềnhâncách"muađibánlại"củathếkỷXX.Đólàmôtảvềmột"íchkỷtayđôi",haingườichiađềunhữngquyền

lợichung,vàcùngchốnglạimộtthếgiớikhảốvàvongthân.Sựthựcđịnhnghĩa về tình trạng thân thiết của ông, trên nguyên tắc có giá trị cho cảmthức của bất cứmột hợp tác đồngđội nào, trong đómỗi người điềuhợphành vi củamình với những nhu cầu bộc lộ của kẻ khác trên đường theođuổi nhữngmục tiêu chung ", (điều đáng chú ý là ở đây Sullivan nói vềnhữngnhucầubộclộ,khingườitacóthểnóivềtìnhyêuítralànóbaohàmmộtphảnứngchốnglạinhữngnhucầukhôngbộclộcủahaingười. Tìnhyêuxétnhưthỏamãntìnhdụcchonhau,vàtìnhyêuxétnhư"độicôngtác"vàxétnhưmộtnơitrúẩncủacôđơn,đềulàhaihìnhthái"bìnhthường" củasựđổvỡ tìnhyêu trongxãhộiTâyphươnghiệnđại,bịnh lýhọcvềtìnhyêuđượcchuẩnđịnhtheoxãhội.Cónhiềuhìnhthứcđượckhácbiệthóacủabịnhlýhọcvềtìnhyêu,chúngkếtquảtrongđauđớnhữuthứcvàđượccácnhàtâmbịnhhọcvàmộtsốlớnthườngnhâncoilàthuộcthầnkinhbịnh.Mộtvàihìnhtháithườngthấyhơnđượcmôtảvắntắttheonhữngđiểnhìnhsauđây. Điềukiệncănbảnchotìnhyêuthầnkinhbịnhlàởsựkiệnrằngmộthaycảhai"tìnhnhân"vẫncònquyếnluyếnvớikhuônmặtcủamộtthânnhân,vàchuyệnnhữngcảmtình,nhữngkỳvọngvànhữngsợhãimàmộtngườiđãcótrướckiahướngđếnchahaymẹđốivớingườiyêutrongđờisốngthànhnhân ;cảhaiđềuchưavượtkhỏimộtdạng thứchệ thuộcấu trĩ,vàđi tìmdạng thứcnày trongnhữngnhuyếu tìnhcảmcủahọ trongđời sống thànhnhân.Trongnhữngtrườnghợpnày,mộttronghaingười,vềmặttìnhcảm,vẫnynguyênlàmộtcậubécủatuổilênhai,haylênnăm,haylênmườihai,trongkhivềmặttrithứcvàxãhội,kẻấyđangởtrênmứcđộtuổitáchiệnthờicủamình.Trongnhữngtrườnghợpnghiêmtrọnghơn,tínhcáchnonnớtvềxúccảmnàyđưađếnnhữngphiềntoáitronghiệunăngxãhộicủamình;trongnhữngtrườnghợpítnghiêmtrọng,sựxungđộtđượcgiớihạnvàolãnhvựccủanhữngliênhệnhâncáchmôphỏng. Xét theo thảo luận trên đây của chúng ta về nhân cách hướngmẹ hayhướngcha, thídụsauđâycho tươngquan tìnhyêu thầnkinhbịnh thườngthấyngàynayđềcậpđếnnhữngngườimàtrongđàpháttriểnxúccảmcủamìnhhọvẫngiữymộtquyếnluyếntrẻthơđốivớimẹ.Đâylànhữngngườigầnnhưchưabaogiởrờivúmẹ.Nhưngngườiấyvẫncảmthấymìnhnhưnhững trẻ thơ ; chúngcần có sựbảobọc, tìnhyêu, hơi ấm,quan tâm, tánthưởngcủabàmẹ;chúngcầncótìnhyêuvôđiềukiệncủamẹ,mộttìnhyêuđượcmang lại không vì lý do nào khác hơn là vì chúng đang cần nó, vìchúnglàconcủamẹ,vìchúngyếuớt.Nhữngngườinhưthếthườngrấtđacảmvàhấpdẫnnếuhọcótìnhquyếndụmộtngườiđànbà yêumình;đacảmvàhấpdẫnngaysaukhihọđãthànhcôngtrongviệcnày.Nhưngmốiliênhệcủahọvớingườiđànbàấy(sựthực,nhưvớitấtcảmọingười)vẫncònhờihờtvàvôtráchnhiệm.

Mụcđíchcủahọđượcyêuchứkhôngphảilàyêu.Thôngthường,córấtnhiềutínhkhoácláctronghạngngườinày,nhữngýtưởngkhoađạiítnhiềuđượccheđậy.Nếuhọtìmthấymộtngườiđànbàđúng,họcảmthấyanổn,cảm thấyở trênchópđỉnhcủa thếgiới,vàcó thểphô trương rấtnhiềuđacảm và hấp dẫn, và đây là lý do bởi đâu những người này hay lừa đảo.Nhưng,sauđóchẳnglâukhingườiđànbàkhôngtiếptụctuântheonhữngkỳvọngngôngcuồngcủahọ,thìnhữngxungđộtvàphẫnhậnbắtđầudiễnra.Nếungườiđànbàkhôngluônluônngưỡngphụchọ,nếubàtatạoranhữngđòi hỏi chomột đời sống của chínhmình, nếu bàmuốn chínhmình phảiđượcyêuvàđượcbảobọc,vàtrongnhữngtrườnghợpquáđộ,nếubàkhôngsẵn sàng tha thứ những chuyện tình yêu của ôngvới nhữngngười đàn bàkhác(hayngaycảviệcchỉthánphụchọ),ngườiđànôngấycảmthấysâuxathấtvọngvàbấtmãnvàthườnglýsựcảmthứcnàyvớiýtưởngrằngngườiđànbànày"khôngyêumình;bàtaíchkỷhayhốnghách".Bấtcứmộtthiếusótnàovề thái độ củamộtbàmẹyêu thươngđốivớimộtđứa conduyêndáng đều được coi như là chứng cớ của sự thiếu sót về tình yêu. Nhữngngườinàythườnglẫnlộncửchỉđatình,ướcvọnglạcthúcủahọ,vớitìnhyêuthuầnkhiếtvànhưthếhọtiếntớikếtluậnrằnghọbịđốixửbấtcông,họtưởngtượngmìnhlànhữngtìnhnhânvĩđạivàthanphiềnchuacayvềtháiđộbạcbẽocủakẻchungchăncủamình. Rấthiếmcómộtngườihướngmẹnhư thếcó thểhànhsựmàkhôngcónhữngphiềntoáinghiêmtrọngnào.Nếusựthựcmẹnóđã"yêu"bằngmộttháiđộbaobọcvượtmức(cóthểlàthịuy,màkhônglàmhưhỏng),nếunótìmthấymộtngườivợcùngkiểumẫumẹ,nếunhữngthiêntưvàtàinăngcủanóchophépnóxửdụngvẻhấpdẫncủanóvàđượcngưỡngmộ(nhưđôikhixảyraởnhữngchínhkháchthànhcông)nó"đượcđiềuchỉnhtốtđẹp"trongmột chiều hướng xã hội,mà chưa từng đạt đếnmột trình độ cao hơn củatrưởngthành.Nhưngdướinhữngđiềukiệnthuậntiện-vàdĩnhiênlànhưngđiềukiệnthườngxảyrahơn-đờisốngtìnhyêucủanó,nếukhôngphảilàđờisốngxãhộicủanó,sẽlàmộtthấtvọngnặngnề;nhữngxungđột,vàưutưvàáplựcthườngmãnhliệt,khởilênkhihạngnhâncáchnàybịbỏrơimộtmình. Trongmộthìnhtháicònnghiêmtrọnghơn,sựbámchặtvàomẹcàngsâuxahơnvàcàngphilýhơn.Trênmứcđộnày,ướcvọngnóitheophươngdiệncọngsinhkhôngphải làquay trởvềvớiđôi taybảobọccủamẹ,với lồngngựcnuôidưỡngcủamẹ,màlàtrởvềbàothaitiếpnhậntấtcả-vàhủydiệttấtcả-củamẹ.Nếubảnchấtcủaanlạclàphảinảynởrakhỏithaibàomàvàothếgiớithìbảnchấtcủatâmbịnhnghiêmtrọnglàbịthaibàohấpdẫn,bịhút trở luivàođó -vànhư thế làbị cướpmất sự sống.Loạibámchặtnàythườngxảyratrongtươngquanvớinhữngbàmẹràngbuộcmìnhvớiconcáimìnhtrongmộtđườnglốithôn-thực-hủy-diệt.Đôikhitrongdanhnghĩacủa

tìnhyêu,đôikhitrongdanhnghĩabổnphận,họmuốngiữlạicontrẻ,thànhniên,thànhnhânvớihọ;nókhôngthểthở,màchỉthởkhidựavàocácbàtkhông thể yêu ngoại trừ một mức độ tình dục hời hợt- biếm truất tất cảnhưngđànbàkhác,nókhôngđượcquyềntựdovàđộclậpmàlàmộttênquèhaymộttộinhânvĩnhviễn. Khíacạnhnàycủabàmẹ,mộtbàmẹchôndấu,hủydiệt, làkhíacạnhtiêucựccủahìnhdungmẹ.Mẹcó thểcho sự sốngvàbà có thể lấyđi sựsống.Bàlàmộtngườiphấnkhích,vàlàmộtngườihủydiệt;bàcóthểthựchiệnnhữngphéplạcủatìnhyêu,vàkhôngmộtaicóthểlàmtổnthươnghơnlà bà.Trong những hình lượng tôn giáo (như nữ thầnKa'i củaẤn độ) vàtrongbiểutượngmộngmị,tacóthểtìmthấycảhaisắctháiđốilậpcủamẹ. Mộthình tháikháccủabịnh lýhọc thầnkinh loạnđược tìm thấy trongnhữngtrườnghợpmàsựquyếnluyếnchủyếulàquyếnluyếncha. Một trườnghợpđiểnhình làmộtngườimàmẹcủanó lạnh lùngvàxavắng,trongkhichanó(mộtphầnvìkếtquảcủasựlạnhlùngcủavợông)quitụtấtcảcảmtìnhvàchiếucốcủaôngtrênđứacon.Ônglàmộtngườichatốt,nhưngđồngthờicũnglàmộtkẻcóthẩmquyền.Hễkhinàoôngvuilòngvềphẩmhạnhcủaconlàôngtánthưởngnó,chonóquà;ônglàngườichatừái;khinàongườiconphậtýông,ôngrútlui,haytráchmắng.Ngườiconấy,đối với nó lòng từ ái của cha là điềuduynhấtmànó có, trở thànhquyếnluyến cha trongmột đường lối nô lệ.Mục đích chủ yếu của nó trong đờisốnglàlàmvuilòngcha-vàkhinóthànhcông,nócảmthấyhạnhphúc,anổnvà thỏa thích, nhưngkhi nó tạomột lầm lỗi, thất bại hay không thànhcôngtrongviệclàmvuilòngcha,nócảmthấybịhỏngchân,khôngđượcyêuthương,bịtốngkhứ.Vàocuốiđời,mộtngườinhưthếsẽcốtìmmộthìnhchamànógắn chặtmìnhvàođó trongmột cung cách tương tợ.Toàn thể đờisốngcủanótrởthànhmộtchuỗithăngtrầm,dựatrênnhữngđiềumànóđãthànhcônghaykhôngtrongviệcthulượmlờikhencủacha.Nhữngngườinhưthếthườngrấtthànhcôngtrongnhữngchứcnghiệpxãhộicủahọ.Họcólươngtâm,dễmến,hăngháivớiđiềukiệnlàhìnhảnhchađượclựachọncủahọbiếtcáchnắmgiữlấyhọ.Nhưngtrongnhữngquanhệcủahọvớinữgiới,họ vẫn xa vời và cách biệt. Nữ giới thuộc ý nghĩa then chốt của họ : họthườngcómột tháiđộkhinhmiệtnhẹnhàngđốivớinữgiới, thườngđượcngụytrangnhưlàmốibậntâmcủachađốivớicongáinhỏ.Họcóthểđãcóấntượngvềmộtngườiđànbàmàkhởiđầulàvìtínhchấtnamgiớicủahọ,nhưngdầndầnhọtrởnênthấtvọngkhingườiđànbàmàhọthànhhônkhámphárarằngbàtađượcchỉđịnhgiữmộtvaitròthứyếuchotìnhcảmbansơđốivớihìnhdungchađangngựtrị trongđờisốngcủangườichồngbấtcứvàolúcnào:nghĩalà,trừphingườivợngẫunhiêncũngđãduytrìsựquyếnluyếncha-vànhưthếlàhạnhphúcvớimộtngườichồngliênhệvớimìnhnhưlàmộtcậuconlílắc.Phứctạphơnlàloạithầnkinhloạntrongtìnhyêu

