PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

69
- 291 - taMes, i so interpone mis dilatada 1 de6conoéida sob-a quo vs huts ci pió do Is cordillera do •Pauipiona (San- tander)_para unirse hiego a la grande do son Camlib so- bra 01 Uribante, an Venezuela. En Oasanaretoma ésta el nombre do Montafiagrande, como on efecto Is es,i so subdivide en montane, do Sarare, do Araup1lta,de Soto- eá,.de.Lipa, do Ele i do Cravo, nominee todos t6mad4e do Joe rios quo is banan i quo alitnentan con sus creeisn- tea periódioaa esa inmenst mama do colossi vejetaéion, desoonocida pot los Indies acthales, I tat vex no esplo- rada per BUS anteeesons 5810 00 . l*a on quo p0- than navegar e internarso an aus pequetias c5n058, a per .1 cainino quo vs orillando ci p16 do los cerros hasta los pueblos do los indios tunebos, Ro yatA, SinigA, Canci I Oobarfa, visitados casualmente pot Ia espedicion quo sa- 116 del nile do las An r stias buscando uu camino ads el Llano, como ys 10 dijimos. En esa seccion están las sabanas. oaut3vadae pot lee habitantes do Is fundacion do Aranca, lamnayor parts venezolanow do orijen, cuyos hatos sufrieron mucho on Is guerra do Ia independencia, salvo algunos quo lograron compensane con 108 ganados do las misiones. Enctthn- transe mao do 25 hates grandes an estas espaclosas I be- has sabanas, Is mayor pane a orillas del Arauca, rio na- vegable pot lanchaa do s-cia, quo tenon do Ciudad—Bo- livar, plaza con Is cual comercia AISUCS. Otros esMn an lao orillas do los caZos Cabnyaro, (Iuaratarito I Bendicion, quo, unidos, forinan despues el rio Capanaparo, sirviendo do principales vehiculos para lievar las agues desparra- madas quo bajan do Is gran selva o quo detrains el Sa- rare, deapnes do haber lienado ci grande estero do Ca- chlcanio, somejante a unlago inmenso quo eapreciso pa- sat an alguuos puntoe an canoa o a nado. En el invierno mis gnu parts del camino' queda cuhierto pot las agnas a mu do un metro do shuts. Fué por este grande estero quo an In estaciou iluviosa atravesô ciejército ropubli- cano an 1819 pars Hagar a los Ilanos do Caaana,e i liber- tar is Nueva Granada. El aglia dabs al pocho a los in- fantea quo lievaban porbkulo Ian iauzas do Is caballerl a, mMnsras quo ésta trasportaba los fusiles I cartuchersade aqucUos. En los ]ugares donde el agus Ilogaba a cubrir Is intuterfa montaba 64a a is grupa de los jinetes, per donde puedo venirse an conocimiento do lo mucho quo tendria quo sufrlr sill el espediciouario Spin, Fredeman I Urre, cuando atravesaron estbs lugares Mn gulas, sin

Transcript of PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

Page 1: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

- 291 -taMes, i so interpone mis dilatada 1 de6conoéida sob-aquo vs huts ci pió do Is cordillera do •Pauipiona (San-tander)_para unirse hiego a la grande do son Camlib so-bra 01 Uribante, an Venezuela. En Oasanaretoma éstael nombre do Montafiagrande, como on efecto Is es,i sosubdivide en montane, do Sarare, do Araup1lta,de Soto-eá,.de.Lipa, do Ele i do Cravo, nominee todos t6mad4edo Joe rios quo is banan i quo alitnentan con sus creeisn-tea periódioaa esa inmenst mama do colossi vejetaéion,desoonocida pot los Indies acthales, I tat vex no esplo-rada per BUS anteeesons 5810 00 .l*a on quo p0-than navegar e internarso an aus pequetias c5n058, a per.1 cainino quo vs orillando ci p16 do los cerros hasta lospueblos do los indios tunebos, RoyatA, SinigA, Canci IOobarfa, visitados casualmente pot Ia espedicion quo sa-116 del nile do las Anrstias buscando uu camino adsel Llano, como ys 10 dijimos.

En esa seccion están las sabanas. oaut3vadae pot leehabitantes do Is fundacion do Aranca, lamnayor partsvenezolanow do orijen, cuyos hatos sufrieron mucho on Isguerra do Ia independencia, salvo algunos quo lograroncompensane con 108 ganados do las misiones. Enctthn-transe mao do 25 hates grandes an estas espaclosas I be-has sabanas, Is mayor pane a orillas del Arauca, rio na-vegable pot lanchaa do s-cia, quo tenon do Ciudad—Bo-livar, plaza con Is cual comercia AISUCS. Otros esMn anlao orillas do los caZos Cabnyaro, (Iuaratarito I Bendicion,quo, unidos, forinan despues el rio Capanaparo, sirviendodo principales vehiculos para lievar las agues desparra-madas quo bajan do Is gran selva o quo detrains el Sa-rare, deapnes do haber lienado ci grande estero do Ca-chlcanio, somejante a unlago inmenso quo eapreciso pa-sat an alguuos puntoe an canoa o a nado. En el inviernomis gnu parts del camino' queda cuhierto pot las agnasa mu do un metro do shuts. Fué por este grande esteroquo an In estaciou iluviosa atravesô ciejército ropubli-cano an 1819 pars Hagar a los Ilanos do Caaana,e i liber-tar is Nueva Granada. El aglia dabs al pocho a los in-fantea quo lievaban porbkulo Ian iauzas do Is caballerl a,mMnsras quo ésta trasportaba los fusiles I cartuchersadeaqucUos. En los ]ugares donde el agus Ilogaba a cubrirIs intuterfa montaba 64a a is grupa de los jinetes, perdonde puedo venirse an conocimiento do lo mucho quotendria quo sufrlr sill el espediciouario Spin, FredemanI Urre, cuando atravesaron estbs lugares Mn gulas, sin

Page 2: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

vfrerm 1 sin diso4ioiz detdnninslsi .j (Mkhts *C. —&ué trastornee, qué etrtMoe noha Hens doeconocids, sin sondas iii -..---os I fqñdazêhoizonte per tottas parteeç con Stores, atudadales I '-

as p oftadc, on quo to beSt in be8tiaa t 4remedt-$s an)os.qft elhdiMfremismb so Innidia iepenth..'ststs1Isaplagas dè nacados I moe4thtes, là cthelwvthoM-.sM, lee tigres, lot leons, be loopn&anlmsi*qubt.),iaa 0t31 ea mu abundsu cit q.e hal) 3am ____dios mal numdroebe. . . . todo otaeo'esIreSeoad j'uoeonsidei's las privacibues 4 -fatlgas t aqte4boslmiuUs..,In pen quo tIadSn quo soetenwwt •t4il l,dieb-

• as ifor000e, variadas comb Sm dialoctee, quo 'ee$.:dianfrqne debiaiidilatareo Stánetitornb Eele&iveu-tureros obmo is mjoatsd. iél honor dc tquSlzs'de-siertoe .jQne sedeberá'pnea 4adie-pidezoouconstancialn constancia? SI, seneasitaban stqnei tSI tins conetancia stpremt pan adportarpor'ttes i'ksatacor chico snoB todos aqnelloe peHgret, pra nttttt4$ntäo enfennodades I mhorias; ok quo &cná awor'di-cho, solo Is, ardiente sed'de ow -quo4toraba shombr do Metro, sdlo'la esperann do'onaontva-slgdials ciudad del Dondo,lantaszna quocaSnabasient-flea en fronts slit deja±so alcsnnr pudo dnrtanto tinib1 peievexncia a lea avontureros a0 sqnellasépocas,cu-ies-hechos, do naturalez&fabulosa, fonnkn 'botvetdadmrásiempos herékoede Is historia do America. Be verdaaquo su norte era siempro Is cordilibra; pofo on Ostsst-banas hat pnntos-en quo no so sicans,va vet, a 'tEnds

no is solve on aquollaópoca nose Sendiese tntocosxashort ada el orients, b qnoel camlno fneaemkthcoma no mui.probable, paeeto que in IStoriasonaithtquo lot conquistadores tinrieron mudhotabajoIpMa 7*par Us ofénages-de Arechona iGaceso, fledâiwiciddesparramadoro del Saro i el 'Store -do'Caôintepeotivathont.

-La villa'do Arfluoa -es sin -contradiccion Gotnrdeeats .parte dot Estado on cnMtto aipobbacion, ñ2uâs4oomOkuio; pore tiene ePiieitMeniente de4Or.FwS4Snatural-dots jenS males 'qte IL 4e V.nestu4nchaft do s*s trampas o 808 crlmenea. Aniuca e.s[qnnito central del èotercio do lao gatdoe do 'VoñinSu4.epusan s eats repábiea. ?ueden sacaree AnuahMMIATdb8 -16,000 rSes pars el ooinereio kintfl,dSne tS.stat" do lot ilseos del Spurs, 'secants-b tes1&

Page 3: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

a. $pnli4k Aranca, puesto QUO is fisonolnia i ii -pectodeestas dehesas son en todo iguakn lag apn*

. Férinlas ci estretno 'decive do la gran cordillerado los Andes do Santander, Is cual so dinje do poniesesáente. 'Ni un .peffaeeo, iii ntis piedra, ni nfl oaseapas rentra en 'estas planicies: anus i zreda to 'todo toqctfla un ooniposicion. Sabann binpiaa,SniprenMea,'Sum freecas ide altapaju,'cubrennna bimena ateuthon, I el nivel coal perfecto de todag lea pam

l torreno, Ma asomejar. tanto ala sopetfieM 4e1 :mquo sea vista ocurre nainralinento el yensaniento deq.o sal w 106 nivel.Io pot is 'atseien perwaa .óCUB

La wnthrmidad do aqinelS ilanos, on donäkido Twnco inm&vil,'es algo linponente 'aunqme triste. 'Orf-as en 011% gsnados, caballos I inulsa con un fteilidadesçrendoto; a falta do 4stoe se von paster los vousdaon rebaflos nntheroeos, o los 'chirigli' res pot' doconas s 1%eoaibrs do Ms mates o en lea orillee dolos arroyos La-gnnas,'al peso pie un prodijioso ntmoro do cafinaneststdidoscomo troucos 'trosichados i secos sobro Is arendo lot Hoe oaliénthnse a! aol en el alienS, o'ajitan'alai-re sea niandibulas en ci bosteso dc una hatubre pelenaEL aspecto do Is tierra tan uniforinotnente nivetsda,nae-Iblofrooer sinonibargo algnnas pequeflas deeigusldad*

nsedsa por los medanoc I los bancos. Aquellos eon lbnetos un poco arenosos quo se eleven algunos metrotso-bre 1* Ilanura, mintras qne los .otros eon solo do greds4

O' Ahian pocos pi& sabre ci nivel jeneral. Su reconoth-iniento emperoes dificil puss ens bordes;son lea inas vo-cas imperceptibles, salvo en Is estathon do las iluvias,porqno entbncas tanto ice ipos'comolos ott-os quedanien

oo .adiferencis del resto do Is Ilanniacublerto pa leaagnas. Eneatos médanosi bancos estéa lee .batosstht*za-doss muchos miIiImetros unosde otros, i:slrven.desnofujlo is lot ganados cuando lea aguss, ooupwi 'las pd*Sbajas. 'Encu6ntnase on ells, its pastosan&ioflsprnsMaSse dnrañto is estacion invernl, mui penoeapatotis pfl pars el ganado I pars e1'hombre,pe4bw.mito del;cslor. Is hIts 'do Ms brunt elflmeoto sitlaSaeetou. 'En 01 venno-no Sha4anpeeoielipo*syni'elas on los rice, 'cafi%'iIagsnea, #Qias

Ssqn port grin n6mem do roe lime -iis.Sdhnantni*oyfflaa i-superñoie. Los aIApsgi*,'Mensjus iesnbiotmue ofrscea plates de1ieiea1.e tsMtan-

Page 4: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

-800-S do los Lianos, lo niimno quo is infinita variedad dopaces do sus floe.

A fines do xnarzo so observa is rej ion austral ilnmns-da pot algunas esplosioncillas eléctricas, quo son comeun resplandor foeforecento circunscrit.as a un solo grupodo vaporea. Desde entonces la brisa pass frecuontementei pot muchas horas &1 0. 1 a! S-O, lo quo es ya un signoaeguro do las iluvias, pie ernpiezan a fines do abri[ eneflas comarcas. A Ia vista do estas sefialos enipieza ja01 Ilanero a mover sue reliance a fin do sacarlos do Inspartos bjas eapuestae a is inundacion del invierno, sunquo tanibien es ciertoquo el ganado, sea por nistinto 0pot costumbre, ethprendo pot si solo Is retirada ads BUS

invernaderos, tan luego como los prinieros truenos 0 Inprizneras liuvias indican el cambio do estacion.

Es en inviorno tambien cuando el Orinoco crece con-aiderablomente represando a sue tributarios, quo no pa-diendo desaguar en él con facilidad pot faltarles is velo-cidad I el volámen necesarios, vuelven atras deebordán-dose sobre sue márjenes. El Orinoco es pues Is canesprincipal do ins inundaciones. Mu tan luego come eaterio empieza a bajar, que es a fines do agosto, van sue*ñuentes desagnando poco apoco, I como ci Mets vs ba-jando tambien, empiezan a desaparecer las aguas do lassabanas. Como en el mes do agosto estAn a eu mayor al-tars las aguas del Orinoco, BUS graudes tribotarios dobenaeguir en misma oscilacion, hasta quo menguando pro--gresivamente, aun9ne con mae lentitud de Ia que habiananbido,vuelven a fines do marzo a conquistar an minimo.En el mes do noviembre son ya tran*itsblee las llanurasdel Arauca, quo forman grandes lagos en el invierno,pero solo huts enero es quo so enjutan pot complete.

Litre el rio Lips i Capanaparo las eabanas eatAneuteramonto desconocidas; viven sinembargo alas oil-lisa del Iltimo, algunas tribue do indiosyaruros I oto-macos quo snelen it a Aranca en buses do Jierramientas,oucatas do vidrio, sal 1 licores quo compran ai .precio dotrabajo o do resinas, cueros do animates 1 chinchorros ohamacas do moncho.. Son estos salvajes do costuzubressuavea, pot Jo sue seth fácil an roduccion. Entreei Ca-Eanparo 1 al Meta no son conocidas ins sabanas, vién-dove solo desde las orillas del Meta grandes palmares,snanchonee do monte i morichales. Viven en ode espaciodjferentes tribus do indios otomacos, yaruros i chthosa,I" eunice suelon visitar los hatos quo so ballazi an in

Page 5: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

- 301 -otillas del Aranca, donde trabajan algunos dine mci-biendo horraniicntas en paso do jornalea. Los indios quo88 emplean en eats ocupacion sonpocos,prefiriendo masbien ir a Is villa de Arauca a vender sus cuoros ilos do-rnas articulos do so escaso comercio, I a comprar lo quonocesitan.

En las orillas del Meta, en los puntos Ilainados Tn-piche I Trapichito vic'en aigunos yaruros traficantes conJoe transeun tea del rio. Todos estee indios serian do flailreduccion.

Recorrida asi Ia parte conocida do I zona de los pas-toe, quo tiene en an mayor lor.jitnd, de.sdo el Uplahastael Aranca, 33 mirilmetros, 1 de anchura, desde ci pió doIs cordillera hasta ]as barrancas del Mets, do 10 a 23,o goan 580 mfriLmetros, advertiremos que Is parte caai-daconocida perteneco al Estado de Cundinain arcs, dondeclebe buscarso an descripcion.

OF

Cilmas.

El china del Eetado do Boyacá es tan variado comoIs fleonomla do an territorio; no podremos decir puessi

fredoinina ci frio, el templado 0 ci cálido a causa de an

alta do uniforinidad. MI. ads Tunja es frio I sano; aciaLeiva templado; i acia Turmeqné, Garagoa I Guatequeon pafles templado i en partes frio, pero siempre sanoI benigno.

Acia ci lade de Mirafiores se encuentran todas isatemperaturas, on graduatmente decrecientes, on canes-dat par transiciones sébitas, segun lo tendido a escar-pado do las eminoncias interrumpidas por lo g valles pro-fundos quo se encuentran alli. Estas pordiones do torri-torio, encajonadas entre serranIaei viciadas por los wise-mat do laputrefaccion 'vejetal quo Is humedad I lainten.sidad del eslor msntieden, eon necesariarnente malsanas,sabre todo a Is entrada I salida do las aguas. Reman silllas fiebres intennitentes rebeldes, I Is muchedumbre dojimectos producen ilagas I ernpcion cutineas quo complo-tan Is muons do los pocos moradorea & quienca In codi.cia do lea .abundantes i fé.ciles cosechas, o Ia esenciou dofrabajo quo hahian en is profusa fertilidad del snob, leebce sobrellevar las penalidades do Ia faith do saind, Isun Is molests fealdad del carate quo cubre one cuerps.

Page 6: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

For lo quo ihaco ila rejion de Is snügus lFuadaes,'en ella so enouenttan temperameutos sanos,cálidoe.iznospocos, templades muchou I frios bastantes. Los lugansquo mes so aproximan a lea párames o estAn ;en niedlodo ellos, snfren viont4s unit fries i deetemplados; i.amedida quo so alejan do el los gozan do teznperstnru do-liciosas hnta bajar a is lioya profunda del Chicamochadon de lace un .oalor moderado, produoido!porlalirradis-don do los paredonesadyacentes. Los pueblos eituaàsen Is vortionte do is corthilera ada Casanare son oólidos,-Unto pot oeMr a puoa altars sobre el nLvei .del.znar,aanto per recibir lea sires abrasadoros quo v4euau do.loa .Llanos.

Li nThma do OhiquiaqiirL (antipo canton) -w frio Isane, esoepto Is patio do Mutq, ouyo tenitorio.ee liaUaoubierto do selvas vfrjenss baatsnte elovadas, bajo usatomperatura cAlida con climasaao on lojenerai,porosn-fermizo I calentylento en los lugares hondos, hImedosipoco ventilados.

Acts Moniquiri el dims Cs sano, templado en noespafles I frio en otras.

For Jo pie bade a Is antigna provincia o rojion do'Oseanare Ia cuestion os distinta. tin pals quo, casLon antotalidad, sate oubiorto do ]lanurn regadas pormuahesrice I sinnümero do caflos, desoondidos do Jos Andes :Umones, fontiados en las sabanas lea otros, i quo en Is eSs-don do lea iluvias salen do madre I aniegan estisestper-cionsa del snelo, no puede ser pot ciorto tin pais muinia

Un calor quo a la aoznbra mama 30° del tennóme*ricentigrade hosts lea S do lanoche, quo alasll.deIamisma tiene todavia 99°, I 26° al amanecer, mavillesabion lagrande evaoracion quo debe oxistir andeiinviorno. Ashnnio tnatiarra dondo el higr6meMedetSauseure mares 900 do Iuunodad an el.inviernq,4.56°dosequedad en eivervxo;i donde, depusa'demedio&,el terrn6metro puestoal eel selsala 67°44Wa Ia sembis(eslor .bsatante por aIsolopnrnnfsrnnrsl quenoeuostumbiwloa 61) no itieneal paedeWnorcondiSneedo salubritd.

'Otwaslo baja eltDrinoeo,les SsLfributsnsBnyuma.dibentewsn*auoo lasagnasqiteis rspr hsbiaespsS.do áutespor Las masi Las selvss,.peomunsssre.o-jet Sanibien.q*o'uo.çuedenrpntsnoe qneml e&on*4e1ices dewu.e sorwmpinido Isa 1poses, 'planfasirIAnas desttadss en .Mesi vsniorst}SJS.eapmr.niciogas 1 fiobrea

Page 7: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

- $03 -Al pl& do Is cordillers el calor, abrasador dnraae e

dh I h nocho, suds decser un tanto at smanecer, puceso' teftescs Is atm6era reiientinameatcon laaeokmneeJe alit frlo quo bajan Jo los $rwnoe ¶ nevotto do (This,Øodiieletho u rSeido enfrIamiento,.noeivo a ice bsblt.tantes quo no SMI maP abrfgados roe Its ocasions Ito-breA. Per ntis canes confraria is intensidad del oiler sue-Ye tambien ot4jinarlee otns do car*eter titbide, quo Uamsusf11 S*JrdWO o oiientun sew. En ci Limo rues, tantoon a media del verano come of ptheipto i fin do Ia

so esperinentan oats enftrmedadot.Lot tics do sill, quo ban cambiado mute voce*

canoe pot haber lovantado en Llveo con las tierrn ae*-fresdas, ban otijinado en medio delasdeheasagrupoedebospte do ntis fcrtilidad asombrosa, I que ban eagrande-cfdolabeflesadelarejlon; mso at mismo tiempo losmrevos ounces so ban adorn ado di mis vejotselon quo s,Segun no haber Snide kntes, ipx. so ronipsen sawtotilidad do inmerisce guaduales. Pareto quo an Is époosdb Is off anaconda do eats gramfues jgantescs (quo

cads 7 silos) as levanta en los Lance nut wide-mis quo cast iguala on estrsps al côiera moibus; eteniths

ts IS razon quo tienen lee ilaneros pars de* quo "tutu-dà Is guadna fiorece hal peete segura."• Mae no solo perecen pot eats cansa Isajentee siuotambion los animates, tanto domésticos come bravfaPerecen los ganados I los cabaflos, Joe chirigilires. Its vo-nados I huts las vabas I calmanes. Tambien so dice quomacten an esa ópoca los tigres, los bones, los osos I lasdantas on el centro do los montea; I come laputrefaoclon

one cuerpos debo aumgntar Is intensidad do Is Vesta,el peligro as mayor i mu deterininado. Debe tenerse oncuentaquo los cafiavorales, despues de is floracion, onMentodos, debiendo an descomposicion Foducircantidad do ácido carbóiiico, noctvo a is vida animal.

Mang seth quo Is guadna desprende en esa época, biendo sits fibres, bien do sits vástagos u hojan, algnnoe gasespeatilenciabes? 0 1 serI esta creencia aixnplomente tinspreocnpacion vulgar I Sinembargo, en vii heeho titers doauda, quo los pueblos quo eatAn cores do los canaverales,o quo reciben sits omanaclones llevadas per los vientos,snfren tanto pot las epidemias quo Ia mayor parts estSya deetrnidos. La antigna poblacion easanarets he da-do do existir ys en las sabanas, pues apénas so coutabanon 1866 unas3OfsmlMae; el. restoao compose delndS

Page 8: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

- 804 -do lea anfiguss misionee, do algunos socorranos i do inn-chos venezolanos, esto es, ilaneros do ]as sabanas do aque-Ha repG.biica, scostumbrados a un color semejante I en-durecidos on is industria del paatoreo. So ha obsenadocinpero quo los negros I ens mozclas gozan ailS do buenasahid i estáu ménos espuestos a Los miasmas.

