Miiasir diiorTa」x vo onun problem10ri′ N04 2011

RUsANZADO RUsAN/駆 A"″″Falsψ,Sο SiοJゅα″ Z″9″

`ルs,ル″

′ο″′οめ壼 α″ い OS′ Sοsね′ag″ Jびレ,S′″"〃

α″J dο″ο″″rr9

Иzarbり“

″y.zJα″″J曖

"t■

″ ″Zツふ

´″αtt r″r涯″ο″″″PFablι“′ι@″ αttω

"

SIYAS1 0XLAQ,ONUN STRUKTURU Ve SЭ vIYYOLORI

Иlica″αうJ″saF yα′″ιz ′′●=,′

力

“ `′

″Jら"Mα

α″"′"蛯″aψ,ti,X9riうα″あ ′弯′″″∴

Konfutsi.

A9ar sOzlor siyasi oxlaq,azadllq vЭ oddat,qeyrl zoraklllq

К]■oЧeBЫe cЛoBa:ΠoЛИTИ '‐eCКoИ MopaЛИ,cBo6oДЫ 14 CΠ pa3CДЛИBOCTИ ,6c3 1laCИЛИЯ

Kcy wordsi poliical morality,金 eedom andjustice,non宙olencc

l.1.Siyasi oxlaqln sbustansional ohomiyγ oti.

Siyasi oxlaqdan bohs etdikdЭ Onco oxlaq aniayl,lnl mioンフリn10,di.11.ok, Onun mahiyyoti vo

inkusiyasl haqqlnda danlsmaq zortlndir Oxlaq Oz binovrosim monovlyyatdan gO■ ron hadiso

olmaqla insan vo insani dЭ yorlor sistcnlinin foaliwstdoki tozahindur ノ、dstotel`1ヾikomax Etikasl''

osoHndo g6sto五 rdi ki, ιr/ri陸 。xlaq ι′οs sOzindon g6●■●lib vo moziンνot10ro vordi, ctmok kimi

alll鉛 11lr Hom9inin oxalaq Эrob dilindo χ′″ sozinin comi olaraq insalun daxili yaranl,lndakl

fozilotioHn vordi,noticosindoki follllalι 5masinl ifado cdirOxlaq ictimai hЭ yatln bittn saholoHni ohato edon vo insanlann disincoSini, davranl,lnl,

foaliyyotini tonzimlomo fullksiyasl ilo ictimal,Iur follllalanndan olan sosial institutdur.Oxlaq ёzmetodlan ilo digOr k■ lo宙 foaliyyot tonzimlomolЭHndol(hiquqdan,siyasotdon vO s)forqli。 laraq

pHnsiplo五五, tolobloHni osasiandl111laq vo hoyata ke9illl10k '9un ictimai zЭ ruHyyotloH, sinifl

tolabatlan, imumi maraqlan tanxon fo111lal■ ml, imumb000H vordi,lor, adotlЭ tt doyorior voimumictimai Юylor osasinda qunlr Bununla da comiyyotdЭ oxlaqin toloblo五nin yc‖no yctiHlmosinЭ

ictmai mthitin bimn tobЭ qolo五 vo sininЭHno aid olan hor bir insan nozarot edir Oxlaqln tolЭ blЭ」nyeHno yetiHlmosi ancaq mono宙 mmasibOt10r(qlymOuЭndi..1lo,boyonlno,alql,larna yaxud pislomo,

qlnalna,qadaga)Vasitosilo hoyata ke9inlir“ Xasiyγot vo ЭXlaq cohotdon xalqa yaxlnl∞ maq,onunqinattndan対 las。 lmaqdlr'(1,842)Bdo sOdal nozarOtin sabidiゾndO fOrdi,■ urla ictimai,加 mnvohdot foaliyyoti Osas hollcdici alnildir Qeyd edim饉 ,bu istiqalnotdo oxlaqm mon,oゾ vo tObiOtinin

insanda alql,lalna vЭ qlnama hsloHnin tob‖ olmasl ilЭ olaqodar subyektiv exlaqi biss■ ozoriyyolori

do fonnalasml,dir Bu nЭ zo●yyonin baniloH`Ⅸ VII―XIX osrlordo inglltOrOdO A.Smit,D Yum,

scnsbe■ ,F,Xat9cson vo s nimayondoloHn adl ilo ba普 1ldlr xX_。 srdo iso bu nozoHyyo Fillandiyada

A Bestcl‖ lark, ABs―da Y Mak‐ Dugell, A Pocers, F sarp, Ingiltorodo A Sazerlend vo A scndtoroindon inkl,af ctdiHlmisdir''(2,153)

Insan sosial mthitdO forlnala,an oxlaqi tosovvirlo五 osas gotilllloklo torbiyo prosessindo bu

dЭyorlo五 monimsoylr,6z ronarlannl,lurlu vЭ mistoqil,oHldo tonzimloylr,otrainda ba,veron bitin

oxlaqi Эhomiyγotli hadisoloro minasibЭ t bildiHr Bununla da ,oxs oxlaq anlayl,lrun hom ictim譴nozarotindo obyckt kimi, hom do onun icraslnda vЭ hoyata ke9i五 linosindo ,turlu subyckt, oxlaqi

,oxsiyyot kimi mOvqeyo malik olur e熱`′

″ppt,`″ ″″″"α

力

"説

i JiSα″′″JOα″破″″″′″たα"″

ッα“0″″″″″′レあ οJα″″あらわ′ル ″ほ talげルrmα″rr″ Jα

"“力″″ιa,″ 露Icr"″″

“め,rJ2rン ,"′ み

=●`″OrrF“,,bOFCJ″ お ″1静,4,た 滋 ″ 力 Sa"′″ ∫″,ri“ ヵ αlル

"め,お οレ ″″″ η ″′ Zα″

“

滋 ′■s

οル ″α″ 減 o9′ ,′″″″ο″

"α″ 巧 ′FtiStipあら iCri",α ′″ み

=α

qゴ

=de●Jrar9■′″ ″ ″レ z′J′二〃 夕 ral■ il′d′″

XCir ″ ,′ら 'dこあ′ " z″′″, α″JqッIF″ rl″″″″ めα″`di■

Oxlaqln fol.1la VO mahiyyoti

Oanunauygunluqla qaydalarml, bitun Эxlaqi horokЭ tio■ ёncodon mioyyonlo,dinnoyo vo homin

Miiasb ildz,tr

Ta五x vo onun probler■ OH′ N04 2011

qayda osasinda qiylmotlondimoyo ,orait yaradan obyektiv sistelndir ictimai hЭ yatin ayn― ayntoro■oHno totbiq edlldikdo oxlaq xisusi p五 ns●10r iroli smr vo bu p五 nsiplor noicodo yalnlz v面 dqaydani tomsil vo to§kll edr.Oxlaq tanxi hadiso olmaqla Oz bttlan薔 lclm b。,Or comiyyotinin iltnfonnalttma dい咀加don g6tぼ歯 vo iqtisadi,icim江 ,dlni,modoni,siyasi mmib。11轟 n doyl,mosi VЭ

bir―biHni ovoz ctnosi,nohayot tLnumbo,oH sivilizasiyanin toroqqisi noticosindo fol.1lala,ml,dir

Siyalsi oxlaqm a91qlalmasl istiqatnoindo qeyd edilmolidir ki,oxlaqa dalr clmi monbolordo,

oxlaq anlayl,l i10 yana,1, onun b士 はssosi olan, lakin jsbi mistoq■ lik kosb edon oxlaq normasl,

oxlaqi qけ met anlayl,lan da mOvcuddur.Oxlaqi nollllalar dOvlot tosisatlan toroindon deブ 1,ohalinin

adot vЭ ictimai roylnin osasmda sankslya alir,lctimai mthitdЭ k hanslsa qmpun vo ya fordin verdi,

xisusi Юylordon de,1,加ulnxalq kttiosinin tobli follllala,drdlこ l vЭ Ziyyotlordon ioli golir Siyad

oxlaq kontckstindon“ Oxlaqi nonnalann iki monboゾ goStOHlir sosial toz,q vO S"gi cottmlu帥.

Bi五nci halda nol.1lalar tanxon mioyyonlo,mi,miκ tolif qruplarln sosial toloblonni ifado edir indi宙 dёzini sosiurnda hiceyro」n orqanizmdo vЭ yaxud qan,qanin qan,qa allosindo ozloHni tapdlqlan kiini

taplr Belo comiyyoin osasnda“ Ozini vordi,loro baglalnaq vordisi"dumr vo bu,oxlaqi Ohtoliメ nosasini to,kll Cdir Vo“■,lor sistenu az vЭ ya 9ox dЭ ttЮodo comiyyotin tolobatlanna cavab veHr Lakin

vordisi 6hdolikloHn oxlaql― qapall comiyyot oxlaqldlr, 9inki indvid tarnin hissesi, nlexaniι :1lin

elementi kimi horokot edir¨ Sosial pressinq hor halda yegano oxlaq deyll exlaq comiyyotin tipi ilo

isbotdodir Mitloq oxlaq da mOvcuddur a91q comiyyot oxlaql¨ Qapah COmiyyot oxlaql statikd[A91q coiiyyot iso,oksino,maksimal dorocodЭ dinamkdir¨ A91q oxlaqln vo dcmЭ li a91q comiyyotin

indalncnti‐ yaradicl ,oxsiyyotdir kl, onun moqsodi insallilikdir . Hoqiqi a91q oXlaq odur は,

yaxlnlart insana olan mohЭ bbot Allaha olan mohobbotlo ist isto dt,世 "(3,73‐74).Oxlaqi qiymot iso

oxlaq nol=IIaslidan forqli olaraq insanlann davTanl,vo foaliyyotloHnin oxlaqm toloblohno mivaflq vo

ya zidd olmasinl mioyyonlo,diHr Oxlaqi qiymot ziddlyyotli kateqo五 yalarl o10S。 lon xcylr vo,0→

Эhato ctmoklo o■lara minasibotdo oxlaqin obyekt市 meyyarlanna osasialur.Qeyd emょ lazlmdir ki,

滅 ●グ`ケ

″″ α″J4yrfI J♭ め sars′ 減 o■ α“rayrr″b″J′″鳳 cttki,瀕●gあ s""′ ″ ω

"恥att″

`ω■■edil麟ぉねJら ″″z′″あ″″′sJ″ d′ ″ J`α″ιピ″

“ぉ加d′ 切ッ″′r2sゴ″

"崚kdiFbtt I“

="α′力″α″″b″

力′″ル′ψ ttsl o四′ι″″詢raめ″,cッ″α9ra″`∴

Bιぁ れ ルsα″α χαS Ol●■ルr軸,峰itit,■ο==●

競=ッ

FJ″為χ″S″ S′ 力η OりarJaら うω fararr iレ ィα●rrr9■

"′″asIみ′4 axra`Ja sりOSar′″』

"″"il炉“

J″"カ

ル==り

i“′

′J4■,Ia“dirれ 6騰′α9″ s“S誠■'Sas■

icti“αJ′′″Isウ

“

′αrr bir_b″′″′"』

″″

“

ル′■S""′ dら alrra,

″ ω ″ 破 ″ ′″′ ο″ Chiツ"″

″ frarJ″, ■"″"′

′ヴ ″力"χ

′S“Sル ws″ ′ ,`α=夕=“

う′ψ αsI″ α ″

″rarraf"″ s′″α isE9α"′

r′′″∂″idimα′力ds,dtr.θs′レル 露Itt sl″"tわ

n″′″α″′りづοι“αfJ4

ι″″ル sりasa″ da己o意■″″力αdisa″′■ 3′z′ ●:=“あ″″″′″rJ″′gO″ sryasar ο zα″α″′イα″edic′

″の“″乾″ 1カr"′χ

“ごοル′14w●S,′ 0′″″″タイαノαルlz aガ●1■″rraブ ルsα″rarJ″ ゴαッ′α

"ぼ′″ち

““frrrfrr″′

"αsめ′rrarJ″らdig,′ う″ゎ%′あ

"αa rilッぁr rasiserJ4“″′,s“助″″rル sぉtenゎガ′α

`′"′

",恥aわ ″ 置初 a"′″ dir"′

"″″z′

"あ"″′9α′′″ο′″α山 酔 ″f″″ Sり。Sa""rab″醐り ■″′υ ″

“"〃′′

yara″′∴β″fα sδZ′ s"●s′′2XJ●,“ 力α″Srsa Ψ♂′ルう″ル″"α

″α ra7α"ra″"α

s,timJ″のだ″″α

´I=■ Ci歯,``Siyasot vo hiquq modoniyyoti vo oxlaql mё hkomlondillllok■ 9■1週ur,artiq sozun yax,1

monasinda sid vasitolorlo Siyasot vo hiquq modo」 ンフリt VO oXlaq izoHndo qurulduqda siyasi

modoniyyot vo qanun follllaslm kosb etni,olurlar Siyasotin vo hiququn modoniyyotdon vo oxlaqdan

qopub aynlmasl iso siン 瞥i dcqradasiyadlr''(4,67)_

Siyasoto vo oxlaqa dair odobi monbooloro osason siyasotlo oxlaqin qar111lqll olaqosindon

dOgulan minasibotlar holo qodimdon mixtolif nimayond● lo五n diqqot morkozindo olmu,dur Tanxon

bir 9ox fllosonar vO siyasot9i10r siyasotin oXlaq iZЭ Hndo nozarotini dostoklomis,bunun oksi olaraq bir

9oxlan da oxlaqln siyasoto nozarotedici, qiyTnOt10ndiHci sol漬 」yyotini ciddi arqumentlorlo iroli

s姉0,lor.Oz■_ёzlilymdo ictimai sturun mixt● lif toronoH olan siyasot vo oxlaqin biHnin digЭ 」nomunasibotda vohdotlik pHnsipi llo istiqalnOtlontnosi tanxin nadir inoqamlannda m■ ,ahido cdilnlisdir

Oxlaqln inurnbo,oH doyorlo」 o zonginliyl, 5oxSiyyotlorarasi mmasibЭ tdO mon。宙, ps破 010Ji

fШnksiyasl, §oxsiyyotin comiyyotdoki foaliyyot vo davranl,lannl mOnoviyyat mcyyarlan ilo

tonzimlomosi onun siJ、 otlo qar,11lqll olaqosim daha da zonlnio,dirlr Siyasi oxlaq siyasi rnaraqlardan

forqli olaraq,idmetmodo bir sra olaqo vo vasitoloro,idaroetmo tosis・ atlannda solahiyyoto malik