dựa trênmột thứ tìnhcảnh thân thuộckhác,xảy rakhichamẹkhôngyêunhau,nhưngkềmchếkhôngtranhcãihaytỏrangoàimộtdấuhiệnbấtmãnnào.Cùnglúcsựcáchxakhiếnhọcũngkhôngtựnhiêntrongmốiquanhệcủahọvớiconcái.Điềumàmộtbégáicảmnghiệmlàmộtkhôngkhí"xácthực",nhưnglạilàmộtkhôngkhíkhôngbaogiờchophépcómộttiếpxúcthânmậtvớichahaymẹ,vàbởiđó,nóđểlạichocôgáitìnhtrạngkhốnđốnvàsợhãi.Côkhôngbaogiờtinchắcvềnhữnggìmàchamẹcảmhaynghĩ;luônluôncómộtyếulàvôtri,huyềnhoặctrongkhôngkhíấy.Kếtquảcôrútluivàothếgiớicủariêngmình,mộngtưởng,xavời,vàgiữytháiđộấytrongnhữngquanhệtìnhyêucủacômaisaunày. Thêmnữa,sựrútluiđiđếnchỗpháttriểncủaưutưmãnhliệt,mộtcảmthứcvềtìnhtrạngkhôngđứngvữngtrongthếgiớivàthườngdẫntớinhữngxuhưởngtựhànhhạmìnhnhưlàđườnglốiduynhấtđểcảmnghiệmsựkịchthíchmãnhliệt.Nhữngngườiđànbànhưthếthườngthíchcómộtôngchồnghayxăngxáivàlớntiếnghơnlàôngchồnggiữgìncửchỉ,nhạycảmvàbìnhthườnghơn,bởivìítrađiềuđóthườngcấtđichohọcáigánhnặngcủacăngthẳngvàsợhãi ;họgợiracửchỉnhưthếmộtcáchvôthứckhôngphải làđiềuquáhiếm,đểchấmdứtsựlửnglơrayrứtcủatìnhtrạngtrunglậptìnhcảm.Nhữnghình thái thường thấykháccủa tìnhyêungoại lýđượcmô tảtrongnhữngđoạnsauđây,khôngđisâuvàophântíchvềnhữngyếutốđặcbiệttrongsựpháttriểnấuthờinằmởgốcrễcủachúng. Một hình thái của tình yêu giả tạo không phải là hiếm thấy và thườngđượccảmnghiệm(vàđượcmôtảrấtthườngtrongđiệnảnhvàtiểuthuyếtlàtìnhyêuthầntượng.Nếumộtngườiđãkhôngđạtđếntrìnhđộmàởđónócómộtývịvềđồngnhất tính,vềcáiTôi,đượcbắt rễ trongsự triểnnởsungmãnvềnhữngnănglựccủachínhmình,thìkẻấyhay"sùngbái"ngườiyêu.Nóbị tướcmấtnhữngnăng lựccủachínhmìnhvàphóngxuấtchúngvàongườiyêu,ngườiđượctônthờnhưlà"chíthiện",ngườimanggiữtấtcảtìnhyêu,tấtcảánhsáng,tấtcảphúclạc.Trongtrìnhtựnày,nóbịtướcđoạttấtcảývịvềquyềnlực,đánhmấtmìnhvàngườiyêuthayvìtìmthấychínhmình.Bởivìthườngthườngkhôngcóaituântheonhữngkỳvọngcủakẻtônthờmình(namhaynữ)chođếncùng,thấtvọngchắcchắnphảixuấthiện,vàđểbùđắpvào,ngườitađitìmmộtthầntượngmới,đôikhitrongmộtvòngtrònvôtận. Điềuđặctrưngchokiểutìnhyêuthầntượngnàylà,vàokhởithủy,tínhcáchmãnhliệtvàđộtnhiêncủacảmnghiệmtìnhyêu.Tìnhyêuthầntượngấythườngđượcmôtảnhưlàtìnhyêuchânthựcvàtolớn;nhưngtrongkhinóphảivẽratínhcáchmãnhliệtvàsâuthẳmcủatìnhyêu,thìnóchỉchứngtỏ sựđóikhátvà tuyệt vọngcủakẻ sùng thượng.Khỏiphải nói, điềunàykhôngphảilàhiếm:haingườitìmthấynhautrongsựtônsùnglẫnnhaumàđôikhi,trongnhữngtrườnghợpquáđộ,nótrìnhbàymộtbứctranhvẽlênsự

điênrồtayđôi. Mộthìnhtháikháccủatìnhyêugiảtạomàtacóthểgọilà"tìnhyêuđacảm".Yếutínhcủanólàởchỗtìnhyêuchỉđượccảmnghiệmtrongkhôngtưởngchứkhôngphảitrongmốiquanhệbây-giờvàở-đâyđốivớimộtngườikhác,mộtnhânvậtthựctế.Hìnhtháiphổbiếnnhấtcủakiểutìnhyêunàylàhình thái mà ta thấy ở sự thỏa mãn tình yêu bằng vay mượn được cảmnghiệmbởimuanhưngbứctranhmànảnh,nhữngmẫuchuyệntìnhyêutạpchívànhững tìnhkhúc.Tất cảnhữnghammuốnkhông thỏamãnđốivớitìnhyêu,sựhợpnhất,vàsựthânthiếtđềubắtgặpthỏamãncủachúngtrongsự tiêu thụnhữngsảnphẩmnày.Mộtngườiđànôngvàmộtngườiđànbàmà, trong tươngquanvớinhữngphốingẫucủamình,họkhông thểxuyênthủngbứclườnglycách,bịđẩyđếnchỗrơilệkhihọthamdựcâuchuyệntìnhhạnhphúchaybấthạnhcủađôitraigáitrênmànbạc.Đốivớinhiềucặpphối ngẫu, nhìnnhững câu chuyệnnày trênmànbạc chỉ là cơhội chohọcảmnghiệmtìnhyêu-khôngphảichonhau,màcùngnhau,nhưlànhữngkẻ bàng quan của "mối tình" thiên hạ.Bao lâu tình yêu còn làmộtmộngtưởng,họkhôngthểthamdự;chừngnàonóđixuốngthựctạicủaquanhệgiữahaingườithựctếtứcthìhọbịchếtcóng. Mộtsắctháikháccủatìnhyêuđađảmlàsựtrừutượnghóatìnhyêutheothờigian.Đôitraigáicóthểđượcthúcđẩysâuxabởinhữngkỷniệmtìnhyêuquákhứcủahọ,mặcdùkhiquákhứấyđãlàmộthiệntạimàkhôngcótìnhyêunàođượccảmnghiệm-haynhữngvọngtưởngvềtìnhyêutươnglaicủahọ.Cóbaonhiêuđôitraigáiđãđínhhônhayđãhợphôn,mơmộngvềhạnhphúctìnhyêucủahọphảixuấthiệntrongtươnglai,trongkhingaylúchọđangsốngđâyhọđãbắtđầulàmphiềnnhau?Xuhướngnàyphùhợpvớitháiđộthôngthườngđặctrưngcủaconngườihiệnđại.Nósốngtrongquákhứhay tương lai chứkhông sống tronghiện tại.Trênphươngdiện tìnhcảm,nónhớlạituổithơcủamìnhvàmẹcủamình-haynópháchọahạnhphúcchotươnglai.Dùtìnhyêuđượccảmnghiệmmộtcáchvaymượnbằngcách thamdựnhữngkinhnghiệmgiả tưởng củakẻkhác, haydùnóđượcchuyểnhướngtừhiệntạiđếnquákhứhaytươnglai,hìnhtháitrừutượnghóavàvongthânnàycủatìnhyêucóthềlàmộtliềuthuốcphiệnlàmvơibớtkhổnãocủathựctạicôđơnvàlycáchcủacáthể. Một hình thái khác nữa của tình yêu thần kinh bịnh là ở chỗ sử dụngnhữngmáyrọichomụcđíchnétránhnhữngvấnđềcủariêngmình,vàthayvào đó là theo dõi những nhược điểm và những lỡ lầm của người "đượcyêu".Trongphươngdiệnnày,cánhânhoàntoànxửsựvớitưcáchbènhóm,quốcgiahay tôngiáo.Họđánhgiá tinh tếcảđếnnhữngsởđoản tối thiểucủakẻkhác,và tiến tớimộtcáchsungsướngmàkhôngbiếtđến tự thân-luônluônbậnrộnvớiviệccốgắngkếttộivàcảicáchkẻkhác.Nếucảhaicùnglàmthế-nhưtathườngthấy-mốiquanhệcủatìnhyêusẽđượcbiến

thànhmộtthứquanhệhỗtươngphóngđại.Nếutôihaythịuyhaycótínhlừngkhừng ,hoặc thamlam, tôibuộc tộikẻcọngsựvới tôivềđiềuấyvàdựatrêncátínhcủatôi,tôimuốnsửatrịnóhaytráchphạtnó.Kẻkháccũnglàmnhưvậy-vànhưthếcảhaithànhrachẳngbiếtđếnnhữngvấnđềcủachínhmìnhvàbởiđókhôngthểbướctớinhữngbướcsẽgiúphọtrongđàpháttriểncủachínhhọ. Hìnhtháikháccủaphóngđạilàrọiphóngnhữngvấnđềcủachínhmìnhvàoconcái. Trướchết,sựrọiphóngnhưthếxuấthiệnkhôngphảilàítthấytrongướcvọngđốivớiconcái.Trongnhữngtrưởnghợpnhưthế,ướcvọngđốivớiconcáiđầutiênđượcxácđịnhbằngviệcphóngrọivấnđềhiệnhữucủachínhmìnhvàovấnđềcủacontrẻ.Khimộtngườicảmthấyrằngmìnhđãkhôngthểtạochosựsốngcủariêngmìnhcómộtývị,nócốgắngtạoraývịcủasựsốngấybằngvàosựsốngcủaconcáimình.Nhưngngườitabịbắtbuộcphảithấtbạitrongchínhmìnhvàđốivớiconcái.Thấtbạithứnhấtbởivìvấnđềhiệnhữuchỉcóthểgiảiquyếtdomỗingườichochínhmìnhmàthôi,khôngdoaithaythế;thấtbạithứhaibởivìngườitathiếunhữngđặctínhđíchthựcmàngườitacầncóđểhướngdẫncontrẻtrongsựtruytầmcủachínhchúngchomộtgiảiđáp.Con trẻcũngđượcdùng làmnhữngmụcđíchphóngrọikhivấnđềđưara làgiải tỏamộtcuộchônnhânbấthạnh.Lý luận thườngtìnhcủanhữngbậcchamẹtrongmộttìnhcảnhnhưthếlàhọkhôngthểphânlyđểkhôngcướpđicủacontrẻnhữnghạnhphúccủamộtgiađìnhhòahợp..Tuynhiên,bấtcứmộtkhảocứuchitiếtnàođềusẽchothấyrằngsứcépcủasựdồnnénvàbấthạnhtrong"giađìnhhòahợp"lạitaihạichocontrẻhơnlàmột đổ vỡ công khai - ít ra nó cũng dạy cho chúng hay rằng con ngườikhôngthểchấmdứtmộttìnhcảnhbấtdungbằngmộtquyếtđịnhcanđảm. Mộtsai lầmthường thấykhácnênđượcđềcậpởđây.Ảo tưởng,chínhvậy,chorằngtìnhyêuthiếtyếuchỉchosưvắngmặtcủaxungđột.Cũngnhưmọingườicóthóiquentinrằngđaukhổvàbuồnphiềnphảiđượctránhxadướimọihoàn cảnh,họ tin rằng tìnhyêu chỉ cho sựvắngmặt củabất cứxungđộtnào.Vàhọ tìm thấy lýdo tốtđẹpchoý tưởngnàyởchỗnhữngphấnđấuquanhhọhìnhnhưchỉ lànhững traođổihủyhoại,chúngkhôngmanglạitốtđẹpnàochomộttrongnhữngphấnđấuliêncanhọhaykhông.Nhưng lý do của điều đó nằm ở chỗ, những "xung đột" của hầu hếtmọingườithựcsựlànhữngcốgắngtránhxanhữngxungđộtthựctế.Họkhôngđồngývềnhữngvấnđềtiểutiếthayphùphiếmmàlàbảnchấtchúngkhôngíchgì chohọ trong sựkhai thônghaygiảiquyết.Nhữngxungđột thực tếgiữahaingười,nhữngxungđộtkhôngthểdùngđểcheđậyhayrọiphóng,nhưngđượccảmnghiệmtrênmứcđộsâuxacủathựctạinộitạimàchúnglệthuộc,nhữngxungđộtấykhôngcótínhcáchhủydiệt.Chúngdẫnđếnchỗkhaithông,chúngtạoramộtkíchđộngmàtừđócảhaingườicùngvượtlên

với hiểu biết hơn vàmạnhmẽ hơn.Điều này đưa chúng ta đến chỗ nhấnmạnhthêmnhữnggìđãđượcnóiởtrên. Tìnhyêuchỉcóthểcónếuhaingườigiaocảmnhautừtrungtâmhiệnhữucủahọ,bởiđómỗibêntựcảmnghiệmlấymìnhtừgiữalònghiệnhữucủamình,chỉởtrong"hiệnhữutrungtâm"nàymớilàthựctạinhânsinh,chỉởđómới có sự sống còn, chỉ ở đómới là nền tảng cho tìnhyêu.Tìnhyêu,đượccảmnghiệmnhưthếlàmộttháchđấuliêntục:nókhôngphảilàmộtnơiannghỉmàlàmộtnơivậnhành,sinhtrưởng,cùngtiếnhành;ngaydùcóhòađiệuhayxungđột,lạcthúhayưuphiền,chỉlàthứyếuđốivớisựkiệncănbảnrằnghaingườiđềutựcảmnghiệmlấymìnhtừyếutínhhiệnhữucủamình,vàhọ làmộtvớinhaubởivì làmộtvớichínhmình,hơn làdo trốntránhnhau.Chỉcómộtlýluậnchosựhiệndiệncủatìnhyêu:chiềusâucủamốiquanhệvàsựsinhtồnvàthếlựctrongchínhmỗingười;đấylàkếtquảnhờđómàtìnhyêuđượcnhậnra,Cũngnhưnhữngvậttựđộngkhôngthểyêunhau,họkhôngthểyêuChúa.SựtanvỡcủatìnhyêuChúađãđạtđếncùngnhữngmứcđộnhưsựtanvỡcủatìnhyêunhânloại. Sự kiện này mâu thuẫn kịch liệt với ý tưởng cho rằng chúng ta đangchứngkiếnmộtcuộcphụchưngtôngiáotrongthờiđạinày.Khôngcógìcóthểđixasựthật. Nhữnggìmà chúng ta chứngkiến (ngaydù cónhữngngoại lệ) làmộtcuộc trở lui về vớimột khái niệm thần tượngvềThượngđế, vàmột biếnhìnhcủatìnhyêuChúathànhmộtmốiquanhệthíchhợpvớimộtcơcấuđặctrưngbịvongthân.SựluivềvớikháiniệmthầntượngvềThượngđếlàđiềudễthấy. Mọingườiđềulolắng,màkhôngcónhữngnguyênlýhaytínngưỡng,họtựtìmkiếmmàkhôngcómộtmụcđíchngoạitrừmụcđíchduynhấtlàtiếntớitrước;bởiđóhọtiếptụcduytrìnhữngấuthơ,tiếptụchyvọngchahaymẹđếngiúpđỡhọkhisựgiúpđỡấycầnthiết. Sự thực, trong những nền văn hóa tôn giáo, như của thời Trung Cổ,thườngnhâncũngnhìnThượngđếnhưnhìnmộtngườichahaymộtngườimẹđỡđầu.Nhưngđồngthời,nócũngtiếpnhậnThượngđếmộtcáchnghiêmtrọng, theo nghĩa rằngmục đích tối thượng trong đời sống của nó là phảisốngphùhợpvớinhữngnguyên tắccủaThượngđếđặt sự"cứu rỗi " lêntrênhếtvàtấtcảchỉlàphụthuộcchosựcứurỗiấy.Ngàynay,khôngcòncónhưngnỗlựcnhưthếnữa.Đờisốngthườngnhật-đượctáchhẳnkhỏinhữnggiá trị tôngiáo.Nóđượcđểdànhchonỗlựcmưucầunhữngtiệnnghivậtchất,mưucầuthànhcôngtrênthịtrườngnhâncách.Nhữngnguyêntắcmàngườitaxâydựng,nhữngnỗlựcphàmtrầntrênđólànhữngnguyêntắcvềdịbiệtvàvịkỷ(vịkỷthườngđượcgọilà"cánhânchủnghĩa"hay"sángkiếncánhân").Conngườicủanhữngnềnvănhóatôngiáođíchthựccóthể

