Nk=kè;;u&d lkexzh · ShriKailashChandrNand,KV No.1 Katakam. Typing, Type-setting & Designing M/s...

110
laLÏre~ laLÏre~ laLÏre~ laLÏre~ d{kk&12 Nk=kè;;u&lgk;d lkexzh Nk=kè;;u&lgk;d lkexzh Nk=kè;;u&lgk;d lkexzh d{kk & 12 d{kk & 12 d{kk & 12 l= % 2019&20 l= % 2019&20 l= % 2019&20

Transcript of Nk=kè;;u&d lkexzh · ShriKailashChandrNand,KV No.1 Katakam. Typing, Type-setting & Designing M/s...

  • laLÏre~laLÏre~laLÏre~

    laLÏ

    re

    ~ d{kk&

    12

    DE

    SIG

    NE

    D &

    PR

    INT

    ED

    BY

    :

    CH

    OU

    DH

    AR

    Y P

    RIN

    TIN

    G P

    RE

    SS

    , N

    ear

    Mohanpur

    Devi

    sthan, P

    unaic

    hak,

    Patn

    a-8

    00 0

    23

    Mob.

    : 09430906087, 07903299242, T

    /F: 0612-2

    546751

    E-m

    ail

    - ch

    oudhary

    printin

    gpre

    ss@

    gm

    ail.

    com

    , W

    ebsi

    te : w

    ww

    .choudhary

    printin

    gpre

    ss.c

    om

    @KVSHQ @KVS_HQ

    Nk=kè;;u&lgk;d lkexzhNk=kè;;u&lgk;d lkexzhNk=kè;;u&lgk;d lkexzh

    d{kk & 12d{kk & 12d{kk & 12

    l= % 2019&20l= % 2019&20l= % 2019&20

  • छा ा ययन-सहायक-साम ी क ा - ादशी

    सं कृतम ्

    स - 2019-20

    के ीय-िव ालय-संगठनम,्नव देहली

  • Sanskrit

    STUDENT SUPPORT MATERIAL ADVISORS

    Shri Santosh Kumar Mall, IAS, Commissioner, KVS (HQ), New Delhi

    Sh. U.N Khaware,

    Additional. Commissioner (Acad) KVS (HQ), New Delhi.

    CO-ORDINATION TEAM KVS (HQ) Dr.E. Prabhakar, Joint Commissioner (Training/Finance) KVS (HQ), New Delhi. Smt. InduKaushik, Deputy Commissioner (Acad), KVS (HQ), New Delhi. Shri Ravindra Kumar Sharma, Assistant Education Officer, KVS (HQ), New Delhi.

    CONTENT TEAM

    ी ए.िव.एल.्ज.े राओ उपायु ः, भवुने र-संभागः ी अशोक कुमार िम ः ाचायः, के ीय िव ालयः-१ ,कटकम ् ी बासदुेव िम ः ,के ीय िव ालयः-१ कटकम ् ी कैलास च न दः,के ीय िव ालयः-१ कटकम ्

    REVIEW TEAM

    ShriA.V.L.J.Rao, Deputy Commissioner, Bhubaneswar Region. Shri Ashok Mishra, Principal, KV.1 Katkam. ShriSomdatta, TGT (Sanskrit),KV No.1 Sambalpur. ShriU.C.Das, TGT (Sanskrit) KV No.3 Bhubaneswar. Shri B. Mishra, TGT(Sanskrit) KV No.1 Cuttack. ShriBasudevMishr, KV No.1 Katakam. ShriKailashChandrNand,KV No.1 Katakam.

    Typing, Type-setting & Designing M/s Choudhary Printing Press

    Near Mohanpur Devi Asthan, Punaichak, Patna-800 023 Mob.: 0943096087, 09835492012 T/F: 0612-2546751

    E-mail: [email protected]

    Sh. Saurabh Jain, IAS Additional. Commissioner (Admn.)

    KVS (HQ), New Delhi.

  • सं कृतम् (केि कम्-322) पा मः परी ािनदशा (2019-2020)

    अविधः-होरा यम ् पूणा काः=80+20=100 अि मन् प े च वारः भागाः भिव यि त ।

    अ काः

    भागः “क” अप ठत-अवबोधनम् 10 भागः “ख” रचना मककायम् 15 भागः “ग” अनु यु करणम् 20 भागः “घ” प ठत-अवबोधनम ् 25 सं कृतसािह येितहास य प रचयः 10 भागः “ङ” आ त रक-मू या कनम ् 20 िव तृत िववरणम ् भागः “क” अप ठत-अवबोधनम ् 10 अ काः 80-100 श दप रिमतः एकः सरलः अप ठतः ग ांशः। i) एकपदने उ रम ् 2 ii)पूणवा येन उ रम ् 4 iii)वा ये कतृ या-पदचयनम्,िवशे य,िवशेषण,पयाय, 3 िवलोमपद चयनम्,सवनाम थाने सं ाश द योगः iv) समुिचतशीषक लेखनम् 1 भागः “ख” रचना मककायम ् 15 अ काः i) प लेखनम्(औपचा रक ,अनौपचा रक, ाथनाप म्,) 5 ii) लघुकथा/वातालापे र थान पूरणम् 5 iii) स केताधा रतम् अनु छेदलेखनम्/सं कृतभाषया अनुवादकायम ् 5 भागः “ग” अनु यु वय्ाकरणम ् 20 अ काः i)पाठाधा रताः सि धिव छेदाः( वर- न-िवसगादयः) 2+2+2= 6 ii)पाठाधा रत-समासाःिव हाः च (अ यीभावः, ि गुः , 5 दः , त पु षः , कमधारयः , ब ीिह )

    िवषयानु मिणका

  • iii) ययाः- ( , वतु,त त्, अनीयर् ,शतृ,शानच्,ि न् 6 मतुप्, इन्,ठक्,ठञ्, व,तल्,टाप्,ङीप्) iv)उपपदिववि योगः 3 भागः “घ” प ठत-अवबोधनम ् 25 अ काः 1)एकः ग ांशः 5 2)एकः प ांशः 5 3)एकः ना ांशः 5 i)एकपदेन उ रम ् 1 ii)पूणवा येन उ रम ् 2 भािषक-कायम-् 2 i)वा ये कतृ या-पदचयनम ्ii)िवशे य,िवशेषण,पयाय, िवलोमपद चयनम ्iii)सवनाम थाने सं ाश द योगः 4)भावाथ लेखनम्/शु भावाथ चयनम ् 3 5)अ वयेषु र थान पू तः 3 6) द वा यानां साथकमेलनम् 2 7) स गानुसारं पदानाम् अथलेखनम ् 2 भागः “ङ” सं कृतसािह यिेतहास य प रचयः 10अ काः i)पा पु तके स किलतपा ांशाना ंकवीनाम् प रचयः 3 ii)ग -प -नाटका दिवधाना ंमु यिवशेषतानां प रचयः 3 iii)ग का म्,प का म्,च पुका म ् 4 भागः “ङ” आ त रक-मू या कनम ्- 20अ काः i)प रयोजना कायम् 10 ii)गितिवधयः 10 मू या कनिब दवः

    मौिलकता िवषयस ब ता शु ता समयब ता

    तुितकरणम्

  • थमः पाठः - अनुशासनम् ि तीयः पाठः - न वं शोिचतुमहिस तृतीयः पाठः - मातुरा ा गरीयसी चतुथः पाठः - जानुर कः नृपः प मः पाठः - दौवा रक य िन ा ष ः पाठः - सूि -सौरभम् स मः पाठः - नैकेनािप समं गता वसुमती अ मः पाठः - ह दीघाटी नवमः पाठः - मदालसा दशमः पाठः - ती ा

    पा िवषयाः

  • १ . अप ठत-अवबोधनम ्1. अधोिलिखतम् अनु छेदं प ठ वा ानाम् उ रािण िलखत –

    सतां संगित: स स गित:इित क यते । ये स ना: साधव: सि त , तेषां संग या मनु य: स न: साधु:िश भवित । ये दजुना: सि त तेषां स ग यामनु य: दजुन: भवित । दजुनसंग या मनु य: िवनाशं ा ोित । ये स नै: सह उपिवशि त उि ि त खादि त िपवि त च , ते तथैव वभावं धारयि त । मनु य य उप र संगते: महान् भाव: भवित ।स: यादशैृ: पु षै: सह िनवसित, तादशृ: एव भवित । स नानां संग या मनु य: उ त ा ोित । असतां संसगण नर: अस वृ : भवित ।अत: स स गित: जनानां म गलाय भवित।

    I.एकपदेन उ रत –

    (i) क य उप र संगते: महान् भाव: भवित ?