No debe eetraTharso esto si so rocuorda quo en elCLOth (Canea) la i-ass blanca apénas puede nvir, I owsin dedicarso a las faenas a quo so entrega all, Is i-assnegra, lo quo le ocasionaria irrornisibleniente is mnertealpaso quo Ioe negro. viven bien aguantando desnudosel aol i ci agus, I duplicAndose cads 20 aflos, cuando enEuropa solo as logra esto cads ciento.

Si una ran seniejante vinieso a pobiar las asbanasardientes I 1nmodu do Casanare, pronto so prop agaria,absorviondo a Is indiana o haciendo replegar sue hi1joealas estreinidades mae lejanas; los canaverales senandestruidos proutainento; i con ci cultivo i los otros dee-months, Is apertura do caminos I algunas lijeras canali-zaciones en Los i-los i pantanos, el pals cambiaria do as-lubridad I por consiguiente do condicion en todos send-- -dos. Mae j do dónde sacar los pobladorea do estas do-alert-as sabanas? Del Chocó I dei'nas cost-as dcl Pacificono porque sill hai tambien vastas selves quo descuajarI sobrado espacio quo poblar; tainpoco do Is costa Mian-ties nI do las orillas del. Magdalena; do Antioquis I doSantander ménos, pues adernas do quo sill no supera-bunda la poblacion, tampoco puode pensarso en horn-bres do otra raza q tie la africans, pues moririan si soloponer ci pitS en los Llano&

No hai pues mae camino al pensar seriamente ensemojantes trasrrngraciones coloniales, como en efectodebe penearse, quo echar mano do los venezolanos co-lindantes, cuyos ilanos repleto8 do ganados, no tienen ysbest-ante espacio para las crias. So lea podia atraer pucepm- medio do is cesion do terrenos aptos pars, el eatable-cimiento do nuovos hat-os, donde podrian enriquocersopronto.

Tambien podia ocurrirse al medio de traor do is Gui-nea i otras cost-as africanas algunos centenaree do faith-has, no arrebatadas do sue lares para la,niseria I is es-clavitud, sino pars la abundancia I Is libertad, quo vi-nieson a echar en aquellas oiLs desiertas I ardorosas, leabases do una ropáblica do negros opulent-os i dueftos dotins rejion fecunda i rica on canalos pars el comorolo.

Page 9: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

- 305 -Sinembargo, creemos que ci Estado do BoyacL no podiAhitentar esto en inuchos aflos por faith de recursos.

En tal virthd, Jo inejor seria fomentar en gran-do escala las misiones, restablecer lao hatos, hacer docada tribn un pueblo, i do cads pareja do indios tins fa-mills, i efectuar con los 8,000 colones adimatados conquo hoi cnenta el Estado Ofl Bus salvajes, una grin revo-lution industrial i poll tics do coneecuencise de muchamoMs pars ci porvenir.

Do todo Jo indicadó, eo es lo na g hacedero I acasotambien lo mu fecundo, puce no hal quo dejar estas oo-sas al tiempo, ni pensar quo, sin is a,yuda civilizada dolhombre,puedan realizarse tales fenomenos pot si solos.TodavIa debe esperarse ménos quo los agricultoree do Isserranla bajen ai Llano a poblar, puceya estAn oscar-mentados con lo no lee ha sucedido en Medina, dondeas enferman en el acto de llegar, I si no mueren, anfrenpéremnes .fiebres, quo lee obligan a hair ads las tierrasaltas. SeMi' puce solo lea pueblos pastores do ran ye-nezolana, salvaje o africans Ice pie demon al fin Is eru-dèzs do aquollas sabanse, cnyoe pastos isperos apestantins gran parts do los aninialea quo ]as pacon.

xJ.

Eflaclonee.

En Is parts sits de Ia cordillera quo quoda en is anti-gus provincia do Tunja, Ilueve de abrii a mayo i de oc-tubre a noviembre, i en los moses de junio, julio i agos-to hal p4ramos o iluvias menudas quo no alcanzan & des-componor los caminos La parte mae baja acia Loin e&ti libre do páramos, mae no asi log pueblos próximos alas serrani as prineipales. En Is parte habitada do Gusto-quo i Garagoa caen iluvias do mayo a octubre, i luego al-gunos párainos. Una parte del territorio acia Turmequéforeiguales estaciones, con párainos en lo alto dolassierras. En ci antigno canton Mirafloree Ilueve mu quoen los otros, a causa do los grandes bosques quo tieno,durando alit ci invierno desde abril hasta noviembre.

Es do advertirso quo en esta rqjiou on is eatacion un-toes ioe caminos (todos do herradura) so ponen intran-sitables, unos por los fangales, otros per los resbn.ladizosI otros en fin por los derrumbes, atascaderos, caida dopuentea I crecliniento do rios I quebradas. Eeta intransi-

Page 10: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

tabilidad abase mache mayor on lee enmhtcs qua eonmas

n Is antigva piociscia do Th th.nns las estacloneseon ceal nnifoimo. con aaepeiou do Ica lugares eareampsa is Sierrasevada, do 4 anal coon con freaeSsnes. esoarobse. Per lo jeneral las lincias ocuren deedsmama basts julio, reaparecen on setiembre I tasiaaflas noviombro, Madode vorano loo denise mt Satlas porciones do SoganaQso, Santa Rosa i SoakS Is hendel inferno s do shill a julio i do octubre anoviceabro,oayss4o. tambien on at verano qigunos anaeoe 1.urns. Del lado do Casanaro thieve cqpzosamonteshill liasta noviombre. Sabido as quo las coidilleratia-£uyen wttcho on at estado higrométrico do Is stmóóra,I quo no permiten en elyala is division constants do ml

see do verano I eels do inilerno, como as absent ahisllnw a latitudes $gua.

Yin' 10 quo lace a ha entkgaoa cantena do (Siqu-quiá i Mon quirk (parts hal del Lotado) low edadem

mWxum4 con Is diferencia d0 pie l Unvato las pubs oàhiertaa the moftas i pow hahitadas, 10 ml.urn que en las sitsa sensMaa coinienns an mars i taininan en noviembre, por to quo coo un tercio moo doagua que on laspartes habitadas. Pot tanto, solo tree m&-sea hat do vorano en eats parts del Estado, I ells son in-suficientea pam secar at terreno empapado pot ta.ntss un-vms, mayormente cuando so balls cubierto do enonneeárboln at trans do cuyo follaje penotran dificilmenteLos rayos del sob.

n ciertos puntos on quo too vientos reinantes noden soUr do Las hondonadas I son rechazàdoa pot Ian elevadas sorranias, como sucede an Buenaviata, datléqeasotoo yapores I resu6lvenso on lluviaa con mat abundsncZaquo

on log lugares descampados.

En Is pEte do In antigna provincia. do Oèaaaroquopertenoce hoi al Estado (es decir busts el Mota) 01 oIeIoso ostenta sin nubes do diciembre a kbrero, hosts ci pun.to do quo mis sola quo aparesca as un fenómenopsmtoe habitantos. La bnsa del N-E. I del K. N-E. sopiscon violencia, mae a principios de mono as méoe yb-teats I eatá saguida a vecea do calmas, hosts qua é Inesdel mismo ma cambia del 0. at 8-0, aelisi precursorsdo to liuvias, log cuala empiezan en abrij I as prolongeahueS entrar octubre, thendo juulo I Jililo al pSododo at mayor fnsna. Es agosto 1 setiembre ya llunø poor

Page 11: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

- sot -to, I on noviembre soplan algunos noflee. DicMmbreenero, febrero I mano son mea do verano.

Suele foyer algo oh febrero, I eus iluvias rec1bei elnombre do aguaoena tie Is Can&lart

Hal edemas fuertes crocientee en los tics en el maedo noviembre, pot hover en aquella époea mucho en lasalias chase do 108 Andes, cuyas vertientes principalesen este punto est4n ada Casasare.

Los viontos reinant.es on et verano eon del N. N—E..1 N—B. En ci invierno oh viento cambia al 8.1 &l 0, conuna one otra vez alE.

En medic do lo mae crudo del invierno suelo habertambien tin corto verano do vu moe eon algunas interrup-clones, ilamado ci veranito tie 84n. Juan,

La cantidad anual do ague quo cae en estos parajeses considerable, habiendo dies en quo no cae una sole

ota, otros en quo llneve a torrentes, I otros en quo esincesante 1. llnvia. Este ague produce grandes avenidasen los rice i eaflos, i comb entónces esjeueral Ia Iluvia enIs, graude lioya del Orinoco, (ste so Ilona demasiado ire-presa at Mete, ci cual produciendo ci mismo ofecto ensue afluentes, aniega los terrenos vecinoa. 'Las partes maepréxiwas a is eorthilera furman grandes lagos, donde losbancos se eleven 2 0 3 pies sobre Is inundacion sojamon-to; al paso quo en ]as patios mae bajas i lcjanas do eats(en las inmediaciones del Meta principalmento) los gran-des espaeios quo so cubren do ague 1 pie parecen mares,no dejan vet mae quo las copas do los árboleqi do laspaimeras, a manors de isles .d4follajeflotantes I hernmsasen asuel piélago sin ondas at ruiclo.

True do estas isMs, niorada do los pájaros i asiento dolas fibres I Ins frutas, so destactui en difereutes puntos delhorizonte losbancos I médanos, refujio do Ins gaundos, Ideinasiado pintorescos con los rebaflos echactos €n suedehesas o agrupados an torno do Ia tuorada del hombrecomic. greyee do apaciblee corderos.

En noviembro empiezan ya a ser transi tables Ins par-tea altos del Llano, i las be as a lines do dicienibre; noinipide estosineinbargo at Ilanero ci it do Moreno a Arsu-ca oscojiendo ha lines do los bancos I do las sabanas dopoco fondo, dondeel aguallega apénas ala amelia do hoecaballos, I pasando los pequeflos esteros, caflos o rios anado con la silla sobre la cabeza. Con todo, en to ratiodel invierno suele haber ocasionea en quo Is fltcoxnunica-don entre estee doe pueblos u absoluta, por set pocos los

21

Page 12: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

-308-flaneroa qte se abeien a atravear a nado panjes de mae-do 800 o 400 metros do inundation.

Los vientos alisios o' brims jeneralee quo vieneti deVenezuela on Ia direccion jeneral del N-E, deminan unafaja, en esa direction, del audio do unos.25-miriámetrospero no yuan do arriba do los nudales on is hays delOrinoco porque is cordillera de Guayana, deeds Imat.acahuts el (3aura, Is sine do dique. Sin eflas cordillerasintermediarias, los vientoerjeneralesde las qostas do IsGuayana IlegaSu hasta los desiertoa del Mocoa, comosucede con los que entran por toe S5 mfriAmetros do costadel gran delta del Orinoco I liegan huts el Astri. Deall pars adelante no soplan otros vientos pie 106 quobajan de las cordilieras.

flit

311neratft;.

Oao—Se encuentra este metal en Guateque I ()ocui.-Tambien se cree que lo hai en abundancia en los terrenosalnviales do Muzo I Otromundo, puts tin negro viejo Vt-eino do este áltimo lugar soIls liovar de vez on cuandobuena eantidad do 41 en polvo al snercado do Chiquin-quirá, perO sin haber querido revelar nunca do dónde losacaba. Este hombre llevó coTisigo Sn secrete al sepulcro.

Ptsn—Se encuentra en Qnateque, Leiva, Santarosa,I Cocui.

Esaasums —Estas Ison ebs duda las principalesminas del EBtadO. Sc encuentran en Muo, son miii HessI so hallan en votes, do donde han solkb sacarse piedrasfinlelmas huts do mu do 4 kilógramo do peso, bien quepolo cuatro ejemplares so cuentan do ello en el espacio doun siglo.

Hal tambien en la miema serranla otras minas doigual riqueza ilamadas Coscuce, Sorqne i Sorquesito, perono Ins labran per falta do aguas doutinantes pars facili-tar los trabajos satajo abierto, ünico sistema practicablesin riesgo ni grandee pérdidas.

Sc encuejitran asimismo esmeraldas on Giiateque.SAL--En la faittas ineridionales de in cordi lies i bajo

Is direccion jeneral del S-O. al N-E. so encuentra tinsistema de salinas i fuentes saladas que forma una zonacontinua, relacionada sin duds con losgrniika bancos doadjoins quo dominan los terrenos do CipaquirS I No-

Page 13: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

-309 -mocon. Casi alit inisma latitud do estos dos pueblos, adist.aucia do 4 miriámetros, brotan manantiales saladóaen las orillas del rio Somondoco, entro Tibirita I Manta,,lo inismo quo a 1,5 miriámetros was abajo do ostos lu-gares. Tomada is. direecion desde Cipaquirá al N—K soencuentra casi a los 10 jniriámetroeen lines roots i sobreci rio Lengupi, otra fuente salads bajo el mismo nunboquo Ia primers do Somondoco, lomismo pie Ia do Slabs-ca a 1,3 mitiámetros mae abajo sobro el Upia. Pocos gra-dos del N—E. I a is misma distancia anterior do Sisbacá,so eucuentran Ins salinas do Cocuachó I Gnalivito, I alguwas sUi las do Recotor I Pajarito; siendo do advertirquo en Is miarna d.ireccion N—E, sobro una lines paralelaii ejo principal do Is cordillera, as hailan isa salinas doSirguase. o lion as, Chits i Chimibaque, hecho nota-ble, pues manifests Is existencia do un gran Mon dosal joins, cabaimente en ladireccion jeneral Us los va-lies posdiluvianos, ci cual en Cipaquine. (Oundinamarca)porfora los terrenos enpenoree, mosbtdose a! descubier-to a 2,696 metros do aitura sobre el nivei del mar, I en lasdemas partes do 1,600 a 1,400, decreciendo an altura, i co-mohundiéndose was i was hasta is sauna de Chits (cuyoasiento so halls a 1,600) cuando las fuentes saladas bro-tan do mxii profnndo,puesto quo el egna sale con tin èaiordo 509 del centigrado, miAntras quo el sire libre maressolo 20° del mismo tormómetro.

Hai ademas aguas saladas on Muneque, I Its minasdo GImeza o Sismusa I Pasito (doe) las titimas delascuales esplotan los habitantes do Tiniara.

Tambien so esplota is saUna do Chámeza.Poses igualmente minas do sal el Estado en tierras

de los indios ariples, cores tie Muzo, saczindola Stoe do'an cerro nombrado Pizarri, junto a una veredaperderide trafican con los moxadores del Otromundo. Asi-mjsnjo as encuentran en Carnanche, a inmediaciones deOoper. Miraores, Garagoa I Guateque, i en el páramoIn Galera, a 3,500 metros do altura, en un lugar casiinaceesible.

Conaw—Lo hal en Garagos, Guateque, Leiva, Tunjai on casi todos los puntos do is antigus Tundama, I an-tiguo canton de Chiquinquine., especialmente cxi Paime,do son milestra las campanas del Ingar.

M ademas en Is anti us provincia do Tnnja carbontie tierra ifierroen toda ella; alcapanoaaen Guatequ,

-Miraflorea I Tuxmeq'ué; nitro en Lciva; caliyeeoen

r

Page 14: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

- 810 -Leivi, Turmequ6 I Miraflorea; an/re en Tunjk i Lefts;I crietal do rota an Tunja.

En Is antigna Tundama: ant/re, o'trbon do tiera-a,flerro iplomo en toda ella; alumin en el Cocul I BoatS;as/alto en an as I Sogamoso; yew on Sogamoso IBoatS; sat glovier on So mono I Santarosa; alcohol(gale-us) en el Coeni I BoatS; kido do oronzo,fosfato do Mo-no i einabrio en el Coeui; criatal do rota i piedras doc/iiapa en Santarosa; ipiedra UMhiga en el Coeni i BoatS.

En los antignos cantones do ChiquinquirS I Mont-quirá: abundante carbon mineral, pn clanimente loindican is naturaleza del terreno. Is considerable cantidadde piritas blancas 1108 estensos lechoo do arcillas esqule-tosas I areniscas que se hallan per dondequiers; euccinoo "bar (oléctroñ) trasparelite i do un bello amarillo deniiei, en el Otromundo; es inni abundante I lo empleancomô cimiento en los empates its varios utensilios, qce-niüdolo a 'cocos tambien pars perfumer las habitaciones,do donde le 'clone el nombre de incienso do tierra queIc den pot sill ;frrro, azufre, nitrnf as naturales, plow,&idO do cro,no i amatietas.

En is antigna Casanare, en Ten, haj tins mins do car-bon do pie4ra.

For 'áltixno, on ci antiguo canton do Guateque toBoussingault eu 1826 inuestras do FUZIIOi.e Ito, mineral doñuevo especie descubierto an las cercanlas do Licja (Bel-jica) i analizado pot Omalio de llalloy, cuyo nombreHots. Compénese éste do 4, 6 partes sIlice, 4,2 aluminaii, 2 do agna, i solo encontré pinto aSomondocoen tinlecho do eaquisto negro fuertemente carburado.

XIII.

Yejetaic,.

(TInES, MADEkAS I PLLflAS PRECIOUS.)

Pars tintea so usan en Boyath ditidivi, amarillo, raiz(celorado) .chirca (verde) sangre do drao palo de chi-na (rojo) tuna, trompeto (amarillo) tinto (monido Iazul) hobo, aliso (amarillo) mangle (negro) cnrtidera(inorado) ajenjibre, ehivasa, cebolla amr villa i todd-nilia silvcstro quc emploati pars tenir tejidos do lane,aunqile sin saber a;licarla permancntc'nff to al aIodon.Usan tambicu on Is antigna pro' I;.. Tunja tins

Page 15: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

- 311 -tierra Ilamada barronqro,quo metciada con cácara doeucinillo produce uoi color indeleble. Del anti en eleatado do bane, mezclado con hoLas do tuno I raque, fa-brican un ant cecuro mid firme. Emplean tainbien bra.oil, tobo (morado ' curtidera, balaga, chirca (verderaicilla, arrayan (colorado) hoja do yuca, is cuanun pars tenir do negro las totimas, canto (an!)gurupsi (quincio o don cello )del oust sacan carmeel,gamon, chivita, achiote &.'

Entre lea maderas deconrtruccion I muebles hat enet Eatado: encini!o cedro, nogal, pine, tuno, amarillodo peiia, olivo, granadillo, sire, ajI, gaque, ucho, manza-no, guayacan, guacamayo, sneque, puntalarga, tigre, es-toraque, sunchin, higueron,'mangon, roblo, hobo, aliso Iraque;ue;hat tambien sauce, tobo, encino, puntalauza, co-

ado, asedito, cuche, yaponegro, canelo, cogote, ama-rillo, amarlilo do cajon, caoba, perdiz, diomate, tigrillo,ébano, inariposo, cariance, báisamo, tarai, hueso, cuoha-ro, tfbar, azafran, easafras, caflafisto!a, cinto, nispero, ga-ilinazo, chátaro, murracodinde o cuadrado, oanaguate,guarapsi, yopo i chiriguanI.

En el ramo do piantas ttiles se encuentran terciopelo,pars reumas I flstólaa en ia cars; innaria, para fiebres;paico, cuya hoja maáacada en aguardiente cicatriza lasâlceras; culantro, yerba del dedo, parheridas; yerbadel fralle, purgante; jeujibre, sangro do drago, palo dochina, estomacal; manzaniUa, verbena, achicoria, bledo,ilanten, malvabisco, iinaza, beiladona, uva do bejuco,pars destruir tumoree; paraguai,.sudorffleo; gauguin,cuya infusion curs las 4lceras internas; tresbotones,pars ulceras esternas; cebolla albarrana, pars hidro-peels; tirtago I etras muchas. Hai tambien brasca,satco, malva, amapola, yerbamora, borraja, escor-zonera, jenciana, menta, yerbabuena, graniso, sirius,quina, do cuatro especies, lochugniUs, mejorana, aigaha,coper, yerba de dolor, cuyos polvos curaxi Is erielpela;granadillo, cuichunchui, buena pars el lizaro; mostaza,chisaci, zábi!a, limonaria, esponjilla, verdolaga, guaco,poise, yerbalarga, pars interinitentes; terre, pars tabar-

;1'0;ondrcaldo monte, paralomiamo; pitihaya, yerba de

ina,parsvomitivo raiz de unto, pare mordedura culobrai flebre, mat do estórnago e hidropesla; yu-

quills, pars enfermedsdes venéreas, sueldaconsuelda,

Page 16: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

14- 312 -

Lla, poiipodio,. fique sabanero, cavóbara, pars in-

cones; raiz do chaparra sabanera, pan 6lceras;yerba do paste, pars interinitontes; yerba yopita I botondo sabàna, pars dolor do muelsa; curucasi, pan Ofeedlo-nes cerebra es; palocarate, pars eats enfermodad o hi-dropesf a; palotngre, pars vomitivo; carichana I hojado mico, pars dolor do costado; parietaria,pars calnian-tee; moradita, pars gonorrea e bidropSa; siempre-viva, pan erisipela I mal do san Antonio; yorba santa-marIa, pars ci cancer; espinfilo I mastranto, pars Jomisino; cardosanto, zarzaparriila, hinojo, retasna, grams,eepári'ago, eanime, pimpinela, eudorifico; fumaria, parsIa sangte &&

Abundan ademas las rSnas Mguientes, algunsa deellaa inni arom4tioaa: estoraque, gaque, caucho, al-

crroho, laurel, copei, goma do penco I ciruelos Indies tunebee, quo habitan a espaldas de is

sierranevada do Chits, usan muoho ci poivo do unaplants Ilamada topa,quo tornado como rape curs dopronto los romadizos i do'ores do cabeza.

Hal tambien on el territorio do is antigna provinclado Tunja no laurel do cuya fruta sacancera; el frailejonquo summistra una trenentina superior ala do Venecia;goma blanca, sac del penco I de i ciruelo. El muellesum inistra aquf ntis resins mul olorosa al quemaria.

Ada Oaaanare so encuentra edemas toiá, vainilla sil-vestre, do doe clues; raicilla, creman, carafla, resinsalgarrobo, con quo so ainmbran; incienso, otoba, buenacontra its niguas I is sarna; aceito mime, ens do abejas

.1 eunsaivi, niadera aromAtics conic ci incienso.Entro laapiantaa peijidiciales so halian el pedroher-

nández, cnya sombra produce hinchazon I herpes, i ciinangif, al oust atribuyen la propiedad do hacer salir co-to si so bebe agus en qua hays estado snmerjido.

Las frutas del Estado son ]as propias do todos los dli-mae, pues posee éstes en mucha vanedad; entro las eu-vestree so notan Ins sigilientes: avichure, maths, guaya-baa do cinco clases, cacao do tree, chiriguaná, inondojos,gusalbanas, curs o aguacate, algarrobo, piflas, piftuolas,caimaron, taral, granadillas.guamaa, caimito, manirate,papayos I is fruta particular llamada jecheimid, pot corn-ponerso do dos partes separadsa por una tells, is unscomo do leche i ia'otra cqrno do miel. Be halls en hi re-jion casanarefla.