sosánhvớitrẻconvàotuổilêntám,cầncóngườichanhưlàmộtkẻgiúpđỡnhưngbắtđầuthâunhậnnhữnglờidạyvànguyêntắccủaôngtrongđờisốngcủamình.Conngườiđươngthờiđúngralàmộtcậucontrailênba,kêugọiôngkhicầnđếnông,ngoàirathìhoàntoàntựtúckhinócóthểnôđùa. Trongphươngdiệnnày, trong sựycứ trẻ con trênmột hình ảnhnhânhìnhvềThượngđếmàkhôngthayđổisựsốngphùhợpvớinhữngnguyêntắccủaThượngđế,chúng tagầngũivớimộtbộ lạc thờngẫu tượngcổsơhơnlàvớinềnvănhóatôngiáocủathờitrungcổ. Trongphươngdiệnkhác, tình trạng tôngiáocủa tacho thấynhữngsắctháimớimẻ, và là chỉ đặc trưng của xã hội tư bảnTây phương hiện đại.Chúngtacỏthểxétđếnnhữngquanđiểmđượctrìnhbàytrongphầntrướccủatậpsáchnày.Conngườithờimớiđãtựbiếnđổithànhmộthóaphẩm;nócảmnghiệmnănglựcsựsốngcủamìnhnhưlàmộtsựđầutưmànóphảigặtháilợilộccaonhất,nhậnxétđịavịvàtìnhcảmcủamìnhtrênthịtrườngnhâncách.Nó trở thànhxa lạvớichínhmìnhvàbằnghữumìnhvới thiênnhiên.Mụcđíchchủyếucủanólàtraođổicólợivềnhữngkỹxảovàkiếnthứccủamìnhvàvề chínhmình, "góinhâncách" củamìnhvớinhưngkẻkhác,nhữngkẻcũngchuyêntâmtrênmộttraođổisòngphẳngvàcólợi.Sựsống không có mục đích nào ngoại trừ một mục đích tiến thủ. không cónguyên tắcnàongoàinguyên tắc traođổi sòngphẳng,khôngcó thỏamãnnàongoàithỏamãntiêuthụ. Dướinhưnghoàncảnhnhưthế,ýniệmvềThượngđếcóthểchỉchocáigì? Nóđược thayđổi từýnghĩa tôngiáonguyên thủycủanó thànhmộtýnghĩathíchhợpvớinềnvănhóavongthâncủathắnglợi.TrongsựphụcsinhtôngiáocủanhữngthờigiangầnđâyniềmtinởThượngđếđãđượcbiếnđổithànhmộtsáchlượctâmlýhầukhiếnchongườitađượcthíchứnghoànhảohơnvớicạnhtranhphấnđấu. Tôngiáo liênminhvớiviệc tựkỷámthịvà tri liệu tâmlýđểgiúpconngườitrongnhữnghoạtđộngkinhdoanhcủanó.TrongvònghaimươinămtrướcđâyngườitachưanạiđếnThượngĐếchonhưngmụcđích"cảithiệnnhâncáchcủamình".Tácphẩmbánrấtchạytrongnăm1938,quyểnHowtowin friendsandInfluencepeople (Làm thếnàođềđượcbạnvàảnhhưởngmọingười)củaDaleCarnegie,vẫncònởtrênmột trìnhđộrấtbìnhphàm.NhiệmvụcủatậpsáchcủaCarnegievàothờiấycũnglànhiệmvụcủatácphẩmbánchạynhấtngàynay,quyểnThepowerofpositiveThinking (Sứcmạnhcủasuy tư thựcnghiệm)củaGiáosĩN.V.Peal.Trong tácphẩm tôngiáonày,câuhỏiđượcnêulênkhôngphảirằngmốibậntâmtrênhếtvềsựthànhcôngtựnócóphùhợpvớitinhthầncủatôngiáonhấtthầnhaykhông.Tráilạimụcđíchtốithượngnàykhôngbaogiờbịnghingờmàniềmtinở

Thượngđếvàsựcầunguyệnđượckhuyếncáonhưlàmộtphươntiệnđểgiatăngkhảnăngcóthểthắnglợicủamình.Cũngnhưnhữngnhàtâmbịnhhọccận đại khuyến cáo hạnh phúc của công nhân để có nhiều thân chủ đếnviếnghơn,mộtvàimụcsưkhuyếncáo tìnhyêuChúađểđược thànhcônghơn."HãyđứngvềphíaChúacónghĩalàcoiChúanhưlàmộtđồngsựtrongdoanhnghiệphơnlàtrởthànhmộtvớiNgàitrongtìnhyêu,côngbằngvàsựthật. Cũng như tình anh em đã được thay thế bằng sự thành tín vô ngã,ThươngđếđãđượcbiếnđổithànhmộtTổnggiámđốccôngtycaoxacủavũtrụ ;bạnbiếtrằngngàiởđây,ngàibiểuthịkhắpnơi(mặcdùrấtcó thể làbiểu thịmàkhông có ngài), bạn khôngbao giờ thấy ngài nhưngbạn thừanhậnquyềnlãnhđạocủangàitrongkhibạn"đanglâmphậnsựcủabạn."

IV

THỰCHÀNHVỀTÌNHYÊU

Đãđềcậpđếnkhíacạnh lý thuyếtcủanghệ thuậtvề tìnhyêu, bâygiờchúngtađốidiệnmộtvấnđềkhókhănhơnnhiềuđólàthựchànhcủanghệthuậtvềtìnhyêu.Ngườitacóthểhọcđiềugìvềsựthựchànhcủamộtnghệthuậtngoạitrừbằngcáchthựchànhnó? Sựkhókhăn của vấn đề đượcđặt nặng thêmbởi lẽ rằng, hầu hếtmọingườingàynay,cảđếnnhiềuđộcgiảcủatậpsáchnày,mongmỏicóđượcnhữngquiđịnh"làmsaođểtựmìnhcóthểthựchiệnđượcđiềuđó",vàtrongtrườnghợpchúngtađiềuấycónghĩaphảiđượcchỉvẽlàmcáchnàođểyêu.Tôiengạirằngkhôngaiđọcđếnchươngcuốicùngnàytrongtinhthầnấymàkhôngkhỏithấtvọngnặngnề.Yêuthươnglàmộtkinhnghiệmriêngtưmàmỗingườichỉcóthểcóbởivàchochínhmình;sựthậtchắchẳnkhôngcóailạikhôngcókinhnghiệmnàytrongmộtđườnglốiphôiphai,ítra,nhưmộttrẻthơ,mộtthànhniên,haymộtthànhnhân.Điềumàviệcthảoluậnvềsựthựchànhcủatìnhvêucóthểlàmđượclàthảoluậnvềnhữngtiềnđềcủanghệthuậtvềtìnhyêu,nhữngtươngtựvớinótrongtínhcáchgầnđúng,vàsựthựchànhcủanhữngtiềnđềvànhữngtươngtựnày.Nhữngbướchướngvềmụcđíchchỉcóthểthựchànhbởichínhmình,vàsựthảoluậnchấmdứttrướckhibướctớibướcquyếtđịnh.Tuynhiên,tôitinrằngviệcthảoluậnvềnhữngđiềutươngtựcóthểhữuíchđốivớisựtinhthôngcủanghệthuật–đốivớinhữngaimàítrađãthoátmìnhrakhỏichuyệnmongcầu"nhữngquiđịnh". Sựthựchànhcủabấtcứmộtnghệthuậtnàođềucómộtvàinhuyếutổngquát,bấtkểdùlàchúngtabànđếnnghệthuậtđồgỗ,ydược,haynghệthuậtvềtìnhyêu.Trướchết,sựthựchànhcủanghệthuậtđòihỏikỷluật.Tôisẽkhôngbaogiờgiỏivềmộtthứgìcảnếutôikhôngthựchiệnđiềuđótrongmộtđườnglốicóquicủ;bấtcứđiềugìmàtôichỉlàmvìcáiýdụccủatôicóthểlàmộtsựđắcýthíchthúhaythưởngngoạn,nhưngtôisẽkhôngbaogiờtrở thànhmột tay lão luyệnvềnghệ thuậtấy.Nhưngvấnđềkhôngphải làvấnđềkỷluậttrongsựthựchànhcủanghệthuậtchuyênbiệt(tứclàsựthựchànhthườngnhậtvềmộtsốgiờkhắcnhấtđịnh),màlàvấnđềkỷluậttrongsựsốngtoàndiệncủamình.Ngườitacóthểnghĩrằngkhôngcógìdễhơnđốivớiconngườithờimớilàhọchỏikỷluật.Háchẳngphảilàngườitabỏratámgiờmộtngàytrongmộtđườnglốicóquicủđểlàmviệcmộtcáchrấtưđềuđặn?Tuynhiên,sựthựclàconngườingàynay,bênngoàilãnhvựclàmviệcthìviệcghépmìnhvàoquicủquảít.Khingườitakhônglàmviệc,ngườitacầnđược"ngồilêởrỗi"mộtcáchbiếngnhác.Nóichodễnghehơnmuốn"buôngtrôi".Chínhướcmuốnrỗirãinàylàmộtphảnứngsâurộng

chốnglạinhậtquiđềuđặncủasựsống.Chínhvìconngườibịbắtbuộctámgiờtrongmộtngàyphảitiêuphíkhílựccủamìnhchonhữngchủđíchkhôngphảicủachínhmình,khôngnằmtrongnhữngđườnghướngcủachínhmình,màđượcquiđịnhchomìnhbởinhịpđiệucủacôngtác,nênngườitamớiđềkháng,vàsựđềkhángcủahọmanghìnhthứcbuônglungtrẻcon. Thêm nữa, trong cuộc tranh chấp chống lại chủ nghĩa chuyên quyền,ngườitalạimấttintưởngvềmọikỷluật,vềnhữnggìbịépbuộcbởithẩmquyềnphilý,cũngnhưvềkỷluậtdochínhmìnhđặtra.Tuynhiên,khôngcókỷluậtnhưthế,sựsốngtrởnêntánloạn,hỗnđộn,thiếusựtậptrung. Sựtậptrunglàmộtđiềukiệntấtyếuđểtinhthôngmộtnghệthuật:điềunàyhẳncầnphảiminhchứng.Aiđãtừngcócônghọchỏimộtnghệthuậtthìbiếtrõđiềuđó. Nhưng,sựtậptrung,cònhơncảviệctựgòbó,làđiềuhiếmhoitrongvănhóachủngta. Tráilại,nềnvănhóachúngtadẫnđếnmộtcáchsốngphântâmvàlytán;hẳn làcáicáchsống tán tâmkhắpnơi.Bạn làmnhiềuviệcngaymột lúc ;bạnđọcsách,nghetruyềnthanh,nóichuyện,hútthuốc,ăn,uống.Bạnlàkẻtiêu thụ với lỗmiệng há rộng, hăng hái và sẵn sàng nuốt chửngmọi thứ,tranh ảnh, rượu trà, kiến thức. Sự thiếu sót về tập trung nàyđược thấy rõtrongkhókhăncủachúngtakhichúngtaởmộtmình.Ngồiyênlặngkhôngnóichuyện,hútthuốc,đọc,uốngrượu,làđiềukhôngthểđượcđốivớihầuhếtmọingười.Họ trở thànhbực tứckhóchịu,vàchắcchắnphải làmmộtviệcgìvớilỗmiệnghayđôitaycủahọ.(Hútthuốclàmộttrongnhưngtriệuchứngthiếutậptrungnày;nólàmbậnđếntay,miệng,mắtvàmũi.)Yếutốthứbalàkiênnhẫn.Lạinữa,aiđãtừngcốcôngtinhluyệnmộtnghệthuậtthìbiếtrằngkiênnhẫnlàthiếtyếunếubạnmuốnhoànthànhbấtcứviệcgì.Nếungườitavộivãvớinhữngkếtquả,ngườitakhôngbaogiờhọchỏimộtnghệthuật.Nhưng,đốivớiconngườihiệnđại,kiênnhẫnkhóthựchànhnhưkỷluậtvà tập trung.Toànthểhệ thốngkỹnghệcủachúngtachắcchắndungdưỡngđiềungượclại:sựnhanhchóng.Tấtcảnhữngmáymóccủachúngtađượccungứngchosựnhanhchóng:xehơivàmáybaymangchúngtađếnnơiđếnchốnmộtcáchnhanhchóng-vàcàngnhanhcàngtốt.Máynàocóthểsảnxuấtcùngsốlượngnhưngchỉtrongphânnửathờigianthìtốtgấphaibộmáycũhơnvàchậmhơn.Dĩnhiêncónhữnglýdokinhtếquantrọngđốivớiđiềunày. Nhưngnhưtrongrấtnhiềukhíacạnhkhác,nhữnggiátrịnhânbảnđãtrởnênhạnđịnhbởinhữnggiá trị kinh tế.Điềugì tốt đối vớimáymócchắcchắnlàtốtđốivớiconngười-luậnlýcứthếmàdiễntiến.Conngườihiệnđạinghĩlàmìnhđánhmấtđiềugìđó-thờigian-khinókhônglàmcácsựviệcmauchóng;nhưngnókhôngbiếtphảilàmgìvớithờigian.

Sauhết,điềukiệnđểhọchỏimộtnghệthuậtlàmốiquantâmrấtmựcvớiviệctinhthôngvềmộtnghệthuật.Nếunghệthuậtlàcáigìkhôngcótầmquantrọngrấtmực,ngườihọcsẽkhôngbaogiờhọcnó.Cùnglắmngườitasẽlàmộttàitửgiỏinhưngsẽkhôngbaogiờlàmộtbậcthầy.Điềukiệnnàycũng cần thiết cho nghệ thuật về tình yêu như bất cứmột nghệ thuật nàokhác.Dùvậy,hìnhnhư tỉ lệgiữanhững tay lão luyệnvànhững tay tài tửcàngnặngcânsovớinhững tay tài tử trongnghệ thuậtvề tìnhyêuhơn làtrongnhữngnghệthuậtkhác.