    (ii) असतां संसगण क: अस वृ : भवित ?

    (iii) सतां संगित: काइित क यते ?

    (iv) स स गित: केषां म गलाय भवित ।

    II.पूणवा येन उ रत –

    (i) केषां स ग या मनु य: दजुन: भवित ?

    (ii) केषां संसगण नर: अस वृ : भवित ?

    III.िनदशानुसारं उ रत –

    (i) ‘दजुन:’ इित पद य िवलोमपदं कम् ?

    (ii) ‘महान् भाव:’ इित पदयो: िवशेषणपदं कम् ?

    (iii) “मानव य” इित अथ अ क पदं य़ म् ?

    (iv) “दजुनसंग या मनु य: िवनाशं ा ोित “। इित वा ये यापदं कम् ?

    IV.अ य अनु छेद य कृते समुिचतं शीषकं िलखत ।

    २ . अप ठत-अवबोधनम्

    2. अधोिलिखतम् अनु छेदं प ठ वा ान् उ रत-

    एषः वषाकालः। वषाकाले आकाशे मेघाः भवि त। सूय य दशनं ित दनं न भवित। सूयः मेघैः आ छा दतः भवित। आकाशात् जलिव दवः पति त। वृ ेषु नवप लवाः िवकसि त। पशवः पि णः च वषाजलं पी वा

    स ाः भवि त। म डूकाः श दं कुवि त। मयूराः मेघगजनं ु वा वने नृ यि त। नानािवधािन पु पािण िवकसि त। सव सुग धः भवित। मागषु कदमाः भवि त। नदीषु जलं वहित। जलाशयाः जलेन पूणाः

  • भवि त। कृषकाः कृिषकाय कुवि त। ते े ािण हलेन कषि त। सव े ेषु वृ ाः लताः च रोहि त। यथा व पजलपातेन जनानां हािनः भवित तथैव अिधकजलपातेन अिप हािनः भवित।

    I. एकपदेनउ रत-

    (i) कदमाः कु भवि त ?

    (ii) मेघगजनं ु वा मयूराः कु नृ यि त ?

    (iii) के कृिषकाय कुवि त ?

    (iv) म डूका: क कुवि त ? II. पूणवा येन उ रत- (i) कदा आकाशे मेघा: भवि त ? (ii) मेघगजनं ु वा मयूराः क कुवि त ? III. िनदशानुसारं उ रत –(i) ‘खगाः’ इित पद य अ क समानाथकं पदं यु म् ? (ii) ‘पति त’ इित यापद य कः कता ? (iii) ‘मयूराः मेघगजनं ु वा वने नृ यि त ।’ इित वा ये यापदं कम् ? (iv) ‘सुग धः’ इित पद य िवलोमपदं कम् ? IV.अ य अनु छेद य कृते समुिचतं शीषकं िलखत ।

    ३ . अप ठत-अवबोधनम्

    3. अधोिलिखतम् अनु छेदं प ठ वा नाम् उ रािण िलखत-

    अ माकं भारत देश: एकं गणताि कं रा म् अि त । अ दशेे ितप वषान तरं लोकसभाया: िनवाचनं भवित । लोकसभाया: िनवाचने जना: य तया भागं गृ ि त । 2019 ि ा दे अ ैल-मई-मासयो: भारते स दशतमाया: लोकसभाया: िनवाचनम् अभवत् । एतत् िनवाचनं स चरणेषु अभवत् । िनवाचनं ायश: शाि तपूणम् आसीत्। ि च वा रशत् अिधकं प शतं थानानां कृते िनवाचनं जातम्। रा ीय-जनताि क-गठब धनेन ि प ाशत् अिधकं ि शतं थानािन ा ािन । केवलं भारतीय जनता दलेन यिधकं ि शतं थानािन ा ािन । रा ीय-जनताि क-गठब धन य िवजये मु यकारणम् धानम ी ी नरे मोदी-

    महोदय य लोकि यता िव ते । अि मन् िनवाचने कां ेसदलेन केवलं ि प शत् थलेषु िवजयं ल धम् । अ लोकसभाया: अ य पेण ‘ओम् िवडला’ महोदय: िन वरोधं वीकृत: । I.एकपदेन उ रत – (i) कां ेसदलेन कित थलेषु िवजयं ल धम् ? (ii) लोकसभाया: िनवाचने के य तया भागं गृ ि त ? (iii) अ माकं भारतदेश: एकं क दशंृ रा म् अि त ? (iv) कु स दशतमाया: लोकसभाया: िनवाचनम् अभवत् ? II.पूणवा येन उ रत- (i) लोकसभाया: िनवाचनं कित वषान तरं भवित ? (ii) एतत् िनवाचनं कितचरणेषु अभवत् ?

  • III.िनदशानुसारम् उ रत - (i)“लोकसभाया: िनवाचने जना: य तया भागं गृ ि त ।” अ यापदं कम् अि त? (ii) ‘अशाि तपूणम’्इित पद य िवलोमपदं कम् अ व णतम् ? (iii) िनवाचनं ायश: शाि तपूणम् आसीत् अ िवशे यपदं क अि त ? (iv) लोकसभाया: िनवाचने जना: य तया भागं गृ ि त। इित वा ये कतृपद ं कम् अि त? IV.अ य अनु छेद य कृते समुिचतं शीषकं िलखत ।

    ४ . अप ठत-अवबोधनम्

    4. अधोिलखतम् अनु छेदं प ठ वा ानाम् उ रािण िलखत - महष : उ ालक य िवशाल : आ म : तमसान ा :तीरे आसीत् । प षा :ऋषय , :अनेके िश या :च त वसि त म । वेदानां शा ाणां च अ ययनं त सततं वतते म । सवषु िश येषु महष :इ तम :खगोदर :। तं सव ी या कहोड :इित आ वयि त म । एकदा कहोड :वेदं स य या अपठत् । तदन तरं स :गोशालां माजिय वा गो य :ह रतािन तृणािन अय छत् । स :सवदा गुरो :आ ाम् पालयित म ।

    I. एकपदेन उ रत -

    (क) कहोड : सवदा क य आ ां पालयित म ?

    (ख) क :गो य :ह रतािन तृणािन अय छत् ?

    (ग) क य आ म: तमसान ा: तीरे आसीत् ?

    (घ) कित िश या :च त वसि त म ?

    II.पूणवा येन उ रत -

    (क) महष :उ ालक य िवशाल :आ म :कु आसीत् ?

    (ख) केषाम् अ ययनं त सततं वतते म ?

    III.िनदशानुसारम् उ रत –

    (क) िवशाल :आ म :इित पदयो :िवशेषणम् पदं कम् अि त ?

    (ख) एकदा कहोड : वेदं स य या अपठत् । अि मन् वा ये क ा क: ?

    (ग) अ कूले इ यथ क पदं यु म् ?

    (घ)‘ तदन तरं स :गोशालां माजिय वा गो य :ह रतािन तृणािन अय छत् ’ इित वा ये स: इित सवनामपदं क मै यु म् ?

    IV.अ य अनु छेद य कृते समुिचतं शीषकं िलखत ।

    ५ . अप ठत-अवबोधनम्

    5. अधोिलिखतम ्अनु छेद ंप ठ वा ानामु रािण िलखत -

  • अि म संसारे मानवजीवनं दलुभम् अि त । क तु मानवज म गृही वा अिप मानव: समय य मह व ंन जानाित । मानवजीवने समय य ब मह व ंवतते। संसारे िवन ािन व तूिन पुन: ल धुं श य ते परं िवन : काल: पुन: प रवतियतंु न श यते । य: काल: िनरथकंगत: स: गत: एव। मानव:ै तथाय : कत : यथा एक यािप ण य दु पयोग: न यात्। अ एवं कथयि त यत् :कायम् अ एव करणीयम् । अ कायम् इदानीम् करणीयम् । अलसा: जना: वतमानसमय य दु पयोगं कुवि त । तेन ते जीवने असफला: एव भवि त । अत: सवथा सवदैव समयानुसारं काय कुयात् ।

    I .एकपदेनउ रत - (i) संसारे क दलुभम् अि त ? (ii) मानव: क य मह व ंन जानाित म ?

