Guidestar 10-2009

Guide s tarSte rre nk unde , k lim atologie e n ruim te vaart voor ie de re e n

H e t GRATIS e -z ine van de As tro Eve nt Group vz w - Jaargang 5 - O k tobe r 2009

Be z oe k ook de Be lgis ch e w e bs ite op w w w .as tronom y2009 .be

03

Re dactione e l

Inh oudstabel

Info

De z e GRATIS digitale nie uw s brie f (PDF) is e e n non-profit product van de As tro Eve nt Group vz w uit Oos te nde e n h e e ft tot doe l om s te rre nk unde , k lim atologie e n ruim te vaart te prom ote n naar e e n z o bre e d m oge lijk publie k .

Voorpagina

De Am e rik aans e ruim te vaartorgani-s atie h e e ft, m e t h ulp van de Indiaans e Ch andrayaan-1 s onde , grote h oe ve e l-h e de n w ate r ontde k t op de Maan. Ne t h e tge e n w e nodig h e bbe n om de z e te k olonis e re n. Bron: NASA.

Ve rantw oorde lijk e uitge ve r

Patrick Jae cq ue s ,As tro Eve nt Group vz w ,

Prof. J. Ve rcoullie s traat 38,8400 Oos te nde . Te l.: 059 /51.83.88.

W e rk te n m e e aan dit num m e r: Kurt Ch ris tiae ns , Filip Fe ys , Margrie t Van De H e ijde n, Maarte n Kle inh ans , Danny Van H oe ck e e n Patrick Jae cq ue s . Is m JW G. Z in om ook e e n artik e l te s ch rijve n of rubrie k te onde rh oude n voor de z e digitale nie uw s brie f ? Contacte e r ons dan via patrick jae cq ue s @ gm ail.com

Inh oude lijk

De As tro Eve nt Group vz w noch e nige ande re pe rs oon die in z ijn naam optre e dt is ve rantw oorde lijk voor h e t ge bruik dat z ou k unne n w orde n ge m aak t van de inform atie in de z e publicatie of voor e ve ntue le foute n die e r, ondank s de uite rs te z org bij de voorbe re iding van de te k s te n, nog in z oude n s taan. Te ve ns h e e ft de re dactie alle nodige m oe ite ge daan om te voldoe n aan de w e tte lijk e voors ch rifte n inz ak e aute urs re ch te n e n om contact op te ne m e n m e t de re ch th e bbe nde n. Elk e pe rs oon die be nade e ld m e e nt te z ijn e n z ijn re ch te n w il late n ge lde n w ordt ve rz och t z ich be k e nd te m ak e n.

Volle dig ontw orpe n m e t gratis ope n-s ource e n / of fre e w are s oftw are z ijnde Scribus , Gim p, Foxit Re ade r, Ink -s cape , Paint.ne t e n Ste llarium .

De adline artik e ls

Alle artik e ls , foto's e n re clam e blok k e n voor de volge nde e ditie m oe te n bij de re dactie binne n z ijn te ge n uite rlijk : vrijdag 28 ok tobe r.

Sam e nw e rk ing

De re dactie van de z e nie uw s brie f w e rk t nauw s am e n m e t de volge nde w e bs ite s : w w w .s pace page .be , w w w .de s te rre n.ne t e n w w w .as tronom ie .be e n k w am tot s tand dank z ij de te ch nis ch e onde rs te uning van volk s s te rre nw ach t As troLAB Iris . Door de s te un van de dive rs e aute urs , e n natuurlijk de s pons ore n, k unne n w e de z e publicatie GRATIS blijve n ve rs pre ide n.

De z e nie uw s brie f dank z 'n be s taan aan s pons ore n z oals : Space page , Be ne l bv, Natuur, W e te ns ch ap e n Te ch nie k , Europlane tarium , Scilogs , Syne rge tic s olutions , H E Space ope rations , Acade m ia Pre s s e n h oofds pons or Eure k a. W ij dank e n h e n van h arte voor al de s te un.

8 Me e r inform atiew w w .as tro-e ve nt-group.be

Ook e e n e nth ous ias te le z e r van ons e -z ine ? Ste un ons dan door lid te w orde n van onz e dynam is ch e ve re niging. H e t lidge ld, op jaarbas is , be draagt s le ch ts 15 e uro. Kortom , s tort h e t be tre ffe nde be drag op re k e ning nr.: 380-019 5842-70 m e t ve rm e lding van lidge ld 2009 + je volle dige naam e n e -m ail adre s . Z o k unne n w e de z e GRATIS die ns t blijve n garande re n.

Dit e -z ine k an m e n h e t be s te raadple ge n m e t de com pacte , ve e lz ijdige e n s tabie le Foxit Re ade r. De GRATIS PDF le z e r die m e n k an te rugvinde n e n dow nloade n op:

w w w .foxits oftw are .com .

04 - Spe ctaculaire H ST be e lde n.05 - Onde rw e g m e t Proba-2.06 - Ste rre nk unde in Be lgië : ...07 - Lie gt Ne il Arm s trong ?08 - Ee rs te ALMA ante nne is onde rw e g.09 - Rubrie k : Film tip.10 - Se rie : Stone h e nge , s te e ntijd e n s te rre nk unde .13 - H ET H DO is otoop.14 - H -Be ta obje cte n in h e t s te rre nbe e ld Cygnus .18 - De prach t van de m e lk w e g.19 - Rubrie k : H e t AEG nie uw s .20 - Frank De W inne w e rk t m e t ve rh oogde re alite it.21 - Rubrie k : Te k oop !21 - De cyclus van de Z on.22 - Rubrie k : Die p in... ok tobe r.24 - Frank De boos e re m e t m e e r w e e r.25 - Opw arm ing blijft doorgaan.25 - 25% m inde r broe ik as gas s e n.26 - H e t is e e n fe it... e r is w ate r op de Maan !29 - Ee n nie uw e Drak e form ule .29 - Bouw s te ne n van h e t le ve n.30 - Rubrie k : De h e m e lk ale nde r.32 - Alvas t één m ys te rie m inde r...33 - Daar gaat de noodpool.33 - Ste rk e CO2 daling.34 - Rubrie k : De activite ite nk ale nde r.35 - Ope nde ur bij de Space Pole .35 - M is s ie Maan.36 - Rubrie k : product van de m aand.37 - Be gin bij h e t h e e lal.37 - De LRO k om t te laat.38 - Vol goe de m oe d op volle k rach t.41 - H TV uit de ruim te ge pluk t.41 - Vrouw e lijk e taik onaute n.42 - Fotore portage B2B de bat ivm de Space W e e k .47 - Be e r, th e final frontie r.47 - Ste ph e n H aw k ing afge tre de n.

Re d. (Be lga e n ADV).Re d. (Be lga e n KA).Patrick Jae cq ue sM. Van De H e ijde n.Re d. (ESO).Patrick Jae cq ue s .Maarte n Kle inh ans .Re d. Filip Fe ys .Re d.Re d.Re d. (Be lga / JV).Re d.Re d. (Be lga).Kurt Ch ris tiae ns .Re d. (Be lga).Re d. Re d. (DPA e n AFP).Re d. (MVL e n NASA).Re d.Re d.Re d. (KSB).Re d.Re d. Re d.Re d.Re d. (KSB).Re d.Re d.Re d. (KULe uve n).Re d. M. Van De H e ijde n.Re d. (Be lga / MVL).Re d. (Be lga / ADV).Danny Van H oe ck e .Re d. (Be lga / SAM).Re d.

04

De NASA h e e ft gis te re n (plaat-s e lijk e tijd) uitge pak t m e t de e e rs te foto's die door de H ubble z ijn ge m aak t, nadat de Am e rik aans -Europe s e ruim te te le s coop in m e i tijde ns e e n m is s ie van h e t ruim te ve e r Atlantis w e rd opge k napt.

Bij die laats te s pe ctacualaire e n nie t z e lde n ris k ante s e rvice be urt k re e g de k ijk e r onde r ande re nie uw e ins trum e nte n e n w e rd alle rh ande uitrus ting h e rs te ld. De NASA z e i toe n dat de in 19 9 0 ge lance e rde te le s coop als nie uw z ou z ijn e n be ve s tigde dit gis te re n. De w e te ns ch appe rs h e bbe n de H ubble volle dig ve rjongd ve rk laard.

Dank z ij de nie uw e ins trum e nte n k an de H ubble nu in e e n bre e d s pe ctrum van golfle ngte s w e rk e n, van ulraviole t tot bijna-infrarood. De NASA be k le m toont dat de nie uw e ins trum e nte n ge voe lige r z ijn voor lich t e n dus de e fficië ntie van de w aarne m inge n be te k e nis vol opdrij-ve n. H e t is nu m oge lijk obs e rvatie s te ve rrich te n in e e n fractie van de tijd die vroe ge r nodig w as . De NASA is opge toge n ove r de k w alite it van de foto's , afk om s tig van de nie uw e grooth oe k cam e ra (W FC-3), de h e rs te lde "Advance d Cam e ra for Surve ys " (ACS), de s pe ctra van de Space Te le s cope Im gaging Spe ctrograph (STIS) e n van de "Cos m ic Origins Spe ctro-graph " (COS).

De e e rs te foto's na dat opk nap-w e rk , afk om s tig van vie r van de z e s w e te ns ch appe lijk e ins trum e nte n, ge w age n volge ns de s k undige n van e e n h e m e ls e s ch oonh e id e n k un-ne n ook h e t grote publie k nie t

onbe roe rd late n. Z oals bijvoorbe e ld e e n k le urrijk e foto (z ie h ie ronde r) van s te rre ns te ls e l NGC 6302 dat e r als e e n vlinde r uitz ie t, s te rvorm ing in e e n s ch e ppings z uil in de ch ao-tis ch e Carina ne ve l, e e n m oz aïe k van s te rre n in de dich t ope e nge -pak te s te rre nclus te r Om e ga Ce ntauri e n s piraalvorm ig s te rre n-s te ls e l NGC 6217.

"Dit vorm t e e n nie uw e s tart voor de H ubble ", z e i Ed W e ile r, w e te n-s ch appe lijk dire cte ur bij de NASA. H ij voe gde e raan toe dat de

te le s coop nu k rach tige r is dan ooit e n nog e e n de ce nnium ope ra-tione e l k an z ijn.

Ook h e t Europe s e Ruim te vaart-bure au ESA is be ge e s te rd. "De Europe ane n z ijn trots de e l uit te m ak e n van de z e w onde rlijk e m is s ie ", z e i w e te ns ch appe lijk dire cte ur David South w ood. Na m aande n van te s te n e n ijk e n, is de k ijk e r nu volle dig ope ratione e l ve rk laard.

"De vraag naar obs e rvatie tijd z al im m e ns z ijn", z o m aak t de NASA z ich s te rk . Z o z ijn e r ook am bitie uz e planne n om ve rde r dan ooit e e n portre t in h e t bijna-infrarood te m ak e n van h e t unive rs um , om daarbij babys te rre n-s te ls e ls te vinde n die m inde r dan e e n h alf m iljoe n jaar oud z ijn. Ook h ope n vors e rs m e e r te w e te n te k om e n ove r de m ys te rie uz e donk e re e ne rgie .

De H ubble h e e ft, vanuit e e n baan op onge ve e r 600 k m bove n de Aarde , m e t m e e r dan 750.000 foto's e n m iljoe ne n byte s aan data de k e nnis ove r de k os m os e e n re volutie be z orgd. Z o le e rde n w e te ns ch appe rs dat h e t h e e lal 13,7 m iljard jaar oud is e n dat e r in h e t ce ntrum van de m e e s te s te rre ns te ls e ls e e n z w art gat is . Z ij k e k e n ook toe op h e t onts taan van plane te n e n ontde k te n dat h e t h e e lal s te e ds s ne lle r uitdijt. Bron: Be lga / ADV / NASA / 10-09 -09 .

8 Me e r inform atiew w w .nas a.gov

Spectaculaire H ST be elden

Artik e l Re dactione e l

ESA H um an Space fligh t e n Unice f lance re n e e n online q uiz ove r w ate r, voor Europe s e k inde re n van tw aalf tot ve e rtie n jaar. De q uiz h oudt nauw ve rband m e t de Oas ISS-m is s ie van ESA-as tronaut Frank De W inne naar h e t inte rnationale ruim te s tation ISS. De vrage n gaan ove r w ate rge bruik e n w ate rs ch aars te in de ruim te e n op aarde . Door de q uiz k unne n k inde re n m e e r te w e te n k om e n ove r w ate r op aarde e n in de ruim te , e n w at h e t ve rband e rtus s e n is . Frank De W inne z al uite inde lijk h e t antw oord op de laats te vraag én de w innaar van de w e ds trijd vanuit de ruim te be k e nd-m ak e n. Bron: Be lga / TW / 01-09 -2009 .

Op vrijdag 18 s e pte m be r 2009 vond e r e e n bijz onde r conce rt plaats in De Oos te rpoort in Groninge n. In aanw e z igh e id van com ponis t Urm as Sis as k e n de Es ts e am bas s ade ur m w . Gita Kalm e t w e rd Sis as k s nie uw e com pos itie 'Som bre ro' voor vie rh andig piano in w e re ldpre m ière ge gaan in e e n nie uw conce rtprogram m a van h e t Grie g Pianoduo, 'K e ys to th e Stars '. Dit nie uw e w e rk 'Som bre ro', dat Sis as k s pe ciaal h e e ft ge com pone e rd bij ge le ge nh e id van h e t door de Ve re nigde Natie s uitge roe pe n 'Inte rna-tionaal Jaar van de Ste rre nk unde 2009 ' is opge drage n aan de Gronings e pianis te n Elle s van de r H e ide n e n Sie be rt Nix (h e t Grie g Pianoduo), e n de Gronings e h oogle raar as tronom ie Pe te r Barth e l. Z ij drie ë n z ulle n ook h e t w e rk uitvoe re n, naas t ande re vie rh andige w e rk e n van Sis as k e n van Sch ube rt. H ie rbij w e rd h e t pianos pe l be ge le id door live ge proje cte e rde groots ch e rm -be e lde n van de obje cte n uit h e t h e e lal die in Sis as k s m uz ie k ve rk lank t vonde n. Re e ds bij ve rs ch ille nde ge le ge nh e de n h e bbe n h e t duo e n de as tronoom s am e n opge tre de n (onde r m e e r bij h e t Pe te r de Grote Fe s tival) - s te e ds m e t groot s ucce s .

Ste rre nk undige n h e bbe n m e t be h ulp van e e n Noord-Am e rik aans ne tw e rk van radiote le s cope n e e n z e e r nauw k e urige m e ting ge daan van de k rom m ing van de ruim te door de z on. De z e k rom m ing, die h e t ge volg is van de z w aarte k rach t van de z on, w e rd in 19 16 voors pe ld door Albe rt Eins te in e n in 19 19 voor h e t e e rs t ge m e te n. H e t e ffe ct k om t tot uiting in k le ine pos itie ve rs ch uivinge n van h e m e l-obje cte n die vlak naas t de z on aan de h e m e l s taan. Ge tals m atig w ordt h e t e ffe ct uitge druk t in e e n param e te r die gam m a w ordt ge noe m d. Eins te in voors pe lde dat gam m a ge lijk is aan 1,0. De nie uw e m e tinge n, ge bas e e rd op pos itie be palinge n van vie r z oge -h e te n q uas ars , k om e n uit op 0,9 9 9 8 m e t e e n foute nm arge van 0,0003.

Op de w e bs ite van h e t Lunar and Plane tary Laboratory in Ariz ona (VS) z ijn nu duiz e nde n nie uw e opnam e n van h e t Mars oppe rvlak te z ie n. De foto's z ijn ge m aak t m e t de h oge -re s olutie cam e ra van de Mars Re connais s ance Orbite r, die s inds 2006 om Mars draait. Op de be e lde n, die tus s e n april e n augus tus van dit jaar z ijn opge nom e n, z ijn ge ule n, duine n, k rate rs e n tal van ande re m ark ante ge ologis ch e s tructure n te z ie n. De s ch e rps te foto's tone n de tails die s le ch ts e e n m e te r groot z ijn. 03-09 -2009 .

8 Mail ons uw nie uw s !Info@ as tro-e ve nt-group.be

Kortnie uw s

De tw e e de door Be lgië ge m aak te s ate llie t, de Proba-2, is op de Rus s is ch e lance e rbas is Ple s s e ts k aange k om e n om e r op 2 nove m be r de ruim te in te gaan, z o h e e ft h e t Europe s e Ruim te vaartbure au ESA be k e ndge m aak t voor w ie Ve rh ae rt Space de k uns tm aan h e e ft ge bouw d. De 18 m iljoe n e uro k os te nde Proba-2 is e e n te ch no-logis ch e de m ons tratie s ate llie t die ope ratione e l ge z ie n de Z on z al be s tude re n.

De Proba-2 ve rtrok op 27 augus tus ve rpak t in e e n containe r om 08.50 uur Be lgis ch e tijd van op luch t-h ave n van Z ave nte m e n landde aan boord van e e n Iljoe s jin van Volga Airline s vie r uur late r op de luch th ave n van Arch ange ls k , in h e t uite rs te noorde n van Rus land.

Na de douane form alite ite n s te e g de Iljoe s jin om 17.00 uur plaats e lijk e tijd opnie uw op, om e e n h alf uur late r de luch th ave n van Ple s s e ts k te be re ik e n. Van daaruit re is de de s ate llie t op e e n vrach tw age n naar de ruim te h ave n. De z e trip duurde 3 1/2 uur. De tw e e de Proba be landde in e e n s tofvrije ruim te w aar de volge nde dag de voorbe re idinge n be gonne n om h e t tuig op 2 nove m be r s am e n m e t de Europe s e "w ate rs ate llie t" SMOS in de nok van e e n Rock ot-rak e t te lance re n. H e e l de re is door w e rd de s ate llie t ve rge z e ld door vijf m e de w e rk e rs van Ve rh ae rt e n door proje ct-m anage r Kris tof Gantois van ESA.

De Proba-2 w e e gt 130 k ilo, m e e t s le ch ts 60 op 70 op 85 cm , e n voe rt vie r ins trum e nte n m e e . H e t be langrijk s te is SW AP. Dit gaat om

de m inuut ge de taille e rde foto's ne m e n van de atm os fe e r van de Z on e n die nt ook als te s tbe d voor e e n toe k om s tig ins trum e nt dat e e n corre s ponde re nd apparaat op de Europe e s Am e rik aans e z onne -s onde SOH O z al m oe te n ve rvange n. Ee n van de ande re ins trum e nte n is de Lyra die e e n UV-s tralings m e te r is . In totaal te s t de Proba-2 ook 17 "nie uw e te ch nolo-gis ch e ontw ik k e -linge n". Bij h e t op punt s te lle n w are n tie n Europe s e lande n e n Canada be trok k e n. Space be l z orgde voor de s oftw are -ontw ik k e -linge n voor Proba-2.

De e e rs te Be lgis ch e s ate llie t, die ook door Ve rh ae rt voor ESA is ge bouw d, is de op 22 ok tobe r 2001 m e t e e n Indias e PSLV-draagrak e t ge lance e rde Proba-1. Die toonde e n toont aan h oe e e n aardobs e rvatie s ate llie t m e t e e n grote m ate van boordautonom ie w e rk z aam k an z ijn.

De Proba-2 w ordt in h e tz e lfde orbitale vlak als de SMOS ge lance e rd, m aar in e e n lage re baan op 728 k m h oogte . Dit im plice e rt voor de SMOS dat de baaninje ctor Bre e z e -KM van de door Eurorock ot uitge bate Rock ot e e n baanm anoe uvre z al m oe te n uitvoe re n, z e gt h e t Rus s is ch -Europe s e lance e rbe drijf. H e t door m e de door Ve rh ae rt uitge bate gronds tation van ESA in h e t Be lgis ch -Luxe m burgs e re du z al alle data van de Proba-2 ontvange n e n doors ture n. Bron: Be lga / KA / 07-09 -2009 .

8 Me e r inform atiew w w .ve rh ae rts pace .be

Artik e l

O nderw eg m et Proba-2

Re dactione e l

05

06

As tro Eve nt Group vz w , actie f in e n om Oos te nde ...

Z o'n tie n jaar ge le de n w ilde n de ouds te le de n van JVS Quas ar e e n laats te activite it re alis e re n vooral-le e r z e te oud w are n om nog lange r de e l uit te k unne n m ak e n van e e n jonge re nve re niging. En z o onts tond de e e rs te grote as trobe urs . Tijde ns dit e ve ne m e nt ble e k al s ne l dat e r nog s te e ds , m e t volw as s e ne n, voldoe nde inte re s s e w as om h ie r in Oos te nde aan s te rre nk unde te doe n. En z o onts tond de As tro Eve nt Group. Ee n ve re niging m e t tw e e concre te doe ls te llinge n. Ene r-z ijds h e t z e lf be le ve n van s te rre n-k unde e n, ande rz ijds , h e t inlich te n van h e t publie k ove r w at e r z ich z oal bove n h un h oofde n afs pe e lt.

De e e rs te vie r jaar na de as tro-be urs h adde n w e nog s te e ds ge e n budge tte n of e ige n lok aal. Daarom h ie lpe n w e z o vaak e n z o goe d m oge lijk m e e m e t ande re organi-s atie s z oals Te ch nopolis (actie ve m e de w e rk ing bij de organs iatie van h e t W e te ns ch aps fe e s t, K e tne t Cool, e nz ...) als ook m e t de Ruim te -vaartdage n w aar w e ins tonde n voor de doe -activite ite n.

Dank z ij onz e jare nlange inz e t in JVS Quas ar (m e t de organis atie van m e e r dan 70 publie k e activi-te ite n) e n de onde rs te uning van de As tro Eve nt Group aan grote initiatie ve n be s loot h e t s tads be s tuur van Oos te nde ons e e n lok aal te be z orge n. In de le nte van 2004 k re ge n w e z o te h ore n dat w e e e n plaats k re ge n in de ne t le e g te k om e n Albe rts ch ool in h e t h art van de s tad. Nie t e ch t ge s ch ik t om e r w aar te ne m e n, m aar w e l om h e t publie k te ontvange n.

Daar w e , als e nige w e te ns ch appe -lijk e ve re niging in de Cultuurraad, grandioos uit de boot vie le n w at be tre ft h e t ve rk rijge n van s ubs idie s (daar w e ge e n podium activite ite n, bos w ande linge n of m us e um activi-te ite n organis e re n) z och te n w e naar ande re oplos s inge n. En z o w e rde n w e , na alle rle i om w e ge n, aange s te ld om als advie s orgaan op te tre de n in de Milie u- e n Natuur-raad van Oos te nde . Daar k om t vooral onz e k e nnis (e n e rvaring) m e t lich th inde r van pas e n h e lpe n w e actie f m e e m e t alle rh ande dos s ie rs rond initiatie ve n om de k lim aats ve rande ringe n lok aal te be s trijde n.

Door ons advie s m oge n w e , op jaarlijk s e bas is , e e n proje cts ubs idie dos s ie r indie ne n. Ee n h e le h oop papie rw e rk w aardoor w e , late n w e e e rlijk z ijn, toch le uk e proje cte n k unne n uitw e rk e n. Z o h e bbe n w e al, ge s pre id ove r dive rs e dos s ie rs , tw e e LEGO m inds torm s e ts aange -k och t voor ge bruik in onz e w ork -s h ops , tw e e 76 m m dobs on te le s co-pe n voor ge bruik in onz e publie k e w aarne m ings s e s s ie s , e e n w e e rs ta-tion ge bouw d e n, nie t te ve rge te n, e e n de e l van de be nodigde s ubs i-die s ve rk re ge n voor onz e tw e e de be urs .

De z e tw e e de be urs , die ons ande r-h alf jaar voorbe re idings w e rk h e e ft ge k os t (als ook e e n paar le de n door de h oge w e rk druk ), h ad opnie uw als doe l om z o ve e l m oge lijk s te r-re nk undige n bije e n te bre nge n z odoe nde e r nie uw e contacte n e n s am e nw e rk inge n onts taan. W ant w e vinde n nog s te e ds dat ie de re e n ve e l te ve e l m e t z ich z e lf be z ig is te rw ijl w e , door s am e n te w e rk e n, ve e l m e e r k unne n re alis e re n. W ant w at h e e ft h e t voor z in dat e lk e ve re -niging w e rk t aan e e n e ige n curs us -boe k s te rre nk unde , te ntoons te lling ove r h e t z onne s te ls e l of pre s e ntatie ove r s te rre nk unde te rw ijl w e al de z e z ak e n s am e n s ne lle r, be te r e n m e t e e n k le ine re financië le ins pan-ning k unne n ve rw e z e nlijk e n ? En toch is dit nog s te e ds m e e r re ge l dan uitz onde ring. W ant w e z ie n bitte r w e inig ve re niginge n die éch t s am e n w ille n w e rk e n. En dat is w e l z e e r s pijtig...

Onde rtus s e n z ijn w e tot de conclus -s ie ge k om e n dat de organis atie van e e n de rde grote be urs w e llich t opnie uw tie n jaar op z ich z al late n w ach te n. W ant h e t is nog s te e ds bijz onde r m oe ilijk om de nodige

Sterrenk unde in de Benelux

Rubrie k Patrick Jae cq ue s

budge tte n te ve rgare n, als ook de nodige m ate rië le e n vooral fys ie k e m e ns e lijk e s te un. Ook m e rk e n w e dat e r, z e k e r in onz e s tad, e e n ove r-aanbod van activite ite n is w aardoor k le ine re z ak e n, z oals publie k e voordrach te n, m e t m oe ite aan-dach t k rijge n. Daarom h e bbe n w e be s lote n om , s inds ve rle de n jaar, m e e r aandach t te be s te de n aan de z e nie uw s brie f. W ant z o inform e re n w e nie t alle e n onz e e ige n le de n, de z e van ande re s te rre nk undige ve re niginge n m aar m e te e n ook h e t publie k . En dat laats te be gint alvas t s te e ds be te r te luk k e n. Blijf ons dus onde rs te u-ne n door ons van artik e ls te voorz ie n of door de nie uw s brie f bij ande re n te prom ote n z odoe nde w e nog lang, e n h ope lijk m e t e e n h oop oude én nie uw e m e ns e n, k unne n blijve n ge nie te n van onz e ge lie fde h obby.

Sam e nk om e n doe n w e , in ve re nig-ings ve rband, e lk e vrijdagavond van 20.00 tot 22.30 (of late r) e n dat in ons e ige n lok aal (naas t JVS Quas ar). Daar w e rk e n w e m om e nte e l ve rde r aan ons w e e r-s tation, onz e nie uw e w e bs ite e n tal van ande re le uk e proje cte n. Elk e m aand is e r ook te n m ins te één voordrach t e n ge re ge ld be z oe k e n w e ook ande re initiatie ve n. Als h e t w e e r h e t toe laat z oe k e n w e e e n z o donk e r m oge lijk e plaats op om w aar te ne m e n. Daar dit m oe ilijk luk t in Oos te nde gaan w e af e n toe op w aarne m ings k am p in h e t binne n- of buite nland.

Onz e locatie : Oos ts traat 29 te 8400 Oos te nde . Te l.: 059 /51.83.88. E-m ail: patrick jae cq ue @ gm ail.com


De e e rs te Indias e onbe m ande m is s ie naar de Maan is afge lope n nadat h e t nationale ruim te age nts ch ap h e t contact is ve rlore n m e t de ruim te -s onde die z ich in e e n baan rond de Maan be vond. "H e t radiocontact m e t Ch andrayaan-1 w e rd om 01.30 uur lok ale tijd abrupt ve rlore n door h e t De e p Space Ne tw ork ", z e i de Indian Space Re s e arch Organiz ation (ISRO) in e e n s tate m e nt. H e t onde rz oe k m e t de s onde , w aarvan ve rw ach t w e rd dat h e t tw e e jaar z ou dure n, k w am tie n m aande n na de lance ring tot e e n e inde , m aar be re ik te de m e e s te doe ls te llinge n van de m is s ie ", s te lde n w e te ns ch appe rs bij de ISRO. Kort na h e t s tate m e nt k ondigde de proje ctle ide r van Ch andrayaan-1 h e t e inde aan van de m is s ie . "De m is s ie is duide lijk voorbij. W e h e bbe n h e t contact m e t h e t ruim te tuig ve rlore n", luidde h e t. "H e t h e e ft te ch nis ch ge z ie n z ijn taak voor h onde rd proce nt ve rvuld. Ook w e te ns ch appe lijk h e e ft h e t 9 0 tot 9 5 proce nt van de opdrach t afge w e rk t". Ch andrayaan-1, die op 22 ok tobe r m e t ve e l poe h a w e rd ge lance e rd, w e rd m e t e e n prijs k aartje van 80 m iljoe n dollar om s ch re ve n als de goe dk oops te Maanm is s ie ooit. Ee n m aand late r w e rd vanuit h e t tuig e e n m aans onde ge lance e rd die m e t s ucce s op h e t Maanoppe rvlak te landde . In juli ve rk laarde n ISRO-w e te ns ch appe rs dat de s onde e e n s e ns or w as ve rlore n, w aardoor de m is s ie vroe ge r dan binne n de ge plande tw e e jaar z ou k unne n e indige n. Bron: Be lga / KH / 01-09 -2009 .

Ee n ‘m aans te e n ’ uit de colle ctie van h e t Rijk s m us e um is m e t z e k e rh e id nie t afk om s tig van de m aan. H e t is e e n s tuk ve rs te e nd Aards h out, s te lle n ge ologe n van de Vrije Unive rs ite it. De s te e n z ou in 19 69 door de toe nm alige Am e rik aans e am bas s ade ur Midde n-dorf z ijn ge s ch onk e n aan oud-pre m ie r W ille m Dre e s s e nior, te r ge le ge nh e id van e e n be z oe k van de be m anning van de Apollo 11 aan Ne de rland. Na Dre e s ’ dood de e d de fam ilie de s te e n cade au aan h e t m us e um . K e nne rs s ch ijne n allang door te h e bbe n ge h ad dat de s te e n (te r grootte van e e n pak je s igare tte n) nie t e e ns le e k op e e n e ch te , m aar dat is dus nu pas officie e l be ve s tigd. Of de Am e rik ane n inde rtijd Dre e s h e bbe n be laz e rd of dat die z e lf h e t h e le ve rh aal uit z ijn duim h e e ft ge z oge n, is nie t duide lijk . K e nne rs van de naoorlogs e politie k e ge s ch ie de nis k unne n w ij intus s e n ve rz e k e re n dat h e t nie t om e e n ve rs te e nd Maria-k aak je gaat. Bron: NOS.

De Am e rik aans e plane e tve rk e nne r Mars Re connais s ance Orbite r z al de k om e nde w e k e n ge e n w e te ns ch ap-pe lijk e w aarne m inge n ve rrich te n. NASA h e e ft de ruim te s onde tijde lijk op non-actie f ge z e t vanw e ge e e n nog onbe gre pe n com pute rproble e m . 05-09 -2009 .

Van 9 tot e n m e t 11 s e pte m be r w ordt aan de Ariz ona State Unive rs ity in Te m pe e e n grote nde e ls ope nbare pane ldis cus s ie ge h oude n ove r de toe k om s t van h e t Am e rik aans e Mars onde rz oe k . De pane ldis cus s ie w ort ge le id door Mars de s k undige Ph il Ch ris te ns e n. 05-09 -2009 .


Kortnie uw s

Ne il Arm s trong, de be roe m de as tro-naut e n com m andant van de Apollo-11 m is s ie , s ch ok te ve rs lagge ve rs toe n h ij afge lope n m aandag op e e n pe rs confe re ntie z e i dat z ijn h is tori-s ch e e e rs te s tap op de m aan onde r-de e l w as van e e n doorw roch te ve rvals ing, in e lk aar ge s tok e n door de Am e rik aans e ove rh e id.

Arm s trong ve rte lde dat h ij naar aanle iding van onde r ande re e e n paar ove rtuige nde film pje s op YouTube e lk de tail van z ijn im po-s ante re is nog e e ns h ad ove rw oge n.

Ne e m t u dat s e rie us ? Ve rs lag-ge ve rs van de Be ngaals e k rant Manab Z am in de de n dat w e l. En s ch re ve n dus vorige w e e k van de Am e rik aans e s atiris ch e w e bs ite van Th e Onion ove r dat h e t Arm s trong ‘pijnlijk duide lijk w as ge w orde n ’ dat de m aancaps ule nie t naar de m aan w as ge re is d, m aar naar e e n s tudio in Ne w Me xico. Ook al z ou Arm s trong ‘ge z w ore n h e bbe n dat h ij ge w ich ts loos h e id h ad e rvare n ’ , h ij ge looft nu dat z ijn h e rinne ringe n vals z ijn, s ch re ve n Th e Onion én Manab Z abim onde r m e e r. Ee n ande re Be ngaals e k rant, Ne w Nation, nam h e t nie uw s daarna ook ove r.

Foto: Ne il Arm s trong w as de e e rs te m e ns die ooit voe t z e tte op de Maan. In totaal h e bbe n s le ch ts e lf m e ns e n dit nage daan.

Sam e nz w e rings th e orie ë n dat de m aanlanding ne p w as , doe n al de ronde s inds de e e rs te m aanre is , e n k rijge n s te e ds nie uw e aanh an-ge rs . Toe n in 2001 Fox Te le vis ion h e t ironis ch e Cons piracy Th e ory: Did w e land on th e m oon? uitz ond, nam e n ve e l m e ns e n dat ook s e rie us . Toch z ijn de ge bruik te argum e nte n m e t ge z ond ve rs tand ge m ak k e lijk te w e e rle gge n. Dat e r op de m aanfoto ’ s ge e n s te rre n aan de h e m e l s taan bijvoorbe e ld. Dat k om t nie t doordat NASA in Ne w Me xico e e n am ate uris tis ch e opnam e s tudio ge bruik te , w aar m e n ve rge te n w as s te rre n in h e t de cor aan te bre nge n. De w itte re fle c-te re nde m aanpak k e n van de as tronaute n be lich te n h e t be e ld s im pe lw e g z o s te rk dat s te rre n op de ach te rgrond e r bij in h e t nie t valle n.