Page 17: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

- 818-Eutre las palmas so notan Is pepire, quo do escelente

fats coma el cachipai; znsrarai, curnare, corozo, xnoriche,áurrucai, chauarazna, cubarros, de diforentea closes;pnnmoa que sirvepars conotniccion; pucri, tars!, IDA-rays, do ties closes, buenos todas pars cubrir cases; colade pate, naeuma e palmiche de pie so hacen escelentessombreros; macaz do cuati'o closes, a saber: macan,chuapo, puxul i nasme; is ültiina4e las cualewda unahuts semejante a Is leche, at tiempo jue an tronco sinepars estantilles do ens. Finalmente as encuentran vad-- cucuritu, $cblgua.i seje.

InS nlaln.

Animates doacaticados so encue*tran en 4 Estadetodos los tiles al hombre, tanto en el ramo do ayes co-no en ci de cuadthpedos. He aquf lea dates recojidosen 1850 1 1856 per is Comision corogrAáca sabre ci par-ticular:

Beses vaeunn.................214,657Ovejas .......................188,515Cobras ....................... 16,510Cerdos .......................62,260Caballos......................38,227Mulas .........................15,226Burros....................... 3,335

Total decabezas ...... 538,t30

Pasaremos short a hablar do los silvostres mas co-nocidos, sunque este cálcuio nos parece equivocado porrulta.r,segun éi, Pananiá con mass do treinta mll cabeza2do ganado muss quo Boyacá, to pie so parses posibip potuil3guu rnotivo.

Cusimtnnos—Leones, jagaarss, esos negros, vena-doe colorados, ciorvoe, csfuche3, xthtrias, tinajos, báqui-too, pizorcoespia, armadillos, conejos, taras, zorras (doS clues) atdillas, eomadrejaa picures, runchos, ratoneaI mucisedambro de mico. Acts is antigna Casanare, par-se Is =as desierta dcl Estado, so encuentran. ademas ti-gre negre, taos fcroz que el conocido o coinun; tigre go-

Page 18: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

- 314-lilnoro, chuchas, chigulres,lapas, sochee, catuches sal-nos (quo so presents. en bandadas numeross) osos honni-nero, pahnero I meleno, guaches i cusicuris, gato domonte sin cola I do pelo flue, qte duenne do die I andado noche de nina en rams; pone Ice dedos i Is lengusen todos los aujeros I so domestics. Hal tambien ma-puritis blancos i negros, dantas I perlcoslijefts.

Avts—Pabas, paujies, gaUlnas do monte, torcazas,perdices, paloinas, paraulatos, th Itarochicss, pienta (y)rüisellores, carpinteros, guaeliaracaa, guacwmayas colors-use, axnarillas I azules, pelicanos, nca do monte, chan-chos, mochileros do varies ciao", quinches, tominejas dovaries especies, tértolas, azulejos, casicavis, guard scat-nos, paths, cuervos, gands, grullones, alcaravanea, carnat,gaviotas, pauplitos do laguna, nanacas, galbuetas domontei golondrinse, arrendajos, ganones I otra multitudmas, tanto canons como do briliantes plume EnEn lo-alto do la cordillera imperan solitarios el poderoso con-dor I varias espocies do buitres, algunos mni grandes Ienemigos do los rebanos.

liswros—Moscoe, zancudos,jejenes, angoletas, blan•quines, cuchibanes, garrapatas, avispas de machas cleats,hormigas, candelihlas, cunyes, escarabajos, slacranes,Cie ntopiée, aratae diferentee, entre las' cuales Be cuentaI& petuda (matababallo ocoya) cnys picadura hate oneel casco do las bestias cu 'a nose curan prenta Haltambien nuches, quo so Introducen an Is piel do log ga-nrdos, pero esto solo en los teinperamentos no miii ciii-doe; en el Llano no so conocen como tampoco so conoceIs coya. Las mariposas i los insoctos do Muse on jeneralson do ba inas. bollos 3ue pueden hallarse en el zmiido.

Be entuentran asirnismo ads Is antigus Casausre,families n4lmerosae do gusanos do seda, lee eusbee.po-nen SUB bolsq ficilanente en los aguacaces eulticados osilvestres.

rne i nmnxos—El rio Sogamoso miéntras eonstrauquilo por Is planiefetIeva algutras sardinas I ronchos,pez ram con cabeza semejauth a Is del perro; en ¶Jbtahal tainbien algunos pecectilos, Vero son peeo eatimados.AS Is pafle oriental de) Fatado, dondecorren todas Isaagias de la grande boy-a del Metal so haMan lea canoe i

Page 19: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

- 815 -eateros do los Lianos, los paces abundan con profusion.He aqul los principales: bocachico, sardinata, cachamo,tayaro, chomo, yamd, palomota, sardines diferentes, ton-cho do 3 clans, chibano, ekumea, cnrità, mojana, pa-loton, guavesla, aguadulce, valenton, morocote, boa-sluhueso, caribe, bocon, alcalde, sgnjon, cuehillo (do 8dsses) apuyo, gnerebe, mapurito, doncella, pojesapo, ba-gre (enorine) rayado I paysro. Eats Iltimo es do 12fr Id-Iôgramoe i salts fuera del agas; temblador (torpedo) Ian-lab, do 120 a 144 kilbmetros, I eurbinata, do 1 kilômetrodo peso. Tiene adonma este pet dos piodras como nAcaron los sacs, 8 granos do polvo do Ins cuales en tins n-charada do agua ouran la detoncion do orina; sinembar-go, si so tons nsa do eats d&is, entbnces lan los inda-cubs I produce el efecto contrarlo. Be encuentra oi ma-cha abundancia.

Hal ademas en el Estado tonominso I mantles enor-toes, muchas tortugasi tereeayes, bavillas I caimanes, los*ltimos do los cuales en Ice noses do setiembro I octubresudan colosos i en seguimionto

do las hembras, quo po-non per lo comun 40 huevos. Lea -tortugas penn por loregular 50 kilógramos, I ponen do 80 a 100

lean los

terecayes paean 124 kilógrams, I ponen do 29 a 24 f1U0,

vos, sin Scars I con dos membranes, ntis ticrna I otranu poco mas gruesa. Ass ran algunds quo los botrigui-lbs oath vine iempollados a los 3 dies no nsa, I boa tot'tagjuilboa fuora do Is ciseara; pero otrpe opinan quo no-cesitan 8 dies. Es cierto qué el cabot do las arenas es es-cealvo, pore cuando salon do Is cAscara (con quo efect*aasietnpro do noche, yendo derecho at agua) tienon ci ta-maflo do nu peso fuerto I an conchs as bastante sblida,

O necesanamento requlete nn tiernpo mayor.Val tainbien iguanas, icoteas, galipagos, morroco-

yes i perros 0 lobos do agna.-

Rgr'run—Bon notables Us entebras caseabel, coral',vibora, mapanare I labraneera, amarilk per enciula, par-do por dob*jo I sumamente venenosa; taya, saps, cats-dora, toche, culebravordo, coral do dos cabozas, tigre,galana, gilio o bufo, tataeoa, paja, bejnco I bee do 4 cIa-sea, quo ilaman. tragavonados, I culebra do ague.

Hal ademas lagartijas, salamanqueeau, alacrane at

Page 20: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

xv..

Particularjdsdes

El terr{toHo do is antigus provincia do Tunis prsn-6 2 setomas do liaauxaa sedimontoeaa: el primero so a-tiide desde Riquira heats Gachantivá I desde SamatAhuts Son, inidiendo 2 miriLmetroe cuadrados, i lo, for-man los kehos do los grandes lagos quo desaguaron perMoniqnirá sobre el Sarsvita; el segundo so estiende dee-do Soracà huts mu aiM do Chivatá, desde Toes hutsTats I deedo Tunja huts Sotaquirl, inidiendo tainbiesnaos 2 miri*metroe do tierras desocupadas per antiguosLagos quo rompieron per donde hot corre el Sogazmao.

En el Infiernito, acia lain, so encuent.ran logrestosdo un condo edificlo do piedras i colusunas .labradas.

Avis Tunja hal an estouso ttivortio aquarom, qua esIs prolongada mole del páramo do Gachaneque (3,127metros sobre el mar) desde donda so distribuyen aguascaudsiosas al 3-0, S. -N. I N—E,o sea ads Bogoth, San-martin, Vélea I Sogamoso.

Jul mm admirable sistema do salinas sobre los rtosLengupé, P&aino, is Galera I £erraaf a do Somondoco,entre las castes son notables Au do Cocuachó, GualivItoI Recetor.

Entro Miraflorea I el pueblo do Campobermoso, sohallauupifid.ilvafrede xmas demirIimet.roa doestension.

Hal aguas terniaies I petrificantes en GoonS cercado Sotaquirá.

Los pérainos Céwbita, Cuchilla I Chiquire presentancolosalee roturas per donde cotton acts Moniquiri losties Pómeca, tfbasá I Hrierta.

En Is parte desierta do Garagoa ontre cerros macce-sibles so presents una gran caseada, Ilainada salto deAgar.

Cores do Tunja, a ménos de 1, 5 miriSmetros, so hallsci fainoso campo do Boy*eá, teatro do Is gloriosa bats-ha quo afianto on 1819 Is independencia do is NuevaGranada.

Mao adelante do los molinos du Tópsga, cores do Isconfluoncia de los rios Gãineza I Sogamoso, so encuentrauna gran piedra pirawbidal can jerogi ftoos tallados & cm-eel, Is cash pot su orlentacic,n i per lo destrozado do las

Page 21: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

- 311 -aenanlas vecinas, puede calificarse de monumento en-jido per los aborijenes en lospasados thgloo, pars oonmcmtrar las ternibles catIatifes producidas por ci desagilerepentino del esteuso I profundo sietema do lagos quocubnian ci pals deede Pat" haets Tópaga, i deeds Pesoshuts Sogatnoso, donde hoi so hailan Ms famosas piath-des horizontaies quo caractenizen a Tundama.

En Paipa hal un gran laboratonio natural .de .tCIS todo sosa, I aqua, tennaits n4forosas I fenujinosas quaslcanzan a 700 del con tIpdo

En Scat6, Covarachis i Laguciaverde (do! Cooni) soencuentnan Jutean do .maetodonto lsjo Ice lechos do Joecuencos dilnv lance I terrenos do acarroo.

En Is saUna do Chits brotan manantiales fuertementesaturados de sal coniun. a Is tesnpeta*nra do bO° owi-tigrados.

Las filtracionee do lea cerros producen nua piedra ca-ponjosa Ilamada bócMga, eficacisima pars soi'dar frsetuensa do huosos I luxaciones i bebiendo sue polvoe disueltosen aguardicute. Curs tambien Its &ens envecidas.

Junto a Guican (Coeni) hal tambien aquas tennaiee,i so aiza Is magnifies i estensa Sierranevads, a cuyo i've-pablo viven lostunebos, indios independientes quo ocu-pan los pueblos Royati, Slusiga, Cobasfa I Ritsmbr4s.

Ada (Minoza so :ajubn tambien con frecuenciase'ptdeoe wz&uoe

eon momias, low, manta I adornos in-dianos en p cots eoneervaeioo.

- Sobre is colitis do Tocavita, en las arcanlas do Santa-roes, so hallaron en 1810 mans aereoUticas, Is mayorde las castes, quo Sc conserve, en mis casa do Is ciudad,peas 700 kil.ómetroe. Sue componentes son flerro I nikel.

Layiednzpintada do Saboyá, con jerogllflcos.La Futt—Tena, doe picachos altos I aiilados, dividi-

doe por el rio Minero. Furatena, segun los cronistas, eranna India henmosa I liena do virtudee, quo residia ciiMaze, i era duefta do las mines do esmeraldas do aqneilugar.

• El boquenns do Penarinada de 3,531 mefros, por el•cual so precipitsa el Minerol ci Topachipt reunidos.

Quitisogue, henmosa I ram cascada do 160 metros doelevacion.

El Fuenfr do piedras, aglomeracion do rocas per do-baja do isa cuales pass ci turbulento rioSanavita.

La arvejilla, plauta medicinal do Muse, quo mascadaquits el dolor do muelas.

Page 22: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

- 118 -En el Otromundo hal maifil vjet&, prodneido per

una palms, i an los bosques, cerea do Canipauna, made-ns preciosisimas do lustre, aromas i resinn do niuchaachaos.

£lgusanódesedael cud as halla silvestre enlosinontea I on los Arboles frutales (eapeciarmente en elaguacate o euro) di Casanare. No trabajan eaten gus-nba aislados nine en sociedad, fbrmandoo , in gnu esco,del tamano do 12 a 16 centlmetros do largo, con nit di&-metro do 20 a 40, pendiente do lea rames I abititO perdebajo per donde sale ci escremento. Oompónese do nunscuantas cap" finns de soda eobrepuestas, was gruesseen lo estenor I was delgades Ofl 10 interior. Sinembargo,nø ha habido hasta el presents un solo industrial quo sodedique a is oils do este insectdtprecioso, quo podia pro-ducir grandea utilidades a! comerelo.

Particular es tambien el arnie .itvestn 9ne as hallsen lea orilias do muchos rios do los Lianos, 'quo a tanbaeno on éalidad como el eultivado; man no so abe iia quo broth sill espoutSnesmonte, o si a re las corrien-tee han arrastrado las primerse somilias z fecundédolasen sue mázj ones.

Finahnente en tambien particular Is disposicion dolas salinas do Casanan, puce están easi todsa a nnamisinasiturs. Be diria qd hat on teds Is cordillera uS capado sal joins, quo ailments a squollas apse saladas, tantiles pars is economla animal.

URfl POLITICS I ECONOMICS.

I.

flisto rift.

El Etado do Boy-sea debia tomar on nombre del deHunsa o Tunja, nombre del ecoundo imperio'oncontradoI vencido per 108 eepaoi es en el seno do loo Andes; o deTundama, cacique poderoso que habitaba mae al nofle,I qde opnto gran resietencia los conquietadores ;pemso ha preforido por ci lejislador, I eon razon, ci do Soya'-al, nombre do un pueblo aborijen distante 1,5 rniriámotros do Tunja,.i $ambien do un riackiaclo ' torrentoso (.1

Page 23: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

- 319 -Teatin.S an cuyae inlYjeneB, el 7 do agosto do 1819, eljeneral Bo 'vlivar enió is parte del ejéreito espanol quazuandaba e1 brigadier Barreiro. James, durante la largai azarosa lucha do is independencia, so obtuvo tin triun-fo do mae brillantee resnitadoo, pues eon él quedô afian-ada pars siempre is libertad do is Nueva Granada, sobjo mae fécil lade Venezuela lee pudo trinnfar despnesfreroicamente en Junin I Ayacucho. La creacion dei.Es-tado do Boyacá representa pues un inonuinento ala glo-ria national, no confiado al mirinol iii a Is grandeza er-quitectónica, sino a anpueblo valiente, moral, indu,-those, dino deans derechos I lieno de esperanzas felices.

La histcvia I conquieta del Estado do Boyacá eatSuntitnatnente ligada con lit historia I conquista del &tadode Cundinaanaroa, asiento del iinperio muisca, I del coalhemos dado ya nuts lijera idea. .Empero, nos. estendere-nios ahora an tanto mao sobre sue enriosos prmenores.

Deseando los eapauoles visitar personalmente las ri-ca mines de esmeraldaa para proveerse do gran eantidSdo eUaa, I deseontentos con no Lallarpor ninguna partedel cipazgo do Bogota los inmensos tesoros quo so habianprometido, fuóronse a Turmecfué, desde donde deapachoQuesada al capiten Pedro P. Valenzuela como esploradordoles codiciadas mine, quo so decian sitnadas an el pue-blo o yociudarlo do Sotnondoco. . Encontrolas on efectoel dicho capitan, I trajo alguna cantidad do elks, antiquecotta, pues los naturales no beneficiaban ins mines saneon tiernpo do ihuvias pox fails do agnEw bastantes en ye-rauo, I usando de miii imperfeetos barretones do ins-dora; nsa trajo en cambio Is noticia do haber descubier-to desde Is alma 4o las serrani4s dilata,das sabanas adaci oriente; noticia qua llenó de placer a los espaflolas,• pues so imajinaron pie iban a encontrar sIll las maravi-Usa que habiansofiado tan hermosasipor tan largo tiempo.

Aizaronpues on campo i pasaron a Icabnco, i despuesa Tenisuci (hot nIle do Teuza) al quo dieron el nombrode san man por baber entrado an él on in 'v'ijilia delBautista. La fertilidad do Tenza, an mucha poblacion Ilo deieitoeoAe an clima, indujeron a Quesadaa kacer altoan Garagoa miéntras el capitan Sanmartin esploraba losilanos quo hoi ilevan en nombro on ci Estado do Oundi-manures, sin mayor suceso pan law áureas esperans doJoe conquistadores; pare quo no por est'o impidib ci reco-nocimiento de Baganique, Siachoque, Tocavita, Toes (alquo liamaron pueblo graide par ens muchos moradorq)

Page 24: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

-320-basta ha, donde haflaron ya un mejor camino pan losllanoe I on ouyss inmediscionnvencieron aloe pavesea,indios a quienes ilamaron asi por haberee presentado alcombate ongalanados con diademas do plumas.

Quesada tenia mm equivocada idea do las riqnesquo debia encontrar en lo g IJance, I cuando ya so diapo-nia pars ontrar en cUes per medio do an tenient San-martin so present& a Ste tin indio a qnieu nu caci9ue,quo 41 Iiam& 2'undama, Ic habia cortado las narices useoroju solo porqn so habia atretido a aconsejarlo quoentrase on arrelos do paz coo los ochies, come flamabana Los espafloles. Las noticias recibidsa respocto del doTundania oran buenas,i el pretesto pars hacerle Ia guerraera todavia mejor, per lo quo Sanmart.in deetac6 en anbuses una paz-to do an jente, Is quo no haIló prudencialavanzarse mae sill del pueblo do Firavitoba, pues el Ton-dams tenia fama do valiente, I, mae quo do valiente, dcUguerrido. En eats nueva correrfaquedaron recouocidoslos pueblos d4OuItiv, Tots I Bnsbanth.

Volviô luego ci eapitan Sanmartin en buses del Jo-neral Quesada, quien erraba pot aquellos contornos sinsospechar siauiera Is exmtencia dot zaque do Tunja,puce los iidios so le moetraban fetes i no querian de-nunciarlo a los espanolee. Mae prevalecieron poco oathsvirtuosos seutirniedt,os, I algunos indijenas quo habian"oagraviados por Quemunchatocha, jefe do Run,avisaron do an paradero a los conqnistadores I so ofre-cieron a servirlçs de gufas, siempro quo lee cortasen.1 cabeilo i los vistiesen a la espafiola pars no set cono-cidos. Eácojió en consecuencia Quesada 50 hombres, lamitad infantes I is mitadjinetes, comb SI so trataao doun juego do nines I no de Is toma do mm ciudad opulen-ta, i marchando a la carters quiso apoderarse do Tunjapot sorpresa. Faitole tiempo, I cuando ménos lo esperabavió venir acia 61 gran ntmero do ancianos venerables eIndies distinguidos, quienes lo sa4daron do paz do parte,do an senor i le ofrecieron ricos preseutes, supi icándolcquo no entrase en Is ciudad huts ci dia siguiente, parsquo ci aque tuviera tiempo do recibirlo conveniento-meute, I de reponerse tin tauto do an natural sobresalto.Pete Quesada, quo atribnia Ia perdida de los tesoros dotci-pa a an demora en entrar a Bootl, nohizo gran casedo la embajada, ordenó el trote u siguiô udelanto pot enmedic de la grits1 el tuinulto, ci dejérden I el terror dotodos los quo habian salido del pueblo, sedientede botin

Page 25: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

- $21 -I aguijoneado pot ci briilo I resplandor delas'planehudo oro quo baths colgadas an las puortaa do las cans, Icontra las cuales partia el aol poniente us ttimoe rsyos,en'rolviendo Is atm&fera do Thnja como an in velo dekm i do sangn. Nobstante osta rnrcunstaneia tentadora,Quesada no so detuvo hasta Is habitacion del zaque, enyasPr* puortas fracture; i despues do deja: In cabal to-na an ci patio inmediato entré, espada desnuda, con dinoficiales donde Quemunchatocha. Era esto prinoipe horn-bit corpulonto I anciano, I do mirada fço& Recibió aIs cnadriila sin alterarse, a pear do an manors do intro-ducirso; I no so movió del banco do fins i labrada ma-dora an quo estaba sentado, los pies sobro magnIflcasestate, i el ancho recinto yoblado do guardias resplan-decientee do oro, piedras ipluineria.

Cercaban an aquella sazon el palaclo del bizSrro von-cedor do los muiecas mas do diez mil personae, ajitadasI dispuestas pars Is lucha, cuyos alaridos empezaban ameter uiiedo ann a los corazonee mu intrépidos. Leeoficlales espanoles so miraban nnoe a otros como aausta-doe de in propia tomeridad. Pore ya no era OCMIOn devolver atras, i poniendo audaces manes sobre Quemun-chatocha, lo doclararon so prisionero do guerr. La ad-miracion, ci coraje, Is sorpresa, todo snspendió do espan-to ci Inimo do aqnel pueblo valeroso, quo vela sal arre-bat.ar a su rd del seno mismo do an fanulia I do so hogat',pot un puflado do séres sobrehumanos, onys pie! Jo finescore do Milan era superior at golpe de ens macanas,coy" espadas parecian rayoe manejados pot hombres, I

auo, an aliansa con ice brutes, disponian do an fuerza Ie en velocidad. El infortunio quedé consurnado.

Los de Ilunsa huyeron a be campos veciuos comehuye todo pueblo vencido pie vs an poder estranjeinsue principes, sue dioses I ens hogares; I Los espaflolesdieron al piflajo con un entusiasmo digno del famøeoRolando I do one desalmado. compatleros.

-" Ferá I Peth, sailor jeneral 1" gritaban aquelicsmisioneros do Is civilization europea an las desiertas sal-'was do la ASHen, deelumbrados pot las riquezas ençon-tradas, i do lao onales hacian an el patio del palselo uninonton tan grande, quo debts do él apéuas se dccubrianmal las cimeras do lot jinetes de is guardial

Apodoráronse I profanaron los testes do los pasadosza9ues, enys urna cinoral era una gran Iácnpara do oro,pnmoroeamente trabajads I sombrada do bellas carnal-

Ir-

Page 26: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

82Sdan, de enyas piedna recojieron esa noche hasta 1,8161Ademasde esto,ee apoderaron do gran cantidad do mars-tea finisimas, lienzos, armaa I escudos chspiados do oro,lindas plumas I caracoles hennosos con engastes do finscalidad.

EBtOS sucesce tuvieron logar el 20 do agosto do 1537.Pretondióso despues couseguir man oro exijiendo del

zaqne un cuantioso rescate, pero Quemunchatocha soloeupo oponer a Ian instancian do Joe espaflolea tin solein-no i niarcado sllencio. Al fin to importunaron tanto quolea dijo: "Mi cuerpo eetá on vuestro poder; disponoddo 61 como oeteis; per* ml voluntad a nadie petenece."

