18

haz

ırla

yan:

arkeo

log

lar

der

neğ

i is

tanbu

l şu

besi

Göz

den

Ka

çan

lar

naz ecem çınaryılmaz

Rüstem Paşa Kervansarayı olarak

da bilinen Kurşunlu Han, Karaköy

Perşembe Pazarı’nda yer alır. Eski

çağlara dair kesin bir bilgiye erişi-

lememekle birlikte, Kurşunlu Han’a

yönelik en eski tarihin 5. yüzyıla işa-

ret ettiğinden söz edilebilir. Bizans

İmparatoru II. Theodosius (408-450)

zamanında yazılmış “Notitia Urbis

Constantinopolitanae” başlıklı

anonim esere göre kent 14 bölgeden

oluşmaktadır. Günümüzde Karaköy

olan 13. bölgede Honorius Forumu,

431 konut, 1 adet tersane ve tiyatro

gibi mimari yapılar olduğundan söz

edilmektedir. Fransız gezgin Petrus

Gyllius’a göre, Honorius Forumu gü-

nümüzde Kurşunlu Han’ın yerinde

bulunmaktadır.

Kurşunlu Han’ın dar avlusuna açılan

giriş kapısının hemen yanında korint

üslubunda yapılmış bir sütun baş-

lığı yer alır. Akantus yapraklarının

formundan 5. yüzyıla tarihlenebilen

başlık daha sonra oyularak bir kuyu

başlığı olarak yaşamını sürdürmüş-

tür ve günümüzde de aktif olarak

kullanılmaktadır. Gyllius’un aktarımı

göz önüne alındığında sütun başlı-

ğı Honorius Forumu’nun bir mimari

parçası olabilir, başka bir yapıdan

Kurşunlu Han’a taşınmış da olabilir.

12. yüzyılla birlikte Kurşunlu Han’ın

yer aldığı bölge Ceneviz kolonisine

dönüşmeye başlamış ve 13. yüzyı-

la gelindiğinde ise Ceneviz özerk

yönetimine dönüşmüştür. Gyllius,

İstanbul’a 1544’te yaptığı ilk ziyareti

sırasında, şimdiki Kurşunlu Han’ın

yerinde Saint Michele Kilisesi’nin

var olduğundan bahseder; 1550’deki

ikinci ziyareti sırasında ise yapıdan

artık Rüstem Paşa Hanı olarak söz

eder. Bazı kaynaklara göre “Ceneviz

Katedrali” olarak da anılan San Mic-

hele Kilisesi 13. yüzyıla tarihlenmek-

tedir. Gyllius’un aktarımından yola

çıkarak San Michele Kilisesi’nin 1544

KARAKÖY KURŞUNLU HANBu ay Gözden Kaçanlar için Karaköy Perşembe Pazarı’ndaki Kurşunlu Han’ı seçtik.

Kurşunlu Han, deniz malzemelerine meraklı olanların muhtemelen bildiği ama

genelde çok merkezi olmasına rağmen kent halkının çok tanımadığı bir yapıdır.

Galata bölgesinin hep Orta Çağ karakteri vurgulanır oysa burası Byzantion’un Büyük

Konstantin tarafından yenilenip Konstantinopolis olmasıyla kente XIII. bölge olarak

eklenmiştir. Bu yüzden de Haliç’in diğer yakasındaki tarihi katmanların izlerini

burada görmek mümkün. Kurşunlu Han’ın tarihsel izlerini tarayıp gün yüzüne

çıkaran Naz Ecem Çınaryılmaz’a katkısı için teşekkür eder, keyifli okumalar dileriz...

istanbul@arkeologlardernegist.org

Kurşunlu Han

Naz Ecem Çınaryılmaz, 2018

TOP

LU

MS

AL

TA

R‹H

298

EK

İM 2

018

19

ve 1550 seneleri arasında işlev değiş-

tirerek bir Osmanlı ticaret yapısına

dönüştüğü söylenebilir. Ünlü Sad-

razam Rüstem Paşa’nın 1561 tarihli

vakfiyesinde Kurşunlu Han adıyla

geçen bir kervansaray yapısı yer alır.