Mis s ch ie n w as h e t ge w oon te ve rle ide lijk om Arm s trong te cite re n als ge z e gd h e bbe nde : “ I s uppos e it re ally w as : one s m all s te p for m an, one giant lie for m ank ind. ” De tw e e k rante n h e bbe n h un ve ronts ch ul-diginge n aange bode n aan ge -s ch ok te le z e rs , m e ldt de BBC. Bron: Margrie t Van De H e ijde n / NASA / 11-09 -2009 .


Artik e l

Liegt Ne il Arm strong ?

Re dactione e l

07

08

De e e rs te s ch ote l van de Atacam a Large Millim e te r / s ubm illim e te r Array (ALMA) is naar de 5000 m e te r h oge Ch ajnantor-h oogvlak te ge brach t in h e t Ch ile e ns e Ande s -ge be rgte . H e t 100 ton z w are ge vaarte is m e t e e n s pe ciaal ge -bouw d tranportvoe rtuig, ge naam d Otto, ve rvoe rd naar de Array Ope rations Site , w aar door de e xtre e m droge luch t ide ale con-ditie s be s taan voor s te rre nk undige w aarne m inge n.

De om s tandigh e de n op de Ch ajnantor-h oogvlak te z ijn nie t z o ide aal om te ve rblijve n; e r is m aar h alf z ove e l z uurs tof als op z e e -s pie ge lnive au. Om die re de n w or-de n de ALMA-s ch ote ls ge as s e m -ble e rd e n ge te s t op de Ope rations Support Facility die op 29 00 m e te r ligt. Vanuit dit bas is k am p is de ante nne naar 5000 m e te r h oogte ge trans porte e rd.

ALMA-dire cte ur Th ijs de Graauw noe m t h e t trans port van de e e rs te ante nne “ e e n h uz are ns tuk , w aar-m e e de ge boorte van ‘s w e re lds m e e s t am bitie uz e aards e obs e rva-torium w e e r e e n s tap dich te rbij is ge k om e n ” .

ALMA w ordt h e t groots te e n h oogs t ge le ge n obs e rvatorium te r w e re ld. Na voltooiing z al h e t be s taan uit 66 s ch ote lante nne s : 54 s ch ote ls m e t e e n m idde llijn van 12 m e te r (voor de h e lft ge bouw d in Noord-Am e rik a e n voor de ande re h e lft in Europa) e n 12 Japans e s ch ote ls m e t e e n m idde llijn van 7 m e te r. ALMA gaat h e t h e e lal w aarne m e n op (s ub) m illim e te rgolfle ngte n, e n z al naar ve rw ach ting ve e l nie uw e inform atie ople ve re n ove r de ge boorte van

s te rre ns te ls e ls , s te rre n e n plane te n. De Europe s e ALMA-proje ctm ana-ge r W olfgang W ild prijs t de inbre ng van de inte rnationale partne rs aan ALMA. “ De s ch ote l die nu naar bove n is ge brach t, is door Japan ge produce e rd, h e t trans portvoe rtuig is Europe e s e n de ontvangs t-apparatuur in de ante nne s Noord-Am e rik aans , Europe e s e n Az ia-tis ch . ”

De ALMA-ante nne is op de h oogvlak te op e e n dock ing-s tation ge z e t e n aange s lote n op h e t s troom - e n glas ve z e lne tw e rk . Dat is m e t e e n nauw k e urigh e id van e nk e le m illim e te rs ge be urd. De ante nne s z ijn z o ontw orpe n dat z e be s tand z ijn te ge n de e xtre m e w e e rconditie s op Ch ajnantor, m e t te m pe rature n van + 20 tot -20 grade n Ce ls ius .

De 66 s ch ote le ante nne s k om e n ve rs pre id ove r de h oogvlak te te s taan ove r e e n afs tand van m axim aal 18,5 k ilom e te r, e n vorm e n te z am e n e e n gigantis ch e te le s coop. De ante nne s k unne n m e t de grote trans portvoe rtuige n w orde n ve rplaats t e n h e rs ch ik t voor dive rs e s oorte n w aarne m inge n.

Be gin 2010 z ulle n e r drie ante nne s op h un ple k s taan. De e e rs te w e te ns ch appe lijk e obs e rvatie s z ulle n naar ve rw ach ting in de tw e e de h e lft van 2011 plaats vinde n. H e t lich t dat ALMA gaat opvange n, k om t van de ouds te e n ve rs te obje cte n in h e t h e e lal: w olk e n van gas e n s tof w aarin nie uw e s te rre n w orde n ge bore n, e n ve rre s te rre ns te ls e l aan de ‘rand ’ van h e t w aarne e m bare h e e lal. Dit de e l van h e t unive rs um is re latie f onont-gonne n op s ubm illim e te r golfle ng-te n. Dit s oort w aarne m inge n ve re is t e xtre e m droge luch t e n z e e r ge avance e rde ontvange rs in de te le s coops ch ote ls .

ALMA is e e n proje ct w aarin Europa, Noord-Am e rik a e n Oos t-Az ië de e lne m e n, in s am e nw e rk ing m e t Ch ili. De Europe s e Z uide lijk e Ste rre nw ach t ESO is de Europe s e partne r in dit m ondiale proje ct. Ne de rland is e e n van de 14 de e lne m e rs in ESO. ESO be h e e rt de grote te le s cope n in h e t noorde n van Ch ili, w aaronde r de Ve ry Large Te le s cope op Mount Paranal. Bron: ESO / 23-09 -2009 .

8 Me e r inform atiew w w .e s o.org

Eerste ALM A antenne is onderw eg


Japans e s te rre nk undige n h e bbe n e e n re uz e ns te rre ns te ls e l op e e n afs tand van 12,8 m iljard lich tjaar ontde k t dat e e n s upe rz w aar z w art gat in z ijn k e rn h e e ft. Dat laats te is ve rras s e nd, om dat h e t lich t dat w e nu van h e t s te ls e l ontvange n, ve rtrok k e n is toe n h e t h e e lal nog ge e n m iljard jaar oud w as . H e t s te ls e l e n z ijn 1 m iljard z ons m as s a's z w are z w arte gat m oe te n dus h e e l s ne l ge vorm d z ijn. Ove r h e t onts taan van de z e s upe rz w are z w arte gate n be s taat nog de nodige onduide lijk h e id. H e t m ode l dat m om e nte e l de m e e s te aanh ange rs h e e ft, s te lt dat z e z ijn onts taan door h e t s am e ns m e lte n van talrijk e lich te re z w arte gate n. 01-09 -2009 .

Me t de 2,2-m e te r MPG/ESO-te le s coop op La Silla (Ch ili) is e e n opnam e ge m aak t van e e n nabij s piraals te ls e l w aarvan s te rre nk undige n de nk e n dat h e t ve e l op ons Me lk w e gs te ls e l lijk t. H oe groot de ove re e nk om s t is , is nie t h e le m aal duide lijk . Ons e ige n s te ls e l k unne n w e nie t goe d ove rz ie n, om dat w e e r m idde nin z itte n. En de ve rm oe de lijk e s oortge noot, NGC 49 45, z ie n w e bijna van opz ij. Toch is duide lijk dat ook NGC 49 45 s piraalarm e n e n e e n e nigs z ins lang-ge re k te k e rn h e e ft. W e l is h e t s upe rz w are z w arte gat in h e t ce ntrum van dit s te ls e l actie ve r dan dat in h e t m e lk w e gce ntrum . NGC 49 45 be vindt z ich op e e n afs tand van 13 m iljoe n lich tjaar in de rich ting van h e t s te rre nbe e ld Ce ntaurus . 03-09 -2009 .

H e t Inte rnationaal jaar van de Ste rre nk unde be le e ft van 22 tot e n m e t 24 ok tobe r e e n nie uw h oogte punt: Galile an Nigh ts . W e re ldw ijd w orde n e r k ijk avonde n ge organis e e rd om h e t publie k te late n ge nie te n van de s te rre nh e m e l. De te le s cope n z ulle n vooral ge rich t w orde n op de obje cte n die Galile o 400 jaar ge le de n z ag: Jupite r e n de m aan. Galile an Nigh ts bie dt am ate ur-as trofotografe n de k ans m e e te doe n m e t e e n inte rnationale fotow e ds trijd. W ie m aak t de m oois te foto van e e n Galile o-obje ct? Er z ijn tw e e cate gorie ë n: cam e ra z onde r te le s coop e n foto's w aarbij ge bruik w ordt ge m aak t van e e n k le ine te le s coop. Foto's k unne n w orde n inge z onde n tot e ind nove m be r. Galile an Nigh ts is e e n opvolge r van h e t s ucce s volle e ve ne m e nt '100 Uur van de Ste rre nk unde ', dat be gin april plaats vond. De w e bs ite Galile an Nigh ts ge e ft e e n ove rz ich t van alle activite ite n. Ie de re e n die tus s e n 22 e n 24 ok tobe r e e n activite it organis e e rt k an dat op de z e w e bs ite re gis te re n. Op de w e bs ite s taat ook m e e r inform atie ove r de fotow e ds trijd e n h e t organis e re n van e e n k ijk avond. Ne de rland doe t m e e aan Galile an Nigh ts m e t de Nach t van de Nach t. Op z ate rdag 24 ok tobe r w ordt dit e ve ne m e nt voor de vijfde m aal ge organis e e rd. Duiz e nde n lich te n gaan uit e n e r z ijn nach tactivite ite n voor publie k in alle provincie s . In h e t k ade r van de Galile an Nigh ts z ijn e r dit jaar ve e l activite ite n m e t e e n as tronom is ch tintje . Be z oe k de w e bs ite

h ttp://w w w .galile annigh ts .org/inde x.h tm


Kortnie uw s

De z e w e e k is de e e rs te (ve rm oe -de lijk onofficië le ) traile r van de nie uw e Stargate re e k s , ge naam d 'Unive rs e ', ve rs pre id. En die z ie t e r be h oorlijk indruk w e k k e nd uit. In de h oofdrolle n vinde n w e e nk e le be k e nde acte urs te rug z oals Robe rt Carlyle , Lou Diam ond Ph ilips (Young Guns ) e n Ming-Na (ER). Dus w e z ijn alvas t be nie uw d... Na h e t afs ch rijve n van de 'Se re ne ty' re e k s , die nogth ans m e e r dan uits te k e nd w as , ble e k de w e s te rn s cie nce fiction te n dode opge -s ch re ve n. Totdat ie m and van W arne r Bros ve rm oe de lijk de 'Knigh ts of Cydonia' vide oclip van Mus e h e e ft ge z ie n. W ant de grote s tudiobaz e n h e bbe n ne t be s lote n om dan toch door te gaan m e t 'Cow boys and alie ns ' als ook 'Th e dark tow e r'. En dan z ijn e r nog e e n paar re m ak e s . Jaw e l, na de s tak ing van de s ce naris te n vorig jaar h e e ft m e n blijk baar be s lote n om ge w oon alle oude k las s ie k e rs e ve n te 'pim pe n'. Tja... W e m oge n volge nd jaar 'Th e blob' ve rw ach te n (dus e e n re m ak e van e e n re m ak e ) m aar dan z onde r... blob. Inde rdaad, goe d ge le z e n. W at m ij be tre ft k unne n z e de film dan ge w oon 'Th e ' noe m e n. Ge e uw ... Te ve ns z al m e n ook 'H igh lande r', de cult k las s ie k e r uit 19 86 e n e nige film w aarin Ch ris toph e r Lam be rt ie tw at acte e rt, e ve n dunne tje s ove rdoe n. "...Th e re can be only one ..." of dat dach te n w e . Ook van de s le ch ts te SF film ooit ge m aak t, z ijnde 'Plan nine from oute r s pace ', z al e r e e n nie uw e ve rs ie ve rs ch ijne n. Z e gt nu al ge noe g z e k e r... Na pre q ue ls , s e q ue ls e n re m ak e s h e bbe n w e s inds dit jaar ook re boots . Se rie s of film s die z o s le ch t z ijn dat z e ge w oon e e n de e l of de ge h e le cas t ve rw ijde re n e n h e t ve rh aal ge w oon ove rdoe n. Kope n z al de m as s a toch , of w at w il m e n m aar al te graag ge love n. Daarom m ag je volge nd jaar e e n re boot van 'Th e fantas tic four' ve rw ach te n. Re de n: om dat de vorige film s volge ns de s tudio's ie tw at te braafje s w are n... Tja, w ie m aak t z e dan e ige nlijk ? En ove r onge loof ge s prok e n... Van 'Gh os t ride r' k om t e r e e n ve rvolg. H ope lijk k unne n w e de z e k e e r w e l w ak k e r blijve n...

Volge nde m aand k om t 'Th e box' uit die onz e aandach t ge trok k e n h e e ft daar re gis s e ur Rich ard Ke lly, be k e nd van h e t s ch itte re nde 'Donnie Dark o', de z e nie uw e pre nt voor z 'n re k e ning h e e ft ge nom e n.

H e t ve rh aal gaat als volgt... Norm a e n Arth ur Le w is z ijn e e n jong k oppe l m e t k ind als ook e e n h oop s ch ulde n die op blauw e m aandag e e n h oute n doos k rijge n aange bode n van e e n m ys te rie us uitz ie nde k e re l. Binne nin de z e doos be vindt z ich e e n toe s te l m e t w e lge te ld één grote rode k nop. En w at blijk t ? Eén druk op de z e toe ts z orgt e rvoor dat je één m iljoe n dollar ontvangt. Enig nade e l is dat e r h ie rdoor, e rge ns in de w e re ld, e r te ve ns één ie m and s pontaan k om t te ove rle ide n. H e t dile m m a k an be ginne n... Me t in de h oofdrolle n Cam e ron Diaz , Jam e s Mars de n e n Frank Lange lla.

Binne nk ort op DVD / BluRay

20-10 / Trans form e rs II.27-10 / BS2003: Th e plan.17-11 / Star Tre k .01-11 / Te rm inator s alvation.

Traile r v/d m aand

Vanaf de z e w e e k s pe e lt 'Dis trict 9 ' in de z ale n die w e e e rde r re e ds uitvoe rig be s prok e n h e bbe n. Daar-om ne m e n w e 'Surrogate s ' e ve n onde r de loe p.

In de toe k om s t le e ft e n w e rk t ie de re e n van th uis uit door m idde l van robotactige alte r e go's . In de z e ide ale w e re ld m ak e n angs t, m is daad e n pijn nie t lange r de e l uit van h e t le ve n. W anne e r e e n s tude nt ve rm oord w ordt, is h e t aan FBI age nt Gre e r om de z e z aak te onde rz oe k e n. Gaande w e g k om t h ij e e n com plot op h e t s poor dat h e m dw ingt om z ijn robot alte r e go ach te r te late n e n z e lf z ijn le ve n te ris k e re n om h e t m ys te rie op te los s e n. De traile r is alvas t m e e r dan de m oe ite w aard, e n k an je h ie ronde r te rugvinde n...

8 Me e r inform atieh ttp://ch oos e yours urrogate .com

Rubrie k

D e film tip

Patrick Jae cq ue s

09

10

Inle iding: s tone h e nge

Vijfduiz e nd jaar ge le de n bouw de e e n volk in Noordw e s t-Europa e e n m as s aal aarde n e n s te ne n bouw -w e rk : Stone h e nge . Stone h e nge ligt in h e t z uide n van Enge land, op de vlak te van Salis bury. De groots te s te ne n z ijn z o ’ n 7 m e te r h oog, 2 m e te r bre e d e n 1 m e te r dik . Ge dure nde de 1500 jare n e rna, dus tot onge ve e r 1500 jaar voor Ch ris tus , w as h e t m onum e nt in ge bruik e n w e rd h e t uitge bre id e n ve rande rd.

Dat w as in de z e lfde pe riode w aarin de Egypte nare n h un piram ide n bouw de n, lang voordat de Trojane n h un s tad bouw de n e n de Grie k e n de z e w e e r plat le gde n z oals be s ch re ve n in de Illias , e n w e l tw e e duiz e nd jaar voordat Moz e s de Jode n aanvoe rde in de uittoch t z oals be s ch re ve n in de bijbe l. De m e e s te m e ns e n de nk e n dat e r in Noordw e s t-Europa in die tijd alle e n m aar m e ns ape n in be re nve lle n rondlie pe n, die le e fde n van de jach t e n h e t ve rz am e le n van be s s e n, w orte ls e n note n, e n natuurlijk e lk aar m e t dik k e ge brade n vark e ns -pote n op de k op s loe ge n.

Maar dit be e ld van die ‘Flints tone s ’ k lopt nie t. Mis s ch ie n h e bbe n de volk e re n van Stone h e nge w e l ne t z o ’ n glorie uz e ge s ch ie de nis als de Grie k e n e n Egypte nare n, m aar om dat z e h un ge s ch ie de nis nie t ops ch re ve n, w e te n w e e r h e e l w e inig van. W e l lie te n z e e e n indruk w e k k e nd m onum e nt van h un k e nnis e n cultuur ach te r: de s te ne ncirk e lStone h e nge .

‘Stone ’ be te k e nt s te e n in h e t Enge ls , e n ‘h e nge ’ is e e n cirk e l van aarde , h out e n / of s te e n. Maar w at is Stone h e nge ? W aar die nde h e t voor? H e e ft h e t ie ts m e t s te rre n-k unde te m ak e n? En w ie bouw de n h e t, e n w aarom m aak te n z e z oie ts groots ? Ee n de finitie f antw oord is in de arch e ologie vrijw e l onm oge lijk , m aar in die z e re e k s s taan ve e l argum e nte n van e n dis cus s ie s tus s e n de w e te ns ch appe rs ove r h e t doe l van Stone h e nge . Bij h e t s ch rijve n h e b ik ge bruik ge m aak t van de nie uw s te w e te ns ch appe lijk e inz ich te n. W ant e r is nogal w at ve rande rd in de laats te tw intig jaar, vooral om dat e r nu nie uw e te ch nie k e n be s ch ik baar z ijn e n ge w oon ve e l m e e r onde rz oe k is ge daan. Uite raard valt h e t ove rz ich t

in de z e re e k s onde r m ijn e ige n ve rantw oorde lijk h e id, e n z ou ik h e t op prijs s te lle n om in h e t ge val van onjuis th e de n be rich t te k rijge n.

Opbouw van de z e re e k s

In h e t e e rs te h oofds tuk s taat uitge le gd w aaruit h e t bouw w e rk Stone h e nge be s taat e n h oe h e t ge bouw d is . In h e t tw e e de h oofd-s tuk gaan w e k ijk e n naar de m e ns e n die Stone h e nge ge m aak t h e bbe n, h oe de m aats ch appij van toe n in e lk aar ge z e te n k an h e bbe n e n h oe h e t lands ch ap e r in die tijd uitz ag.

Ook w ordt in h e t de rde h oofds tuk ve rte ld ove r de m e ns e n die late r in de buurt van Stone h e nge w oonde n, e n w at z ij ove r de s te ne n dach te n. H e t vie rde h oofds tuk gaat ove r s te rre nk unde , e n w at dit te m ak e n z ou k unne n h e bbe n m e t Stone -h e nge . Bove ndie n w ordt ve rte ld ove r de h onde rde n ande re s te ne n m onum e nte n uit die tijd, die m is s ch ie n alle m aal w e l m e t s te rre n-k unde te m ak e n h adde n. Maar voordat w e alle rle i th e orie ë n ove r h e t s te rre nk undige doe l van Stone h e nge gaan be k ijk e n, m oe te n w e e e rs t als ach te rgrond w e te n h oe Stone h e nge in e lk aar z it, e n w at voor volk h e t m onum e nt ge bouw d h e e ft.

Te k e ning: Ee n 'Artis t im pre s s ion' van Alan Sorre ll de Stone h e nge s tructuur aan h e t e ind van fas e 3.

De z e re e k s gaat e ige nlijk ove r e e n s te e ntijdvolk w aar w e bijna nie ts van w e te n, m aar dat s te rk ve rbon-de n le e fde m e t z ijn le e fom ge ving: h e t lands ch ap e n de s te rre nh e m e l. De k e nnis van de bouw e rs z e lf is ve rdw e ne n. Daarom h e bbe n nie t alle e n arch e ologe n, m aar ook aardrijk s k undige n, s te rre nk undige n e n ande re w e te ns ch appe rs onde r-z oe k ge daan aan Stone h e nge e n de om ge ving om als de te ctive s uit te vinde n h oe die m e ns e n le e fde n, w at z e de de n e n dach te n, e n w aarom . De be langrijk s te m e th o-de n e n te ch nie k e n van die nogal ve rs ch ille nde w e te ns ch appe n w or-de n uitge le gd in k ade rs .

H e t aarde n bouw w e rk Stone h e nge : fas e 1

H e t m e e s t z ich tbare aan Stone -h e nge is de ve rz am e ling re ch t-ops taande s te ne n, die 1 tot 7 m e te r h oog z ijn, e n cirk e l- of h oe fijz e rvorm ig s taan opge s te ld. Maar e r ligt ook e e n aarde n w al m e t e e n gre ppe l om h e e n, w aar-door h e t h e le com ple x e e n doors ne de h e e ft van w e l 110 m e te r. Daarnaas t z ijn alle rle i s pore n onde rde grond te rug ge vonde n. Al de ve rs ch ille nde onde rde le n z ijn in de loop van tw e e duiz e nd jaar s tapje voor s tapje opge bouw d. Er z ijn drie fas e n: alle re e rs t w e rde n de aarde n w al e n de gre ppe l ge grave n, e n e e n cirk e l van gate n. In de tw e e de fas e w e rde n vooral h oute n pale n ge plaats t binne n de cirk e l. De

Stone h enge , ste entijd en sterrenk unde (de el 1/8)

Se rie Maarte n Kle inh ans

De arm e lande n h e bbe n vanaf nu e e n e ch t m ars h allplan van onge ve e r 600 m iljard dollar (419 ,47 m iljard e uro) pe r jaar nodig om de k lim aatve rande ring h e t h oofd te k unne n bie de n, z o s taat in e e n rapport van de Ve re nigde Natie s . "Om de inve s te rings uitgave n om te buige n naar de re alis atie van e e n s ch one re groe i, is m as s ale inte rnationale s te un nodig onde r de vorm van e e n w e re ldinve s te rings -program m a", z e gt h e t de parte m e nt van e conom is ch e e n s ociale z ak e n van de VN (DESA) in e e n s tudie . Onge ve e r 1 proce nt van h e t bbp van de w e re ld z ou nodig z ijn om de arm e lande n te h e lpe n. Vandaag ge ve n de ove rh e de n s am e n onge ve e r 21 m iljard dollar pe r jaar uit om de ge volge n van de k lim aatve rande ring op te vange n. Maar e r z ijn h onde rde n m iljarde n dollars nodig, vre e s t h e t De partm e nt of Econom ic and Social Affairs van de VN. De k w e s tie s taat ce ntraal in de ge s pre k k e n te r voorbe re iding van de k om e nde k lim aatconfe re ntie in Kope n-h age n. Bij e lk e te m pe ratuurs tijging van 1°C in de w e re ld k an de jaarlijk s e groe i in de arm e lande n volge ns s ch attinge n in h e t rapport m e t 2 tot 3 proce nt dale n, te rw ijl de groe i in de rijk e lande n onve rande rd z ou blijve n. De VN vrage n de rijk e lande n de ove rdrach t van te ch nologie naar de arm e lande n te be vorde re n. "Er z ijn m e te e n z w are inve s te ringe n nodig, vooral in de ove rh e ids s e ctor, om nie uw e e ne rgie -infras tructuur te bouw e n", z o w ordt in de s tudie opge m e rk t. H e t be langrijk s te obs tak e l is volge ns de VN dat rijk e lande n h un oude be lofte s om de arm oe de in te dijk e n e n om m idde le n e n te ch nologie ove r te drage n, nie t nak om e n. Bron: AFP / SAM / 01-09 -2009 .

VN-s e cre taris -ge ne raal Ban K i-m oon h e e ft dins dag e e n be z oe k ge brach t aan de w e te ns ch appe lijk e ge m e e n-s ch ap van Ny-Aale s und, op de Noors e arch ipe l Spits be rge n e n h artje Noordpool z e g m aar. De voorm alige Z uid-Kore aans e buite nlandm inis te r k w am e r z e lf de im pact opm e te n van de k lim aatve rande ring, op 100 dage n van de grote k lim aattop in Kope nh age n. Ny-Aale s und ligt op 1.200 k ilom e te r van de Noordpool e n noe m t z ich z e lf h e t noorde lijk s te dorp van de w e re ld. H e t voorm alige m ijndorp w ijdt z ich nu volle dig aan h e t inte rnationale w e te ns ch appe lijk e onde rz oe k . Afge s ne de n van de re s t van de w e re ld w e rk e n e r - afh ank e lijk van h e t s e iz oe n - tus s e n de 15 e n 180 m e ns e n, in dom e ine n die h e e l vaak te m ak e n h e bbe n m e t k lim aatve r-ande ring. Tie n lande n h e bbe n e e n bas is op Ny-Aale s und: Noorw e ge n, Duits land, Frank rijk , Ch ina, India, Z uid-Kore a, Groot-Brittannië , Ne de rland, Japan e n Italië . Er is ge e n gs m -ne tw e rk in Ny-Aale s und, dat om de m e e tins trum e nte n nie t te ve rs tore n. Bron: AFP / EB / 02-09 -2009 .


Kortnie uw s de rde fas e duurde h e t langs t, e n daarin z ijn alle s te ne n opge rich t. De ronde gre ppe l is h e t e e rs t ge grave n, e n de aarde n w al aan de binne nk ant van de gre ppe l is ge m aak t van de grond die uit de gre ppe l ge s ch e pt is . De w al w as bijna tw e e m e te r h oog, m aar daar is nu nog m inde r dan e e n m e te r van ove r. Dat k om t om dat e r m ate riaal vanaf is ge s poe ld door de re ge n e n doordat e r z ove e l m e ns e n ove rh e e n ge lope n h e bbe n. De gre ppe l e n de aarde n w al w e rd rond 3000 jaar voor Ch ris tus (afge k ort als v.Ch r.) ge m aak t. Aan de binne nk ant van de aarde n w al z ijn door Aubre y al tijde ns e e n opgraving in h e t jaar 1670 pre cie s 56 gate n te rugge vonde n, die inm idde ls ve rs topt w are n ge raak t onde r de grond e n h e t afval van late re ge bruik e rs . De 56 Aubre y-gate n z ijn ge grave n e n in ge bruik ge w e e s t tus s e n 3000 e n 19 00 voor Ch ris tus . Dat ge tal van 56 gate n m oe t je onth oude n, w ant dat is be langrijk voor de s te rre nk unde .

H e t h oute n bouw w e rk Stone h e nge : fas e 2

In de tw e e de fas e in de ge s ch ie -de nis w e rde n e e n paar h onde rd k le ine gate n ge grave n, w aar paaltje s inge s taan h e bbe n. De z e gate n w e rde n vooral ge m aak t in de noordoos te lijk e ingang van de aarde n w al, w e lk e de groots te is van de drie ingange n. H e t doe l van de gate n of paaltje s is nie t duide lijk . Er lijk t e e n ge bouw tje m idde nin de cirk e l ge s taan te h e bbe n. Ook z ijn e r ve e l pots ch e rve n e n as ge vonde n. De aarde n w al w e rd op s om m ige ple k k e n w e e r w e gge h aald e n de gre ppe l w e rd daar ook dich tge gooid. Dit le ve rde de tw e e

e xtra ingange n van de aarde n w al op. Stone h e nge die nde toe n w aars ch ijnlijk als de plaats w aar m e ns e n w e rde n ge cre m e e rd; e r z ijn w e l 52 cre m atie plaats e n ge vonde n. Vanuit Stone h e nge w e rd e e n lange laan (‘ave nue ’ ) ge m aak t die als e e n s oort toe gangs w e g die nde . De z e laan lie p m e t e e n boog naar de rivie r de Avon in h e t oos te n. Ook z ijn e r re s te n ge vonde n van e e n k ilom e te rs lange rij pale n langs de laan, e e n palis s ade , die doorlie p tot ve r buite n Stone h e nge .

H e t s te ne n bouw w e rk Stone h e nge : fas e 3

De de rde fas e is ve e l s pe ctacu-lairde r om te z ie n, e n loopt w aars ch ijnlijk van 2850-1520 v.Ch r. Toe n w e rde n in m e e rde re s tappe n de s te ne ncirk e ls e n h oe fijz e rs ge bouw d. Dat w il z e gge n dat grote s te ne n re ch top in de grond w e rde n ge z e t, z odat z e s am e n e e n cirk e l vorm de n of e e n h oe fijz e r. De m e e s te van die s te ne n h e bbe n late r nam e n ge k re ge n, vaak door e e n bijge lovig ve rh aal ove r die s te ne n of dank z ij e e n w e te ns ch appe r die z e ontde k te of e r de functie van dach t te s nappe n. Aange z ie n de nam e n van de s te ne n ove ral ge bruik t w orde n, ne m e n w e z e h ie r ook ove r. Late r w ordt de be te k e nis van de m e e s te nam e n uitge le gd.

Ee rs t k w am e n e r tw e e s taande s te ne n bij de ingang van de cirk e l e n e r buite n in de laan: de Slach ts te e n e n de H ie ls te e n. Er z ijn nog m e e r gate n in de laan ge vonde n die s ugge re re n dat de Slach ts te e n e e n s te e n w as die de ingang van de cirk e l aangaf, of

11

12

m is s ch ie n z e lfs m e t nog tw e e s te ne n e e n poort vorm de . Nu ligt de Slach ts te e n plat op de grond, w at le idde tot fabe ltje s ove r h e t s lach te n van die re n of m e ns e n op die s te e n.

Uit h e t be gin van fas e drie z ijn pare n van gate n te rugge vonde n w aarin ve rm oe de lijk Blauw s te ne n in pare n van tw e e h e bbe n ge s taan. Blauw s te ne n h e bbe n e e n blauw e tint als z e nat z ijn. Die pare n van tw e e s tonde n dan w e e r in e e n cirk e l opge s te ld binne n de aarde n w al. De z e gate n w orde n de Q e n R gate n ge noe m d. Er is e rg w e inig be k e nd ove r dit s tuk ge s ch ie de nis van Stone h e nge , om dat die Blauw s te ne n late r op e e n ande re plaats in Stone h e nge w e rde n h e rge bruik t.

Daarnaas t z ijn vie r Stands te ne n opge rich t als h oe k punte n van e e n re ch th oe k , ne t binne n de aarde n w al. Op tw e e plaats e n w e rd e e n bult ne e rge le gd m e t e e n Stand-s te e n e rop e n op tw e e ande re plaats e n w e rd alle e n e e n Stand-s te e n ne e rge z e t. De z e re ch th oe k is ook be langrijk voor de late re dis cus s ie ove r s te rre nk unde . H e t is onduide lijk w anne e r de Stand-s te ne n pre cie s z ijn ne e rge z e t.

Late r in fas e drie k w am e n de e norm e Sars e ns te ne n. Ove r de Sars e ns te ne n w e rde n ook nog dorpe ls ge bouw d, ne t z oals op tw e e de urpos te n nog e e n bove nk antw ordt ge le gd. H ie rdoor k w am de Sars e ns te ne ncirk e l h e le m aal aan e lk aar te z itte n. De cirk e l be s tond z o uit 30 s te ne n. De re ch top-s taande s te ne n s tonde n ove ral onge ve e r e ve n ve r van e lk aar: onge ve e r e e n m e te r. Alle e n die bij de ingang s taan nog bijna e e n h alve m e te r e xtra uit e lk aar. Binne n de cirk e l w e rde n e xtra Sars e n-s te ne n opge s te ld z odat z e s am e n e e n h oe fijz e r vorm e n. De Sars e ns te ne n in h e t grote h oe fijz e r w e rde n opge s te ld als 5 de urpos te n, Trilith on ge naam d, w aarbij e lk e de urpos t be s taat uit tw e e s taande s te ne n e n e e n dorpe l. H e t w oordde e l ‘Tri ’ be te k e nt ‘drie ’ e n s laat dus op h e t fe it dat e e n Trilith on uit 3 s te ne n be s taat. H e t h oe fijz e r be s tond dus totaal uit 15 s te ne n. De groots te s te e n van Stone h e nge s taat op de dich te k ant van h e t h oe fijz e r: de z e is 2 m e te r bre e d e n 1 m e te r dik , e n s te e k t 7 m e te r h oog uit bove n de grond e n

nog z o ’ n 2 m e te r in de grond. De Altaars te e n ligt h alf ve rborge n onde r e e n van de om ge valle n Sars e ns te ne n e n k on daarom nie t goe d w orde n onde rz och t. De s te e n is bijna 5 m e te r h oog, 1 m e te r bre e d e n 0,5 m e te r dik e n m e n de nk t dat de z e e e n de e l is ge w e e s t van e e n e xtra Trilith on die binne n h e t h oe fijz e r s tond. De ande re tw e e s te ne n z ijn e ch te r nooit ge vonde n.

Er z ijn grave n te rugge vonde n van e e n m e ns e n die be grave n w are n m e t aarde w e rk e n potte n e n ande re ge bruik s voorw e rpe n van z o ’ n 2200-2400 v.Ch r. Om dat h e t volk in de vorige fas e h aar dode n nog cre m e e rde , is dit e rg be langrijk e inform atie ove r de cultuur (z ie h oofds tuk 2).

Nog late r in fas e drie w e rde n de Blauw s te ne n in e e n cirk e l opge -s te ld e n daarbinne n w e rde n nog m e e r Blauw s te ne n in e e n h oe fijz e r-vorm opge s te ld. De Blauw s te ne n z ijn 1,5 tot 2 m e te r h oog bove n de grond e n s te k e n nog 0,5 tot 1 m e te r in de grond. De Blauw s te e ncirk e l valt binne n de Sars e ncirk e l, e n h e t Blauw s te e nh oe fijz e r s taat ook binne n h e t Sars e nh oe fijz e r.