Habiendgo tenido en segnida Joe espaftolos noticia del

vaUe de Suamos i do isa magnilicenoiaa do en teinplomarcha?on a en conquis* a principios do setiembrb delmismo aOo. Acamparon en Paipa Is primers nocho; alsiguiento dia Lutes de liegat at vecino pueblo do Duita-ma, residencia del temible Tundarna, recibieron tin men-sje do eats cacique con un corto presente, por el coaltee participaba quo qnedaba recojiendo algunan cargasdo ow pars ealir personalmente a ofrecérselas. Cayeronion espanoles en el lazo do is codicia I rosolvieronesperar. Aproveehose entro tanto Tundama para queon jente ocultase sue riquezas; I saliendo luego eats engran námero I trepando por los cerros I colinas inmedia-tan, empezó a hacor buns a los espanoles griténdolesque Tucson por el ow quo apetecian. Corridos de tal ul-trsjo los conquistadorea resolvieron seguir adelanto sindetenorse en Duitama, I ilegaron a Iraca, "tierra doNe-mento bendita pars sue inoradores por Joe recuordos dean culto I por is prodijiosa fecundidad do an snob."

Era ya cercana Is nocho cuando Ion eapaflalca dierouvista al nile i at templo, I aunque too indios intentarondetonerlos con lea annas, fucron fécilmente veucidos.Entraron en seguida at pueblo, el cual habia quodadodesierto. Diêronee at pillajo unos I otros at descanso, Ihabiendo ppnotrado doe soldados comunes en el famosotemplo del culto indico, to prenderon fuego inadverti-damente por robanlo. Entre sue cálidaa cenizas pereciotin viejo sacerdote de blanca barbs i do niirada easatera,tico quo so preeentó a los saqueadores, man como unadeidad mistenosa que como on airado ie'vita. La nialdi-don do Is conquieta habis caido ardiente sobre Muellaran infolizi

El tomplo do Suamos era mis vests fr.brica do in-

Page 27: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

menace gnayacanea traidos a fuerza do brazos dude toemu remotos vafles del imperio estaba revestido cEo iSwlnas do oro, 1811 nave principal contena momias curia.samente adornadae. Pnode asegurarse quo despues delfmoao C2oricancha * no habia en toda Is America meri-dional otra maravilia semejante. El incendio duré mu-toe dias nobstante ci haber einpczado ya is estacion delas llnviaa, I todo el pueblo do Iracapresenció desde lascumbres vecinas ci triste espectLculoquo presentabanIsa llamas en tuia noobe do desolacion I de lágrimas! Eraci tltimo faego quo ardia sobre an altar, poro an Iliuna

p no era sag'ada I Derruido el templo amnerto ci swcerdote, ci indio deacconflô do sus dioses, I estendiô cicasio pacfficainente at yugo del conquistador.

Quemunchatocha murzô do pesar a los pocos diMnubstanfe ci haber obtenido en libertad I Quesada movióens fnerzas pars combatir al temib]c ¶16dama. Este noLabia permanecido insetivo I reuniendo ens tropas i lasdo Bus confoderados hasta (!ierinza, uliorré a los ospaflo-lea la mitad do lajornada sahéndoles al encuentro. Max-thaban las fropaa do seth cacique a is manera de tingrande ejércita en cuerpos ordenados I escalonados con-venfentemente. Ia batalla so diÔ en lea lianuras do Bon-n, 5 ci campo hubiera quedado por los duitamas i sunhubiera muerto Quesada, ails caballori a espaflois no hubiers, hecho aquel din prodijios, no do valor sino do do.srperacion. La carnicerla fuó grand; i no se escaparonsino los qua pudieron huh o guarocerse en toe pantanos.

Los espanoles pasaron en seguida a Snczca, I despoesa Bogota (MequetL).

Cuando 1e1 jeneral Quesada salió para Espana a datcuenta de sus conquistas I descubrinientos, quedb qncar-gado del mando del pais sojuzgado su berinano RemanPérez do Quesada, on el tctulo do teniente jeneral, con-flrmado por ci cabildo do Bogotó.. Entr6 puss a ejorcerloaegun lea órdenes do an jefo, mandando a fundar las clii-dades do Véles I do Thnja.

Fundóse Is ciudad do Tunja, hoi capital del Estadodo BoyacA, ci 6 deagosto de 1539, dia del primer aniver-saS do jia Auzdacion do BogotI I e el mismo sitio quoocupaba Is, capital o residencia del zaquc, i quo es el quaomserva hol despises do 321 anos do exiatencia, enmediodo barrancos ide lomas limpias I descampadas. Practi-dronso pars silo las cereinonlas do costumbre, so instaló

• Tempo del solon el Qnsco92

Page 28: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

-824-ci cabildo, nombrê.ronse slosHes, escribano I aignacilmayor, I repsrtióronse lot solares, dospojando pars eUihuts al miamo zaque Akirnin, sucesor de QuemnehaM.eka dot cercado do ens abuelos!

'neron toe prirnoros alcaldea de Tun,js Juan do Pli*-da I Joijo do Olmedo, I los primeros rejidores et cpith.nJuan del Junco, G6mez del Canal, Diego Segura, PedroCoimenaree, Fernan Vanégas, Antonio Bermtdez I Fe-nando Escalante.

En cuanto *1 range do an fundador, Is historia nosdice quo descendia de tin Rondon, armada caballero iapellidado asi par el rei don Sancho a cause, do una bit-Haute caria dads a los inoros en is batalia de Aijozirn.Gonzalo SnArcz habia quedado en ci nina do segundodo Raman Perez, i so liabia distinguido en Africa i enPavia.

Poi ajuel tiempo (1540) apareciô en Vélci el licen-dada Jeronimo Lebron, obomador do Santaniarta, atfreute de algunos soldados i pretendiendo pie tenia dero-cho como tat al gobierno del Nuevo Reino do Granada.Saliô Hernnn Perez a 60 encuontro, I resuelto a disputar-le el campo do batalla los fatsos derechos enquo Be

apoyaba. Avistáronse los dos ejCrcitos, casi iguales 'ennüinero, junto a tins qnebrada a poco trecho do Tnnja,i los indios corrieron en gran tx-opel a coroner las lomasvocinas deseosos do gozarse en la contemptacion do tinslnd'.a mortal entro sue enemigos, coma guetaban do ha.cerlo en toda la America siempre quo so presentabaunlance do eats suerte. Ya todo estaba dispuesto i nose es-peraba mas quo tin grito, un disparo, tins senal cualquie.-ra, cuando c[justicia mayor Gonzalo SuArezprovoc6 tinsentrovieta entre los dos jefes, en que triunro Ia superb-ridad moral do Roman Fórez i an aetucia de Is linbécilamlnc,qon do Lebron; el cual tuvo quo contentarso convender a alto precic SUB cabailos I sue armas, ens escia-toe i ropas, dando Is vuelta a Santarnarta tan rico comedesairado.

Arregladas sal estas cortas cnanto sérias desavenen-cias,peusó Reman Perez acuparso do la buses del Do-rado, especle dopoio magnético do los conquistadores;pero no Lutes do hacor tin eacarmiento atroz, pars ixqpo-nor a los quo estaban mae quo sojugados i vencidos. Fuéeste bárbaro escarmiento .el deguello del maconto nqn.Akitnin, el dia de sus bodes, i do los caciques do Samacá,Turmcqué I BoyacS, I do muchos otroa 'casailos distin-

Page 29: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

r

I — 825 —guides, con is ninerte do los cualea Be FeMI6 bass Laeaperansa do catudiar Ia estructura de aquollos pueblosçn is fuonte de sue tzadiclones len ci secroto do sue ritos.

Jgual conducts habia obserrado Ternan P4rez conSajipa, descendiente de Neinequene, puce nonibrado sudefensor, so convirtiô on su fiscal i lo h.zo perocer. Talesproced.imiontos causaron baits on los mismos férreoscorazones do los conquistadores universal disusto, i nofaltaron quienesviosen un castigo notorjo del cielo, cuan-do aflos mao tarde Herne

'a Pérez ?erecio herido do un

Mo. Estrafla coincidencia! Tainbien so Ilamaba Tier-pndo uno do los hormanos de Francisco Pizarro, ci oon-quisMor del Per4, i tambien tiM dicho thdividuo upo4o loo ánjcice inalos de Is conquista.

Miéntras Reran Perez erraba en pee del Dorado,(Ionzalo Sflrez ]2ondon, quo habia quedado encaradodel gohierno, so vela on serbs apuros, puce el ba-maoTundsma levantó arinas nuevamente I so fortificé enDonsa. Vepciolo affi ci capitan Baitasar Maldonado, cS-comendero dcl pueblo do Duitama, no tanto por su pe-$cia I valor, puce recibió algunos descalabros, cuantoporla perfidia del indio anntilado do ha, quien von-416 pot segunda vpz a on senor descubriondo a los es-penolee algunos secrtee de guerra. Grande InC Ia mor-tandad per pane do los indios en aquolla jothada, puesla laguna de Bonn era entónces mae gran do quo hot I ecpiiogaron en ella pot millares. No percciô orupero Pun-dams. I pudo tnantener is guorra por algun tiempo maepen desigual suceao pero debilitado al fin as prceentóa Maldonado, quicu 1 maté do un tnartillazQ en Is abe-ga, dtigustado do su dignidad i valor. Con 61 pereci6 tarn-bien toda esporanza de defense, I la rapacidad do los en-wmondoroe perdib todo freno, lanzándoso an dept-ada-pianos escandalosas a infarnes.

A. Tundania sucedió on ci gobiemno del pale on so-Wino Juan, quien recibi6 deapues el bautismo do ananos

el obispofrM Juan de los Barrios, cacique infaliz sacrifi-cado a is codicia del oidor Mesa. HabiCndoso nogadoSo prmncipe & entregar el ore quo so le podia pot .dichomapafrado, as Ic tho tormento, 1 luego so lo Into paseardonudo per las cailes do Duitaina I maniatado como si(tiara nit malliechor. Do vuolta a Is pnsion, alsarcose elsensible i valeroso indIjena; tal InC ol fin do cad todosloajefes ghibchar I taleslospdncipaleorasgos do Is his-toria anigua do los pueblos quo lsoi fQ;man ci Estado

Page 30: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

-'S -do Boyath, per to quo respects a Tunja I Tundama. Us-blenios ahora do linac i Casanare.

he nacion do be muzos distaba como 16 miriAmetreøat noroeste do la capital do loo muiscas, teniendo coresdo 69 miriámetroe cuadrados de superficie, casi tedsmontaosa, hürneda I caliente. Doe cosos Is hacian em-pero notable: sue bellas esmerabdag I ci valor indoma-Lie do SUB hijos. El primer desoubridor de ens minas fuéel capitan Juan Penégos, I BU primer reconocedor den-tifico, an 1164, el mineralojista don José Antonio do Vi-ilégas i Avendaflo, 3uien descnbrió Ia gnu vets quoliabia desaparecido 1 arreglô an lab o. Autos do él,don Francisco Tovar Alvarado habia re ado do eMasesineraldas un collaral tel do Es au, coinpuesto do 25piedras, cuyo valor so estimd entónces en $10,000.

La cosmogonla do los muzos era distinta do is de losotros pueblos ealvajes do Is Nueva Granada. Begun ellos,tins gran sombra do hombre Ilamada Are, i quo veniado allende el rio Grande (el Magdalena) so entrotenia enlabrar figures do hombroi do mujer en troace do madertslas cuales arrojaba luego al agirn parsquo so animaaen,como so animaban on efeeto sahendo do ells, revestidasdo came i do vida. Los niuzos no eran sabeistas, i loshermanos heredaban como esposas las viudas do sue her-mance. Casaban a las mujeree a los 16 aloe, Inc las da-ban a conocer a sue maridos sino hasta el instante mismodo empezar is ceremonia, Is quo era tin poco duals-da. C)astigaban el adulterlo con ciertas fartas ridicules;I sobre otros puntes poca o ninguna we is diferencia conlas demas thbus salvajes.

Autos do is conquista, los mums habian thdo soj'nz-gados por loo pauras, jonte belicosa quo habitaba entreLos nos Carare I Magdalena, I sun per los mismos mule-cas; pero hablan logrado tanibien independizaree, He-viudo sus realee huLa Sixnij sea. Los muzos puede do-ciree quo eran do los indios mae atrevidos, mae lijeros Imae cobosos do an libertad. t.Tno do los primoroe capita-lies enviados contra elks tue Luis Lanchero, qulen tuvoquo retirarse con gran pérdida. A Lanchero siguiô elcapitan Melchor Valdez, soldado brioso I do muchoammo; pero a quien cupo tins suerto tab desastradacomo aewptecursor. Penetró despues on dicha tierra elcaitan Diego Martinez, i no per Stmlj sea, sino porFura-Tens, notnbres clue aignifican varon I AemZ's, i pie es eldos monks do forms plrasnidal quo están uno (route it

Page 31: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

- —Sn—.otTo sobS lasopuestas orillas del rio Minero. La Wellsso ft junto a Itoco, I los espaflolee quedaron vencidosdes use do pan mortandad, sin otto reenitado on Is jot-nada pie el descubrimiento do las mines hecho pot Fe-zthgos, lisa hanfi8 increiblee do Martin do Oflate, quien

r.o solo eon 'an eJército do 3,000 indlos, ys desnion-tado I herido, afin do dat tiempo a lorespanolea pars rotirarse. Pop ñltimo cayó inuerto como era natural; pmI& ferns do an valor oeM an mayor recompense, an las ode-des:vonideraa.

Toda Is tierra firms estaba sometida 'a a Is Espana,los m'Iarnos torribles panches habian pedido quo so fun-dose una chided an ens 'asiontos, * i Ice mnzoe Ineistianon no someterse auxiliados do sue confederados los sabo-ysa; mae annque is corona halt prohibido emprenderningana con meta sin su peruse, Is audiencia de San.taft mandô de anew a someterlos al capitan Ursáa.Venciolc'e éste on efecto an batalla campal, I fundó anscignida is eluded do Tadela an recuerdo de an patria;pero habiendo abandonado imuediatamente is tierra con-quistads por ir an la busca 'del Dorado, preSo ofrecidoa an victoria, las cosas volvieron a. quedar an ci mismopie quo Antes. No tardaron los mnzos an volverse a le-vantar, i ci capitan Lanchero, encomendero do Suba,pidiô el inaudo do la espedicion quo debia sotneterlos.Diosele per Is Audiencia, Iys mae práctico quo Ismera vez, logr5 vencerlos despues do verbs encuentrosan quo los porros do press hicieron estragos horribles.(Jon este golpe deseeperaron Los muzos do en libertad, Iabandonando Is tierra do sue abuolos buscaron salle en-the los carares I yaregUis, con los cuales se unieron des-pues pars hacer mis guerra sin consecuencia a sue SoDa-coo onemigos. Lanchoro fundô luego an terrono maeeano quo ci do la deatruida Tudola, is villa do Is Sand-sims Trinidad do los Muzos, I paaô on seguido a Ttrnja(silo do 1562) donde pereelé do ens antignas hondas. Losinuzos, como los panches i los pijaos, fueron las (inicastribus quo an Is Thieve Granada supleron vender canon libertad a los espanoles.

Autes quo ci liconciado Quesada doocubriese is bermdo los muisces o chibehas, an donde hoi so halls, Is capi-tal do Is Union, el intrépido Diego Ordaz subió ci On-noco.hasta la boca del Meta, tocando asi on 1581 an 108uzubralea de Is antigna I 'casts provincia do Qsaanare.

• VOids.

Page 32: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

- 828 -Mae si no penetró en ella por el rio Rate, no fuó porfdMdo deo o de esperanzaa do encontrar ntis bacion rica Icivilizada, puesto quo ya is fain is suponla I pintaba porsill con palacios I templos suntuosos,eino potpie ens bet-gantinee no cnn aprop6situ pars navegar equal rio, cnyoorfjen tnlsterioeo taba en di pals do los ehibchas. Sinemsbargo, ci maestro do campo Alonso Rorrera penetr6 en1535 con otra diabe do buques; I habria tal 'vez ilogadoántea que Quesada a is tierra rica en oro ipiedra. pie-ciosas, si tins flecha envenenada no Is hubiera dado Istunerte. Li hietoris no nos dice hasta dôndo snbi6 He-rrera el Mets; pero of quo, a canes de ispérdida deijef.,retrocediô is eapodicion a Is isis do Is Trinidad, puntodo donde habia zarpado.

En el eigtuente aflo do 1538, cuando Gonzalo Jiménesdo Quesada habia salido ya do Santamartai superabain-meneos obst4cuioe pars rernontar ci Magdalena i el Opon,I ee.calsba lea sierras do donde tree an orijen edo tltimorio, pan invadir las provincias do los chibchas, ci alemanJoijo Spins (quo desdo 1584 habia salido do Core, anVenezuela) atraveaaiido ens cordilleras I ilanuns, I losHoe Apure, Sante i Casanare, so hallaba sin saberlo Ipar una ceincidencia tars, a poesa 4ornadas no mae i aloriente del rico templo do Sugamuxi. Corns Spins a is.venture, i sleinpre iii p16 do Is gran cadena de los Andesen bases del Dorado, por to que, cuando Quesada hacisreconocer an Somondoco lea minas de esmoraidas, I doe-cubria los Lianos desde nn alto cen-o sin hallar aminopars bajar a ellos, Spins los recorria en toda an estension,acainpando

at S. i a tins large,distancia do aquellas ml-

nsa. Era este punto ci antigno pueblo de san Juan de-los IJanos, mae 04 do Sanmartin, liamado Nneatrs S.-flora por too esploradoree a canes de haber celebrado en61 Is fiesta do Is Asuncion do spiel aiio, 1587. Cineosobs empleó Spirra on an eapedicion deagraciada, regre-undo luego a Cow con solo 90 hombres do too 400 quoIs componian.

Mae afortunado The sin duds on segundo i paisano 1i-colas Fredeinan, quien etvvez do unirsele con los refuer-xoa quo Ilevaba, torció amino cuazido auto quo on jefe,ys en retirada, so aproximaba iii Apure. Siguiendo me.go We, el 8, 1 teniendo a Is vista siempre Is cordiflea,loge at higar que Ilamó do is Fragua. Los bistoriadorea

Znsan quo So fnésan Juan do los Lianos; pero so mu-

mae probable quo fuera ci lugar donde hol is en-

Page 33: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

- 829 -enta fundado el pueblo do Villavioeneio pot estar

precisameute en Ia rats pot donde aquel thxnb fuego Parataternarse en Is tiorra do los chibchas.

Tuvo all! Fredernan noticia de Ins rican comaroaBque demoran at otto lado do la cordillera, notida quohOia adqnirido tambien an predecesor Spirra I a la cualnoliabia dodo crédito, como habia sucedido at terribleAIfinjer, en 1531 ciando descubrió a Pamplona, perdiun-do mm i otto Isocasion do penetrar en

at Pais do Ion

dábchas arrebatando o partkndo con Quesada Is gloria4e 6U conquista. No sucedió as! a Fredeman, quien den-puce do tree aflos de poregrinacion. I miserias, diô crdito* las noticias, so procuró gains i atravesó Is cordillerapn Ia parto inns ancha i mae difidil, pasaudo pot Pasco-to at pLramo do Sumapaz, I bajando luego al valle doFuaagasng*. Sucedia onto en 1538, i at tiempo mismo

EiiIaparto dcl 8, so dirijia ada Cundinamarca elBelalcázar, procedonte del Pen, niendo as!

ejércitos espanoles distintos e independientes,e reunieron on Is alta planicie do Bootá.

Pot las ilaunras do Oasanare Paso tambien en 1541otra ospedicion, procedente de Coro, at mando do Foil-

?Re do lJrre, buscador temerario de Ins tierras miste-riosas del Dorado; man cuando Begô at lugar doNuostra Sefiora, cerca del Ariari, supo con gnu sorpresa, quo no hacia macho tiempo quo habia pasado pot all!Roman Pórez do Quesada, at frento do una espedicion enbuses do to misrno. En efecto, Quesada habia salido doBogotS con 200 hombres i baj ado pot Ta p ia a los Llanos,a! lügar on quo despuea so (undo, en 29 do sotiembro do16S8, Is ciudad do Santiago do Ian Atalalayas, primorafun-dagion heeha an Oasanare. So diO onto nombre ala ciudadpot su fundadorPedro Data en momoria do haber avista-do los esploradores el dia de aquel santo, desde mm alt.acumbre, los Lianos, cnyo aspecto do ]Ojos es como el del

éano. FundOse hi ciudad at pie do Ia cordillera I so Inagregó elnombrode Atalaya8 para conmernorar elfin quoilealvan Ion enpodicionarios, Venal no era otto que atala-yar al Dorado.

Quesada, despues do habor pasado ci Anari penetrOci Ins selvas del .Airico, pasOci Papamone (qne debe setci Gusyabero) I me a salt a Macos, alimentándc panate con Los caballos do Is, espedicion. Be allf siguió aSebondoi, donde supo quo atraveaaudo is cordillera pa-dig liegar a Pasto pot lo quo, 61w ys do inimo i sin

Page 34: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

-830-pennzas, abandonó an tetherarla empress i so dfrijib

a sill; enoatninóae inego per Popaan a Santsfé, don-do lleg6 al cabo do un ato de conti.nuas I deagraciadasperegflnaciones, con ménos do den hombres en mnimat eatado.

Urre, 5noricndo segnir las huellas do Quesada cuan-do ya habia entrado is estacion llnvioea, snfrlô infinidaddo contratiempos a cansa do lo fragDsfsirno e intranalta-ble del pais en aqudlla eataclon, por lo quo aburrido alfin, tuvo quo desistir tantbien dean eepedxcion I retirarsea Coro, no Bin grim pérdida dejante muertapor Ins fat!-gas is misena t las enfermedad.

or oaths vastas lianuras debiaperegrinar tambien ciconquistador del Nuevo Reino do Granada, Gonzalo Ji.Suez do Quesada, buscando asimlemo el fabulosopalsdel oro 1108 rices I pobladon terntorio8 del Panto I Pa-pamene.

Salib óste do Santsfó en 1569 con tins numerosa es-pedicion, compuesta do 800 hombres do lo 'nsa floridodo is colonia, al°unaa mujerea i 1,500 indios auxiliar.Al liegar a los ñanos, siguió is ruts do los demos deson-bridores huats Nuestra Sonora, donde pareco quoapartó do is sends quo habla tornado sit honnano atp16do las cordilleras, pars ongolfarse en las inmensas I do-siortas soledades hinitadas por el Guaviare, ci Vichathti ci Orinoco, desconocidas tots sun hol 1 solamenteatravesadas por algunas hordas salnjes. Pais inmenso Iilano, cubierto on de altos pajonales, era do espesas se-vu o terrenos ane;adizos; abundanto en tb-rca I ser-pientes; con cafios i rios profundos difidiles d vadear,interceptando ci paso a todos rumbos, I con multitud doinorichales, en cuyas inmodiaciones hal athscadoros I sn-mideros pe1igroso.. Soledad I silenclo, hainbre I euler-medades, he aM 10 quo eneontraba Qneeada por dondo.quiera quo so movia. Un color sufocnnte, plops demosquitos I zancudos torinentadores tanto de dia comode nocho, I avenidas continuas I estensas do rios durauthci invierno: tales oran los obstácuios con qe tenian pieiuchar.