Araştırmacılar Rüstem Paşa’nın vak-

fettiği birçok yapının Mimar Sinan

tarafından yapılmış olmasından yola

çıkarak, Kurşunlu Han’ın San Michele

Kilisesi’nden Mimar Sinan tarafından

dönüştürüldüğünü düşünür.

Kurşunlu Han’ın biçimine bakıldığın-

da doğu-batı yönünde uzanan bina-

nın dar bir dikdörtgen avlu etrafında

geliştiği söylenebilir. İki giriş açıklı-

ğı da doğu ve batı cephelerinde yer

almaktadır. Günümüzde ise yapıya

doğu yönündeki kapıdan girilir. İki

katlı olan hanın ikinci katının üstü-

ne çıkmalar ile odalar eklenmiştir.

Katlar arasındaki irtibat dar avlunun

merkezinde yer alan merdivenler ile

sağlanırken çıkma odalara bağlantı

ise ikinci katta yer alan merdiven

boşluklarıyla sağlanmaktadır.

Birinci katta, avlunun yuvarlak ke-

merlerle çevrelendiği ve revak bö-

lümünde beşik tonoz kullanıldığı

gözlemlenirken, ikinci katta ise av-

lunun sivri kemerlerle çevrelendiği

ve revaklarının haç tonozla örüldüğü

görülür. Birinci ve ikinci kat kemer

ve revakları arasındaki yapı tekni-

ği farklarından dolayı her iki katın

da farklı dönemlerde yapıldığı fikri

cazip gözükür. Ancak ayrıntılı ince-

lemeler sonucunda detaylı tarihlen-

dirme yapmak mümkündür.

İkinci katın da üstünde yer alan çık-

ma kattaki dikdörtgen planlı odalar

ise büyük bir olasılıkla Mimar Sinan

döneminden sonraki bir tarihte ya-

pılmış olmalıdır. Han odalarında

yer alan baca ya da havalandırma

boşlukları bu düşünceyi destekler

niteliktedir. Örneğin birinci ve ikinci

kat han odalarında muntazam olarak

yukarı doğru uzanan baca boşlukları

mevcutken, çıkma kattaki odalar in-

Su tulumbası

Naz Ecem Çınaryılmaz, 2018

Batı cephesinden avlu

Naz Ecem Çınaryılmaz, 2018

Marmarino duvar sıvası ve resmedilmiş erkek figürü

Naz Ecem Çınaryılmaz, 2018

20

haz

ırla

yan:

arkeo

log

lar

der

neğ

i is

tanbu

l şu

besi

Göz

den

Ka

çan

lar

celendiğinde ise söz konusu boşluk-

ların devamına rastlanmamaktadır.

Baca boşluklarına ek olarak, hanın

kuzey cephesinde yer alan çıkma

kattaki odaların birinde ise titizlik-

le gün yüzüne çıkarılmış marmarino

isimli duvar sıvasına rastlanmıştır.

Kireç ve kalsiyum karbonat formülü

ile yüzeye mermer etkisi veren bu

sıva Romalılar tarafından gelişti-

rilmiştir. 19. yüzyılın başlangıcında

neo-klasik yapı modası yayılınca

sıklıkla kullanılmaya başlar. Bununla

birlikte, odanın güney duvarında ise

marmarino zemini üzerine çizilmiş

tek renkli askeri üniformalı bir erkek

figürüne rastlanmıştır.

Hanın çıkma katındaki odaların ta-

rihlerini İstanbul’un panorama re-

sim ve fotoğraflarıyla yaklaşık ola-

rak tespit etmek mümkün olmuştur.