Te ns lotte is e e n aarde n w al aange le gd langs be ide z ijde n van de lange laan die loopt vanaf de ingang van Stone h e nge . Ook z ijn nog 29 e n 30 gate n ge grave n in e e n cirk e l buite n de s te ne ncirk e ls . De z e gate n w orde n de Y e n Z

gate n ge noe m d. Uit de oude r-dom m e n blijk t w e l dat de de rde fas e tam e lijk inge w ik k e ld in e lk aar z it e n e ige nlijk uit e e n h e le boe l s tappe n be s taat. H e t opvalle nde is w e l dat de e norm e Sars e ncirk e l al rond 2500 v.Ch r. is ge bouw d e n h e t Sars e nh oe fijz e r pas e e n paar h onde rd jaar late r, te rw ijl h e t h e tz e lfde type s te e n is . Pas tus s e n 2200 e n 2000 v.Ch r. z ijn de k le ine re Blauw s te ne n e rbij ge plaats t. Maar de Blauw s te ne n w are n toe n w aars ch ijnlijk al lang aanw e z ig in Stone h e nge e n s tonde n in de z oge naam de Q e n R gate n. Van die fas e is alle e n h e e l w e inig be k e nd. De Y e n Z gate n z ijn nog ve e l late r ge grave n. De Z gate n w e rde n tus s e n 2000 e n 1800 v.Ch r. ge grave n e n de Y gate n w e rde n rond 1500 v.Ch r. ge grave n. Mis s ch ie n w are n z e be doe ld om e xtra Blauw s te ne n in ove re ind te z e tte n, m aar dat is w aars ch ijnlijk nooit ge be urd. Daarna lijk e n de bouw activite ite n h e le m aal te s toppe n. Z o ’ n 1500 jaar e e rde r w are n de bouw w e rk z aam h e de n ge s tart, dus h e t m onum e nt is m ins te ns 1500 jaar in actie ge w e e s t e n bijna aldoor uitge bre id. Einde de e l 1/8. Me t dank aan JW G.

Te k e ning: Om ge ving van Stone h e nge m e t de lange Laan, grafh e uve ls , de Curs us , ande re m onum e nte n, de h uidige w e ge n e n de h uidige rivie r de Avon. Bron: Alle n, in Cunliffe & Re nfre w , 19 9 7.

Stone h enge , ste entijd en sterrenk unde (de el 1/8)

Se rie Maarte n k le inh ans

Dat s te rre nk undig onde rz oe k ve rras -s e nde re s ultate n op k an le ve re n, is be k e nd. Maar dat s te rre nk unde ook k an z orge n voor e e n ge h e e l nie uw natuurge bie d, is nie uw . LOFAR, e e n s e ns orne tw e rk dat op initiatie f van ASTRON is ontw ik k e ld door onde r-z oe k s ins te llinge n, unive rs ite ite n e n be drijve n, be w ijs t dit. Op 15 s e pte m be r vindt de officië le ople ve ring plaats van h e t LOFAR-natuurproje ct in h e t ce ntrale LOFAR-ge bie d. H e t ce ntrum van de LOFAR-te le s coop w ordt ge bouw d tus s e n Exloo e n Buine n in Dre nth e op ach ttie n te rpe n, w aar onge ve e r 3.000 ante nne s ge plaats t w orde n. In h e t m idde n van h e t ge bie d be vindt z ich de s upe rte rp, e e n grote cirk e lvorm ige te rp m e t e e n doors ne de van 340 m e te r. Dit ce ntrale LOFAR-ge bie d ligt tus s e n de H onds rug e n h e t Ve e nk oloniale ge bie d e n w ordt doors ne de n door h e t Ach te rs te Die p, e e n bove nloop van de H unz e . H ie r z ijn e e n k w e lm oe ras , natte ve e ls oortige gras lande n, s le nk e n, poe le n e n e e n opnie uw k ronk e le nde be e k m e t vis trappe n aange le gd. In totaal is in h e t ge bie d m e e r dan 360.000 k ubie k e m e te r grond ve rplaats t. H ie rm e e is dit voorm alige ak k e rbouw ge bie d om ge -tove rd tot e e n ve e lbe love nd natuurge bie d van 400 h e ctare . 02-09 -2009 .

Onde rz oe k e rs van de unive rs ite it van Ge orgia (VS) h e bbe n ontde k t dat s om m ige gas w olk e n tus s e n de s te rre n naftale e n be vatte n. Dat is op aarde h e t be langrijk s te be s tandde e l van m otte nballe n. De gas w olk e n w aar h e t om gaat z e nde n infraroods traling op onge bruik e lijk e golfle ngte n uit, e n tot nu toe w as onduide lijk door w e lk e s pe cifie k e m ole cule n de z e s traling w ordt ge produce e rd. Uit laboratorium -onde rz oe k is nu ge ble k e n dat e e n de e l van de infraroods traling afk om s tig is van naftale e nm ole cule n die van e e n e xtra w ate rs tofk e rn (proton)voorz ie n z ijn. Dat e r naftale e n in inte rs te llaire gas w olk e n z it, k om t nie t e ch t als e e n ve rras s ing. Naftale e nm ole cule n be -s taan ge h e e l uit w ate rs tof- e n k ools tofatom e n, e n be ide z ijn rijk e lijk aanw e z ig in de ruim te . Ove rige ns k an h e t naftale e n nie t h e t ge h e le infraroods pe ctrum van de gas w olk e n ve rk lare n. Ve rm oe de lijk k om t de re s t voor re k e ning van ande re k oolw ate r-s toffe n w aar z ich e xtra w ate rs tof-k e rne n aan ge bonde n h e bbe n. 02-09 -2009 .

Plane e tonde rz oe k e rs z ijn e r voor h e t e e rs t in ge s laagd om de h oe ve e lh e id propaangas in de dam pk ring van de grote Saturnus m aan Titan te m e te n. Propaan is e e n re latie f com ple x k oolw ate rs tofm ole cuul. Op aarde w ordt h e t onde r ande re ge bruik t in vlam m e nw e rpe rs e n gas brande rs . 04-09 -2009 .

Volge ns tw e e Am e rik aans e z onne -de s k undige n z ulle n e r na 2015 m is s ch ie n ge e n vle k k e n m e e r op de z on voork om e n. Abs olute z e k e rh e id is e r nie t, m aar w e llich t be gint e r dan e e n 'vle k k e nloz e ' pe riode z oals die ook e ind z e ve ntie nde e n be gin ach ttie nde e e uw plaats vond. Dat z oge h e te n Maunde r Minim um vie l s am e n m e t de Kle ine IJs tijd - e e n pe riode w aarin de ge m idde lde te m pe ratuur op h e t noorde lijk h alfrond van de aarde onge ve e r e e n graad lage r w as dan norm aal. 07-09 -2009 .


Kortnie uw s

13

Onde rz oe k e rs van SRON Ne th e r-lands Ins titute for Space Re s e arch , de Unive rs ite it Utre ch t e n inte r-nationale partne rs z ijn e r voor h e t e e rs t in ge s laagd w e re ldw ijd m e tinge n te ve rrich te n van h e t w ate ris otoop H DO in de onde rs te lage n van de aardatm os fe e r.

De m e tinge n z ijn afk om s tig van h e t m e e tins trum e nt SCIAMACH Y, dat in e e n baan om de aarde draait aan boord van de Europe s e Space Age ncy (ESA) onde rz oe k s s ate llie t ENVISAT. De analys e van de m e tinge n le idt tot nie uw e inz ich te n in de w ate rk ringloop die naar ve rw ach ting e e n be langrijk e bijdrage gaan le ve re n aan de ontw ik k e ling van k lim aatm ode lle n De onde rz oe k e rs publice re n h un re s ultate n de z e w e e k in h e t toon-aange ve nde tijds ch rift Scie nce .

De w ate rk ringloop be paalt in be langrijk e m ate h e t k lim aat op aarde . W ate rdam p is h e t be lang-rijk s te broe ik as gas in de atm os fe e r. Vloe ibaar w ate r m aak t onz e plane e t be w oonbaar. W anne e r w ate r ve rdam pt vanaf h e t z e e - e n landoppe rvlak , e n w anne e r h e t conde ns e e rt in w olk e n ve rande rt de re latie ve h oe ve e lh e id van h e t w ate ris otoop H DO. De is otoop s am e ns te lling van w ate rdam p in de atm os fe e r w e e rs pie ge lt daarm e e de ge s ch ie de nis van h e t w ate r. W e te ns ch appe rs van SRON ge bruik te n h e t SCIAMACH Y ins tru-m e nt om e e n m ondiaal be e ld te k rijge n van H DO in onz e atm os fe e r. Z ij ve rk re ge n voor h e t e e rs t ge de taille e rde m e e tge ge ve ns ove r de onde rs te lage n van de atm os fe e r, w aarin z ich juis t de m e e s te w ate rdam p be vindt. De onde rz oe k e rs rich tte n z ich in de

e e rs te plaats op h e t ve rge lijk e n van de m e tinge n m e t re s ultate n op bas is van m ode lle n voor de Sah e l-z one e n voor h e t poolge bie d rond Spits be rge n. In be ide ge valle n ble k e n de gangbare m ode lle n nie t in s taat om de SCIAMACH Y m e tinge n op de juis te w ijz e te re pro-duce re n. Dat duidt op proble m e n in de m ode lm atige be s ch rijving van z ow e l de w ate rk ringloop in de trope n - s ubtrope n als h e t trans port van w ate r vanuit de trope n naar de Noordpool.

Me tinge n van h e t w ate ris otoop m e t be h ulp van s ate llie tins trum e nte n z oals SCIAMACH Y bie de n de m oge lijk h e id om de be s ch rijving van de w ate rk ringloop in k lim aatm ode lle n aan e e n ge de ge n te s t te onde rw e rpe n e n te ve rbe te re n. Uite inde lijk z al dit e e n bijdrage le ve re n aan de voor-s pe lling van ve rande ringe n in de w ate rk ringloop als ge volg van h e t broe ik as e ffe ct, z oals droogte of e rns tige w ate rove rlas t, e n de re cons tructie van h is toris ch e k lim aatvariatie s .

De m e tinge n van SCIAMACH Y tone n aan dat de ge k oz e n be nade ring w e rk t, w at nie uw e m oge lijk h e de n bie dt voor onde r-z oe k . TROPOMI, h e t s ate llie t-ins trum e nt dat volge ns planning in 2014 z al w orde n ge lance e rd, in ESA's Pre curs or Se ntine l 5 m is s ie , is in s taat om nauw k e urige re m e tinge n van h e t w ate ris otoop H DO te ve rrich te n e n daarm e e de k e nnis van de w ate rk ringloop ve rde r te ve rgrote n.

8 Me e r inform atieh ttp://e nvis at.e s a.int

Artik e l

H e t H D O w ate risotoop

Re dactione e l

14

Eind augus tus is uits te k e nd om Cygnus te obs e rve re n, h e t s te rre n-be e ld be vindt z ich dan in h e t z e nit. De locatie van Cygnus in de m e lk w e g is ade m be ne m e nd, door-k lie ft m e t donk e re ge bie de n, s te rre nw olk e n e n prach tige ne ve ls , h e t is e e n lus t voor h e t oog.

Bij h e t m ak e n van e e n planning de nk t m e n nie t vlug aan ge bie de n toe gank e lijk voor e e n H -Be ta filte r. En toch z ijn e r ook van de z e obje cte n aanw e z ig in ande re s te rre nbe e lde n dan de alom be k e nde : H ors e H e ad ne bula in Orion e n de California ne bula in Pe rs e us . Dus ve rruim je h oriz on e n ga tot h e t uite rs te m e t je te le s coop, e e n m us t is e e n te le s coop m e t k le ine F/ ve rh ouding.

Enk e le m ooie e xe m plare n z ijn h aalbaar in Cygnus m its e e n donk e r trans parante h e m e l e n lie fs t e e n gre ns m agnitude van 6 of h oge r.

H ie r in Z O-Kre ta op e e n h oogte van 420 m e te r k unne n w e obs e rve re n onde r e e n h e m e l m e t e e n gre ns -m agnitude die s ch om m e lt tus s e n 6.5 e n 7. Ge w ape nd m e t de 20 ” Ne w ton e n natuurlijk de H -Be ta 2 ” filte r gaan w e op z oe k naar de z e gas w olk e n in Cygnus .

H e t oog is al aange pas t e n de te le s coop be z it de om ge vings te m -pe ratuur dus late n w e m aar de s pie ge l lich t ve rz am e le n. Ge bruik te ve rgrotinge n z ijn: 64x 35m m Panoptic 1°/ 113x 20m m Nagle r 42 ’ e n 188x 12m m Nagle r 25 ’ be e ldve ld. Ons e e rs te obje ct is de

IC 1318 (z ie onde raan), be s ch re -ve n als e e n “ Brigh t Ne bula ” ge lok alis e e rd vooral te n oos te n van de s te r “ Sadr” of gam m a Cyg.

De ne ve l be s laat e e n groot ge bie d bijna e xact z oals op de z oe k k aart. M e t e e n m axim aal ge z ich ts ve ld van 1° m oe t ik h e t ge bie d doork ruis e n om de ve rs ch ille nde ne ve lde le n te obs e rve re n. Dit h e e ft ook z ijn voorde le n, de nk m aar aan h e t ge ve n van e e n k le ine tik aan de te le s coop z o z ie je h e t obje ct be w e ge n in h e t be e ldve ld. H e lpt h e e l goe d bij De e p Sk y obs e rvatie s . W anne e r je de z oe k k aart be s tude e rt z ie je dat be paalde ge bie de n e e n num m e r be z itte n. Dit num m e r duidt de h e lde rh e id aan te be ginne n m e t 1 als h e lde rs te de e l e n z o afdale nd.

H e t be e ldve ld van de z oe k k aart be s laat 2.3°x1.5° m e t s te rre n tot m ag. 12. Oos t is link s e n Noord is bove naan van alle z oe k k aarte n, de h e lde rs te de le n z ijn e nk e l inge te k e nd te r ve rduide lijk ing. De s ch e rpe afbak e ning van de inge te k e nde de le n h e e ft h ie r ge e n w aar be e ld w e e r van h oe de ne ve l is , dit is voor ie de re z oe k k aart z o.

- Ge bie d 1: toont aan als h e e l duide lijk h e lde r diffuus ne ve lde e l. Rand van de ne ve l is goe d z ich tbaar e n contras te e rt h e e l goe d m e t de donk e re h e m e l. De ne ve l is tam e lijk h om oge e n ve rde e ld e n ve rloopt langz aam ove r naar z w ak k e re ne ve lde le n. H e e ft de indruk grijs tot z ilve rach tig ove r te

k om e n. H e e l w at h e lde re s te rre n tot m ag.12 h e bbe n z ich als h e t w are in de ne ve l inge ne s te ld. Ste rre tje s tot m agnitude 16 m ak e n van de totale ne ve l e e n s ch itte re nde diam ante n ve rz am e -ling.

- Ge bie d 2: dit ne ve lde e l toont z ich w at z w ak k e r e n m e nge lt z ich m e t de ach te rligge nde donk e re h e m e l. Ne ve l is nog altijd duide lijk w aarne e m baar e n h om oge e n m e t e e n rand die ge le ide lijk ove rloopt in de ruim te of in h e t aans luite nde ne ve lde e l. De tus s e nruim te s in h e t ne ve lcom ple x z ijn goe d h aalbaar, dit voor alle ge bie de n. De drie uitw aaie re nde de le n aans luite nd aan h e t ce ntrale ge bie d 2, z ijn z onde r m oe ite te volge n rich ting z uid.

- Ge bie d 3: h e e l z w ak k e ne ve l-de le n die e e n k le in contras t vor-m e n m e t de donk e re ach te rgrond. De uitw aaie re nde ne ve lde le n be z itte n e e n grijs ach tige m as s a, tus s e nruim te s z ijn bij pe rife e r w aarne m e n goe d h aalbaar.

Onge ve e r e e n 17° NO. h e bbe n w e de volge nde ne ve l de IC5146 of de ” Cocoon Ne bula ” is h e e l w at z w ak k e r. H e t be e ldve ld van de z oe k k aart be s laat 1.2° x 0.8° e n be z it s te rre n tot m ag. 15 Al s taat h ij be s ch re ve n als Brigh t Ne bula pe rife e r w aarne m e n om de volle dige ne ve l te obs e rve re n is de boods ch ap. De h e lde rs te de le n h e b ik aange duid op de k aart. H e t h e lde rs te de e l k an je te rug vinde n te n oos te n van h e t ne ve lcom ple x. Dit de e l h e e ft de vorm van e e n m aanfas e e n is nie t s ch e rp be gre ns d e n gaat langz aam ove r naar e e n h e e l z w ak rond ne ve lge bie d. Bij pe rife e r w aar-ne m e n k an ik de ronde vorm onde rs ch e ide n als ook h e t uitw aaie re nd de e l te n noorde n. De om vang van de Cocoon ne ve l k om t goe d ove re e n m e t de om vang op de z oe k k aart.

H -Beta objecten in h et sterrenbe eld Cygnus

Artik e l Filip Fe ys

H e t ve rw e k k e n van e e n baby in de ruim te is ris icovolle r dan tot nu toe w e rd aange nom e n. Dat blijk t uit e e n Japans e xpe rim e nt m e t ‘ge w ich ts loos ' m uiz e ns pe rm a. Onde rz oe k e rs van de unive rs ite it van H iros h im a be vruch tte n e nk e le e ice lle n van m uiz e n m e t s pe rm a in e e n clinos taat, e e n appa-raat dat ge w ich ts loos h e id s im ule e rt door h ard rond te draaie n. De be vruch ting ve rlie p z onde r proble m e n, w at e rop duidde dat h e t s pe rm a nie t w as aange tas t door h e t ge bre k aan z w aarte k rach t. Maar bij de ontw ik -k e ling van de e m bryo ’ s in de clinos taat trade n w e l com plicatie s op. Vooral de de ling van ce lle n ging vaak fout. Toe n de foe tus s e n w e rde n ge ïm plante e rd bij e e n draagm oe de rm uis , k w am e n s om m ige baby’ s w e lde ge lijk ge z ond te r w e re ld. Maar in re latie f ve e l ge valle n w as e r s prak e van e e n m is k raam , z o m e ldt de Am e rik aans e nie uw s s ite W ire d. De volle dige re s ultate n van h e t onde rz oe k z ijn ge publice e rd in h e t online w e te n-s ch appe lijk tijds ch rift PLoS One . Volge ns de w e te ns ch appe rs m oe t e r m e e r onde rz oe k w orde n ge daan naar voortplanting van z oogdie re n bij ge w ich ts loos h e id, nu m e ns e n s te e ds vak e r in de ruim te ve rblijve n. “ H e t be h oud van le ve n op plaats e n buite n de aarde , z oals ruim te s tations e n ande re plane te n ve re is t e e n be te r be grip van de m anie r w aarop e e n buite naards e om ge ving de voort-planting van z oogdie re n be ïnvloe d ” , z o s ch rijve n de onde rz oe k e rs . Bron: De nnis Rijnvis .

Ee n dag nadat h e t Indias e ruim te -vaartbure au ISRO e e n e inde m oe s t m ak e n aan de m is s ie van de Maans onde Ch andrayaan-1, h e e ft Ne w De lh i aange k ondigd tus s e n 2013 e n 2015 e e n e e rs te Mars m is s ie te z ulle n lance re n. Dat m e ldt h e t Ch ine s e pe rs bure au Xinh ua. "W ij h e bbe n e e n oproe p tot voors te lle n (voor onde rz oe k ) ge daan aan de onde r-s ch e ide n w e te ns ch appe lijk e ge m e e n-s ch appe n", z e i voorz itte r C. Madh avan Nair van de ISRO te ge n plaats e lijk e Indias e m e dia. "Afh ank e lijk van h e t type e xpe rim e nte n die z ij voors te lle n, z ulle n w ij de m is s ie k unne n planne n. De m is s ie is in e e n conce ptue e l s tadium e n z al na (de tw e e de Maanm is s ie ) Ch andrayaan-2 te r h and w orde n ge nom e n. Ee ns in de tw e e jaar is e r e e n opportunite it voor de m is s ie (naar Mars )." Nadat h e t Indias e ruim te vaartbure au h e t radiocontact w as k w ijtge s pe e ld m e t z ijn e e rs te (onbe m ande ) Maanve rk e nne r, is de m is s ie z ondag form e e l opge ge ve n. Nair z e gt dat de m is s ie nie tte m in e e n groot s ucce s is ge w e e s t e n dat 9 5 proce nt van de doe ls te llinge n z ijn be h aald. Bron: Be lga / LPD / 01-09 -2009 .

Vanop Cape Canave ral h e e ft e e n k rach tige Atlas -5 draagrak e t s ucce s vol e e n ultrage h e im e com m unicatie -s ate llie t voor de Am e rik aans e re ge ring ge lance e rd. Van de com m unicatie -s ate llie t is alle e n ge w e te n dat h e t tuig de naam PAN h e e ft. Ge e n e nk e le Am e rik aans e ove rh e ids die ns t z al e rvoor uitk om e n dat de k uns tm aan voor h aar is ge bouw d e n ge lance e rd, aldus de k rant Orlando Se ntine l. H e t is de de rde lance ring dit jaar van e e n Atlas -5, ge com m e rcialis e e rd door h e t Am e rik aans e be drijf Unite d Launch Alliance (ULA). De rak e t w as in totaal aan h aar z e ve ntie nde vluch t toe . Bron: Be lga / BDR / 09 -09 -2009 .


Kortnie uw s

15

Te rug rich ting De ne b e n op onge -ve e r 3° NNO vinde n w e de m ooie ne ve l IC 5076 (z ie h ie rbove n). De ne ve l ligt in h e t NO de e l van de ope nclus te r NGC69 9 1.

H e t be e ldve ld van de z oe k k aart be s laat 30 ’ x 19 .2 ’ m e t s te rre n tot m ag. 15 Z e k e r de m oe ite w aard om h ie r e e ns je te le s coop op te rich te n z onde r e nig filte r ge bruik . Ve rgroot voldoe nde z odat je onge ve e r e e n be e ldve ld h e bt van 15 ’ a 25 ’ . Je z ult op de plaats w aar de ne ve l ligt e e n prach tige ve rz am e ling s te rre tje s vinde n die z ich duide lijk afte k e nt in de grote re om ligge nde groe p.

De h e lde rs te s te rre n be z itte n e e n m ag.12 e n de z w ak s te s te rre n e e n m ag. 16 e n m e e r. Alle le de n vorm e n m ooie cirk e ls e gm e nte n e n ve rtone n lijnpatrone n naar h e t ce ntrum van de z e cirk e ls e gm e nte n. H e t is ne t als e e n de e l van e e n fie ts w ie l m e t de s pak e n in. De H -Be ta filte r m aak t van de z e groe p s te rre n e e n m ooi ne ve lrijk ge bie d. De ne ve l is duide lijk te obs e rve re n in h e t oos te n, w aar de h e lde rs te s te rre n aanw e z ig z ijn. Dit ne ve lde e l is ovaal e n is tam e lijk opvalle nd te n op z ich tte van h e t re s te re nde de e l. Je z ou h e t k unne n ve rge lijk e n m e t e e n k e rn van e e n m e lk w e gs te ls e l die traps ge w ijz e ve rz w ak t.

De totale vorm k om t ove r als e e n “ L” vorm e n om s luie rd de volle dige groe p. Ik h e b de ne ve l inge te k e nd te r ve rduide lijk ing op de z oe k k aart m aar pas op de ne ve l be z it ge e n s ch e rpe rande n z oals w e e rge ge ve n door de grijz e k le ur. Naar m ate w e h e t h e lde rs te de e l ve rlate n ve rvaagt de ne ve l in de donk e re ach te rgrond e n e e n rijk s te rre nve ld z oals h ie rbove n be s ch re ve n. Pe rife e r w aarne m e n is e nk e l nodig om h e t z w ak s te de e l van de ne ve l w aar te ne m e n.

Bijna 3° noordw aarts van de m ooie dubbe ls te r “ Albire o ” vinde n w e de plane taire ne ve l de PK64+ 5.1 (z ie h ie ronde r) of Cam pbe ll’ s H ydroge n s tar. Onm idde llijk de nk je e e n plane taire ne ve l k om t toch m e e r tot z ijn re ch t m e t e e n OIII filte r! W e l, h ie r pre s te e rt de H -Be ta filte r duide lijk be te r. De plane taire ne ve l be z it e e n duide lijk e h e lde re k e rn die ook z ich tbaar is m e t de OIII.

In de h e lde re k e rn is de ce ntral s te r van m ag. 11.3 goe d h aalbaar m its voldoe nde k ijk e rope ning. W at toont de H -Be ta filte r m e e r, dat is de z w ak k e re om ligge nde ne ve l-de le n die tam e lijk s ch e rp be gre ns t z ijn.

De m e lk ach tige k le ur be z it de vorm van e e n s poe l m e t 3/1 ve rh ouding. De lange as is NW – Z O ge k ante ld, ge e n ge m ak k e lijk obje ct w aar pe rife e r k ijk e n ge e n ove r-bodige luxe is . H e t be e ldve ld van de z oe k k aart be s laat 30 ’ x 19 .2 ’ m e t s te rre n tot m ag. 15.

Te rw ijl w e in de buurt z ijn van Albire o ne e m e e ns de tijd om de “ Footprint Ne bula ” of Mink ow s k i 1-9 2 (z ie h ie ronde r) te be z oe k e n. 2° NO van de dubbe ls te r vind je de z e ne ve l te rug, volge ns Me gas tar be z it de ne ve l e e n vis ue le m agnitude van 11.7. Me t 20 ” is dit ne ve ltje m e t de z e m agnitude goe d h aalbaar z onde r filte rs als e e n h e e l k le in donk e rgrijs s ch ijfje m e t ronde

De oce ane n k unne n m e e r k ools tof-dioxide (CO2) opne m e n dan w as aange nom e n e n h e bbe n daarm e e e e n grote re invloe d op h e t k lim aat dan ge dach t. Dat z e gge n Am e rik aans e onde rz oe k e rs in h e t vak blad Nature Ge os cie nce . Dat k om t door h e t fytoplank ton dat in de oce ane n le e ft e n CO2 opne e m t uit de luch t. Daarm e e funge re n de oce ane n als e e n e norm e s pons voor h e t broe ik as gas . Als dat plank ton s te rft, dw arre le n de de e ltje s naar k oude re , die pe r ligge nde lage n in de oce aan. Daar blijft h e t als h e t w are opge s lage n. Maar e e n de e l w ordt opge ge te n e n w e e r ge re cycle e rd tot CO2, dat te rugk om t in de atm os fe e r. Onde rz oe k e rs van de Prince ton-unive rs ite it e n de Unive rs ite it van Californië h e bbe n via com pute r-m ode lle n vas tge s te ld dat k le ine w ijz iginge n in dit k ools tofs ys te e m grote ge volge n k unne n h e bbe n voor h e t k lim aat. Nu vindt de re cyclage plaats in de bove ns te 210 m e te r van de oce ane n. Als die die pte m e t 24 m e te r z ou dale n, dan z oude n de oce ane n 27 de e ltje s pe r m iljoe n m e e r CO2 uit de atm os fe e r k unne n h ale n. Of dat m oge lijk is m oe t nog blijk e n, volge ns onde rz oe k s te r Eun Young Kw on (Prince ton), die h e t onde rz oe k le idde . Dit fe nom e e n k om t alle e n voor w anne e r de z uurs tofconce ntratie in de oce ane n daalt. Kw on be nadruk t dat ve rde r onde rz oe k nodig is om dit inge w ik k e lde m e ch anis m e h e le m aal te be grijpe n. Bron: B. Nie uw e nh uiz e n.

De s m e lte nde ijs k ap baart w e te n-s ch appe rs al lange r z orge n, m aar op e e n confe re ntie in Londe n z ulle n onde rz oe k e rs volge nde w e e k e e n w e l h e e l s om be r be e ld van de toe k om s t toe lich te n. Z o z al nie t alle e n h e t z e e nive au s tijge n, h e t ve rdw ijne n van de ijs m as s a k an ook de aardk ors t be ïnvloe de n w aardoor aardbe vinge n, vulk aanuitbars tinge n, vloe dgolve n e n law ine s k unne n onts taan. Op de confe re ntie z ulle n onde rz oe k e rs volge ns Th e Guardian m e e r uitle g ge ve n ove r h oe de k lim aatve rande ring ook de ge ologie van onz e plane e t k an aantas te n. In be rgge bie de n z ulle n s m e lte nde gle ts je rs law ine s e n ove rs trom inge n ve roorz ak e n. Door h e t ve rdw ijne n van h e t ijs in Groe nland e n op Antarctica k unne n vloe dgolve n onts taan die z e lfs op Europa k unne n inbe uk e n. Mis s ch ie n probe e rt de Aarde ons ie ts te ve rte lle n, vrage n de w e te ns ch appe rs z ich af. "De laats te ijs tijd e indigde tus s e n 12.000 e n 15.000 jaar ge le de n. De ijs laag die ooit Ce ntraal-Europa be de k te is intus s e n dram atis ch ge k rom pe n. De im pact vanuit ge ologis ch s tandpunt w ordt duide lijk op bas is van de toe ne m e nde vulk anis ch e activite it", z e gt profe s s or David Pyle van Oxford Unive rs ity. Er k unne n ook aard-be vinge n onts taan e n de w e te n-s ch appe rs vre z e n vloe dgolve n langs Ch ili, Nie uw -Z e e land, Canada e n z e lfs in de Atlantis ch e Oce aan. Door h e t s m e lte nde ijs dre igt e e n catas trofe voor de Alpe n. Rots e n onde r h e t ijs w orde n ins tabie l e n e r onts taan m e e r ove rs trom inge n e n m odde rs trom e n. H e t aantal be w one rs van de Alpe n s tijgt intus s e n aanz ie nlijk e n ook h e t toe ris m e groe it. H e t w ordt dus h e e l be langrijk om de z e m e ns e n te be s ch e rm e n te ge n de grille n van onz e plane e t. Bron: GB / 07-09 -2009 .


Kortnie uw s

17

vorm e n z onde r k e rnve rh e lde ring. Me t e e n grote van circa 4 ” is e e n voldoe nde ve rgroting nodig.

Me t de OIII z w e lt h e t s ch ijfje tot e e n h om oge e n ovaal ve rlich t vle k je inge be d in e e n h e e l z w ak k e ne ve l. Me t de H -Be ta s tre k t de ach te rgrondne ve l z ich h e t ve rs t uit. Langs be ide z ijde n van de k e rn k an ik uitlope rs circa 4 ” volge n. Pe rife e r w aarne m e n toont de ve rs te uitlope rs , de ove rgang naar de h e m e lach te rgrond is duide lijk w aarne e m baar. Op de bijge le ve rde z oe k k aart z ie je h e t ge bie d inge te k e nd. H e t be e ldve ld van de z oe k k aart be s laat 15 ’ x 9 .6 ’ m e t s te rre n tot m ag. 15.

Alle z oe k k aarte n w e rde n ge m aak t m e t Me gas tar V.5 w aar ik al ve le jare n m e e w e rk . H e t program m a is h e e l ge bruik s vrie nde lijk e n w e rk t e norm s ne l. H e t program m a be z it h e e l w at param e te rs z odat je ge m ak k e lijk je planning k an m ak e n voor be paalde obje cte n.

De 20 ” F/4,5 is natuurlijk h e t ins trum e nt bij uits te k om De e ps k y w aarne m inge n te ve rrich te n. Onde r e e n h itz w arte h e m e l, voldoe nde k ijk e rope ning e n e e n ne ve lfilte r k an m e n h ie r op Kre ta tot h e t uite rs te gaan w at de k ijk e r aank an. H e t ge bruik van de H -Be ta filte r h e e ft norm aal w at m inde r s te rre n w e e r m aar dit is z o m inie m door de s pie ge lgrote e n de trans parante h e m e l op onz e z uide lijk e locatie . Ne t z oals h e t ge bruik van ande re ne ve lfilte rs gaat h e t h ie r om contras t te ve rh oge n e n h e t ve rs te rk e n van de e ige ns ch appe n die e e n w e lbe paalde ne ve l be z it.

Foto: Op de foto h ie rnaas t z ie t u de 'Cocoon ne bula' ofte w e l IC5146 e n de donk e re 'Barnard 164' ne ve l in Cygnus . Foto ge nom e n door Kare l Te uw e n m e t e e n Pe ntax SDUFII op f4 vanaf e e n Param ount ME. De de te ctor is e e n SBIG ST-10XME.

De obje cte n die h ie r bove n be s ch re ve n z ijn k om e n dan ook m e e s t tot h un re ch t m e t De H -Be ta filte r. De filte r k an ge m ak k e lijk ve rs ch ille nde ve rgrotinge n aan vanaf voldoe nde k ijk e rope ning. H ie rbij raad ik toch m inim um e e n 25cm F/4 tot F/6 aan om de filte r te n volle te be nutte n.

Sas te ria is ge le ge n in h e t Z uid oos te n van Kre ta dich t bij de badplaats Mak ri Gialos . Langs e e n s linge re nde w e g van 6 k m s tijgt m e n circa 420 m e te r om aan te k om e n in Agios -Stéfanos . Daar vind u ons op de z e coördinate n : Noord: 35°04 ’ 13 ” / Oos t: 25°58 ’ 21 ” -ne e m e e ns k ijk je op onz e w e bs ite .

Plaats je te le s coop m aar buite n of ope n je s te rre nw ach t e n laat de z w aan m aar door h e t ge z ich ts ve ld vlie ge n. Ge nie t van de w arm e z om e ravonde n e n be z oe k de z e obje cte n e e ns . M is s ch ie n be vinde n z ich daar nog e nk e le ne ve ls die ge s ch ik t z ijn om m e t de H -Be ta filte r w aarge nom e n te w orde n, laat h e t m ij w e te n, ok . Bron: Filip Fe ys , publie k e Ste rre nw ach t “ Sas te ria ” Z O-Kre ta.