135

Miiasir diiurTaJx vo onun problem10H′ N14 201■

olmasada, siyasi,oxsiyyotin dilindo, imumi nitqloHndo,habclo bitin ictimai― siyasi davranl,larlnda

obycktivlo,ir vo siyasЭ tin moqsodini,mahiyyotini vo oksor fenomenloHni ohato edir Hor ikisinin′ dO

ictimai stur fenomellb五 llo malik olmasl eynili,ndon fOrql olaraq spedik funksiondllq baxlmindan

siyasi maraqlarla siyasi oxlaqm mon,osi vo noticosi mixtolifdir恥■s′′J″ ″ attαg′″″ bα zα ′′力αrJル ″s′″J′″の ぼ9り″αf″″ゐ αSル s“″′ル ル 4′J″た Sレ Sar″ヵα f彼 ″お α己む α″‐■″ 施 れ 舞 ′α′ お′

″αJlα f●x″′″′'彎

0′`り

rrt'α∂JIッッ′″ Jのη,J●″,ス Zarrz d,ぅ“

s′bab″′″ イ′ο″ια7J″ χα′αたた″ッ′

prJ″ sIP″`巌'こ

゛

"=″

′“

″dd“みLttn bununla belo obyckt市 minasibotlordo vo umumi pHnsiplordЭ

(mOS。10n,comiyyotdo imumi Hfahm"kS。 lmosi,sosial odalotin fo111lalasmasl vo qorarla,masl vo s

bu kimi mosololordo)oxlaqla siyasotin ictimai inksiyalarl sinxlyyot xaraktcH da,lylr Tanxon

insantann minasibotindЭ iqtisadi vo maddi monafelor siyasi maraqlann,iddotlonlnosino,bir nё v

“hegemonlutta''malik olmasina sobob ohu,,bununla da siyasi oxlaqln siyasi maraqlar miqabilindЭ

gc五 lomosi prosscsi ba, velllli, vo todncon oxlaq yalnlz insanlann giindolik horokЭ tlЭ五ndo,

davranl,lannda vo bir slra subン ℃ktiv fcnomenloHndo qorarla,nll,dlr Nも vbЭti moqamlarda ohatoli

danttac電lmlZdan dolaメ buradaに mal olaraq qcyd edok ki,siyasi maraqla siyasi oxlaqm ziddiyotini,

siyasotlЭ oxlaqin aynl131ni Vo Siyasotin oxlaq izoHndo avto五 tarllこ lnl tOblig edOn vo bu istiqomotiO d。

mo,hurlasan italiyall ta五 x91,horbi‐nozo五ンリ 9i,siyasi oxlaqslzllq banisi Nittkolo Makiavclli(1469-1527)olmu,dur

OvvoldЭ qcyd etdiylm kimi bir slra monbЭolordo gOsゎ五lir ki,siyasotdonお rqli olaraq oxlaq

hakiiniンγotin idaroctmЭ aparatiannda qorarla,mlr yalnlz nitqdo foaliン γotioHn keyflyyot dorocosindo vo

ictimai hadisoloHn illki,aflnda, onlann olalnotloH vo xisusiyyotio五 ndo obycktivlo,ir Bir slra

monbooloro osason iso oxlaq hor yerdo mё vcuddur, comiyyoti idaro edon bittn morkoz10rdOsubstansionalcasma siyasotin bitin fcnomcnloHni ohato cdir Qcyd edim ki, sJyas′ ″α″,rarrpr′ ,αbjJJ″め siyasi oxlaq vo siyasi etika α″′ηり″""置響 ,″ ιル″ヴ

=■:,ル″わ″ふ Siyasi oxlaq

″″“″た″

"αJ"′力″′力α″′′″′″′:“

=“αルレsα″′

"″″αsめ′rra″ s″λa″′″lS力四,″ う″″ノαdなar

あ″ωあ s,c"al'″a"ma■ぁ。″″″ル71″″αs′レ″giriぉa Siyasi etika s″ α"riZ′

力わ′J″あ PIδ

“″J″″″

"ο″″ist,9α″arraJdira″ う崎

=α

″ま`″

″′α″う河″″′ο″イα″〃“ι″″″た

Siyasi vo oxlaqi ideyalar taHxindo siyasotlo oxlaq arasinda qar,11lql1 01aqonin forqlondiHlo

bilocЭ k■9 osas follllasi ntёvcuddurI. Oz ideya binOwssini bo,o五 yyotin xisusilo,SOrqin on gё rkomli nimayondoloHndon olan

Konfutsidon,lslam sOrqinin OvЭ zcdnmoz dahisi Hozroti lmarn 01idon(o)´ t■On Vo M Qandinin

(1869‐ 1948)simaSinda bo,oHyyoto 9atdinlan oxlaqi doyor vo n。 111lalan,imumilikdЭ oxlaql siyasotЭ

meyar,oxlaql siyasot izo五ndЭ фymot10nd五 ci dЭyor ctmoklo NSAN,oddot vo qeガーzorakll■anlayl,lnl rohbor tlltan prinsiplor.

II Bi五 ncinin tam oksino olaraq oxlaqin siyasoto tabc edilmosi vЭ ya siyasotin oxlaqdantatnalllilo aynimasl; bu siyasi clmdo osason ``moqsod vasitoyЭ haqq qazandinr' deyOn, lakin, 力′″

″s′

`′

″′,s,″″う″ 力Jss,sJ″′′fakinl dork ctnlyon N Mよiavclinin(1469-1527)adi no bagholmaqla,qarslya siyasi maraqlara uygun moqsod qoン mnaq vo homin moqsodo doЁ W iStOnilonvasitolordon istifado etmoklo,istiqamot gOtinnok vo hotta hc9 bir oxlaqi norlllalara rnohol qoン Tnadan,―

n。ブn ballasina olursa olsun moqsodo 9atmaq― iddiasinda olan zoraklllq pHnsiplo五 Hazlrda bu p● nsip

qloballa,maya hakim olan Qorb dinyaslnin nollllal qobul edilmi,hoyat torzl olmaqla,inteqrasiya

ctmokdo olan bitin dё vlotloro siraЭt etmokdodir

IH Siyasotlo oxlaqln kombinasion imumili,ni vЭ qar,11lqll tosiriЭ 五ni dⅣam etdi111loklo,

qar1lya qoン電lan moqsodloro nall olmaqda oxlaqi doyorior nozoro allmaqla,rntoyyon vЭ ziyyotlordЭ

mixtolif vasitolordon istifado cdilso do bclo,onlann mitonasibliゾ nin qOnlmasl p五 nsipi Buradall

bιJ,9,″α′″g′′"′

力ο″″■らノ顧“″″α gOs″ rlo″わ″αrαslrt″″うiri“

`み`″

″ツbas′ri dηarJaら 力sα″J

力α,あrs″昴,sabttli■ ″ ′″加α″α″ル,α″′リ リカ″″″カルなり'″ `″

″"yα

″ FJI sおた"″

ム Dな′rJ″sF

Js′ ″′αJJJf力 茂 ″″″″ル ″わ ″ ル Sα′′αrJル シ 4‐0"9α r′凛″rrPIasIノ α″α

"″f″ 力

“

ι″″ ″ ″ソα″′

f“′′"α

zルξα SαJII`り ″ ι′″″′rrl,■″″rara g′ r′″〃`、

diF′

1.2.Siyasi oxlaq ideyaslna konseptuual baxl,.

Qodim Hind kitablannin mocmuosi olan “Upani,ad" kitabl dinyanin on qゥ moth

Miiasir diiorTarix vo onun ProblemI● ri′ N04 2011

kltblarlndandlr Hotta bir 9ox sorq VЭ QOrb nimayondolori bu晰 tabin おvqolado vo doHn monalarla

zongin olduttunu Ctiraf ctmi,lor Bu kitaba osason insarun borc vЭ vozifolo五ni dork ctmosi Onunyuksolmosino vo kalnilliyo 9atmasina on yax,l vasitodir lnsanin ёzini mohobbot, ba言 1,lalnaq

dorocosinЭ 9atdlllllasl,onun osl insan hoyatina rnalik olmasl kimi qiン 電。t10ndiHlir insanin bu idcalanがl olmasl fordi mohdudluqdan 91xaraq,ulnumi ilo tamLq yaramasindadlr Upani,adda Эxlaqianlayl,lann osaslnl agll vO mohobbot to,kil edir Att111l hOyat imum ilo fordin talnll薔 lnin qOrunlnasl,

fordi maraqlann mohdudlttdinlmasi vo imum miqabilindo fordin ttumun bir zorrosi olmasldir

Upani,adin bittn motloblorl insaniarln minasibotindoki hor nov zorakillgl, diskillllinasiyanl,

di,mon9iliyl aradan qaldinb,sulht,Omin―amanhtti VO tOroqqini bOrpa etmЭ yo istiqatnotionrni,dir

HЭmin motlobloro osason oxlaqi qanunlar mtqabilindЭ hor kos borabor borca vo solahiyyoto malikdir

Upanisadm tanxon bo,or comiyyotino ωllaFnaq istodiyl xeゾ rXahllq vo toroqqi olmu,dur Toroqqiyo

nail olma言 ln ycgano yolu iso insanin hoyatda Ozini tanlmasindan,Ozint ko,f etmosindon vo vahid

yaradК l qtwoyo‐ Mitloq Ruha qovu,maq COhdindon ibarotdir Qandi de,E“ Man bu t,hЭ qiqoti

``Upani§ ad"kitabinl oxuyandan sonra ko,fetdim ki,bitin dinyada bir qivvo vo bir yax,11lq vardlr O

qivγo,Ozino hёhanllq etmo qivvЭ sidir Onun tobiHnco hor kos ёzino hOman。 lmu,sa,dinyayah6hШan ohlu,dur Bittt dmyada bir yax,11lq mёvcuddur O,ё zini sevdiyl kimi bttqasinl da

sevlnokdir'(5,26).

な tan,lanmlzdan gJdiブ miZ qonaЭto goro,bu sev」 hind oxlaqlnm mayasldlr vo zalnan‐

zalnan bo,or comiyyotino doン リrli thfolor verlni,dir Lakln siyasi baxl,larla yainlz mohobboti oxlaqsaymaq oLnaz.MЭhobbot ttql,a laゾ q anlayl,dir,anlma cⅢ Zmanda o oxlaqln to,kllcdicisi deyll,to,kiledici moziyyotlor sisteminin ins■ lo五ndon biHdir exlaqda ixtiyailik vo qeyn― tob五lik insmmOvcuddur MohobbЭ t iso tam toblliゾn nOticosi olan anlayl,dr.Yuxanda dcyllonlor M Qandinin

praktiH siyasi foaliyyotioHndЭ hoyata kc9111111, vo bЭ ,onyyot i9in tanxi azadhq numunolo五 ndonbiHno 9evnlmi,dir_ROv,on Mustafaycvin nЭ zoHno gOro“ Qandinin siytti fOaliyyotini homi,Э iki atnil

mioyyonlo,diHb

I BIはn varllga``bu xalq kitioloH■ 9in no dorocodo faydalldlr"meyarl ilo yalla,maq.Π Vasitolor moqsodiidaro etdiゾ vo dOyl,diyl i9in izlonon moqsod odalotli olduqda belo totbiq

edilon vasitoloHn Эhmiyyotini hc,vaxt unutFnalnaq Qandi deylrdi:“On bowk arzusu bith insanlarlngOz y● llll qurutmaqdlr''(6,18‐ 19)Buradan isiqalnot alaraq Qandinin iklrlЭ 五nЭ olavo edib demok

olar ki, dinyada ba§ qaslnl sevTnokdon basqa da yax,11lq m6vcuddur.Hind Эxlaqinda rohbor tutulaninsan mohobboti siyasi Эxlaq kontckstindon izah edi■ noli vo mohobbotin osas hodonoH a91qlalllmahdlr

Mixtolifaraldlllllalarda o adoton insanporvorlik,humanizm adlandlll111,lar O yerdo ki,insanpЭ Ⅳorlik

bir az hoddiru a,I,“ insan dismonliylno"9cv五 lir es′J″め め9″lasatrilmttd"■ 4 NAⅣ s″″″あ′saド ″,■s′″″′ご′″′ルsa″ gδ′■,″

"あοια″曲 ‐ル″″劇″f"sα″Й′■

=9,″″:ルめ ettmJ2 Zαmα″‐

″"α

″′″聡ヽ ′ωЙ′″″′″′″ッiFa″,"謝″rrl■δヮ′rar′″ぅ″“αうο

"うαン

=arrb″フαfねrJ″

`むきαJ

′ル"あ

″″ `1■ sα″″r''イグ うsailm′′ピ″r"′ 月b″ う″力sα″ο″″″"α

Jit OJd“意″ルSα″ル?″″s力あ

sιッJJ″〃′ |りiq″ニ ルwη′ry殉ル ′′ルル ,′α"夕

あだ 即 ″"sα

″ゴ Zυ′rra場 ″′z破″rJa″

ノレ わ″″おら″ ЙSα″Jαあ″力′めrル ′′″ぉMir.Oks toqdirdЭ ``Oz qЭdir qittnЭ t vo moqarnlm bilmoyoninsan hol本 oldu"(1,745)aksiyOmam meydana gollr lnsanda bir slra mcyllor,hovosloJo yana,l irado

do mOvcuddur irado aこ 11la yan苺 ldir A=1l olan yerdo irado dЭ vardlr,agl1 01mayan yerdo irado do

yoxdur insan adoton iradЭ llo horokot edir Bozon do horokotlor irado ilo deyl, ,Ovq vo meyllorlЭ

hoyata kc,i五 lir Mey1 9all,qanhqdlr vЭ bir cazibЭ quvvOsi kirnidir Bu nozЭ Hyyoyo gё rЭ Эxlaqi Omolmcyl vo mЭhobbottosiH altinda movcud olan hadisodir B∞ qa sёz10 0gor birinsan mocbun mЭ hobbot

qa鬼lSl altinda qЭ rarl埒Isa,bu oxlaq dcyll insanpoⅣ orlik qayttlan da belodir Lakin 9ox hJlarda

qり言1,a言 1l vo iradЭ arasmda mixtolif mosafolor movcud olur.Belo ki,qayttl irOk yangisl,fodakarllq,

agll irado iso uzaqgorOnlikdir. S、 ■SJ餞=電

′″ ,′わらおJ″′″′力zοわ ″″■8o″″it■d,din“ Qo10b。

uzaqgOronlikdir UzaqgOronhk lkn i,o salmaqladlr Fikirヽ o sir vo gizli scylЭ H qonlmaqladlr"(1,707)

Qay言l bagl,latnaq,attll,irdo iso odalot tolob edir.Bununla belo bir 9ox noZOHyν oloro osason qonaЭ tЭ

goLnЭ k olar ki, siyasi oxlaqin sibut― meyan Эql vo iradodir Buradan montiqi naticЭ ahnlr ki, ogor

qayE1 0Xlaq radl altlnda azad buraxllarsa,siyasi oxlaqa qar,l foaliyyot gostoror Fordi mcyllor vo arzular

137

Miiasir ddar

Tarix v● onun problemlori′ N14 2011

agllln vo iradonin nozarotindЭ olmalldir``Arzulannl uzadan kos omolini pislo,di五 b''(1,702).Bozi

monbooloro osason insall monoviyyatinda qayこl mOn,osi agll vo iradonin ixtiyannda olsa onun血 u

lotinik,incollk vo ozomOt10 zon」n10,Or,zonln moqarnda iso miqoddos qozob ifado edor.