En lac orillas del Guaviaro (probablemento cores doan confluencia con ot Orinoco) so cncontrô Quesada yncon solo 25 hombres, on Is dltima desesperacion I desen-gaiado en tin todo scores del Dot-ado, por lo quo 'volvibatras despues do tres aflos do trabajos fnfructno*os i con-tinuadas desvopturas.

Page 35: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

- 881 -.ffsbiéndosole ocurrido a don Antonio Berrfo, yerno

'I heredero tico do Quezads, en 1591 el peregrino pen-esmiento do creer qua Ia isis de Is Trinidad cais dentrodo los Ilmites do cierts jurisdiction quo Is haMs conce-dido ci ref on derras de Nuevo Reino do Granada, mu.nió, come hombre rice I do crédito pie era, una eej*di.don con is cusi path la Cordillera Oriental al nacientedo ¶&nja, I Uegó a is ciadad do Santiago do las Atalayaw,do Miii siguiô despues por ci Llano hansel rio Oasanare,hajé per 61 al Met.i on segnida entré per éste at Ori-noco. Con eats espedicion, revivió Borne ha ideas delDorado, ya an poco apagadas, o del pais de Jfanoa,canto empezaban a Ilamar aquella tiers fabulosa, I dióorijen a varias espedicionea desastrosas en ci interior doIs Guayana. For titimo, tins comision cientifica, encar-gada en 1758 do fijar los ilinites do las posesiones caps-nolas do Guayana, mandada por don José Solano, ca pi-tan do fragata, reunontó ci Orinoco, I entrando en lasaguas del Mets ci B do febrero do 1757, navegé per 61iS dias i 11e6 a Bogota a pedir auxilios do vi veres parslosestablecimientoaftindaaosenelgranrio. Obthvoloeen efecto del virei don José Soiiz Foil do Cardona, em-barcindose do regreso en el no Cusiana, per el cual bajóe1 Meta i llegó si Orinoco.

Este gran desagfle finvial fué reinontado despues pertoda is espedicion, Is cual puso on cuartel jeneral frentea is embocadura del Guaviare, on Is onUs del rio Ata-bapo, I fandó un pueblo con ci nombro do son Fernandodo Atabapo, quo sun subsiste. lUte reconocer luegoSolano el curso del rio Vichadahasta cents dç an or!jen,en las sabanas orientales do Cundinamarea, recornb el(1 uaviare hasta su confinencia con ci Arian i parto doite rio, esplorando finalmente otros noB de Ia Guayana,ci braxo Oasi9uiare, ci Bionegro &. 6 Mas si en aqueliaépoca Is antigna Casanaro no habia visto sine, crnzarper Sn aeno espediciones arniadas, tenia ys en Qotraciase do espedicionsnios qnç debiau aicauzar lo quo leearinas no habian aleanzado. Eran éstos los niisionerosjestritas, quienes se establecieron en Ia Nueva Granadaan 1598 per órden de Felipe II, i pars 1828, teniandaciones do doctrina de nidios en Chita, Morcoto i TA-mars o Fauto. A cite ültimo estaban egregados Cau-nare I Tame. & 1767, época do Is espulsion de lee Jo-suitas do los doininios eapafloles, ci nátnero do pueblosfuadados con indios qalivis, ainicos, achaguas, chucgnas,

Page 36: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

gnalilbos, ehiricoas, betoyes, támtusa, tflebos &' asci do 16.

Eu 1816 hada Caizada is guerra a los patriotas enCasanaro con is &a division,què Is haba conflado Mo-tWo, pars quo mrclxaase desde Barinas por ci interior doIs Nueva Granada a ponerso on contacto con ci ojércitoeepedicionario; man apesar do contar con uris muerza do2,000 infant 1 400 caballos, one .zuovimientos so retai.data; no solo par Ia malo de is eet.acion, sino tambienpotpie an caballerfa flitS destrocada campletamente enlao ilanos do Chire, el 31 do octubre, par Is mandada porel jeneral ropublicano Ricaurte. Este heeL obl.ig6 a Cal'zada a acelerar is marcus on is fragosidad do is cadonaoriental do los Andes para saivarse; man como no fueseperseguido pudo Ilegar ai Coeni, ilevando ci alarms, bas-ta Ia snisina Bogota.

Despues do Is batalia do Cachirl, perdida par lot i'epublicanos ci 22 do febrero do 1816, nada buena so bizopars, contener al ejército ospedicionaria, pie ontré a Bo-gotà ci 6 do mayo. Do rosultas do esto, Serviez so rethtcon algunas tropas ada las Lianas, man habiendo sido at-eando en Is cabuya de Rianegro par Gómez, BUS fuer.zas so dispersaron.

Casanare era cntónces tcatro do agrias disputes entroci coronel Miguel Valdez, quo habia roemplazado a Di-caurte en ci mando do las tropas do IA Union despues deIs accion do Matalamici, ganada par Nez en el Apn-i'e cores do Guasdualito, i ci jeneral Urdaneta,nombradopar ci Gobierno pars sueder a Ricaurte,pra quien nohabia logrado soy rocanocida par Valdcz. Esta circuns-tancia doeidió por entónces is suerte do Casanaro, pot

we Latorrc, despucs del cambate del 20 do junio en

pia, i del do 29 en is lianura do Guachirla, ocnpóaPore,Bin quo los patriotas pudieran seguir oponiéudoeele potlo roducido do sus fnerzas. Solo Nonato Perez lagrémantenerso sabre las rná4enes del Arauca, aeosando docontinua a los espafioies con Bus atrevidas guerrillas.

Toda Is Nueva Granada habia sido veneida pot elPacificadar ucla julio do 1817, i solo Casanare dba ci no-ble ejemplo do mantenerse en armas contra eTopresor.Habianse multiplicado Ins guerrillas en su seno desde que10 habia. atravesado Morillo en an viaje a Venezuela,einprendido desde Bogota ci 20 do naviembre do 1816.Latorre I Caizada quo Ic precedian, so Is rouniergn enGuasdualito, cerca dcl Arauca, a prrnotpios do enero 4w

Page 37: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

- 868 -817. ti arojo do estas. guerrillas la g habia condueldo a

vunzprometer acciones que podian mui bien calificarse do%emerarias; pero quo cnn solo el producto del patriotismo I is decision masbizarra. He aqui algiinoa hecboe.Juan Gales, sin mu fuerza quo 40jinetes, arrolló un diauna columns do caballerla a las órdenes do Pl., a fin downtinnar on marcha do Badnas a Casanare. Entre Is

rda del mismo i Is do Francisco Rodriguez sorpren-n a Bayer, jefe principal do Is columns volanto -

psilola destinada a persegrnrioe, I habiendo caido eats entua mapos to decapitaron junto con 10 compafleros nsaat desagravio do ]as atrocidades quo habian cometido.iteunidas otras guerrillas mas, sorprendieron el 27 domarzo a nn escuadron quo so hallaba en Chire a 6rdeneBdo don Manuel Jirnénez, at quo destrnyeron tambion,tmrgando luego sobre Is guarnicion de Pore, pars to cualso vistieron con los uniformes de too dorrotados. Heehostodos brillantes con too quo Caunaro recnperó on liber-tad, repeliendo en adelante baja las ôrdenes do NonatoPerez a los espafioles cuantas votes intentaron reconquis-tar In provincia.

A principios do 1818 el . gobernador do Tunja, donLucas Gonzalez, batió en Zapatoca twa division patriots,puso fuogo a Is poblacion I asesinO a too hombres, a lasiujeres i a los niflos quo cayeron en su poder; mao No-nato Perez so vengó destrozando en seguida el destaca-mcrtto do 180 espafloics quo so guarecla on Is casa fuertodo Is fundacion de Upia, I batiendo el 21 do febrero lit.columns quo dominaba Ins lianuras do Sanmartin.

A tines do 1818 hog6 a Casanare, procedente de Ona.ywrn, el jeneral Francisco do P. Santander, a quien ]3o-Ilvar habia dodo armas I titulo do comandante jeneralde la vanguardia del ejército destinado a libertar Is Nue-va Granada, i con on presencia so restabieció el ôrdensiterado hacia muchos dias entre Gales i ci antigno go-bernador do Is provincia, Juan Nepomuceno 1.Iorcno,9uien as habia declarado independiente do Páez, cuyasordonee so obedocian en Is provincin.

Miii poco tiempo despucs consiui6 Santandernizar 1,000 hombres do infanterla i 1,000 do cabahleria,I en el mea do mar20 do 1819 so pudo ya maniobrar acer-tadamento con esta fuerza, acercándoso a reconocer,laaposiciones do Pays i do is SaUna, ocupadas par has tm-pas do Barreiro. Barreiro entró a los Lianos do Casananel 6 do abril por is via do Tocaria, a is cabna dc 1,200

Page 38: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

- 334 rhodtkes, I ofO ocnpô a Pore, renniendoeile ci 18 otrot'500 hotnbrffi at mando do Jiménez. El 14 marchô conteds Is fuerta sobre la posicion del Palmer, abandonadsoportunainente per Santander; moo en el mismo dia vol..vtO a Pore per no haber consouido on objeto. Hi iSmracuô dieha eluded, i ci 28 quedo Ubre otra vez La pro-vincia, pues el inv&SQr tuvo quo replegarse ada Ia cordi-llera, fatigado do it marcha penosa quo so habit *toforzado a ejecutar, I inolostado per ci hatnbre I hoe doe.-ffilabros suftidos en las escaramuzas quo sostuvo an jenthiu,tilizados casi todos ens cabalios i con una baja de 300hombres.

Mas part ci 5 do julio del mismo aIo habia pasadoya Bolivar el Arauca con la division do AnzoItegui I Islejion inglesa de Rock, euya fuerza toda alcanzaba a1,800 hombres de infanterl a 11,640 de caballerfa. El 11Be Is reuniô en Tame It division Santander, I marché so.lire Paya, defendido a it sawn per 300 hombres consi-derados come It linea avanzada do Barreiro. Estes fno-ron tornados el 27 per Santander a In cabeza do la yin-guardia.

El 6 do ,iulio Ilegó todo ci ejórclto a Socha, pasandoIn Cordillera Oriental per el páraino do Piave, I el 7 fa6sorprondido el reducido dostacamentoquo militia a Co.rrales. El enemigo astistado evacuó a Sogamoso.

El 25 do Julio Be libró La accion del pantano do Vai'g, precursors do it feliz batalla do BoyacL.

Ossanare fué Is ñnica provincia grenadine pie par ofinisma recuperô an libertad del poder espafiol, 1 que su-po conservafrla a despecho do todo.

Antiguamente Gaaanare no oraconsiderada sino co-me una parto M la provincia ilamada do los Dance, cu-p capital era son Juan, cerca del Arlari. Despues so di-vidió en Lianos do son Martini Llanos do Oasanare, sien-do it capital do estos tltimos, Santiago de Ins Atalayes.Destruida esta ciudad, Pore vino a ser It residencia dolos gobernadores, haMsque ha peste9 I enfermodadeehicieron quo fuera trasladada la capital a tint hormoesmesa a 2 miriámetros al N. do Pore, cerca del rio Mae-se, al S. do Ariporo, en tin caserl o liamado la Fragile,an donde Be echaron en 1850 los fundarnentos do Is flUe-va capital liamada Moreno, del apellido do tin jeneral cé-lebre bijo do esa comarca.

Page 39: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

- 835

IL

GoMrxxNo—EI Eatado do Boyaeá as conto todos logdo is Union, sobereno e independiente i forms pane in-fmgrsnte do is nacion. Su obierno es popular, elective,

sernatIvo I reeponsable, i lo ejerce mis Iejislawra, unbernador I ciert.onümero do juecee.

Rmmou—Qristiana católica, porn so pormiten to-due JOB cultos.

Rgnss—Ias rentas del Estado no tienen mas fuen-ts quo Is eonfribueion directa i los impuestos sobre el con-sume; mas, bien organizadas Lmbas o ntis sola do las doe,ci Estado no solo harfi frente a Bus goatee sine qua podrI"tar con tin sobrante do consideracion.

Dtvus—No is conocia dl Estado han lutes do Isrocolucionfederaldo 1881; maapareeenosermuicreeidt

Inrnuocxozr—Dada Is mass total de poblacion en elMade, Is instruccion está mui poco difundida en él,pues no tiene el nániero do esenelsa scientes. Jisi sin-

nbsrgo tin colejio de varones on Tunja, bastante riaI con u.n local escelente, I varies do particularee, tantodo niflos como do nines, en otros puntos I sun en isminm5 capital del Estado. Hal tarnbien en Tonja tinsbuena imprenta, I otra nia]a en Santarosa do Viterbo,donde aparte del peniódico oficial so publican otros doanpresa particular; tin hospital, I se trata do fundar tins

aria

Sxanks ithrazco—El ntinio de Ia Union.

Ens—En el Estado do Boyacl predomina is ranindljenr, principalmente ath el ternitorio quo comprai-ills Is anbguaprovincia do Tunja; viene despues In mestin i despues la blanca. El tipo negro o afnicano escaseamueho.

La salubridad del dims do Tundama I is profusiondo las subsisteucias, aseguran tin rLpido aumento en Ispoblacion, teds ella blanca I robusta. Empero, an alp-toe ingares predomina ci coto, enfermedad cuyas causesno so baa determinado I quo bien mereco La atencion do

Page 40: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

838a.toe sabios1 puesto quo trae pot consecuencia is imbeeilbdd absoluta do Is torcerijeneracion on adelante.

Csnoa—Los caminos del Estado do BoyacA son totdoe do herradura, ipor conaiguiente buenos en veranolpóeimos durante el invierno. Via fluvial flQ halax Is parte poblada pot no permitirlu ou sistema hidmgrttico; tainpoco tiene terreno a1uno sobro ci Made-.lens, iii puntos comerciales do tat importancia quo lncl.sea indispensable Is construction do un carretera.

Mis los desiertos orientales of podria aprovechazcon ventaja, I lo hari mu tarde, de Is navegacion delMeta k do algnnos do eas aflnont, i en parts tambizdel Aranea i ci Capanaparo, pars bajar at Casiquiare, Ideedo 61 indistintamonte a1 Orinoco o al Amazonas, I tarn-bien al Atliutico; mas pasaán :muchoe sf08 sinosto tongs lugar, pot enponerse Antes lôjioamente Isreaction do las tribus salvajes pot inedio del sisteixmdo inithunoa, ci establocimiento do grandce hates, i Is matfor salubridad do las sabanas casanereflas por ci desnwD-to do los guaduales I mejor seleecion do Los puntos defundacion do los caserfos. Sin rids propia en aquellarej lanes, nada debe esporaree en el porvenir.

Exnpero, con Las actualea visa do comunicacion delEstado; tratando ceo of do quo as mantengan en buen etado durante el aflo, hal todo lo quo a este respecto espuede nçcesitar pars en industria, esencialniente criado-it I agricultora; siondo las mae notables hoi dia is do Mi-riilores, lade Tunja al Upi a, tributarlo del Mets, lisa &Chits i Labrauzagrande, pie ceniunica el importanto vaLie do Sogamoso con las pampas ardientes i anegadizaado Casanare.

Rzranmcrozi—E1 Estado do Boyacá manda aCongreso do Ia Union 3 Senadores plenipotenciarios Ihasta 9 Repreaentantes segun las bases del Pactu doUnion.

IlL

AgricuItur I u*anutactura*.

La agricultura del Estado suministra ratios articulosalimenLicios, a saber: trign, inaiz, papas, cobada, arra-caches, habas, arvejas, garbanzos, frisolee, lentojas, arena,linaza, anis, oils-as do Leiva .i cochinila do aili miemo,

Page 41: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

- $37-recojida an nopalos silvestres; piltanos, eafla do aziIcü,algodon, cacao, sf11, yncas, maul, saga, arro; quinas,café &'

Son edemas notables los ajos de Sogamoso, 1108 ricosditiles do SoatA, qua Is naturaleza, no el cnitivo inteli-ente produce: an las márjenos del Chicainocha. En Soatégua1mento so producen ci sTill i ci anis, pero Ion habitan-

ts deecuidan tan importante ramo do la agricuitura.

Las manuhoturas consisten e'n frazadas, bayetas, rita-nas, mantas 1 ileuzos de algodon, vkquotas, badanas, cor,dobanes, suelas, caizado, esteras de esparto, obrajes limosdo. paja do trigo, avena I cebada, alpargatas, so as i urn-ch Ts do fique, sobrecarnas, toallas, pellones do inns idecerda, sombreros do lana i de ramo, loza vidriada, jftbouordinario,pieles curtidas, sUMs do montar, zamarros, hit-I, juguetes do mar01 véjctal, totumas esmaltadas,pa-mole, quosos, azácar, mieles, muebles do tnadera&t Halbastantee I buenas herreifas donde so fabrican inatrumen-tea do agricultura, clavaxon, frenos, espuelas I ann en-biertos, principalinente an Sogamoso, punto do los masmeaufactareros del Estado Las fbrjas emp)ean pars suuso carbon minoral sacado del anismo terntorio.

Las crfas ocreducen al ganado vacano, lamar, caballar,mular I de cords, mas csceto el pnmero, quo se engor-da an prados naturales I artificiales, los demas solo danabasto a Ins necesidados interiorea.

Entre las ovejas hal algirnas do Ia especic menus.Las mules del Cociti son mm afamadas; encode ]o propiocon los cal)allOS do Sogamoso. Las cabras no son miiiabundautos, pero no faltan.

Iv.

Comercio.

El comercio del Eatado, heebo con los articulos cmii-merados atras, solo tiene rarnificacioncs con los Estadosdo Cnndinarnarca, Tolima I Santander. Del pritnero re-ciba en cambio sal do Cipaquirit, jéneros I caldos estran-jeros, flerro i acoro do Pacho I lierrarnientas finas.

Del Tolima recibe cacao do Neiva.I do Santander iz6car, sTill on barro, algodon, mid

do cans, bocadillos, conservas, arroz, yucas, pandas,

Page 42: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

-838-_IuI1

znantas, lienzoe, sombreros do rsmo I hacunia, sobreca-ipa1, herrainientas, café, cacao, cerrajerfa, pólvora, aba-co,saga, loza fins, nasatos &.

Los malos caininos en todo sentido del Est.ado adaIs boys. del Magdalene, no le permiten recibir do 61 nienviarlo mAe quo art4culoa miii reducidos.

Einpero at comercio quo so bace en mayor esealaol do Is ganaderfa do las comarcas ilaneras, siendo &temporio principal Is villa do Arauca, tanto pot sue in.modiaciones al rio del mismo nombro como alas sabanasdo Venezuela. Piede calcularse en 12,000 roses aegunCodazzi, el nado quo sale anualinente de squalls 'villa' hatos vecinos, con diroccion a Moreno, Modma, San-martin i otros puntos.

Este comerelo importanto a hace con dinero al con-tado, o cuando was a plazas cortos, segun el crate dolos compradores, an los meses de marzo abril i mayo.

La pane oriental I dcsierta del Eatado comercia ado-was con is rovincia de Guayana (Venezuela) yor elOrinoco i los prios Arauca i Mets. Su puerto principalIs villa de Arauca, I sujiro puede calcularse en $30 o40,000 musIcs, recibidos on morcanclas. licores, hena-miontas, loza &' I retornedos en So 6,000 cueros do tee,dinero &.

Moreno, cnyo puerto as Naranjito, Bobre el Pauto,oomerciará al afto per unos $ 12014,000 en meroaderiasestranjeras, pagadas con cucros i café.

Las roses consumidsa an ass pane del Estado alcan-an solo a unas 8,000, do las cuales pueden vonir do Ve-nezuela como 8,000.

A Guayana 11ev an edemas los casanareflos sombrerosdo palms, chincliorros do inoriche i picks do nnivnalcsen cambio do medicines I otros articulos.

El Estado do Boyacá puca aunque comercia conC)iudad—Bolivar (Venezuela) i los Estados vecinos do IsUnion Colombians, lo nismo quo con sue pueblos cubeel, no tiene esportacion notable pars el estranjero; SU In-dustS as agrfcola en en mayor partc,ilos pocos site-factee quo is diatinguen so qonsumen en su propio sneioo Be vende a los begotsnoe pars quo eUos lo remitanper an cuenta a Antioqula. Estee artefaic4os son on enmayor parts frazadas de lane, alpargatas, camisetas,mantas, &'

Tambien eaporta algunas harinas do trigo pars Gun ..dinaznarca, zapatos I obras do fique.

Page 43: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

- 339 -Do esta eecasez do articiilos comerciales do gran vs.

1w', provieno sin duds el baja urecio do Too efeetos doconsumo, To rnsignificante a8 los ealanos i Is pobroza jo-moral del pueblo, moral i laborioso cotno ci quo mae.Las salinas ubicadas en el Estado como do propiedadnacional, nada significanpars 61; 1 inismo sucede conlas minas do esmeraldas do Muzo; ci resto no so bene-ficia, o so beneficia trial o en pequefta escala. Pars quoBoyack prospere puce todo To que dehe atendida a Isfecundidad do on sualo i a In laboriosidad do ens hijos,neoesario quo so dó a su industria tin vuelo doble a triplequo ci quo ticiie al presento, quo somejoren sue cainino8 Iquo so diftinda Incansabletnente la instruccion riinaria;quo en gobierno, consagrAndose con verdadero uiteres alestudlo de sue neccsidadce, las satisfaga come puede ha-eerlo, dando ins preferencia mayor a los consejos do is

tadlstica i del trabajo, quo a Ins simples teori'as de unapolitics espoculativa I sin bases sólidaa en quo apoyaree.

Mléntraa quo esto no anceda, el Estado arrastrari unavida pobre I languideciente. Acaso BoyacS con tin puer-to sabre ci Magdalena, I con una via interior buena ada61 prosperaria bastante, pues tendria tin punto diroct.opor donde bacer sue cspcirtacionea I per donde recibirmae prontamente I mae baratas las mercancias curopeas,que hol recibe por Honda I Bogota; mRs sin tenor esteefiuvio natural, ino contando con mae canalea quo ciMeta, ci Arauca i ci Upia cjne corren por solodados de3-conocidas I encadenan desiertos a desiertos. fecundospero deshabitados, claro es quo poco a nada puede ado-Ianta.r en ese sontido. Boyacá en nuestro concepto nonecesita mae quo do buscar salideros cbrnodos a sue gra-nos, a sue canes, a ens arteftictos, I sobro todo a an alga-don i a sue motales, cosechado el primero cu ntis escalamayor que Is presente, i trabajados los segundo con ma-yor clouds e interes quo haMs hal. Sn ohms ca sano, ishrtllldad do ens campos asombroh, To sobran brazes;pars set ricopues no To fálta was pie trabajar sti suelo;

Do las minas do esmeraldas do Muzo, arrondadas perci Gobierno jeneral a twa compafif a estranjera, so surtenlos joyeroe do ámbos hcznisfends. Do mae do esto tienoIs villa do Chiq,ninquiri un monopollo miii productivo,I es ci do los rnilagros de an Vftjen, puce concurren aells, do todas partos mat do 30,000peregrinos anualinente* cumplir promesas I a anmentar do ma manors enormelos consumes del lugar.