8 Me e r inform atiew w w .s as te ria.com

18

Op k rante npapie r valt h e t nie t op. Maar de foto h ie rnaas t h e e ft in h e t origine e l 800 m iljoe n pixe ls . H ij k an prim a afge druk t w orde n op e e n s trook van 4 bij 2 m e te r. En toont dan in al z ijn prach t de M e lk w e g z oals die onz e aarde om ringt. En h ij is ge m aak t z onde r te le s coop.

Ee n aards e variant van de foto is de panoram afoto vanaf e e n be rgtop die , op e e n lange uit m e e rde re opnam e s s am e nge s te lde s trook , h e t om ringe nde be rglands ch ap toont. Frans e fotografe n h e bbe n nu op e e nz e lfde m anie r dit m e e s t ge de taille e rde uitz ich t ooit op de Me lk w e g ge m aak t.

Ve r vanuit de ruim te z ou die Me lk w e g e r van bove n uitz ie n als e e n panne k oe k . Me t e e n diam e te r van onge ve e r 100.000 lich tjaar, e n onge ve e r 1.000 lich tjaar dik . Of be te r: als e e n s pie ge le i, w ant h e t h art van de m e lk w e g is ve rdik t.

Ie ts dich te rbij z oude n de s piraal-arm e n z ich tbaar w orde n, die rond h e t h art van h e t m e lk w e gs te ls e l ge vouw e n ligge n. De aarde be vindt z ich in één daarvan, e e n be e tje in de pe rife rie , op 26.000 lich tjaar van h e t ce ntrum .

Aardbe w one rs k ijk e n vanuit h un pos itie dus ‘van opz ij’ te ge n de Me lk w e g aan: z e z ie n die als e e n lich te nde band aan de h e m e l. En te rw ijl de aarde om de z on draait, ve rande rt h un uitz ich t. Op h e t noorde lijk h alfrond k ijk e n w e in z om e rnach te n in de rich ting van h e t ce ntrum van h e t m e lk w e gs te ls e l. In de w inte r juis t naar de buite nge bie de n.

Om h e t h e le panoram a rond te k rijge n, m aak te de Frans e s te rre n-fotograaf Se rge Brunie r daarom 1.200 foto ’ s tus s e n augus tus 2008 e n fe bruari 2009 . Z onde r te le s coop of k ijk e r, om de h e m e l te tone n z oals m e ns e n die (k unne n) z ie n.

Z ijn colle ga Stéph ane Guis ard m aak te intus s e n m e t e e n am ate ur-k ijk e r 1.200 opnam e s van h e t ge bie d dat z ich uits tre k t van h e t s te rre nbe e ld boogs ch utte r tot aan s ch orpioe n in h e t h art van h e t m e lk w e gs te ls e l. De donk e re band be s taat uit w olk e n van s tof die h e t e ch te h art van de Me lk w e g, m e t daarin w aars ch ijnlijk e e n groot z w art gat, aan h e t oog onttre k k e n. Re ch ts op de foto z ijn de be roe m de lich te nde ne ve ls in Antare s e n Rh o Oph iuch i te z ie n.

De fotografe n w e rk te n op La Palm a e n vooral in de Ch ile e ns e Atacam aw oe s tijn, w aar de Euro-pe s e Z uide lijk e Ste rre nw ach t (ESO) m e e rde re te le s cope n h e e ft. Bijna ne rge ns ande rs op aarde z ijn de nach te n z o donk e r, is de luch t z o droog (w ate rdam p ve rs toort de be e lde n) e n z ijn e r z o z e lde n w olk e n. Me t h ulp van ESO w e rde n de be e lde n tot (bijna) gigapixe l-panoram a ’ s ge s m e e d.

Ee n re s e m foto's , van typis ch e 'de s k top' be e lde n tot h oge re s olutie afbe e ldinge n, k unne n op de 'link ' h ie ronde r ve rk re ge n w orde n. Ee n abs olute aanrade r !

8 Me e r inform atiew w w .gigagalaxyzoom .org

De prach t van de m elk w eg


H e t officië le Starnigh ts 2009 t-s h irt is tijde lijk nog bij de As tro Eve nt Group vz w te ve rk rijge n e n dit voor s le ch ts 10 e uro (of 15 e uro incl. ve rpak k ings - e n ve rz e ndings -k os te n). Me e r info: info@ as tro-e ve nt-group.be .

Uit ge de taille e rde opnam e n van h e t grote Androm e das te ls e l e n h e t naburige Drie h oe k s te ls e l blijk t dat de tw e e e e n innige (z w aarte k rach ts )band h e bbe n. Ook is ge ble k e n dat de be ide s te ls e ls e e n ve e l grote r invloe ds -ge bie d h e bbe n dan je op h e t e e rs te ge z ich t z ou z e gge n (Nature , 3 s e pte m be r). H e t Androm e das te ls e l (M31) is m e t e e n afs tand van 2,5 m iljoe n lich tjaar de m e e s t nabije grote buur van h e t Me lk w e gs te ls e l. Me t be h ulp van de Canada-France -H aw aii Te le s cope is e e n bijna m iljoe n lich tjaar groot ge bie d rond M31 in k aart ge brach t. Daarbij z ijn onte lbare s te rre n ontde k t die h e bbe n toe be h oord aan k le ine re s te rre ns te l-s e ls die in de loop van de tijd door M31 z ijn opge s lok t. Ee n de e l van die s te rre n lijk t afk om s tig te z ijn van h e t Drie h oe k s te ls e l (M33), dat als e e n re us ach tige s ate llie t om M31 h e e n draait. Uite inde lijk z al de z e trage k os m is ch e dans e rtoe le ide n dat M33 door M31 w ordt ve rs londe n. 03-09 -2009 .

Ee rde r dit jaar w e rd de Am e rik aans e K e ple r-s ate llie t ge lance e rd, die plane te n bij ande re s te rre n m oe t vinde n door s te rre n op te s pore n die k le ine , re ge lm atige h e lde rh e ids -fluctuatie ve rtone n. De k ans dat daarbij le e fbare w e re lde n ontde k t w orde n, le e k nie t groot. Onle e fbaar grote e xoplane te n z ijn nu e e nm aal ve e l m ak k e lijk e r te vinde n dan k le ine , aarde -ach tige plane te n. Volge ns Brits e s te rre nk undige n z ou Ke ple r e ch te r ook m ane n bij e xoplane te n k unne n ops pore n. Uit com pute rs im ulatie s blijk t nam e lijk dat e e n e xom aan van 0,2 aardm as s a e e n Saturnus -ach tige e xoplane e t al z odanig h ard h e e n e n w e e r tre k t, dat dit in de door Ke ple r ve rz am e lde baange ge ve ns van de e xoplane e t te z ie n m oe t z ijn. Z ulk e e xom ane n z oude n h e t ars e naal van le e fbare w e re lde n aanz ie nlijk k unne n ve rgrote n. 04-09 -2009 .

Sinds z ondag 9 augus tus is h e t in Ne de rland ontw ik k e lde e n ge bouw de H IFI-ins trum e nt aan boord van de Europe s e infraroods ate llie t H e rs ch e l buite n be drijf. Ee n e le k tronica-m odule h e e ft h e t be ge ve n. De oorz aak van h e t m ank e m e nt is nog nie t ach te rh aald. Er is w e l e e n re s e rve -e xe m plaar van de m odule aan boord, m aar H IFI-h oofdonde rz oe k e r Frank H e lm ich van h e t SRON Ne th e rlands Ins titute for Space Re s e arch in Groninge n ve rw ach t dat e r nog m ins te ns tw e e w e k e n onde rz oe k nodig z ijn voordat die in be drijf k an w orde n ge nom e n. H IFI (H e te rodyne Ins trum e nt for th e Far Infrare d) is h e t duurs te e n m e e s t com ple xe ruim te -ins trum e nt dat ooit in Ne de rland is ontw ik k e ld. De infraroods pe ctrom e te r m oe t vooral onde rz oe k gaan doe n naar de aanw e z igh e id van w ate r in s te rvorm ings ge bie de n. 04-09 -2009 .


Kortnie uw s

W e m e rk e n h oe lange r h oe m e e r dat h e t bijz onde r m oe ilijk is ge w orde n om z ow e l le de n, als h e t bre de publie k , nie t alle e n te inform e re n ove r w at e n w anne e r w e ie ts doe n (voordrach t, w ork s h op, e ve ne m e nt, ...) m aar h e n ook z o ve r k rijge n om e rop aanw e z ig te z ijn. Dit k om t, volge ns ons (als ook e nk e le ande re pe rs one n die m e t h e t ve re nigings le ve n te m ak e n h e bbe n), volge ns dive rs e re de ne n. Ene rz ijds is e r e e n ove raanbod aan activite ite n. Me ns e n w e te n daarom nie t m e e r w at te k ie z e n e n als m e n dan al e e n k e uz e die nt te m ak e n dan lie fs t h e t z o s pe ctaculair m oge lijk e . Daarnaas t be s lis s e n de m e ns e n ook s te e ds late r e n im puls ie ve r. Nie t lange r s taan z ak e n 'vas t' op e e n k ale nde r. En te ve ns is h e t e e n fe it dat e e n ve re niging m e t z 'n e ige n druk w e rk ge w oon nie t lange r k an opbots e n te ge n de grote com m e rcië le initiatie -ve n. Dat is volge ns ons w aarom de laats te tie n jaar h e t aantal be z oe k e rs op onz e (e n blijk aar alle initiatie ve n van Oos te nds e je ugd- e n cultuurve re -niginge n) blijft dale n. Daarom h e e ft h e t be s tuur e nk e le be s lis s inge n ge nom e n.

1) W e be pe rk e n onz e publie k e activi-te ite n tot e e n h andvol be k e nde e n be proe fde initiatie ve n. Minde r m oe t e ch te r ook be te r w orde n.

2) Om h e t publie k toch te blijve n inform e re n z ulle n w e onz e nie uw s -brie f, die nu re e ds ve e lvuldig w ordt ge le z e n, nog m e e r prom ote n. Z e k e r op lok aal vlak . Dit be s paart ons h e e l w at organis atoris ch e proble m e n e n bre ngt h ope lijk e ve nve e l (of m e e r) nie uw e ge ïnte re s s e e rde n ove r de vloe r.

3) H e t aantal voordrach te n z al w or-de n be pe rk t tot één pe r m aand. H ie rdoor be las te n w e de h andvol s pre e k be urtge ve rs nie t lange r.

4) Z o blijft e r m e e r tijd ove r om e ige n proje cte n te ontplooie n e n ve rde r uit te w e rk e n. Kortom , m inde r voor h e t publie k e n m e e r voor onz e e ige n le de n. Z o h e bbe n w e nu re e ds e e n paar h éél le uk e e xpe rim e nte n op til s taan...

5) Door de lich th inde r (e n vaak s trak k e w ind) in onz e s tad z ijn w e de afge lope n jare n s te e ds m inde r toe aan w aarne m e n ge raak t. Dit z ou m oe te n ve rande re n. Daarom z ulle n w e vak e r m e t de auto naar be te re oorde n tre k k e n. Ook h e bbe n w e e e n nie uw dos s ie r lope n die ons , te ge n de le nte , van e e n de ge lijk e 9 cm le z e nk ijk e r m e t Lunt H -Alph a z onne filte r z al voorz ie n w aardoor w e ook m e e r ove r dag k unne n w aarne m e n. En ook ons w e e rs tation z orgt voor e e n nie uw e dim e ns ie .

Concre e t k om t h e t e rop ne e r dat w e op de e e rs te vrijdag van de m aand s te e ds e e n voordrach t voorz ie n. Op de ande re vrijdag-avonde n w e rk e n w e aan proje cte n als ook aan de (nie uw e ) w e bs ite e n nie uw s brie f. Dit k an daar w e e e n inte rne tve rbinding h e bbe n in ons lok aal. W anne e r h e t h e lde r blijk t te z ijn bre ngt ie de re e n z 'n w aarne -ings m ate riaal m e e . Kortom , de boog w ordt w at m inde r ge s panne n. En dat z e k e r voor h e t be s tuur dat de afge lope n tw e e jaar vooral papie rw e rk h e e ft ge daan rond de be urs e n tal van s ubs idie dos s ie rs . Tijd om m e e r te ge nie te n van de facilite ite n van ons lok aal e n de w onde rbaarlijk e s te rre nh e m e l...


Rubrie k

H et AEG nieuw s

Re dactione e l

19

Uw s te un aan de s te rre nk unde !

Ge boe id door s te rre nk unde ? Dan m oe t u be s lis t lid w orde n van de As tro Eve nt Group vz w uit Oos te nde . Ook al k an u m is s ch ie n nie t s te e ds aanw e z ig z ijn op onz e activite ite n, toch m aak t uw lidm aats ch ap e e n w e re ld van ve rs ch il. W ant dank z ij uw s te un k unne n w e onz e dive rs e gratis die ns te n, z oals oa dit e -z ine , blijve n ve rw e z e nlijk e n e n z e lfs uitbre ide n. Kortom , s tort vandaag nog 15 e uro op onz e re k e ning e n u k rijgt van ons m e te e n ook h e t lidm aats ch ap bij volk s s te rre nw ach t As troLAB Iris e r GRATIS bove nop (te r w aarde van 30 e uro) ! Storte n k an op re k e ning nr.: 380-019 5842-70 m e t ve rm e lding van 'Lidge ld 2009 ' + je volle dige naam e n e -m ail adre s . Z e k e r doe n !

20

Be lgis ch as tronaut Frank De W inne h e e ft in h e t Inte rnationaal Ruim te -s tation ISS e e n proe f uitge voe rd naar "Draagbaar Ve rh oogde Re ali-te it" (W EAR), z o h e bbe n h e t Europe s e Ruim te vaartbure au ESA e n h e t Be lgis ch e ruim te vaartbe drijf Space Applications Se rvice s (SAS) be k e ndge m aak t. H e t proje ct, dat in te ge ns te lling tot Virtue le Re alite it in de e ch te re alite it w e rk t, is door SAS e n de KU Le uve n voor ESA ontw ik -k e ld.

W EAR is de afk orting van "W e ar-able Augm e nte d Re ality" w at le tte rlijk s taat voor "Draagbare Ve rh oogde Re alite it". Be doe ling is de as tronaut te voorz ie n van e e n draagbaar s ys te e m dat h ij volle dig h ande nvrij, m e t be h ulp van s te m h e rk e nning, k an be s ture n e n dat h e m de m oge lijk h e id ge e ft om vide o's , be e lde n e n te k s t te raadple ge n, re ch ts tre e k s in z ijn ge z ich ts ve ld. Dit h e lpt h e m bij h e t lok alis e re n e n m anipule re n van com ple xe apparatuur, op h e t m om e nt dat h ij die h ulp nodig h e e ft, aldus SAS.

H ie rvoor w ordt ge bruik ge m aak t van e e n z oge naam de "h e ad-m ounte d dis play", e e n s ch e rm dat m e t be h ulp van e e n h oofdband voor de oge n van de as tronaut ge plaats t w ordt. Daar dit s ch e rm trans parant is , k an de as tronaut de w e rk e lijk e w e re ld doorh e e n h e t s ch e rm z ie n te rw ijl W EAR e r inform atie op k an tone n. De as tro-naut z ie t dit s am e nge s te lde be e ld.

As s is te re n bij onde rh ouds proce dureSe ns ore n (gyros cope n e n acce le ro-m e te rs ), ge com bine e rd m e t obje ct-h e rk e nning, late n W EAR toe om de

e xacte pos itie e n orië ntatie van de as tronaut te be pale n, te volge n e n e r ge bruik van te m ak e n door conte xtge voe lige inform atie te tone n. Ande re m oge lijk h e de n van W EAR z ijn h e t opne m e n van vide o- e n audionotitie s e n h e t vis ie -ge bas e e rde inle z e n van s tre e pje s -code s .

Aan boord van h e t ISS m oe t W EAR as tronaute n as s is te re n tijde ns h e t uitvoe re n van e e n com ple xe onde r-h ouds proce dure in h e t Europe s e Colum bus lab.

Frank De W inne w as volge ns ESA al in e e n vroe ge fas e e nth ous ias t bij h e t proje ct be trok k e n e n h e e ft h e t ook al bij h e t Am e rik aans e ruim te vaartbure au NASA voor-ge s te ld. Z ate rdag voe rde h ij e e n proe f uit m e t W EAR door e e n w and van de Colum bus te ope ne n e n e e n inte rne filte r te ve rvange n. Volge ns ESA k on de tw e e de Be lg in de ruim te m e t z ijn s te m door e lk e s tap van de proce dure navige re n. H ij k on m e t h e t s ys te e m alle re le vante inform atie , diagram m e n e n locatie -inform atie vis ualis e re n. Daardoor h ad h ij z ijn h ande n vrij voor h e t e ige nlijk e onde rh ouds w e rk .

Buite n h e t as s is te re n van as tronau-te n z ijn ook grondapplicatie s in dom e ine n z oals arch ite ctuur e n cons tructie voorz ie n. De z e ve rs ie van W EAR voor buite nh uis ge bruik op Aarde is in ontw ik k e ling e n w ordt in de volge nde m aande n ge com -m e rcialis e e rd, z e gt SAS. Bron: Be lga / KA.

8 Me e r inform atiew w w .e s a.int of

w w w .youtube .com /e s a

Update : Te rw ijl de z e s k oppige be m anning van h e t Inte rnationaal Ruim te s tation ISS e e n com pe ns a-tie dag h e e ft ge k re ge n e n z o e e n ve rle ngd vrij w e e k e inde h e e ft, blijk t nu dat Frank De W inne e e n w e e k late r z al te rugk e re n dan ge pland. Ove rige ns is h e t be grip "vrij w e e k e inde " re latie f, w ant h e t is van-daag k uis dag in de s pace m e ccano, z o h e e ft w oordvoe rde r Vale ri Lyndin van de Rus s is ch e vluch tle i-ding (Ts oup) be k e ndge m aak t. De 19 de e n de 20s te h oofdbe m anning van h e t ISS w are n vie r vrije dage n toe ge k e nd, w aaronde r de Am e ri-k aans e e n de Rus s is ch e nationale fe e s tdag. Maar op één van die vie r dage n w e rd e r inte ns s am e nge -w e rk t m e t de be z oe k e nde be m an-ning van h e t ruim te ve e r Dis cove ry.

Als com pe ns atie daarvoor m oe te n de z e s volge nde m aandag ook nie t w e rk e n, als ve rle ngs tuk van h e t w e e k e inde . W at w e e r nie t w e g-ne e m t dat e r op de age nda voor vandaag 'grondige s ch oonm aak ' s taat. W ant op 2 ok tobe r k om t e r m e t de Sojoe z TMA-16 e e n nie uw e be m anning aan, be s taande uit de Rus Maxim Soe raje v e n de Am e rik aan Je ffre y W illiam s , plus als ruim te toe ris t Guy LaLibe rté, de Canade s e s tich te r van de Cirq ue du Sole il. De z e laats te k e e rt op 11 ok tobe r s am e n m e t de h uidige ge z agvoe rde r Ge nnadi Padalk a e n de Am e rik aan Mik e Barratt naar de Aarde te rug, in de Sojoe z TMA-14. Ee n w oordvoe rs te r van h e t Be l-gis ch fe de raal w e te ns ch aps be le id h e e ft de lak onie k e inform atie op de w e bs ite van de NASA be ve s tigd dat De W inne pas op 1 de ce m be r naar de Aarde te rugk e e rt. Bron: Be lga / JV.

Frank De W inne w erk t m et verh oogde realite it


De toe k om s tige Canade s e ruim te -toe ris t Guy Lalibe rté lance e rt vanuit h e t Inte rnationaal Ruim te s tation ISS e e n "ge dich t aan de m e ns h e id" dat in h e t te k e n s taat van w ate r. H e t k rijgt e e n ve rle ngs tuk in de vorm van e e n "plane tair artis tie k e ve ne m e nt" in 14 s te de n op vijf contine nte n, z o h e e ft de oprich te r van de Cirq ue du Sole il vandaag be k e ndge m aak t in Ste rre n-s tad nabij Mos k ou. H e t artis tie k e m ultim e diaproje ct be gint op 9 ok tobe r om 14.00 uur Be lgis ch e tijd e n is ge ce ntre e rd op e e n ge s pre k "tus s e n de m aan, de z on e n e e n s lok w ate r", z e i de m iljardair in Ste rre ns tad, w aar h ij traint voor z ijn ruim te vluch t die be gint op 30 s e pte m be r. H ij ve rtre k t dan op de bas is Bajk onoe r in Kaz ach s tan om tw aalf dage n late r naar de aarde te rug te k e re n. Volge ns LaLibe rté is w ate r m om e nte e l "de groots te uitdaging w aarm e e de m e ns m om e nte e l w ordt ge confronte e rd". H e t s pe k tak e l be gint in Montréal e n e indigt tw e e uur late r in Mos k ou. Me e rde re pe rs onalite ite n h e bbe n aanvaard m e e te w e rk e n aan h e t proje ct, onde r w ie de Am e rik aans e e x-vice pre s ide nt al Gore , z ange r Pe te r Gabrie l, z ange re s Sh ak ira e n Be lgis ch as tronaut Frank De W inne . Bron: AFP / KA / 02-09 -2009 .

Ee n groot s tuk ruim te s ch root h e e ft gis te re n de baan van h e t inte rnationale ruim te s tation ISS, w aar landge noot Frank De W inne m om e n-te e l ve rblijft, ge k ruis t. De Am e rik aans e ruim te vaartdie ns t NASA de e lde m e e dat e r ge e n s ch ade w as . De re s te n van e e n Europe s e Ariane 5-rak e t vloge n op e e n afs tand van onge ve e r 1,3 k ilom e te r voorbij h e t ruim te s tation. Volge ns e xpe rts is dat al e e n vrij k rappe afs tand. Toch w as e e n uitw ijk m anoe uvre van h e t ISS of e e n e vacuatie nie t nodig, z e i e e n w oordvoe rde r van NASA. "W e h e bbe n alle s nauw k e urig in de gate n ge h oude n. Er w as ge e n ge vaar", z e i de w oordvoe rde r. Toch h ad NASA e e rs t be re k e nd dat h e t ruim te s ch root op e e n afs tand van onge ve e r 3 k ilom e te r voorbij h e t s tation z ou z w e ve n. Dat de ruim te s te e ds onve ilige r w ordt door rondvlie ge nd afval, is al lang ge e n ge h e im m e e r. H e t gaat vooral om s tuk k e n van s ate llie te n of rak e tte n die ve rlore n ge gaan of uitge range e rd z ijn e n m e t h oge s ne lh e id door de ruim te vlie ge n. Expe rts w aars ch uw e n dat de m e tale n onde rde le n proje ctie le n z ijn die z e lfs door ge pants e rde plate n k unne n bre k e n. Sch root van am pe r e nk e le ce ntim e te rs groot z ou al z w are s ch ade aan h e t ISS k unne n aanrich te n. H e t brok s tuk van de Ariane rak e t z ou z ow at 19 vie rk ante m e te r groot ge w e e s t z ijn. En am pe r ure n voordat h e t voorbij h e t ISS vloog, w are n tw e e as tronaute n nog aan de buite nk ant van h e t ruim te s tation aan h e t w e rk . Be gin dit jaar m oe s te n alle ISS-as tronaute n uit voorz org in e e n aan h e t s tation ge k oppe lde Sojoe z caps ule s ch uile n voor e e n nade re nd s tuk s ch root. Ee n paar w e k e n late r m oe s t h e t ISS s am e n m e t h e t aange k oppe lde ruim te ve e r Dis cove ry 180 grade n ge draaid w orde n om Ch ine e s ruim te s ch root te ontw ijk e n. Bron: Be lga / EP / 05-09 -2009 .


Kortnie uw s

De z e Z e is s Dias cope 85m m T* FL (fluorie t) - 45° m e t acce s s oire s is te k oop. De Z e is s s potting s cope s z ijn indruk w e k k e nd in ie de r opz ich t. Z e com bine re n e e n e e rs te k las optis ch e s ys te e m m e t e e n bijz on-de r robuus t de s ign e n z e e r s te rk e m e ch anica. De z e Z e is s dias cope 85 T* FL is natuurlijk w ate r e n s tofdich t. H ij is ge vuld m e t s tik s tof e n h e e ft e e n uits ch uifbaar z onne -s ch e rm dat s tore nd s trooilich t w e g h oudt. De Z e is s 85m m dias cope le ve rt h e t be s te be e ld e n e xtre e m h oge de tails , z ow e l vis ue e l als fotografis ch . De Z e is s is aange k och t in ok tobe r 2002 e n is nog onde r garantie e n pe rfe cte s taat. Garantie be w ijz e n w orde n e r bijge le ve rd. De Z e is s dias cope is z e e r w e inig ge bruik t. Bijge le ve rde acce s s oire s : 20-60x Vario Z e is s z oom oculair, incls us ie f adapte rs om de z e Vario oculair op e e n te le s coop te k unne n be ve s tige n. Dit k om t ove re e n m e t e e n 8.5 tot 24m m oculair m aar dan van h oge

k w alite it. Z e is s optis ch e foto-adapte r. De fotoadapte r m aak t van de Z EISS te le s coop e e n s upe r-te le le ns m e t m axim aal 1.000 m m brandpunts afs tand bij 1:12 re la-tie ve ope ning. De fotoadapte r w ordt in plaats van h e t oculair m e t de Dias cope te le s coop vas tge -s ch roe fd. Ie de re s pie ge lre fle x-cam e ra k an m e t e e n in de h ande l ge bruik e lijk e , pas s e nde T2-ring w orde n aange pas t.Z e is s paraattas . Be trouw bare be s ch e rm ing in ie de re s ituatie . Ook tijde ns h e t ge bruik be s ch e rm t de paraattas de te le s coopbody te ge n alle invloe -de n. Koffe r, origine le doz e n van Z e is s . Alle s nie uw k os t de z e z e is s dias cope 85m m , vario oculair 20-60x, Z e is s fotoadapte r, paraattas e n adapte rs tus s e n 2700 e n 29 00 e uro. Vraagprijs voor dit alle s : 1650 e uro. Voor inte re s s e m ail naar: Lde be ck @ te le ne t.be

8 Mail ons uw z oe k e rtje !Info@ as tro-e ve nt-group.be

Rubrie k

Te k oop

Re dactione e l

21

Artik e l

De cyclus van de Z on

Re dactione e l

H oe w e l de z on de afge lope n jare n buite nge w oon w e inig z onne vle k k e n ve rtoont, blijk t e r toch s prak e te z ijn ge w e e s t van e e n grote invloe d op de aarde . Dat s ch rijve n z onne -onde rz oe k e rs in e e n artik e l dat vandaag ge publice e rd w ordt in Journal of Ge oph ys ical Re s e arch - Space Ph ys ics . H e t aantal z onne -vle k k e n w ordt ge w oonlijk ge z ie n als e e n goe de indicator voor de activite it van de z on, die norm aal-ge s prok e n e e n e lfjaarlijk s e cyclus ve rtoont. De nie uw e cyclus (cyclus 24) laat e ch te r onge w oon lang op z ich w ach te n; nie m and w e e t h oe dat k om t. Me t e e n arm ada van m e e tins trum e nte n op de grond e n in de ruim te is nu e ch te r ontde k t dat e r tijde ns h e t langge re k te activite its -m inim um van de afge lope n jare n w e l z e e r k rach tige 'w inds tote n' voork w am e n in de z onne w ind - de s troom van e le k tris ch ge lade n de e ltje s die door de z on de ruim te in w ordt ge blaz e n. De z e z onne -inds trom e n w are n in 2008 ve e l fre q ue nte r e n k rach tige r dan in

19 9 6, tijde ns h e t vorige activite its -m inim um . De e ne rgie rijk e z onne -w inds trom e n, die s om s m e e r dan e e n w e e k k unne n aanh oude n, h e bbe n e e n grote invloe d op de s tructuur van de buite ns te s tralings -gorde ls van de aarde , e n indire ct ook op s ate llie te n in e e n baan om de aarde . Blijk baar vorm t h e t aantal vle k k e n op de z on toch ge e n goe de indicatie voor de alge h e le z ons -activite it. W aarom de z onne w ind-s trom e n vorig jaar z o fre q ue nt e n k rach tig w are n, is onduide lijk . Moge lijk is e r e e n ve rband m e t e e n ge le ide lijk e afnam e van de m agne tis ch e ve lds te rk te van de z on, w aardoor e r in h e t e ve naar-ge bie d grote re 'coronale gate n' onts taan: ope ninge n in de ijle z onne -atm os fe e r (de corona) w aar-door e le k tris ch ge lade n de e ltje s ge m ak k e lijk m e t h oge s ne lh e id k unne n onts nappe n. 17-09 -2009 .

8 Me e r inform atiew w w .s olarlive .nu

22

Ee n colle ctie zom e rs e Plane taire Ne ve ls

De h e rfs t is e e n s e iz oe n dat z e e r goe de om s tandigh e de n k an k e nne n om te obs e rve re n, de te m pe rature n z ijn m ild e n de s te rre nh e m e l h e e ft h e e l w at te bie de n. Aan de h e m e l m aak t de druk te van de z om e r-drie h oe k s tilaan plaats voor de ie ts m inde r uitbundige om ge ving van onde r ande re de s te rre nbe e lde n Pe gas us , de W ate rm an (Aq uarius ) e n de Vis s e n (Pis ce s ). Toch h e e ft de z e m inde r m e t s te rre n be z aaide z one h e e l w at te bie de n voor de nie uw s gie rige w aarne m e r, van m e lk w e gs te ls e ls tot ope n s te rre n-h ope n, van plane taire ne ve ls tot bolh ope n.

Op 7 s e pte m be r 1746 ontde k te de Frans e w aarne m e r Je an-Dom iniq ue Maraldi e e n ne ve l in h e t s te rre nbe e ld Pe gas us (h e t m yth i-s ch e Vlie ge nde Paard), e e n ne ve l be s taande uit ve le s te rre n. Me s s ie r voe gde h e t obje ct e e n k le ine tw intig jaar late r pas toe aan z ijn catalogus e n k e nde num m e r 15 toe aan de z e opvalle nde ontde k k ing: Me s s ie r 15. Late r be ve s tigde n vade r e n z oon H e rs ch e l dat h e t w e l de ge lijk om e e n s ch itte re nde bolh oop ging. In 19 21 ontde k t Pe as e e e n plane taire ne ve l in de z e bolh oop.

Me s s ie r 15 be vind z ich in de h alo van ons Me lk w e gs te ls e l, de plaats w aar z ich de m e e s te bolh ope n oph oude n, e n doe t e r e e n s lordige 250 m iljoe n jaar ove r om éénm aal z ijn baan af te le gge n. De h e lde rs te le de n van de z e s te rre ns tad h e bbe n e e n h e lde rh e id van 12,7 w aardoor dit obje ct z e lfs m e t e e n afs tand van 40.000 lich tjaar, e e n boe ie nd be e ld is in ve le ins trum e nte n. H e t ce ntrum is bijz onde r druk be volk t m e t e e n dich th e id van 30 s te rre n pe r vie rk ante boogs e conde : in dat ge bie d s taan de s te rre n dich t bij e lk aar, h e e l dich t, e e n afs tand ve rge lijk baar m e t de afs tand Z on-Pluto.

Me t e e n m agnitude van 6,0 is Me s s ie r 15 (NGC 7078) onge -tw ijfe ld de m e e s t opvalle nde bolvorm ige s te rre nh oop aan de h e rfs th e m e l. Dit obje ct is m ak k e lijk te rug te vinde n nabij ε Pe gas i, de ne us van h e t paard e n m aak de ge le ge nh e id ge bruik om e s de volle dige vorm van Pe gas us op te z oe k e n. Ondank s z ijn vrij h oge h e lde rh e id van m agnitude 6 z ijn e r

m e ge e n w aarne m inge n m e t h e t blote oog be k e nd. De re de n daarvan is e e n vrij h e lde re s te r op e e n afs tand van 20 boogm inute n te n w e s te n van M 15.

Me t de m ins te optis ch e k rach t z oals e e n k le ine ve rre k ijk e r, z ie je e e n k le in ‘w attig ’ bolle tje m e t e e n ce ntrale ve rh e lde ring, h e t typis ch e be e ld van e e n h e lde re bolh oop in e e n k le in ins trum e nt.

Me t e e n 10cm te le s coop k rijg je al h e e l w at ande rs te z ie n: M 15 ligt in e e n e ch t s te rrijk e om ge ving, h e e ft e e n e e rde r k le ine m aar opvalle nde h e lde re k e rn e n is z éér k orre lig. Vooral dit laats te w ijs t op e e n de be ginne n oplos s ing die m oge lijk is m e t dit s oort ins trum e nte n. Me t e e n ie ts grote re ope ning w ordt M 15 om ge tove rd in e e n bal van duiz e nde n s te rre n. Ga ook e e ns k ijk e n naar lijne n van s te rre n aan de rand van de bolh oop, ook w e l s pinne pote n ge naam d, die h e t onaards e ge h e e l e e n e xtra dim e ns ie ge ve n. Me t e e n 31,75cm te le s coop h ad ik de volge nde indruk : ‘(V=222x) Opvalle nd obje ct. Volle dig opge los t be h alve h e t abs olute ce ntrum van de k e rn die h e lde r w it van k le ur is . Dit obje ct vom t e e n vlak k e drie h oe k m e t 2 h e lde re nabijge le ge n s te rre n. De doors ne de van de k e rn m aak t 1/3 uit van de totale doors ne de . De pe rife rie be s taat uit e e n z w e rm van h e lde re puntje s op e e n ne ve lige ach te rgrond. In de pe rife rie z ie ik e nk e le s pinne pote n, lijne n van z w ak k e le de n. De k e rn is nie t rond m aar ve rtoont in h e t Z W e e n boogvorm ige s tructuur. H e t NO van de z e k e rn is ie ts z w ak k e r e n be vat ie ts m inde r h e lde re le de n. ’

Le uk om w e te n is dat M 15 e e n plane taire ne ve l, Pe as e 1 (PK65-27.1 in de catalogus van Pe re k e n Koh oute k ), be vat m e t e e n m agnitude van 14 e n m e t grote re te le s cope n vrij h aalbaar lijk t te z ijn. De k uns t is de localis atie van h e t obje ct bij h oge re ve rgroting w aarbij toch w e l ge bruik z al m oe te n ge m aak t w orde n van de ge lijk e k aarte n e n/of fotografis ch e opnam e s . Daarnaas t z al h e t obje ct m oe te n be ve s tigd w orde n m e t e e n ne ve lfilte r z oals h e t alom ge k e nde OIII filte r. Door h e t ge bruik e rvan z ulle n de s te rre n ve rz w ak k e n e n de plane taire ne ve l e e n s tuk m e e r h e lde r opduik e n. Pe te r H e nde rick x be s ch rijft z ijn e rvaring: ‘Na ve le

poginge n om dit obje ct te z ie n in h e t ve rle de n is h e t m e dan e inde lijk toch ge luk t, Pe as e 1 in M 15. De z e plane taire ne ve l be vindt z ich in e e n w irw ar van s te rre n, in de buite ns te re gione n van M 15. Je h e bt volge ns m ij 3 dinge n nodig om te s lage n. 1° Goe de s e e ing e n k ijk e rope ning om de h oge ve rgroting van 700x toe te late n, e e n OIII filte r e n véél ge duld.