Oz kOnsepsiyasinl humanizm ideyalan osaslnda follllalasdlran qodim cin■ 10SOm Konitsi,

idaЮ9ilikdo hor nё v zoraklllgm olcヵ nЭ olaraq idaro edonlЭ H comiyyotin bith sosial toboqol薇

arasinda ttnumon bitin insaniara olan mmasiboti xe,rXahllq osaslnda qurmaga dovOt edirdi Onun

siyasi ctikasl bitё vlikdЭ hakimiンフリt dairolorl ilo comiyyot arasinda daxlli silho,qarslllqh anl鉛 maya

nail olmtta"n。 ldilmi§dir Konitsinin siyasi oxlaqmin osasinda torbiyo qaydalan dumrdu Konitsi

siyasoti oxlaqla mioyyonlo,dirorok bitOvlikdo comiン γotin oxlaq qaydalan ilo idaro olulunasmi vЭ

xalqin oxlaqlnin tokmillo,diHlmosini iroli s油 饉rdt. D。 11lok 01ar ki, tanxdo siyasotlo oxlaq:

bin。,diHlmosino ,ah,an ilk "rkOmli nmayOndO Konitsi olmu,dur Miasir cin XalqRcspublikasinin inki,aflnda Kon■ ltsinin ideyalarlmn 9ox mthtt rolu olmu,dur Hotta bu inki,an

dinyanin taninml,nimayOndoloH bclo etlraf emoyo mocbur olmu,lar Bunlardan ABs‐ da Z

町CZinSki,Marsall Qoldman,Rusiyada M L Titarenko,A i SolenitSi,L S.Pcrelomov vЭbttqalannin adlanm qeyd etmok olar Perelomov hesab cdir ki,“ Rusiya XXI osrdo borpa olurmu,ё z

monovi ononoloHno arxalanaraq, ёz inki,af modelini yaradacaqdir Lakin bu yOlda konitsian

doyorlorlo tanl,1lq,qon,u si宙 lizasiyanln tocibosinin Oyronilmosi bizim u9im 90x fayda1l ola bilo「 '

(7,288)Konhtsinin osas flklriЭ H onlm ardiclllarl toЮ indon qo― ub saxlanml,, ``Lun Yu''

(“MihakimЭ lor vo SOhbЭtlデ')adll kitabinda qeyd edilmi,dir.0,de,■ “AIconab adaFn Vahidliyomixtolifflkirlilik(Xe)VasitOSilo cЭ hd edir,kor‐ korano itaot91liyI(Tu‐ nu)mOqbul saymlr Xlrda adaln

iso tarn Эksino horokot cdir'(7,396)Oz ara,dlnnalannda cin tOCibosinЭ hOnnotlo yanttan■ losof

Obthoson Abbasov Konfutsi toroindon iroli st■ lmt,siyasi oxlaq p五 nsipli flkirloH」血umiloldbrok

yazlr: “DOvlot vo comiyyot i,loHndo,all,anian xaraktttzЭ edon Konfutsinin belo doyorli flkirlo五

vardlr:

―“Aliconab ki,i silhsevordi,lakin yaltaq deyll Xlrda adaln iso yaltaqdir,ancaq威 lhsevor deブ 1.

―Aliconab ki,i harmoniya gotirorok,kiitiodo Э五Ⅲ ,Xlrda adaln,qan,lb‐ oHyomk,harmoniyagotillllir,Эksino‐onu pozur

‐Aliconab轟,1lor flkir aynllEI。 lduqda da harmoniyam pozmurlar.Xlrda adamlarda iso,hotta

razlllq,ordtindo harmoniya olmピ '(3,103).

SIyrasotlo oxlaqm vЭhdotliゾ ,prOblemi qodim Yunalllstanm gorkomli■ losofu Sokratin

siinasinda daha 9ox ictimai 、強sot alml,dlr Sokrat siyasi oxlaql odalot anlayl,1 llo eynilo,dirorok

ictimai mthitin bittt nOqt。 loHnoおtiqamotlondirtnoyo can atirdl“O adamlar´はsok toHfo la,qdir10r

kl,xcゾrxahhqda dostlannl qabaqlayliar"(856)deyon Sokrat gostolllloy0 9all,lrdl ki,“ O dOvlotdo

ki,qanuna daha 9ox tabelik var clo dёvlotlor stlh dOvnndo xosboxt olduqlan kimi mthanbodo do

yenilmoz olurir'(8,59)Sohat oXlaql,clmi kateqoHyaya daxil cdorok xalqin tolim‐ torbiFsinin osasl

hesab edirdi Onun nozonno goro Эgor xdq"kSЭk t。 limlo torbiyo olunarsa bu oxlaqdII BIin cohalot

vo nadanhqlar oxlaqslzll言 ln tOrodici monboosi olmaqla hor nov fosadlan meydana goti五 r.Ona gOro do

Sokrat xalqin ttsOk oXlaqa nall ohlasl"m elmin holledici vasito olmasina inantrdl AydmgOindiゅ kimi,“TOlim cdin kl,tolim homdo torbiyodir"dcyon Sokratin nЭ zoHndo tolim torbiyoni,

tOrbiyo do tolimi tokmillo,dilon vasitЭ olmaqla oxlaqin osasldlr “Sohat goldi vo moziyyot haqqinda

daha yax,l vo dottun danl,d1 0,moziyyOti biliklЭ bir tutdu¨ Sokrata inansaq bitm moziyyotior

qolbin,turlu hissosindo omolo golir''(9,312)

P A Florenskinin ibno gё Ю,Sokrat folsofosi axtan,ln fasilosiz pЮ sscsi kimi xarakte■zo

edilir Rassionaliznl o vaxt m6vcud olur vo disinco lnorkozino 9evHlir ki,o,sadЭ axtan,yox monovi‐

oxlaqi axtart, olur.Beloliklo do, cpistomologiya Oilik― tolim)o vaxt fOnnalωlr ki, ctik

problematikanin di,inco vo欲tan,l yaranlr Sokrata gOro biz hoqiqoto o vaxt nail ola biloHk ki,

yaranan elm analiz vo dbloqun kOmo,i10 dOゾ 1lmoZ。lur.Yerl golmi,kon qeyd cdim ki,Ozttdo

imumbЭ ,o五 vohdat ke)dyyotlЭ 五biJo,diron Hozroti imam oli(o)Sokratin nozordo tutduttu elmin

mOhtosomliメ no i,arO edorok g6stЭ Hr ki,“Elmin on doyorsizi dildo yerl。 lon endir.ELnin on isttmi

Miiasir iliiarTaHx vo onun problemlod′ Nb4 2011

biin bodondo,omoldo zahr olan eLndir¨ Elmi nЭ ql edonlo■ 9ox,onda d■ ,山Эnlor iso attdI「 '(1,724‐

721).

“Ploton qolbi dセ山 。laraq,ilurli vO,■ urdankonat hlssoloro ay111111,,moziyyoti ёzintt onzoruH,ey haqqinda tolimi llo qan,dinb olaqolondirdi''(9,312).PlotOnun o対 aq nozoHyyosi osason

gozol mha alddir.Ins′ m elo bir y■ sokliyo 9atlr ki,ruhun ёzu goz。 110,lr Ruh Oz gozolliylni ёz

foaliyyotindon allr Digor bir toЮ fdon do ruh gOzollo,dikco onun foaliyyoti do gё zollo,ir.Ploton odaloti

siyasi oxlaqln osasl hesab edit odaloti vo odalotli isin gOzollittЭ borabor olduまmu ir01i sittd■ OnunnЭzoHndoki oddot vo siyasi oxlaq fordin im面 ,subyekth obyckt ilo homahongli,dI P1010n ictimaiodaloti izah edorkon mikafat vo coza anlayl,lan OSasinda fordin Oz qabiliyyoti msbotindo foaliyγ ЭtOmalik olaraq mikafata vo ya cozaya laylq oLnasin1 6no 9okir vo comiyyotin be10 to,kilini harmoniya

adlandinr Bununよ si olaraq cOmiyyOtdo bi血in om●k foaliyり ti 9ox,digojninki iso azdlrsa vo

axlnnci biHncidon 9ox milko s狙bdirso onda belo comiyyoti odalotli v● oxlaqi conuyyot adlandlllllaq

olmaz.OdJodi vo oxlaqh ohayan comiyyot iso gё zol de,l GOzol ohayan comiyyot iso daimi ola

bihnoz Ploton odalotlo siyasi oxlaqm bahomliylni vurttlayaraq siyasi oxlaql insanm ruhunun

tO,kiledici qtwoloH■ kirlor,meyllor,isto日 Эr,iradolor vo qorarlar macmuusu adlandlnrdl``Ploton,

siyasotlЭ oxlaq arasmdざ btt veDrkOn oslhdo bunu oxlaqln siyasi mosuliyyoti kimi g6stoHr… 0,

“Qanunir'OsoHndo qanunun aliliメ」 Vacib saン maqla yanωl siyasotin onunセ 昴ndoおttthyunt,dOvlotin biめvityttdon vo tohlは osizliブ ndOn mOsuliyyot daslmasl sobobi llo siverenliゾ ni qЭbul

cdir'(lo;208)`?lotOn hesab edttdi遍 ,comiyyot,■ urlu idaroetnonin obyekti olmalldlr idarOcdicilor

elo kettyyoto malik olmJldrは ,adl votond● lardan s"ilsinlor Bu siyasot vo oxlaq kOntekstino siyasi

oxlaq konsepsiyasl烙mi daxil olピ (H,30)A五stotel siyasi oxlaql insani moziyyotior mocmuusunun insanin ictimai― siyasi hЭ yatdakl

foaliyyotm」 n rcalll諄 Hmi a91qlaml, v。 。xlaql siyasatin btt torkibi olaraq gOstЭ .1=li,dir

“M■oyyonlo,dilllloIブ k ki,Oxlaq nЭ yin bir hissosidir.QlSaca demi,olsaq,oxlaq siyasotin torkib

hissosidir¨ Etika(VOrdis,adЭ t)siyaSOtO onun b■ hissosi vЭ bttlanこ lcl kimi daxildir'(9,311).HeSあ

edirom ttstotelin osorio五 nin todqiqindon alinan notico klmi demok olar ki,onun go■ ,lo五ndon oxz

edilo bilocok siyasi oxlaq konscpsi,asl● a言ldak1 0Sas hissolordon ibaotdir l idc輩 2 Qolb vo qЭ lbin

hissolo■ 2 Moqsod 3 Moziyyotlor vo imkanlar 4 GOzoHik vo xo"Э xtlk“Ogor yax,1,ey bitinqabiliyyotloHn moqsoddirsЭ onda aydindir ki,on karnil qabiliyotin moqsodi on zo面 ,cydir.¨ ideya

yoqin ki,m zomH,cプ n ozidir tt vr'(7,315).´ dstOtelin iroli sttdi"ideyanl moqsodinzo面yyotdon dottlan Osasl kimi qeyd edilЭ bior vo siysi oxlaqm bin6vη si olan deyanin dω lylcl

quvvosi mikanlm。 l moqsodi ehtiyaclann qa● 1lallmasl prossesindЭ honcdici atnil hesab ctnok olar

Belo ki,o mttonlmol moqsodi axtanlan on zoruH Oey kimi qiymotlondiHr,hotta m泳 omol mЭqsodi

xo,box■ iブn VЭ

"Z01liゾ

n oSasl hesab edir.0,moqsodin ohatЭ etdiyl hadisolo五 bir ne9o ktteq。五yaμaylnr

l Q01b:q01bh iki,,■ urlu vo,turdankonar Ыssosi sturlu hissodo olan moziyyotlor;agil,

forasot,idrak,yadd● ,vo s,,■urdankonar blssodo iso,todbir,odalat,cosarot vo s 2 Cismi vo mh

Sttlalnhq(GOzollik)3M■ lk,var‐dovbt,solahiyyot,honnotli olmaq vo s.4 Yiyolomo,foaliyyot vЭ

fayddarmaOnun■ldno gOrO insall balqa,cylo deゾ l anCaq qЭ lblЭ yasayI Moziyyot do qolbdodir¨ Yax,1

ya,ayl,Irovanllq,lrovanllq xo,boxtlik,xo,boxtlik iso xeylrxah1lqla y● arnaqdlr MOziyyot i9in

oksik do,artlq da zororlidir Oz xarakterlorino"ro h0111loto malik olmaq istoyon moqsodli surotdo ёzmЭzlyyotlo五 i artib oksibnoshi toMmlomoli vo orta mOvqeylni gozlomolidir O, 90x goZ。 l bir

nttunoyo i,aro edorok bildi五=Hor kos dairo 9okO bi10r,1惑

dn o五′m mbyyonlo,dimok asan deyll

Q。lbdO yerlЭ,moklo,oxlaqi cohotdon hom yax,1,hOm do pis horokoth osasl olan mЭ qsod,irado

vo digor mЭ ziyyotior konilli surOtdo doyl,diゾ ■9in yax,l vo ya oksino olmaq hsamn Ozindonasllldir Xasiyyotin vo ya istoゾ n okSino edilon horokЭ tloHn sobobi konardandlr,vo zo■ a"■ lЭn i,10r

adlanlr Zor orada 6z yenni taplr kl,insalll horokot etmЭ yo lnocbur edon sobЭb konardan olur Kёn■ 11■

go血lon bitm i,lЭHn moqsodlЭ hoyata kc9iHldiyl aydin olur Bi血 oxlaqi hoっ kotlordo moqsOd Osasdir

vЭ hor,ey ondan ёm mё vcuddur Beloliklo moziyyotin lnoqsodi gozolllkdir vo onun on vacib ioi gozol

139

Miiasir diiztr

Ta五x vo onun problemlori′ N04 2011

mЭqsodlor qoン Tnaqdlr

Anstotdin gO■ 91o五 ndon oldo olunan noticoloro osason Ыyasi oxlaqln bnavasito monoviyヵ tia

bagh 01an osas stmkturunu tЭ ,kil edon moziyyotlor sistemi ttagldakllardan ibarotdir

Aこll,viCdall,azad secimり todbirlilik,Inivazinot,cosarot,Ц ociblik,tevazOkarll, somimilik,

dOttruluq,hazircavabllq,aliconabl:q,disinco,odalet.