Taphảikểthêmmộtđiểmnữađốivớinhữngđiềukiệntổngquátđểhọchỏimộtnghệthuật.Ngườitakhôngbắtđầuhọchỏitrựctiếpmộtnghệthuậtmàgầnnhưlàgiántiếpngườitaphảihọchỏimộtsốlớnnhữngcáikhác-vàthườnghìnhnhưnhữngcảikhôngthíchý-trướckhikhởisựvớichínhnghệthuật ấy.Một người học về thợ gỗ bắt đầu bằng cách bào chuốt gỗ ;mộtngườihọcnghệthuậtchơidươngcầmbắtđầubằngthựchànhnhữngâmgiai;mộtngườihọcvềnghệthuậtbắncungtrongthiềntôngbắtđầubằngnhững

thựctậphơithở([42]

)Nếungườitamuốntrởthànhmộttaylãoluyệntrongbấtcứmộtnghệthuậtnào,toànthểđờisốngcủamìnhphảiđượccốnghiếnchonó,hayítracóliênhệvớinó.Nhâncáchriêngcủachínhmìnhtrởthànhmột trangbị trongsự thựchànhvềnghệ thuật,vàphảiđượcgiữchothíchứng,phùhợpvớinhữngnhiệmvụđặcbiệtmànóphảilàmtròn.Đốivớinghệthuậtvềtìnhyêu,điềunàycónghĩarằngbấtcứaikhaokháttrởthànhmộttaylãoluyệntrongnghệthuậtnàyđềuphảibắtđầutrongcáchthựchànhkỷluật,tậptrungvàkiênnhẫnsuốttrongmọigiaiđoạncủađờisốngmình. Ngườitathựchànhkỷluậtnhưthếnào? Tổtiênchúngtathườngđãđượctrangbịrấtđầyđủđểtrảlờichocâuhỏinày.Khuyến cáo củahọ là hãy thứcdậy sớmvàobuổimai, khôngphóngđãngtrongnhữngxahoavôích,ngàylàmviệccầncù.Kiểukỷluậtnàycónhưngsởđoảnthấyrõ.Nónghiêmnhặtvàchuyênquyền,đượcquytụquanhnhữngđứctínhkiệmướcvàtồntrữvàtrongnhiềutrườnghợpnónghịchlạisựsống-Nhưng,phảnửnglạithứkỷluậtnày,đãcómộtxuhướngtiếnthêmlànghingờvềbấtcứmộtkỷluậtnào,vàkhiếnchophầnđổixứngvàbìnhhànhđốivới lối sốngnhậtquiđặt trênchúng ta suốt támgiờ làmviệc trởthànhsựphóngtúngvôkỷluật,biếngnháctrongphầncònlạicủađờisốngcủamình.Thứcgiấcvàomộtgiờkhắcđềuđặn,đểdànhmộtsốgiờđềuđặnsuốtngày chonhữnghoạtđộngnhư suy tư, đọc sách, nghenhạc, đi dạo ;khôngphóngtúng,ítrakhôngvượtngoàimộtmứcđộtốithiểunàođótrongnhững hoạt động lẩn tránh như nhữngmẩu chuyện huyền bí và điện ảnh,khôngănuốngquáđộlàmộtvàiquiluậthiểnnhiênvàsơđẳng.Tuynhiên,điềuchínhyếu làkhôngnên thựchànhkỷ luậtgiốngnhưmộtqui luậtđặttrênchínhmìnhtừbênngài,màlà,nótrởthànhmộtbiểulộcủaýchíriêng

mình:nóđượccảmthứcnhưlàxứngývàdầndàngườitalàmquenvớimộtlốicưxửmàcuốicùngngườitasẽđánhmấtnếuthôikhôngthựchànhnónữa.MộttrongnhữngkhíacạnhkhôngmaycủakháiniệmvềkỷluậtởTâyPhương chúng ta (cũngnhưvềmọi đức tính khác) là sự thực hànhở đâyđượccoi làhơikhốnđốnvà chỉ khi nókhốnđốn thì nómới có thể "tốt".ĐôngPhươngtừlâuđãnhậnrarằngcáitốtđốivớiconngười-đốivớithânxácvàthểpháchcủanó-cũngphảilàdễchịu,ngaydùtừkhởiđầungườitaphảivượtquamộtvàiđềkhángnàođó. Sựtậptrunglạicàngrấtkhóthựchànhhơntrongnềnvănhóachúngta,trongđómọi vật hìnhnhưhoạt động chống lại năng tính tập trung.Bướcquantrọngnhấttrongviệchọchỏisựtậptrunglàphảihọcsốngđơnđộcvớichính mình mà không đọc sách, không nghe truyền thanh, hút thuốc hayuốngrượu.Thựcvậy,cóthểtậptrungcónghĩalàcóthểsốngđơnđộcvớichínhmình -vànăng tínhnày rõ ràng làmộtđiềukiệnchonăng tínhyêuthương.Nếutôiquyếnluyếnmộtngườikhácbởivìtôikhôngthểđứngbằngđôichâncủachínhtôi,ngườiấycóthểlàmộtcứutinhsựsống,nhưngmốiquanhệkhôngphảilàmộtquanhệcủatìnhyêu. Nóingược lại,năng tínhsốngmộtmình làđiềukiệnchonăng tínhyêuthương.Aicốgắngsốngđơnđộcvớichínhmìnhsẽthấyrõlàkhókhănnhưthếnào.Ngườiấysẽbắtđầucảmthấyxốnxangkhôngyên,haycảmgiáccảđếnmốiưutưquantrọng.Ngườiấysẽhaycốtìnhbiệnlýviệcmìnhkhôngthíchtiếptụcsựthựchànhnàybẵngcáchnghĩrằngnókhôngcógiátrị,nóthựclàhồđồ,rằngnóchiếmquánhiềuthìgiờ,vânvânvàvânvân.Ngườiấycũngsẽnhậnđịnhrằngmọithứtưtưởngxảyratrongtâmtrímìnhđềuthuộcsởhữucủamình.Ngườiấysẽtựtìmcáchsuynghĩvềnhữngkếhoạchchongàysắptới,hayvềkhókhănnàođótrongcôngviệcmàmìnhphảilàmhayngàymaisẽđiđâuhayvềmộtsốsựviệcnàođósẽlàmđầytâmtrímình-hơn làđểchonó tự trốngkhông.Điều thườngcóích là thựchànhmột ítnhững thực tập rất đơn giản, thí dụ như ngồi trongmột tư thái thoảimái(khôngnặngnề,khôngcứngnhắc),nhắmmắtlại,vàcốgắngnhìnthấymộtmàntrắngngaytrướcmắt,vàcốgạtbỏtấtcảnhữnghìnhảnhvàtưtưởngxen vào, rồi cố gắng theo dõi hơi thở củamình ; không suy nghĩ về nó,khônggòýnó,nhưngtheodõinó-vàlàmthếđểcảmthứcnó:lạicógắngthêmđểcómộtývịvềcái"tôi";Tôi-chínhtôi,nhưlàtrungtâmcủanhữngnănglựccủatôi,nhưlàtạochủcủathếgiớitôi.Ítra,ngườitaphảithựchiệnmộtthựctậptậptrungnhưthếmỗibuổisángtronghaimươiphút(vànếucó

thể lâuhơn)vàmỗibuổi tối trướckhiđingủ([43]

)Ngoàinhững thực tậpnhư thế, người ta phải học tập trung trongmọi sự việcmàmình làm, khinghenhạc,khiđọcmộtquyểnsách,khinóichuyệnvớimộtngười,khinhìnmộtphongcảnh.Hoạtđộngngay lúcnàyphải làmột sựviệcduynhấtcó

quanhệmàngườitahoàntoànđểtâmvào.Nếungườitađượclậptrung,nóíthệtrọngđếncáigìmàngườitađanglàm;nhữngsựthểquantrọng,cũngnhưnhững sự thểkhôngquan trọngđềugiả địnhmột chiềukíchmới củathựctại,bởivìchúngcósựchuyênnhấttoànvẹncủangườita.Họchỏivềsựtậptrungđòihỏixalánh,nếunhưcóthể,luậnđàmphùphiếm,nghĩalàsựluậnđàmkhôngchất thực.Nếuhaingườinóichuyệnvềsựsinhtrưởngcủamộtcáicâymàcảhaiđềuhiểubiết,hoặcvềmùivịcủabánhmì,màhọđãcùngăn,hoặcvềmộtkinhnghiệmchung trongcôngviệccủahọ, luậnđàmnhưthếcóthểlàhàohứng,nếunhưhọkinhnghiệmvềcáimàhọđangđàmluận,vàkhôngđềcậpđếnnótrongmộtđườnglốitrừutượnghóa;đằngkhác,mộtluậnđàmcóthểđềcậpđếnnhữngchủđềchínhtrịhaytôngiáo,nhưnglạilàphùphiếm,điềunàyxảyrakhihaingườinóitheosáongữ,khitrái timhọkhôngở trongđiềumàhọđangnói.Tôiphải thêmởđâyrằng,cũngnhưđiềuquantrọnglàxalánhsựluậnđâmphùphiếm,điềuquantrọnglàxalánhbạnxấu.Vớibạnxấu,tôikhôngchỉnóiđếnnhữngngườicóthóixấuhaytáchại;ngườitaphảixalánhbạnbècủahọvìởconmắtcủahọcóchấtđộcvàhayápchế.Tôicũngmuốnnóiđếnbằnghữusốngdở,nhữngngườimà tâmhồn họ đã chết,mặc dù thể xác của họ đang sống ; nhữngngườimànhữngtưtưởngvàluậnđàmcủahọđềuphùphiếm;nhữngngườibànsuôngthayvìthảoluận,vànhưngngườithừanhậnnhữngýkiếnnhailạithayvìsuy tư.Tuynhiên,khôngphải luôn luôncó thểxa lánhbạnbèvớinhững người như thế, ngay dù không cần thiết.Nếu người ta không phảnứngtrongmộtđườnglốicóhyvọng-nghĩalà,trongnhữngsáongữvàphùphiếm-nhưng trực tiếpvànhânđạo, ta sẽ thường thấy rằngnhữngngườinhưthếhaythayđổihànhvicủahọ,thườngđượctrợgiúpvớisựngạcnhiêndokíchđộngcủacáikhôngmongđợigâyra. Đượctập trungtrongtươngquanvớinhữngkẻkhácchínhyếucónghĩalàcóthểnghe.Hầuhếtngườitanghe theonhưngkẻkhác,haycònđưaracảkhuyếndụnữa,nhưngkhôngđangnghethựcsự.Họkhôngnóichuyệnnghiêmchỉnhvớikẻkhác,họcũngkhông trả lời nghiêm chỉnh Do đó, câu chuyện làm cho họmệt mỏi. Họmang ảo tưởng rằng họ sẽ cònmệtmỏi hơn nữa nếu họ nghe với sự tậptrung.Nhưngsự thực thìngược lại.Bất cứmột hoạt độngnào, nếuđượcthựchiệntrongmộttưtháitậptrung,khiếnngườitatínhtáohơn,(dùsauđóthườngcósựmệtmỏitựnhiênnhưngthoảimải,trongkhimọihoạtđộngtántâmkhiếnngườilabuồnngủ-vàđồngthờinócũnglàmchongườitakhóngủvàolúcchấmdứtmộtngày. Đượctậptrungcónghĩalàsốngtrọnvẹntronghiệntại,trongcáibâygiờvàởđây,vàkhôngsuynghĩvềsựthểsắpđượcthựchiện,trongkhitôiđanglàmmột điều gì chân chính lúc bây giờ.Không cần phải nói rằng sự tậptrungphảiđượcnhữngngườiyêunhauthựchành.Họphảihọccáchsiếtchặtnhaumàkhôngtìmmọicáchtránhnénhaudothóiquen.Khởisựthựchành

tậptrungsẽlàđiềukhókhăn;nósẽcóvẻnhưngườitakhôngbaogiờhoànthànhnổimục tiêu.Rằngđiều này bao hàm tính chất thiết yếu là phải cókiênnhẫn,điềuđóchắcchắncầnphảiđượcnóiđến.Nếungườitakhôngbiếtrằngmọivậtđềucóthờigiancủanó,vàmuốncưỡngbáchmọiviệc,thìquảthựcngườitasẽkhôngbaogiờthànhcôngtrongviệctậptrungđược-cảđếntrongnghệthuậtvềTìnhyêu.Đểcómộtýniệmvềkiênnhẫnlàgìngườitachỉcầnđểýmộtđứabéđangtậpđi.Nóté,rồilạité,vàlạiténữa,nhưngnótiếptụccốgắng,sửađổi,chođếnmộtngàynóđimàkhôngténữa.Điềugìmàngườilớn-cóthểhoànthànhđượcnếungườitađãcósựkiênnhẫncủađứa bé và sự tập trung của nó trong nhữngmục đích quan trọng đối vớimình!Ngườitakhôngthểhọccáchtậptrungmàkhôngtựcảm.Điềuđócónghĩagì?Phảichăngngườitasuynghĩvềmìnhmọilúc,"phântích"chínhmình,haylàgì?Nếuchúngtamànóivềxúccảmđốivớimộtcáimáy,tasẽcóvàikhókhăntrongviệcgiảithíchýnghĩacủađiềuđó.Tỉụ,bấtcứaimàláimộtchiếcxehơilàcóxúccảmđốivớinó.Ngaydùmộttiếngđộngnhỏ,lạ thường,cũngđượcchúý,vànhư thế làcómộtbiếnđổinhỏ trongmáyphátđiệncủaxehơi.Cũngnhưthếngườiláixecóxúccảmđốivớinhưngthayđổiởmặtđườngđốivớinhữngchuyểnđộngcủacácxehơiphíatrướcvàphíasaunó.Song,ôngtakhôngphảiđangsuynghĩvềtấtcảnhữngyếutốnày;tâmtrícủaôngđangởtrongtrạngtháibáođộngđượcbuônglỏng,mởrachotấtcảnhữngbiếnđổicóliênhệtrongtìnhtrạngmàôngtađượctậptrungvào-tìnhtrạngláixeantoàn. Nếuchúngtanhìnvàotìnhtrạngxúccảmđốivớimộtngườikhác,chúngtathấyđiểnhìnhhiểnnhiênnhấttrongmộtxúccảmvàsựđápứngcủabàmẹđốivớicontrẻcủabà. Bà chú ý đến nhưng biến đổi về thể xác, những đòi hỏi, những buồnphiền,trướckhichúngđượcbộclộcôngkhai.Bàthứcgiấcvìtiếngkêucủacontrẻ,khimộtâmthanhkhácvàtohơnlạikhôngđánhthứcbà.Tấtcảđiềunàycónghĩarằngbàđangcảmnhậntấtcảnhữngbiểulộvềsựsốngcủatrẻ;bàkhông lo lắnghaybuồnphiền,mà trongmột trạng tháiquânbìnhcảnhgiác,bànhậnbấtcứmộtcảmthôngcóýnghĩanàonảyratừcontrẻ.Ngườitaxúccảmvềchínhmìnhcũngnhưthế.Chẳnghạn,ngườitaýthứcvềmộtcảmgiácmệtmỏihaynặngchĩu,vàthayvìđặtmìnhvàođóvàchịuđựngnóbằngnhữngtưtưởngchĩunặngluônluônởbênmình,ngườitatựhỏicáigìđãxảyra?Tạisaotôibịđènặng?Ngườitacũngchúýnhưvậykhibịchọctức hay giận dữ, hay ưa mơ mộng hay những hành động lẫn tránh khácTrongmỗi điển hình này, điều quan trọng là ý thức về chúng, chứkhôngphải lýsựchúngtheohàngnghìnlốimàđiềunàycóthểđượcthựchiệnởtrongđó,thêmnữa,đểmởrộngchotiếngnóitừbêntrongchínhta,tiếngnóisẽnóichochúngta-thườnglàtrựctiếp-vìsaomàchúngtalolắng,bịđènặng,bịkíchđộng.