De z oe k toch t w ordt voorafge gaan door e e n vrij m oe ilijk e s tarh op op s te rre tje s vlak bij de bolh oop. De s te rpatrone n alle e n nog m aar vinde n nam e e n dik h alfuur in be s lag (z ie z oe k k aartje op w w w .s te rre nk unde .nl/de e ps k y/be s tande n/artik e l-m 15.pdf). Door ge bruik te m ak e n van de blink ing te ch nie k (w aarbij afw is s e le nd m e t filte r e n z onde r filte r w ord w aarge nom e n) z ag ik de PN cons is te nt ve rs ch ijne n als e e n h e lde r ve lds te rre tje . Nie ts m e e r, m aar h e t ide e dat je e e n PN in e e n ve r ve rw ijde rde bolh oop vis ue e l aan h e t w aarne m e n be nt doe t je h art s ne lle r s laan. Ik h e b w e e rge ge ve n op e e n s ch e ts w aar ik de plane taire ne ve l z ag, s am e n m e t e e n im pre s s ie van M 15 aan 777X.

Me s s ie r 15 is e e n s ch itte re nde ve rs ch ijning in alle te le s cope n e n toont m e t toe ne m e nde ope ning s te e ds e e n ande r ge z ich t. Ga de k om e nde w e k e n e e ns k e nnis -m ak e n e n laat m e ie ts w e te n. Tot volge nde m aand.

Foto: M15 ge z ie n door Jas on W are m e t e e n Me ade 12" LX400-ACF te le s coop m e t e e n Yank e e Robotics Trifid-2 cam e ra e n Opte c LRGB filte r.40 m inute n be lich t e n be w e rk t m e t MaxIm DL.

8 Me e r inform atiew w w .de e ps k y.be

Diep in... ok tober

Rubrie k Kurt Ch ris tiae ns

24

W e e rm an Frank De boos e re is al van k inds be e n af ge pas s ione e rd door h e t w e e r, h e t m ilie u e n de s te rre n. H ij s ch re e f h ie rove r tw e e boe k e n: 'W e e r e n Milie u' (19 9 6) e n 'Re is door h e t h e e lal'(2008) e n volge nde m aand ve rs ch ijnt z ijn de rde 'Me e r w e e r'. In z ijn w e e rpraatje s uit h ij al jare nlang z ijn be k om m e rnis om h e t m ilie u. Z e lf probe e rt h ij z ijn e cologis ch e voe ts tap z o k le in m oge lijk te h oude n door e lk e dag, w e e r of ge e n w e e r, m e t de fie ts naar h e t w e rk te gaan (z o'n 8.000 k ilom e te r pe r jaar).

"H e t m ilie u is om z e e p". "H e t is vijf voor tw aalf". "De toe k om s t van de aarde is onz e k e r". Er gaat ge e n dag voorbij of de m e dia s laan om ons de ore n m e t alle rle i doe m be rich te n. En toch blijve n w e m as s aal k ilom e te rs vre te n m e t de auto, ne m e n w e ve e l te vaak h e t vlie gtuig voor e e n k orte citytrip e n ve rvuile n w e volop. H e t lijk t im m e rs onbe gonne n w e rk om onz e driftige cons um ptie drang te te m pe re re n. Als de ande re n nik s doe n, w aarom z oude n w ij dan ons ge drag m oe te n ve rande re n? H oe ge loofw aardig is ie m and die s ch re e uw t dat w e dringe nd ie ts m oe te n doe n aan h e t broe ik as e ffe ct, e n h e t volge nde m om e nt re clam e m aak t voor CO2-s puw e nde auto's ?

Z e lf de nk ik dat h e t w e inig z in h e e ft om h olle s logans te lance re n, z e lfs al h e b je e e n m ooi s noe tje . Me ns e n z ie n h e us w e l dat e r gre nz e n z ijn aan de groe i, dat w e roofbouw ple ge n op de aarde . W e z ijn nu e e nm aal m e t m e e r dan z e s m iljard, e n e lk e dag k om e n e r nog m e ns e n bij. Dat z orgt voor proble m e n. W e m oe te n dras tis ch e m aatre ge le n ne m e n om te ve rm ijde n dat de s ituatie onh oudbaar w ordt voor de volge nde ge ne ratie s . Maar h e t h e lpt natuurlijk nie t als ie de re e n de z w arte pie t doors ch uift naar ie m and ande rs . Als ie de re e n nu e e ns voor z ijn e ige n s toe p z ou ve ge n, is h e e l de s traat prope r.

En z o be n ik e nk e le jare n ge le de n be gonne n m e t e e n k ritis ch e doorlich ting van m ijn e ige n le ve ns -s tijl. W at is goe d? W at k an be te r? W aar laat ik nog s te k e n valle n? W ij w one n (na 15 jaar apparte m e ntje e n h uurh uis je ) in e e n aange naam h uis dat ge orië nte e rd is op h e t z uidw e s te n. H e e rlijk ve e l z on e n goe d ge ïs ole e rd, z odat w e op

z onnige w inte rdage n ge e n ve rw arm ing nodig h e bbe n. Ove ral w aar m oge lijk z ijn e r s paarlam pe n. Al jare nlang h e b ik ge e n bad m e e r ge nom e n - de douch e is e e n uits te k e nd e n ve e l goe dk ope r alte rnatie f (ik s tink dus nie t). Kortom , ik w as op goe de w e g...

Maar alle s k an be te r natuurlijk . Daarom be gon ik na te de nk e n ove r m anie re n om nog m e e r te profite re n van de gratis e ne rgie van de z on. W arm w ate r van de z on? Dat w as e e n h e le boe l bre e k w e rk e n ik h e b tw e e link e rh ande n. Z onne -pane le n dan m aar? Dat le e k e e n h e e l inte re s s ant ide e .

Nu is h e t in principe h e e l m ak k e lijk om m e t z onne pane le n te be ginne n... te nz ij je in e e n ve rk ave ling w oont. Dat w as bij ons h e t ge val. Daarom ve rlie pe n e r m e e r dan vie r m aande n tus s e n de aank oop e n de plaats ing van de pane le n. De adm inis tratie ve m ole n draait h e e l traag. H e t is m ak k e lijk e r om e e n ve rgunning te k rijge n voor e e n z w aar ve rvuile nde 4x4-te rre inw age n dan voor m ilie u-vrie nde lijk e z onne pane le n!

Maar s inds 31 januari 2009 is de z on dan be ginne n te s ch ijne n e n dat w as e e n ope nbaring. Onde rtus s e n h e bbe n w e al m e e r dan 3000 k iloW attuur (k W h ) aan z onne -e le k tricite it ge produce e rd. Z e lfs op s om be re w inte rdage n z onde r ook m aar één z onne s traal h aal ik nog 1 k W h , voldoe nde om 5

s paarlam pe n tie n uur aan één s tuk te late n brande n. Op onz e topdag (24 juni 2009 ) oogs tte ik 28,3 k W h . Je vindt alle info te rug op m ijn s ite w w w .frank de boos e re .be onde r de rubrie k "z onne pane le n".

H e t ge e ft e e n h e e rlijk ge voe l als de z on s ch ijnt: je produce e rt dan al s ne l 3000 W att of m e e r. H e t te ve e l aan e le k tricite it vloe it te rug naar h e t ne t. De e le k tricite its m e te r loopt dan ach te ruit. Bove ndie n w are n e r s ubs idie s van de ge m e e nte , e r w as be las tingaftre k , e n voor e lk e 1000 k W h k rijge n w e e e n groe n-ce rtificaat, goe d voor 450 e uro. H e e l concre e t: op 10 jaar is de ins tallatie volle dig afbe taald. W at w e daarna produce re n, is pure w ins t.

Vre e m d ge noe g z orgt die gratis e ne rgie nie t voor ve rs pilling, w e l inte ge nde e l. W e le tte n th uis nu nog be te r op dat lam pe n nie t onnodig blijve n brande n, toe s te lle n node -loos e ne rgie vre te n in s tand-by, e nz ovoort.

Dat is h e t le uk e als je ge e ft om h e t m ilie u: h e t is nie t alle e n goe d voor de aarde , m aar ook voor je porte m onne e . Als die boods ch ap bij alle Vlam inge n e n bij alle w e re ldburge rs z ou doordringe n, is e r voor h e t m ilie u nog e e n z onnige toe k om s t. 09 -09 -2009 .

8 Me e r inform atiew w w .frank de boos e re .be

Frank Deboos ere m et m e er w e er


Kortnie uw s

25

Me t de Europe s e röntge ns ate llie t XMM-Ne w ton is e e n w itte dw e rgs te r ontde k t die binne n e nk e le m iljoe ne n jare n als s upe rnova z al ontploffe n (Scie nce , 4 s e pte m be r). De w itte dw e rg, h e t com pacte re s tant van e e n s te r die aan h e t e inde van z ijn norm ale be s taan is ge k om e n, draait om e e n re latie f nabije s te r die de aanduiding H D 49 79 8 draagt. Al in 19 9 7 w e rd ontde k t dat 'ie ts ' in de om ge ving van de z e s te r röntge ns traling uitz e ndt. Maar nu pas is duide lijk ge w orde n w at dat is : e e n w itte dw e rg dus . Uit m e tinge n m e t XMM-Ne w ton blijk t dat de dw e rgs te r 1,3 m aal z o z w aar is als onz e z on - ruim s ch oots z w aarde r dan de ge m idde lde w itte dw e rg. Die grote m as s a, e n h e t fe it dat de dw e rg bijna vijf k e e r pe r m inuut om z ijn as tolt, w ijs t e r op dat h ij be z ig is m ate rie van de naburige norm ale s te r op te s lok k e n. Z odra de m as s a van de w itte dw e rg de k ritie k e w aarde van 1,4 z ons m as s a be re ik t, z al h ij onde r z ijn e ige n ge w ich t ins torte n tot e e n ne utrone ns te r. Dat gaat ge paard m e t e e n e norm e e xplos ie die op aarde e e n s pe ctaculaire h e m e lve rs ch ijning z al ge ve n. Nog e e n m iljard nach tje s s lape n...

Rijk e ve rz am e laars opge le t: Uitge ve rij van W ijne n in Frane k e r bre ngt e e n facs im ile -uitgave op de m ark t van h e t boe k De Re volutionibus Orbium Coe le s tium ('Ove r de om w e nte linge n van de h e m e llich am e n') van de Pools e as tronoom Nicolaus Cope rnicus . H e t origine e l ve rs ch e e n in 1543 e n ontk e te nde e e n om w e nte ling in h e t as tronom is ch de nk e n, doordat Cope rnicus de z on in h e t m idde lpunt van h e t h e e lal plaats te . H e t boe k s tond ge ruim e tijd op de Inde x van ve rbode n boe k e n. De Re volutionibus is in h e t Latijn ge s ch re ve n, e n s taat vol w is k undige afle idinge n e n inge w ik k e lde diagram m e n. Van de facs im ile -uitgave z ijn s le ch ts 100 e xe m plare n ge druk t, w aarvan inm idde ls onge ve e r de h e lft is ve rk och t. De uitgave be vat ove rige ns ook de Poe ticon As tronom icon van Gaius Julius H yginus e n de Alm age s t van Claudius Ptole m ae us . 07-09 -2009

Krach tige m agne tis ch e ve lde n s pe le n e e n be langrijk e r rol bij de ge boorte van nie uw e s te rre n dan tot dus ve r alge m e e n w e rd aange nom e n. Dat blijk t uit onde rz oe k van de Am e rik aans e as tronoom H ua-bai Li e n z ijn colle ga's . Z ij m ate n de s te rk te e n de rich ting van h e t m agne tis ch ve ld in vijfe ntw intig com pacte w olk je s in s te rvorm ings ge bie de n op duiz e nde n lich tjare n afs tand van de aarde . Uit e lk com pact w olk je z al in de toe k om s t e e n s te r onts taan. Bij dat proce s w ordt de aantre k k e nde w e rk ing van de z w aarte k rach t te ge nge w e rk t door m agne tis ch e ve lde n e n turbule ntie . Li e n z ijn colle ga's ontde k te n dat de m agne tis ch e ve lde n van ve rs ch ille nde com pacte w olk je s in h e tz e lfde s te rvorm ings ge bie d vaak de z e lfde orië ntatie ve rtone n. Dat w ijs t e rop dat turbule ntie in z o'n s te rvorm ings ge bie d ge e n al te grote rol s pe e lt. K e nne lijk is de invloe d van k rach tige m agne tis ch e ve lde n ve e l grote r. 09 -09 -2009 .


De opw arm ing van de Noordpool, die s inds 19 9 0 w ordt vas tge s te ld, m ark e e rt h e t e inde van e e n natuurlijk e afk oe lings cyclus die m e e rde re m ille nnia h e e ft ge duurd, z o s te lle n Am e rik aans e k lim ato-loge n in h e t jongs te num m e r van h e t w e te ns ch appe lijk e vak blad Scie nce .

Door s e dim e ntaire lage n in vroe ge re m e re n, groe iringe n van bom e n e n ijs m ons te rs te analys e re n, h e bbe n de vors e rs m e t e e n grote pre cis ie de ce nnium pe r de ce nnium de e volutie van h e t k lim aat e n de te m pe rature n in h e t ge bie d ove r de laats te tw e e duiz e nd jaar k unne n re cons titue re n. In h e t k ade r van e e n 12.000 jaar dure nde cyclus van rotatie van de Aarde rond h aar as w aarbij die rotatie ve rande rt, h e e ft de Noordpool de laats te 8.000 jaar s te e ds m inde r z onne -e ne rgie ontvange n. De re cons titutie van h e t k lim aat e n de te m pe rature n ge dure nde de tw e e

laats te m ille nnia k om t ove re e n m e t e e n om ge k e e rde te nde ns s inds 19 00, h e t jaar w aarin de te m pe rature n z ijn be ginne n s tijge n. Voordie n w e rd h e t op Noordpool e lk e duiz e nd jaar 0,2 grade n k oude r. Sinds 19 50 is de opw arm ing ve rs ne ld. Tus s e n 19 9 9 e n 2008 is de w arm s te pe riode op de noorde lijk e pool ge w e e s t s inds 2.000 jaar. H e t is e r nu 1,2 grade n w arm e r dan in 19 00. De tw intigs te e e uw is de e e rs te e e uw w aarin de h oe ve e lh e id z onne -e ne rgie nie t de be langrijk s te factor is voor de te m -pe ratuur op de Noordpool, aldus Nicolas McKay van de Unive rs ite it van Ariz ona. De w aars ch ijnlijk e oorz aak van de te m pe ratuurs tijging aan de noorde lijk e pool z ijn broe ik as gas s e n, in h e t bijz onde r door de m e ns ge produce e rd k ool-s tofdioxide (CO2), aldus de w e te ns ch appe rs .

8 Me e r inform atiew w w .ipcc.ch

Artik e l

O pw arm ing blijft doorgaan

Re dactione e l

Artik e l

25% m inder broe ik asgas s en

Re dactione e l

De nie uw e Japans e re ge ring w il de uits toot van broe ik as gas s e n dras -tis ch late n z ak k e n. Op e e n forum in Tok io ove r k lim aats ve rande ring h e e ft de toe k om s tige pre m ie r Yuk io H atoyam a vandaag ge z e gd dat z ijn De m ocratis ch e Partij de e m is s ie te ge n 2020 m e t e e n k w art w il ve rm inde re n te n opz ich te van 19 9 0. De re ge ring van ops tappe nd pre m ie r Taro As o w ilde s le ch ts ach t proce nt nas tre ve n.

Volge ns h e t Japans e pe rs bure au Kyodo z e i H atoyam a dat alle politie k e m idde le n die ne n te w orde n inge z e t om de ink rim ping m e t 25 proce nt te h ale n. "H e t is e e n politie k e be lofte w aartoe w ij ons in ons ve rk ie z ings program m a h e bbe n ge ë ngage e rd". Nadat z ijn partij bij de jongs te parle m e nts ve rk ie z inge n de abs olute m e e rde rh e id h ad ve rw orve n, z al h e t lage rh uis van h e t Japans e parle m e nt H atoyam a op 16 s e pte m be r ve rk ie z e n tot nie uw e e e rs te m inis te r.

H atoyam a z e i dat z ijn re ge ring w il afs te ve ne n op e e n "fair e n e fficië nt" inte rnationaal raam w e rk in de s trijd te ge n de opw arm ing van onz e plane e t. Daaraan m oe te n alle le ide nde natie s de e lne m e n. De indus trie lande n m oe te n de ontw ik k e lings lande n die h ard w e rk e n aan e e n ve rm inde ring van de uits toot van broe ik as gas s e n "financië le e n te ch nologis ch e onde r-s te uning" ge ve n. Van z odra z ijn re ge ring aan de s lag k an, z al z ij h ie rvoor concre te s tappe n uitw e rk e n e n aan de inte rnationale ge m e e ns ch ap voors te lle n als "H atoyam a-initiatie f". De Japans e e conom ie is de tw e e de groots te te r w e re ld, m aar h e t land s taat "s le ch ts " op de vijfde plaats als h e t aank om t op de e m is s ie van broe ik as gas s e n. Tok io s taat ach te r Ch ina, Japan, India e n Rus land. Bron: DPA / AFP / KA / 07-09 -2009 .


26

De Nas a h e e ft be k e nd ge m aak t dat e r "grote h oe ve e lh e de n w ate r" ge vonde n z ijn op de m aan. De ontde k k ing ge be urde door Ch andra-yaan-1 (z ie foto), de e e rs te Indias e m aanm is s ie , die uitge rus t w as m e t Nas a's Moon Mine ralogy Mappe r (M3). Daarm e e is de droom van e e n pe rm ane nte bas is op de m aan ine e ns s tappe n dich te rbij ge k om e n.

Er is m e e r: nie t alle e n z it de m aan blijk baar m e t e e n flink e w ate r-re s e rve , de m is s ie z e gt ook be w ijs te h e bbe n ge vonde n dat e r nog s te e ds w ate r ge vorm d w ordt. Daar z orgt de z on vre e m d ge noe g voor.

Be w ijs van w ate r vinde n op de m aan w as één van de h oofddoe le n van Ch andrayaan-1, m aar toch is ie de re e n ve rras t. Carle Pie te rs , plane tair ge oloog van Brow n Unive rs ity e n coördinator van h e t M3-proje ct, z al late r vandaag de vonds t toe lich te n op e e n door Nas a ge organis e e rde pe rs confe re ntie . Pie te rs h e e ft z e lf nog nik s ge los t, m aar colle ga's s pre k e n van e e n "s e ns atione le ontde k k ing die de age nda van de ruim te vaart e e n nie uw e rich ting z al ge ve n".

De vonds t is ook e e n fam e uz e ops te k e r voor h e t om s tre de n ruim te program m a van India. Dat India naar de m aan ging w e rd door ve le n afge daan als e e n pre s tige -proje ct in e e n re ce nte Az iatis ch e ruim te race . W ant ook de Ch ine z e n h e bbe n am bitie s in de ruim te . Moe s t e e n land, dat w e lis w aar e e n e xplos ie ve e conom is ch e groe it k e nt m aar m e t nog z ove e l arm oe de h e e ft af te re k e ne n als India h ie r w e l ge ld ins te k e n?

W ate r is e s s e ntie e l voor h e t opz e tte n van e e n k olonie op de m aan. H e t die nt im m e rs nie t alle e n om te drink e n. Er z ou ook z uurs tof uitge h aald k unne n w orde n om te ade m e n e n z e lfs in de vorm van w ate rs tof als brands tof k unne n die ne n.

Tot nu ve ronde rs te lde n w e te ns ch ap-pe rs w e l dat e r ijs in de k rate rs aan de pole n van de m aan z ou k unne n z itte n, m aar e r w as ge e n h ard be w ijs voor. Me t de M3, e e n 'im aging s pe ctrom e te r', is dat dus ge luk t. De M3 de te cte e rt e le ctro-m agne tis ch e s traling van ve rs ch il-le nde m ine rale n in h e t m aan-oppe rvlak . Dat w ate r z it bove ndie n dich t aan de oppe rvlak te , w ant de

M3 k an nie t die pe r dan e e n paar m illim e te r 'k ijk e n'.

Ch andrayaan-1 w e rd vorig jaar in ok tobe r in e e n baan om de m aan ge brach t. Vorige m aand m oe s t de m is s ie vroe ge r dan voorz ie n afge brok e n w orde n, m aar de M3 aan boord h ad z ijn w e rk toe n al ge daan.

In juni lance e rde n de Am e rik ane n ook al tw e e onbe m ande m is s ie s om w ate r op de m aan te vinde n. De Lunar Re connais s ance Orbite r (LRO) re gis tre e rde te m pe rature n van -238 grade n ce ls ius in de poolk rate rs op de m aan e n ontde k te dat e r w ate rs tof is - e e n s te rk e indicator voor de aanw e z igh e id van w ate r. De Lunar Crate r Obs e rvation and Se ns ing Sate llite (LCROSS) gaat op 9 ok tobe r e e n s onde in e e n poolk rate r 's ch ie te n'. W e te ns ch ap-pe rs h ope n dat daardoor ijs te voors ch ijn k om t dat z e dan nade r k unne n onde rz oe k e n.

De vorige Am e rik aans e pre s ide nt Bus h m aak te op 17 de ce m be r 2005 tijde ns e e n pe rs confe re ntie in h e t h oofdge bouw van de NASA groots e planne n be k e nd voor e e n pe rm ane nt be w oonde m aanbas is . Bus h z e i uite rlijk in 2013 e e n be m and ruim te s tation te w ille n h e bbe n. Als h e t ISS af is , z oude n de e e rs te m e ns e n naar de Maan m oe te n gaan om e r e e n s tation te bouw e n. Am e rik a is nie t de e nige die las t h e e ft van "m aank oorts ": Japan w il voor 2016 e e n s te rre nk ijk e r op de s ch aduw z ijde van de Maan h e bbe n s taan.

Toe n 40 jaar ge le de n de e e rs te m aans te ne n m e e k w am e n m e t de Apollo-as tronaute n, w e rde n daarin ook s pore n van w ate r ge vonde n, m aar dat w e rd onm oge lijk ge ach t e n Nas a ve rk laarde h e t door te s te lle n dat de s te ne n jam m e r ge noe g 'be s m e t' w are n toe n z e al te rug op aarde w are n.

Nie m and lag daar w ak k e r van om dat z uurs tof-is otope n op de m aan nu e e nm aal nie t te onde rs ch e ide n valle n van die op aarde e n h e t bijge volg toe n onm oge lijk w as om ve rs ch ille n te z ie n tus s e n z oge z e gd m aanw ate r e n ons w ate r. De m e e s t aanne m e lijk e th e orie w e rd be w aarh e id: de doz e n w aarin de m aans te ne n be w aard w e rde n

de ugde n nie t. Nu, ve e rtig jaar late r, z ie t h e t plaatje e r ine e ns ande rs uit. Er z ijn volge ns de w e te ns ch ap-pe rs m oge lijk tw e e 's oorte n' w ate r op de m aan. Ee n e e rs te k om t van m aan z e lf, z e gge n z e . H e t is e r altijd ge w e e s t of w e rd 'binne n-ge s m ok k e ld' door k om e te n die h e t aan boord h adde n e n ins loe ge n op de m aan.

Ee n tw e e de s oort, e n de inte re s s ants te om dat dit w ate r nog altijd ge vorm d w ordt, z ou vre e m d ge noe g van de z on k om e n. Dat w e rk t z o: h e t m aanoppe rvlak be s taat uit s olide s te e n ('be drock ') e n re golie t. Re golie t is de laag los , vaak ve rw e e rd m ate riaal aan h e t oppe rvlak te van e e n plane e t. H e t k an be s taan uit brok k e n ge s te e nte , puin, m ine rale n e n alle rle i ande r los m ate riaal. Re golie t ligt bove nop vas t, ge cons olide e rd m ate riaal, dat be drock ge noe m d w ordt. Die tw e e be s taan voor 45 proce nt uit z uurs tof (ge bonde n aan voor-nam e lijk s ilicate n).

De z on bom barde e rt via de z onne w ind (e e n s troom van ge lade n de e ltje s die onts nappe n van h e t oppe rvlak van de s te r) die s te e n e n re golie t voortdure nd m e t protone n (in cas u s ubatom aire w ate rs tofde e ltje m e t e e n pos itie ve e le k tris ch e lading). Die pos itie f ge lade n w ate rs tofde e ltje s s laan in op de m aan aan e e nde rde de s ne lh e id van h e t lich t, e n da's ge noe g om de z uurs tofve rbinding in s te e n e n re golie t te 'ontm ante le n'. De 'los ge s lage n' z uurs tofde e ltje s e n de w ate rs tof-de e ltje s in de z onne w ind z oude n w ate r vorm e n op de m aan.

M is s ch ie n vraagt u z ich af w aarom dat nie t h e t ge val is op aarde . Bij ons be s ch e rm d h e t m agne tis ch ve ld ons van de z onne w ind-de e ltje s . Z e s tuite n op de z oge naam de Van Alle n-gorde ls . Bij h e vige activite it van de z on k unne n de de e ltje s in de buurt van de pole n toch de Aarde be re ik e n: dan z ie je h e t fam e uz e noorde rlich t of aurora bore alis . Bron: MVL / NASA / 24-09 -2009 .


H et is e en fe it... e r is w ater op de M aan !


De Ne de rlands e ruim te cam e ra H IFI, die is ge ïns talle e rd in de in m e i ge lance e rde ruim te s ate llie t H e rs ch e l, w e rk t nie t. Al bijna e e n m aand z e ndt h e t apparaat ge e n ge ge ve ns m e e r naar de aarde . H e t ins trum e nt, ontw ik k e ld bij h e t Ne de rlands e Ruim te -ins tituut SRON in Groninge n, is uitge valle n. ,,W e w e te n nie t w at de oorz aak is . Voorlopig gaan w e uit van e e n e xte rne oorz aak , z oals e ne rgie -rijk e k os m is ch e s traling. W e de nk e n w e l dat h e t e e n tijde lijk e ontre ge ling is die w e k unne n ve rh e lpe n e n dat de cam e ra ove r tw e e w e k e n w e e r k an functione re n'', aldus w oordvoe rde r Frans Strave rs van SRON Ne de rland. De ruim te cam e ra H IFI onde rz oe k t de s am e ns te lling van gas w olk e n die in de ruim te z w e ve n e n m e e t onde r m e e r de h oe ve e lh e de n k ools tof e n w ate r die e rin z itte n. Daarm e e h ope n de onde rz oe k e rs m e e r inz ich t te k rijge n in de vroe gs te ge s ch ie de nis van s te rre n e n plane te n. Volge ns Strave rs w ordt m om e nte e l onde rz och t w at de oorz aak van h e t de fe ct k an z ijn. ,,In e lk ge val h e e ft de m e e s te e le k tronica back -ups . W anne e r w e m e e r w e te n ove r h e t de fe ct, k unne n w e de be tre ffe nde back -up ins ch ak e le n. W e gaan e r vanuit dat de cam e ra dan ove r tw e e w e k e n w e e r k an functione re n'', aldus Strave rs . 04-09 -2009 .

In s am e nw e rk ing m e t de Ne de rlands e Ve re niging As trofotografie organis e e rt de VVS W e rk groe p As trofotografie e e n bije e nk om s t op 7 nove m be r 2009 . Plaats van s am e nk om s t is VSW Urania te H ove . H e t program m a volgt late r.

Ee n gigantis ch e onw e e rs bui op h e t z uide lijk h alfrond van de re uz e n-plane e t Saturnus is m e t e e n duur van ach t m aande n de langs t le ve nde onw e e rs bui in h e t z onne s te ls e l. H e t re cord s tond tot nu toe op z e ve ne ne e nh alve m aand, ook voor e e n onw w e rs bui op Saturnus , die aanh ie ld van nove m be r 2007 tot juli 2008. De nie uw e re cordh oude r ve rtoonde h alf januari 2009 de e e rs te blik s e m activite it. De blik s e m ontla-dinge n in de dam pk ring van Saturnus produce re n e e n be paald type radiogolve n, die ge de te cte e rd w orde n door e e n ins trum e nt aan boord van de Am e rik aans e plane e tve rk e nne r Satur-nus . De radiogolve n z ijn tie nduiz e nd k e e r z o k rach tig als ve rge lijk bare radiogolve n van aards e blik s e m -ontladinge n. H e t onw e e rs s ys te e m op Saturnus h e e ft e e n m idde llijn van naar s ch atting drie duiz e nd k ilom e te r. De onw e e rs activite it op Saturnus k om t voornam e lijk voor in e e n gorde l op onge ve e r 35 grade n z uide rbre e dte . H oe dat k om t is nie t pre cie s be k e nd, m aar ve rm oe de lijk is e r s prak e van e e n s e iz oe ns e ffe ct: be gin jare n tach tig, toe n Saturnus op e e n ande re m anie r door de z on be s ch e ne n w e rd dan nu, re gis tre e rde n de Voyage r-ruim te s onde s de m e e s te blik s e m -ontladinge n in h e t e ve naarge bie d van de plane e t. De w aarne m inge n aan de nie uw e , re cordlange onw e e rs bui w orde n dins dag ge pre s e nte e rd op h e t Europe an Plane tary Scie nce Congre s s in Pots dam , Duits land.


Kortnie uw s

27

Artik e l

Bouw stenen van h et leven

Re dactione e l

H e t voortijdig e inde van de e e rs te Indias e Maanm is s ie , Ch andrayaan-1, is te w ijte n aan ove rve rh itting die ve roorz aak t w e rd door e e n m e ns e lijk e fout. Dat m e ldde de k rant Tim e s of India op ge z ag van h e t Indias e ruim te vaartbure au ISRO. H e t blijk t ook dat h e t ISRO h e e ft ge loge n ove r e e n baanve rh oging van de onbe m ande Maans onde . De Ch andrayaan-1 w e rd in ok tobe r 2008 ge lance e rd, m e t de be doe ling h e t Maanoppe rvlak be te r in k aart te bre nge n. In m e i m aak te de ISRO be k e nd dat de ope ratione le baan van 100 tot 200 k m w e rd ge brach t om e e n be te r z ich t te h e bbe n op de Maanbode m . Nu blijk t dat die ve rh oging te m ak e n h ad m e t e e n ve rk e e rde be re k e ning van de te m pe ratuur op de W ach te r van de Aarde , w aardoor de th e rm is ch e be s ch e rm ing nie t naar be h ore n w e rk te .Me n w as e rvan uitge gaan dat de te m pe ratuur 100 k m bove n h e t Maanoppe rvlak z ow at 75 grade n z ou be drage n, m aar in w e rk e lijk h e id lag h ij h oge r, z odat e r vanaf 25 nove m be r vorig jaar al proble m e n onts tonde n. De ISRO z ag z ich ge noopt e nk e le van de 11 w e te ns ch appe lijk e ins trum e nte n s til te le gge n. Som m ige e xpe rim e nte n k onde n dus nie t w orde n uitge voe rd e n e r re z e n vrage n rondom de k w alite it van de th e rm is ch e vacuüm te s ts in h e t onde rz oe k s ce ntrum van de ISRO in Bangalore . Be gin 2009 ve rbe te rde de s ituatie e n be gon de Ch andrayaan-1 norm aal te w e rk e n. H e t optim is m e h ie ld nie t lang aan. Vanw e ge de te h oge te m pe ratuur gave n in april e n m e i tw e e s te rre ns e ns ore n de ge e s t. Die apparate n w are n cruciaal voor de orië nte ring van h e t ruim te tuig. Inge nie urs e n w e te ns ch appe rs be -dach te n dan inge nie uz e m anie re n om de s onde m e t gyros cope n te be s ture n. Op 29 augus tus vie l dan plots e ling alle com m unicatie uit m e t de Maan-ve rk e nne r. Ee n dag late r w e rd de m is s ie afge lope n ve rk laard. H oe w e l de initië le (e n volge ns criticas te rs té am bitie uz e ) doe ls te lling om de Maans onde tw e e jaar ope ratione e l te h oude n nie t w e rd ge h aald, be re ik te m e n toch 9 5 proce nt van de vooropge s te lde doe le n. Bron: Be lga / TW / 0709 -2009 .

De Am e rik aans e ruim te vaartorgani-s atie NASA h e e ft e e n rapport ge publice e rd w aarin de w e te ns ch ap-pe lijk e be te k e nis van h e t inte rna-tionale ruim te s tation ISS te ge n h e t lich t w ordt ge h oude n. Tijde ns vijftie n ISS-m is s ie s in de afge lope n ach t jaar z ijn 22 te ch nologie -e xpe rim e nte n uitge voe rd, 33 natuurk unde -e xpe ri-m e nte n, 27 biologis ch e onde rz oe k e n e n 32 s tudie s naar h e t ge drag van h e t m e ns e lijk lich aam onde r ge w ich t-loos h e id. Volge ns h e t rapport z ijn be langrijk e doorbrak e n be h aald op uite e nlope nde ge bie de n, z oals de be s trijding van voe ds e lve rgiftiging, de be h ande ling van k ank e r, e n de ontw ik k e ling van nie uw e m ate riale n die in de toe k om s t van toe pas s ing k unne n z ijn in de ruim te vaart. H e t ISS m oe t in 2010 voltooid z ijn. Onduide lijk is nog h oe lang de Am e rik aans e ove rh e id h e t ruim te s tation w il blijve n ge bruik e n voor w e te ns ch appe lijk onde rz oe k .