    (iii) अत: सवथा सवदैव समयानुसारं क कुयात्?

    (iv) के वतमानसमय य दु पयोगं कुवि त?

    II. एकवा येनउ रत -

    (i) मानव:ै कथंय : कत :?

    (ii) अलसा: जना: क य दु पयोगं कुवि त ? III.िनदशानुसारमु रत - (i)‘काल:’ इितपद यिवशेषणपदं कम ्? (ii)‘उ म:’ इितपद यकृते कपयायपदं यु म ्?

    (iii) ‘दु पयोगं ’ इित पद य िवलोमपदं कम् ?

    (iv)‘अत: सवथा सवदैव समयानुसारं काय कुयात्’इित वा ये यापदं कम् ?

    IV.अ य अनु छेद य कृते समुिचतं शीषकं िलखत ।

    6. अप ठत-अवबोधनम्

    6. अधोिलिखतम् अनु छेद ंप ठ वा ानामु रािण िलखत -

    वने एक: िवशाल: आ वृ : आसीत्। ति म वृ ेबहव: पि ण: वसि त म। तेषुएक: को कल: अिप आसीत्। अ ये सव पि ण: िमिल वा “ वंकृ णवण: अिस” इित को कल य िन दा ंकुवि त म। अत: को कल: द:ुिखत: अभवत्। काल मेण वस त: ऋतु: आगत: । को कल: मधुर वरेण गायनम् अकरोत्। को कल य मधुर वरेण आक षता: सवपि ण: त य िम ािण अभवन्। अत: कदािप अ मािभ: वणभेद: न कत : । क तु गुणदृ ा िम ता स पादनीया। मानवाना ंकृते अिप एष: िनयम: पालनीय: ।

    I.एकपदेनउ रत –

  • (i) को कल य िन दा ंके कुवि त म? (ii) क: मधुर वरेण गायनम् अकरोत् ?

    (iii) कै:वणभेद: नकत : ?

    (iv) मानवानां कृते अिप क: पालनीय: ?

    II. एकवा येनउ रत-

    (i) पि ण: को कल य िम ािण कथम ्अभवन् ? (ii) को कल: मधुर वरेण कम्अकरोत् ?

    III. िनदशानुसारम् उ रत -

    (i) ‘ खगा:’इित पद य कृते क पयायपद ं यु म् ? (ii)‘िवशाल:’ इित िवशेषणपद य िवशे यपद ंिलखत? (iii)‘वसि त म’इित यापद य कतृपद ं क यु म् ? (iv)‘ शंसा ’ इित पद य कृते क िवलोमपदं अ यु म ्?

    IV.अ य अनु छेद य कृते समुिचतं शीषकं िलखत ।

    7. अप ठत-अवबोधनम्

    7. अधोिलिखतंग ांशंप ठ वा ान्उ रत – त य वचनम ्अ यें म वा मदो ता: कपय: ह य अवदन् -”भो ! किमदम् उ यते ? न वयं वगसमानोपभोगाि वहाय अट ा ं ार-ित -कषाय-कटु- फलािन भ िय याम:”। त ु वा सा ुनयनो

    यूथपित: सग दम् उ वान् – रसना वादलु धा: यूयम् अ य सुख य कुप रणाम ंन जानीथ। अह ंतु वनं ग छािम। अथ अ यि मन् अहिन सो मेषो याव महानसं िवशित ताव सूपकारेण अध विलतका ने तािडत:। ऊणा चुर: मेष: वि नना जा व यमानशरीर: िनकट था ंअ शाला ं िवशित दाहवेदनया च भूमौ लुठित। त य ि तौ लुठत: तृणेषु वि न वाला: समुि थता: । I. एकपदेनउ रत – (i) सा ुनयनोक: अभवत् ? (ii) जा व यमानशरीर: मेष: कु ािवशत् ? (iii) रसना वादलु धा: के आसन् ? (iv) केषु वि न वाला: समुि थता: ? II.एकवा येनउ रत- (i) मदो ता: कपय: ह य वानरयूथप त कम ्अवदन् ? (ii) क दशृ: मेष: अ शाला ं ािवशत् ?

  • III. िनदशानुसारम् उ रत - (i)‘ य वा’इित पद य कृते क पयाय पद ं यु म् ? (ii)‘ऊणा चुर: मेष:’अनयो: पदयो क िवशेषणपदम् कम् ? (iii)‘अह ंतु वनं ग छािम’ अ ‘अहम’् इित सवनाम पद ंक म ै यु म ्? (iv)‘रा ौ’ इित पद य कृते क िवपरीत पद ंअ क यु म ्? IV.अ य अनु छेद य कृते समुिचतं शीषकं िलखत ।

    8.अप ठत-अवबोधनम्

    8.अधोिलिखतम् प ं प ठ वा नाम् उ रािण िलखत- िचरकालं भवने िच िविच व तूिन सि तािन दृ वा बािलका िव मयं गता । ा तां तां िवलो य काक:

    ाह- पूव लघु ातराश: यताम् - वद वं वण था या ंभोजनं क र यिस क वा रजत था यामुत ता था याम् ? बािलका ाजहार-ता था यामेवाह ंिनधना भोजनं क र यािम । तदा सा क या चा यच कता स ाता यदा वणकाकेन वण था यां भोजनं प रवेिषतम् । नैतादक्ृ वाद ुभोजनम ाविध बािलका खा दतवती । काको ूते-बािलके! अहिम छािम य वं सवदा चा वै ित परं तव माता वतते चैका कनी । वं शी मेव वगृह ंग छ । I.एकपदेन उ रत – (i) सि तािन िच िविच व तूिन दृ वा का िव मयं गता ? (ii) वणकाकेन क यां भोजनं प रवेिषतम् ? (iii) का ा ता आसीत् ?

    (iv) बािलकाया: माता क दशृी आसीत् ?

    II.पूणवा येन उ रत् –

    (i) नैतादक्ृ वाद ुभोजनम ाविध का खा दतवती?

    (ii) बािलकां शी ं कु ग तंु वणकाक: कथयित ? III.िनदशानुसारम् उ रत –

    (i) अ “ िवलो य” इित अथ क पदं यु म् ?

    (ii) ‘ वं शी मेव वगृह ंग छ’। इित वा ये यापदं कम् ?

    (iii) िनधना इित पद य समानाथकं पदं कम् ?

    (iv) तव माता वतते चैका कनी।अ तव इित पदं क यै यु म्?

    IV.अ य अनु छेद य कृते समुिचतं शीषकं िलखत ।

    9. अप ठत-अवबोधनम्

    9. अधोिलिखतम् अनु छेदं प ठ वा ानाम् उ रािण िलखत –

  • आदश: छा : अ यछा ै: अनुकरणीय: । स: गु भ : भवित । स: सदाचारी मधुरभाषी च भवित । आदश: छा : गृहकम अिप सो साह ंकरोित । स: सवदा स यं वदित । आदश: छा : क ठनं प र मं कृ वा वसमय य सदपुयोगं करोित । गु णां आदेशपालनं कृ वा तेषां मागदशनेन उ त लभते । स: कदािप

    िम या वद तम् अ यछा ं न सहते । यदा त य कृते समय: िमलित तदा स: आल यं िवहाय उ साहने काय करोित । अ यै: छा :ै सह त य स पक: मधुर: भवित ।

    I.एकपदेन उ रत –

    (i) आदश: छा : कै: अनुकरणीय: ?

    (ii) स: कदा स यं वदित ?

    (iii) क: मधुरभाषी भवित ?

    (iv) कै: सह त य स पक: मधुर: भवित ?

    II.पूणवा येन उ रत –

    (i) आदश: छा : कम् अिप सो साह ंकरोित ?

    (ii) आदश: छा :सवदा कम् वदित ?

    III.िनदशानुसारं उ रत –

    (i)‘ स: सवदा स यं वदित ।’ इित वा ये यापदं कम् ?

    (ii) ‘सवदा’ इित पद य समानाथकपदं कम् ?

    (iii) ‘अ यै: छा ै:’ इित पदयो: िवशेषणपदं कम् ?

    (iv)‘ सदपुयोग’ं इित पद य िवलोमपदं कम् ?