Odalet bo,or comiyyotinin ozoli vo obodi ideal doyo五 olaraq qalinaqdadlr Odalot artlqla Эksik,

9oxla az arasinda olan bir ortadlr Aristotcl odaloti mikomol rnoziン γЭt adlandiraraq,onu iki hissЭ yo

aylnr vo bir hissosini qanunauyttunlutta adekvatla,dinr Bu baxl,la Эdalot qanunun t。 loblЭ Hndon iroli

golir vЭ qanun bitin xeメ rXahllqlan hЭ yata ke9illlloyO hёkm cdirす onun toloblЭ五no uyttun Odalotlo

horokot edon m峡 ommoHЭ yaqOtЭ yeti,ocok Odaloun ikinci founasl qanunun tolob etdiyl soviyyodoboraborlik pHnsipi ilo biHnin digo五 no minasibotdЭ hoyata kc9irdiyl odalotdir``Digo五no minasibotdo

olan odalotttlik,oslindo,borobЭ Jiゾn OZidtt ki var Doこ urdan da Odalotsizlik borabordzlkdir¨ "

(9,346)Anstotd tokco ictimJ minasibodordo de,1,Omlak vo milHyyot mosolosindo do odalotiboraborliゾ n yaradicls:kimi tЭ qdim edir vo gosto五 r ki,odalotsiz odalotsizlik etdikdo 9oxa,Odalotsizliyo

moruz qalan iso aza malik olur Odalotlilik bunlar arasinda bir ortadlr Ba,qa bir baxl,la Эdalot.

mioyyon vo五 yyotdo sdiqo―sohman,soJJ minasbotior zomidndoお o qaryhqh surotdo monlziqalmadir O ycrdo ki,qarsillqh surotdo moruz qalma proporsiona11lq,Э raitindo odalotdir.Odalot geni,

anlayl, oldugundan sOsial― siyasi minasibЭ tlordo onun tosi五 boraborlikdon vo ox,arllqdan ibaЮ t

ollnaqla dё vlotin daxili siyasotindo insanlann bir― bi五no minasiboti zominindo Ozino ンer taplr Bu

Эdalot qanunla mioyyonlo,diHlir Odalotin bir anlayl,olaraq rcal hoqiqoti insanlann minasibotindЭ

,turlu surOtdЭ hЭ yata kc9i五 lir,omoli i§ faktl ilo miOンγon10,ir ``Odalotli‐ 1,‐odalotli― horokot aktlarlnin

hЭyata kc9iHlmosidir Odalotsizlik cdonlor kO■ 11lt horOkot cdir,odalotsizliyo moruz qalanlar iso buna

istomodon d19ar olurlar''(9,353)Mohz elo bu osasla da gyasi Эxlaq pHnsipilo qanunla mioyyon

edilmi,qaydada insanlann mikafatlandinlmasl,yaxud cozalandinlmasl pЮ sesi hЭ yata ke9iHlir.

Anstotcl siyasi oxlaql qanunia eynilo,dirorok nЭ zordo tuturdu Qanunauttun MOnarxiy亀qanunauttun AttStolcatiya vo qanunauygun POItiya― Fni haZlrki Dcmokratiya kimi qurulu,lanpozitlv dOvlot qumlu,lan,bunlann oksilli iso ncqativ ve qeyn― qanuni altemativlor olaraq TIaniya,

01lqarxiya vo Demokratiya― hazlrki Anarxiya adlandlrlrdl_ 0, comiyyotin getdikco gcni,lonlnosi

noticosindo mirOkkoblЭ §diゾni,ba,a disilmozliゾ ni Vo bullun noticosindo do oxlaqla siyasotin

tarazll言 inin pozulmaslnln mimkinl■yini bildiHr vo bunula belo ycno do oxlaqla siyasotin olaqolo五

qorunmasl zoru五 hcsab edir Bu olaqolo五n qonlnlllasl■ 9in dOvlot qanun osaslnda idarOedilmolidirOks halda xaotik mihit yaranar``Anstotel ёz n6vbosindo guman edirdi ki,comiyyotin idarocdilmosi

qanunauygun vO azad disskusiyalarla hЭ yata ke9iHlmolidir'(H,30)

Dinya clinino, おlsofl flkHno ovЭ zsiz tё vholor vcron, bOyuk azorbaycanll Nosir― Эd―DinMЭhommod ot― TuЫ (1200-1274)siyaSOt Vo oxlaq sahJo五 ndo do olduqca olinal ideplar iroli

sillll■ ,dur Bu haqda dinyanin g6rkomli alimlo五 mむⅨtolif mOvzularda osoriOr yazml,, N,Tusi

d・ahiliytniレah etmOp 9劉埒ml,lar.Azorbaycanda A Baklxanov,M,F Axxundov,A MonlmodboyI,Z GOyt,ov,Z Mommodov,Z Binyadov vo Z Quluzado boylk insan haqqinda kitablar yazml,,RЭ himSultanov isЭ -Oxlaqi‐Nasiri‐ oso五 ni Azorbaycan dilino torcimЭ ctnloklЭ yanasl onu no,r ctdi・・111,dir

Xisusi olaraq vurgularmlalldlr ki,Attababa Rzaycvin‐ NosirЭddin Tusi(hЭyatt,clmi,dinyagё ■。■)―

adll kitab olduqca ohomiyyotlidir. Tttkiンリ alimloHndon Hanit Dilqan, L GOkoL Cavid Sunar,F Kёptrl■ ,T散 cn Ozkay,,orta Asiya alimlo五ndon R ibadov,x Tllaoev,M Dinor,oyev,1 ldibekov,

Qorb vo Avropa alimloHnon V Mino五 skl,V.V Bartold,AP Yu,qc宙 9,IQ Ba,makova,V Madclunq,Q Y Fon― QmnCbaum,M M Rozental,K S Lcmbton,B Badi,C Saliba vo ba,qalan N TuSnin zonginyaradlclhこl haqqlnda kitablar yazml,lar

“Oxlaqi soⅣ otloHn todqiqi sahosindo Nosiroddin Tusinin xidmati boytkdir Onun Эdalothaqqlndakl bilavasito azadllq idcyasl llo bagh idi Alimin baxl,lannda odalot tokco oxlaqi keyflyyot

deyll,eyni zmanda sosial■ qusadi,siyasi anlaylsdlr,insan monliylnin,soadotinin,認 adllこ 1■ln Osasldlr

Tusi odalotin osasinl insanlarln tobiotindo vo sosial boraborlikdo gё嗣 i Tusi dё vlot, hakimiyyot,

idaroctmo haqqlnda mikommol tolim yaratm19,dё vlotin idarO edilmosinin m山okkOb,Inosul bir sonot

140

Miiasir diiar 141Tarix va onun problemlari, Jt(! 4 2011

。lduttunu qeyd ct面 ,dir'(12,H)Tudnin oxlaq kOnsepsiyasmda siyasi oxlaq idcyasina baza olabiocok mЭqalnlardan fozilot,kamilllk,azadllq v0 0dalot p五 nsip10n dayamr OncO qeyd edilmolidirki,N Tusi bizim nЭ zOrdo tutduttumuZ Siyasi oxlaql sonЭ t adlandinrdl. Onun nЭ zoH憲 iЭ ``insanXiSuSiンツつtindOki ZiddiyyЭ t10Hn foaliyyoti dovrindOn ba,lalnl,, kamillik dOrOcOsinЭ

9atana qodOr bu

軸則l響場il嘉瓶:揮南憔祠紺鰍t謝1器棚:zamdlr

N Tusi odalotin om。 ldOki realllき l baXlmmdan tO,kiledici dOyorlor sistemini sodaqoち ilfOちvofa,,ofoqqot,rehmdillilik,mlkaFat,ortaqlttin hiSni,h6kmin biSnl,LOrmoち tOSIim,lovokkilvo ibadet ollnaqla On ikl mЭzi湾otdOn ibarOt Olduttunu gOstЭ 五r Onun nozoHno goro``odalot sё zininmonasl ёz mon,oメ etibanlo bOrabOrlik ve tarazllq soz■ ilo ba言1ldir'(13,97)Mit10q Varl屯 1■ nursclindoll qaynaqlanan birlik odalotin aン Hlmaz hissosidir vo insan birliyo, vohdotliyo no dOrocodOyaxln olsa bir o qodOr dO kalnalliyo yaxln olar.Ogor AHstotel hOr kosin dairo 9okЭ

bildiゾ ni,lakln Onu

脚器』rl譜盤響篭rtt」

毬l獅11蹴

蹴9鵬

lttЪよ胤 曇l羅§Эronisi yOxdur,9inki,odalot do hЭ qiqЭtin ortasinda olur,konarda no varsa,hamis1 0na nisboton dOvro

hesab cdilir vo hamlsl ona yё nolmi,olur'(13,87)

N.Tusinin nЭ zoHno g6ro fOzi10tli vo Эdalotli insan namitOnasib vo naminasib,eyloH mitonasibvo mlnasib,okb sdan insandir BdЭ Ikb do hOr bir hadisOdЭ olani t。ゾn emOk10 0nun dOrkisaンosindЭ Э

"nti10rO yol vellllomok yalnlz bOraborlik nOticosindo hasil。

lur b,N,Tusi bunu vicdan sOsiadlandinr “HЭqiqЭtdO boraborlik vo Эdalot vicdan sosindon,ila■ i Namusdan ibarotdir'(13,99)Burada onu da qeyd emoliylk kl,N Tusinin“ disiz adil"adlandlrd言 1,mibadilo vasitOsi Olan valyuta daboraborlik yaratlllaqla Эda10tin to,kilcdici torklbloHndOn bi五 kimi nozOrdOn kc91Hlir O,qeyd edir ki,“Dc,lon10rdon aydin olur ki,xalq arasinda odaloti qOmmaq u9§ ey,yOni,ilabi namus‐ vicdan,insani‐ hakim,vЭ pulolmadan mttnn deylr'(13,99)

N Tusinin odalot haqqlnd泌 o flkirioHni icmaぃ。kildO asa薔ldakl kimi tOsnifatla,dlllllaq olar―Dinyanln abadliこ l mOdЭ」odalotin,xarabalttl iSO mOdoniyyotsizliゾ n mЭhSuludur―Odalot tarazllq,tarazl屯 ln iki tOro■ おЭ azllq vo 90xluqdur.―Odalotli i,lor odalotsizlikdon torЭ ylr

‐Hindyyot istoyonlor odaloti odalot t。lob edonlordon daha 9ox sCVOrior.―HЭr azad adanl odalotli olar,lakin hOr Эdalotli adanl azad ola bilmozNoticodЭ dcmok olar ki,N Tusi do lman oli(。)idCFlannin ardmca addlmlaml,,azadllq vЭ

Эdaloti omoll hikntOt adlandll:111,dlr Buradakl azadllq vo odalЭ t vЭhdotliブ ,nЭZOrdO tutulan siyasioxlaqln osas situnudur

Avqustin siyasot vo oxlaql aylllllaga cЭ hd ctmi,s。,A Foma bunlan birlЭ ,dill:loyo 9a11,mlsdlrAvqustinin iknlo hakimiyyot z■ lmi mЭ hdudittdimlaga 9all,maqla Ozi zoruH zilm。 9cv五lir Fomaiso hakimlンγЭtl yaX,11lq,xcylrxahllq vo ilahi oda10ti。 。laqolondirlr

F.Fukuyoma ёzinin ``TaHxin sOnu'' adh oso五ndO demokratiyanln monoviyyat vo siyasiinstitutl年 araslnda birlo,diHci sistcm kimi f0111lal∞ aCaこ 1■l qeyd cdirdi Onun ik血 O gё ro bcloliklo dOideal hobdar axtan,l yararslz hObdann zororloHndon qOrtlma sistenli ilo Эvoz cdilir

lntibah dё vttin nimayondoloHndon Martin Litcr,Erazm Rotcrdalnll,Tomas MOr,TomasHobbs,TomazzO Kanlpallclla,Con Lokk,Frcnsis Bekon,Tomas Mtnser,Benedikt Spinoza,Jan― JakRusso,J BOdcn,Deni Didro,Helvetsi, Volter,Jan Pol Martin,TOmas Ccffcrson,C Mcrrian,

Q LassucI,l Kant,F Hcgel,M Veber,Alcksis TOkvil,Adaln Smit,Q Mabli vЭ s gorkЭmli alimiOr busЭpgidЭ Olduqca rnaraqll flkir iroli strulmiodir

Adlan qeyd edilon bu nJ配 nayond。10r slraslnda siyasot vo oxlaqln qar,11lqll minasibЭ tlo五 ilЭ

bagll Qorbi Avropada Nidcriand mitofokkiH Erazm Roterdarnll(1469-1536)olduqCa yiksok■ kirlЭ romalikdir Onun Osas miaddoasl,bir vaxt isa peyttOmbOrO nazil olmu,sOmavi kitab``incil''_in

tohHflndon sonra zarnall ke9dikco f0111lala,dinlan ``Bibliya''―nin xHstianlar tOroflndonmiqoddosIЭ sdiHlmosino baxmayaraq bu kitabln iahi deyll,bЭ ,oH,dttyЭ宙,tan対 mon,Oyo ma‖ k

142 M asir diiorTarix ve onun ProblCmlo● ′NL4 20■1

olmasml vo insanlar toroindon yazlldlこ inl boyan emlok olmusdur E Roterdalnllnin osas siyasi

■kirlo五 “X五stian dOvlotinin torbiyyosi''kitabinda comlo,mi,dir O,(Mstotel kimi)osaSiandl■ rdl'ki,

insallln istor fordi, istorso do bitOvl■ klo ictimai― siyasi hoyatinda bitin ginahlannin sobobkan vЭ

cavabdebl yalnlz Ozid歯 0,xHstian1lqdakl,manibr toroindon“ insanin gmahinin b電1,lalmlasl"lbu

vasito ilo dososial― ictimal mthiin mhamlor toroindon nozarotdo saxlamnasl)mos。 10Sid haqll olaraq

qЭbul ctmir,bunu ancaq Allahn iradosindon aslllll薔 lnl qcyd cdir vo hor kosin davralll,lnda ёzim山

mosuliyyotli oldugunu bildi五rdi Onun nozo五 ndo somimiyyot,odalot,s■ lhsevorlik vo xalqa qaygl ideal

h6ndann osas kcyflyyotloHdir.