Kortnie uw s

Axe l H age rm ann e n Ch arle s Cock e ll van de Ope n Unive rs ity in Milton Ke yne s , Enge land, h e bbe n e e n be gin ge m aak t m e t h e t ops te lle n van e e n nie uw e 'Drak e -form ule ' om de be w oonbaarh e id van plane te n bij ande re s te rre n te be s ch rijve n.

De Am e rik aans e as tronoom Frank Drak e be dach t e e n k le ine vijftig jaar ge le de n e e n be roe m d ge w orde n 'form ule ' om te be re k e ne n m e t h oe ve e l inte llige nte be s ch avinge n in h e t Me lk w e gs te ls e l (radio-) com m unicatie m oge lijk z ou z ijn. Om dat de m e e s te te rm e n e n factore n in de form ule onbe k e nd w are n (e n dat in ve e l ge valle n nog s te e ds z ijn) le ve rt de Drak e -form ule ge e n e e nduidig antw oord op. Maar

h ij m aak t w e l duide lijk w e lk e e ige n-ch appe n van plane te n (e n le ve ns -vorm e n) daarbij re le vant z ijn. H age rm ann e n Cock e ll w ille n nu e e n s oortge lijk e form ule ontw ik -k e le n om de be w oonbaarh e id van e e n plane e t ge de taille e rd te be s ch rijve n, e n om die ve rvolge ns voor ve rs ch ille nde plaats e n in h e t Me lk w e gs te ls e l m e t e lk aar te ve rge lijk e n. Z e w e rk e n daarbij m e t vie r crite ria: de be s ch ik baarh e id van e e n oplos m idde l voor ch e m is ch e re actie s (bijvoorbe e ld w ate r), de aanw e z igh e id van de organis ch e bouw s te ne n voor le ve n, guns tige conditie s (z oals te m pe ratuur), e n de aanw e z igh e id van e e n e ne rgie bron. Door die vie r crite ria ge de taille e rd te k w antifi-ce re n h ope n z e uite inde lijk de be w oonbaarh e id van ve rs ch ille nde plaats e n op aarde of van ve rs ch ille nde e xoplane te n in h e t Me lk w e gs te ls e l nauw k e urig m e t e lk aar te k unne n ve rge lijk e n. De e e rs te ide e ë n ove r de nie uw e Drak e -form ule w orde n vandaag ge pre s e nte e rd op h e t Europe an Plane tary Scie nce Congre s s in Pots dam , Duits land.

8 Me e r inform atiew w w .s e ti.org

Artik e l

Ee n nie uw e D rak e form ule

Re dactione e l

29

Le ve n op aarde is ge bas e e rd op k ools tofch e m ie , e n ve rm oe de lijk onts taan in w arm e oce ane n van vloe ibaar w ate r.

Bij de s pe urtoch t naar m oge lijk e k os m is ch e bouw s te ne n voor buite naards le ve n e n naar be w oon-bare plane te n bij ande re s te rre n w ordt ge w oonlijk ook vooral ge k e k e n naar k ools tof e n w ate r. Ee n nie uw e inte rdis ciplinaire onde r-z oe k s groe p aan de Unive rs ite it van W e ne n w il die blik e ch te r w at ve rruim e n. Onde r le iding van Joh an-ne s Le itne r w ille n de w e te ns ch ap-pe rs onde rz oe k e n w e lk e ande re vloe is toffe n ge s ch ik t z ijn voor de vorm ing e n h e t voortbe s taan van le ve n. Am m oniak is bijvoorbe e ld vloe ibaar bij ve e l lage re

te m pe rature n dan w ate r. Ook w ille n Le itne r e n z ijn colle ga's be s tude re n of e r alte rnatie ve n z ijn voor organi-s ch e k ools tofch e m ie . Op h e t Euro-pe an Plane tary Scie nce Congre s s in Pots dam , Duits land, w aar de nie uw e onde rz oe k s groe p vandaag w ordt ge pre s e nte e rd, laat Le itne r al z ie n dat op k ools tofch e m ie ge bas e e rd le ve n z ich w aars ch ijnlijk nie t k an h andh ave n in de z w ave lz uurh oude nde dam pk ring van Ve nus . Ove rige ns is de focus op w ate r e n k ools tof ook w e e r nie t z o k ortz ich tig. W ate rs tof, z uurs tof e n k ools tof be h ore n tot de m e e s t voork om e nde e le m e nte n in h e t h e e lal.

8 Me e r inform atiew w w .e uroplane t-e u.org

30

Van 1 tot 15 ok tobe r is Ve nus (-3,9 ), Me rcurius (-0,5) e n Saturnus (+ 1,1) in e e n m ooie s am e ns tand ‘s m orge ns bove n de oos te lijk e h ori-z on te z ie n !

2 : De vie r h e lde re s ate llie te n van Jupite r (-2,6) aan de z e lfde k ant – te n w e s te n – van de plane e t de z e avond m aar tw e e link s e n tw e e re ch ts m orge navond.

4 : Volle Maan om 6 h 10 m .

6 : Me rcurius (-0,5) op z ijn groots te w e s te lijk e e longatie om 2 h , s le ch ts 17°57 ’ W w ant de plane e t e e r-gis te re n in h e t pe rih e lium – op h e t dich ts t van de Z on – van h aar baan.

7 : De Maan te n z uide n van de ope n s te rre nh oop Ple jade n om 20 h (Te be k ijk e n m e t e e n binoculair).

8 : Rak e nde be de k k ing van de s te r SAO 76350 (+ 6,4) aan de ve rlich te m aanrand in de onm idde llijk e nabij-h e id van e e n lijn lope nde door Ch arle ville -Méz ière s (F), H ouffaliz e e n Sank t-Vith om 2 h 05 m . Me rcurius (-0,7) 0°19 ’ te n z uide n van Saturnus (+ 1,1) om 9 h [Te be k ijk e n ‘s m orge ns bove n de oos te lijk e h oriz on in de buurt van Ve nus (-3,9 )]. De plane toide num m e r 68216 van h e t Apollo-type op s le ch ts 0,0252 as tronom is ch e e e nh e id AE of 3,8 m iljoe n k ilom e te r van de Aarde (tie nm aal de afs tand van de Maan) om 16 h .

10 : De k le ine plane te n (18) Me lpom e ne (+ 7,9 ) e n (89 ) Julia (+ 9 ,3) te ge lijk e rtijd in oppos itie m e t de Z on om 22 h [m aar nie t dich t bij e lk aar aan de h e m e l : Me lpom e ne (de clinatie :-8°) in h e t s te rre nbe e ld Ce tus e n Julia (de clinatie :+ 32°) in Androm e da].

11 : Laats te Kw artie r van de Maan om 8 h 56 m .

12 : De Maan 2° te n z uide n van Mars (+ 0,7) om 0 h .

13 : Mars (+ 0,7) in «re ch te lijn» m e t de s te rre n Pollux (+ 1,2) e n Cas tor (+ 1,6) om 2 h . Jupite r (-2,6) s tatio-nair in re ch te k lim m ing om 8 h . De Maan in h e t pe rige um (op 369 067 k m van de Aarde – Sch ijnbare diam e te r: 32 ’ 23 ’ ’ ) om 12 h . Ve nus (-3,9 ) in nauw e conjunctie m e t Satur-nus (+ 1,1), 0°34 ’ te n z uide n e rvan om 16 h (Te be k ijk e n ‘s m orge ns bove n de oos te lijk e h oriz on).

14 : De Maan 4° te n z uide n van de s te r Re gulus (+ 1,3) om 10 h .

15 : Be gin van de ove rgang van de s ate llie t J II (Europa) ove r Jupite r op h e t oge nblik van de w e de r-ve rs ch ijning van J I (Io) uit de s ch aduw van de plane e t om 17 h 59 m .

16 : De Maan 7° te n z uide n van Saturnus (+ 1,1) om 14 h e n 7° te n z uide n van Ve nus (-3,9 ) om 19 h (Te be w onde re n ‘s m orge ns , tus s e n 5 h 00 m e n 5 h 30 m , bove n de oos te lijk e h oriz on, de m aans ik k e l nabij de tw e e plane te n).

17 : De Maan 8° te n z uide n van Me rcurius (-1,0) om 11 h .

18 : Nie uw e Maan om 5 h 33 m .

21 : De Maan in conjunctie m e t de s te r Antare s (+ 1,2) om 15 h e n be de k k ing van de s te r – nie t onde r ide ale . W aarne m ings om s tandigh e de n – voor de e nige k e e r in 2009 in Be ne lux (Te Uk k e l : ve rdw ijning van de s te r aan de onve rlich te m aan-rand om 15 h 02 m e n w e de rve rs ch ijning aan de ve rlich te rand om 16 h 16 m , 22 m inute n voor z ons onde rgang, dus e e n ove rdag be de k k ing, s le ch ts e e n m axim aal tie ntal grade n bove n de h oriz on tus s e n h e t z uide n e n h e t z uidw e s te n).

23 : In h e t s te rre nbe e ld Virgo vanaf de 18 s e pte m be r tot onge ve e r de 1s te nove m be r, tre e dt de Z on in h e t

te k e n de Sch orpioe n om 6 h 43 m .

25 : De Maan in h e t apoge um (op 404 166 k m van de Aarde – Sch ijn-bare diam e te r: 29 ’ 34 ’ ’ ) om 23 h .

26 : Ee rs te Kw artie r van de Maan om 0 h 42 m . Be gin van de as tronom is ch e le nte voor h e t noorde lijk h alfrond van Mars .

27 : De Maan 3° te n noorde n van Jupite r (-2,5) om 9 h (Te be k ijk e n op de avonde n van 26 e n 27 ok tobe r).

29 : Mars in k w adratuur, op 9 0° van de Z on.

30 : Sch aduw ove rgange n van J I (Io) e n J III (Ganym e de s ) op de s ch ijf van Jupite r (-2,5) tus s e n 16 h 52 m e n 18 h 32 m (W aar te ne m e n m e t e e n voldoe nde s te rk e k ijk e r).

Foto: Elk e m aand publice re n w e één van de prach tige be e lde n uit de APOD ofte w e l de 'As tronom y Picture Of th e Day' w e bs ite . De z e k e e r z ijn h e t s te r-s pore n, onts taan door langdurig te be lich te n in com binatie m e t de rotatie van de Aarde , ge z ie n vanuit de Am e rik aans e s tad Ore gon. De pools te r s taat in h e t m idde n. Bron: Jos h ua Bury.

De h em elk alender

Rubrie k Re dactione e l

Kortnie uw s Z ich tbaarh e id van de plane te n

Z ich tbaar m e t h e t blote oog: Me rcu-rius , Ve nus , Mars , Jupite r e n Satur-nus . Me t te le s coop of binoculair: Uranus e n Ne ptunus

Me rcurius (+ 0,5/-1,2), op z ijn groot-s te (och te nd) w e s te lijk e e longatie op 6 ok tobe r, ‘s m orge ns m e t e e n binoculair laag bove n de oos te lijk e h oriz on tot onge ve e r 17 ok tobe r, k om t de 1 om 4 h 12 m , de 16 om 4 h 46 m e n de 31 om 6 h 13 m of re s pe ctie ve lijk 1 h 31 m , 1 h 21 m e n s le ch ts 20 m in voor de Z on op.

Ve nus (-3,9 /-3,9 ), ‘s m orge ns voor h e t aanbre k e n van de dag bove n de oos te lijk e h oriz on e e rs t in h e t s te rre nbe e ld Le o e n dan in h e t s te rre nbe e ld Virgo, k om t de 1 om 3 h 19 m , de 16 om 4 h 04 m e n de 31 om 4 h 50 m of re s pe ctie ve lijk 2 h 24 m , 2 h 03 m e n 1 h 43 m voor de Z on op.

Mars (+ 0,8/+ 0,5), in de late avond bove n de noordoos te lijk e h oriz on e n s te e ds h oog bove n de z uide lijk e h oriz on bij h e t aanbre k e n van de dag e e rs t in h e t s te rre nbe e ld Ge m ini e n dan in Cance r, k om t de 1 om 22 h 30 m , de 16 om 22 h 13 m e n de 31 om 21 h 51 m op.

Jupite r (-2,6/-2,5), k ort na z ons on-de rgang tus s e n h e t z uidoos te n e n h e t z uide n in h e t s te rre nbe e ld Capricornus , gaat door de m e ri-

diaan de 1 om 20 h 21 m , de 16 om 19 h 21 m e n de 31 om 18 h 24 m door.

Saturnus (+ 1,1/+ 1,1), in conjunctie m e t Me rcurius op 8 ok tobe r e n m e t Ve nus op 13 ok tobe r, bove n de oos te lijk e h oriz on aan de och te ndh e m e l in h e t s te rre nbe e ld Virgo, k om t de 1 om 4 h 34 m , de 16 om 3 h 45 m e n de 31 om 2 h 56 m op.

Uranus (+ 5,7/+ 5,8), ge dure nde de h e le nach t in h e t s te rre nbe e ld Aq uarius , gaat door de m e ridiaan de 1 om 22 h 39 m , de 16 om 21 h 38 m e n de 31 om 20 h 37 m doorNe ptunus (+ 7,8/+ 7,9 ), ge dure nde e e n groot de e l van de nach t tot z ijn onde rgang in h e t s te rre nbe e ld Capricornus , gaat door de m e ridiaan de 1 om 20 h 46 m , de 16 om 19 h 46 m e n de 31 om 18 h 47 m door

Bron: Konink lijk e Ste rre nw anw ach t. Onde rs taande k aart toont de s te r-re nh e m e l bove n Be lgië rond m id-de rnach t op 15 ok tobe r.

8 Me e r inform atiew w w .as tro.om a.be

31

Krach tige m agne tis ch e ve lde n s pe le n e e n be langrijk e r rol bij de ge boorte van nie uw e s te rre n dan tot dus ve r alge m e e n w e rd aange nom e n. Dat blijk t uit onde rz oe k van de Am e rik aans e as tronoom H ua-bai Li e n z ijn colle ga's . Z ij m ate n de s te rk te e n de rich ting van h e t m agne tis ch ve ld in vijfe ntw intig com pacte w olk je s in s te rvorm ings ge bie de n op duiz e nde n lich tjare n afs tand van de aarde . Uit e lk com pact w olk je z al in de toe k om s t e e n s te r onts taan. Bij dat proce s w ordt de aantre k k e nde w e rk ing van de z w aarte k rach t te ge nge w e rk t door m agne tis ch e ve lde n e n turbule ntie . Li e n z ijn colle ga's ontde k te n dat de m agne tis ch e ve lde n van ve rs ch ille nde com pacte w olk je s in h e tz e lfde s te rvorm ings ge bie d vaak de z e lfde orië ntatie ve rtone n. Dat w ijs t e rop dat turbule ntie in z o'n s te rvorm ings ge bie d ge e n al te grote rol s pe e lt. K e nne lijk is de invloe d van k rach tige m agne tis ch e ve lde n ve e l grote r. 09 -09 -2009 .

De m aank rate r Cabe us A, dich t bij de z uidpool van de m aan, is uitge k oz e n als doe lw it voor de ins lag van LCROSS (Lunar CRate r Obs e rvation and Se ns ing Sate llite ). De bode m van de k rate r, ge noe m d naar e e n Italiaans e je z uïe t e n filos oof, ligt pe rm ane nt in de s ch aduw . Daardoor is h e t m oge lijk dat e r op de k rate rbode m ijs voork om t. Om dat te onde rz oe k e n z al op 9 ok tobe r e e n uitge brande Ce ntaur-rak e ttrap m e t h oge s ne lh e id in de k rate r te re ch tk om e n. De e ige nlijk e LCROSS-s ate llie t ve rrich t ve rvolge ns m e tinge n aan de ins lag-pluim , voordat h ij z e lf ook op de m aan te ple tte r s laat. De LCROSS-ins lag z al ook be s tude e rd w orde n door de Am e rik aans e Lunar Re connais s ance Orbite r, die op 18 juni te ge lijk m e t LCROSS w e rd ge lance e rd. Ook s te rre nw ach te n op aarde w orde n uitge nodigd om de ins lag te be s tude re n. Die vindt ove rige ns plaats op e e n tijds tip w aarop de m aan z ich voor w aarne m e rs in Europa onde r de h oriz on be vindt. 11-09 -2009 .

Voor h e t e e rs t z ijn e r ve rande ringe n ge m e te n in de s tralings gorde ls van de re uz e nplane e t Saturnus . Dat m ak e n plane e tde s k undige n vandaag be k e nd op h e t Europe an Plane tary Scie nce Congre s s in Pots dam , Duits land. Stralings gorde ls z ijn gorde ls w aarin z ich re latie f grote aantalle n e ne rgie rijk e e le k tris ch ge lade n de e ltje s be vinde n. Die de e ltje s z ijn ge vange n door h e t m agne tis ch ve ld van de plane e t. De s tralings gorde ls van de aarde (de Van Alle n-gorde ls ) w e rde n in 19 58 ontde k t; ook Jupite r, Uranus e n Ne ptunus h e bbe n s tralings -gorde ls . Me t e e n m agne tom e te r aan boord van de Am e rik aans e plane e t-ve rk e nne r Cas s ini is ontde k t dat z ich in 2005 tot drie m aal toe e e n tijde lijk e s tralings gorde l rond Saturnus vorm de , die m in of m e e r s am e nvie l m e t de baan van de Saturnus m aan Dione . De Dione -gorde l onts tond s te e ds na e e n k rach tige uitbars ting op de z on, w aarbij grote h oe ve e lh e de n ge lade n de e ltje s de ruim te in w orde n ge blaz e n. 14-09 -2009 .


32

Ee n inte rnationaal te am onde r le iding van Le ids e s te rre nk undige n h e e ft ontde k t w aardoor de tw e e s te rre n van dubbe ls te r DI H e rcule s z o biz ar om e lk aar h e e n be w e ge n. De tw e e s te rre n, die in 10 dage n om e lk aar h e e n draaie n, ligge n z e e r ve rras s e nd alle be i op h un k ant m e t h un draaiings as bijna 9 0 grade n uit h e t lood, w at nie t voor m oge lijk w e rd ge h oude n. H e t ve rk laart de rare baanbe w e ginge n die al 30 jaar ge le de n voor de z e dubbe ls te r w are n w aarge nom e n, e n die z e lfs voor Eins te in's re lativite its th e orie ooit e e n pro-ble e m vorm de n. De onde rz oe k e rs publice re n h un re s ultaat donde rdag 17 s e pte m be r in Nature . De dubbe ls te r, DI H e rculis , s taat op e e n afs tand van 2000 lich tjaar in h e t s te rre nbe e ld H e rcule s . Al in h e t be gin van de jare n tach tig van de vorige e e uw z ijn e r afw ijk e nde baanbe w e ginge n voor de z e s te rre n ge vonde n, die oge ns ch ijnlijk in s trijd z ijn m e t de re lativite its th e orie van Eins te in. De re lativite its th e orie

voors pe lt dat de orië ntatie van de s te r- e n plane e tbane n in de loop van de tijd ve rande rt, e e n e ffe ct dat voor h e t e e rs t in 19 15 door Albe rt Eins te in w e rd ve rk laard voor de baan van Me rcurius . Dit be te k e nde toe n e e n grote doorbraak voor z ijn re lativite its th e orie . Voor DI H e rculis ble k e n de be re k e ninge n voor dit e ffe ct nie t te k loppe n, w aarna is ge oppe rd dat Eins te in's th e orie ë n m is s ch ie n nie t ge lde n onde r de e xtre m e om s tandigh e de n van de z e dubbe ls te r. De Le ids e onde rz oe k e rs h e bbe n nu ontde k t w aardoor de z e dis cre pantie w ordt ve roorz aak t, e n h e bbe n daarm e e h e t 30 jaar oude raads e l opge los t. "De oorz aak is dat be ide s te rre n z e e r ve r uit h e t lood s taan, e n z e lf m e t h un draaings as bijna onde r e e n h aak s e h oe k te n opz ich te van h e t baanvlak s taan", z e gt Sim on Albre ch t, de Le ids e oud-prom ove ndus die s inds k ort m e t e e n pre s tigie uz e NW O Rubicon fe llow s h ip aan h e t Mas s ach us e tts Ins titute of Te ch nology (MIT) w e rk t.

"Door de s ne lle rotatie van de s te rre n z ijn de z e afge plat in e e n rich ting vrijw e l loodre ch t op h e t baanvlak . De z e biz arre configuratie z orgt e rvoor dat h e t re lativis tis ch e e ffe ct w ordt te ge nge w e rk t", aldus Albre ch t. "Alh oe w e l h e t oude raads e l h ie rm e e de w e re ld is uitge h olpe n, z itte n w e w e l m e t e e n nie uw proble e m ", z e gt m e de -onde rz oe k e r Ignas Sne lle n. "H oe k om t h e t dat de z e s te rre n op de z e vre e m de m anie r rondtolle n? W e h e bbe n e e n re de lijk inz ich t in h e t onts taan van dubbe ls te rs ys te m e n, m aar w e ve rw ach te n dat de rotatie -as s e n van be ide s te rre n e n de baan-as de z e lfde rich ting ops taan." H e t antw oord ligt m oge lijk in e e n nog nie t w aarge nom e n de rde s te r in h e tz e lfde s ys te e m , die de bane n van de tw e e ande re s te rre n h e e ft ve rs toord. Nie uw onde rz oe k z al dit m oe te n uitw ijz e n.

8 Me e r inform atiew w w .s trw .le ide nuniv.nl

Alvast één m ysterie m inder...


Econom is ch e groe i. In de e conom ie e n de politie k is h e t e e n bijna h e ilig ge ge ve n. Politici be love n luch tigje s dat z e e rvoor k unne n z orge n – e n w orde n k e ih ard aan de k ant ge z e t w anne e r h e t uitblijft. Alle e n, h e t be re k e ne n van die groe i is inge w ik k e ld, e n in ve e l ge valle n bijna onm oge lijk . Sate llie t-be e lde n k unne n dan onve rw ach t uitk om s t bie de n. Voor k e urig ne tte w e s te rs e de m ocratie ë n is h e t m e te n van groe i ge e n proble e m . Z ij h e bbe n h un financië le z aak je s im m e rs m e e s tal re de lijk op orde . Maar voor e e n land als Ch ina is h e t uite rs t las tig om goe de ge ge ve ns te ve rgare n e n e e n groe icijfe r te be re k e ne n. En in de m e e s te Afrik aans e lande n be z uide n de Sah ara z ijn de re ge ringe n übe rh aupt nie t in s taat ge ge ve ns te ve rz am e le n w at be tre ft de om vang e n de groe i van de e conom ie . De s ch attinge n lope n al s ne l 30 proce nt uite e n. Lande n als Noord-Kore a e n Birm a le ve re n ge e n be trouw bare cijfe rs , e n in s om m ige ge valle n (Irak , Som alië , Libe ria) is e r nie t e e ns e e n ove rh e ids apparaat. Drie Am e rik aans e e conom e n van de Brow n Unive rs ite it, J. Ve rnon H e nde rs on, Adam Store ygard e n David N. W e il, h e bbe n e e n s lim m e m e th ode ontw ik k e ld om de om vang van e e n e conom ie te be re k e ne n. Door m idde l van h e t lich t dat e e n land ’ s nach ts uits traalt. De ach te rligge nde ge dach te is dat e e n s tijging van h e t bruto binne nlands product m e rk baar w ordt in de vorm van e xtra activite it, e n dat is vooral ’ s nach ts h e e l goe d te z ie n. Aan de h and van lange re e k s e n s ate llie tbe e lde n (uit de z e lfde bron, e e n w e e rs ate llie t van de luch tm ach t), m ate n z e de toe nam e in ve rlich ting ‘s nach ts ge dure nde tie n jaar voor e e n groot aantal lande n. Door de z e m e tinge n te ve rge lijk e n m e t be k e nde , be trouw bare groe icijfe rs in de re gio, w as h e t m oge lijk om de groe i van naburige lande n, m e t m inde r be trouw bare cijfe rs , te s ch atte n. De re s ultate n w are n s om s opm e rk e lijk . Z o ontde k te n z e dat Congo de laats te jare n e e n groe i h e e ft ve rtoond van 2,5 proce nt, te rw ijl de ove rh e id be w e e rt dat e r al jare n s prak e is van k rim p (m e t onge ve e r h e tz e lfde ge tal). H e t m ilitaire be w ind in Birm a m e ldt e e n e conom is ch e groe i van ruim 8 proce nt pe r jaar, m aar de m e tinge n ge ve n aan dat h e t nie t m e e r dan 3,4 proce nt is . De aute urs be s ch ouw e n h un aanpak als bruik baar alte rnatie f voor h e t oude rw e ts e ve rgare n van cijfe rs , m och t dat onm oge lijk blijk e n. Bron: Marce l H uls pas / 12-09 -2009 .

De Ve re nigde Natie s h e bbe n 16 s e pte m be r uitge roe pe n tot «Inte r-nationale dag voor de be s ch e rm ing van de oz onlaag» te r h e rinne ring aan de onde rte k e ning van h e t Protocol van Montréal op 16 s e pte m be r 19 87. Dit protocol re ge lt de productie e n h e t ge bruik van ve rs ch e ide ne ch e m is ch e be s tandde le n, die ch loor e n broom in de s tratos fe e r doe n vrijk om e n, die op h un be urt ve rantw oorde lijk z ijn voor de ve rnie tiging op lange te rm ijn van oz on e n de vorm ing van polaire oz ongate n in de le nte . De ve rificatie van de toe pas s ing e n de ge volge n van h e t Protocol van Montréal m aak t de e l uit van de m is s ie van h e t Be lgis ch Ins tituut voor Ruim te -Aë ronom ie . Bron: BIRA.


Kortnie uw s

De z om e r z it e r ook in h e t noord-poolge bie d op e n dat is h e t s e in voor w e te ns ch appe rs om de s ch ade op te m e te n. Ie de r jaar s m e lt e e n de e l van h e t poolijs door de h oge re te m pe rature n in de z om e r. De voorbije jare n be re ik te de ijs laag e ch te r e e n die pte punt e n ook de voorbije z om e r k om t in de re cordboe k e n te s taan. Enk e l in 2007 e n 2008 w as h e t ijs nog dunne r, m e ldt Re ute rs .

Sch e pe n s laagde n e rin e e n nie uw e z e e route bove n Rus land uit te te s te n. Volge ns w e te ns ch appe rs is de s ne lh e id w aarm e e h e t ijs tijde ns de z om e r s m e lt e e n van de m e e s t opvalle nde s ignale n van global w arm ing. Tot nu toe is 2007 h e t abs olute re cordjaar. Toe n w as de ijs m as s a k le ine r dan ooit s inds de m e tinge n pe r s ate llie t in 2007 be gonne n. Vorig jaar k w am ne t onde r dat re cordjaar te s taan e n 2009 z al de top-3 afronde n.

"H e t z ie t e r ie ts be te r uit dan de voorbije tw e e jaar, m aar w e z itte n w e l nog ve r van h e t ge m idde lde van de vorige de ce nnia", z e gt de Noors e e xpe rt Ola Joh anne s s e n. Dunne r ijs w ordt ge m ak k e lijk e r ge brok e n door golve n e n w ind. Daardoor k onde n tw e e Duits e

s ch e pe n voor h e t e e rs t via h e t noorde n van Rus land vare n. De s ch e pe n be re ik te n h e e lh uids de h ave n van h e t Sibe ris ch e Yam burg. Vroe ge r w as de route e e n h e l voor de s ch e e pvaart.

Volge ns de Ve re nigde Natie s z ou de z e e rond de Noordpool te ge n 2030 tijde ns de z om e r volle dig ijs vrij k unne n z ijn. De laats te k e e r dat dat ge be urde z ou volge ns w e te ns ch appe rs 125.000 jaar ge le -de n z ijn. Bron: GB / 17-09 -2009 .

N.v.d.r.: W il je w e te n h oe de w e re ld e r in de toe k om s t uit z ou k unne n z ie n ? Ga dan e e ns naar de w e bs ite van 'Th e age of s tupid'. W aarove r gaat de z e film ? W e l, de film k atapulte e rt ons naar h e t jaar 2055, w anne e r onz e plane e t volle dig onle e fbaar ge w orde n is . Ee n m an blik t te rug aan de h and van film m ate riaal uit 2008: w aarom h e bbe n w e de k lim aatve rande ring nie t aange pak t toe n w e daar de k ans toe h adde n, vraagt h ij z ich af. W e lk om in h e t tijdpe rk de r dw a-z e n...

8 Me e r inform atiew w w .age ofs tupid.ne t

Artik e l

Daar gaat de noordpool...

Re dactione e l

33

Artik e l

Sterk e CO 2 daling

Re dactione e l

In 2008 is de s te rk s te daling van de CO2-uits toot in 40 jaar ge note e rd. De daling w as nog e e n s tuk s te rk e r dan die tijde ns de cris is van 19 81. Dat blijk t uit e e n rapport van h e t Inte rnationaal Ene rgie age nts ch ap (IEA). H e t rapport s te lt dat de e conom is ch e cris is aan de bas is ligt van de lage re uits toot van broe ik as gas s e n e n z ie t in die daling e e n ide ale k ans om te bre k e n m e t e e n e ne rgie be le id dat ge bas e e rd is op fos s ie le brands toffe n.

"W e z itte n m e t e e n nie uw e s ituatie . De vraag naar e ne rgie ve rande rt e n talrijk e inve s te ringe n in e ne rgie op bas is van fos s ie le brands toffe n w orde n uitge s te ld", z o z e gt IEA-topm an Fatih Birol in de Financial Tim e s . Volge ns Birol m oe t de z e

"unie k e k ans " ge gre pe n w orde n e n k an dat be s t door op de k lim aat-confe re ntie in Kope nh age n in de ce m be r e e n goe d ak k oord af te s luite n. Op die k lim aattop is h e t de be doe ling afs prak e n te m ak e n ove r w at e r na h e t Kyoto-protocol m oe t ge be ure n op h e t vlak van h e t te rugdringe n van de uits toot van s ch ade lijk e broe ik as gas s e n. "W e h ope n dat e e n ak k oord in Kope nh age n h e t s ignaal k an z ijn voor de s tart van nie uw e duurz am e inve s te ringe n. Als w e de z e k ans late n ligge n, z al h e t s te e ds m oe ilijk e r e n duurde r w orde n om de w e re ld op de w e g naar duurz am e e ne rgie te z e tte n", aldus nog Birol.


34

2 ok tobe r

Le s coule urs de l'Unive rsULG

Confére nce «Le s coule urs de l'Unive rs » par Yaë l Naz é. Gratuit. Public vis é e t capacité m axim ale d'accue il: grand public, 50 pe rs on-ne s . Date : 02 octobre 2009 à 20h . Lie u: Spa, Salon gris (e ntrée par le s jardins du Cas ino de Spa). Plus d ’ inform ations : e je h in@ ulg.ac.be .

6 ok tobe r

Mode rne zonne fys icaKUL

Le z ing "Mode rne z onne fys ica: de k rach t van s im ulatie s e n w aar-ne m inge n" door Rony Ke ppe ns . Le z ing in de cyclus "Ontde k je z e lf. Be gin bij h e t h e e lal (6/8)". Gratis , alge m e e n publie k , m ax. 200 m e ns e n. W anne e r: 6 ok tobe r, 20u. 00. W aar: Z e ge r van H e e audi-torium , KU Le uve n, Tie ns e s traat 41, Le uve n. Me e r inform atie : w w w .s te r.k ule uve n.be /outre ach /iya2009 /inde x_ nl.h tm l.

9 ok tobe r

d'Introduction a l'as tronom ieOnbe k e nd

Cycle d'introduction à l'as tronom ie 2009 -2010; pre m ie r e xpos é par Gre gor Rauw . "Com m e nt connais -s ons -nous le s m as s e s de s étoile s ?"Le 9 octobre à 20h dans l'auditoire de l'ins titut d'Anatom ie , 20 rue de Pitte urs , à 4020 Liège -Outre m e us e ) Re ns e igne m e nts com plém e ntaire s e t confirm ations : à s uivre s ur le s iteh ttp://w w w .s ocie te as tronom iq ue de lie ge .be .

10 ok tobe r

Cool cos m osVolk s s te rre nw ach t Arm and Pie n

Ee n voordrach te nre e k s , w aarbij z e s Vlaam s e as tronom e n, w aarvan s om m ige m e t inte rnationale car-rière , k om e n ve rte lle n w at z ij ‘cool’ vinde n aan de cos m os . 10 ok tobe r: Grie t Van de Ste e ne , ‘Plane taire ne ve ls : e inds tadia van s te rre n z oals de Z on'. Bre e d publie k , 100 p/le z ingW anne e r: 10 ok tobe r. W aar: UGe nt-Volk s s te rre nw ach t A. Pie n, Roz ie r 44 (ingang Ge z us te rs Love ling-s traat), 9 000 Ge nt Me e r inform atie : w w w .arm andpie n.be

10 ok tobe r

L'as tronom ie au fém ininICH EC

Confére nce «L'as tronom ie au fém inin» par Yaë l Naz é. Entrée s ur abonne m e nt. Public adulte , 100 à 150 pe rs onne s m ax. Date : 10 octobre 2009 à 11h . Lie u: Bruxe lle s , ICH EC, 132, rue du Duc.Plus d ’ inform ations : ICH EC-Cultu-re s w w w .culture s .ich e c.be , 02 739 37 69 , ich e cculture s @ ich e c.be

10 ok tobe r

L'as tronom ie au fém ininVolk s s te rre nw ach t MIRA

Le z ing in h e t Frans . Confére nce «L'as tronom ie au fém inin» par Yaë l Naz é. Prix: 3 e uros . Tout public. Date : s am e di 10 octobre 2009 à 15hLie u: Volk s s te rre nw ach t MIRA – Abdijs traat 22 – 1850 Grim be rge n. Plus d ’ inform ations : 02/269 .12.80 - w w w .m ira.be .