La

Page 44: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

-840-

PflTE TOPOGRAFIOA.

I.

Division territorial.

El Estado do Boyaci so compono del territorlo de isaantignas provincias do Tauja, Tundama I Casanare, i dolos antignos cantonce Chiquinquir I Moniqnir4,porte-necientes a Is de Velez. Do tas provincias solo TnnjaI Casanare son tan antiguas Como JaRepñblica, 1aa tatfuerou todas do creacion poste$or.

Lospueblos del Estado pueden ciasificarse as!: 4 ciii-dades; [1 villas; 112 distritos I varias alden. He aqufan deseripc!on junta con Is poblacion quo tenia cadsnno en 1851. -

Anros, villa, asiento do nduana nacional, iobre Ismárjen derecha del rio do an nombre, aituada fren.te alpueblo venezolano del Amparo, I distante do Guasduali-to 2,5 miriâmetros, pueblo célebro en Is guerra 4e Is iii-dependencia. Race tin comerelo considerable con is pro-vinda do Apure on VeneziicI. El dims do Araucacélido i no miii sano; on 1782 era ya parroquia. Eabitan-tea 1,548; rnctrc's sobro ci mar 179; temperature, mediadel terrnônictro centlgrado 28° S.

- BABR0BL.tNco, ,en una sabana do lomas, cerca del Chi-tainene, con dims cufermizo; posee algunas rescs I vaSt

• productos agrlcolas. Habitantes 327; metros sabre elmar 306; temperatnra 820 S.

BErn, on un ilano cerca del rio Suapags i an el ca-mino quo de Ceriuza condnce a Tutasâ. Su.clima es triosano I abim'la en toda clase de ganados. Habitantes 5,001;metros sobro ci mar 2,699; temperatura 130 2. -

Brr1rrivA, en nun loma no mui Jéjos del Chieamocha,con climrt Mo F.ano. En 1786 tenia apénas 150 vecinos Ipocos indios. Jlabitantes 2,971; metros sabre el war9,680; teniperatura 13°2.

BETOYES, en. una eabana entre ci Cravo i ci Tame, an-tigno pueblo do indios perteneciente a las misiones doCasanare. Era miii numoroso So elEna es eálido mal-sano; tienc agunas reses, i produce xnaiz, ynca, plátano,algodon &.' Blabitantes 260; metros sobre el mar 144 5;tem peratura 290 2.

liosvns, on una esplanada cores del pueblo do Ia

Page 45: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

- 841 -Uvita i a unoø 5 kilómetroe do la, máien derecha delCl]icamocha. Abunda en pairnas dedátil i on pstoraqne,cup rina es miii estimada par an fragancia. Tienen(ama ens conservas i azücares. En el siglo pasado canto-ha ya 800 vecunos blancos i solo unos 150 undios, mas susmoradores padecen de Ia terrible enfermedad del cqto,qne los hace deform es. Habitantes 4,415; metros Bobre

mar 2,118'4; temperaturs 194.Bond, on Is falda do in cerro cerca del rio Teatino;

es de dma trio i produce maiz,trigo, arv'ejas I manzanas,do cnyo Lrbol est4 Reno el lager. Abunda en ganados dotodas dazes i tiene mu do 6,000 ovejas 1 1,000 cerdos.Tomolo isaqueolo Quesada en 1537. Sna aborijenes ado.raban in Idolode forms humana I con trés cabezas, dodonde lee printeros sacerdotes espafloles venidos al palsdednjeron fitcilinente quo Ion tales reconocian ci misteriode Is Trinidad. A fines del siglopasado Boyacá ten Iaapénas 25 vecinos 1 80 indies. Es • famoso en Is bistoriapattia per dar on nonibre a los ampos donde en 1819vencio Bolivar

ELI ejército espafiol I asegurô In, indepen.

dencia do in America del Star. Habitantea 4,051; metrossabre el mar 2,3611; temperatura 150.

BUENAVISTA, on in piano entre cerros i con tempera-ment* sane. ilabitantes 1,320; metros sobre el mar 984;temperatnra 220 8.

71a4i&rwf, on una ancha sabana sobre el Pan to i con undims cálido pestoso; asiento do zduana nacional, abun-dii en ganttdo vacuno I cosecha bastantes frutos de lospropios do tierras cálidas. Es de reciente fundacion i losrestos del pueblo do Guanapalo sirvieron pars establecer-lo. Habitante 218; metros sabre ci mar 123; tempera-thraS2°8.

CAwAs, en tins colina entre cerros, cerca del rio Clii-quinquiri, con clinia frio sane. Cria ovejas. Habitantes4,249; metros sabre el mar 2,700; temperatura 179 7.

CroHEnMoso, ilamado asi por ironfa. en tan pianoentre cerros, cerca del rio Lengupá, con dma templadosano. Habitautes 1,312; metros sabre ci mar 1,027 7;temperatura 22 0 6.

OAN1PAENA oPauna, en In meseta do tan cerro, condims templado Mno Cosecha frutos do six temperannen-to; en lo autigno so componia do amos 100 vecinos I dounos 50 Indiost fabricadores do hilo, lienzos I thilces, conto quo manterna tin buen comercio. Rabitantes 21435;metros sabre ci mar 1,236; tcmperatura 20 0 8.

Page 46: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

- 842-(do Tunjaen una piiàie entra cerS, nq

léjos del rip Garagos. liabitsates 3,904; metros sobre elmar 1,600; tomperatura 21°.

- Csrzua (do Tündama) an is falda do un cone. Ha-bitantea 8,170; metros sobre dmar 2,800; tempera-turn 13°.

Czaurz en nit Ilasm cores del rio do on nombre. Elcélobre pot Ia victoria obtenida en sus calleayor ciJeno-ral Moreno sobre las tropas dcl jeneral J. Bncezo ci altode 1831 1 por is fertilidad do en nile; deade mid straitteals buen vecthdario. Habitantes 2,786; metros sobroci mar 2,675; temperatura 130 2.

CI*NAGA, an is falda indinada do un cerro. Habitan-tee 2,985; metros sobre ci mar 2,500; temj*ratura 1505.

CORARILODIA, en is ineseta do un cerro algo distantedel rio Chicamoeba. Habitantes 2,702; metros sobre ofmar 2,178 6 temperatura 190.

Coow, villa situada en unit meseta at p16 do tin cerro,cerca del rio Pantanogrande. Tione a en espalda is ale-rranevada do Chits o del Goad as de temperamento frioI mui abundante en teds close do frutos, principaimentstrigo, maiz, cebada &. Tuvo desde bien at principio so-bra 700 vecinos blancos i solo twos 150 incifjonas. Fn6erijida on parroquis en 1765. Habitantes 51729; metrossobre el mar 2,757; temperatura 18° 2.

CóMBntL, en un ilano incithado. Su temperamentofrio I produce los frutos do este dims. A lines del siglo.anterior pasaba do 100 vecinos. Habitaiftes 4,052; me-tros sobre el mar 2,730; tomporatura 13 &

C0PER, an at fiance do un cerro, I casi on elci vérticedo is confiuertcis de los rios Salto i Yillamizar, ci ñlti-mo de los cnnie8 Os memotabie pot la batalla qua di6 Iganb a 108 indios ci capitan Luis Lanchero. Su clima ostemplado sano. Begun Alcedo, cotta do aquel rio as ha-bia encontrado una mina de clans tierra quo so toni co-mo seguro antidote contra Ion venenos. Habitantes 1,040;metros sobre ci mar 880; temperature, 24°.

COBEALES, on twa Vega der rio Sogamoso. Habitan-tes 1,719; metros sobre el mir 2,381 8; tempera-hits 150 2.

ODouirA, on una ilaitadA at p16 do unit serranfa. Ha-bitantea 929; metros sobre ci mar 1,840; temperatura 20°

CUfTIVA, on una esplanada entre cerroä. Habitantel1,448; metros sobre el mar 2,640; temperature. 140 8.

CRLMEZA, entre cerros i en nit Ilano donde hal ptha

Page 47: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

- 843 -los ailvestres, cores del So route, con temperainento ôê-Edo no mul sano; en lo antigno estaba unido al curatedo Nobsa. Es notable per on sauna. Era parroqufa doe-do 1701 lao Uamaba V*jua, por estar fttndada Intea cot-ca do una inma de sal Jews, ]a cual so tapó pot nit de-rrumbe. Hal en ens cercanfas un ojo de aguaquo da unitsal hermosa. Sus caminos son miii malos. Habitantes607; metros sobre el mar 1,090; teinporatura 220 6.

_-.'C4JUWATA, en un liano entre cerros (es el pueblo mu ole-vado de It antigna provincia do Tunja) es miii frio I von-toso, i abunda en fratos I ganados, con cuyaz lariaafabH-can sue vocinos aigunos tejidos. Su poblacion es indije-na toda. Habitantos 8,045; metros sobre el mar ,903 3;temperatura 120.

C&xnvin, on Is meeeta do un cerro cerca del i-icTlbaná. Ral?itantes 1,055; metros sobreel mar 1,643 9;temperatura 210 3.

CUIQvENQUmL, villa, en 'an ilano ameno cubierto doganados I sementeras, rodeada do colinas redondas I cer-çs dcl rio do an nombrc. En la planicie inmediata con-celrio de Ia Balsa (nombrado sat pot tins quo habia anti-guamento pars sit paso). Fité erijida on parroqula en1586, fecha an quo so traaladó del lugar en quo estabadesde el tiempo do Is conquista (quo era Is falda orien-tal do is sierra do Coca) al quo ocupa' hol. En los prin-cipios toc6 en repartimiento al capitan Antonio do San-tans. Tlene una buena iglesia I an colojio $blico. Chi-quinquirS es ademas célebre por is irnájen nombrada-a$ quo so vencra en el convento do dominicos, cont-u-rriendo anualmente a adorarla infinidad do peregrinosCnyaa limosuas pueden eetimarse en $ 80,000. Begun Ia

siadosa credulidad espaflola trasmitida a una gran partso ens descendiontes americanos, is dicha milagrosa huá-

Jon fné hallada an 1586 en tin pajar per tins devota ha-wads Marl Ramos, I aunqno en mul mal estado I casiborrada,lia vnelto a renovarse sin ayuda do pined 11 otruesfuerzo humane. Begun este miemo joosrafo, dobajodel altar en quo estL colocada Is imtjen, hat una monte-cilia do agna inilagrosa pars las eufermodades, conio Istierra que so sacs de ella no s!endo el menor do eatosprodijios

Tr

lo ,poeo quo /alta en la estavaclon despuesdo was do doe sigloe que so sacs tierra contindameute.

El caserfo do is villa, aimqne alto, no es do mciibuena arquiteetuza; come tampoco corrpoude elcon-vento a Is hermosura del templo, ci cual es de tres as-

Page 48: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

— a" —yes con una elegante fachada. Sue shares son de estuac,I de adornoe aencillos; hal algunas lknparas de plate iso consume pan cantidad de perfumes. Sue calies sonrectas pero do poco ancho i con nn empedrado inoleeto.Es Mo, agri cola i ganadero. Habitantes 8,271; metrossabre el mar 2,614; temperature 18 0 S.

CHfQnss, on la falda do ma terra sabre el rio do ennombre. .&bnnda en productos do clime Mo, i an room-dark era tan corto ne apénas contaba en 01 sigb pa-sado unee 80 vecinos a sabre otros tantos indios. Habi-tantea 1,414; metros sabre el mar 2,500; temperatureW5.

OBaB (Santszosa de) on una sabana thUds malsanasabre el rio do en nombre; erie ganado vacuno. Teniaen to antigno is caterria do ciudad. Su fundador fueci gobernador Francisco Anciso segun unos, i segunotros don Adriano do VArgas en 1689. Su cacei4o nopass del contra do Is plaza, i he mudado tree votes dieluger en las sabanas qfle la rodeau1 En ens inmediacio-nes so diô en 1815 ntis célebre accion par eijeneralRlcaur.

-to contralacal?aflerfa espanola. flabitantes 413; metrossabre el mar 260 3' temperature 280 7.

- 'Onivi, en un piano entre cerros. Abunda on resee Icerealea i produce tejidos do lane. Habitantos 8,156;metros sabre el mar 2,800' temperature 13 0 5.

Cglsass, en Is meseta is un cerro sabre an brew delrio do on nombro I no léjos do la slerranevada del Cocul,nyos Moe bacon deaapaciblo an clime. Habitant

5,119; metros sabre el mar 2,880 5; temperatura • 15° tCain (cabra en chiboha) on too coatadoi do un cotta.

Liamose Mates (ihisca I tuvo el titulo de eluded, puescontaba sabre 700 vecinos 1 mae do 200 indioB. E[pri-merO quo entró en au territorlo fué el aleman JotjeSpinson 1885. Es notable par ens mines de sal quo proifucenat aito al Tesoxo estee do $ 100,00Q, I pot ia calidad do8U8 cereales. Dicese habe'r en algunos parajes doen comarca varies patinae seniejantes a las do PalestitaI Berberia productoras do dátiles. En tiémpo del virti-nato bra provincia I correjimiento. Habitantes 7,040;metros sabre el mar 2,976 2; temperature 110 6.

CEnAaSQUE, en wi piano at pie do twa pens I coresdel Riceito. Abunda on plAtano, yuca, 1 algodon, malt Iathparde quo fabrican mni buenos dpices. Habifantee,900; metros sabre' ci mar 1,571 8; temperature 22.• Dqnas, on una situaccón pintoresca, cerca del rID

Page 49: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

-8*—tbiticui. Produce coca i esprto do quo bacon eGttras.Antigusmente fuó ciudad grandel asiento del célebrecacique Tundama. Habltantes, 5,688; tetros sobre cimit 2,510 8; tern peratura 15°.

Espuco, on un Usno entre cerros, cerca del rio Clii.can. Habitantes 1,578; metros sobre ci mar 1,994'5teznperátura 200.

Futsvnoa&, on an ameno i hermoso nile, nfl poeomas abajo do Is confiuencia del Poses I el Tots. Abunda

cereales 4 lanas, do lea entice fabrican muohos ti-dos. Habitantes 4,386; metros sobre el mar 2,508; tern.peratura 140.

FLoRzs'rA en un ilano; cria ganados do toda cepecieI giwnbra. Babitautes 2,788; metros sobreel mar 2506;temperatura 15°.

GAMira, en it meseta de un cerro. Pueblo deanti-gas grandeza histórica Iresidencia do un elector do loscuatro quo nombraban at gran sacerdote de Inca. *bltantee 2,567; metros sobre ci mar 2,690; temperatura13° S.

OmGos, villa, situada on una mesa 'vistosa al p16de nn cerro no lójos del rio do an nombre; Sn clima estemplado I sano. Abunda on ganado mayor i producecans do azácar, malt, this, batatas i otros (rutos; eraautiguameute mul riot. En Garagoa enttb pacificamentoon 1631, ci conquistador Gonzalo Jiménez; en 1578 flueerijida en parroQnia,ja miii deteriorada por ci sistemado eucomiendas. Habitantes 7,079; metros sobre ci mar1 9684 2; tempeiatftra 190 S.

Guscasne en un Ilano entro'cerros; produce todaclue do fates. kabitautes 2,034; metros sobre ci mar2,0101; temperatura 19 6.

GUArEqITE, villa, en nut neseta alit e inclinada noléjoa del- tie MachetI, en el fértil I hennoso nile deToxin. Pueblo autino comprendido en la jurisdiction doLos uzaques de Tunja; en 1671 figuraba ya como curatede primer órden. Abunda on fratos de tierra caliente.

at rimer

3,001; metros sobro ci mar 1,815; tempo-ratura 20° 5.

en tin piano at p16 de un terre; trialSmbra. Itabitantes 3,001 ; metros sobrc ci mar 2,391 6;snperatura 150 5

"4UATAB&L, no léjos do Is desembocadura del Oravo,! PAtex castro caciqucs elector.s ersa los de tov puebjos do Géniss1

iibt.pzã, Peas I Too*- -

Page 50: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

-346-con ciima oLlido zdgo enf&mizo flabitantea £02; metrossobre ci mar 176; temperatura 820.

Gtsrsrk, en uris ineseta no 14joa del rio MachetL.Eabitantes 5,159; metros sobro el mar 1,720; tempera-tura 21°.

GrICAN o Güicani on an piano entre Cerros, a orfllaadql rio do en vombre. Puè roduccion de indioa tuneboaa cargo do los jeauitaa hasta 1767. Habitantea 2,352;metros sabre ci mar 2,000; temperatura 110.- ---toco, en tin cerro. Los cronistas espafloles aseguranque en sue cercanlas so han encontrado grandes I bellasesmeraldas; 10 misino quq ci qua tin p16 humano quohal estampado en unitlaja do tins montafla vecina., delmismo nombre, cc ci del apâstoi santo Tomas. Habitan-tea 1,121; metros sabre ci mar 2,000; temperature, 200.

IZA, on tin corro a crillas del Tota. Lo descubrlô Ioutró on 61 pacificamente luau do Sanmaxtin ci aflo do

• 1537. Habitantes 1,395; metros sabre el mar 2,560 8;temporatura 15 ° 7.

JzNEaAso, pintoresca.mento sitnado a orillas aa rioBoyacá; abunda on frutas i reses do teds class. Habitan.tee 4,510; metros sabre ci mar 2,165; temperatura 20 0 2.

Jntxc6, on tin piano, entro cerros I entre los rica Ca-noas I Chitano; abunda on roses i frutos. Habitanta3,450; metros sabre ci mar. 8,070; temporattut 11 • 8.• LABRAXZAGBANDE, en nuia alta esplanada no léjos del

• rio do sit nombre i con dims 8mb. Sit distrito es fragoso;cukiva Irutos de tierra cátida.Ezistiaja como curato em1761,1 era in bueno pues tenia muchos indios I mae de800 vcCiflu: blaneos I mestizos. Labranzagrando eetà enel camino quo vs do Sogamoso a loo Danes, I as is po-blacion mae considerable do eats rejion; est(s rodeads deterrenos a propootto pars lacer potreros de ganado ma-yor i huts podria practicarse on an serranla tin catninocarrctcro, quo facilitaria mucho el comerelo do ganadoshoi tan dispondioso. Habitantes 3,379; metros sabre elmar 1,101; tcrnperatura 22 ° 5.

LA PAZ, en mis meseta elevada, no lójos del Suapags,ala i aiciubra. Habitantes 2,460; metros sobre ci mar2,720 4; tomperatnra 13° 2.

LFivA jnuestra seflora do) villa, fundada a1 pie de nncerro per Francisco do Ylilalobos I Juan do Otálora en1572, de órden de don Pedro Diaz Venero do Leiva, pie-aidente do Santafé, cuyo nombre Un. Tiene varies con-ventos. Tieno minas de plats, cobra, zdtro, noire i asfalto,

Page 51: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

- $47 -i produce aceitunas tan buenas como las 4è Sevilla. 2raun distrito miii fértil en otro tiempo, perolos cronistasaseguran cândidamonte one despues do nit eclipse do 801en 1691 so trocó en e8t4nL flabitsates .8,895; metros so-bre el mar 1,989; tempentura 200 5.- MsasGuna (san. Francisco Zavier de) al pie 'de uncerro a oriUss dcl Crave, con dims cLlido enfermizo; Fuéreduccion do indios airicos per los jesuitas en 1662; dS-pues estuvieron encargados do ells, los doininicanos.Abunda en ynca, do la cual, raspándola, aacaji Jos natu-rates el cazahe. Habitantee 183 ;nietros sobre el.mar42O;teipperatura 28 °. -

Macan, en lameseta do un corro,.no léjos dcl Batà.Habitautes 2,567; metros sobre el mar 1,683 2; teinpe-ratura 21° &

MsQuivoE, is del Mets, con dims cálido enter-mist. Habitautea 140; metros sobre el mar 182; tempe-ratura 320.- Mrnoquw, al pie de un cerro con tcmperament.o cã-lido sano, outro 01 Pap i el rio Labranzagrande. Ha-bitantes 489; metros sobre el mar 865; temperatura 24 0 5.

Mzasn4oazs, villa, situada en tins mesetaeutre cerrosaltos I solitarios, no léjos del rio Leigu$. Su cHina estemp sano. Fué erijI on parroquis en 1744. Habi-tantes 5,002; metros sobre el mar 1,432; tern eratura 22°.

Moicars, en nit piano entre cerms nc 163os del nodean nombre. Sn dims es Mo i abunda en maiz, habas, ye-bath I papas, do las quo, eàhadas en un hoyo con aguacambiada do tiempo en tiempo, hacen tin maujar do inalolor Uamado ftstM, el cual toman desleido one vecinoscoma tin escolente estomacal. Habitantea 2,461; metrossobre el mar 2,970; temperature, 11 0 1.

MONGVI, on un piano eutre carts a oriflas del rioMono. Es notablepor an bennoso convente do relijiososdo is órdou do san Francisco, dode so venera una imájende Is vlson del Eosario con el ma Jesus en los brazosi san lose al lado. pintada, segan la tradition, por elinpera.dor Cárlos V, quiet is remitió a sate pueblo con

tin rico ornainento, en reconipensa de haber sido ci pri-mere on soineteS yolnntariamwte a an corona. fiabitan-tas 1,540; metros sobre el mar 2,930; temperature, 11 0 2.

MONTQVZEL, villa, situada en las vegas del rio do ennoxnbre, i en tin vaile circuido do tortes. Moniquiri tueCl an oxijen tin pueblo considerable de indioe, an el cualso situaron algunoe encomanderos; on 1778 so Is erij6

Page 52: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

-248-si parroq,nia. Comerciaedaulces. Habitantes9,127;metrae sabre ci mar 1,705 ;tempentura 21° 2.

- MOBOo'rz, en tin cerro no léjos del rio Tocarfa, en cli-ma tempiado sio. Abunda en frutos, particularmentsen algodon, pie bilan sni natnrales con mitcho gustopara fabricar liengos, pabeilones &. Tambien 65 note,ble pot is escelente calidad do Bus agtacatee, I per ciertaSpecie de piAtano peoueflo Ilainado oaml'ure do saberdelicioso I que no so hula on otra pane. Sits àtilea sottambien estimados. Habitantes .121; metros sobre ciinst 1,005 3; temperatura 28° 4.

a is Fngua, *. ciudad, antigus capital do• provincia, cxi una meseta pedregosa, sobre el Mueseino léjos del Ariporo con temperarnento c4iido makano.Liamola Fredeinan is Fragua a causa de haber montadbaili una foia pars. herrar BUS caballos. El nombre doMoreno lo none del jeneral coloinbiaño Moreno, céle-bra on Is guerra de is independencia, I natural de aqua .