    IV.अ य अनु छेद य कृते समुिचतं शीषकं िलखत

    10.अप ठत-अवबोधनम्

    10.अधोिलिखतम् अनु छेदं प ठ वा नाम् उ रािण िलखत –

    नैतादशृ: वणप ो रजतच चु: वणकाक तया पूव दृ : । तं त डुलान् खाद तं हस त िवलो य बािलका रो दतुमार धा । तं िनवारय ती सा ाथयत् - त डुलान् मा भ य । मदीया माता अतीव िनधना वतते । वणप : काक: ोवाच, मा शुच: । सूय दया ाग् ामा िह: िप पलवृ मनु वयाग त म् । अह ंतु यं

    त डुलमू यं दा यािम । ह षता बािलका िन ामिप न लेभे । सूय दया पूवमेव सा त ोपि थता । वृ योप र िवलो य सा चा यच कता स ाता य वणमय: ासादो िव ते । यदा काक: शिय वा

    बु तदा तेन वणगवा ा किथतं हहंो बाले ! वमागता , ित , अह ं व कृते सोपानमवतारयािम , त कथय वणमयं रजतमयमुत ता मयं वा ?

    I. एकपदेन उ रत -

  • (i) ामा िह: क: आसीत् ?

    (ii) ह षता का िन ामिप न लेभे ?

    (iii) क: त डुलान् अखादत् ?

    (iv) क: वणप : आसीत् ?

    II.पूणवा येन उ रत- (i) कं िवलो य बािलका रो दतुमार धा ? (ii) ह षता बािलका कां न लेभे ?

    III.िनदशानुसारम् उ रत-

    (i) ‘दीना’ इित पद य समानाथकं पदं भवित ? (ii) ‘अह ंतु यं त डुलमू यं दा यािम’ । इित वा ये कता क: ?

    (iii) मदीया माता अतीव िनधना वतते । इित वा ये यापदं कम् ?

    (iv) अ दृ वा इित अथ क पदं यु म ्?

    IV.अ य अनु छेद य कृते समुिचतं शीषकं िलखत ।

    11. अप ठत-अवबोधनम्

    शैशवात् एव मीरा कृ ण भि लीना आसीत्। वैध कालेत या: समय: िवशेषत: कथाक तनयो: पूजापाठयो: ह रचयाया ं च तीतो भवित म। त या: एष: काय म: त य देवराय िव माय न रोचते म।स: तांनानािवध:ै लेशै: अपीडयत्। एकदास: पु पहारेण सह सप ेिषतवान्। अ ये :ु त या: जीवनलीला ंसमापियतंु िवष पू रतं चषकं ेषयत्। परमे रानुक पया सप ता ं न अदशत्, अिपचत य िवषं अमृतिमव अभवत्। ईदशेृ: स गेत या: िव ास: कृ णभ ौ दढृा दढृतरोऽभवत्। मीराया: भि भावपूणािन गेयपदािन

    ित ा ते या गीय ते । इयं क वद ती िस ा अि त यत् मीरा ा रकाया ं ीकृ णमूत िवलयंगता। I. एकपदेन उ रत - (i) सप: कान् अदशत् ? (ii) मीरा क मात् कालात् कृ णभि लीना आसीत् ? II . एकवा येनउ रत- (i) िव म: मीरा ंह तंु क कम ्अकरोत् ? (ii) मीराया: परलोक गमन स ब धे का क बद ती अि त ? III. भािषककायम् (i) ‘हलाहलं’ इ य य पद य िवपरीतं क यु म ्? (ii) ‘ िस ा’ इित िवशेषण पद ंक य अि त? (iii) “ अ यि मि दने” इ यथक: श द यु : ?

  • (iv) त या: एष: काय म: - अ ‘त या: “ इित सवनाम पद ंक य ै यु म्? IV. अनु छेद य समुिचतं शीषकं िलखत।

    12. अप ठत-अवबोधनम्

    . अधोिलिखतम् ग ांशं प ठ वा तदाधा रतानां ान् उ रािण िलखत – सव जना: संसारे सुखिम छि त। सुखं धनेन एव ा ुम श यते। अत: धनोपाजन य आव यकता भवित। य य समीपे धनं भवित स: सुखेन शेते । िनधनं पु षं तु िम ािण अिप यजि त। चौयण , कपटेन, उ कोच हणेन च ा ं धनं िवनाशकरं भवित । कृिषकमणा, ापारेण, सेवया, प र मेण च ा ं धनं फलित। मनु यो जीवन िनवाहाय यां कामिप आजीिवकां हीतंु श ोित । पठन- पाठनं , कृिष: वािण यं सेवाकम समाजसेवा दकं वा । परंतु स: सदा जीवन- साफ याय स कम अव यं कुयात्। िन े यं जीवनं िवन यित। अत: कदािचदिप उ े य यागो न िवधेय: । मनु य य सदु ोगेन सदु े यमिप अव यं पूण भवित।

    अ. एकपदेन उ रत – 2x1/2=1 (I) चौयण ा ं धनं क दशंृ भवित ? (ii) मनु य: जीवन- साफ याय कम् अव यं कुयात्? ब. पूणवा येन उ रत – (i) मनु य य सदु े यं केन पूण भवित ? स. िनदशानुसारं शु म् उ रं िच वा िलखत-

    (i)‘पु षं’ इित िवशे यपद य िवशेषणपदं कम् ? (अ) धनम् (ब) िनधनम् (स) मनु यम् (द) कम (ii) ’श यते ‘ इित यापद य कतृपदं कम् ? (अ) सुखम् (ब) ा ुम् (स) धनेन (द) धनम ्(iii) श व: इित पद य अ कम् िवलोमपदम् ? (अ) े ा: (ब) िम ािण (स) स पु षा: (द) स ना: (iv) “धनवान्” इ य य कतृपद य यापदं कम् ?

    (अ) शेते (ब) भवित (स) फलित (द) श यते

    रचना मक-कायम ्

    थमम् प म् 1. भावान् गणेश: कटकनगरे पठित । विव ालय य वणनं कुवता िम ं दीलेशं ित िलिखते प े र थानािन म जूषायां द पदानां सहायतया पूरयत –

    छा ावासत:

    (i)________

  • दना क:_________

    ि य (ii)_________!

    अ कुशलं त ा तु । मया भवत: प ं ा म् । मम अ दवा षक-परी ाप रणाम: अितशोभन: अि त । मया परी ायां तु शतम् अ का: एव ा ा: । अह ं(iii)______प वादने उ थाय पठािम । तत: स वादने िन यकमािण कृ वा (iv)_______ मरािम । सायम् उ ाने मणाय अिप (v)______ | रा ौ भोजन य प ात् (vi)_______ दशवादनं यावत् (vii)_______| अहम व थ: अि म । काऽिप (iii)_______ न काया । वा षक-परी ायाम् अिप शोभनै: अ कै: उ ीण: भिव यािम इित मम (ix)_______ अि त ।

    अनुजाय ेहम्

    भवत:

    अिभ िम म ्

    (x)__________

    गणेश:,जग ाथम्, ग छािम, कटकनगरम् ,दीलेश, िच ता, आशा, पठािम , नववादनत: , ित दनम ्

    ि तीयं प म ्2. भवान् गोपाल: । मातु: वा यं ातंु भिगन रमां ित िलिखते प े म जूषायां द ै: पदै: र थानािन पूरयत –

    (i)__________

    भोपालम ्

    दना क:__________

    समादरणीय े(ii) _________!