Qorb Syasi elmindo siyasi Эxlaq ovvollor siyasi psixologlya kontckstindo arasdinlml,dlr

Lakin mioyyon bir FniddOtdon sonra siyasotin hcsabll野 maz s。 lahlyyotindon tOroyon fosadlar siyasotЭ

oxlaqi yana,manl zomHlo,di111li,dir Siyasotdo oxlaqi n0111la vo doyoriЭ Hn rohbor tutuhnasl,vicdan,

xcylⅨ ahllq,Э dalot,borc vo digor bu kimi anlayl,lann Эks olunlnasl pЮ sesi b● larn19,siyasi oxlaqm

rea111こ l vЭ qCyn_minよ inlu,110 01aqЭ dar mixtolif ikir10r follllalttml,dlr.Siyasoto Эxlaqi ideyalarla

yana,an Q Mabli Siyasi maragl ictimtt siyasot,siyasi oxlaql iso,oxsi Siyasot hesab edorok siyasi

oxlaql daha 9ox sattlam mOnoviyyatin foaliyyoti vo tozahi沌 kimi qiンmotiondiHrdi.

」J Russo gyasotio oxlaqin qa野 11lqh homahongli,ni irOli sinr vo bildiHrdi ki,siyasotlo

oxlaql ayrl― aynllqda ara,dlmaga 9a11,an onlann hor ikisij do anlalnaz vo noicodo he9 bir nalliyyot

oldo cdo bilmoz ct」は,mOnЭviyyat cohotdon dizttn olmayan he9 bir cohotdon dizttn hcsab edilo

bilmoz

Siyasi oxlaqla ba言 1l bir Slra mohsur n●zo五yyolor movcuddur Bunlardan biH do insanln om。 1

flkir vo qorannl ohato edon vicdan nЭ zonンνりsidir Bu nozЭ Hyyo osas etiban10 Kantin vo digor

fllosonann adl ilo baglldlr vo hazlrda dinyada todqiqat obycktidir,Vicdan nozЭ Hyyosinin ana xottini

to,kil edon bir slra osas suallar vardlr insanin bitin qavrayl,1,anlayl,1,zehni foaliyyoti,flkir vo

宙cdanl onun tocibosi vo hiSSiyatlndan iroh golmisdir yoxsa insandakl qivvolor itn olaraq

mOvcuddur?BЭzi nimayondolor iddia ctini,dir ki,insanin zehinindo he9 bir,cy yoXdur vo owolcodon

do olmatnl,dir,bitin doyorlor insan zehinindo hlssior vo tocttbolor vasitosi ilo fbllllala。 ■11,dir Bunun

oksi olaraq bir slra alimlor oxlaqi doyorlЭ 五n hisslordon,locrub。10rdon ovvol zchindo,qolbdo mOvcud

。lduttunu iddia ctmi,lor i Kant da bu ikinci nozo五 yyoni se9mi,vo CKalis zokanln tonqidi》 osoHndЭ

tOctrbOdOn konar zati sintctik bilikloHn mth」 (lmoloHn neco mimkm olmasl suallrun ohatosindo

nozorlor iroli sinr vo hesab edir ki,insan iki alomdo ya,ayan bir varllqdlr Belo ki,insan bir torofdon

fe■ omell,9ox vaxt insanlardan konar qanunlarla mOvcud olan lssi alonlin bir huceyTOsidir Digor

torofdon do noumin,idcala tabe olanお vq。 lhissi bir varllqdir Kantm■ bino gOro clo bu osasla da

insanda iki xarakter mOvcuddur otraf mthitin ona a,1ladl言 l empirik vЭ bir nOv ona daxllon xas olan

■ouminal xaraktcr insanm anlayl,l vo mosuliンγol do buna osaslanlr(14,10-11)Kant yazlr ki,

TЭcirbo ёzltyindЭ qⅣrayl゛ann araslkosilmoz birlo,mosindon b∞ qa bir sey deゾ 1.… MOn xalis

zokadan,bilikdon dorketinodon danl,anda homi5o analitik yox,yalniz sintetik idraki nozordo tuturaln

(14,41-42)Kantin nozoHndo doyorlor, insani hoqiqЭ tlor tocibodon Эvvoldir vo insanln oqli chkarnlan

nozo五 vo omoli ollnaqla iki hissodon ibarotdir. Onun bitun Oxlaqi gё ■,loH nozoH vo omoli oqlin

,orhlnЭ hosr cdilmi,dir vo belЭ bir noticoyo g。lmisdirは ,nЭ zЭ●oqllo miqa,sOd0 0moli oql(oxlaq)

daha 9ox ttaliyyot g6sto五 r Kantin nozoHno gOro ilahi alomdo zaFnan yOx, xususi bir sobobiyγ ot

mOvcuddur vo mohz insanl oxlaqi varllq edon do odur Bu oxlaq da insanin azad bir varllq olmasinl

tosdiq cdir,lakln azadllq ёzb苺lnallq,azttmllq deyll lnsanin azadllこ l monOVi bOrcunun dork vo icra

olunrllasindan ibarotdir Demok burada vicdan nozЭ 五yyosi qarslya golir Onun flk五 lo v■ cdan,yoni

omoli oql,bir sira ilkin chkamlann mocmuosidir vo insan onu hiss vo tocribo vasitosi ilЭ oldo etmomi,

tobioton,itroton qazalml,dir Vicdanm vcrdiyl bith"stЭ H,10rln halnlsl ilk■磁 toloblordir exlaqi

vicdan moqsodi nozarotdo saxlayan mitloq h6kmdtt Ho甘a pc,man911lgin aclll意1,“宙Cdan ozabl''

vicdarun mttlЭqliylni sibut edon ms± 10rdondir ki,insan qeyrl― oxlaqi horokot etdikdЭ onun qolbindЭ

dЭ五n bir mthakimo qurulur vЭ he9 kos onun mihakimosindon yaylna bilmir Kant sual edir b,bu

aclllq,pe§ manhq vЭ ozab haradandir?Ogor insanin daxilindo bu hOkmlor olmasaydl,hsan ёzi 6z

Miiasir diior 143Tarix vo onun problemlori′ N24 2011

qeガ‐。Xlaqi horokotlo三ndon he9 bir narahatllq hss etmozdi Lattn insan homi,Э qobahot10Hnoゅ ro OZdaxilindo narahatllq hiss cdir.Bu“h qcガーadi bir qtwOdi■ insanda tocttbi dcyl1 0wolcOdonmOvcuddur,nisbi deyll mitloqdi,foaliyyol agll h6knli ttmi mosIЭ hOt10 yox,imulnidi vO daimadOttrudur. BiH ■9in no qodor duzgindirs。 , ba,qalan i9in do bir o qodOr dizgindir ()la bilor k,insan hanslsa zallma vo zthlo,yaxud,9irkin bir hadisЭ yo toslim ola,lakin vicdan hc9 vaxt he9 bir

vЭziyyotdO tOslirn olmur Onun flkn ilЭ “hOr nov zonlnyyOt vЭ zi■n ona toslim oltr'0,gostO五 r ki,

insanら lso■,siyasi dolillor hohni iD dc,1,。Z宙cdaninm hokminЭ rO muxtar vo azad varllqdirBelo轟 ,qolbin daimiliyo obodiliyo,miikafata vo cOzaya inamina osason insanm vicdatu o島xeylrxahhqlara dom SoVq edir Mohz elo bu sobobdon Kant J J Russonun`UЮ

ゾn elo bI Si」 vardlrki,btt onu dork etmir''cim10sini xatlrladaraq vicdandan tokco Эxlaqi gOstai,kimi noticO almlr,■ ziki

alomlo yana,l metaiZiki alomin d0 0hasmn zOruHliガ 」vllrgulaylr.Kantin oxlaqi vicdanla bagl1 9。 xd。沖ni bir ikn var:`He9 bir sey insana bu qodor tooccibl■ deゾldir Bir ulduzlarla dolu sOma,bir do

qolbimizdo qorar tutan宙 cdan"(5,50)

Hegelin siyasi oxlaqa osas ola bilocok nozorloH onun “Hiquq folsOfOsi"。 sOHndo ,Orhedilmi,dir O,Anstotel kimi siyasi subyekt olan,oxsiyyotin ttado sabbi。lmasmi vo subyckt市 liゾ nindoyo五ni osas tutaraq bitin hЭ ЮkЭ tlЭHn monbЭ Osini sЭxsin daxili xarakterlonnin tozahini hcsab edirdi

Belo ki,``Subycktin horokOtloH onun Ozid缶 Ogor bu hOrokotlor he9 bir doyoH oLnayan i,10rdirso,

onda h01mtt subyektivliyl」 n he9 bir doyon yoxdur OgOr oksinO,Onun hЭ Юkoti昴 subustansiondxarakter d● 1ン壁sa,Onda fordin daxili iradosi do bu xaraktcrdo olacaq"(15,168).Hegelin nozЭ 五no´ rЭ

siyasi subycktin siyasi obyckt miqabilhdO olan fOaliyyoti daha 9ox fOrdi maraq ifado etdiylndOn vЭ

bununla da imuln ilo mitonasibliブ n, 」Zan―intizalnin pozuimas1 0xlaqi zorunyyotin mOvcudoLmaslia sЭbob olur “Xtsusilik pHnsipi, subhosiz, Okslik momcntidtt vo mulniliklo cyniyγ otd。

。lduコ qodor dЭ ondan forqlidir Amma abstrak reneksiya ttulnidon fOrqlonlnosindo,Ona oksolmasinda qeyd edilit beloliklo do■ muminin obOdi。 laraq yalmz insanin ozJmm xisusi to10batlannI

Odomosi cЭ hdiilo ban,mtt mibarlzodo olmas1 0xlaqi baxl,vo tolob yaradlr''(15,119)

Diqqot yctirdikdO mioyyonlo,ir ki,oxlaqin siyasot izЭ 五ndo,siyasi subycktin siyasi ObycktO」sbot onunね aliyyotini fordilikdon imumiliyO do顧 ■iStiqalnotlondillllosindO ifrata varmaqla to10b10r

iroli sinnosi pdxoji baxl,yaradir Hegelin ibno goro siyasi Эxlaq di vO tok moqsodo dOttmirolilomokdr vo bu moqsodn lloticod b6yukl■

"tOSdiq emokdir vO bi血,an-50hrot,hakimiyyot vЭ

s vasitolor dЭ bo"kliyo aparan yoldur.“ B6"ki,10r vЭ ぬalyyouЭr dinyada boy泳 i,10r

yaratdlgindan vЭ bё

"k,OXSiyyotiЭ

Hn foaliyyot10五 nin noticOsi onlar i9山 hakimiyyOt,,an― ,OhrotOldugundan bu psixdtti baxls inandlHntta 9allllr轟,fordo moxsus olan bёμ liik,O b6"ki,InsayosindЭ onun paylna du,On xisusi vЭ xanci nЭ tlcOdir Bu notico xisusi notlco oldutundan mЭ qsoddirvЭ hom do tЭ k moqsoddr Bレ bo"k10kおtOm」 iブk,ancaq bOy泳 l■yu yaratmatt da bacannaq121mar"(15,169)Buradan aydm olur轟 ,insanm omЭ h foaliyyoti onun bitm arzuednOnnailiyyOtlЭ Hnin yaradlc131 olmalldlr Hegcl siyasi maraqla siyasi oxlaqln qar,11lqll olaqoloHnin

nizamlalmasma torofdar kimi 91xl,edir,bu izaFnl hOr,eydon Onco dovlotin Hfahl vЭ maraqlarl ic山vacib bilir Bu osasla da hakimi刀 ヮっt institutunu agllla f0111lalttdII11lattn zOru五 liブn Vurttylaylr onunhaqll noζoHnO gOЮ siyasi maraqla siyasi oxlaqin nizamlmmasl yahlz kalltil電11。Sasinda daxlli

slyasotlЭ xanci slyasotin mitonasiblylnin yaradilnlasl llo mimdndi``H6kumot xurafatdan yox,

xisusi midHklikdon 91xl, etlnoli, eloco do digor dё vlotlorio olaqЭ mOqsodini izlomolidir vЭmihanbolЭr vo maqavilЭ lorln odalotli oLnasl haqqlnda mihakimoloHn pHnsipi imulni flkir yox,

ёz山1」m xisusiliゾ ndO got山山lon Hfahin gcr9ok ziyanl yaxud tohdidi olmalldr'(15,347)