-Ila comarca. Las cans de Moreno son do palms con solounas cuatro do teja, falta on ella el agna, quo sons MciiIlevar del Ariporo,i no tiene escuelaa. Habitantes 1,865;metros sobre ci mar 840 temperatura 290.

Mor&vns, en una ñanura sits no miii distaqte delTunja; cc do dm1 Mo I produce trigo, rnaiz, papas ice-bada. Habitantee 1,275; metros sobre ci mar 2,851 4temperatura 139.

en is serranfa a orillas del rio Casanare,con dims càlido sano. Notable per su saUna. Habitan-tes 80; metros sobre el mar 1350; temperatura 219.

Muzo, en un Ilano enmed16 do cerros no léjos del rioMinere. Fundola ci capitan Luis Lanchero ci sno do1559 bajo Is advocacion do lasantisirna Trinidad; esca-st on ganados an distrito, leroproduce en camblo alga-iwo frutos I eseeicnte8 maderas. & rejion es bravia I p0-bra Tenla tree conventos do relijiosos (órdenee francisca-na, dominica I agnstina; inSS an fama principal Jo vienedo sue ness minas do eameraldas, acaso las mojores quose conocefi en ci mundo; son nut apreciadbs ens Insectos,en especial suE lindas maripoas. La conqnista do Mtizod16 mucho pie hacera los espanoles. Hlabitantes 862;metros sabre ci mar 824' temporatura 24°:

en no liano: fiabliantes 2,951; metrot sobroci mar 2,388 7; teinperathra 150 2. .....

- Alg.noiorçea que el SdodeMEaq&eIqueojm$cLVsI1.vicEtdo £uaO de Oandlaatarãe.

Page 53: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

- 849 -Nnwths, en un Ilano aigo mas arriba do Is conflur-

da del rio do an nombre I el Tocarfa, con dims clildono miii sano. Habitantes 581; metros eobre ci mar 429;temperatura 27°.

OwsTA, on nit flano entre cerros. Es de clime Mo Iventoso; abunds en trigo, maiz cebada, papas i otrosfrutos; cria ganados i fabrics t5jd05.. Habitants 2,319;metros sobre el mar 2,500; temperature 150.

Psca&vrrs, en. tin piano inebnado no léjos del rio T1-bank Habitantes 3,886; metros sobre el mar 1,704;teniperatura 21°.

Pnn, en in liano junto al rio do an nombre. Erapobiacion considerable en tiempo de Is conquista. Quo-sada entró en ella en 1637. Cores do Faiea está el sitlonombrado pantano do Virgas, donde el jeneral Boll varalcanzó ma victoria seflalada sobre las fuerzas espaflolas.Habitantes 6,614; metros sobre el mar 2,459 7; tempeta-tura 15°.

Psjsarro, si p16 do tin cerro I cores del rio Vjua,con dims no mtii sano. Es notable pot on saBna. Rabi-tantea $75; metros sobre ci mar 1,100; temperature 22'S.

FsEQvsvs, en Is confluencia do los rice Guican iFan.-tanogrande. Habitantes 1,438; metros sobre el mar 2,258;-temperature 150 5.

Paz o Path on el piano indlinado do tin cerro nolé-Joe del rio Snárez. .&bunda en fruEos de tierra etlida i

apiches. Habitantes 4,601; metros sobre ci mar 1,600;temperutura 210

Firs (vieja) en una poquefia loma no léjos del riodo an nombre. Este pueblo es célobre en Is historia de isindependencis colombians. Rabitantee 1,194; metroslobre ci mar 905 3; temperatura 240.

on in iiano sobre el rio de an nombre. th-motels en ]ones I cereal. Aabitantes 7,090; metros so,bre el mar 2,661; temperature 150.

Pisys, on tin piano cerca del rio do an nombre. Fa-brics lienwe do aigodon I cultiva. fnitos. HabitantS89' metros sobre el mar 2, 0; temperature 19°.

#on (son Iosê do) ciudad fundada por Adriano Wy-

IMsegun unos I por Anciso o Encieo segun otto; en ono mabano cerca del rio do on noznbre. Fné antigna-

thente capital do provincia. Es miii Slido i produce -.o, maiz, ynca, plLtano &. Antiguamente hacia tin

gran comerwo do cordovanes I gamuzas, fabricadas dopities do venados, mid abundantes sill I cad tan cairns-

Page 54: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

-350-comó log do Is]Florida. Ceres do Pore en Ins elena-

gas i lugunas, as encuentra el tamoso ez pabon (cur-binata) tan eficaz contra el mal do onná. ilabitantea906; metros sobre el mar 2,886; teinperatura 29 9 5.

Punovmio, en tin ilano a orillas del Jo'vai i no dis-• tante do Is bella laguna do Tots. Habital)tes 8,540; me-tros sobre ci mar 3,035 6; temperatura 11.

Prnun, en twa - sabana alta a OriliM del rio de sunombre, con clirna uo mui sano. llabitantes 425; metrossabre el mar 455; temperatuta 28u 4.

-PurnrI, on ci piano do tin cotta. Habitantea 890;metros ãobro ci mar 800; teniperatura 240

• - QannAuAs, en una mesota eutre cerros. Habithntea4,029; metros sabre el mar 2,436 1; temperature 150.

RAMIRIQEI, en ntis meseta. Es do dims trio i abnn-• da en cereales i ganado do ens. Antiguainente era ellugar do los banos I adoratorlos do los zaques do Tunja.DI cese quo cores dc 61 hal turn ouova on quo per mu-elm tiempo despues do Is conquista so reuuian los in-dios a adorar tin pájaro adornado con plumas de diver-sea colores I otros Idolos seujejautea, hasta quo en 1590una india cristiana dcuunci& 01 heeho a fral Diego Man-eons, do is órden do Santo Domingo. Habitantes 81024;metros sobre ci mar 2,270 5; teinperatura 150.• RAQUIn, en una llafiura entre ccrroe I a orillas delrio do an nombrc, cuyas vWas son miii fértiles. Hal enau distrito tin convento do recoletas do eanAgustin, fun-dado on tin side inni amenoi entre unasyeflaa, ilamadodo Is Candelaria, donde so venera turn imájen pintadapor Franuihcg. POZQ Milanes, is cual so dice ser miii ml-Jarosa. Be fabrics en Riuira Ion comun, I so creè etichina intl saludable. Irabitanties 4,727; metros sabre ciinst 2,185 8; teniperatura 190.

Sssorl, cit nit llama cotta del rio SuMz. Es notableper is piedra con jeroglificos indiunos que hal en ens in-med lacionce. Habitautes 4,05; metipa sabre el mar2,801; temperatura 13°.

SACHICA, an un liano no iéjos del rio Cáchira. Es dono cHina mui benigno, I abunda on frutos. Habitantn813 metros sabre ci mar 1,990; temperatura 200.

an Is cobiluencia do los rios (ihinibaque I.Casanaro. Habitantes 1,150; metros sabre ci mar 1,4898;temperatura 21° 5.

on nit liapo no 14jos del Chorrera; prodwcereales. Habitantes 4,204; metros sabre el mar 2,569 2;tewperatum 15°.

Page 55: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

- 861 -SASDANA, en in piano corn de mis pefis. fliabitanta

1053 i metros sobre el mar 1,820; teniporatura 200 5.SUTAZOSA DE Vrrnso, ciudad, antigna capital de

la,provincia do Tundama, situada en tin hermoao ilanocircuido de cwToa. Fité fundada con vecinos espanoies

Mdeapues de Is conquist.a, I erijida en parroquta ci1

. Habitantea 4,934; metros sobrc ci mar 2,591 9;tomperatura 14° 6.

-- SANTIAGO, en ma sabana do iomas, cerca del rio Unete.Es enfermizo. Habitantea 203; metros sobre ci mar 384;temperatnra 820 8.

SAVVaOR'rE, en un piano entre cerros. Abunda encexties I tiene una buena iglesia; pero sus vecinos pa-decen is enfermedad del cote. ifabitantes 4,240; metrossobro el mar 2,290; tempekathra 15° 4.

Sinvisra, en tins mescta entre cerrde no léjos do Isanterior, Antiguamente era mid frecuentado per Ia iS-jon do un Cristo quo so decia miii milagrosa. Ilabitantee1 1048; metros sobro ci ñissr 2,108 5; temperatura 12° 8.

Siseaoguz, en Is conftuencia del Siacitoque i ci Col-midhoqte. Es abundante on granos I ganado lanar; co-nerds ci tejidbs. Habitantes 3,001; metros sobre cimar 2,760; temperatura 130 3.

SoarS., villa, en una lianada inclinada no léjon do!Chicaniocha. Es miii pintoresca eor is muititud do saucesque adornan los Bembrados; aubguamento abundaba enuna yerba llanttha ha'o (coca) On la cual hacla muchotráfito. Produce dátiles I granadas, I especialmcnteazácar do pie hace utucho comereio. Esparroquia desde1757. Habitantes 90; metros ste ci mar 2,044 9;temperatura 20°.

bocus, ep is faida de tin cam no léjos del Clikamo-cM. Es fértil. Habitantes 2,866; metros sobre el mar2,625; temperatura 150.

Sothri o SodAs (nuestra sefiora tIe Is Concepcion do)i ci piano de tin cern. Goza an distrito do todos los cii-

mu por lo quo produce do todolos frutos. Cris buenoscabalios I mulas, fabrics, cordovanes I bace quesos; pensue vecinos padecen Is enfermedad del cote. Habitantes5,306; metros sobre el mar 2,440; temeratiu'a 140 5.

Soonioso, villa, pintorescalneute situada en mediodel nile i a Silas del rio do su nombre. Era antigta-monte Is capital del gobierno teocrLtico do SnamoE oSugainusi, gran sacerdote muisca. Sn temple, quo erado tins fábnca Boberbia I cubieEto de iArnbaa do oro, I

Page 56: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

- 852 -ingar do depOsito do loo archivos del iznperio, W mobs-diado ca8uaImente pot dos soldados espafioles. QuesadaentrO a eats ciudad en 1537., fbi es contro do tin gramcoznercio, tanto do cereales, como do gimados I artefac-tbs. Los cronistas espanolea lisinaron a Sogamoso Is"Rams do los chibchaa," tanto pot ear una metrópolirelijiosa como pot ens machas nQuas. Fné curato doIs Orden do san Francisco, i poco deepues pasó a sot ca-beza de correjimiento. Habitantes 6,369, metros sobreci mar 2,586 4; temperature. 150 7.

SoMorm000, en is falda do un cerro. Es célobre potLa ruins do esineraldas descubierta en 8U8 tierias en1537 per Pedro Fernández Valenzuela i Antonio DfazCardoso, quo lo lilcieron rico i grande al principle do IsIs, conquista. Habitantes 5,270; metros sobre ci mat1 1614 5; temperatura 21 6 S.

- Soiis, on un liano. Es cultivador I criador. Habitan-tes 899; metros sobre el mar 1,632 4; temperatura 200.- SoxtAck, en tin Ilano entre berros. Be Men frio, passestá. al p16 del pâramo do Peflanegra1 I as dice a_ne an-tiguamente eotaba rodeado do pantanos, Joe QuO lo ha-clan nut enferinizo. Es cuitivador I oHs muchas ovejas,

n cuyas lanes fabrics tejidos diferea tee. Habitantea2275; metros sobre ci mar 2,949; tevaperaturP. 13°.

SonquaA, en in meseta do tin ilano jUttO al rio doon nombre. Es do dims frio; ens habitantes son tejedo-res. Habitantes 5,218; metros sobro ci mar 2,705; tern-peratura 136 6.

ScascoN, CU till piano inclinado. Habitantes 2,375;metros sobre ci mar 2,166 2; tomperatura 15.0

StrrAxAizcuAx, en tin Reno a cruise del rio do on norn-bre. Liantose prinicro Suta, despucs 2[arclzan, hastaquo pot (dtiino ci uso unió lea dos nombree. Fné anti-guameute mul coneurrido pot haberse venerado sill pri-merainente iavirjen do Chiquinquirá. ilabitantes 3,172;metros sobrc ci mar 2,130 8; temperatura 190.

SVTATENZA, CII Un plRno inclinado. Habitantes 51022:metros sobre ci mar 1,854 6; temperature, 200 S.

ell tin cerro i con tcmporamonto sane. Era'antiguamonte notable pot sue tojerias, ens dátilee I Ispreforencia quo Ic daban algunas autoridadee espanolaspars residir en éL Habitantes 1,880; metros sobre cimar 1,400; temperature 210 5.

TnE, on ntis sabana sits, antiguo pueblo do indios;no es mui sane. Habitaiites 633; metros sobre e% mar845 8; temperatura 2S° 5

Page 57: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

- 353 -Tssoo, on el flanco do un cerro. Habitantes 2,675;

mottos sobre ci mar 2,700; temperatura 130 3.- Tim, on un ilanito; es malsano. Habitantes 452;

metros sobre ci mar 655; temperathr 970.Tzns, en ci rico i ameno nile del misino nombre, 1

en una planicie entre cerros; produce toda clue do (rnto& Ceres de 61 Be encuentran las minas do esineraidardcubicrtas per los espafloles on 1537. flabitantei6,812;metros sobre ci mar 1,590; temperatura 210.

en was meseta cerca del rio Jenesano. Esagricu.itor I manufacturero. Habitantes 6,250; metrossobro ci mar 2,515; temperatura 200.

Thvsci, enun ilano cerca del rio Sutamarhán. Pro-duesgrano, lentre sus plantas so haae notar ci dividi-vii ci nopa). Habitant 3,002; metros • sotre el mar2,062; temperatura 190.

Toa., Ilaniado pueblo grande par los conquistadores,tii en tin ilano entre cerro8 cerea del rio do an' notnbre.

Produce trigo, I escelentes ovejas. Era en otro iempoasiento o corte , del ens rto elector del zaque do Hunsa;hoi estf mui reducido. Itabitautes 2,467; metros sobreel mar 2,733 4; tcrnperathra 139 5.

Twssos&, en tin ilano, antiguamento estaba null todeado do pantanos, remaneutes acaso de un antiguo lago.Habitantes 3,093; mctros sobro ci mar 2,390; tempera-tars 150 2.

• Tooth, en itt coufluencia del Togiii I ci Uvasa. Habi-tantes 1,832; metros sobre ci mar 1.,691 5; tempera-turn 20° S.

TÔPAGA, en itt meseta do tin cerro; ftlé pueblo gran-de i rico en Ia antigiiedwl; fabrics tejidos. Habitantes1,446; metros sobre ci mar 2,899; temperatura 110.

Ton, en Is iiicta do un cerro; cria anados I fain-l-en tejidos. En sus inmediacioucs quedat bella lagunade este nombre. Tlabitantea 3747; metros sobro el mar2,824; temperatuM 140.

TRINIDAD, a orillas del rio Panto; es mal eano. Ha-bitautes 11J; metS sobre el 'nat 136; temperatu-ra 29° S.

TCNJA, on una ineeta barrànè&a quo domina urisilanura. Es ciudad. anterior a Is conqufata, I era antisua.

"rncute Is capital de,vn roino poderoso rival do los cipasdo BogotA. Establcció en ella ci 6 do agoeto de 1539asiento de gobierno Gonzalo Suárez de ôrden do Quesa-da, 1 por eso so dice quo Is fundó. Su area es mul desi-

Page 58: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

-354-gsuacaweoncomodaa,aunquodetriste aspectolniala arqu.itectnra. Bus cailee son eatrechas I malas, ca-recede agus I ci cielo quo is cobija es triste per 10 regu-lar. tone Tunja tres parroquiss, eels couventos (tree deellos do monjas) trea ermitas I tin coiejio piblico fnnda-do en 1822. Una do est.as ermitas, is do nuestra sonorado ChiquinquirA, estL on is ions o alto do lea Ahorcadee,ilaxnado asi pot los despojos hunanos quo so encontraronen 61. Abunda on vi votes i manufacturas; en ens cercan! as hal aguaa termales, I is ha hocho célebre en partsci inanantial ilarnado la Fuente, do spa xnui rica, cuyaprocedencia so ignora, aunqne algunos suponen venir doLa bell laguna do Tots.

Tunja ha sido siempre capital do provincia I eludednoble per lee vecinos titulados quo cont.6, cuyos blasonesso vat ann en 06 sobre ins puertas do las cans. Oar-toe V be concedio escudo do armas en 1541, el cuai no fnêotto quo ci do Castilla i Leon, con una granada en cimedio do la parte inferior, i una Aguila negra do dos cabezas coronadas do ore, abrazando el escudo. Do las alasde dicho animal pendia el toison. Jiol es Tunja lacapi-tal del Estado. Habitantes 5,022; metros sobre ci mar2,798 4; temperatura 13° 2.

Tvnxiquk, villa pintorescamcnto situada en Is Mdaplanada do tin cerro. Llainosc antiguamente do lam

Trompetas por haber fabricado en él cuatro losespafiolesdo unas ealderas viejas pars asombrar a los inthos. Puoantiguamento ci asiento o corte de an cacique miii podo-rose dependientcdel zaque do Tunja, I tenia una fortalezaquo sorvia do dofensa contra los ataques do los muiscas.Turmeqnó so rindiô a Quesada en 1537. Es notable perIs hermosa capifla que tiene a is. entrada bajo isadvocs-don do suestra 'seflora do Chiquinquirl. Rabitant7,197; metros sobro el mar 2,720 temperatura 14 0 5.

Tvn, en tin Ilano a orillas del rio do on nombre. Esagricubtor, ganadoro 1 manufacturero. Habitantos 3,163;metros sobre ci mar 2,400; temporatura 150.

Tut&sA, on an piano inclinado. Bus veelnos, ademasdo sus labranzas, hacen olin, mñcnras I otras vasijas.Habitantee 2,700; metros sobre ci mar 9,700; tempera-tura 13° 2.

VitAqunA a, en un piano entre corros. Habitan-tea 4,393; metros sobro ci mar 2,616; temperatura 159.

VIE&CACHA, an is falda do an ceno, no ljos del riodo su nombre. Es agricultor I manufacturero, porn en

Page 59: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

tespecial cosecha mul uindas manzanas I room 'do Alojan-dna. Rabitantes 2,231; metroe sobre elmar2,700; tern-peratura 14° 4.

• thznn, en un piano entre cerros. Habitantes 3,546;metros sabre el mar 4805; temperatura 20• 6.,,Uvrrs, on in poqueflo piano entre cerros. Habitan-

tee 3,867; metros sobre ci mar 2,4084; temperatura 150.ZAFAToOS, en un Cairo. Habitantes 606; metros sobre

at mar 956; temperatura 28°.- Zrrsqnak, en una meseta entre cerros. ilabitantes1,486; metros sobre ci mar 1,540; temperature 210.

APENDICE.

Antiguas nilsloueu.

• Fué en 1560 1 en tiempe do Felipe U, quo so dièronlam órdends correspondientes pars, quo cesasen las con-q,uistae en ci Nuevo Nundo hasta la reduccion I pobla-cion do to descubierto, i pars quo so ettarbolasé en cain•blo el estandarte do is redencion cStiána por los pied!-cadores I sacerdotce, poniendo fin a log abusos i a islicencia inilitar. Medida Unto' was importante, cuantoquo ya par este tiempo los terribles caribea hacixtn sentirAu influjo desde ci ecnador hosts ci mar quo tomó ennombre, I so ostentaban coma doeflos del bajo Orinoco Ide muchos de one tributarios, avanthndose en ens escur-siones hosts climes mui remotos del snyo. $

Los manitivitanos I maripizanos, antropôfagos, Ojer-cisn gran pmponderancia sabre las maclanes habitadorasdo las orillas del RionegrO; i too salivas, la tribu cabre-maripure, los gualpunabis, rivalee do Los caribes I do toomanitivitanos, I otras muchas tribas quo soda prolijoenumerar, no estaban sun subyugadas. Sinembargo, atestabiccerse on is nctigua Nueva Granada en 1589 Iaaempanla do Jesus, sue primeras miradas so dinijieron atoo inmonsoc l)ance do Osesuare, peligrosos ho! mhcmo

Page 60: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

pars leelea riajeres quo van do lea réjionee friasi elovada4a aquellas ardientaibajas; pot loqueys an 1628tenianestiblecidos sue puntos do eecala pars internarseen aquolinmensop

aiólago do sabanas. Eran estee puntos Chita, a

is entrad del Llano,k Morcote i flmsra, sabre parajesculuxinantes con reepecto a Is tierra quo debiaa recorrerI siempre a Is vista de ella.

Con todo, poco doepues Be quitaron a aquellas doctri-nsa a loo joanitas sin hoer por edo usda an favor do Isenáaiones, huts qua, per 1689, regresaron loo padres a Ti-inara,desdedondolograron eaten derseporel Liano hutslas orillas del Meta.

En el ano do 1740 existian Ia misiones thguientes:Nuestra sonora del Filer do Patute, fundada an 1661San Salvador del Puerto do Caesnare ........ 1661Nuestra seflora do is Asuncion do Tame..... 1661San Francisco .Javier do Macagnano ......... lootSan Ignacio do &toyes ....................1715.La Trinidad .............................. 1784

DEL IMA.

San Francisco Rhjis do Guanapalo an . .......1723Nuostra séflora de is Concepcion del Oravo... 1725.San MigueldoSalivas ............. . ....... 1723.

Begun ol padre Casani, Antes do 1740 cetaban funds-des ya las nnsiones siguientes, I an cote órden:

San Ignacio doGuaysbea an. . .............. 1684San J'ëiaquin deAtanari .................... 1666Nuostrasenorade Saliva ...................1724Do las onales no as tiene hol razon, aunque Codazal

cree quo esta ültima podS. ser Maqulvor.En 1-761, esto es, tin siglo deapues do ins primersa

fundacionea, Is ciudad do Santiago do laz Atalaysa eraIs capital do los LIanos residencia per tanto del gobor.nador; 1 as habian secutarizado ys inuchas migionea, potlo quo pars enténces figuraban como parrognias Morco-to, tjhita, Tame, TAiara, Ten, Patuta, laTnnidad, Casa-nare, Manors, santa Birbara do Oravo (quo parses setMarroquin)pamena (quo puede ser Taguana Ia vieja)ChAmeza do Yij .ua, Labrauzagrande, Plan i Pays, pue-blos todos quo debieron an fundacion I proepetidad a Icejesuitas, I cuya poblacion blanca no pasaba en an prin-ciplo do 10 o 20 vecinos on cads ama.