    नमो नम:

    प ेण ातं यत् पू या माता (iii) ________ अि त । अत: अहम् अतीव (iv)________ अि म क तु (v) ________ गृहम् आग तंु स म: न अि म । भवती (vi) ______ त य ै(vii)_______ य छतु । भगव कृपया सा शी ं (viii) _______ भिव यित । प ो रम ्(ix) _______ ेषयतु ।

    भव या: ाता

    (x) ________

    औषिधम् , गोपल: , परी ाकारणात् , भिगिन , िचि तत: , यथासमयम् , वरपीिडता , छा ावासत: , शी ं , व था

  • तृतीयं प म् 3. भवा धनेश: । वा य र णम ्उपल य भवता िम ंगौरव ं ित िलिखतं प िमदम ्अपूणम् अि त। म जूषा यां

    द पद:ै प लेखनंपूरयत -

    तेजपुरत:

    ितिथ:--------

    ि यिम (i) -------------

    स ेम (ii)--------- । ातं य वगंत स ाहात् अ व थ:अिस। अह ं (iii) --------------- सहतव िवषय ेच चाकृतवान्। (iv)--------िपतृमहोदय: ाकृितक िच क सक: अि त। तेन वा य र णायये (v) ------ द ा: तान् अह ंिलखािम। तेिनयमा: एव सि त। ात: सूय दयात् (vi) ----------- श या याग: करणीय: । रा ौचदशवादनेशियत म्। ित दनं

    मण ं ायाम: चकत : । यावत् (vii) ---------- अनुभूित: नभवित , भोजनंन कत म्। भोजनेन सहजलंनपात म्। भोजनंशनै: शनै: चवणपूवकम ्(viii) --------- चभ णीयम्। ित दनं पया ंजलंपात म्। अ य सव कुशलम्। समय ेसमय े वा य िवषय े वया अव य ंसूचनीयम्।

    (ix) -------ि यंिम म ्

    (x) --------------

    िनदशा:, ुधाया:, वदीयम,् मम , स मनसा, धनेश: , विप ा, गौरव, एकहोरापूवम् ,नम ते

    चतुथ प म् 4. भवान् मोहन: छा ावासे वसित । भवान् च व दनचया िवषये िपतरं ित प ं िलखतु- देहलीनगरम् (i)__________ दना कः……. पूजनीय (ii)-------------। अ कुशल(ंiii)-------- । मया भवतः प ं ा म् । मम वा षक परी ा प रणामः अितशोभनः अि त । (iv)---------- तु शतं अ काः एव ा ाः । अह ं(v)------------ प वादने उ थाय पठािम । ततः स वादने िन यकम कृ वा (vi) ------------ मरािम । (vii)-------- मणाय अिप ग छािम । रा ौ भोजन यप ात् (viii)------ ादशपय तं पठािम । अह ंअ व थः अि म । कािप िच ता न काया । वा षक परी ायां अिप शोभनैः अ कैः उ ीणः भिव यािम । इित (ix)---------

    -----अि त । पूजनीयै मा े नमः । अनुजाय ेहः | भवदीय: पु : (x) ------------------

    मोहन:, आशा, ई रं, नववादनत:, ात:काल,े िपतृपाद !, छा ावासत:, सं कृतिवषय,े त ा तु , साय ं

  • प म ंप म ्५ भवान् देवेश:। भवता िव ालये सव मछा य पुर कार: ा : व ये ातरम् अवनीशं सूचियतंु िलिखते प े र थानािन म जूषायां द पदानां सहायतया पूरिय वा उ रपुि तकासु िलखत -

    (i)______

    दना क:__________

    पू य (ii)_______!

    सिवनयम ्(iii)________ अ सव कुशलम् अि त । भवतां ो साहनेन अह ंिव ालये (iv)________ पुर कारं ा वान् । अह ंछा ावासे णाना ं(v)_______सेवां करोिम । अनेन अहम ्अ य तम् ((vi)_______अनुभवािम । धानाचय: एतत् सव ा वा (vii)________ स : अभवत् । िपतरौ (viii)_______ णमा ल िनवेदयतु ।

    (ix)_______ अनुज:

    (x)________

    िनवेदयािम , मम ,देवेश: , कटकम् , आन दं, अ ज , भवदीय: , छा ाणाम् , सव मछा य , अतीव

    ष ंप म ्6. भावान् राघव: । लाि टक य योग: पयावरण-नाशक: इित िवषयम् अिधकृ य िम म् अ कुरं ित िलिखते प े र थानािन पूरिय वा उ रपुि तकायां िलखत ।

    (i)________ दना क:_________ ि य िम (ii)_________! स ेह(ंiii)_______ अ कुशलं त ा तु । : एव मम िव ालये ‘ यज लाि टकं र पयावरणम् ‘ इित िवषये एका गो ी अभवत् । अ वै मया थमवारं (iv)_______ यत् लाि टक य दरुगािमन: घातका: च प रणामा: भवि त । अ यािन सवािण व तूिन मृि कायां िवन य िवलीय ते परं (v)_______ तु कदािप न अप ीयते । न इदं गलित न च िवलीयते । एव ंिह (vi)_______ कृते महती ित: भवित । परं वयं ात: जागरणात् आर य रा ौ िन ापय तं लि टक य िविवधव तूनां

    योगं (vii)_______ । कमिधकम् इदम् कलमं येन अह ंिलखािम , अ य च मिसयि : ला किन मता । क पयािम य द एवमेव लाि टक य योग: व ध यते त ह क भिव यित ? व तुत: पयावरण य (viii)________ एव अ माकम् र णम् । आशासे वमिप जाग क: भू वा अ ये य: अिप ेरणां दा यिस । गृह े(ix)_______ मम णामा: ।

    भवत: अिभ िम म ्

    (x)__________

    कुम: , ातम् , लाि टकम् , मातृचरणयो: , नव द लीत: , पयावरण य , र णे , नम: , राघव: , अ कुर

    7. गुवाहाटीनगरे छा ावासे िनवसत: भवत: नाम अिभनेष: अि त। िप े िलिखतं र दानिशिवरिवषयकं इदं प ं म जूषायां दतै: पदै: पूरिय वा उ रपुि तकायां िलखत-

  • छा ावासत: गुवाहाटीनगरम् 06/09/2019

    पू य िपतृ महोदय, चरणव दना। अ कुशलं त अिप अ तु। अ अह ं(i)........................ िनवेदयािम यद ्अ माकं िव ालये गते स ाह े(ii).................. आयोिजतम् । अ माकं क ा अ यापक:(iii)...................... मुख: आयोजक: आसीत् । स: थमं वर ं ाय छत्। तदन तरम्(iv) ..................... प छा ा: एति मन् शुभकाय अ ेसरा: अभवन् । तेषाम् उ साह ं

    (v) ....................... मम मनिस अिप भावना संजाता तथा च मयाऽिप व र ं (vi).................। आशासे यद ्(vii).................... मम एतां भावना ं(viii)...................... स ो भिव यित। अह ंपूणतया सकुशलोऽि म। (ix) ...................... िच तया ।

    भवत:(x) ................... पु : अिभनेष:

    द म् , र दानिशिवरम् , दशमक ाया:, भव तं, आ ाकारी, अलं, िशिवर य, दृ वा, भवान्, ा वा

    8.भवत: नामरिव:अि त। भवा व िम म ्अ णं वभिग या: िववाह ेिनम ण ंदातुम्इ छित। म जूषाया: उिचतपद:ै प ंपूरयत – म जूषा- [भिग या:.आगिम यित, सु द, आग त शुभ समाचार:, पूवत:, ि चतु दनािन, ता रकायां ]

    शा ीनगरत: ितिथ:------------

    (1) ---------- अ ण ! स ेहनंमोनम: । अ कुशलंत ा तु। इद ं(2) ----------- भव तंसूचिय वा आहम ्आन दम ्अनुभवािम य मम (3) ------------ िववाह: अ यमास य दश या ं(4) -------------- रिववासरे िनि त: जात: । वरय ा रामनगरात् (5) ------------- । वं मम ि य ंिम म ्इितकृ वा (6) ----------- एव ं ापयािमयेन वम ्अ (7) --------- पूवम ्एव आग छ। भवता िपतृ यां सह अ अव यमेव (8) --------- । आदरिणया या ं विपतृ या ंमम णामा: िनवेदनीया: । प ंसदालेिखत म्।

    भवत: ि यिम म ्रिव:

    लघकुथा 1.सनातनः एकः ____ बालकः । एकदा सः वरेण पीिडतः िव ालयं न गछित। त य माता _______ भवित। सा िच क सालयं ग वा ______ िनकटे सव िवषयं वदित। िच क सकः औषधं ददाित। ततः माता गृहम् आग य पु ाय ____ ददाित। क तु पु ः औषधं न खादित। माता एकम ्उपायं ______। सा एक य ______ म ये ग कृ वा त औषधं पूरयित। पु ः तु ____ चतुरः। सः रसगोलकम ये ि थतं ित म् औषधं दरेू _____ रसगोलकं खादित। माता

    ेहने _____-“औषधं ित मिप शरीर य _____ भवित, यथा गु जनानाम् उपदेशः ककशः अिप िहतकरः।

  • (बोधयित, िच तयित, िच क सक य, औषधं, चपलः, ब िचि तता,रसगोलक य, िहतकरं, िनि य, अतीव)