16 ok tobe r

Expos ition "Le s Indie ns d ’ Am ériq ue du Nord e t le ur

connais s ance e n as tronom ie "Onbe k e nd

Le cie l étoilé vu par le s Indie ns d ’ Am ériq ue . Date : 16 octobre – 14 nove m bre . Lie u: Mus ée com m unal, place Cardin. l Me rcie r, Braine -l’ Alle ud Plus d ’ inform ations : otbraine lalle ud@ s k yne t.be .

23 ok tobe r

Le pe ndule de Galilée e t le pe ndule de Foucault

Socie te as tronom iq ue de Lie ge

Confére nce par André Laus be rg "Le pe ndule de Galilée e t le pe ndule de Foucault". Le 23 octobre à 20h dans l'auditoire de l'ins titut d'Anatom ie , 20 rue de Pitte urs , à 4020 Liège -Outre m e us e ) Re ns e igne m e nts com plém e ntaire s e t confirm ations : à s uivre s ur le s itew w w .s ocie te as tronom iq ue de lie ge .be .

24 ok tobe r

Cool cos m osVolk s s te rre nw ach t Arm and Pie n

Ee n voordrach te nre e k s , w aarbij 6 Vlaam s e as tronom e n, w aarvan s om m ige m e t inte rnationale car-

rière , k om e n ve rte lle n w at z ij ‘cool’ vinde n aan de cos m os . 24 ok tobe r: Prof. Dr. Konrad Kuijk e n, ‘Z w aarte -k rach tle nz e n, donk e re m ate rie e n donk e re e ne rgie ’ . Bre e d publie k , 100 p/le z ing. W anne e r: 24 ok tobe r. W aar: UGe nt-Volk s s te rre nw ach t A. Pie n, Roz ie r 44 (ingang Ge z us te rs Love lings traat), 9 000 Ge nt.

24 ok tobe r

Cie l d ’ autom neOnbe k e nd

Soirée d'obs e rvation du cie l ouve rte au public: Jupite r, Lune . Gratuit. Date : s am e di 24 octobre à partir de 19 h 30. Lie u: Rue de Marie m bourg, 45 - 5670 Dourbe s . Plus d ’ inform ations : Roland BONINSEGNA – T. 060/39 9 9 25 - roland.bonins e gna@ s k yne t.be - h ttp://us e rs .s k yne t.be /bonins e gna/inde x.h tm .

24 ok tobe r

Vie e t m ort de s étoile sICH EC

Entrée s ur abonne m e nt. Public adulte , 100 à 150 pe rs onne s m ax. Date : 24 octobre 2009 à 11h . Lie u: Bruxe lle s , ICH EC, 132, rue du Duc.Plus d ’ inform ations : ICH EC-Culture s w w w .culture s .ich e c.be , 02 739 37 69 , ich e cculture s @ ich e c.be .

24 ok tobe r

Porte s ouve rte sOnbe k e nd

Après -m idi Porte s ouve rte s à l'obs e rvatoire de Cointe , de 14 à 18h (vis ite s guidée s , confére nce s , anim ations ). Entrée par l'Ave nue de s Platane s , 17, 4000 Liège .

30 ok tobe r

As troclubVolk s s te rre nw ach t MIRA

Multim e diavoors te lling: Alle s w at je ove r h e t w e e r z ou m oe te n w e te n. W aarne m ings avond + be z oe k te n-toons te llings ruim te n. Toe gang: € 5,00. W anne e r: Vrijdag 30 ok tobe r 2009 om 19 .30 uur. W aar: Volk s -s te rre nw ach t MIRA – Abdijs traat 22 – 1850 Grim be rge n. Me e r infor-m atie : 02/269 .12.80 - w w w .m ira.be

8 Me e r inform atiew w w .iya2009 .be

D e activite ite nk ale nd e r

Rubrie k re dactione e l.

Kom e e t 147P / Kus h ida-Muram ats u draaide tus s e n 19 49 e n 19 61 in e e n baan rond Jupite r. De k om e e t w as in die pe riode dus tijde lijk e e n m aan van de re uz e nplane e t. Dat blijk t uit nauw k e urige pos itie m e tinge n van de k om e e t, w aaruit be re k e nd k on w orde n h oe h ij in h e t ve rle de n door h e t z onne s te ls e l be w oog. Kom e e t Kus h ida-Muram ats u be h oort tot de z oge h e te n q uas i-H ilda-k om e te n - e e n groe p h e m e llich am e n die tijde ns h un be w e ging rond de z on tijde lijk in de invloe ds s fe e r van Jupite r te re ch t k unne n k om e n. Ve rm oe de lijk be h oor-de k om e e t Sh oe m ak e r-Le vy 9 , die in 19 9 4 op Jupite r ins loe g, ook tot de z e fam ilie , e ve nals de onge ïde ntifice e rde k om e e t die z ich afge lope n z om e r in de dam pk ring van de plane e t boorde . Ee n ande re q uas i-H ilda-k om e e t, 111P/H e lin-Rom an-Croch e tt, ve rk e e r-de tus s e n 19 67 e n 19 85 al drie k e e r tijde lijk in de z w aarte k rach ts gre e p van de re uz e nplane e t, e n z al tus s e n 2068 e n 2086 opnie uw z e s w ijde bane n rond Jupite r be s ch rijve n, z o blijk t uit nauw k e urige baanbe re k e ninge n. De nie uw e re s ultate n, die vandaag ge -pre s e nte e rd w orde n op h e t Europe an Plane tary Scie nce Congre s s in Pots dam , Duits land, doe n ve rm oe de n dat e r ve e l vak e r k om e te n m e t Jupite r in bots ing k om e n dan alge m e e n is aange nom e n. 14-09 -2009 .

Uit de afm e tinge n, aantalle n e n ve rde ling van ins lagk rate rs op de grote plane toïde n Ve s ta e n Ce re s k unne n plane e tde s k undige n inform atie afle ide n ove r de onts taans ge s ch ie -de nis van de re uz e nplane e t Jupite r. De tw e e plane toïde n - rots ach tige h e m e llich am e n tus s e n de bane n van Mars e n Jupite r - k rijge n in 2011 e n 2015 be z oe k van de Am e rik aans e ruim te s onde Daw n, die Ve s ta e n Ce re s ge de taille e rd in k aart z al bre nge n. Com pute rs im ulatie s van Italiaans e plane e tonde rz oe k e rs late n z ie n dat de re uz e nplane e t Jupite r tijde ns z ijn onts taan ve rs ch ille nde fas e n doorm aak te , w aarbij h ij s te e ds op e e n ande re m anie r de be w e ginge n van k le ine k om e te n e n plane toïde n ve rs toorde . Die baanve rs toringe n le ide n tot onde rlinge bots inge n van die k le ine h e m e llich am e n. Tijde ns de laats te fas e n van de ge boorte van de re uz e nplane e t m oe te n Ve s ta e n Ce re s te lijde n h e bbe n ge h ad onde r e e n h e vig bom barde m e nt van k le ine re brok s tuk k e n, aange nom e n dat de tw e e grote plane toïde n toe n z e lf al w are n onts taan. De re s ultate n van de com pute rs im ulatie s w orde n vandaag ge pre s e nte e rd op h e t Europe an Plane tary Scie nce Congre s s in Pots dam , Duits land. 14-09 -2009 .

In h e t k ade r van h e t GigaGalaxy Z oom proje ct, onde rde e l van h e t Inte rna-tionaal Jaar van de Ste rre nk unde 2009 , h e e ft de Europe s e Z uide lijk e Ste rre nw ach t (ESO) e e n 360 grade n-panoram a van h e t Me lk w e gs te ls e l ge publice e rd. H e t panoram a is s am e nge s te ld uit talloz e afz onde rlijk e opnam e n, ge m aak t in e e n pe riode van e nk e le m aande n door de Frans e as trofotograaf Se rge Brunie r. Om dat de z on e n de aarde z ich in de buite nge bie de n van h e t Me lk w e g-s te ls e l be vinde n, z ie n w e h e t s te ls e l in z ijaanz ich t. De ce ntrale ve rdik k ing (m e t ve e l oude s te rre n) e n de donk e re s tofw olk e n in h e t vlak van h e t Me lk w e gs te ls e l z ijn duide lijk z ich tbaar, e ve nals de tw e e Mage lh ae ns e W olk e n, de re latie f k le ine be ge le ide rs van de Me lk w e g. 14-09 -2009 .


Kortnie uw s

35

Artik e l

M is s ie M aan

Re dactione e l

Op z ate rdag 3 e n z ondag 4 ok tobe r a.s . z ulle n de Konink lijk e Ste rre n-w ach t van Be lgië , h e t Konink lijk Me te orologis ch Ins tituut e n h e t Be lgis ch Ins tituut voor Ruim te -ae ronom ie h un de ure n ope ne n voor h e t publie k .

Elk ins tituut ge e ft je de k ans om e e n blik te w e rpe n in h aar w e te n-s ch appe lijk e onde rz oe k s w e re ld. De w e te ns ch appe rs actie f in ve rs ch il-le nde dom e ine n, z oals alge m e ne s te rre nk unde , ae ronom ie , m e te oro-logie , plane te nonde rz oe k , s e is m o-logie , invloe d van de z on e nz ove e l m e e r, ge ve n je uitle g ove r h e t h oe e n w aarom van h e t w e te ns ch ap-pe lijk onde rz oe k dat z ij dage lijk s voe re n.

Aange z ie n dit jaar door de Ve re nigde Natie s is uitge roe pe n tot Inte rnationaal Jaar van de Ste rre n-k unde , z ulle n e r in dit k ade r - e e nnm alig ! - e nk e le s pe ciale boe k e n e n m us e um s tuk k e n i.v.m . Galile o uit h e t arch ie f van de

Konink lijk e Ste rre nw ach t e n van h e t Mus e um van Kuns t e n Ge s ch ie -de nis w orde n te ntoonge s te ld.

Vanz e lfs pre k e nd be s te de n w e ook aandach t aan de ruim te vluch t van Frank De W inne e n h e t ISS H e t Mus e um van Kuns t e n Ge s ch ie -de nis z al in de z e pe riode h un ve rnie uw de z aal m e t pre cis ie -ins trum e nte n h e rope ne n. In de z e z aal k an u e ve ne e ns tie ntalle n h is toris ch e ins trum e nte n van de Ste rre nw ach t e n h e t KMI be w on-de re n, die ge bruik t w e rde n voor as tronom is ch e of m e te orologis ch e toe pas s inge n. Z ij z ulle n e ve ne e ns tijde ns h e t ope nde ur-w e e k e nd e e n s pe ciale prom otione le actie in h un m us e um voorz ie n.

Adre s : Ringlaan te Uk k e l. Te le foon: 02/373.02.02. ope nings ure n: van 10.00 uur tot 18.00 uur. E-m ail: rob_ info@ om a.be .

8 Me e r inform atiew w w .s pace pole .be

Artik e l

O pendeur bij de Space Pole

Re dactione e l

Van 8-11 de ce m be r w ordt s pe ciaal voor k inde re n in h e t prim air onde r-w ijs van Ne de rland e e n m aan-proje ct ge organis e e rd: Mis s ie Maan. In de vroe ge och te nd k unne n z ij voor s ch ooltijd door te le s cope n naar dit tot de ve rbe e l-ding s pre k e nde h e m e llich aam k ijk e n.

H ie rvoor k unne n le e rk rach te n e e n be roe p doe n op vrijw illige rs van e e n s te rre nw ach t, of ande re e nth ous ias te m aank ijk e rs . Z ij k om e n langs op s ch ool, m ét te le s coop. En w ie z in h e e ft, k an ook z e lf e e n te le s coop m ak e n. Z o k unne n de le e rlinge n m e te e n e e n ve rge lijk ing m ak e n: w at z ie n z e door h un e ige n te le s coop, e n w at door e e n ‘e ch te ’ ?

Mis s ie Maan is e e n unie k e e rvaring voor ie de re e n: voor le e rlinge n, le e rk rach te n e n vrijw illige rs . De

h e le s ch ool k an m e e doe n, m aar le e rk rach te n k unne n z ich ook m e t één k las ins ch rijve n. Te r onde r-s te uning is gratis le s m ate riaal be s ch ik baar. Dit s luit aan bij de ve rs ch ille nde le e ftijds groe pe n in h e t prim air onde rw ijs . Ook k unne n de le e rlinge n e e n e indw e rk s tuk m ak e n, w aarm e e z ij (lande lijk ) m e e dinge n naar le uk e prijz e n.

Mis s ie Maan w ordt ge organis e e rd door e e n groot aantal organis atie s e n ins te llinge n op h e t ge bie d van ruim te vaart- e n s te rre nk unde -e ducatie . H e t is e e n proje ct te r ge le ge nh e id van h e t Inte rnationaal Jaar van de Ste rre nk unde IYA2009 .

Doe jij ook m e e m e t Mis s ie Maan ?

8 Me e r inform atiew w w .m is s ie m aan.nl

36

Elk e m aand ne m e n w e e e n nie uw s te rre nk undig, k lim atologis ch of ruim te vaartge rich t product onde r de loe p. Me t de z e m aand...

DVDMoons h ot

Th e fligh t of Apollo 11

Ve e rtig jaar ge le de n z ate n m iljar-de n m e ns e n ove r de h e le w e re ld aan h un radio- of te le vis ie toe s te l ge k luis te rd voor h e t ve rs lag van de e e rs te m e ns die voe t z e tte op de m aan. Anno 2009 m aak t de e e rs te m aanlanding nog s te e ds de e l uit van h e t colle ctie f ge h e uge n. De film Moons h ot voe gt m e t h e t fas ine -re nde m aar w e inig be k e nde inte rne ve rh aal van de m is s ie e e n e xtra dim e ns ie toe aan de m aanlanding z oals de w e re ld z e h e e ft be le e fd. Me t e e n s te rk e dram atis ch e re cons tructie , nog nooit ve rtoond be e ldm ate riaal e n inte rvie w s m e t cruciale ge tuige n s ch e ts t de film e e n nauw k e urig be e ld van w at z ich op 21 juli 19 69 op de m aan e n op de aarde h e e ft afge s pe e ld.

Moons h ot ope nt m e t de s e le ctie van de m e ns e n die de e l z ulle n uitm ak e n van de uitz onde rlijk e ruim te re is . De film s ch e ts t e e n com ple x be e ld van de s pilfigure n van de m aanlanding e n h e lpt daarm e e m e te e n e nk e le m is ve r-s tande n de w e re ld uit. Uit de film blijk t onde r m e e r dat de cre w van de Apollo 11 e e rde r toe vallig w e rd s am e nge s te ld. Ne il Arm s trong, e e n m an van w e inig w orde n, w e rd ge k oppe ld aan Buz z Aldrin, die h e t h art op de tong draagt. De m inz am e Mich ae l Collins w as dan w e e r e e n m ilitaire te s tpiloot die van e e n goe d glas w ijn e n van goe de

boe k e n h oudt. Collins z ou late r late n valle n dat de cre w van Apollo 11 be s tond uit e e n groe pje ‘aim abe le vre e m de linge n ’ .

Als com m andant h e e ft Arm s trong de taak om de m aanlande r ne e r te z e tte n op h e t m aan-oppe rvlak . H e t is de e e rs te k e e r dat ie m and e rge ns ande rs dan op de aarde e e n landing uitvoe rt e n de landing is le tte rlijk e n figuurlijk e e n s tap in h e t duis te r; e r ging ge e n onbe m ande te s t aan vooraf e r is z e lfs ge e n ge ne rale re pe titie ge w e e s t. De planne rs van de m is s ie h e bbe n dan ook e e n s ce nario k laarligge n om de landing af te bre k e n als e r ie ts m is loopt, m aar Arm s trong w e e t dat h ij, op 400.000 k ilom e te r van de aarde , h e t laats te w oord h e e ft. Te rw ijl Arm s trong e n Aldrin h e t m aanoppe rvlak be tre de n, blijft Collins alle e n ach te r in de com m andom odule in e e n baan om de m aan, nade nk e nd ove r w at h ij z ou doe n als z ijn colle ga's nooit m e e r te rugk e re n. De landing z e lf ve rloopt nie t z onde r s lag of s toot. De com pute r die de m aanlande r naar de juis te landings ple k m oe t le ide n, ge e ft m e e rde re alarm m e l-dinge n, de ge plande landings plaats ligt be z aaid m e t rots blok k e n e n Arm s trong k om t bijna z onde r brands tof te z itte n w anne e r h ij de m aanlande r naar e e n be te re ple k loods t. Na de landing bre ngt Arm s trong z o ’ n vijftie n m inute n alle e n door op h e t oppe rvlak van de m aan, tot Aldrin uit de cabine k om t e n z ich bij h e m voe gt. Al die tijd h e e ft Arm s trong e e n nie uw e w e re ld h e le m aal voor z ich z e lf.

W anne e r Arm s trong e n Aldrin probe re n op te s tijge n om te rug te

k e re n naar de com m andom odule , w ordt h un e rgs te nach tm e rrie w e rk e lijk h e id. Ee n z e k e ring die ve rbonde n is m e t de ops tijgm otor be ge e ft h e t. De m otor h e e ft ge e n back -up. Als de as tronaute n ge e n m anie r vinde n om h e m te re pare re n, z ijn z e ge doe m d om ach te r te blijve n op de m aan. Te rw ijl ie de re e n op h e t puntje van z ijn s toe l z it – pre s ide nt Nixon h e e ft z e lfs e e n s pe e ch k laar voor h e t ge val de m is s ie fataal z ou aflope n – s lage n de as tronaute n e rin de m otor te h e rs te lle n door de s ch ak e laar te ve rz e tte n m e t e e n puntje van e e n pe n.

Bove n de m aan is h e t e e n blij w e e rz ie n m e t de ande re be m annings le de n. Collins voe lt de drang opw e lle n om z ijn colle ga ’ s te k us s e n op de w e g naar h uis . De ‘aim abe le vre e m de linge n ’ ve rtre k -k e n voor de lange re is naar h uis . Na h un landing op de aarde m oe te n z e e e rs t s am e n e e n m aand in q uarantaine doorbre nge n om te ve rm ijde n dat onbe k e nde z ie k te k ie m e n vanop de m aan z ich ove r de w e re ld ve rs pre ide n.

W anne e r de drie uite inde lijk buite nk om e n, k rijge n z e w e re ldw ijd e rk e nning. De h e le w e re ld h e e ft h un m is s ie m e t ope n m ond ge volgd e n m iljoe ne n m e ns e n h e bbe n m e e ge le e fd m e t h e t ge vaar dat z e lie pe n e n de ove rw inning die z e be h aalde n. Nadat de as tronaute n de h e le onde rne m ing voor de e e rs te k e e r vanuit h e t pe rs pe ctie f van e e n tv-publie k h e bbe n be k e k e n, z e gt Aldrin laconie k te ge n Arm s trong: "W ij h e bbe n h e t h e le ding ge m is t". Binne nk ort in de AEG biblioth e e k !

Product van de m aand

Rubrie k Re dactione e l

Artik e l

De LRO k om t te laat

Re dactione e l

Brits e w e te ns ch appe rs h e bbe n e e n ruim te s ch ip ontw orpe n, dat e e n e ve ntue le ins lag van e e n as te roïde op aarde m oe t voork om e n. De onde rz oe k e rs van h e t be drijf EADS As trium in H e rtfords h ire noe m e n h un uitvinding e e n ‘z w aarte k rach t-tre k k e r’ . H e t ruim te s ch ip – dat alle e n nog op papie r be s taat - m oe t w orde n ge lance e rd, z odra e r e e n as te roïde op ram k oe rs m e t de aarde k om t te ligge n. H e t ge vaarte h e e ft op papie r e e n ge w ich t van 10 ton e n e e n le ngte van 30 m e te r. H e t is de be doe ling dat h e t ruim te s ch ip na de lance ring naas t e e n ge vaarlijk e as te roïde gaat vlie ge n, op m inde r dan 50 m e te r afs tand. Door de z w aarte k rach t die h e t voe rtuig dan z al uitoe fe ne n op de as te roïde , m oe t de ruim te s te e n uit k oe rs rak e n, z odat e e n bots ing m e t de aarde w ordt afge w e nd. Volge ns de onde rz oe k e rs is h e t e e n k w e s tie van tijd voordat de aarde z al w orde n ge troffe n door e e n ruim te s te e n van form aat. “ Alle as te roïde n m e t e e n doors ne de van m e e r dan 30 m e te r z ijn e e n be dre iging voor de aarde ” , z o ve rk laart h oofdonde rz oe k e r Ralph Corde y in de Brits e k rant Th e Daily Te le graph . “ Onfortuinlijk ge noe g is h e t nie t de vraag of w e z ulle n w orde n ge raak t, m aar w anne e r h e t z al ge be ure n. ” De w e rk ing van de ‘z w aarte k rach t-tre k k e r’ is natuurk undig ge z ie n vrij e e nvoudig. “ Elk obje ct m e t e e n m as s a h e e ft e e n e ige n z w aarte -k rach t, die ande re obje cte n in de om ge ving be ïnvloe dt” , le gt Corde y uit. “ De z w aarte k rach t-tre k k e r k an daardoor be h oorlijk grote obje cte n van 400 tot 300 m e te r ve rplaats e n. De as te roide n w aar w e ove r prate n vlie ge n m e t 10 k ilom e te r pe r s e conde door ons z onne s te ls e l", aldus Corde y. "Z e h e bbe n m aar e e n k le in duw tje nodig om uit k oe rs te rak e n. ” H e t nie uw ontw orpe n ruim te s ch ip is volge ns de onde rz oe k e rs op k orte te rm ijn e n m e t be s taande te ch nologie te bouw e n. De as te roïde n die e e n be dre iging vorm e n voor de aarde , m oe te n w e l op tijd w orde n ge lok ali-s e e rd. ‘De z w aarte k rach t-tre k k e r’ k an z ijn w e rk alle e n doe n als de lance ring 20 jaar voordat e e n ruim te s te e n de aarde z ou rak e n, al plaats vindt. Bron: De nnis Rijnvis .

De Europe s e ruim te vaartorganis atie h e e ft de e e rs te w aarne m ings -re s ultate n vrijge ge ve n die ve rk re ge n z ijn door de 'oe rk nals ate llie t' Planck . De k w alite it van de w aarne m inge n is volge ns k os m ologe n uitm unte nd. Planck w e rd op 14 m e i 2009 ge lance e rd (s am e n m e t de infrarood-k uns tm aan H e rs ch e l). Vanuit e e n punt op ande rh alf m iljoe n k ilom e te r van de aarde s cant de te le s coop de h e m e l af m e t z e e r ge voe lige s tralings m e te rs die tot vlak bove n h e t abs olute nulpunt z ijn ge k oe ld. Doe l is h e t in k aart bre nge n van m inie m e te m pe ratuur-variatie s in de k os m is ch e ach te rgrond-s traling, h e t ve rdunde e n afge k oe lde ove rblijfs e l van de e ne rgie die k ort na de oe rk nal vrijk w am . De e e rs te te s tw aarne m inge n z ijn ve rrich t tus s e n 13 e n 27 augus tus . Daarbij w e rd e e n vijftie n grade n bre de ring aan de h e m e l in k aart ge brach t. Planck be gint nu aan h e t contine w aarne m ings -program m a van vijftie n m aande n. Voorjaar 2010 z al de ge h e le h e m e l voor h e t e e rs t z ijn opge m e te n. 17-09 -2009 .


Kortnie uw s

37

De Am e rik aans e m aanve rk e nne r Lunar Re connais s ance Orbite r (LRO) h e e ft z ijn te s t- e n k alibratie -program m a m e t s ucce s doors taan e n be gint m e t h e t ge de taille e rd in k aart bre nge n van de m aan. Daar-bij s taat vooral h e t z uidpoolge bie d van de m aan in de be langs te lling. LRO w e rd op 18 juni 2009 ge lance e rd e n is in de afge lope n w e k e n in e e n lage m aan ove r de pole n van de m aan ge brach t, op e e n h oogte van s le ch ts vijftig k ilom e te r. Me t z e ve n ve rs ch ille nde ins trum e nte n z al h e t m aanoppe r-vlak m inutie us w orde n be s tude e rd. Aan de z uidpool van de m aan k om e n pe rm ane nt be s ch aduw de k rate rs voor w aarin z ich m oge lijk ijs be vindt. W aarne m inge n van de ne utrone nde te ctor van LRO lijk e n

de aanw e z igh e id van w ate rs tof (m oge lijk in de vorm van w ate r) te s ugge re re n, m aar de z e m e tinge n ve rge n nog e e n onafh ank e lijk e be ve s tiging. Ook h e t UV-ins trum e nt van de m aanve rk e nne r w ordt inge z e t in de s pe urtoch t naar ijs . De h oogte m e te r van LRO h e e ft al aan h e t lich t ge brach t dat h e t m aanoppe rvlak in h e t z uidpool-ge bie d z e e r ge accide nte e rd is . Ande re ins trum e nte n bre nge n ook de m ine ralogis ch e s am e ns te lling van h e t m aanoppe rvlak in be e ld. De ge plande m is s ie duur van Lunar Re connais s ance Orbite r is één jaar.


Artik e l

Begin bij h et h e elal...

Re dactione e l

In 2009 organis e e rt h e t Ins tituut voor Ste rre nk unde van de K .U. Le uve n e e n re e k s publie k e le z inge n ove r alle rle i onde rw e rpe n uit de as tronom ie onde r de tite l "Ontde k je z e lf. Be gin bij h e t h e e lal.". De le z inge n z ijn be doe ld voor e e n bre e d publie k e n z ijn dus voor ie de re e n toe gank e lijk . Z e gaan door in e e n auditorium in h e t ce ntrum van Le uve n.

De le z inge nre e k s in Le uve n is e e n van de activite ite n die w e re ldw ijd z ulle n plaats vinde n in h e t k ade r van dit IYA2009 om de w e te ns ch ap van h e t unive rs um te prom ote n. In de re e k s "Ontde k je z e lf. Be gin bij h e t h e e lal." k om e n h e e l w at be k e nde Ne de rlands talige w e te ns ch appe rs aan h e t w oord, w aaronde r e xpe rte n van h e t Ins tituut voor Ste rre nk unde van Le uve n, m aar bijvoorbe e ld ook de h uidige Alge m e e n Dire cte ur van h e t Europe an South e rn Obs e rvato-ry (ESO), Tim de Z e e uw . Ee n aantal ande re ge re nom m e e rde as trofys ici uit Vlaande re n e n Ne de rland w orde n ook ve rw ach t. De doe lgroe p van de le z inge n-re e k s "Ontde k je z e lf. Be gin bij h e t h e e lal." is h e t bre de re publie k , in h e t bijz onde r de pe rs one e ls le de n

e n alum ni van de K .U. Le uve n (Faculte it W e te ns ch appe n), s tude n-te n, am ate uras tronom e n, le e rk rach -te n w e te ns ch appe n e n ge ïnte re s -s e e rde n. Om dat de le z inge n s te e ds e e n inle ide nd k arak te r h e bbe n, z ulle n z e voor ie de re e n be grijpe lijk z ijn. De s pre k e rs z ulle n e e n duide lijk ove rz ich t ge ve n ove r de h uidige ontw ik k e linge n e n ontde k k inge n in h un re s pe ctie ve onde rz oe k s ge bie de n. De voor-drach te n w orde n in h e t Ne de rlands ge ge ve n. Ins ch rijving of re s e rvatie z ijn nie t ve re is t. Toe gang tot de le z inge n is gratis . Le z inge n dat nog k om e n:dins dag, 06 octobe r, Rony Ke ppe ns ove r Mode rne z onne fys ica, de k rach t van s im ula-tie s e n w aarne m inge n. Dins dag, 10 nove m be r. Maarte n Bae s ove r Supe r-m as s ive z w arte gate n. Dins dag, 01 de ce m be r, Tim Van H ools t ove r Rots plane te n e n ijs m ane n in ons z onne s te ls e l. Alle le z inge n z ulle n doorgaan om 20.00 uur in h e t Auditorium Z e ge r Van H e e , Colle ge De Valk , Tie ns e s traat 41, 3000 Le uve n.

8 Me e r inform atiew w w .s te r.k ule uve n.be

38

De LH C-ve rs ne lle r is h e rs te ld, m aar nog lang nie t in orde ...

Ik be grijp nie ts van m e ns e n die de k os m os w ille n doorgronde n, te rw ijl h e t al m oe ilijk ge noe g is om je w e g te vinde n in Ch inatow n ’ , z e i W oody Alle n ooit.

Ne e , h e t valt nie t m e e om de k os m os e n h aar bouw s te ne n te onde rz oe k e n. Z e lfs nie t voor m e ns e n die m e e r affinite it m e t fys is ch e w e tte n h e bbe n dan m e t h e t ge k rioe l in ove rvolle s tads -w ijk e n. De fys ici e n te ch nici op Ce rn, h e t Europe e s ins tituut voor de e ltje s onde rz oe k bij Ge nève , w e te n e r alle s van: ‘h un ’ LH C-ve rs ne lle r, de k rach tigs te de e ltje s -ve rs ne lle r op aarde , vorig jaar op 10 s e pte m be r m e t ve e l bom barie ge ope nd, ligt nog altijd w e rk e loos onde r de grond.

Be gin augus tus m aak te de nie uw e dire cte ur-ge ne raal van Ce rn, Rolf H e ue r, be k e nd dat de re paratie van de m ach ine opnie uw w as uitge lope n. De LH C-ve rs ne lle r z al pas in de loop van nove m be r w e e r w orde n aange z e t. Dat is 14 m aande n nadat (op 19 s e pte m be r 2008) e e n k orts luiting in de e le k -tris ch e ve rbinding tus s e n tw e e s upe rge le ide nde m agne te n z o ’ n onve rw ach te k e ttingre actie te w e e g-brach t dat e e n de e l van de ve rs ne lle r ontw rich t raak te .

DG H e ue r m aak te nóg ie ts be k e nd: als de LH C-ve rs ne lle r ops tart, z al h ij op h alve k rach t draaie n. Dat w il z e gge n – de de e ltje s (protone n) die in de z e 27 k ilom e te r lang ve rs ne lle r rondcirk e le n (m e t de k lok m e e én te ge n de k lok in), w orde n opge jaagd tot e e n e ne rgie van 3,5 Te V (te ra-e le k tronvolt). Alle e n als dat goe d gaat, z al daarna, in de loop van 2010, h un e ne rgie be h oe dz aam ve rde r w orde n opge -voe rd tot 5 Te V. Maar van 7 Te V, de e ne rgie w aarop de LH C-ve rs ne lle r toch is ontw or-pe n, is voorlopig ge e n s prak e . Om bij die e ne rgie te draaie n, z o valt op te m ak e n uit te ch nis ch e rapportage s , z ulle n ve rm oe de lijk e e rs t alle 10.000 ve rge lijk bare e le k tris ch e ve rbin-dinge n tus s e n de 1.624 ijs k oude s upe rge le ide nde m agne te n in de ve rs ne lle r m oe te n w orde n aange pas t.

“ Natuurlijk , ve iligh e id gaat voor alle s , daar be n ik h e t h e le m aal m e e

e e ns ” , z e gt Paul de Jong. H ij is adjunctle ide r van de groe p van h e t NIKH EF, h e t Ne de rlands ins tituut voor de e ltje s fys ica, die aan h e t grote ATLAS-e xpe rim e nt op h e t Ce rn w e rk t. De e norm e ATLAS-de te ctor is z o h oog als e e n ge bouw m e t vijf ve rdie pinge n, z it vol uite rs t fijnge voe lige e n inge nie uz e m e e tins trum e nte n, e n s taat op e e n punt w aar de in te ge nge s te lde rich ting draaie nde de e ltje s op e lk aar bots e n. Uit m iljarde n bots ingfragm e nte n m oe t die ATLAS-de te ctor ‘nie uw e ’ , tot dus ve r onontde k te bouw s te ne n van de m ate rie vis s e n – h e t z oge h e te n H iggs de e ltje , z o h oopt m e n, e n w e llich t ook z oie ts als ‘s upe r-s ym m e tris ch e ’ de e ltje s .

Alle e n: h oe ve rs tandig ook , jam m e r is de be h oe dz aam h e id w e l, vindt De Jong. “ Me t de ge ge ve ns die w e bij 3,5 Te V ve rz am e le n, k unne n w e h e e l goe d de w e rk ing van de ATLAS-de te cor be s tude re n, e n die com ple xe de te ctor s te e ds be te r le re n be grijpe n. Maar h e t doe l is natuurlijk om nie uw e de e ltje s , nie uw e fys ica, te ontde k k e n. Én om daarbij de Te vatronve rs ne lle r bij h e t Fe rm ilab in de Ve re nigde State n te ve rs laan. Draaie n bij 5 Te V is daarvoor e xce lle nt. Maar m e t 3,5 Te V z itte n w e op h e t randje . ”

Ee n ‘incide nt’ , e n ge e n ‘accide nt’ , ge e n onge luk , noe m de Robe rt Aym ar vroe g in de z om e r h e t s tilvalle n van LH C. De Frans m an Aym ar w as dire cte ur-ge ne raal van Ce rn van be gin 2004 tot e ind 2008. H e t w as , z e i h ij, e e n proble e m m e t één van de ve le duiz e nde n e le k tris ch e ve rbindinge n tus s e n e n in de m agne te n, e n dat proble e m w as h e laas ook na drie k e e r te s te n onopge m e rk t ge ble ve n.

Maar inge w ijde n van Ce rn z e gge n nu dat de ve rs ne lle r h oe dan ook ‘ge k nald ’ z ou z ijn – w as h e t nie t bij de z e e le k tris ch e ve rbinding ge w e e s t, dan w e l bij e e n ande re .