Siyasi oxlaqa hiquqi Osasiarla yanttan Hcgcl demokratik prlnsiploH Эsas tutaraq dov10timonovi substansiya adlandlnr,onun rlfahlnl,oxsin Hfahinin tominat91sl ldmi qiン motiondiHr O,hcsabedir ki,d6vlotin huququ Onun ko山 t mёvcudlugudur vo siyasi Эxlaq dOvlotin ko歳t mёvcud olmapHnsipidn mitomadi hoyata ke,i五 lmosidir Siyasotio oxlaqln oksliylno toxunan Hcgel yazlH“ Bir vaxt

oxlaqln vo● yasotin Эksliyl haqqinda vo siyasoln oxlaqa uttunl■ dlnhnasi tolobi haqqmda 90x■ kir

yund■ltrtt Burada unluFnuiyyotio qeyd etmoliゾk ki,dOvlotin H鰤 ■ln tOlobi aynca,oxsin Hminmtolobindon tamaln b∞qadlr vo monovi subustansiyanln,dё vlotin ёz mёvcud varllこ1,yoni 6z hiququ

144 Miiasit rldtrTa五x ve onun Problemlori′ N04 2011

abstrak yox,bilavasito mOvcud olma hiququ vardir vo bu konよ ret mё vcudluq oxlaqi hё b sayllan

coxlu rlkirlordon bin ollmaylb ollun foaliッγotiin vo davranl,lnin pi五 nsipi ola bilor Bu ёto五 okslik do

hor zalnan siyasotin toroindЭ olmu1 0toH odalotsizlik haqqlndakl baxl,ln oSasl oslindЭ oxlaq haqqlnda,

dёvlotin tobioti haqqlnda vo onun oxlaqi baxl,a minasiboti haqqlnda tosovvunln dayazllこ ldlr''

(15,348)AmcHkanln gёrkomli maan,isi, dOV10t xadimi, ABs―m muStoqqilllk bЭyannamosinin

miollifl Tomas Ceffcrson(1743-1826)doHn h0111loto malik prezidenti olaraq ABs taHXd。 。lduqcaparllaq iz qoン muodur T Ccffcrson demokratiya vo tobii hiquqlar nozo五 yyosi ilo do bo,o■ doyorlor

sistemino t6hfolor velillisdir Osas pHnsipi xalq suvercnliメ olan T cefferson dOvlotin odalotli

inki,aflnln tominatl kirni xlrda mlllkiyot9i omok9i fellllcr tosorufatlannin inki,aflnl vacib hcsab cdirdi

Onun siyぉoto oxlaqi yanttma p五 nsi osas ctlbanlo biHnci inaqurasiya nitqindЭ ёz oksi」

tapml,dir HOmin d6vrdo federalistloHn sc9ki noticoloHni lЭ ttv etmoyЭ vo onu Konqresdo ke,imoyo

cohd gё stolll:olЭ HnЭ baxmayaraq gorgin ke9on mibahisolordon sonra xalq tOroflndon prczident

sc9ilmi,Tomas Ccfferson se9kilonn laylqli qalibi olaraq tanindI Bu se,kinin on doyorli ohomiyyoti

pКsedent yaramaqla qalib olan,oxsin xalqin iradosini ifado etmoyo nail olmasl vO mo言 lub。 lan

partiyanin moglubiyyotini ёzino minaqi,osiz qobul etdi.11lo olmu,dur.

``Bozilo五 gOzlo,l・di ki, Ceffcrson ёzinin inauqurasiya nitqindo fcdcralisloH tonqid edocok vo

oniann ЭvⅣollor do pislodiyl siyasotindon iz dOndorocok Lakin bunun Эvozindo O,6z roqiblЭ 五no

silhin zeytun budaginl uzatdi vo dcmokratiyan1 86yloro qaldlraraq mixtolifideyalann bitin spekthni

birgo ya,aya bildiyl comiyyoto tonflodi O,tosdiq etdi ki,yalnlz oz votonda,larlna tam sc9ki azadllこ 1

veron dcmokratik comiン γot 919Э klonЭ bilor Beloliklo iki aspekdOn ibarot daha bir onOnЭ yaradlldl:

I Siyasl partlyalar arasinda gedon mibaHzolo五 n son doroco gorgln Olmasina baxmayaraq

m。こlub partiyanin sc9klnin noticolo■ ilo bansmasl.

H Xalqln monafe,nalnino mo薔 lub tOroin qalib torono omkd埒 1lq ctmosi.Dumas Malone,

volumes 3 and 4 of JttrSο ″α″′月″s rim‐ (1948‐ 81);Davi Sisson,rrtι И″αたα″P′″ル″ο″グ′∂θθ(1974);and Merrill D.Peterson,乃″αs lttsο″α″″″′Ⅳυ″Nα

`=0″(1970).(16,80)

T CeffersOnlln dyasi oxhq ldcFlan xdqa vЭ lyad roqbbHno olan mむ acb■ o五ndo dahaaydin goinir“ Golin iroylmiz vo agllmlzla birlo,ok.Golin ictimai minasibotlordo harmoniya vo

mЭhobboti borpa edok, onlarslz azadllq da, hotta hoyatin ёzi do s6ntk bir seyo 9evnlordi Fikir

ayrlhこl pHnSip ayr111薔 l dCmOk dc,1¨ MOn inaruram ki,yegano dOvlotdir ki,burada qanunun tolobi lo

dorhal ona tabe olacaqdlr vo hor b■ insan burada iclmai asaブ ,in pozulmasm1 6zinun,Э xsi problcmi

kimi qobul edocokdir''(16,81)

T Ccffcrsonun siyasi oxlaq p」 nsipinin osas istiqamotloH a,attldよ l kimi gostoHlo bilor

I Dini yaxud siyasi oqidosindon aslll olmayaraq bitin insanlar i9in bOrabor vЭ dЭqiq

qanun9uluq

H Umumi hёkumotin bitin Konstitusiya ttct ilo qonlnub saxlanllmasl

ln Milki hakimiwotin horbi hakinliyγ otdon istinl■yt

Ⅳ Molumatin azad yayllmasl vo sui■ stifadoloro gё ro comiyyot qarttslnda mosulwЭ t

V Vicdan azadh言 1,mOtbuat azadll言 1,insan azadllこ 1

VI Odalotlo sc9ilmi,andlllann(haklmlЭ Hn R R)mЭ hlCOmOsi

“Qoy kJnatin talcゾ ni idaro edon Sonsuz hakimiyyot dOvlot,uralanmlzl uttura dOttm aparsin

vЭ onlara omin―amanhЁlmlZ V。 919okぬmЭゾmiZ■9in xo,noticolor qismot etsin"Merrill D.Peterson,ed.,The Portable Tomas Jeffersoll(1975),290.(16,82)

Tanxi faklann akisyomasl osaslnda dcmok olar ki,islam sOrqinin,bit6vlШくdo bo,o五ンッotin

unikal voおvqaladO dぬ isi imalll oli(o)(601‐ 664)bolor tanxim azdllq v0 0dalet meyyan kimi daxil

olmu,dur Onun odalot haqqindaki nozorloH isor hakimiyyotdon owolki d6vrdo, istorso dohakimiyyЭ tdo olduttu orOfOdo sabit ardlcllllqla hom om。 li siyasi konsepsiyasinda,hom do rcal hЭ yat

torzindo mё vcud olmusdur vo bu gin do iNSAN alniゾ ii9■9 nimuno olaraq ya,amaqdadrimaln olinin(3)clmi_idioloJi,ictimai-lqtisadi― horbi,sosial‐siyasi,mono宙 ―oxlaqi go■ ,lo五 ,

gOstoH,lo五 , dёvn ictimai mintdo gcni, yayllmaqla do五 n tosiro malik olan 91xl,lan, xitblan Oz

Miiasir iliiorTarix va onun problemlari, Ns 4 2011

nitqindon csidilmoklo hЭ lo Onun omokdttlan toroflndon qeyd edimi5, OzbOrionmi,, xisusilЭmosbkdasI,yazl modo」 yyou no mohsur olan kuぬ L Zcyd bn Vohb。 卜Cuheyni(714-c■ ■do vofatemliodirl kimi nimayondolor toroindon qolomo alinml,dlr.Sonralar bu ovozsiz monЭ 宙 xozino bir 9oxgorkomli alimloHn diqqЭ t mOrkozindo olmus, Ona gcni, ,Orh10r yazliml,dI Bu slrada mixtOlif

dOvJЭ rdЭ ya,aml,mЭ h,ur t面x9ilordon Obdul Homid Katibi,(750-ci ildЭ vofat eml,dirl ibni ObilHodid Obdilhomid(1275^ci ildЭ vofat ctmi,dir)vo s ciddi nttayondo10Hn adlm qeyd cmlЭk 01ar.

Nohayot ki,981‐ ci lldo Bagdadda dinyaya go10n vo 1028‐ ci lldo orada vOfat edon,“ Tolxisul boyan onmocazotil― Quran"adh mё tobor kitablrun m■ ollii mohlur alim Senid SoHf Rozi cttdadm Korxmohollosindo doh cidlmi,dirl imaln 01inin (o)k。 lalnlanndan, xitablanndan, onlr v。sЭЮncatnlanndan,mokmblanndan ibarOt。 lan bir topluntl oNohcil― Bol電 o》 (B。lagOt Yolu)adl i10 n。,rctdinll、 dir Bu minva11l da bu moht。 ,om irs daha da gcni,ya,Imtta ba,latnl,dir XIx osHn bo"kdimb五ndon olan misini Mohonlmod Obduh(1905-ci ndЭ vofat ctmi,di→ ぐNohC■ 1-Bol電 0》_yo

olduqca zongin,orh yazml,dlr Qeyd Cdim ki,oz On bc,Osrlik taHxi ilЭ bO,OH dOyOrloHnfo.11lalttmasinda,xisusilo do Azorbaycanm millilo,mi,monoVi dOyorloHnin orsЭ yo golmosindЭ v。

ink,af etmosindO imaln oli(0)fenOmeninin ohOmiyyotli tosiHnin Olmasi dalulmazdir Bu ttkar

hЭqiqoti O BЭ hlonyar,s.Sёhrovordi,O Xaqani,N Gonco宙 ,s sobiStЭ H,F TobHzi,S Um10宙 ,N Tusi,l Nosimi, M Fizuli, si XЭ t“ , S Ozh sirVanl, A A Baklxanov, M Kazlmboy, C Ofqani v。MO.Rosulzado kimi ovЭ zsiz dahib五 mizin osorloHndo aydm gOmok olar

Bu mЭqalllda vwttulallmaЫ nl zonln b‖ diブm hoqiqot ondan ibarotdir ki,siyasi oxlaq ideyaslmn

odoЫ qapaqlarl slrasinda(ardarlnda 900 1l zaman kosiyl olmasina baxmayaraq),oxSiyyOtiЭ 五n iHrvohdotliブ baXlmlndanん istotel vo lmanr1 01i(o)diqqodmi daha 9ox 9Эklni,dir Bu iki Ovozedilmozdahidi arqumcntloH nozordo tutulan motlobin on mikonlmol bazasldlr. Siyasot vЭ oxlaqkontekstindon ёz go■ ,loHndЭ AHstotel dtta 9ox noz。 五m■lahizolor yttdttso,bundan forqli。 laraqlmaln 01i(o)nЭ zЭH dOktiHnlorlo yan咎 1,hom do daha 9ox qarslya omoli pHnsip vo mctodologlyaqoシur

Holo tolobЭ oldugum vaxtlardan apardiglm arttdllllla vo todqiqttlanmda homi,o moni bir sual

diゞndo■b:∬α″s,ウリ■15,浴″ ″″gσ′薇,Iaガ″a′ sりαs"ツ,a■●,α″`り

づ″″″α"』

″αsめ,″′ο″″″″″″″■′α″ ″δ4′ ″′ル″ωめ うα′づ″rJα‐birl,sdirici sお ′′″:==りo■α′′だ′″ みtrjう″″ωrrt″励加

"αル″″ル″滋

"′ル″ωめ″″rrt″′″″″α″αli■dir?

βあ 9′″α′"galm■

″ルら″″“″油

"ン

″J,凛S機ヽ rrar s,rast“ ′αd●■α9′″α′めのりο′α″,I“α″a温″

`″

。″。■1=ツ αZαJJrf"力あ′′rirs夕′勢。S′ な=●

``″

′sαs′″ηα ια“"ο

ra″9′″ρprril″″′′Odb●g,″″′″″′″″″′″′″″″

"′′あう″f″″,4α″′ιニッ″

=ヽdir.力 b″ 9′″α′″SO″ ル″ω

′″あarJJ 力ωαb e姉″ χ″s″sJわ ο″α gδra t カリα″ OriFレ タ,Prizs夕′″た″″‐ル″ridα″ααご

`bαt=督α″,″″ rasあ″α′ぉαslα″ s"ka″′″ lα″″ ぞ′′″ηr′″ル 咀″arJ4f′ち b″″α gδ′′め

イcッα″′9JJ,9α zara′″ツタab●こ=tikxara■

re質 た,sみ ′dir.