    2. पुराकाले देवासुराः एक _____ अकुवन्। म दराचलः म थनद डः ,नागराजः ____ र ुः आसीत्। देवासुराः नाग य मुखं ____च आकषणं कृतव तः। म थनकाले ____ िनगतः। सव जीवाः िवष वलया ____। न कि त् िवष कोपं _____ श ोित म। अतः सव भगव तं श करं ______। भगवान् श करः आशुतोषः। अतः सः त णात् समु तटे ____ अभवत्। सव िवषं वयमेव िपबन् _____। सव देवासुराः श कर य शीतलोपचारम् अकुवन्। परं त य क ठः नीलः स ातः। अतः श करः _____ इित िस ः।

    (िनवारियतंु, वासु कः, ा थतव तः, आ ा ताः, अमु छत्, उपि थतः, नीलक ठ, िवषः, समु म थनम,् पु छं)

    3. सं कृतभाषायां ____ पािणनीयं ाकरणमेव ____। पािणनेः ाम य नाम ____ यः पा क थाने वतते। पािणनेः ____ नाम उपवषाचायः। एकदा पािणिन आ मात् बिहः ग वा यागे अ यवट य ____श कर य यानम् अकरोत्। श करः ____ सन् ता डवनृ यावसाने चतुदशवारं _____ कृतवान्। ततः चतुदशमाहे रािण _____ पािणिनना िलिखतािन। काला तरे महामुिनः ____ वैयाकरिणकः अभवत्।

    (ढ ानाद,ं धानम,् लाहोरः, स ित, सू ािण, गुरोः, महान्, पािणिन, अधः, ीतः)

    4. एकि मन् िव ालय ेबहवः ___ पठि त म। एकदा िश कः छा ाणां ___ कृतवान्। छा ाः उ रािण िलिख वा द शतव तः। तेषु गोपालकृ ण गोखले अिप ____। िश कः उ राणां ____ कृ वा तम् उ वान्-“ वया तु स यक् िलिखतम्। तु यं ____ दातुम् इ छािम”। एत छृ वा गोपालः उ वान् यत् सः पुर कारं ा ुम् ____। यतोिह सः परी ायां ____ साहा यं नीतवान्। एतादशेृन स यवचनेन िश कः ____। सः गोपालम् आिल गनं ___ त य स यिन ायाः कृते ____ पुर कारं द वान्।

    (आसीत्, मू या कनं, अयो यः, परी ां, िम य, पुर कारं, छा ाः, त म,ै कृ वा, स तु ः)

    5. ___ बोिधस वः ा णकुले जातः, सः अ य तमेधावी। अ पेन ____ सकलाः िव ाः अधीतवान्। एकदा सः वने ____ पवतगुहायां ि थतामेकां ा ीम् अप यत्। सा त णमेव _____ सूतवती। अतः ा ी खा सं हाथमसमथा सती____ ाकुला अभवत्। ____ बोिधस वः त याः ाकुलतां ा वा िचि ततवान्-“खा ं िवना ा ी _____ एव। मम इदम् ____ शरीरं वृथा भिव यित। अतः मम शरीरेण ा याः जीवनं रि यािम।” इित ____ स महा मा

    ा समीपं गतः। ा ी अिप तं ____ तृ ा जाता। एबं भगवान् बु ः शतवारं पराथ ाणान् य वान्।

    (अिन य,ं म र यित, शावकान्, दयालुः, ुधया, मन्, पुरा, िनि य, भु वा, कालेन)

    6. वोपदेवः नाम कि त् ___ पठनाय िप ा गु गृह ं ेिषतः। स थमतः ाकरणं प ठतुम् ____। पाठे त य ____ अवलो य गु ः तम् उ वान्-“तव कृते मम महान् ___ िवफलः जातः”। िख मानसः वोपदवेः ____ िनकषा ग वा पाव छे उपिव य िच तापरः अित त्। तदा केचन ____ जलं नेतुम् आगताः, ते जलपूणघटान् पाव छा तगतेषु ____ अ थापयन्। एतत् दृ वा सः िवि मतः अिच तयत्-“सुक ठनः ___ य द मृि कापा ेण ु णः त ह थूलबुि रह ंकथं

    मशः ाकरणम् ___ न कु याम्।” तदार य स ाकरणं प ठ वा वीण पि डत पेण _____ अलभत।

    (पाषाणः, आय ं, ग षु, आर धवान्, ित ाम,् य ः, अमनयोगम,् ीजनाः, सरोवरं, िशशुः)

  • 7. एकि मन् सरोवरे कि त् ____ ितवसित म। मूिषकः काकः मृग ैते यः त य ____ आसन्। एकदा थलमागण अ यं जलाशयं ित ग छन् क छपं ____ ब वा क धे सं था य गृह ंग तंु ____। अथ मूिषकादयः उपायम् अनुसृ य ___ जलाशय य समीपे मृतवत् अपतत्। काक त योप र उपिव य ____ िविलखित म। अथ मणकारणात् ____

    ाधः सरोवरात् जलं पी वा ____ पिततं मृगम् अप यत्। अतः स जलाशय य ____ क छपं िनधाय मृगसमीपं गतः। अि मन् अवसरे _____ आग य क छप य ब धनम् अि छनत्। ततः ब धनमु ः क छपः जलाशयं िव ः।

    (उ तः, ाधः, मृगः, अदरेू, सखायः, मूिषकः, क छपः, च वा, तृषा ः, समीपे)

    म जूषात: पदािन िच वा कथायां र थानािन पूरयत –

    अग छत् ,जालम् , ुधात: , करोतु, प रे, ाध: ,वृ े , ाध य, अि म , अध:

    8.क न (i) _______ आसीत् । स: अतीव दु : िन क ण: च आसीत् । एकदा स: वनम ्(ii) ______ । त (iii)______ सारयित म । एका कपोती जाले अपतत् । ाध: कपोत (iv)______ थापिय वा अ ेअगछत् । तदा वृि : अभवत् । भीत: ाध: आ यम् अि व वान् । एक य माहावृ य (v) _______आग छत् । स: वृ म ्उ य - “भो: अ य: वसित , तं ित शरणागत: (vi) ______ । मां र तु ” इित अकथयत् । त (vii) ______ एक: कपोत: आसीत् । कपोत: (viii) ______ ि थतां प ीम् अप यत् । तादा सा कपोती पितम् उ य अवदत्- “ एष:

    ाध: शीतात: , (ix) _______ अ माकं गृहम ्आगत: अि त । एत य स कारं (x) ______ ” इित ।

    9. म जूषात: पदािन िच वा कथायां र थानािन पूरयत –

    घटम् , त ह , अन तरम्, गृह,ं अ ान् , ा ण: , भिव यित, समीपं , वचनम्, तदा , क मि त् नगरे क न द र : (i) _______ वसित म । स: िभ ाटनेन जीवनयापनं करोित म । कदािचत् स: िप ने पूणम् एकं (ii) _______ ा वान् । स: तं घटम् नागद ते थािपतवान् । त य अध: उपिव य घटमवे प यित म । एकदा रा ौ स: िचि ततवान् “ य द देशे दु भ : भिव यित (iii)_______ एत य शत यकािण मू यं भिव यित । तदा अहम् एत य िव यणं कृ वा तेन धनेन अज यं यं क र यािम । काला तरे तेन अजसमूह: भिवषित । (iv)_______ अजसमूह य िव यणं कृ वा मिहषी: , ता: िव य अ ान् च े यािम ।(v) ______ अिप िव य यथे ंधनं स पादिय यािम । बृहत् (vi) _______ िनमापिय यािम ।(vii) ______ कि त् ा ण: आग य पवत वक यां म ं दा यित । अन तरं मम पु : भिव यित । देवशमा इित त य नामकरणं क र यािम । यदा स: जानु यां चिलतंु (viii) _______ भिव यित तदा अह ंपु तकं प ठ यािम । यदा देवशमा मम (ix) ______ आगिम यित । तदा बालं नेतंु वप आ ापिय यािम । य द सा मम (x)______ ो यित, त ह अह ंकोपेन पाद हारं क र यािम ।” इित िच ताम : पाद हारं कृतवान् एव । हारेण घट: पितत: भ : च ।

    10. म जूषात: पदािन िच वा कथायां र थानािन पूरयत –

    च वार: , वृ : , पु ान् , अहम ्, ब धा यं, सुखेन , आल यम्, े य, अलसा: एक: ______ आसीत् । त य च वार: _______ आसन् । ते अतीव _______ आसन् । अलसान् पु ान् दृ वा वृ : एकम् उपायं िचि ततवान् । स: _______ आ य उ वान् े े धनम् अि त । कु अि त इित _______ िव मृतवान् । भव त: अि व य वीकुव तु । ______ जीव तु । पु ा: स तोषेन ______ खननं कृतव त: । ते कु ािप ______ न ल धव त: । त ते धा यवपनं कृतव त: । _____ ा व त: । िपतु: आशयम् ते ातव त: । अन तरं ______ प र य य सुखेन कालं यािपतव त: ।