Người bình thường cómột xúc cảm đối với diễn tiến về thân xác củamình;nóchúýnhữngbiếnđổi,haycảđếnmộtítđauđớn;loạixúccảmvềthânxácnàytươngđổidễcảmnghiệmbởivìhầuhếtmọingườiđềucómộthìnhảnhlàmsaochocảmthấysảngkhoái.Cùngxúccảmấykhihướngđếndiễn tiến của tâm lý củamột người thì khó khăn hơn, bởi vì nhiều ngườichưatừngbiếtđếnmộtkẻlàmviệcbằngthịgiác.Họxácđịnhquitắctheohoạtđộngtâmthầncủachamẹvàthânquyếnhọ,haycủabènhómmàhọsinhratrongđó,vàbaolâuhọcònkhôngkhácbiệtnhữngngườinàyhọcòncảmthấybìnhthườngvàkhôngbậntâmquansátđiềugìcả.Chẳnghạn,cónhiềungười chưa từng thấymột kẻyêu thương, hoặcmột kẻ cóđức liêmkhiết,dũngcảm,haysựtậptrung.Hiểnnhiênrằng,đểcóxúccảmvềchínhmình,ngườitaphảicómộthìnhảnhvềhoạtđộngtoànvẹn,đầychấtngười-vàlàmthếnàođểmộtngườithâunhậnđượcmộtcảmnghiệmnhưthếnếungườitađãkhôngcónótừtuổiấuthơcủamình,hayvềsaunàytrongđờisống?Chắcchắnkhôngcócâu trả lờigiảndịnàochovấnđềnày ;nhưngvấnđềấychothấymộtyếutốrấtgâycấntronghệthốnggiáodụccủachúngta. Trongkhichúngtagiảngdạykiếnthứcchúngtađangđánhmấtcáiđiềugiảngdạyquantrọngđốivớicácsựpháttriểncủaconngười,cáiđiềugiảngdạychỉcóthểthihànhđượcdomộtngườitrưởngthành,hayyêuthương. Trongnhữngthờitrướccủanềnvănhóachúngta,hayởTrunghoavàẤnđộ,conngườicógiátrịcaonhấtlàkẻcónhữngphẩmcáchtinhthầnlỗilạc.Ông thầykhôngnhững là,màcònchính là,mộtnguồn suối truyền thông,nhiệmvụcủaônglàtruyềntraonhữngtháiđộnàođócủaconngười.Trongxãhộitưbảnhiệnđại–kểluôncảchủnghĩaCộngSảnNga–nhữngngườihiếnmìnhchosựhâmmộvàcạnhtranhchỉlànhữngkẻmangnhữngphẩmcáchtinhthầncóýnghĩa. Nhữnggìthiếtyêutrongmắtquầnchúnglànhữngthứmangchothườngnhâncáiývịthỏamãntrítrá.Minhtinhđiệnảnh,kịchsĩ,truyềnthanh,kýgiảtạpchí,doanhmưuquantrọng,bộmặtchínhquyền,đấylànhưngkiểumẫu cho cạnh tranh. Sự thẩm định chủ yếu của họ đối với nhiệm vụ nàythườnglảthẩmđịnhrằnghọđãthànhcôngkhitạoranhữngcáimới.Songtình trạngkhôngcóvẻhoàn toànbấthạnh.Nếungười tanhậnxét sựkiệnrằngmộtngườigiốngnhưAlbertSchweitzercóthểđượcnổitiếngởHoakỳ,nếungườitacụthểhóanhữngkhảtínhđểlàmchotuổitrẻcủachúngtaquenvớinhữngnhânvậthiệnsốnghaylịchsử,nhữngngườichứngtỏnhânloạicóthểhoànthànhđượcđiềugìvớitưcáchnhânthểchớkhôngphảivớitưcáchnhữngkịchsĩ(theonghĩarộng).Nếungườitanghĩvềnhữngtácphẩmlớncủavănhọcvànghệthuậttrongmọithờiđạihìnhnhưcómộtcơhộinàođóđểtạoramộtquanđiểmvềlốihànhsựtốtđẹpcủaconngười,vàtừđócómộtquanđiểmvềxúccảmhànhsựlệchlạc.Nếuchúngtamàkhôngthể

giữnổitínhcáchsốngđộngcủamộtquanđiểmvềđờisốngtrưởngthànhthìquảthựcchúngtaphảiđứngtrướcđiềucóthểxảyralàtoànthểtruyềnthốngvănhóacủachúngtasẽsụpđổ.Truyềnthốngnàychínhra,khôngycứtrênsự lưu truyềnmột vài kiểumẫu kiến trúc nào đó,mà lưu truyềnmột vàiđườngnétnhântínhnàođó. Nếunhữngthếhệđếnsaumàkhôngcònthấynhữngđườngnétnàynữa,thìmộtnềnvănhóaquanămngànnămsẽsụpđổ,dùkiếnthứccủanóđượclưutruyềnvàđượcpháttriểnthêm. Nhưthếtôiđãbànxanhữnggìcầncóchosựthựchànhcủabấtcứmộtnghệthuậtnào.Bâygiờtôisẽthảoluậnnhữngtínhchấtnàocóýnghĩariêngbiệtchonăngtínhyêuthương.Phùhợpvớinhữnggìmàtôiđãnóivềbảnchấtcủatìnhyêu,điềukiệnchủyếuđểtựuthànhtìnhyêulàvượtquaóctựtôn. Chiềuhướngtựtônlàchiềuhướngmàtrongđóngườitacảmnghiệmcáixétnhưlàthựctếchỉkhicáiđóhiệnhữuởtrongchínhmình,trongkhimọihiệntượngởthếgiớibênngoàitựchúngchẳngcógìlàthựccả,màchỉđượccảmnghiệmtheoquanđiểmchúnghữuíchhaynguyhiểmđốivớimình.Đốicựccủaóctựtônlàkháchquantính;đólàkhảnăngnhìnmọingườivàmọivậtxétnónhưlànó,mộtcáchkháchquan,vàcóthểphântáchkhuônhìnhkháchquannàykhỏikhuônhìnhdohammuốnvàsợhãitạora.Tấtcảnhữnghình thái tâm bịnh chứng tỏ là không thể khách quan nổi, ởmột trình độnghiêmtrọng.Đốivớikẻmấttrí,chỉcóthựctạihiệnhữuởtrongđó,thựctạicủa những sợ hãi và hammuốn của nó.Nó coi thế giới bên ngoài như lànhữngbiểu tượngcho thếgiớibên trongnó,như là tạovậtcủanó.Tấtcảchúngtacũnglàmyvậykhichúngtamộng. Tronggiấcmộng,chúngtatạotácnhữngbiếncố,chúngtadiễnnhữngvởkịch,chúnglàbiểulộcủanhữngướcvọngvàsợhãicủachúngta(dùđôikhichúngcũnglàbiểulộcủanhữngquanđiểmvàphánđoáncủachúngta);vàkhingủchúngtatinrằngsảnphẩmmộngmịchúngtacũngthựcnhưthựctạimàchúngtatiếpnhậnlúcthức. Kẻmấttríhaymộngmịkhôngthểcóđượcmộtquanđiểmkháchquanvềthếgiớingoạitạimộtcáchtoànvẹn;nhưngtấtcảchúngtađềumấttríhayngáingủhoặcíthoặcnhiều; tấtcảchúngtađềucómộtquanđiểmkhôngkháchquanvềthếgiới,mộtthếgiớibịbópméovìchiềuhướngtựtôncủachúngta.Tôicócầnđưaranhữngđiểnhìnhhaykhông?Aicũngcóthểthấynhữngđiểnhìnhnàydễdàngbằngcáchcảnhgiácvềchínhmình,lánggiềngmình,bằngcáchđọcbáochí.Chúngbiếnthiêntrongtrìnhđộbópméothựctạidotựtôn.Chẳnghạn,mộtngườiđànbàgọibácsĩnóirằngbàmuốnđiđếnphòngviệccủaôngngaybuổichiềuhômấy.Ôngta trả lờirằngmìnhkhôngrảnhvàobuổichiềuấy,nhưngcóthểtiếpbàvàongàymai.Câutrảlời

củabàlà:"Nhưngthưabácsĩ.tôichỉởlạivănphòngbácsĩtrongnămphútthôi".Bàtakhôngthểhiểuđượcsựgiảithíchcủabácsĩrằngôngkhôngdưthờigianđểdànhchobàtrongmộtkhoảngrấtngắn.Bàtacảmnghiệmtìnhcảnhmộtcáchtựtôn:vìbàrỗirãithờigian,nênôngrỗirãithờigian;thựctạiduynhấtđốivớibàlàchínhbà. Nhưngsựbópméoítnghiêmtrọnghơn,vàcólẽcòníthiểnnhiênhơnlànhững sựbópméocómặtkhắp trongmọi tươngquan tương liên.Cóbaonhiêuđấngchamẹcảmnghiệmnhữngphảnứngcủaconcáingaytrongsựtuânphụccủanó,ngaytrongviệcnókhiếnhọxứngý,khiếnhọtintưởng,vânvân,thayvìnhậnthấyhayđượclưuýnhữnggìmàcontrẻcảmnhậnvìvà bởi chính nó ? Có bao nhiêu ông chồng có được một khuôn hình vềnhữngbàvợhaythịuycủahọ,vìsựquyếnluyếnmẹcủahọkhiếnhọgiảithíchbấtcứđòihỏinàonhưlàmộtsựgòépcáitựdocủahọ?Cóbaonhiêubàvợnghĩrằngcácôngchồngcủamìnhlàvôtâmvàngớngẩnvìhọkhôngtheokhuônhìnhhuyềnhoặccủamộthiệpsĩsángchóimàhọcótựdựnglêncoinhưlàconcái? Nếuđềcậpđếnnhưngdântộcngoaibang,sựthiếusótvềtínhchấtkháchquanthậtlàrõrệt.Luônluôn,quốcgiakhácbịcoilàhoàntoàntồibạivàtaiác, trongkhiquốcgiacủamìnhđạidiệnchonhữnggì tốtđẹpvàcaoquí.Mọihànhđộngcủakẻthùđềuđược phán đoán bằngmột tiêu chuẩn duy nhất –mọi hành động của chínhmìnhđượcphánđoánbởimộtkẻkhác.Ngaycảnhữnghànhvitốtởkẻthùcũngbịxétđoánnhưlàmộtdấuhiệucủasựxấuxađặcbiệt,đượcdùngđểđánhlừachúngtavàthếgiới,trongkhinhữnghànhvixấucủachúngtalạicần thiết và đượcminh chứng bởi nhữngmục đích cao thượng của tamàchúnghướngđến. Quảthực,nếutakhảosátmốiquanhệgiữahaiquốcgiacũngnhưgiữahaicánhân,tađiđếnkếtluậnrằngkháchquantínhlàcáingoạilệ,vàcônglệlàmộttrìnhđộtolớnhơnhaybéhơncủasựbópméodotựtôn. Cáikhảnăngđểsuy tưởngmộtcáchkháchquan là lý tính tháiđộcảmxúcđằngsaulýtínhlàtháiđộkhiêmtốn.Chỉkhinào ta thành tựu tháiđộkhiêm tốn, chỉ khi nào ta vươn ra khỏi những giấcmộng toàn trí và toànnăngtacónhưmộtđứatrẻ,tamớikháchquanđược,mớixửdụngđượclýtínhcủamình. Trongphạmvithảoluậnsựthựchànhcủanghệthuậtvềtìnhyêunàyđiềuấycónghĩa:tìnhyêuycứtrênsựkhiếmdiệntươngđốicủaóctựtôn,nóđòihỏisựpháttriểncủađứckhiêmtốnkháchquanvàlýtính. Toànthểđờisốngcủamìnhphảiđượccốnghiếlchomụctiêunày.Đứckhiêmtốnvàkháchquanlànhữngcáibấtkhảphâncũngnhưtìnhyêuvậy.Tôi không thể khách quan thực sự đối với gia đình tôi, nếu tôi không thể