BclЭ ki,Onun no2oHndO``A言 111l hOr bir,ey1 0z yeHnЭ qoyan kЭ sdir"(1,771)``Oda10t i,lЭ 五ёzqaydasma sallr,soxavotiso onlan ёz ye五ndon 91xanr Odalot haminl ya,adlr,soxavot iso ancaq bЭ x゛ ,

edilmi,,oxso fayda vcHr.Buna g6ro do Эdalot daha xeゾ rli VO iStindtr"(1,855)imaln OInin(o)vohdatli、 t。,kn edon siyasi vЭ oxlatt kosepJyaslmn obyekti kamil attll。 ldttu t9in“電ll ttmi

sЭⅣot,nadanllq kimi yoxsulluq,odob kimi miras,moslohot vo mo,vorot kimi dayaq yoxdur"(1,709)

“A言1ldan faydall he9 bir var― dovlot,moこrurluqdan qorxulu tonhallq,todbirtObЭ k vo di,inlnok kimi

電11,pohrlzkarllq kimi comordlik,gOzal xasiyyot kimi yold∞ ,Эdob kimi miras,mivoffoqix/ot,nailiyyot kimi rohbЭ r,gozol omol kimi ticarat(qa"11lq R R),savab kmi mOnfoot,,ibhO miqabilindo

6ztti saxlalna kimi pohnzkarllq,haralna ro♪ otSiZlik kimi zahidlk,tofontr vo uzaqg6ronlik kimi

elm yoxdur"(1,730)Demok olar鳳 ,agll,istOr fordi,istor do ictimai― siyasi hoyatin ayn― aン悦moqamiannl obyektiv olaraq dork cdon,dork edilonloH,dork cdono 9atdran i,lqll bir qivvOdir Ona

gOro dЭ “gё nllЭk g6zlo dc,1,9inki bozon gozlor ёz sahlbino ydan deylr A― a電J ondan ё

"d―nosihot istoyono xoyanot etmir"(1,799)Bu mЭ qalnda qeyd edim kl,im"n olinin(。 )hiSSlordon vOhlsslor vasitosi10 allnan tocrubi tosЭ、ヽ屯rlordon istin tutduttu karnil aЁ lll Vo onun daha ctibarh oLnasinl

Kantdan l100 i1 6ncЭ gostomm,dir Belo ki,l Kant`Ъ izim mssi tosowinmtt he9 bir voch il。

145

146 Miiasit iliiorTarix vo onun Problemlo五 ′N04 2011

6zl■yiindo,eylor baroda tosowur deブ1,μlniz onlann bizo toz澁廿 olundutt isul barOdo

tosoヽ～嗜rdir¨ Tozahilr hissioro,m山akimo iso dorrakoyo osasiatur''(14,55-59)ibniimaln olidoご (o)

■00 1l sonra yazml,dlr Hansl憑 ,yuxanda gё sto■ lon motlobЭ osason demok olar k,Lnam Oli(o)

konsepsiyasinda rasional anlayl。 1■ssi qavrayl,dan 6ndo gOnlir vo rohbor tutulur Rohbor tutulur hom

do ona gёЮ kl,siyasi maraq subyektinin foaliyyotindo onun isslo五 (istOr hissi idrak,istorso do

rasional idrak)i■at vo tomtloro di9ar olduqda siyasi subyekt son doЮco maddilЭ,ir,siyasi oxlaqm

osasml toskil cdon bttin monoviyyat p五 nsiploHno zidd olmaqla yalnlz maddi maraq,da,1,clsl鳳 mi

siyasi obyektin izatn‐ intlzatnina,pozitiv sabitliylnЭ qar,l foaliyyoto bttlaylr Buna goro do lmaln Oli

(。)kalnil a普 11l hiSS10Hn hakimi bilir vo onu hor nё v iziki,psixoti― siyasi sindiromlardan mudanЭ

olunlnaq ooraitini yaradan on ttvonli vasito hesab cdir``Var dё vlotin on isttnt a言 1ldlr On bё ylよ

yoxsulluq iso agJttzllqdlr"Varllllq vЭ zonginlik(reallttl imkandan konar olan R D arzularl qolbЭ

buraxmamaqdir.¨ Om xalqln incimoSno sobЭ b olan,ett tolosso onun barosindo bllmodikぬH,cyldatll,arlar(1,702-3)

乃々″α′″“

イrα″asαsノαらめ ,'″α′″′肋,■ 0″′れ χtt rz血"`♭"ガ

ヵ′■"′

′';iκ″″′′″“χαriS am″ yα ′″′″′グ""″″″′″sr i“α

“olれル rり `竹α″″4ま′"P″′α′

=q“αs"`α″

fid`=●“″as′ JJ′gう′r,″う力′Jοど″″″″み`氣言1lndan sono bu bosdir ki,o sonin tsin azadhq yollarinl

belak yollanndan secir''(1.849)α ″″″“″′″′gJsゎrazルリα

"a″ 脅り肋"″

α==J=″

力"r″

rrrrヵ′″あ0″α gOFat O″ ″″″α″″麟′♭■α″″αま′αZαd“酔″う〃αツαS′

`′

ノα″″`JsI″

iStigaPr彪山♭″diricts戯●.Siyasi oxlaq nOqteyi nozordon bit山 ■nss vo moziyyЭ tlo五 n qolbdo btt verOn hadiso ohnaslnd亀

onlarln to“ t―i■at neqat市 liylndon qonlma vЭ orta ilo tonzimlonlnoslndo Anstotcllo vohdotlo,on,lakin

praktiki doqiqliklo qolbin bittn ziddiyyotlorini a91qlayaraq insana konlcet cohot vennoklo

Arlstoteldon xcyli dorocodo ytksokdo duran imam oll(0)gOStair ki,``Bu insanm dalnarlanmn

bijndon bir par9a ot aslllb ki,bu onda olan on heyrotlondiHci,eydir O,qolbdir Onun xosagolon

sifotlЭH vЭ onlara zidd,xo,agollnЭ z olarnotlo■ var:Ona ttnid vo arzu iz tutanda tmah vo hЭ Hslik onu

xar edor;tamab cusa golondo ho五 slik onu holak edor;inlidsizlik ona yol tapanda hosЮ t vo kodor onu

61dO〔or;qOzOb vЭ osobilik qar1lya 91Xanda hiddot onu bogar;razlllq vo momnunluq Ona yold苺 olanda,

9okinlnoメ unudar;qorxu qonot onu binyondo uzaql琴 maq onu mЭ,薔ul Cd。■Omin― ananllこ l artanda

qonЭt onu ogurlayar; musibOt vo kЭ dor b∞ vcrondo dozimso21ik Onu isvay edor; mal tapandavarllllq Onu itaotsizlo,dipr;yoxsulluq incidondo bola vo 9otinlik onu osir edor;acLq 9otinliyo salanda

zoinik onu。 ldon salar;toxluttu 9oXallb hoddini asanda qarninin doluluttu Onu zЭ hmoto salar Beloliklo,

hЭdd vo noI11ladan a,ag1 01an hor bir sohionkarllq ona ziyan vurar vo hoddi ke9on hor bir artlqllq onu

mohv edor''(1,728)Ba,qa bir moqamda bildiHr ki,``Bodon vo cisimlor tonga golorok yoruldugu kimi,

bu qolblor dЭ bezorok yorulur Ona g6ro do homin qolblor i9in yeni― yeni maraqll hlhnot vo eLnlor

axtann"(1,760)0,OZ ideyalannl■よonlnoz hikmOtlo doHnio,dil11loklo vicdan vЭ qolb azadll薔 ln1 0n。

9okir “Hoqiqoton qolblo五 n istonlok,iz ttlmaq vo iz dё ndo.11lok xisusiyyOtlЭ五var Buna gё ro do

istomok vO uz tutnaq yolu ilo onlara toЮ f golin cinki qolb mocbur edilondo korlω lr'(1,758-59).

Onun nozordo tutduttu aZadllq hom odalotlo miOyyonlo,on hom do odalotin mahiyyotini,onun hansl

osaslara dayandl普lnl qiシTnOtlondiron azadllqdir Mohz bu qar,11lqll qiン TnOt10ndi.11lo siyasi oxlaqln

binOvrosldir.

``Rohb釘 lor Allabln yer uzЭ Hndoki gozot9110Hdir'(1,816), “HёkumOtlor kisilЭ Hn sinaqmeydanldlr'(1,855)motlobini a91qlayan imatn oli」 n(。)。SaS tutdugu ba,1lca pHnsiplordon bi五 dolaylqli lider siyasotidir Onun nOzoHno gё ro siyasi lidcr comiyyotin on ali nimayondosi kimi doHn

mono宙yyatla oz fOaliyyotindo insanlara nimuno olmalldir.``Xalqa rohbor olan,Oxs bttqasml

Oyrotnlokdon onco ёz nofsinin tolimino bωlamalldlr O, ba,qaslm dil ilo odoblondirorokzinotlondil11lomi,dOn qabaq gorЭ k Onu 6z omoli ilo odoblondirorok g6zollo,dirsin Oz nOfsini Oyrodon

vo odЭblondiron xalq1 0yrodorok,odoblondirondon daha 9ox tozim vo churama laylqdir'(1,713)

Imaln 01inin nozordo ttltduttu lideHn zOruH pozit市 kcyfly,り tlЭHni icmal,Okldo● agldakl kimigostЭlll10k 01ar. intellektualhq,Natiqlik, Mosuliン γot, MiZakiroli hakimiン γoち Kbllli geni,Iik,Comordlik,D6zinllilik,Bari,ve silh, Sabitlik,sorait VO moqaml qiymetlondirmak,Azadllq,

Odalot ve todbir.

Miiasb iliiorTaHx vo onun ProblemIOri′ Nb4 2011

0woldo qeyd ctdiylm kimi lmaln 011(0)― nin Odaloto xususi bir minasiboi vardir.“ Roiyyotlo

Эdalo■L hsan1 01 VЭ yolunu azlnaqdan,z01m emokdOn 90kln c山面,yOlu azlnaq didottnliyo sobobolur,z■ lm iso qllinca gotiHb 91xan「 '(1,867).“ Oda10t Vo insaf z■ lm etnomokdir.Yax,11lq ctlnok is。

comordlik vo box,1,dir'(1,770)“PiS Om。l sahibi」 yax,l omol Sahibid mlikafatlandl...laqlaincit"(1,754)``Oz haqql barosindo solonkarllq cdon kas,mozo■ lmot cdilmoz MЭ zonlmot vЭ qinaq okos■9indtt ki,bttqasmm haqqma toxunur'(1,751)arqulncntini iroli sttn imatn oliin(o)。 da10t

pHnsipi elmli monoviyyatin vo dork edilmi,ger9Э kli,n zoruHyyotmdon do虐Ⅲlur onun odalotkonsepsiyasl d6rd osasdan ibarotdir

“I Dizま m anlall■aq■9in diqqЭ tlilik;

II Elmin hoqiqЭtino 9attnaq;

III Yax,l hё 10n 91xarmaq;

Ⅳ Dёzimlil■yt mohkom saxlamaq

Buna gOro do insan diqqot yetirorok dttgiin btta di,so ehnin hoqiqotini oldo edOr Soblrli vo

dOzimli olan kos 6z i,indo sohlonkarllq ctmoz vo xalq araslnda yax,l adla yasayar Yax,l isin s亜 bi

yax,11lqdan daha yax,1,pis i,in sttbi pislikdon daha pisdir'(1,700‐701)

1.3.Siyasl oxlaqi tO,kiledon osas ami1lor.

Siyasi oxlaqi tЭ kll edon osas■ 9b"1lca alnil inioyyonlo,dillllok olar:I Siyasi doyor;

H Sif、i modoゴyyot,

III Qeガ ZOraklhq vo humanizm ideyalandlr

Siyasi dttor dOvlotiL comiyyotin m燎 tolif sosial birliklЭ Hnin, qruplanmn, partiyalannin

insan maraqlan ilo uyttun。 lub‐oLnamasi etibanlo siyasi xarakterli foaliyyotloHn,proscsloHn,

hadisoloHn mabyyotini mioyyonlo,diron bir anlaブ ,dr Bu aniayl,siyasi hadisoloHn subustansionalxisusiyyOtloHi tЭzahir edon,IpaloJi tenninlor ttmi gOinon bOrabЭ nik,azadllq,odalot vo sabstraksiyalann konkret tanxi faktlarlna aid olan,siyasi nollllalarda ifado olunan bir vasitodir.Siyasi

nolllla dttlni vo mivЭ qqoti, mit10q vo nisbi, zoru五 vo tosadifl siyasi dЭ yorlo血 oldO cdilmOsiqaydasldlr Siyasi nollllalar sOsial qruplar vo fordlor toroindon hakimiyyot uttnda mibaizodo onun

hoFta ke9iHLnosi zmanl istifado edilir vo bu normalar sosial gettЭ k‖ゾn■9 SahOSindo mOvcuddurI HakimiyyotdoklloHn vo oniara tabe olanlann nollllatiV m■ 1面zoloHndo,

H.Siyasi n。 111lalann foaliyyoti五 n qaydalanru,ort10ndiron ictimai mttasibotlordO

nl siyasi n。 111lalann hiss,vo ya toossuratl kimi sturda Siyasi doyor elementi siyasi nollllalar

dOvlotin tipindon as:1l olaraq mtxtolif follllalara malik olur. Mos, bitin kadriann mocbu」

monsubiyyoti ttЭ五ndЭ qurulan bir partlyaliq rcJlmi olan totalitar sistemlordo hakim partlyaninp五 nsiplo五 osas siyasi nolllla kimi qЭ bul cdilir Bu vЭziyッotdo dёvlot bむokratiyasl homin siyasi

nollllanin surotini dЭ ブ,moy。 9a11,dl言ina gOro bitin so宙 yνolordo qohumbazllq,ycrlibazllq,ctnik vo

ya qaragumh9ular hakimiyyoti fonnal,ml,olur

Fibmco siyasi doyor,hor,cydon ow。 1,hor bir,oxsiンγotin siasi subyekt olmaslyla yanω l,

hom do oxlaqi subyckt olmasi pЮ blcmino osaslanir Onaゅro do Siyasi dЭ yor siyasot9inin

mono宙yyata,tofottdro Эxlaqi mosuliyyota vo azadltta malik。 lan subyektin somoroli foaliyyoti

n6qteブ nЭzordOn qiymotlondHlir.Burada rasional tofokk■ ,somorol foaliyyot siyasi subyektin sodalictim西 ger9Эkliylin biin ziddlyyotioHni ゅ stollllok VO dalmi siyasi doンr qazanmasmaistiqmotiondiHlon qorarlar realla,dimasi bacanglni sibut edir Siyasi subyektin siyasi fOaliyyotinin

siyasi doprlorlo mivaiqliyl,onun tam mosuliyyot da,lma qabiliyyoti siyasOti xisusi tohlil ctmЭ

imkanlan yaradir vo blo bir 9ox suallar dogumr SiyasOt,1lor bir qayda olaraq daimi siyasi

nailiyyotiOH siyasi doyor kiini ts働 n tutllrlarml?080r tuturlarsa onda bunu no ilo izah cdirlor?Burada

problem yeno do siyasotlo oxlaq minasibotioHnin(ovV。110rdo izah etdiylm)■ 9 moh,ur modelininizahi zahiron yeganЭ holledici vasito kimi gё rintr Lakin bu da binllonall konkrctliyo malik olmadigl

■9in problemin hollino aparan fakt olmasa dち siyasotdo moqsodo 9amaq 19in Эxlaqslz vasitolordon

istifadЭ olurmaslnln pislЭ nlnosi, qinarmasl siyasi doyorioin mOЭ yyonlo,mosindo xeyli dЭ Юcodo