Dat ble e k fe ite lijk ook uit de voordrach t, op 2 juli, van Ste ve Mye rs . H ij is s inds be gin dit jaar ve rantw oorde lijk voor h e t re ile n e n z e ile n van de LH C-ve rs ne lle r. Bij uitge bre ide te s ts , z o lie t h ij in e e n bom vol Ce rn-auditorium z ie n, w e rde n e e n s tuk of tie n ande re e le k tris ch e ve rbindinge n ge vonde n die m ins te ns z o gam m e l w are n. Die h adde n dus e ve ne e ns tot k orts luiting – e n m oge lijk tot de bijbe h ore nde k e ttingre actie – k unne n le ide n.

Foto: In de film 'Ange ls & de m ons ' k an je ook de LH C e ve n in alle glorie be w onde re n.

Vol goede m oed op h alve k rach t

Artik e l Margrie t van de r H e ijde n

Ee n inte rnationale groe p as tronom e n onde r le iding van de Brit Coe l H e llie r h e e ft bij e e n s te r e e n re uz e nplane e t ontde k t die e r e ige nlijk nie t z ou m oge n z ijn (Nature , 27 augus tus ). De s te r s taat op e e n afs tand van ruim 300 lich tjaar in h e t s te rre nbe e ld Ph oe nix e n de plane e t draait daar in nog ge e n 23 uur om h e e n. De plane e t, W ASP-18b ge h e te n, ve rraadt z ijn aanw e z ig-h e id doordat h ij pe riodie k vóór de s te r langs be w e e gt e n die ns h e lde rh e id dan e e n pie ts je ve rm inde rt. De plane e t is h e t m e e s t e xtre m e e xe m plaar van e e n groe p van m e e r dan 60 gas re uz e n die op h e e l k orte afs tand rond h un s te r draaie n. De z e ‘h e te Jupite rs ’ k unne n daar nie t z ijn onts taan, om dat h e t z o dich t bij de s te r ve e l te h e e t w as . Z e m oe te n op e e n ve e l grote re afs tand z ijn ge bore n e n in de loop de r tijd naar e e n ve e l k le ine re baan z ijn ge m igre e rd. W ASP-18b is z o z w aar – ruim tie n m aal z o z w aar als Jupite r – e n draait z o dich t rond z ijn s te r dat e r nu tus s e n s te r e n plane e t e norm e ge tijde nk rach te n h e e rs e n. Doordat de plane e t s ne lle r rond de s te r draait dan de s te r rond z ijn as w e nte lt, loopt e r in h e t s te rlich aam e e n ge tijde nbult rond, die be w e gings -e ne rgie aan de plane e t onttre k t. Die w ordt h ie rdoor langz aam afge re m d e n be w e e gt naar de s te r toe . In h e t s lots tadium van dit proce s z al de plane e t uit e lk aar w orde n ge trok k e n e n door de s te r w orde n opge s lok t. De tijds ch aal van dit invalproce s z ou volge ns de be re k e ninge n s le ch ts 650.000 jaar be drage n: e e n tie nduiz e nds te van de le ve ns duur van de s te r. H e t is dus w e l uite rs t toe vallig dat de plane e t ne t in die k orte fas e is ve rs ch alk t. De k om e nde jare n z al blijk e n of dat ook w e rk e lijk z o is . Als de le ve ns duur van de plane e t inde rdaad z o k ort is als nu be re k e nd, m oe t z ijn om looptijd ove r tie n jaar 28 s e conde n k orte r z ijn ge w orde n e n dat is goe d te m e te n. Moch t de afnam e ve e l k le ine r of onm e e tbaar z ijn, dan ve rloopt h e t invalproce s blijk baar ve e l trage r e n s ch ort e r ie ts aan de m ode lle n die h e t invalproce s voor-s pe lle n. 11-09 -2009 .

Vandaag is de nie uw e te le s coop van de Unive rs ite it van Am s te rdam ge plaats t in de h oogs te k oe pe l van h e t nie uw e ge bouw van de bètafaculte it (FNW I) in h e t Scie nce Park in de W ate rgraafs m e e r. Me t be h ulp van e e n h ijs k raan is de te le s coop m e t e e n s pie ge l van 51 cm ge plaats t op z ijn m onte ring. Me t de z e ins tallatie be s ch ik t h e t s te rre nk undig ins tituut van de UvA ove r h e t m ode rns te obs e rvatorium in Ne de rland. Stude n-te n k unne n z ich tijde ns h un s tudie traine n in h e t ge bruik van cam e ra ’ s e n s pe ctrografe n. De apparatuur k an in de toe k om s t z ow e l vanuit h e t controle ce ntrum als via inte rne t be die nd w orde n. Ove r e nk e le w e k e n w ordt de lage k oe pe l voorz ie n van e e n z onne te le s coop z odat bij h e lde r w e e r e r ook z onne w aarne m inge n ge daan k unne n w orde n. 24-09 -2009 .


Kortnie uw s H e t proble e m , le gde Mye rs uit, z it in h e t k ope rdraad. Dat ligt op de s upe rge le ide nde e le k tris ch e ve rbin-dinge n e n m oe t de s troom opvange n als de te m pe ratuur in de s upe rge le ide nde m ate riale n oploopt e n daarm e e de e le k tris ch e w e e r-s tand. Op de ‘ram pple k ’ (e n op e e n tie ntal ande re plaats e n) w as dat k ope rdraad z o s le ch t aan e lk aar ge s olde e rd dat de s troom als nog e e n uitw e g via h e t s upe rge le ide nde m ate riaal z och t. Dat raak te daardoor z o ove rve rh it dat h e t s m olt – m e t k orts luiting tot ge volg.

Erge r: ge m idde ld ge nom e n z oude n al de z e ve rbindinge n nie t be trouw -baar ge noe g z ijn om de s te rk e e le k tris ch e s troom op te vange n die door de m agne te n w ordt ge jaagd als die , m e t z e e r s te rk e m agne -tis ch e ve lde n, de de e ltje s op k oe rs m oe te n h oude n bij 7 Te V.

De h uidige re paratie van de ve rs ne lle r – inclus ie f h e t re pare re n van de s le ch ts te ve rbindinge n - be draagt z o ’ n 16,5 m iljoe n e uro. Ste ve Mye rs s ch e ts te daarnaas t e e n ve e l uitge bre ide r ‘cons olidatie -s ce nario ’ om de ve rs ne lle r op 7 Te V voor te be re ide n. Uitge voe rd tijde ns de w inte rs tops z ou dat vijf jaar in be s lag k unne n ne m e n e n z o ’ n 130 m iljoe n e uro k os te n.

H e t z ijn aanloopproble m e n, z e gge n s om m ige fys ici. Er is nog nooit e e n ve rs ne lle r ge w e e s t die proble e m -loos k on w orde n aange z e t. En: de LH C-ve rs ne lle r is nie t alle e n de k rach tigs te op aarde (op papie r), m aar bove ndie n onge k e nd com ple x e n z it vol h igh te ch die z ijn w e e rga nie t k e nt. Z e lfs voor de ve rs ne lle re xpe rts van Ce rn, m e t e e n grote re putatie e n e e n h alve e e uw e rvaring, is dat onge ë ve naard.

“ Juis t die e norm e k rach t van de ve rs ne lle r m aak t ie de re e n nu z o be h oe dz aam ” , z e gt Mich ie l Botje . H ij is , e ve ne e ns nam e ns h e t NIKH EF, be trok k e n bij e e n ande r groot LH C-e xpe rim e nt: ALICE. De e ne rgie van de m inus cule protone n in de ve rs ne lle r bij vol ve rm oge n is groot ge noe g om 400 k ilo k ope r te s m e lte n, m e m ore e rt h ij nog m aar e e ns . H e t ve rm oge n dat de s upe rge le ide nde m agne te n op dat m om e nt afne m e n z ou e e n Airbus A380 m e t 800 k ilom e te r pe r uur k unne n voorts tuw e n. Ofw e l: h e t is ge e n s ine cure om dat onde r controle te h oude n.

H e t lijk t nog e e n ge luk bij e e n onge luk dat de z aak juis t op de z e ple k is ge k lapt, ve r van de grote de te ctore n vandaan. Botje : “ Je be nt bij z oie ts natuurlijk altijd bang dat de de te ctor w ordt be s ch adigd. Daar is tw intig jaar aan ge w e rk t door

h onde rde n m e ns e n. Dat z ou e ch t e e n ram p z ijn."

De fys ici op Ce rn z ijn nog s te e ds vol goe d m oe d, z e gge n z ij z e lf. Voor prom ove ndi is h e t w aars ch ijnlijk h e t ve rve le nds t. Ale xande r Doxiadis , prom ove ndus bij h e t ATLAS-e xpe rim e nt, ve rtrok vorig jaar na tw e e jaar voorbe re iding naar Ce rn, om dat daar de m e tinge n z oude n be ginne n. “ En toe n dat m is lie p, w as e r nie t dire ct ie ts ande rs te doe n. Natuurlijk , je vindt altijd w e l e e n k lus je , e n je k unt com pute r-s im ulatie s draaie n..., m aar al m e t al w as Ce rn ve e l m inde r ins pire re nd dan h e t h ad k unne n z ijn. Ook om dat ie de re e n z o te le urge s te ld w as . ”

Doxiadis k e e rde e e rde r naar h e t NIKH EF in Ne de rland te rug e n is alvas t z ijn proe fs ch rift aan h e t s ch rijve n. Z o h oopt h ij tijd ove r te h oude n om volge nd jaar (h ij m oe t e ind 2010 prom ove re n) op de valre e p nog m e e tge ge ve ns te analys e re n – in z ijn ge val aan h e t z oge h e te n topq uark . “ Me t w at optim is m e de nk ik dat e r in m ijn proe fs ch rift z e k e r e e n plotje z al s taan, m aar of dat ve e l be te k e nis z al h e bbe n?”

“ H e t h oort bij h e t s pe l” , vindt Botje van h e t NIKH EF. “ Als e r m e e tge ge ve ns binne ns trom e n k un je op Ce rn e e n e norm e k lappe r m ak e n, m aar je loopt óók h e t ris ico dat je m e t le ge h ande n s taat. ”

“ Voor Am e rik aans e prom ove ndi ligt h e t ande rs ” , z e gt De Jong. “ Bij ons m oe t je , w at e r ook ge be urt, in vie r jaar k laar z ijn. In Am e rik a m oe t je , w at e r ook ge be urt, op e ch te data prom ove re n. Ik z ie dus ve e l Am e rik aans e prom ove ndi naar de VS, naar Fe rm ilab, te rugk e re n om dat z e daar w él aan m e e t-ge ge ve ns k unne n w e rk e n. ”

Las t h e bbe n z e daar op h e t Ce rn nog nie t van, z e gt De Jong. Maar h e t m oe t nie t w e e r m is gaan. W ant op Ce rn w e te n z e ook : nog z o ’ n ve rtraging e n dan lope n m e e r m e ns e n w e g.

39

40

W at ging m is op 19 s e pte m be r 2008 ?

- In de LH C-ve rs ne lle r, m e t e e n om tre k van 27 k ilom e te r, h oude n 1624 s upe rge le ide nde m agne te n de m e t bijna de lich ts ne lh e id voortraz e nde de e ltje s (protone n) in h e t gare e l. De m agne te n be s taan uit w ik k e linge n van s upe rge le ide nd m ate riaal w aar e e n e le k tris ch e s troom doorh e e n w ordt ge s tuurd. Als h e t m ate riaal ge k oe ld is tot 1,9 k e lvin (1,9 graad bove n h e t abs olute nulpunt) onde rvindt die s troom vrijw e l ge e n w e e rs tand. Dat m aak t h e t m oge lijk om m e t e e n s te rk e s troom k rach tige m agne e t-ve lde n (tot 8,3 te s la) op te w e k k e n.

- Vorig jaar trad e e n ‘q ue nch ’ op in één van die m agne te n. Door e e n lok ale ins tabilite it of onz uive rh e id ve rlie s t h e t s upe rge le ide nde m ate riaal dan, ook lok aal, z ijn s upe rge le iding. De s troom onde r-vindt ine e ns w e e rs tand. De vrijk om e nde h itte ve rw arm t daarna de re s t van de m agne e t op, die z o e ve ne e ns z ijn s upe rge le iding k w ijtraak t. H e t proble e m be gon in e e n van de s upe rge le ide nde ve rbindinge n tus s e n de m agne te n. Die dunne ve rbindinge n z ijn ge com bine e rd m e t k ope rdraad. Dat k ope r vangt de s te rk e s troom (8.300 am père voor e e n de e ltje s -e ne rgie van 5 Te V, 11.850 am père voor 7 Te V) op als de s upe r-ge le ide nde draad door opw arm ing z ijn s upe rge le iding ve rlie s t. Z o m oe t h e t k ope r voork om e n dat de s upe rge le ide nde draad s m e lt.

- Op 19 s e pte m be r le idde e e n de fe cte s olde e rve rbinding in h e t

k ope r e rtoe dat de e le k tris ch e s troom toch e e n brugge tje m aak te via de s upe rge le ide nde draad (h e t ge h e e l is nie t dik k e r dan e e n k auw gum m e tje ). Door ove rve rh it-ting s m olt de z e e n dat trok e e n vonk . Late r z ijn nog z o ’ n tie n ande re ve rbindinge n ge vonde n m e t z ulk e s olde e rproble m e n.

- De vonk s loe g e e n gat in de be h uiz ing van h e t h e lium , dat de m agne te n afk oe lt. Daardoor onts napte vlie ge ns vlug tw e e ton s ne l opw arm e nd e n daardoor onde r h oge druk ge rak e nd h e lium . Dat ging m e t z o ’ n k rach t dat naburige m agne te n van h un ve rank e ring in de be tonne n vloe r w e rde n ge s ch ove n. Is olatie m ate riaal uit de h e lium be h uiz ing ve rvuilde onge ve e r tw e e k ilom e te r van de vacuüm bunde lpijp, w aar vlak daarvoor nog de de e ltje s doorh e e n raas de n. Op k orte re afs tande n w as e r roe tve rvuiling in de vacuüm buis . De ‘q ue nch ’ plantte z ich intus s e n voort in e e n trits naburige m agne te n: 39 dipoolm agne te n (15 m e te r lang, die de de e ltje s op k oe rs h oude n) e n 14 k le ine re q uadrupool m agne te n (die de de e ltje s bunde l in vorm h oude n) vie le n uit.

W at is e r daarna ge be urd ?

- De 53 k apotte m agne te n z ijn alle m aal ve rvange n.

- Om toe k om s tige k orts luitinge n te voork om e n z ijn de duiz e nde n e le k tris ch e ve rbindinge n tus s e n e n in de m agne te n ge controle e rd. Ee n tie ntal e ve n gam m e le ve rbindinge n is ge re pare e rd. Ve rs ch ille nde ins pe ctie s van de ve rbindinge n -

m e t h e t oog, m e t ultras ound, m e t gam m as trale n e n w e e rs tands -m e tinge n - z oude n daarna h e bbe n uitge w e z e n dat h e t ve ilig is de m ach ine bij 3,5 Te V e n bij 5 Te V te late n draaie n.

- Om k orts luiting voortaan voor te z ijn, w e rde n e xtra be w ak ings -s ys te m e n inge voe rd.

- Om nie uw e fatale k e ttingre actie s uit te s luite n z ijn e xtra ve iligh e ids -k le ppe n inge bouw d die h e lium k unne n afvoe re n als de druk oploopt. Daarnaas t is de ve ran-k e ring van de m agne te n ve rz w aard, e n z ijn s ys te m e n inge bouw d die de bij e e n q ue nch vrijk om e nde e ne rgie s ne lle r afvoe re n.

- De bunde lpijp is w e e r s ch oon-ge m aak t.

- De m ach ine z al e ch te r voorlopig nie t draaie n bij de h oogs t m oge lijk e ne rgie , 7 Te V. Daarvoor is e r te w e inig ve rtrouw e n in de e le k tris ch e ve rbindinge n. Volge ns inge w ijde n z ulle n die w e llich t alle m aal van e e n k le m m oe te n w orde n voorz ie n. Dat z ou e e n langdurige z aak w orde n; vandaar dat LH C-m anage r Ste ve Mye rs ove r e e n s ce nario tot 2014 s prak . Er w orde n ook nog ande re s ce nario ’ s onde rz och t, z e gt Ce rn-w oordvoe rde r Jam e s Gillie s . Of die optim is tis ch e r z ijn k an h ij nie t z e gge n. Bron: Margrie t van de r H e ijde n / 07-09 -2009 .

8 Me e r inform atiew w w .ce rn.ch

Ruim te w e te ns ch appe rs h e bbe n m e t be h ulp van de m aanve rk e nne r Lunar Re connais s ance Orbite r de ve rm oe de l-ijk k ouds te ple k in ons z onne s te ls e l ontde k t. De Lunar Re connais s ance Orbite r ve rz am e lt ge ge ve ns ove r h e t k lim aat op de m aan om e e n z oge -naam de te m pe ratuurm ap te k unne n s am e ns te lle n. Aan de h and van nie uw e ge ge ve ns van de m aan-ve rk e nne r h e bbe n w e te ns ch appe rs van de NASA vas tge s te ld dat h e t in s om m ige ge bie de n op de z uidpool van de m aan k oude r is dan op de dw e rgplane e t Pluto, die ve e l ve rde r van de z on af s taat. De z uidpool van de m aan is daarm e e w aars ch ijnlijk de k ouds te ple k in ons z onne s te ls e l, z o m e ldt pe rs bure au AP. De laags te te m pe rature n die op de z uidpool van de m aan z ijn ge re gis tre e rd, ligge n rond de -238 grade n Ce ls ius . Dat is m aar 35 grade n bove n h e t abs olute nulpunt. De e xtre m e k ou is ge m e te n in drie k rate rs die pe rm ane nt buite n h e t be re ik van de z on ligge n. “ De z e k rate rs ligge n fe ite lijk in onz e ach te rtuin ” , aldus NASA-onde rz oe k e r David Paige . “ Maar h e t z ijn de k ouds te dinge n die w e ooit h e bbe n ge z ie n in onz e m e tinge n. ” Bron: NU / 18-09 -2009 .

Frank rijk e n de Ve re nigde State n h e bbe n vie r s am e nw e rk ings ak k oorde n onde rte k e nd voor de burge rruim te -vaart. Eén van de ak k oorde n om vat e e n m is s ie voor de analys e van de atm os fe e r van Mars in 2013. H e t Frans e nationaal ce ntrum voor ruim te onde rz oe k CNES e n de Am e rik aans e ruim te vaartorganis atie NASA w e rk e n al lange tijd s am e n. De m is s ie naar Mars k rijgt de naam 'Mars Atm os ph e re and Volatile Evolution'. De m is s ie m oe t volge ns de NASA ge ge ve ns ople ve re n die antw oorde n bie de n op w e te ns ch appe lijk e vrage n ove r de e volutie van de rode plane e t. De CNES ontw ik k e lt h e t m e e ttoe s te l 'Solar W ind Ele ctron Analyz e r'. H e t z al ge ge ve ns ve rz am e le n ove r de z onne w ind e n ionos fe ris ch e e le k tro-ne n. In 2014 z al de NASA vie r s ate llie te n lance re n om de m agne tos fe e r van de Aarde te be s tude re n. Me e r concre e t gaat h e t om e e n onde rz oe k naar de ve rs ne lling van k e rnde e ltje s e n de turbule ntie . Be ide lande n gaan daarnaas t ge ge ve ns uitw is s e le n van obs e rvatie s in h e t k ade r van e e n onde rz oe k naar plane taire be w e ginge n. H e t CNES s tartte dat onde rz oe k in 2006 in s am e nw e rk ing m e t de Europe s e ruim te vaartorganis atie ESA e n e nk e le ande re partne rs . H e t laats te ak k oord re ge lt e e n oce anis ch topografis ch e m is s ie die w e te ns ch appe rs m e e r duide lijk h e id m oe t bre nge n ove r de oppe rvlak te z oe t w ate r op de Aarde . Bron: Be lga / GB / 19 -09 -2009 .

Am e rik ane n k e k e n vorige w e e k vre e m d op toe n z e e e n lich ts traal in de luch t z age n. Nas a s te lde h e n inm idde ls ge rus t: h e t w as ge e n UFO, m aar w e l urine van de as tronaute n van s pace s h uttle Dis cove ry, m e ldt de Te le graph . H e t is nie t onge w oon dat s h uttle s urine loz e n, m aar de z e lading w as e xtre e m groot e n z ich tbaar om dat de be m annings le de n nie t in s taat w are n h un 'toile t' tijde ns h un tie n dage n dure nd ve rblijf in h e t ISS le e g te m ak e n. Dis cove ry m oe s t vorige w e e k bove ndie n e e n dagje lange r rond de Aarde cirk e le n om dat h e t w e e r te s le ch t w as . Bron: GB / 19 -09 -2009 .


Kortnie uw s

41

Artik e l

Vrouw elijk e taik onauten

Re dactione e l

De tw e e de Ch ine s e k las van taik onaute n (Ch ine s e ruim te vaar-de rs ) om vat voor h e t e e rs t vrouw e n, z o h e e ft h e t officië le Ch ine s e pe rs bure au Nie uw Ch ina ge m e ld.

De Ch ine s e ruim te vaartautorite ite n z ijn e e n tw e e de groe p ruim te -vaarde rs aan h e t s am e ns te lle n e n h e bbe n tot nu toe 45 k andidate n w e e rh oude n. H e t z ijn 30 m anne n e n 15 vrouw e n die alle m aal piloot z ijn bij h e t Ch ine s e le ge r. Van die 45 z ulle n e r uite inde lijk z e ve n k ans m ak e n op e e n ruim te vluch t: vijf m anne n e n tw e e vrouw e n. H e t is de e e rs te k e e r dat Pe k ing vrouw e n s e le cte e rt voor e e n ruim te vluch t.

De 45 onde rgaan nog e e n re e k s fys ie k e e n ps ych ologis ch e onde r-z oe k e n. W anne e r die afge rond m oe te n z ijn, is nie t ge z e gd. Sinds

Yang Liw e i in 2003 in de Sh e nz h ou-5 de e e rs te Ch ine e s in de ruim te w e rd, h e e ft Pe k ing z e s Ch ine z e n in de ruim te ge s ch ote n. Nog volge ns Xinh ua w il Ch ina in 2011 de onbe m ande Sh e nz h ou-8 e n de be m ande Sh e nz h ou-9 lance re n, voorafge gaan door e e n onbe m ande m odule die in 2011 e e rs t m oe t k oppe le n aan de Sh e nz h ou-8 e n late r aan de Sh e nz h ou-9 . H e t w ordt dan de e e rs te Ch ine s e ruim te -k oppe ling.

De be m anning van de Sh e nz h ou-9 w ordt uit de e e rs te "k las " van 14 taik onaute n ge k oz e n, onde r w ie ook de z e s die re e ds h e bbe n ge vloge n. Bron: Be lga / ADV / 21-09 -2009 .

8 Me e r inform atiew w w .cns a.gov.cn

Artik e l

H TV uit de ruim te gepluk t

Re dactione e l

De be m anning van h e t Inte rnatio-naal Ruim te s tation ISS h e e ft de vorige w e e k ge lance e rde e e rs te Japans e ruim te cargo H TV uit de ruim te ge pluk t, z o w as re ch ts tre e k s op NASA TV te z ie n. Frank De W inne s pe e lde e e n cruciale rol in h e t ris k ante m anoe uvre dat e e n prim e ur w as .

De Am e rik aans e as tronaute Nicole Stott gre e p m e t de Canade s e robotarm Canadarm -2 van h e t ISS de H TV om 21.47 uur Be lgis ch e tijd vas t. In te ge ns te lling tot de Euro-pe s e cargo ATV k oppe lt de H TV z ich im m e rs nie t autom atis ch . H e t w as de e e rs te k e e r dat e e n vrij vlie ge nd ruim te tuig m e t de Canadarm -2 van h e t ISS w e rd "ge vange n". Ee n te ch nie k die nog nodig z al z ijn, w ant de NASA h e e ft e e n contract afge s lote n m e t tw e e be drijve n die vanaf 2011 h e t ISS z oals de H TV z ulle n be voorrade n. Bij h e t re nde z -vous is voor h e t e e rs t e e n las e rre fle ctors ys te e m ge bruik t. Dit w e rd ge active e rd toe n de H TV z ich op z ow at 500 m e te r van h e t ISS be vond. Vanaf volge nd jaar z al ook de ATV z o'n s ys te e m ge bruik e n.

Binne n e nk e le ure n z al de Canade e s Robe rt Th irs k de H TV m e t de robotarm vas th e ch te n aan de H arm ony-m odule van h e t com ple x. Vooraf h ad Frank De W inne ge z e gd dat h e t "vange n" van de H TV e e n van de ope ratione le h oogte punte n is van z ijn m is s ie . De Be lgis ch e as tronaut k e e k als lid van h e t roboticate am of "re nde z -vous officie r" in h e t ISS onde r m e e r m inutie us toe op e e n nade rings - e n ve rw ijde rings te s t m e t h e t nie uw e ruim te s ch ip. Bove nal as s is te e rde h ij bij de finale ope ratie s door bijvoorbe e ld de cargo in "vrije drift" te plaats e n. Op NASA TV w as ook z ijn com m uni-catie m e t de vluch tle iding in H ous ton te h ore n. De H TV ("H -II Trans fe r Ve h icle ") is 10 m e te r lang, h e e ft e e n diam e te r van 4,4 m e te r e n w e e gt 10,5 ton. De e e rs te H TV h e e ft z ow at 4,5 ton vrach t m e e voor h e t ISS e n vloog volge ns de NASA pe rfe ct. In principe k an de H TV z e s ton m e e voe re n.e Bron: Be lga / MVL / 17-09 -2009 .


47

Artik e l

Steph en H aw k ing afgetreden

Re dactione e l

De Brits e natuurk undige Ste ph e n H aw k ing is w oe ns dag afge tre de n als Lucas ian Profe s s or of Math e -m atics aan de unive rs ite it van Cam bridge .

H aw k ing is in januari 67 ge w orde n, de gangbare le e ftijd w aarop be k le de rs van de z e le e rs toe l h un pos itie vrijge ve n. Dat h e e ft e e n w oordvoe rs te r van de unive rs ite it ge z e gd.

De le e rs toe l is z o'n 350 jaar oud e n is in h e t ve rle de n be k le e dt door illus te re acade m ici als Is aac Ne w ton e n Ch arle s Babbage , e e n ve rre voorlope r op h e t ge bie d van m ode rne com pute rte ch nie k e n.

H aw k ing be k le e dde de pos t s inds 19 80. H ij h e e ft aange ge ve n w e l op de unive rs ite it te blijve n w e rk e n. H aw k ing is e e n w e te ns ch appe lijk

w onde rk ind s inds h ij e e n th e orie lance e rde w aarm e e h ij h e t ge loof loge ns trafte dat z w arte gate n z o dich t z ijn dat nie ts aan h un aantre k k ings k rach t k an ontk om e n. H ij toonde aan dat z w arte gate n lich t e n ande re s oorte n s traling le k k e n, e e n fe nom e e n dat s inds -die n be k e nd is als H aw k ing-s traling.

Z ijn onde rz oe k om vat th e orie ë n ove r de aard van tijd, w e rk dat h ij voortz e tte ondank s e e n ve rlam m ing die h e m in e e n rols toe l de e d be lande n. In 19 88 w as z ijn boe k 'A brie f h is tory of tim e ' e e n inte rna-tionale be s ts e lle r.

8 Me e r inform atiew w w .cam .ac.uk

Artik e l

Beer, th e final frontier...

Re dactione e l

Onde rz oe k e rs van Vlaam s e unive r-s ite ite n s ture n e e n e xpe rim e nt naar h e t Inte rnationaal Ruim te s tation ISS dat onde r m e e r h e t e ffe ct van langdurige ge w ich tloos h e id m e e t op proce s s e n die e ffe cte n h e bbe n op de ve rgis ting e n de filtre e r-baarh e id van bie r.

Ronnie W illae rt (Vrije Unive rs ite it Brus s e l), Cath érine Stas s e n (UGe nt) e n Luk Dae ne n (K .U. Le uve n) ge bruik e n gis tce lle n om h e t e ffe ct van ge w ich tloos h e id te m e te n. Bak k e rs gis t w ordt in fundam e nte e l onde rz oe k vaak ge bruik t, om dat dit h e t m e e s t e e nvoudige m ode ls ys te e m voor die r- e n plante nce lle n is . H e t e xpe rim e nt z al m e e r z ich t ge ve n op de onde rlinge aanh e ch ting van ce lle n, e n h e t e ffe ct daarop van

langdurige ge w ich tloos -h e id. Die k e nnis is van be lang voor e e n goe d ve rloop van indus trië le proce s s e n, onde r m e e r bij h e t brouw e n van bie r. De onde rlinge aanh e ch ting is im m e rs e s s e ntie e l voor h e t uitvlok k e n, e e n be langrijk e s tap tijde ns h e t brouw proce s dat e ffe cte n h e e ft op de ve rgis ting e n op de filtre e rbaarh e id van bie r. De m orge n te lance re n Sojoe z trans -porte e rt e e n s pe ciaal ontw ik k e lde incubator naar h e t ISS, w aar de gis tce lle n groe ie n in e e n ge w ich ts -loz e om ge ving. Na e nk e le dage n w orde n de ce lle n ge fixe e rd, w aarna de incubator m e t e e n Sojoe z te rugk e e rt.

De Sojoe z bre ngt bove nal e e n nie uw e h oofdbe m anning naar h e t com ple x: de Rus Maxim Soe raje v e n de Am e rik aan Je ffre y W illiam s . Z ij h e bbe n tijde ns h un h e e nre is h e t ge z e ls ch ap van ruim te toe ris t Guy Lalibe rté, s tich te r e n baas van Cirq ue du Sole il. Bron: Be lga / SAM / 29 -09 -2009 .

8 Me e r inform atiew w w .vub.ac.be

H e t is h oogs t onz e k e r of de Am e ri-k aans e nationale ruim te vaartorgani-s atie Nas a e e n opvolge r van de s pace s h uttle k an ontw ik k e le n. H e t proje ct is nauw e lijk s onde rbouw d, conclude e rt de Am e rik aans e re k e n-k am e r, de GAO, in e e n vandaag ge publice e rd rapport. De GAO s te lt onde r m e e r dat h e t ontw e rp van de rak e t Are s I, die de ruim te ve re n m oe t ve rvange n, nie t ve ilig ge noe g is . Z o be s taat h e t ris ico dat de rak e t bij de lance ring de lance e rtore n raak t, aldus h e t rapport. Ook is h e t proje ct onvoldoe nde ge financie rd, w aardoor de Nas a jare nlang ge ld te k ort z ou k om e n. Daardoor h e bbe n de ontw e rpe rs volge ns de onde rz oe k e rs onvoldoe nde ruim te om te ch nis ch e ris ico's op te vange n. De Nas a h e e ft drie s pace s h uttle s , m aar die vloot gaat in de loop van volge nd jaar m e t pe ns ioe n. Rond 2015 z ou de nie uw e rak e t voor h e t e e rs t e e n be m ande vluch t m oe te n m ak e n. De Are s I z ou nie uw e be m ande re iz e n naar de m aan m oe te n uitvoe re n, e n op de n duur ook naar de plane e t Mars . Bron: ANP / MVL / 26-09 -2009 .

De laats te Rus s is ch e onbe m ande cargo van de oude , analoge , ge ne ratie , h e e ft gis te re n opge h oude n te be s taan, z o h e e ft e e n bron bij h e t Rus s is ch e vluch tle idings ce ntrum (Ts oup) late n w e te n. Om 11.13 uur Be lgis ch e tijd floe pte n de m otore n aan van de Progre s s M-67, z e s dage n na ontk oppe ling van h e t Inte rnationaal Ruim te s tation ISS. Door h e t m anoe uvre w e rd de vaart van de cargo afge re m d e n be gon h e t ruim te s ch ip op te brande n in de atm os fe e r. W at nie t ve rnie tigd w e rd, plofte vanaf 12.20 uur Be lgis ch e tijd vie r k ilom e te r die p in e e n ve rlate n z one van de Stille Oce aan, m e e rde re duiz e nde n k ilom e te rs van Nie uw -Z e e land. De laats te analoge Progre s s m aak te z ich op m aandag 21 s e pte m be r los van h e t ISS om nog z e s dage n als autonoom lab te vlie ge n. De cacgo ve rvoe rde ook m e e r dan e e n ton afval uit h e t ISS. De Rus s is ch e Progre s s -cargo's van de nie uw e ge ne ratie be s ch ik k e n ove r e e n digitaal be s turings s ys te e m . Er h e bbe n z ich al tw e e digitale Progre s s -ruim te s ch e pe n aan h e t ISS vas tge k lonk e n. Bron: Be lga / KA / 29 -09 -2009 .

ESA-as tronaut André Kuipe rs lance e rt op 30 s e pte m be r s am e n m e t de m inis te r van Econom is ch e Z ak e n Maria van de r H oe ve n e n ESA-dire cte ur ge ne raal Je an-Jacq ue s Dordain de nie uw e Ne de rlands e ruim te vaartorganis atie Ne th e rlands Space Office (NSO). Op 30 s e pte m be r w ordt s am e n m e t vie r as tronaute n uit h e t ruim te vaartproje ct voor 4 VW O van h e t North go-colle ge uit Noordw ijk e e n 'go for launch ' ge ge ve n. De lance ring in De n H aag is h e t s lots tuk van e e n m iddag die in h e t te k e n s taat van de toe k om s t van de Ne de rlands e ruim te vaart. Op h e t program m a s taat onde r m e e r e e n dis cus s ie tus s e n e xpe rts ove r h e t be lang van ruim te vaart voor w e te ns ch ap e n s am e nle ving. Nu e n in de toe k om s t. Ve rs ch ille nde concre te voorbe e lde n van Ne de rlands e bijdrage n aan de ruim te vaart, of Ne de rlands e toe pas -s inge n van ruim te vaart w orde n ge toond e n ge de m ons tre e rd.


Kortnie uw s

Guidestar 10-2009

Documents

Transcript of Guidestar 10-2009