kháchquanvớikẻlạ,vàngượclại.Nếutôimuốnhọchỏinghệthuậtvàtìnhyêutôiphảicốgắngchokháchquantínhtrongmọihoàncảnhvàcảmgiácđượcnhữnghoàncảnhmàởđótôikhôngkháchquan. Tôi phải cố gắngnhìn thấy sự sai biệt giữa khuônhình của tôi vàmộtngườivàhànhvicủanó,coinhưbịbópméodoóctựtôn,vàthựctạicủangườiấyxétnhưnóhiệndiệnmàkhôngvìnhữngquyềnlợi,nhucầuvàsợhãicủatôi.Đạtđượcnăngtínhchokháchquanvàlýtínhlàphânnửaconđường hoàn thành nghệ thuật về tình yêu nhưng phải thành đạt nó trongtươngquanvớikẻmàtatiếpxúc.Nếukẻnàomàmuốnđểdànhkháchquantính củamình chongười yêuvànghĩ rằngmình có thểkhông cầnđếnnótrongmốiquanhệvớinhữngkẻkhác,ngườiấysẽpháthiệnngayrằngmìnhthấtbạitrongcảhaiphươngdiện. Khảnăngyêu thươngdựa trênnăng tính theođó tavươn rakhỏióc tựtôn,vàkhỏisựcốthủloạnluânđốivớibàmẹhaybộtộc;nódựatrêntínhtăngtrưởngcủachúngta,năngtínhkhaitriểnmộtchiềuhướngphongphútrongmốiquanhệcủachúngtanhắmvàothếgiớivàchínhmình.Tiếntrìnhthoátvượt,sinhthành,tỉnhthứcnàyđòihỏimộtphẩmcáchcoinhưlàđiềukiệntấtyếu:đứctin. Sựthựchànhnghệthuậtvềtìnhyêuđòihỏisựthựchànhvềđứctin. Tinlàgì?Phảichăngnhất thiếtđứctin làmộtchất liệucủaniềmtinởThượngđế,hayởnhữnghọc thuyết tôngiáo?Phảichăngtinnhất thiết làtươngphảnvới,haylydịvớilýtínhvàtưduyhữulý?Vảlại,đểbắtđầuhiểurõvấnđềtin,taphảigiảnbiệttinhữulývàtinphilý:Theotôihiểu,tinphilýlàđứctinycứtrênsưphụctùngcủamìnhđốivớithẩmquyềnphilý.Tráilaiđứctinhữulýlàmộtxáctínbắtrễtrongchínhkinhnghiệmsuytưvàcảmthứccủamình,đứctinhữulýthựcrakhônhphảilàniềmtinởmộtcáigìđó,nhưnglàphẩmcáchxácthựcmàxácquyếtmànhữngxáctíncủachúngtacó. Tinlàmộtnétđặctrưngthấmnhuầntoànthểnhâncách,chứkhôngphảilàmộtniềmtinriêngbiệt. ĐứcTinhữu lýbắt rễ tronghoạtđộng trínăngvàxúccảmphongphú.Trongtưduyhữulý,nơimàđứctinđượccoinhưkhôngcóđấtđứng,đứctinhữulýlàmộtthànhtốquantrọng.Chẳnghạn,nhàkhoahọclàmthếnàođểđiđếnmộtphátkiếnmớimẻ?Phảichăngôngbắtđầuvớiviệcthínghiệmrồithínghiệm,thâulượmsựkiệnnàyđếnsựkiệnkhác,chứkhôngcómộtviễnkiếnnàovềcáimàôngmong tìm thấy?Mộtphátkiến thựcsựquantrọngtrongbấtcứlãnhvựcnàomàđượcthựchiệntheokiểunàythậtlàhọahiếm.Khôngcóaiđiđếnnhưngkếtluậnquantrọngmàhọchỉsănđuổimộtsựhuyềnhoặc.Tiếntrìnhtưduysángtạotrongmọimôitrườngnỗlựccủaconngườithườngbắtđầuvớiđiềumàtacóthểgọilàmộtviễnkiếnhữulý,

vàđólàkếtquảcủaviệcnghiêncứuxâuxa,tưduyphảntỉnh,vàquansát.Khinhàkhoahọc thâu lượmđượckhánhiềudữkiện,hayđề ramộtcôngthứctoánhọckhiếnchoviễnkiếnđặcsắccủaôngrấtđángtánthưởng,tacóthểnóiôngđãđiđếnmộtgiảthiếtđềnghị.Phântíchkỹlưỡngvềgiảthiếtđểnhậnranhưnghàmẩncủanó,vàthuthậpnhữngdữkiệnbinhvựcnó,nhưthếdẫnđếnmộtgiảthiếtthíchđánghơnlàsaucùngcólẽđếnkếtluậncủanótrongmộtlýthuyếtbaoquát. Lịchsửkhoahọcđầydẫynhữngđiểnhìnhvềđứctinởlýtínhvànhữngviễnkiếnchânlý.Copernicus,Kepler,GalileovàNewton, tấtcảđềuthâmnhiễmmộtđứctinkiênquyếtởlýtính.VìthếmàBrunobịthiêusốngtrêndànhỏavàSpinozaphảichịulưuđày.Trongmộtbướcđườngtừkháiniệmvềmộtviễnkiếnhữulýđếnhợpthứchóamộtlýthuyết,đứctinlàđiềutấtyếu:tinởviễnkiếnnhưlàmụctiêuhữugiáhợplý,đángtheođuổi,tinởgiả thiết như làmộtmệnhđề hữuhiệu và hữugiá, và tin ở lý thuyết cứucánh,ítrachođếnkhimộtthỏahiệpđạiđồngvềhiệunăngcủanóđãđượcđạtđến.Đứctinấybắtrễtrongchínhkínhnghiệmcủata,trongniềmxáctínởnănglựcsuytưkhảosátvàphánđoáncủata.Trongkhiđứctinphilýlàsựchấpnhậnđiềucoinhưđúngchỉbởivìmộtthẩmquyềnhayđasốbảothế,thìđứctinhữulýbắtrễtrongmộtxáctínđộclậpdựatrênquansátvàtựduytíchcựccủachínhta,bấtkểýkiếncủađasố.-Suytưvàphánđoánkhôngphảichỉlàlãnhvựccủakinhnghiệmmàtrongđóđứctinhữulýđượcbiểulộ.Trongmôitrườngnhữngtươngquannhânloạitinlàmộtphẩmcáchbấtkhảlycủabấtcứmỗithânhữuhaytìnhyêucóýnghĩanào."Cóđứctin"ởnhữngkẻkháccónghĩa là chắcchắnvề tìnhcáchdị cảmvàbấtbiếncủanhữngtháiđộcănbảncủakẻấy,trungtâmnhâncáchcủakẻấy,tìnhyêucủakẻấy.Nóithếkhôngcónghĩarằngmộtngườihẳnlàkhôngthayđổinhữngýkiếncủamình,nhưngtôimuốnnóirằngnhữngvậnđộngcơbảncủakẻấyvẫnynhiên,chẳnghạn,sựtrọngthịcủangườiấyđốivớisựsốngvàsựcaoquícủaconngườithuộcphầnchínhkẻấykhôngbịbiếnđổi. Cũngtrongýnghĩaấy,chúngtacóđứctinởchínhmình,chúngtaýthứcvềmộthiệnhữucủabảnngã,củamộttâmđiểmtrongnhâncáchcủachúngta,nóbấtbiếnvàtồntạisuốtcảđờisốngchúngtadùcónhữnghoàncảnhbiếnthiên,vàkhôngkểnhữngbiếnđổinàođótrongcácquanđiểmvàcảmthức.Chínhtâmđiểmấylàthựctạiđằngsauthếgiới"cáiTôi",vàsựxáctíncủachúngtavềđồngnhấttínhcủachínhtađượcđặttrênđó.Nếutakhôngcóđứctinởsựtồntạicủabảnngãtathìcảmthứccủatavềđồngnhấttínhmớibịđedọa,vàchúngtaphảilệthuộckẻkhác,vàrồirasựtánthưởngcủahọtrởthànhnềntảngchocảmxúcchúngtavềđồngnhấttính.Chỉkẻnàotinởchínhmìnhmớithànhthựcvớikẻkhác,bởivìchỉkẻấymớicóthểquảquyếtrằngmìnhsẽvẫnynhiênởthờivịlainhưlàmìnhhômnayvàdođóquảquyết rằngmìnhsẽcảmthứcvàhànhđộngnhưmìnhđangmongmỏi

bâygiờ. Tin ở chính mình là một điều kiện để ta có thể hứa hẹn, và vì, nhưNietzcheđãnói,conngườicóthểđượcxácđịnhbằngkhảnănghứahẹncủanó,đứctinlàmộttrongnhữngđiềukiệnhiệnhữucủaconngười.Nhữnggìlàmchủđiểmtrongquanhệvớitìnhyêulàtinởtìnhyêucủachínhmình,tinởkhảnăngtạonêntìnhyêucủanóởnhữngkẻkhác,vàtinởtínhcáchdịcảmcủanó. Ýnghĩa khác của sự tinởmột người nàođó liênquanđếnđức tinmàchủng tacó trongnhững tiềmnăngcủanhưngkẻkhác.Hình thái sơđẳngnhấtmàđứctinnàyxuấthiệntrongđólàcáiđứctinmàbàmẹcóđốivớicontrẻsơsinhcủabà;bàtinrằngnósẽsống,sẽlớnlên,sẽđivànói. Tuynhiên, sựphát triểncủacon trẻ trongphươngdiệnnàydiễn rađềuđặnchođếnnỗi cái kỳvọngvềnóhìnhnhưkhôngcầnđến sự tin tưởng.Điềunàykhácvớinhữngtiềmnăngnàocóthểkhôngpháttriểnnổi:nhữngtiềmnăngcủacontrẻđốivớiyêuthương,hạnhphúc,sửdụnglýtínhcủanó,vànhưngtiềmnăngđặcbiệthơnnhưcácthiêntưnghệthuậtChúnglànhữnghạtgiốngtăngtrưởngsẽthànhhìnhnếunhữngđiềukiệndànhriêngchođàpháttriểncủachúngđượchộiđủvàchẳngcóthểchếtngắtnếunhữngđiềukiệnấyvắngbặt. Điềukiệnquantrọngnhấtlàkẻquanhệtrongđờisốngcủatrẻthơphảicótintưởngởnhữngtiềmnăngnày.Sựhiệndiệncủatintưởngấytạonênsaibiệtgiữagiáodụcvàđiềukhiển.Giáodụcđồngnhấtvớiviệctrợgiúptrẻthơ

thể hiện những tiềm năng của nó ([44]

). Đối nghịch với giáo dục là điềukhiển,dựatrênsựvắngmặtcủađứctinởtăngtrưởngcủanhữngtiềmnăng,vàtrênxáctínrằngtrẻthơsẽđiđúngđườngchỉkhingườilớnđặtvàonócáiđángưavàthủtiêucáicóvẻkhôngđángưa.Cầngìphảicỏniềmtinởngườimáy,vìchẳngcósựsốngởtrongnó. Tinởnhữngkẻkhácvớicaođộcủanólàtinởloàingười.ỞthếgiớiTâyphươngđứctinnàyđượcbiểulộtrongnhữnglãnhvựctôngiáoởđạoDo-tháiCơđốc,vàtrongngônngữphàmtụcnóđượcbiểulộcóthếlựcnhấtởnhữngýniệmchính trị và xãhội nhânbảnmột trăm rưởi năm trướcđây.Giốngnhưsựtintưởngởtrẻthơ,nódựatrênýniệmrằngnhữngtiềmnăngcủaconngườimàvớinhưngđiềukiệnriêngbiệtđượcđưaranhưthế,conngườisẽcóthểxâydựngmộttrậttựxãhộiđượcchỉđạobởicácnguyêntắcbìnhđẳng,côngchínhvà tìnhyêu.Nhưngconngườichưaxâydựngxongmộttrậttựnhưthế,vàdođósựxáctínrằngnócóthểlàmđượcnhưthếcầnphảicótintưởng.Tuynhiên,giốngnhưtấtcảsựtintưởnghữulýđiềunàycũngkhôngphải là tưduymongđợi,mà làdựa trênchứngcứcủanhữngcôngtrìnhquákhứcủachủngloạingườivàtrênkinhnghiệmnộitạicủamỗicáthể,trênchínhkinhnghiệmcủanóvềlýtínhvàtìnhyêu.

Đứctinphilýbắtrễtrongsựtùngphụcđốivớimộtquyềnlựcmàtacảmthấylàvôcùngmãnhliệt,toàntrívàtoànnăngtrongsựnhượngbộnănglựcvàthếlựccủachínhmình,thìđứctinhữulýdựatrênkinhnghiệmngượclại.Chúngtacótintưởngấyởmộttưtưởngbởivìnólàthànhquảcủaquansátvà tư duy của chính taChúng ta tin ở những tiềm năng của kẻ khác, củachínhmình,vàcủanhânloạibởivìvàchỉbởivìchúngtacókinhnghiệmvềsựtăngtrưởngtrongchínhta,sứcmạnhnănglựccủalýtínhvàtìnhyêucủachính ta.Nền tảngcủa tin tưởnghữu lý là sựphongnhiêu; Sốngbằng tintưởngcủachúngtacónghĩalàsốngmộtcáchphongnhiêu.Thếthì,tinvàoquyền lực( theonghĩa làsựchếngự)vàsửdụngquyềnlựcđều lànghịchđảocủađứctin. Tin ở quyền lực hiện diện tức là một tin tưởng ở sự tăng trưởng củanhữngtiềmnăngkhôngđượcthểhiện.Đấylàmộttiênđoánchotươnglaichỉycứtrêncáihiệntạihiệntiền.Songkếtquảlạilàmộtsailầmnghiêmtrọng,rấtưlàphilýtrongsựlãngquênnhữngtiềmnăngnhântínhvàtăngtrưởngnhân tínhcủanó.Khôngcóđức tinhữu lý trongquyền lực.Cósựphụctòngquyềnlựchay,ởnhữngaiđãcóquyềnlựccóướcvọngnắmgiữnó.Trongkhiđốivớinhiềungườiquyềnlựchìnhnhưlàcáithựcnhấttrongmọisự,thìlịchsửnhânloạiđãchứngtỏnólàcáibấtvọngnhấttrongtấtcảnhữngcôngtrìnhnhânloại.Vìrằngđứctinvàquyềnlựcchốibỏnhau,tấtcảnhữngtôngiáovànhữnghệthốngchínhtrịmàtựnguyênkhởiđãđượcdựnglêntrênđứctinhữulýsẽtrìtrệvàrồiđánhmấtcáisứcmạnhmàchúngcó,nếuchúngdựatrênquyềnlựchayliênminhvớiquyềnlực. Có đức tin cần phải có dũng cảm, cái khả năng nhận lãnh một hiểmnghèo,sựsẵnsàngchấpnhậncảđếnđaukhổvàtháivọng.Aimàchútrọngtrênsựan toànvàbảođảmcoinhư làđiềukiệnchủyếucủ8đời sống thìkhôngthểcóđứctin;aimàkhéptrongmộthệthốngbảothủ,ởđósựlánhxavàchiếmhữulàphươngtiệncầuancủamình,thìkẻđóbiếnmìnhthànhmộttùnhân.Đểđượcyêuhayđểyêucầndũngcảm,cáicanđảmđềquyếtnhữnggiátrịnàođónhưlàsựvụtốihậu-vàthựchiệnbướcnhảyvàcắmmốcmọisựtrênnhưnggiátrịnày.DũngcảmấyrấtkhácvớidũngcảmmàMussolini, người khoác lác thời danh, đãnói đếnkhi ôngdùngkhẩuhiệu"sốngmộtcáchnguyhiểm".Thứdũngcảmcủaônglàdũngcảmcủahưvôchủnghĩa.Nóbắtrễtrongtháiđộpháhoạinhắmvàosựsốngbởivìngườitakhôngyêuthươngnónổi.Dũngcảmcủathấtvọngđốilậpvớidũngcảmcủatìnhyêu,cũngnhưđứctinởquyềnlựcđốilậpởđứctinsựsống. Ta thựchànhđượcgìvềđức tinvàdũngcảm?Thực ra tacó thể thựchànhđứctintrongmọilúc.Tintrongviệcnuôinấngmộttrẻthơ;tintrongđiviệcđingủ,tintrongviệckhởiđầumộtcôngtác.Tấtcảchúngtađềuquencóloạitintưởngnày.Aikhôngcósựtintưởngấythìphảichịusựlolắngvô