147

148 Miiasir iliiatTarix vo onun ProblelnloH′ N94 20■ 1

yardlin91 r。 lunu oynaylr

II.Siyasi modoniyryet anlayl,lilk dOfO alman XIⅡ osrdo ahan maantisil Herder tOro■ ndon

i,lodilmi,dir Q Almondlm vЭ Q Pauellin iknlo siyasi lnodoniyyot mOvcud siyasi sistemi,tirak91larlnin moqsod,meyl vo mOvqelo五nin imumiliブ ,onlann siyasi foaliyyoti"in oSas yaradan

vo mona veron subyaktiv sahodir Siyasi modoniyyot fCnomeru XX osHn yansindan sonra araOdl■ lml,

vo akttlallaoml,dlr SiFsi modOniyyot siyasi hoyatda identinkasiya(OZ■ 1■ tanlma),istimulyasiya,

(iStiqatnOtlondi111lo),adaptasiya(uygunia,ma),inteqrasiF(qo,uha),kOmmunikasiya,sosialla,ma vЭs kinti fulksiyalara malikdir ``Siyasot vo hiquq iso modoniyγ oti vo oxlaql mё hkomlondi.11lok

■9indur,artlq Sozin yax,l inOnasinda sini vasitolorlo Siyasot vo hiquq lnodo」yyot vo oxlaq izЭ Hndo

qumlduqda siyasi modoniyyot vЭ qanun fo11llasinl kosb ctlllil olurlar Siyasotin vo hiququn

modoniyyotdon vo oxlaqdan qopllb aynlmasl iso siyasi deqradasipdir'(4,67)

Elmi monbЭlordo siyasi modoniryotin Q Amont vo S Verbanm 1963-cu lid。 “vOtonda,

modoniyyoti''tezisi altinda ve五 lmi,izahl daha moh,urdllr Burada 01ko vo regionlann ёzinomoxsus

xisusiンγЭtlЭH osas yer tutur Onlar siyasi modoniシ γЭtin patirarxal,tobooci,foal kimi■ 9 osaS tipini

mio、on edorok bunlarln sintezi olan,votonda,modoniwotini obyektiv ifado cdon ideal tip olaraq

qcyd edirlor cin ki, hOr bir dOvlotdo votonda,modoniシγoti idcal tipi lazlminca ifado ctmo,

tamarnlama vЭ konlretlo,dillllo baxlmindan ёzinomoxsus xisusiン ッリtioro malikdir. Miasir siyasi

clmdo sityasi modoniyyotin sturukturunda asa言 ldakl kOmponentloH forq10ndi五 rlor

I Siyasi tocurbo II siyasi tosisatlara istiqamotlonrnЭ III Siyasi stercotiplor rv siyasi miflor

V Siyasi simvollar VI Siンもi sosialla,ma VH Siyasi dalTanl,mOdelloH

Siyasi stur vo davranl,meyarlanni totbiq etmo vasitosi kimi,ortlonon oxlaqi tnahlyyotli siyasi

ononalor siyasi modoniyyotin fonllalttmasmda ohomiyyotli tosiro malikdir

IV.Qeyri‐zoraklllq vo bumanizm ideyalari bo,or comiyyOtinin holo qodimdon arzuladl言 1,

hЭyata kc9i111lok iStOdiゾ bir hadiso olmaqla QЭ dim sOrqin morasim lo五 ndo,xisusilo do konmsi9ilik

ononoloHndo follllalasan bir ideyadlr Bu anlayl, hom do dOvlot91lik ,iurundan iroli gOlon hadiso

olmaqla hakimiンνoto miticosino tabe olFnalnaqla yana,l Siyasi foallq, n■unaqiooli voziyyotlordo

qarslllqll dOzim vo oxlaqi toloblЭ Hn yeHno ycti五 lmЭ qaydalanna osaslanlr Qeyn zOraklllq vohumanizm ideyalan Asiyada`Ъ uddizm'',``daosizm'',Avropada x● stianl屯m foHnala,dlこ l vaXtlar

Qodim Roma``stoisizmindo'',VH osrdЭ Yaxln sOrqd。 ``islamm s,lh p五 nsipi''ndo ёz Эksini tapml,dir.

Quranl Konmdo Qaf surOSinin 45-ci ayosindo buンlrulur:“ Ya pey=OmbOr:Son onlara zor edon,

onlari zorla imana gotiron deyilson.Son ⅣIoniin ozabimdan qorxanlara Quranla byid■ osiho■

ver"(17,520)

Orta osrlordЭ ``彙ansisk,ilordЭ " vo yenl dё vrdo ``kvakerlor''do, `incnnonzular'da, nohayot,

Ruyada“ Duxaborlar''da bu vo ya digor dorocodЭ ёzini gё storlni,di XIII osrdo Volter,Russo,Kant,

Hcgcl, Lokk, Hobbs v3 s nllmayondolo」 n osoriorindo mioンッリn qЭ dOr ycni surot alaraq Avropa

ねlsofosindo di埒olmoF baゞadl Qeガ zOrよJlq vo humanuzm coroyanda olan bir ideya klmi

Rusiyada GOrkЭmli turk oこ lu COmaloddin Ofqanidon toSrlonon,lslaln dinini qobul cdon

L Tolustoンun OSOrloHndo canlandi vo noticodo M Qandinin siyasi baliyyotindo ёz oksini tapdl

“M Qand azadll彗 l dinc yolla Эldo etmoyi arzulaylrdl Qandi qeH― zorak mttanzЭ mn lkl fonnaslm

qobul edirdi:Э mokda,1lq etmok vo votonda,1lq itaotsizliゾ Bu ikh10r Onun``Monim Qcyn‐ZOraklll言 a

inamlm"adh os昴 ndЭ ёz okSni tapml,dr O,yazlrdl:“Qeガ ZOrak:Lq bo,Э五yyoun soadoti olan 9ox

bOytk qivvЭ dir O insan dthasinln yaratdl言 :on giCli da言 ldiCl Silahdan daha giclidur'(18,198)Bu

idcya no do M Qandi Hindistanl xaHci despotizmdon,Islsmardan azad etdi

Qeガ ZOrak■ lq vo humanizim zor i,lotmomok pHnsipi olaraq mahiyotco insanl Tatu■ nmhakimiyyolno tapmmatta,ё Z tobiotino,it五 doyorloHno zidd gctmomoyo,zomroto,uurlu surotdo tabc

01mtta istiqamotlondiHr vЭ bunlara roぃ on insan azadll薔mm he,no ilo miqa,so Cdilmozliゾ nin

labttl■ynlおbat cdir Bu gin qcyn zoraklhq vo hum7anlzm idcyasinln unlversal p五 nsip olmasl

billllonall qЭbul edilmoso do onun oksini do sllbut etmЭ k mimkin deyll,hom dЭ ona gOro ki,oksinin

sibut etmoyo 9all,maq osaslz x01ya kimi gOrinordi vO bu da ёzl■ytndo bu anlayl,in no qodor bo,oH

Miiasir diiurTaHx vo onun problemloH′ N04 2011

。ldugunu tOsdiq edir Bu ideya Эn azl bcynolxalq mmasibOt10in insanilo,mosini vo dinya nizalnlmn

borpasml vo tЭ hl泳osizliylni qorumaq■ 9th ovozsiz penspckt市dir Oslindo bir toЮ fdon sipsOtinistiqmotlondi● lmosindon aslll olaraq onun imkaniarlnda bo,oH doyorlo五 n no dOrocodo gcr9oklo,mosibir nOv siyasotin humanlstlo,mosi kimi qiymot10no bilor Lakln bu,ortlo ki, siyasi minasibotlordo

hakinl olan strukturlar,tosisatlar,mexanizmlЭ r yox,INSAN olsun vo onun tolЭ bloH rohbЭ r tutulsun

Digor torofdon iso ictimai_siyasi minasibot10rdo maddi Hfah aqressiyasl,monoviyγ ann suqutucomiyyotin axanm doyOrloHn daこ ldllmasina, zorak11lqlann, cinayЭ tlЛin, alkaqolizmin,narkomaniyanin kitlovilosmosino, noticodo insanlann 6z d6vlotlo五 no, bitё vl劇kdo ёz golocOklЭ HnЭ

inalnin tikonlnosino gotiHb 91xanr.Z′ 力zο″a gο″ 力″"α

″′τ"レ

,力ο″αたret NSAⅣ α:==むtrlレ

′ra■r′″ s夕αS′わg,`=五=“

as′ み′,′″破″′′″力〃α″″,s″″αrrJ″α.[“

“′′力″わあ″″″クッ′″g′ル″α′α″″

7αJJrrrprr οたら力

“

OI“as4茂″レ ″″″arariz,:ゎ“ル“

″″″■s“′″″′οrsα ぅ′フαs′″αχ′″"′

′edaF″ らαrr9み″″″″ sο″″ ′

"″"b′J′″ s′″″″夕ο″″

"as“αッ

“わ 0″ うrilpr,■ ■′οら″′s,″ S′ 減 。■

″″″asibarrar sぉ′′""JJ降

″イα∴

ODOBnγ AT

l Lnam 01i(o).NЭ hcil BolagЭ Bakl`Nurlar''n.2007912s2 Folsofo Enisklopcdik Ligot Mbllifkollektivi``Azorbaycan Enisklopediyasl''

BIliゾ.Bakl,1997,520s. NegriyarPoliqrafiya

3 Abbasov.O Idaroetmonin sinergetik folsofosi:yem dialoq namimo Bakl:“ MBM"No5Hンγat―

Poliqraflya morkozi,2006,212s

4 Adi1 0sodov Siyasotin folsofosi:Mahiyyotin ge● Эk10,diHlmosino yOnolon irado vo onun taH対

taleyl spi五 tualist ttstokratizm folsofosi kontekstindЭ 〃 iklnci,pddon i,lom面,no,r〃 Folsoipento10giya:5‐ci cild Bakl``Toknur',2010,416 soh

5 MirtЭza Mitoho壺 .Oxlaq folsofosi Bak1 2009.240s.

6.ROv,on Mustafayev Fikir azaddlr Bak1 2000 293 s.

7.Πepe■oMoB Л C.KoHф ン狐ИЙ:くdlyHЬ Ю Й》 M,1998,8.B.Д.CИΠoBcКИ Sokrat vo onun dё、哺 (t.e.Asian AJanov)Bakl,EIm,199588s9 扇 stotel ``Siyasot.Bё ytk ctika"Baki XXI osr Yeni no,rior evi,2006 432 soh

10 Haclyeva V C Siゞ、i orqanizm:Elementlor,olaqolor,prosseslor Bakl:“ Elm",2008 336sll Ma■ tЭД-3aДЭ И 《BBЭДЭHИЭ B ЭTИKy》 _Б aKy,《 4ヽyaЛЛИM〉〉H,2004.-160c

12 Attababa Rzayev Nosiroddin Tusi(hOyatl,elmi,dttFgO■ ,■)lkinCi nO,r Bakl,“ EIm'',2001,352 sЭh.

13 Xaco Nosiroddin Tusi OXLAQl― NASiRI Bakl,“ Elm'',1989 256 soh.

14 1mmalluil Kant.``Fikir antologiyasl''― ZЭkloglu_n Bakl-2010184s15 Hcgcl Huquq fOlsOfosi`Norgz''n Bak1 2007 375 s16 ABs Demokratiyasl Haqqlnda Osas Motinlor Mel宙 1 l Urofsky lqtisadi vO Siyasi Ara,dlllllalar

Markozi cAR CENTRE),2005 487 sЭ h17「ypaIИ _KbpИM Bakl,“ Nurlar''■ 2006 605 soh.18 A Д ЛИTMaH COBpeMeHHaya ИHДンッcКaya фИЛOCOфИya M,く くMЬIcЛЬ〉〉,1985

149

150 ifク ,s″ ′συ7

Tarix ve onun problemlari, Ne 4 20U

RUSHAII RUSHANZADE.The doctorales of Azerbaijan Natiorral Academy of Scienies,

Philosophy, Sociologt and Law lr,stitute, Politologt and PoliticalSociologt departuent,the member of Azerbaijan Union of lYriters

POLITICAL ETHICS, ITS STRUCTURE A}[D LEVELS

Cunently, the ethical social institution, covering all spheres of public life, their ideas and

behavior, is a regulator of forms of social consciousness. Politics and morality have significanteducational differences. As a policy based on the economy and culture based on ethics and morality.This is their specificity and integrity. Factor the presence of ethics and morality, values eruiches itscull ure, non-violence and humanisrn

PYIIIAH PYTIIAH3ME.tDuaocoQuu, corluonozut u npooo llncmamyma

Karpedpo nofl tarrroJtozuu u nor umuqecno i coquonoeu udorunopcxo nonau padouurt deno,

Atepfia dlron naJrnemc, qneuom Coroza nucamenefr-

TIOJII,ITUqECKA' ?TI,IKA, EE CTPYKTYPA II YPOBHI,I

B sacroxruee BpeMs 3TfiqecKuii couua.nr,nsIfi I{HcrI.ITyr, oxnarr,narcrqufi nce cQepsto6uecrseunofi xrltuu ,trcgeft, ux utei.r u fioBe,{eHrlfl, .,{BJI.,{erc, perynrlTopoM Qopu o6ulec'raessoroco:lHaur.rr. flo,ruruxa r.r Mopub LrMercT cyqecrBeunsre o6pa:ronareJrsHble orr.wtufl. Kax uo:rurura6a:upyercr Ha 3KoHoM[Ke, TaK r.t KynLTypa 6a:npyerce Ha Mopan]I t,l HpaBcrBeunocru. 3ro qsasercc

r{x xapa(TepHocrrro flprrnuarrr,ralrbHocrblo. Oaxrop npacyrcrBus sTlrKI,I H Mopirnn, ueHHocrHoo6oroEae'r ee ryrurypofi, Heltacl,ulueM Ii r)'DIaHI,I3MoM.

R″f″♭″/ιこ,′晰 aηばッ′ち,″ヂι,EL″´"rtο

ツИル協 F,おψ,saSあ′ρル |"腕″fルS伽加″″商 JiraJqル |″め西 SωJο:巾》§Obお:れ:“

“″α″2″′‐σ〃″″配′icttι“″ fararJル g″α″ゐ′″レ gJ"レ置§dЙrしroゎ■。Iル Iの