()uando on 1767 fueron espulsados los jesuitas de losdomiuloe espafloles, las mieienes no secularizadas queda

Page 61: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

-357-ron a cargo do los dominicanos, porn Soa p000 inns ti-.vieron quo hacer potpie ya Los padres habian sabidoponorso a cubierto do Is miseria qyo obll6 a sue prodece-sores sabandonar el Orinoco, teniendo ala mano log me-dies mae eficaces pars reducir mayor nüniero do iüdije-nsa, darles do torn er, do vestir I regales; o introducion-do isa, industria pecuaria en las sabanas haste el puntodo contar mae do 80,000 roses en 8U8 hates, trabajoImprobo si as tiene en cuenta quo is crudeza do aqno-lbs parajes hace quo sue pastes necesit.en do set quo-mados, sue retotios comidos I vueltos a quemar pars quoel ganado viva i prospers, lo quo no so consigns sinohuts ol torcer aDo, dospues do is pórdida do mae do ismitad do las bestias.

Aranca era parroquia en 1782, 1 las misiones quo to.nia, cads una a cargo do un fraiLe, oran ]as sigpioiites:

Solodad del Crave. 5an Joaquin do Lips.San José do Ele. San Fernando do ATRUCK.For faita do relijiosos no as habian podido, pot aquet

tiempo, sostener Las poblaciones pie so habian seflaladoye., x qie eran san (Iregorio do Matanegra do Arauca,Santana do Guachara, santo Tomas do Capanaparo, sanRafael do Capanaparo I nuestra seflora del Socorro doCasanarito. Lo quo pruoba quo shots 86 altos habiapne-bios sobre el camino, hol desiorto, quo queda entro Bow-yes i Argues, i quo ni los frailos ni sue ueófitos eatable-cidos sill. corrian ningun riesgo respecto do los indios,cnyos descendientes si molestan hoia los transeuntes.

No hal quo dudar siqulora el quo esas misionos tenianon aqueUa época bastante ganado, puesto quo ic 's testesdo é[fueron, hace poco, inandados poner on arrendamien-to per Is lejislatura provincial. Ilocho quo cauth taL dis-gusto en lea indies do (Juiloto, quo as voLvieron a losmonths, pues miraban a aqueltas roses como suyas. Sin-embargo, no es fIcil averignar el ntnoro do ganado va-cuno, yeguas I caballos quo hubieso en las misiones doArauca I el Mete, al tiempo do estallar Is revolucion do1810 i nsa es seguro que pasaba do 130,000 cabezas, atsé attoode a an duplicacion fácil, a lo quo iLegaron a to-ner las misionos do Caroni an Venezuela, I tornando potbase 10 quo quedó an las misiones del Meta despues dodoes aZos do latrocinios i guerra.

El jeneral Urdanets, segun so dijo on otru parte, to-m6 en arrendanilonto al gobieiuo do Colombia on 1828

Page 62: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

1cm liMos del Mote, qqe.eran tree, calcdando quo habjaan todos silos 26,000 reEes vacunas, 3,000 yeguas i 2,000eaballos, 10 quo l&jicamente supono una oxistencia mu-So mayor. Results pues de aqulque entro las inisionesdo Casanare, Mets i Cuiloto no faltarian 150,000 roses,cup producto anual ealculado. en 13,500 cabezas, sloan-abs miii bien a utica $ 100,000, námcroe redondos.

Ito as crea quo en osto hid exajeracion,pties haido.euniontos fehacientes quo prueban que.en ins misionesquo estaban en 1810 a cargo do los padres do Is Cande.aria habia 104,000 roses, nümero %ual al quo exists so-tualmente en to quo era Is prorincia do OMan are.

Si hoi iniemo no as pueden recorrer aquellas vaetusabanas sin los poligros del clima, los cantinos I ins tribussalvajes I cuâuto mayores no serian aquellos peligros enIn époea en quo Ins asociaciones rolijiosas, sin was ayudaquo an palabra I is cruz, scometieron is ardun empressdo lanzame on medlo do aquellos desiertos cuajados doenformodades, privaciones 1 enernigos feroces? 1 CaM nouris an celo i sit fe evanjélica at it a hablar por primersvez a aquellos saivajes sin nociones do Dies, sin cultô,sin idolos, i sin was teinpios quo las grutas i la montane,do nut doctrina tan eloctiento como La dcl crietianismo,quo habia a un tiempo at eapiritu I at corazon I Cierta-mente, debernos adnitrarot valori Is eonstaxicia do aque-lice varonee, cayce santos esfuerzos dieron en poco tiem-p0 roan Itados tan Iisouj urea, solo al quo desaprovechadoswas to-do par Is lacuna oficial.

ApropoSto do. oath dice nn eecritor vonczolano:"Mae pot grandee quo hayna Mdc los abusoanacidos delsietema do reduccion en. af mismo i del carácter pathcn-1st do too quo Ic plantearon, dobemos deplorar on corn-plots destruocion; nisyormente cuando no so Ic ha reem-plazado con ninun otro capaz do ilenar ci vaclo quo hadejado. Desgraciada rats undijena! la indepondcnoia I Ialibortad, cónquistadsa en beneficlo do todos per las edo..nine Intes espaflolas, han side árboles sin fruto o do nnfruto vcnenoso pars ella. Verdad es quo 108 inisionerosIs oprimian, peroZien Ja conservaban; at paw quo

uda, eecida en estos tltimos tiernpos orutoiidadciI apocada pot las guerras I ]as on-

*rmedades, Be soerca maR i inns cada dia at ténnino doan existencia. 1 Pluguiese a Dios quo el gobierno repu-bhcsno cuidase oomo dobe do conservar i mejorar lastsbtes reliquiss indisias quo ban sobrevivido a is con-

Page 63: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

quiets, al réjimon nionscal, a Las postis .i a Is guorra deindependencia."

Ropotiremos tambien squl por saran oportunidad, 1kquo dijo Oodszzi al, gobierno nacional eh un informesobre Caunare.

No debemos creor quo lea indies do (lasanare I Metaso puedan Sducir con discursos ni sprendiendo La doe-trina cristiana; estas comas so conseguirén mas tardo cuan-40 una gnu mass do poblacion so hays mezclado conellos i hays formado una raza diatinta, come ha sucedidoon otraspartes do is Repáblica. Entretanto so deboriahacer poco mas o ménos lo quo hacian en otra éyoca losmisionetos, sirviéndonos on. luger do Sos, de lea hom-bres do color acostuxpbrados a an olin i hochos a trafi-car con sue trThus. Estos hombres tendrian ci tftulo decapitanea-pobladores, i so lea dana 10 necesarlo pan piecon regalos atrajeson & algunas fmiliaa a vivir sobre do-teruilnados puntos del Meta, 0808 ajuentes. Una yes ailSso lea darien herranilentas pare quo fabricasen chozas,come I vestuanios. Begun el ntmero 'de indies reducidosa poblado, saris Is cantidad quo so abonaria a lea capita-nea pars lee pri.zneros gastos; mu cuando ya tuviesenuna numerosa poblacion, estos gastos desaparecerian,quedando asegurado el bionestar do Los Indies i del em-presarlo mismo. -

"Nohai cosa quo masestiinuleal hombre qnoeldo-see do enriquecer, I desde quo hubiese una protocciondecidida muchos so dedicarian a ese jénero do empress.Es evidento quo at tratan Men a los Indies, &toe leaacompaflaran; yero do lo contrarlo, si no los sacrifican,al ménos lot, dejan solos en sus operacionos. Si lea miaioneros lograron con pocos fondos formar grandes baths,cads capitan-poblador podria hacer Jo miamo, con isdiforencis quo éstos tiezien ya superados los obsticulosdel clime, i puoden sacar mayores ventaj as i mu prontolucro do sus omprosas. La libertad do quo gozarian odesindios on an nuovo pueblo, el buen trato quo recibinian,las yequeflas necesidadea satisfechas serian otros tantosaliciontes, quo unidos a In relacionea con las otras tribuscon ocasion do lea cacerl as i is pesos coinim, darian a to-nocer a todos laa ventsjas de quo gozanian, dando por it-nitado el aumonto dot roduccion. El capitan-pobladordarts necesariamente a lea indios parto do gus ganancias,I con ellas Be farmarian siembras do tabaco 1 café, produc-he do escelente aroma I mui apotecidos an Angostnn.

Page 64: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

-880-"Deede quo on vaioe puntos hubiese pueblos de est.a

especie, term inarian los temoros a las asechanzas do losquo iv del otro lado del Meta, quedando eel asegu-rat it tranquilidad del pais entre So riot Is cord.illera."

En el afio do 1793 liguraban las inisiones llarnadaado C)uiloto, quo estaban a cargo do los padres capuchl-nos, siendo prefecto ci reverendo padre fral José deOen-era.

Began aIgunos docuniontos quo hemos consultado,aparece quo en 1810 estaban a cargo do loo padres do isOandeiana las misiones siguientes:

San Pranciscb Réjia de Suriniena, ftdada en 1716SanMiguel de Macuoo...................San Line GO do Casiniena............. 1746San Agustin do Guanapalo.................1778San Pablo de Guacacia ....................1793Santa Rosa do Cabápune....t ......... 1794San Nicolas de BUODSYIBta .................1794San Onsilerino do Arimena .................1805Mao supuesto pie on 1793 habia inisiones do los ca-

puchinos sobre el lApa, el El e, el Crato I Cuiloto 1 potqué no habian de poderse obligar las tribus internadas onac$elloa rice, a quo viniesen a eitablecerse en el caminocome lutes I Has sea do elk lo quo fuere) lo cierto esquo el gobierno del Estado estI en el debar do hacer al-go do procrecho por esta pinglie cuanto descuidada iejion.

IndiaTribam laduens. quo TiTan an lea aetna do Cesauaze, entre el Meta litcerdifiers, an udnoro sproims4o I lugarea do on realdencia, con aigunsa

notlolas acerca do atlas.

Tniznoe —Antiguamen%e habit nut mision de éstosen el pueblo do Guican, cerca del Nevado en Is antignaprorincla do Tundama; a causa do Is guerra so fueron aLos months, trasmontando la cordillera, i boise haflan vi-viendo en pequeflas poblaciones en inedio do W seine9U0 bans ci no Cubugon i sue tributarios, en los puntosliarnados Cobasla, SI naiga, Oanei I RoyatL. Son sucios Ioaratoeoe, pero trabaj adores. Trafican todavla con mi an-tigno pueblo, i vienen butt la sauna do Ohka en bundo ispiedra buohigan, quo aplican pan las quebradurasdehuusoe.

Bnoys—Algnnos restos do égtá, pie vic'en en lotpaetdo Botoycal Macaguane, so hallan an O&WJ, pu.

Page 65: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

- 381 -diéodoao deS pie pertenecen a ofle áitimo, con ci cualttenon nu continuo trato, I alguno con los tunebos. BeScala el námem do tunebos I betoyes.en ,000, I en ion-gus as Is do loo betoyes, siendo tambion una derivaciondo ésta Is do lee tunebos, muchos de ice cuales Be encuen-tzsn del 1st sea de Is cordillert nevada, oeea del Ida-so. Estraen tacamaca, incienso I oto'va, sustancias quovenden en bolas do a medio kilógramo de peso. Sine isáltima pars là sania I Is tins, siendo ademas un preser-vativo pam lag nignas. La usan como purgante pars hrdolores de estémago, derritiéndola a! fuggo. Do is raiizdel polipodlo, quo so encuentra con abandancia on laspalmas, so sirven on lugar de sal, echándola sobre car-bones encendidos, los cuales resuitan salitrosos. Sacande los nioutes pepitas do todsespeoia pars vender, satcorno ci aceito do cabima.

Parece quo loo betoyes I tunebos adoran a Dice en cieel; no so cam entre hermanas, I castigan el adulterio,ci hurto I ci homicidio. Influenciados per uns preocups-don, green los betoyee qua, cuanto moo pronto las honni-gas consamen ci cuerpo do un inuerto, as tanto mejorpars 61. Be emborra.chan a menudo pot ai use inuiode-rado *juo hacen do is ohiths, quo estraeu del cazabe, delmaiz i ü las urutas melfferas delos Srboles do palms. En1741 habia on las misiones do estosindioscercado 31000.

YsgcEos—Los reatos do cots macion so hallan entreci Capanaparo I ci Meta, en tribus eaparoidsa on las as-banas I orillas de loerios. En otro tiempo fonnaban unanacion potente I nnmorosa, habitadors do ins riberas delApure i el Orinoco. Actualniente estLn reducidos a pe-can familias. Egos indios son fainosos pot su destreza enwar lea jaguares, cuyas plates van a vender a Arsuca;hablan Is leogna betoys, I como los otomacos trabajanen comun, reconociendo pot consiguiente Is comirnidadde bienee. Loajefes son Jos qua disponen lee trabajos delcam 01 lea pesquerl as i cacerl a, eiendo tainbien Jos quodividen ci producto entre todos.

Ownooe—Nacion miserable, fore; ends I de lammae embruteeldas, presents ci fenómeno fisioiSjico do co.

er todos.hos due i durantie muchos mesas, gran ceati-dad do nut weds jabonosa, que Haman poya, sin qua onsalad so altere en nads. En el dia tanto éstos .como hisyaruros escojen una tiers salitrosa i fins at Sob, in cualandes lamer log gaüdoa, I hacen use do ella come thlasso a]. .Loe.otomacos eon lee tnicos entre las diferon-

Page 66: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

- 369 -tatribus saivajes quo permlten a sue mtijers particijmr.do BUS diversiones páblicas; pare aunque en sate parti-Oulu son moo induijentea, sale quo tom a las teresa domésticas, las mantienen en el iniemo pie quo el resto.desus pn4nsnaa. Tainbien son los üuicos Indies quo no reco-nocen is poligamla; I, lo pie samoa esfraordinario sun,tienen Is costumbre do mar a las jôvenee con loo vlosI al eontrario, rues segun silos, los negocios doinésticosse conducen major cuando Is inesperiencia' do Is juven-tud oath bajo ladireocion do los cousqjos do is odad.

Be presume quo los otomacce son do Is misma ramquo los omaguas, quo vivian sobre ci rio Papameno I tuecontrareeteron loB progresos de Spirra. Como sac rio do-be set el Guayabero (quo forms el Guaviare) I come Ionomaguas quo 'riven en el Maranon bajaron pot olYnpu-ra, so haco mae probable Is idea do que fueran do unaminus maciou, fundlndose algunos eseritöresen quo ám-bas naciones son célebree pot ci use frecuent.e quo bacondel oaoutclzouo o lechocondensada do is cuphottacwi doIa tsrtioo, liamada vulgannente mope o citrupa. Eatos in-dies usa is misma cacerola I ci mismo hueeo do p4jaro,con quo lievan a Las uances en polvo 'do curupa.. La si-miento quo tieno tao polvo, no hal dnda quo sa un& mi-moeaa. En el dia bacon Use del miamo polvo los tune-boa, los guahibos, los cabres i los enaguaa, jue pot otraparts an nods so asemejan on cuaato a su idioma. Seri

Eo ban adoptado squalls costunibro las otras nationals yaruros I otomacos pie 'riven an Ins ilanuras entro

ci Mets I el Capanajparo so calculan en n4mero de 1,200.GusxiBos—NacIon nurnerosa, n6made, antis i foroz,

viva errante a lo largo del Mets,con algimas ramifies-clones sobre el Lips i ci Ele. Son sin duds do los quo ha-bitaban las misionee, i qua no pudieron permanecer onsilas pot haceries ±hlta an libertad i is 'rids vasbunda osedentaria, pues as innata an eiios is poreza'i 81 odio altrabajo; sinombargo, tienen estos indies algunas cane,alpaso quo los quo viven entre el Metal ci Orinoco solotienen onramadaa on los puntos en donde so estacionanPara pescar, cornerfrutas do las pabnas I cam gusnas,icoteas I morrocoyes, o sean tortugas terrestres. Tumbenlapalms do months, de cuyaelvis bacon vine icuerdado an cogollo.

Oaxmooss—Tienen el dislecto do Los guahibos i Ionmisuses uses i costumbres; I habitaa on major nimeroquo Los anterioree sobre los rios Lips I El.. Son Sot 1u

Page 67: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

- 368 -dial preolsaineute lot qua hacen mat inala let traisoun-tea en ol camino quo conduce a Armies; had si::embargoalgunas famiias que cultivan un poco Is .tiern, dobiendoaer tal vez descendientes do los quo eatustieron en la& an-tignas misionos do asos riot Be el caloula námoro dogushibos i churicoas en 800.

Eas..,Sobrc el rio do efle nonibre a quo as enQuen-tran machas fribtis conplantaoionesisementeras; parecequo son do la inisma famiia, o so ontienden con 1a do leayarüros I betovos, quo atutes formaban una nacion potentii nutnerosa. 4Dultivan el maiz I In ynca, toe inelonea I laspatillas; bacon cazabe Soo* en el arroz quo $6 da silvestreen ]as riberas do los rios. ran desnudot con guayuco docorteza do drboles I so pthtan do negro. Levan on lasorejas canutos do cardzo.conplumas do p&jaros, per loquo éstas tienen grandes agujeros pars recibir este ador-no particular, quo usan taxubien los tunebos i los pocosyaruros quo cabin entre ellos. El ntnero do estos indios(quo ilena si nombro del rio sobre quo tietwn an asien-to) so estlina on 11000.

OnLoTos—EstoB indios, pie formabai on otto tiempoIn mision do eate uoprq, est4n sobre el rio C)rsvo; sondéciles, laboriosos, tienen . sementeras I sna muj ores con-servan aigun vestido, pun no hace mucho quo so rotira-run a los mol tea. L-gs cuilotos sonap lee prirneros quo sodeberian bacer salk do laB selvas per medio de halagos.Sn nümero seth ci do 800.

ACHAGUas—Nacion pômado I estñpida, cuya lengustiene alguna semejanza o afinidad con is do lea maipu-rca, pueblo del alto Orinoco, en otros tiempos fnerte Inumeroso, hoi cad eatinguido, ctiyo nombre so conserve,en el raudal de Maipure. Be observa quo entra 108 acha-gaas tienen a veces los hermanos uris misina mujer, lomismoquo el que al naoer las bombras, muchas inadresso manclian con el infanticidio, tiil voz per no ver a sushijas soportar el mal trato quo lea dan lea hombres, suetiranos. Be pintan todo el cuerpo, conio ]o liScian leamaipures, eon Is chka; los hotnbres usan el oroto I cicanto. Fabrican buenas vasijas do ham piutado con6xidos do hierro I manganesa, I partiouhrmente ocresamarillosi rojos one se hall= en lapiedra aronisca. A'veces cubren lol pmtado ion, it bariii do algarrobo,que es Ia resins trasparente del liymenea. courbani. En-tre achaguas, guahThos I chirleon so coniputa, en logrio. (Jasanaro I Otiachirla, un nto 4e 1,600. Es do

Page 68: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

- 864 -advertirse quo Ia antigtia niWon, bion numorosa, quo es-taba an Is orfila del Casanare con el nombre do san Sal-vador del Puerto, so componia do indios aehaguas, do-biendo set sus descondientea los quo habitan hol las so!-vu I sabanas do ins orillas do estos rios.

EL námero total do los indios pie vinn an esta partodo La antigna provincia de CasaDare, entre Is cordillerai ins sabanas, i orilias do los ilos, asciende a 8,000; i conno buon sistoma so lea podria roducir, si no a set átilesal Eetado, a lo ménos a quitar Los temores quo inspiransiempre, al paso quo sirvirian pars, aurnentar is cnn pe-cuana i pars adelantar Is agricultura, siempro quo somanojasen con to I hunianidad.

Rausten de 1.. IndIct.

fltTRZ IS OORDU.LERA I El. META.Ntme,q.

Tunebos Ibetoyoe, an los bosques do is cordillera.. 2,000Ysmuros I otomacos, entre ci Meta i Capanaparo.. 1,200Guahibee I chiricoas, entre Lips i Lie .......... sooEtes, sobme el rio ilamado Elo .................Cuilotos, sobro el rio Crave, ...................800Achaguas, guahibos I chiricoas, entro Casanare I

Guachirfa ...............................1,600

Total .................... s,000

aTm

de Icu cnz . prinolpales i afros puntcs del Estado.

flrtmo do tb.S ....................................... KLTROL

Id. di Peanegrs ......................... ...............Cerro Slouio ................ . ........................... 5,606Mints do cobre ... ....................... . ............. i,sssBoqueron aintrillo ........ ..................... ........ 1,893 $Famine Ventaqueniada ........ ......................... s,iflId. do Rainiriqul ........................................ 2,989 6Alto Onrabatos, oamlno pars Miniores .................... 2,666 4Ptftal sflvoflie ..........................................ee 9

Page 69: PDF (Jeografia física i política del Estado de Boyaca Pp. 297-365)

- 865 -nyu'

Rio deMlaflorn......Alto do liz Option, amino pars Macaol.Rio Garagos, puent. R.m.n.Cone Pan doPãnmo do Toquulla..Id. do In Alfombris..Id. do note BIrbars.....................................Id. do Its Ortices.Mono. do OGina.flrsmo do Guantiva..Boqueron del Conooelo..flrumo do 'a Basis. ....................................Id. del Escobal ........ .................................Id. do Chisca...........................................Id. do In EnMiladi.......................................LI. di Rechings. ... ....................................Id. del (.onl ....................... ....................Id. do Chita............................................Id. doToquflha,psflebajsenolcsmlno ....................Id. do Pueblotlojo ........... ............................Id. do Solasar. ....... .•..............Id. do SlUrs. ..........................................Id. del Ratios................ ...........................Alto Tobsafa..........................................Alto Bellaviata ................. ............ ............Alto Paloclo............................................Alto Nopi ...........................................El nivel del rio Chicamoobs fronts a BoatS, dondo ha! dadS,

em do ...............................................El nivel del mlomo rio front. £ Oovanchla, donde tamblon hal

dkileo, as do........................................Id. do Flora, en ma paso..................................Id. do Canon, on el comma.............................Cone do Anibita........................................Alto Alféres. .........................................Alto do las Cruces. ............................ .Cerro Chitacabk .................... ................ ...La Mem nerada do Chits on en parts moo alto aloansa a ...En In pane do los tunas el limits do In nines perpotnan do.El limits interior do In nines on Is parts opoesta, as do. .....PeSo SarnacS ...........................................Plume del Rabon ................................... ...Germ Martiflo .........................................P6ramo Metaredonda....................................PeSo Saboyl. ..........................................Carte Cabral ................... .................... ...Boqueron do Peflarniada.................................Cerro Qcaltlooqao ................ .......................Id. Tambulis ...........................................PinionMarchan ................................ .......Boa del monte (Canipauns) ..............................Ventauss do Qultisaqus ...................................Furs-Toni. .............................................

800 82,020 81,006 18.700

•1,326

9503,9008,1001,3121,2581,8881,9866,9884,8164,5764,8004,6004,7004,4004,0084,0862,8978,3548,8558,0525,8862,2001,236

• Tadlyoccicado Is Slam esslN.N-O. La adoomimnoadatmbMao-Un, 81 macho nonde 0,5 kiMmeta.