cùngvềcontrẻmình,hayphảichịumấtngủ,haykhôngthựchiệnđượcmộtcôngtáchữuhiệunào;haykẻấyhoàinghi,gòmìnhchothắtchặtvớimộtngười nào đó, haymang chứng ưu uất, hay không thể thiết lập nhưng kếhoạchdàihạn.Bámchặtlấyphánđoáncủamìnhvềmộtngườingaydùquanđiểmcôngcộnghaymộtvàisựkiệnkhôngdèhìnhnhưlàmnóvôhiệu,bámchặtlấynhữngxáctíncủamìnhngaydùchúngkhôngphổcập-tấtcảđiềuấyđòihỏiđứctinvàdũngcảm.Chấpnhậnnhữngkhókhăn,thoáihóavàưuphiền của sự sống như là một thách thức vượt qua khiến chúng ta mạnhthêm,hơnlàmộttrừngphạtbấtcôngkhôngnênxảyrachochúngta,đòihỏiđứctinvàdũngcảm. Sựthựchànhcủađứctinvàdũngcảmkhởiđầuvớinhữngtiểutiếtcủasựsốngthườngnhật.Bướcđầulàghinhậnởđâuvàkhinàotađánhmấtđứctin, chọc thủng những hợp lý hóa thường che đậy sựmấtmát đức tin ấy,nhậnraởđâutahànhđộngtrongmộtđườnglốinhútnhát,vàthêmnữalàmsaotahợplýhóanó.Nhậnthứcbằngcáchnàomàmọiphảnbộiđứctinđềulàmtasuyyếuvàsựsuyyếuliêntụcdẫntađếnphảnbộimớinhưthếnào,vânvân…trongmộtvònglẩnquẩn.Rồiratacũngsẽnhậnthứcrằngtrongkhitalosợmộtcáchcóýthứclàmìnhkhôngđượcyêu,thìnỗisợhãithựctếdùthườnglàvôthức,làsợhãimìnhkhôngyêuthương.Yêuthươngcónghĩalàphóthácmìnhmàkhôngcầnđảmbảo, làhoàntoànhiếnmìnhtronghyvọngrằngtìnhyêucủachúngtasẽtạoratìnhyêutrongkẻđượcyêu.TìnhyêulàmộthànhvicủatintưởngvàaiítcóđứctinthìítcótìnhyêuTacóthểnói rõhơnvề sự thựchànhcủađức tinchăn?g Đôi người có thể làmđược;nếutôimàlàmộtnhàthơhaymộtnhàtruyềngiáo,tôicóthểcốgắng.Nhưngvìtôikhôngphảilànhữngvịấytôikhôngthểdùcốgắngnóirõthêmvềsựthựchànhcủađứctin,nhưngtôichắcchắnrằngaimàchútâmthựcsựthìcó thểhọccáchcóđức tinnhưmột trẻ thơhọcđivậyCómột tháiđộ,khôngthểrờikhỏisựthựchànhcủanghệthuậtvềtìnhyêumàtachỉđềcậpmặcnhiêntừtrênnhưthế,phảiđượcthảoluậnminhnhiênvìnólànềntảngchosựthựchànhcủatìnhyêu:hoạtđộngtính. Trêntôiđãnóirẳnghoạtđộngkhôngcónghĩalà"làmviệcgìđó",màlàmộthoạtđộngnộitại,sựsửdụnghữuhiệunhữngnănglựccủamình.Tìnhyêulàmộthoạtđộngnếutôiyêu,tôiởtrongmộttrangtháithườngxuyêncủasựchútâmtíchcựcvớikẻđượcyêunhưngkhôngphảichỉriêngvớikẻấy. Bởivìtôisẽkhôngthểkếthợpmìnhmộtcáchtíchcựcvớikẻđượcyêunếutôibiếngnhác,nếutôikhôngởtrongtrạngtháithườngxuyêncủathứctỉnh,cảnhgiác,hoạtđộng. Buồnngủlàtìnhtrạngchỉriêngchotínhbấthoạt;trạngtháithứctỉnhlàmộttrạngtháitrongđósựbiếngnháckhôngcóchỗđứng.

Tìnhtrangnghịchlývớisốđôngngàynaylàhọnửangủkhithứcvànửathức khi ngủ hay khi họmuốn ngủ. Thức tỉnh hoàn toàn là điều kiện đểkhôngbịquấyrầy,hayquấyrầyvàquảthực,khôngbịquấyrầyvàquấyrầylàmột trong nhưng điều kiện cho tình yêu Tích cực trong tư tưởng, cảmthức,vớiđôimắtvàđôitaicủamình,trọncảngày,tránhsựbiếngnhácbêntrong.Tíchcựctronghìnhthứctiếpnhận,tàngtrữ,haytiêuphísòngphẳngthờigiancủamình,làmộtđiềukiệnbấtlychosựthựchànhcủanghệthuậtvềtìnhyêu.Tinrằngtacóthểtáchrờisựsốngđểchomìnhphongphútronglãnhvựctìnhyêuvàcằncỗitrongtấtcảnhữnglãnhvựckhác,đâylàmộtảotưởng.Sựphongphúkhônghứahẹnchomộtphâncôngnhưthế.Năngtínhyêu thương đòi hỏimột trạng thái nhiệt tình, thức tỉnh và sinh lực cườngtráng,chúngchỉcóthểlàmộtchiềuhướnghữuhiệuvàtíchcựctrongnhiềulãnhvựckháccủasựsống.Nếutakhôngphongphútrongnhữnglãnhvựckhácthìtacũngkhôngphongphútrongcảlãnhvựctìnhyêu.Thảoluậnvềnghệthuậttìnhyêutakhôngthểhạnhẹpvàolãnhvựcriêngtưcủaviệcthuhoạchvàpháttriểnnhưngđặctrưngvàtháiđộmàtađãmôtảtrongchươngnày.Nóliênhệbấtphânvớimôitrườngxãhội.Nếuyêucónghĩalàcótháiđộyêu thươnghướngđếnmọi người, nếuyêu làmộtnétđặc trưngchắcchắnnóphảihiệnhữutrongmốitươngquancủatakhôngchỉvớigiađìnhbạnhữumàcònhướngđếnnhữngaimà tagiao tiếpxuyênqua công tác,doanhmưu,nghềnghiệpcủamình.Khôngcósự"phâncông"giữatìnhyêuđốivớichínhmìnhvàđốivớinhữngkẻlạ.Tráilại,điềukiệnchohiệnhữucủaloạitrướclàhiệnhữucủaloạisau.Tiếpnhậnquanđiểmnàymộtcáchnghiêmcẩnthựcracónghĩalàmộtbiếnđổikịchliệthơntrongnhữngtươngquanxãhộicủatatừnhữngtươngquanquánlệ.Trongkhimột,phầnlớntácvụhờihợtđượcquicholýtưởngtôngiáocủatìnhyêuvềkẻlánggiềngcủamình,thìnhữngtươngquancủachúngtathựcsựđượcxácđịnhđúngmứcnhưbằngnghiêntắcthànhthực.Thànhthựckhôngthểđểsửdụngmộtcáchngụytrá trongsựgiaohoánvềnhữnghóaphẩmvànghiệpvụ,vàtrongsựgiaohoánvềnhữngcảmthức."Tôichobạnnhiềubằngbạnchotôi",trongtàivậtcũngnhưtrongtìnhyêu,làcáchngônđạođứcnổibậttrongxãhộitưbản.Tacũngcóthểnóirằngsựpháttriểncủathànhthựctrongđạođứclàcốnghiếnđặcbiệtvềđạođứccủaxãhộitưbản. Lýdochođiềunàylàchínhởbảnchấtcủaxãhộitưbản.Trongnhữngxãhộitiền-tư-bản,sựtraođổitàisảnđượcxácđịnhhoặcbằngsứcmạnhtrựctiếp,bằngtruyềnthống,hoặcbằgnhữngràngbuộcriêngtưcủatìnhyêuhaythân hữu. Trong chủ nghĩa tư bản, yếu tố phổ cập là sự trao đổi trên thịtrường.Hoặctôigiaothiệpvớithịtrườnghóaphàm,thịtrườnglaođộng,haythịtrườngcủanhữngnghiệpvụ,mỗingườitraođổibấtcứcáigìmàhọphảibán ra, cái mà họ muốn thu hoạch dưới những điều kiện của thị trường,khôngcầnsửdụngsứcmạnhhayxảoquyệt.

ĐứalýthànhthựcmượndanhnghĩacủanóđểphốihợpvớiđạođứccủaLuậtVàng,cáchngôn"Làmchokẻkhácvìbạnmuốnbọlàmchobạn",cóthểđượcgiải thích theonghĩa"hãy thành thực trong traođổicủabạnvớinhữngkẻkhác".Nhưngtrênthựctếnóđãđượchợpthứcđộcđáonhưmộtcâunói phổ thônghơn trongThánhkinh :"Hãyyêu lánggiềngngươi nhưchínhngươi".QuảthựcquitắccủađạoThiênchúaDotháivềtìnhhuynhđệhoàntoànkhácvớiđứclýthànhthực.Nóchỉchoviệcyêuthươngkẻlánggiềngcủabạntứclàcảmthấycótráchnhiệmlàvàmộtđốivớikẻấy,trongkhiđứclýthànhthựckhôngchỉchocảmthấycótráchnhiệmvàlàmộtmàlàxacáchvàchia rẽ : róchỉchoviệc trọng thịnhữngquyền lợicủakẻ lánqgiềngbạn,nhưngkhôngyêuthươngkẻấy.KhôngphảingẫunhiênmàLuậtVàngđãthànhcáchngôntôngiáophổthôngnhấtngàynaybởivìtacóthểgiảithíchnótrongphạmviđạođứcthànhthựcnólàmộtcáchngôntôngiáomàaicũnghiểurõvàmuốnthihành.Nhưngsựthựchànhcủatìnhyêuphảibắtđầuvớiviệcnhậnrasựsaibiệtgiữathànhthựcvàtìnhyêu. Tuynhiên,ởđây,mộtcâuhỏiquantrọngkhơilênnếutoànthểtổchứcxãhộivàkinhtếcủachúngtadựatrênsựtruytầmcủamỗingườicholợilộccủahọ,nếunóđượcđiềuhòabằngnguyêntắcvịkỷchỉđượcđiềuhoàbằngnguyêntắcđạođứcvìthànhthực,làmsaotacóthểthựchiệndoanhnghiệp,làmsaotacóthểhànhđộngtrongkhungkhổxãhộihiệnhữuvàđồngthờithựchànhtìnhyêu?Phảichăngđiềusauchótnàykhônghàmngụviệcloạibỏtấtcảnhữngsựnghiệpphàmtụcvàchiaxẻsựsốngcủakẻbầncùng?Câuhỏinàyđượcnêu lênvàđượcgiảiđápmộtcách triệtđểbởinhữngnhà tuThiênchúagiáo,vàbởinhữngnhânvậtnhưTolstoi,AlbertSchweitzer,và

SimoneWeil.Cónhưngvị khác ([45]

) họ chia xẻquanđiểmvà tính chấtmâuthuẫncănbảngiữatìnhyêuvàđờisốngthếtụcbìnhthườngtrongxãhộichúngta.Họđiđếnkếtquảrằngngàynaynóivềtìnhyêuchỉcónghĩalàthamdựtrongcáitròngụyđạiđồng;họtuytuyênbốrằngchỉcókẻtửđạohayngườicuồngmớicóthểyêutrongthếgiớingàynay,rồiramọithảoluậnvề tìnhyêuchỉ làviệc rao truyền.Quanđiểm rấtđángphục sẵn sàng traomìnhchomộtsựhợplýhóacủachủnghĩakhuyểnnho.Trênthựctế,nómặcnhiênđượcchiabởimộtkẻtầmthường,kẻcảmthấy"tôimuốnmìnhlàmộtconchiêntốt,nhưngtôisẽchếtđóinếutôicoitrọngđiềunày".Chủnghĩatriệtđểấychungquyvàochủnghĩahưvôluânlý.Cảnhữngtư tưởnggiatriệtđểvàthườngnhânlànhữngcáimáykhôngbiếtyêuvàchỉkhácnhaulàthườngnhânthìkhôngýthứcvềđiềuấycòntưtưởnggiathìbiếtnóvànhậnra"tấtyếulịchsử"củasựkiệnđó.Tôikhôngcóxáctínrằnggiảiđápchomâu thuẫn tuyệt đối của tình yêu và sự sống "bình thường " chỉ xác thựctrong một ý hướng trừu tượng. Nguyên tắc của duy trì xã hội tư bản vànguyên tắccủa tìnhyêu tráingượcnhau.Nhưngxãhội tân tiếnđượcnhìn

mộtcáchcụthểlàmộthiệntượngphứctạp.Chẳnghạn,mộtkháchbuônbánmộthóaphẩmvôdụngkhôngthểhànhsựmộtcáchtiếtkiệmmàkhôngtrítrá,mộtcôngnhânkhéo,mộtnhàhóahọc,haymộtnhàvậtlýhọcthìcóthểlàmđược.Cũngvậymộttrạichủ,mộtcôngnhân,mộtgiáochứcvàmộtsốnhữngnhàdoanhnghiệpđềucóthểcốgắngthựchànhtìnhyêumàkhôngngớt hành sựmột cách tiết kiệm.Ngay dù ta nhận ra nguyên tắc của chủnghĩa tưbảnxétnhư trái ngượcvớinguyên tắc của tìnhyêu, taphải thừanhậnrằng"chủnghĩatưbản"tựnólàmộtcơcấuphứctạpvàbiếnđổikhôngngừng,cáicơcấuvẫncòndungchứaphầnlớntínhcáchbấthợpvàsựkhoandungriêngbiệt. Tuynhiên,khinóiđiềuđó,tôikhôngmuốnhàmýrằngchúngtacóthểmonghệ thốngxãhộihiện tại tiếp tụcmộtcáchbấtđịnh,vàđồng thờihyvọngthểhiệnlýtưởngtìnhyêuđốivớianhemmình.Dướihệthốnghiệntại những người có khả năng yêu thương chắc chắn là những ngoai lệ; hẳnnhiên,trongxãhộiTâyphươngngàynay,tìnhyêulàmộthiệntượngbênlề.Khôngphảivìquánhiềunghiệpvụthườngkhôngchophépcótháiđộyêuthương,nhưngbởivìtinhthầncủamộtxãhộitậptrungsảnxuất,thamđắmhóaphẩmlànhưthếchonênchỉcókẻbấtdunghợpmớicóthểbảovệmìnhchốnglạinómộtcáchhữuhiệu.Nhữngairấtbậntâmđếntìnhyêucoinhưlàgiảiđáphữulýduynhấtchovấnđềhiệnhữuconngườithìphảitiếntớikết luận rằng những biến đổi quan trọng và triệt để trong cơ cấu xã hộichúngtađềucầnthiết,nếutìnhyêumàlàmộthiệntượngxãhộichứkhôngphảilàmộthiệntượngngoàilề,cábiệthóacaođộ.Trongphạmvitậpsáchnày,hướngđicủanhữngbiếnchuyểnnhưthếchỉcó thểđượcámchỉ thôi