Henry Aston Barker’ın 1801’de çizdiği

İstanbul Panoraması incelendiğinde

Kurşunlu Han’ın üst kısmında çıkma

katın olmadığı anlaşılıyor. Buna kar-

şın James Robertson’ın tarafından

Ceneviz surlarını belgelemek ama-

cıyla çekilen 1854 tarihli fotoğrafta

bu kat görülür. Her iki panoramadan

yola çıkarak, çıkma kattaki han oda-

larının 1802 ve 1854 tarihleri arasında

inşa edildiği anlaşılmaktadır.

Pek çok tarihî döneme tanıklık eden

Kurşunlu Han’ın 19. ve 20. yüzyıl-

lardaki kimliği incelendiğinde Yağ

Kapanı ile Balık Pazarı kapıları

arasındaki ticaret aksında yer al-

dığı görülür. Fransız tarihçi Robert

Mantran’ın anlatımına göre deniz-

ciliğe dair tüm malzemeler 19. yüz-

yılda bu aksta üretilirdi. Mantran’ın

Henry Aston Barker’ın 1801 tarihli İstanbul panoraması

Librairie Monsieur le Prince

Charles Edward Goad’ın 1905 tarihli Galata Planı (sağda)

Plan dassurance de Constantinople. Vol. II Pera Galata, SALT

Kurşunlu Han’ın doğu cephesinden görüntüsü

SALT, Ali Saim Ülgen Arşivi)

TOP

LU

MS

AL

TA

R‹H

298

EK

İM 2

018

21

ifadesini 1803 tarihli bir kadı hükmü

de desteklemektedir. Hükmün içeriği

şu şekildedir: Bahri siyah canibi ola-

rak tanımlanan Karadeniz tarafından

gelen bir miktar ham kendir [kenevir]

ve tilin gümrük bedelleri ödendikten

sonra Papasoğlu Han’a yerleştiren

İnebolulu tüccarlar ile halatçı esna-

fı arasında anlaşmazlık yaşanır. Bu

anlaşmazlığın sebebi ise ham kendir

ve tilin Papasoğlu Han’a konması ve

halatçı esnafının bu malları Galata

Zincirli Han’a yerleştirmek isteme-

siyle ilgilidir. Kadı hükmünde her iki

tarafın da ifadelerine başvuruldu-

ğundan bahsedilirken, önceden beri

ticareti yapılan til, ham kendir ve bü-

külmüş halatın Galata’daki Zincirli ve

Kurşunlu Hanlara konulmasına karar

verilir.1 Aynı konuyla ilişkili bir diğer

hüküm ise kendirin alasının Papa-

soğlu Han’a, çürüklerinin ise Zincirli

ve Kurşunlu Hanlara koyulduğu ile

ilgilidir. Bu anlaşmazlığın sonucunda

ise kadı, Zincirli ve Kurşunlu Hanlara

koyulan kendirin lüzumlu miktarının

tersaneye ve pahasının da esnaf bey-

lerine verilmesine hüküm buyurur.

19. yüzyılın ilk çeyreğine ait bu kadı

hükümlerinden Kurşunlu Han’da til,

ham kendir ve bükülmüş halat gibi

denizciliğe dair malzemelerin depo-

landığı anlaşılır.

1896 ve 1909 senelerini kapsayan yir-

miye yakın arşiv belgesinden ise Kur-

şunlu Han’ın erken 20. yüzyılda mat-

baacılıkla ilgilenen gayrimüslimlerin

işyeri olduğu anlaşılır. Örneğin 1896

tarihli bir arşiv belgesine, Kurşunlu

Han’daki matbaasının aynı handa

bulunan bir başka mahalleye nakli

ile ruhsatnamesinin yeni nizamna-

meye göre tecdidini isteyen Matba-

acı Vilasyos Filipos’un durumunun

tahkikine yöneliktir. Aynı tarihli bir

belge de, Osmanlı memleketine girişi

yasaklanan İtalya basımlı Papagallo

adlı haftalık gazetenin Avusturya te-

baasından Secmond Vanklander ta-

rafından hana getirilerek dağıtılmak-

ta olduğunun bildirilmesi üzerine ge-

rekenin yapılmasına yöneliktir. 1903

tarihli başka arşiv belgeleri de yapı-

nın hala matbaa olarak kullanıldığı-

nı kanıtlar.2 Bunun devamında 1907

tarihli, Rumca dua kitabı ve başka

dillerde baskı yapmak üzere matbaa

açmak için ruhsat talep eden Yorgi

Haci Pavlosivis Efendi’nin soruştur-

İkinci kat güney koridoru (solda)