  • 11. म जूषत :समुिचतपदािन िच वा कथां पूरयत –

    मनोरथ ै, :िपपािसत , :उपायम् , व पम् ,पाषाण य ,उप र ,स तु , :पातुम् ,इत तत , :कु ािप

    एकदा एक :काक) :i ________(आसीत् । स :जलं पातुम् )ii _______ (अ मत् । परं (iii ______ (जलं न ा ोत् । अ ते स :एकं घटम् अप यत् । घटे )iv _____ (जलम् आसीत् । अत :स :जलं )v ________(असमथ :अभवत् । स :एकम् )vi ______ (अिच तयत् । स) :vii ______ (ख डािन घटे अि पत् । एवं मणे घट य जलम् )viii ______ (आग छत् । काक :जलं पी वा )ix _______ (अभवत् । प र मेण एव कायािण िस यि त न तु )x______ ( |

    अनु छेदलखेनम ्१.पु तकालय:-- ब ना ंपु तकानाम् आलय: य भवित स: पु तकालय: । पु तकालये पु तकानां मह व ंिश ा े ेिवशेष पेण वतते। पु तकािन न केवल ं ानं य छि त अिपतु मनोर नं कुवि त। जना: त नानासमाचारप ािण, पु तकािन च प ठतंु समथा: भवि त। अधुना िश ासं थासु ,कायालयेषु अिप पु तकालया: भवि त। २. अनशुासनम ्– िनयमसमुदाय य पालनम् अनुशासनम् इित क यते। जीवने अनुशासनपालन य मह वं वतते। बा यकालात् एव छा ा: िव ालये एतत् िश ते। अनुशासनं पालिय वा छा ा: उ त लभ ते। अनुशासनहीना: जना: जीवने अधोग त लभ ते। ३.िव ाया: मह वम ्–

    जीवने िव ाया: मह वं सवदा सव च प रल यते।

    िव ा सवधनेषु े ंधनं वतते। िव ाधनं स यात् यं याित , उपयोगात् च वधते। िव ा िवनयं यो यता,ं धनं, सुखं च ददाित। अत: सव िव ाधन य अजनं कुय:ु । ४.सदाचार: - साधूनाम ्आचरणं सदाचार: क यते। जीवने सदाचार य अनुपालनं मह वपूण भवित। सदाचारी ात: काले उ थाय िपतरौ णमेत्। सदाचार य पालनेन सव िश ा: भवि त। सदाचारेण जना: सवषां ि या: भवि त। ५. परोपकार: - परेषाम् उपकार: परोपकार: क यते। साधव: सव य: परोपकारं कुवि त।

  • वृ ा: परोपकाराय फलं, पु पं, प ं च धारयि त। पवतात् नदी परोपकाराय सागरं ित ग छित। सव परोपकाराय य ं कुयु: । ६. दषूणम–्

    दषूणम् अनाव यक व तूनां िनगमनेन भवित। एतत् अधुना जल,े थल,े आकाशे सव दृ यते। लाि टक व तूनां ब ल वहारेण दषूणं भवित।

    उ ोगे य:, याने य: च िवषा : धूम: िनग छित। जना: दषूणं दरूीकतु सावधाना: भवेय:ु । ७. वृ ा:-

    वृ ा: अ माकं िम ािण भवि त। वृ ा: स पु षा: इव परोपकारं कुवि त। वृ ाणां पु पािण, फलािन, का ंच परोपकाराय भवि त। पिथका: तेषां छायायां िव ामं कुवि त।

    दषूण य िनराकरणाय वृ ाणां मह वं िव ते। ८. ात मणम-्

    ात मणं सव य: वा य दं भवित। ात:काले शु वंातावरणं भवित।

    सव ाकृितकदृ यम् अतीव शा तं मनोरमं च भवित। अि मन् समये बाला: युवका:, वृ ा: अिप मि त।

    ात: मणेन जना: व था:, रोगमु ा: च भवि त। ९. िव ालय: - िव ालय: ानलाभाय िश णाय च भवित। अ दरूात् अिप बालका: बािलका: च पठनाय आग छि त। िश का: ेहने छा ान् पाठयि त। छा ा: प ठ वा वच र य िनमाणं कुवि त। िव ालय य प रसर: आन द द: भवित। १०. िवदेशगमनम-् जीवने िवदेशगमनं भवेत् । िवदेशगमनेन ानं वधते । अ यान् जनान् वयं ातंु परयाम: । ते अ मान् ातुम् पारयि त । एतेन आन द: िमलित ।

  • अनुवादकायम् ल लकारः

    १.ये लडका ाकरण पढता ह।ै - एषः बालकः ाकरणं पठित।

    २.दो लडके घर म खेल रह ेह। - बालकौ गृह े डतः।

    ३.लडके बगीचे म घमु रह ेह। - बालकाः उ ाने मि त।

    ४.सोहन का भाई जोर से हसँ रहा ह।ै- सोहन य ाता उ ैः हसित।

    ५.तुम सभा म भाषण दे रह ेहो । - वं सभायां भाषणं ददािस।

    ६.तुम दोन ितयोिगता म गाना गा रह ेहो । - युवां ितयोिगतायां गीतं गायथः।

    ७.तुम सब भगवान को पूजा कर रह ेहो । - यूयं भगव तं पूजयथ।

    ८.म उसे जानता ँ। - अह ंतं जानािम।

    ९.हम दोन प िलख रह ेह । - आवां प ं िलखावः।

    १०.हम सब सुबह उठकर ायाम करते ह । - वयं ातः उ थाय ायामं कुमः।

    लृ लकारः

    १.मोहनः िनि त प से िव ालय नह आएगा । -मोहनः िनि त पेण िव ालयं न आगिम यित।

    २.वे दोन अव य परी ा म उ ीण ह गे । - तौ अव यं परी ायां उ ीण भिव यतः।

    ३.कल लडके ितयोिगता म िच बनाएँग े। - ः बालकाः ितयोिगतायाम् िच ंरचिय यि त।

    ४.दीपक कल ओिडशा से द ली जायेगा । - दीपकः ः ओिडशातः द ल गिम यित।

    ५.तुम मेरी मदद करोगे । - वं मम सहायतां क र यिस।

    ६.तुम दोन परस मि दर जाओगे। - युवा ंपर ः मि दरं गिम यथः।

    ७.तुम सब दकुान से क युटर ख रदोगे । - ययूं आपणतः स गणकय ं े यथ।

    ८.म इस साल कताब िलखूँगा । - अह ंऎषमः(अि मन् वष ) पु तकं लेिख यािम।

    ९.हम दोन आप सब को उप यास पढाएँगे । - आवां भव तं उप यासं पाठिय यावः।

    १०.हमलोग सबक सहायता करगे ।- वयं सवषां सहायतां क र यामः।

    ल लकारः

    १. दनेश कल आमे रका गया था । - दनेशः ः अमे रकाम् अगछत्।

    २. या आप उसक ती ा कर रह ेथे ? – क भवान् त याः ती ाम् अकरोत् वा?