([46]

).Xãhộichúnglađượcthúcđẩybởimộtvănphòngquảntrị,bởinhữngchính khách chuyên nghiệp ; những người được điều động bởi hứng khởiđámđông,mụctiêucủahọlàcàngsảnxuấtcàngtiêuthụ,coinhưnhữngchủđíchtrongchínhnó.Mọihoạtđộngđềuphụthuộcchocácmụcđíchkinhtế,phươngtiệntrởthànhcứucánh,conngườilàmộtcáimáyănngon,mặcđẹp,nhưngkhôngcó chủhướng tối hậu chocái phẩmcáchvànhiệmvụ rất làngườicủanó. Nếu con người mà có thể yêu thương, nó phải được đặt vào vị trí tốithượngcủanó.Cơkhíkinhtếphảiphụcvụnóhơnlànóphụcvụcơkhí.Nóphải có khả năng chia xẻ kinh nghiệm, chia xẻ công tác, hơn là chia xẻnhữnglợitức.Xãhộiphảiđượctổchứcthếnàođểchobảnchấtyêuthươngvàxãhộicủaconngườikhông tách rờihiệnhữuxãhộicủanó,mà thànhmộtvớihiệnhữu.Nếunhưtôiđãcốgắngchứngtỏ,quảthựcrằngtìnhyêuchỉlàmộtgiảiđápthỏađángvàthỏamãnchovấnđềhiệnhữuconngười,thìmộtxãhộinàomàchốibỏ,mộtcáchtươngđối,sựpháttriểncủatìnhyêu,chắcchắncuốicùngtiêudiệtvìmâuthuẫncủachínhnóvớinhữngnhucầu

cơbản của bản chất con người.Quả thực, nói về tình yêu không phải là"thuyếtgiáo",chỉvì lýdorằngđâykhôngnhắmnóivềnhucầutốihậuvàthực tế trongmọi nhân thể.Nói rằng nhu cầu này đã bị che tối không cónghĩalànókhônghiệnhữu.Phântíchbảnchấtcủatìnhyêulàkhámphárasựkhiếmdiệntoàndiệncủanóngàynayvàgiámđịnhnhữngđiềukiệnxãhộichịutráchnhiệmchosựkhiếmdiệnnày.Tinởkhảtínhcủatìnhyêu,xétnhưmộthiệntượngxãhộichứkhôngchỉnhưmộthiệntượngcábiệtngoạilệ,làmộtđứctinhữulýdựatrêncáinhìnnhắmvàobảnchấtđíchthựccủaconngười. HẾT TÂMTHỰCLUYẾNÁI NGUYÊNTÁCTHEARTOFLOVINGCỦAERICH FROMMTUỆ SĨ DỊCHCADAOẤNHÀNHLẦN THÚNHẤTGIẤYPHÉPSỐ4044BTT/NBC/PHNTNGÀYl-10-69.NGOÀINHỮNGBẢNTHƯỜNGCÒNINTHÊM20CUỐNGIẤYTRẮNGDÀNHRIÊNGCHOTÁCGIẢVÀCADAO.

[1] CF. một khảo cứu chi tiết hơn về Sadism và Masochism trong E. Fromm, Escape From

Freedom.Reineharts.Company,Newyork1941.[2]

Spinoza,EthiosIVDef.8. [3]

Givingup:Vứtbỏđi.Tácgiảchơichữ:givevàgiveun.(dog.)[4]

CF.thảoluậnchitiếtvềnhũngchiềuhướngđặctrưngnàytrongE-From,ManofHimselfRinehartscompanyN.Y.1947ch.IIIh,54-117.

[5]SosánhđịnhnghĩavềsựvuithíchcủaSpinoza.

[6]"Nationalõkonomie ung Philosophie" 1844 ấn hành trong Die

Friihschriten của Karl Marx Alfred Krõner Verlag Stuttart, 1953, pp.300,301,(tôidịchlấy,EF).

[7]Đápứng:response,vàtráchnhiệm:responsibility;đểýsựliênhệvề

ngữtộc(d.g)[8]

Babel,theCollectedStories,CriterionBooks,Newyork.1955.[9]

QuanđiểmtrênđâycómộtngụýquantrọngđốivớivaitròcủatâmlýhọctrongvănhóaTâyphươnghiệnđại.Trongkhisựtínnhiệmlớnlaocủatâmlýhọcchothấymộtquanhệtrongnhậnthứcvềconngười,nócũngtiếtlộsựkhiếmkhuyếtcănbảncủatìnhyêutrongnhữngtươngquanconngườingàynay.Như thếnhận thức tâmlý trở thànhmột thay thếchonhận thức

trànđầytronghànhvicủatìnhyêu,thayvìlàmộtbướchướngđếnđó.[10]

R.A.Nicholson,RùmìGeorgeAllenandUnwinLtd.,London,1950,Pp.122.3.[11]

ChínhFreudđãthựchiệnmộtbướcđầutrongchiềuhướngnàytrongkháiniệmvềsaucủaôngvềnhữngbảnnăngsựsốngvàsựchết.Kháiniệmvềbảnnăngtrướccủaông(eros)nhưlàmộtnguyênlýcủatổnghợpvànhấtthốngnằmtrênmộtbìnhdiệnkhácvớibìnhdiệncủakháiniệm libido củaông. Nhưngmặcdùsựkiệnlàlýthuyếtvềnhữngbảnnăngsựsốngvàsựchếtđượcchấpnhậnbởinhữngphântíchgiachínhthống,sựchấpnhậnnàyđãkhôngdẫnđếnmột tu chính cănbảnvềkháiniệm libido.Đặcbiệt khi cóquanhệvớicôngviệcđiềutrị. [12]

C.F.MôtảcủaSullivanvềsựpháttriểnnàytrongTheInterpersonalTheoryofPsychiatry..w.wNortonCo..N.Y.l953

[13] Simone Weil, Gravity and Grace (Grace et pessenteur), G.P.Putnam's Sons, New York,

1952,p.117[14]

Cùng ý tưởng ấy đã được Hermann Cohen diễn tả trong Religion der Vernunft aus denQuellendesJudentumo,2nded.J.KaufmannVerlag.Frankfurta.mMain,1929,tr:168ff.

[15]"egoismàdeux"tiếngPháptrongnguyêntác(d.g.)

[16]PaulTillichtrongmộtbàiđiểmsáchvềTheSaneSocietytrongPastoralPsycology, tháng9-

1955đãđềnghịrằngtốthơnnênbỏchữ"Tựái"làmộtchữhàmhồ,vàthaythếnóbằng"Tựquyếttựnhiên"(Natural self-affirmation) hay "Tựnhậnnghịch lý"(ParaldoxalSelfacceptance).Dù tôi có thểthấyđềnghịnàyrấtcógiátrị,nhưngtôikhôngthểđồngývớiôngtrongđiểmnày.Trongchữ"Tựái",yếutốnghịchlýtrongTựáithấyrõhơn.Sựkiệnđượcnóilênlàtìnhyêulàmộttháiđộcùnghướngđếnmộtđốitượng,kểcảtôi.Tacũngkhôngnênquênrằngchữ"tựái"theonghĩađượcdùngởđâycómộtýnghĩalịchsử.Thánhkinhcónóivềtựáikhidạy"hãyyêungườilánggiềngnhưchínhngươi"vàMeisterEckhartnóivềtựáicũngtheonghĩatươngtự.

[17]JohnCalvin,InstitusoftheChristianReligionbảndịchcủaJ.Albau,PresbyteriarBoardof

ChristianEducation,Philadelphia,1928,chương7,phần4,tr.622[18]

MeisterEckhart,dịchbởiR.B.Blakney,HarperandBrothers.NewYork,1941,tr.204.[19]

Thánhthi22:9.[20]

ĐiềunàyđặcbiệtđúngchonhữngtôngiáonhấtthầncủaTâyPhương.TrongnhữngtôngiáoẤnĐộ,nhưngkhuônmặtbàmẹvẫngiữmộtảnhhưởnglớn,tỷdụởNữthầnKali,trongPhậtgiáovàDogiáo,kháiniệmvềmộtThầnlinh-haymộtNữthần-khôngcóýnghĩaquantrọng,nếukhôngphảilàhoàntoànbịloạibỏ.

[21]C.F. Khái niệm củaMaimonides về những thuộc tính phủ định trongThe Guide for the

Perplexed.[22]

Aristotle,Metaphysics,BookGtamma,1005b-2o.TríchdẫntừAristotle'sMetaphysicsbảndịchmớicủaRichandHope,ColumbiaUniversityPressN.Y1952.

[23]Lãotử,theTaotheKing (Đạođứckinh), theSacredBookoftheEastấnhànhdoF.Max

Mueller,Vol.XXXIXOxfordUniversityPress,London,1927,tr.120[24]

W.Capelle,DieVorsokratiker.AlfredKroenerVerlag.Stuttgart,1953,ts.134tôidịchlấy,(E.F.)

[25]lbid,tr.132.

[26]lbid.tr.133.

[27]Mueller,opcit.tr.69.

[28]lbid.tr.79.

[29]Đạoởđâyđượchiểulà"Đườngđi".

[30]H.R.Zimmer,PhilosophieslndiaPantherBook,NewYork.1951.

[31]Lbid.,tr.424.

[32]Cf.Zimmer,ibid.tr.424.

[33]MeisterEchartdịchbởiR.B.Blakney.HarperBrothers,NewYork,,tr.114.

[34]ibid.,tr.114.ThamkhảothêmthầnhọctiêucựccủaMaimonides.

[35]C.F.thảoluậnchitiếtvềvấnđềvongthânvàảnhhuởngcủaxãhộitântiếntrênđặctínhcủa

conngườitrongTheSaneSocietyE.Fromm,RinehartandCompany,NewYork,1955.[36]

Whentheinvidualfeels,thecommunityreels.[37]

S. Freud, Civilization and Its Discontents dịch bởi J. Riviere, The Hogarth Press, Ltd.London1953tr.69.

[38]Freud,GesamteWerke,London.1942,IV,X.

[39]SándorFerenezi làmônđệduynhấtcủaFreudkhôngbaogiờ táchhẳn thầymình,nhưng

cuốiđờiđãthayđổiquanđiểmvềtìnhyêu.Thảoluậntuyệtnhấtvềchủđềnày,xemTheLeavenofLovecủaIzettedeForest,HarperandBrothers,NewYork,1954.

[40]H.S.Sullivan,TheInterpersonalTheoryofPsychiatry,w.w.NortonCo,NewYork.1953tr.

246.CũngnênghinhậnrằngdùSullivanđưarađịnhnghĩanàyliênhệvớinhữngphảnkhángcủatuổivịthànhniên,ôngnóivềchúngnhưlànhữngxuhướngthànhtoàn,xuấthiệnsuốttrongthờivịthànhniên,"khichúngđượcpháttriểnđủ,chúngtagọilàtìnhyêu",vàôngnóiôngtìnhyêutrongthờivịthànhniênấy"biểuhiệuchosựmởđầucủacáirấtgiốngsựnảynởtrọnvẹn",đượcđịnhnghĩalàtìnhyêutheothầnkinhbịnh.

[41]MộtđịnhnghĩakháccủaSullivanvềtìnhyêulàtìnhyêubắtđầukhimộtngườicảmthấy

nhữngnhucầucủakẻkháccũngquantrọngnhưcủachínhmìnhvàítbịtôđiểmmàusắc"bánchác"hơnđịnhthứctrên.

[42]Đốivớimộtkhuônhìnhvềtậptrung,kỷluậtkiênnhẫnvềquantâmcầnthiếtchoviệchọc

hỏimộtnghệthuật,tôimuốngiớithiệuđộcgiảquyểnZeninArtofArchery(Thiềntrongcungthuật)E.Herrigel,PantheonBoonsInc,,NewYork,1953.

[43]TrongkhicómộtsốkhảquanvềlýthuyếtvàthựchànhvềđiểmnàyởĐôngphương,nhấtlà

ởvănhóaẤnĐộ,nhữngmụcđíchtươngtợcũngđãđượctheođuổitrongnhữngnămgầnđâyởTâyPhương.Cóýnghĩanhất, theoý tôi, là trườngGindler,mụcđíchcủanó làcảmthứcthân thể củamình.ĐểhiểurõvềphươngphápGindler,xemthêmtácphẩmcủaCharlotteSelver,trongnhữngbài

giảngvàbàidạycủabàởNewSchool,tạiNewYork.[44]

Ngữcăncủachữgiáodục (education) làeducere,nghĩađen làdẫn tiến,haykhơimởcáiđanghiệndiệntiềmtàng.

[45] CF. bài báo của Herbert Marcuse, "The Social Implications Psychoanalytic Revisionism

DisaenNewYork,mùahè,1955.[46]

TrongTheSaneSocietyRinehartCompany,NewYork,1955,tôiđãcốđềcậpchitiếtvấnđềnày.