Naz Ecem Çınaryılmaz,

2018

Çezok Gazetesi

Karakaşlı, K. (2016). Agos Gazetesi

Yapının doğu cephesinden görüntüsü ve avluda yer alan saç galvanizden variller

SALT, Ali Saim Ülgen Arşivi

22

haz

ırla

yan:

arkeo

log

lar

der

neğ

i is

tanbu

l şu

besi

Göz

den

Ka

çan

lar

masına yönelik belge ve yapıda Haci

Polosyos ismiyle bir matbaa açılma-

sına ruhsat verilmesine dair 1909

tarihli belge Kurşunlu Han’daki faali-

yetlerin sürdüğünü gösterir.3 Tarafsız

manasına gelen Çezok isimli Ermeni

gazetesinin 1912 senesine ait bir baskı

örneğinde ise “Galata, Kourchounlou

han” yazısı görülmektedir.

1920’lere ait arşiv belgeleri Kurşunlu

Han’ın bu tarihlerde gaz ve ispirto-

nun muhafazasında kullanıldığına

işaret etmektedir. Bu belgelerden

birkaçı ise şöyle sıralanabilir: 1922’de

hanın 11 numaralı odasında bulunan

ispirtoların belediyece müsaderesin-

den dolayı müttehaz kararın yeniden

tedkiki istenirken yapıda bulunan

gaz ve ispirto depoları avlularının

Fransa, İngiltere ve İtalya Komiser-

liklerinin talebi üzerine yanıcı mad-

delerden temizlendiği ve yapının ye-

niden depo tesis etmek isteyenlerin

Şehremaneti’ne müracaat etmeleri

gerektiği bilgisi sunulmaktadır.4 Ayrı-

ca, Rum Aleksandır Zaharopolo’nun

Rusya’dan ispirto getirterek handa

kolonya imal ettiğine yönelik arşiv

belgesi hanın ispirto deposu dışında

kolonya üretiminde de değerlendiril-

diğini kanıtlanmaktadır.5

1930’lardan plastik varil üretimine

geçilinceye dek, hanın ahşap varil

üretiminde işlik olarak kullanıldığı

gözükür. Depolama için saç galva-

nizden varillerinin de kullanıldığı,

Kurşunlu Han tüccarlarından Yusuf

Karacaoğlu’nun 1950’lerde avlu için-

de çekilmiş bir fotoğrafından da an-

laşılıyor.

Antik çağdan günümüze, pek çok

tarihi devre tanıklık eden ve kültür

mirasımızdan biri olan Kurşunlu Han

yüzyıllar içinde sıkça kimlik değiştir-

miştir. 20. yüzyılın başında matbaa

atölyesi olarak değerlendirilen yapı

günümüzde torna ve hırdavat usta-

larının işlikleri, sanat atölyesi ve ga-

lerileri gibi farklı dokuları bir araya

getirmesiyle hala İstanbul’un günlük

yaşam zenginliklerini bir arada tut-

mayı başarıyor.

dipnotlar1 (BOA, C..BLD., 94, 4658).2 (BOA, DH.MKT., 395, 69) (BOA, DH.MKT., 790, 18).3 (BOA, ZB., 333, 36) (BOA, DH.MKT.,2815, 64).4 (BOA, ŞD., 56, 1) (BOA, DH.UMVM, 98, 40).5 (BOA, HR.TH., 308, 2).

1950 tarihli Kurşunlu Han tüccarlarından Yusuf Karacaoğlu’nun avlu içinde yer aldığı fotoğrafı ve sağ köşede saç galvanizden variller

Güney cephesinde yer alan çıkma katlar

Naz Ecem Çınaryılmaz, 2018