    ३.दो घोडे तेजी से दौड रह ेथे। - दौ अ ौ वरया अधावताम।्

    ४.ब े आम खाये थ।े - िशशवः आ म् अखादन्।

    ५.तुम बाजार गये थे। - वं िवपणीम् अगछः।

    ६.तुम दोन झठु बोल थे। - युवां िम या अवदतम्।

  • ७.तुम सब िसनेमा दखेने गये थ।े - यूयं चलि ं ुम् अगछत।

    ८.मने प िलखा था। - अह ंप म् अिलखम्।

    ९.हम दोन रामायण पढ रह ेथे। - आवां रामायणम् अपठाव।

    १०.हमलोग फुटबाल खेल रह ेथे। - वयं पादक दकुम् अ डाम।

    िविधिल लकारः

    १.आपको वहाँ जाना चािहए। - भवान् त ग छेत्।

    २.गोपाल को सबेरे ायाम करना चािहए। - गोपालः ातःकाले ायामं कुयात्।

    ३.उन दोन को चावल खाना चािहए। - तौ अ ं खादेताम।्

    ४.लडक को मा-ँबाप का आदेश का पालन करना चािहए। - बालकाः िपतृ याम् आदेशं पालनं कुयुः।

    ५.तु ह प र म करना चािहए। - वं प र मं कुयाः।

    ६.तुमदोन वै ािनक बन सकते हो। - यवुां वै ािनकं भवेतम्।

    ७.तुमसब को िव ालय जाना चािहए। - ययूं िव ालयं गछेत।

    ८.मुझे गीता पढनी चािहए। - अह ंगीतां पठेयम्।

    ९.हमदोन को समय पर काम करना चािहए। - आवां समयानुसारं काय कुयाव।

    १०.हम सच बोलना चािहए। - वय ंस यं वदेम।

    लोट् लकारः

    १.वह अखबार पढे। - सः संवादप ं पठतु।

    २.वे दोन म च के उपर नाच। - तौ म च य उप र नृ यताम्।

    ३.वे सब नौकरी ा कर। - ते िनयु ा ुव तु।

    ४.आप हम पढाइए। - भवान् अ मान् पाठयतु।

    ५.तुम केट खेलो। - वं केटं ड।

    ६.तुमदोन पानी लाओ। - युवां जलम् आनयतम्।

    ७.तुमसब क ा म बठैो। - यूयं क ायाम् उपिवशत।

    ८.म अिभनेता बनँु। - अहम् अिभनेता भवािन।

    ९.हमदोन चुटकुले सुनकर हसँ। - आवां हा यकथां ु वा हसाव।

    १०.हमसब उपकरण का आिव कार कर। - वयम् उपकरणानाम् आिव कारं करवाम।

    उपपदिवभ े ः योगः १.पूव काल म अयो या म दशरथ नामके एक राजा थे। - पुरा अयो यायां दशरथः इित एकः नृपः आसीत्।

    २.तुम ही मेरे शरण हो। - वमवे शरणं मम।

    ३.राम और सीता के साथ ल ण भी वनवास गया था। - रामेण सीतया च साकं ल णोऽिप वनम् अगछत्।

    ४.माँ बरतन म चावल पका रही ह।ै - माता था याम् ओदनं पचित।

  • ५. िपताजी आज मुझे दरूसंचार दगे। - िपता अ म ं दरूवाण दा यित।

    ६. मेरी दो बहने ह। - मम ौ भिग यौ तः।

    ७.मेरे घर म चार पंखे ह। - मम गृह ेच वा र जनािन सि त।

    ८.तुम भी झुठ बोल रही हो। - वमिप िम या वदिस।

    ९.ह ेराम! मेरी र ा करो। - ह ेराम! मां र ां कु ।

    १०.स य क ही िवजय होती ह।ै - स यमेव जयते।

    ११.िव णु वैकु ठ म रहते ह। - िव णुः वैकु ठम् अिधवसित।

    १२.ब ा िव तर म सोया ह।ै - िशशुः श याम् अिधशेते।

    १३. ा ण मि दर म रहता ह।ै - ा णः मि दरम् अिधित ित।

    १४.साधु स माग म मन देता ह।ै - साधुः स मागम् अिभिनिवशते।

    १५.द र ि कुटीर म रहता ह।ै - द र ः कुटीरम् उपवशित।

    १६.साँप नेवले को डराता ह।ै - सपः नकुलम् अिभ ु ित।

    १७. ा ण ित दन िशव को नम कार करता ह।ै - ा णः ित दनं िशवं नम करोित।

    १८.वह तुमको कौआ मानता ह।ै - सः वां काकं म यते।

    १९.घोडा जोर से दौड रहा ह।ै - अ ः वरया धावित।

    २०.म एक महीने से सािह य पढ रहा ।ँ - अह ंमासं सािह यं पठािम।

    २१.तुम यहाँ से िव िव ालय तक जाओ। - वम् इतः िव िव ालयं यावत् गछ।

    २२.जग ाथ और बलभ के बीच म सुभ ा िवराजमान होती ह।ै - जग ाथं बलभ ं च अ तरा सुभ ा िवराजते। २३.मने पाँच पये म कलम खरीदा। - अह ंप िभः मु ािभः कलमम् अ णम्।

    २४.वह िपता के साथ मि दर जा रहा ह।ै - सः िप ा साकं मि दरं गछित।

    २५.िश क इसी माग से िव ालय जा रह ेह। - िश कः अनेन मागण िव ालयं ग छित।

    २६.िववाद मत करो। - िववादेन अलम्।

    २७.राम गोपाल से एक साल बडा ह।ै - रामः गोपालात् वषण अवरः।

    २८.द र घर म दःुख म रहता ह।ै - द र ः गृह ेदःुखेन ित ित।

    २९.बाघ वन म अपनी मज से घूम रहा ह।ै - ा ः वने वे छया मित।

    ३०.पृ वी आकृित से गोलाकार ह।ै - पृिथवी आकृ या व ुलाकारा।

    ३१.दधु कृित से मधुर ह।ै - दु धं कृ या मधुरम्।

    ३२.मेरा पु तक से योजन ह।ै - मम पु तकेन योजनम् अि त।

    ३३.मां बेटे को चाँद दखाती ह।ै - माता िशशवे च ं दशयित।

    ३४.म पढने के िलए पु तकालय जा रहा । - अह ंपठनाय पु तकालयं ग छािम।

  • ३५.गणेश जी को नम कार ह।ै - ीगणेशाय नमः।

    ३६.इ को फूल समपण करते ह। - इ ाय पु पािण वषट्।

    ३७.रमा फूल पसंद करती ह।ै - रमा पु पाय पृहयित।

    ३८.ब दर को फल अ छा लगता ह।ै - वानराय फल रोचते।

    ३९.दाता द र को धन दे रहा ह।ै - दाता द र ाय धनं ददाित।

    ४०.म ी राजा को संवाद बताता ह।ै - सिचवः नृपाय संवादं ापयित

    ४१. दनेश याम से सौ पये उधार िलया ह।ै - दनेशः यामात् शतं यकािण धारयित।

    ४२.भि ान बन जाता ह।ै - भि ः ानाय क पते।

    ४३.ब े िश क को िनवेदन कर रह ेथे। - िशशवः िश काय िनवेदयि त म।

    ४४.असाधु लोगो से कौन नह डरता। - अस नात् क य भयं न जायते।

    ४५.खेत म कसान धान खाने से गाय को वारण करता ह।ै– े े कृषकः धा ये यो गां वारयित।

    ४६.चोर पुिलस से छुप रहा ह।ै– चौरः आरि णः िनलीयते।

    ४७.कामना से ोध ज म लेता ह।ै– कामात् ोधोऽिभजायते।

    ४८.गोबर से क डे ज म लेते ह।– गोमयात् वृि काः जाय ते।

    ४९.िहमालय से ग गा िनकलती ह।ै - िहमालयात् ग गा भवित।

    ५०.ग गा और यमुना के बीच म याग ह।ै - ग गां यमुनां च अ तरा यागः व ते।

    प ठत-अवबोधनम ्|| थमः पाठः || {{ अनशुासनम ्}}

    सि धिव छेदाः- *वेदमनू याचाय ऽ तेवािसनम् = वेदम्+अनू य+आचायः+अ तेवािसनम ्*स य ंवद = स यम्+वद *धम चर = धम + चर *कुशला = कुशलात् + न *मातृदेवो भव = मातृदेवः + भव *वेदोपिनषद ्= वेदः +उपिनषद ्*यु ा आयु ाः = यु ाः + आयु ाः *चैतदपुा यम् = च + एतत् +उपा यम्

    समासिव हाः *अनुशासनम् = शासन य प ात् *अ तेवािसनम् = अ ते वसित इित (तम् ) * जात तुम् = जायाः त तुम ्*सुच रतािन = सु ु च रतम् इित (तािन) * ा णाः = जानाित इित (ते) *अलु ा = न लु ा

  • *धमकामा = धम य कामाः *वेदोपिनषद ्= वेद य उपिनषद ्

    ययाः *अनू य = अनु + वच् + यप् *आ य = आ + + यप् * म दत म् = + मद ्+ त त् *उपा यम् = उप + आस् + यत् *अनुशासनम् = अनु +शास् + युट्

    समानाथक-श दाः *अनू य – स बो य *संिवदा – स ावना *ि या- ल या *अलू ा- अ ा *उप