Dou Karadeniz Blgesinde Doal Olarak Bulunan Faydali Bitkiler Ve Kullanim Alanlarinin Aratirilmasi...

8/14/2019 Dou Karadeniz Blgesinde Doal Olarak Bulunan Faydali Bitkiler Ve Kullanim Alanlarinin Aratirilmasi Beneficial Plants N

1/204

UKUROVA NVERSTESFEN BLMLERENSTTS

YKSEK LSANS TEZ

Seda BRNC

DO#U KARADENZ BLGESNDE DO#AL OLARAK BULUNANFAYDALI BTKLER VE KULLANIM ALANLARININ ARA&TIRILMASI

TARLA BTKLERANABLM DALI

ADANA, 2008


2/204

UKUROVA NVERSTES

FEN BLMLERENSTTS

DO#U KARADENZ BLGESNDE DO#AL OLARAK BULUNANFAYDALI BTKLER VE KULLANIM ALANLARININ

ARA&TIRILMASI

Seda BRNC

YKSEK LSANS TEZ


Bu Tez 27 / 08 /2008 Tarihinde Aa#&daki Jri yeleri Taraf&ndan Oybirli#i 'le KabulEdilmitir.

'mza...............

Prof. Dr. Menure ZGVEN

DANI*MAN

'mza...............

Prof. Dr. Halis ARIO,LU

YE

'mza...............

Prof. Dr. Cengiz DARICI

YE

Bu Tez Enstitmz Tarla Bitkileri Anabilim Dal&nda Haz&rlanm&t&r.

Kod No:

Prof. Dr. Aziz ERTUNEnstit Mdr

Bu al)*ma . . Rektrl, Bilimsel Ara*t)rma Projeleri Birimi Taraf)ndan Desteklenmi*tir.Proje No: ZF 2006 YL 97

Not:Bu tezde kullan&lan zgn ve baka kaynaktan yap&lan bildirilerin, izelge, ekil ve foto#raflar&nkaynak gsterilmeden kullan&m&, 5846 say&l&Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hkmlere tabidir.


3/204

I

Z

YKSEK LSANS TEZ

DO#U KARADENZ BLGESNDE DO#AL OLARAK BULUNAN

FAYDALI BTKLER VE KULLANIM ALANLARININ ARA&TIRILMASI

Seda BRNC

UKUROVA NVERSTES

FEN BLMLERENSTTS


Dan)*man : Prof. Dr. Men*ure ZGVENY)l : 2008, Sayfa:187

Jri : Prof. Dr. Men*ure ZGVEN:Prof. Dr. Halis ARIO#LU:Prof. Dr. Cengiz DARICI

Bu arat&rmada, Do#u Karadeniz Blgesi floras&nda do#al olarak bulunant&bbi, aromatik ve di#er faydal&bitkiler ilgili literatr taranarak, botanik ve yreseladlar&, botanik zellikleri, bileimleri, etki ve kullan&m alanlar&arat&r&lm&t&r. Ayr&caaktarlarda sat&lan bitkiler ile insanlar&n do#adan toplayarak farkl& amalarlakulland&klar&bitkilerin envanteri &kar&lm&t&r.

Blgede yap&lan inceleme gezileri ve literatr al&malar& sonucunda Do#uKaradeniz Blgesinde do#al olarak bulunan, t&bbi, aromatik ve di#er amalarlakullan&lan 117 farkl&bitkinin bulundu#u saptanm&t&r. 117 bitkinin tamam&ndan ilaolarak yararlan&lmakta olup ayr&ca 10undan boya bitkisi, 4nden insektisit,6s&ndan hayvan hastal&klar&nda, 28inden yemek olarak, 14nn uucu ve sabitya#&ndan, 8inin reine ve zamk&ndan yararlan&lmaktad&r. Aktarlarda kuru ya da taze

herba, iek ve ya#&&kar&lm&halde 222 adet bitki trnn sat &ld&tespit edilmitir.Ayr&ca yap&lan gezi ve do#al yay&l& alanlar&n&n incelenmesi sonucu Capparis,Origanum, Astralagus, Allium, Hypericum, Ranunculus, Thymbra ve Menthatrlerinin Do#u Karadeniz Blgesinde yo#unluk gsterdi#i gzlenmitir.

Do#u Karadeniz Blgesi t&bbi, aromatik ve di#er amal& kullan&lan bitkilerbak&m&ndan zengin bir floraya sahiptir. Bu bitkilerin kltre al&narak,yetitirilmelerinin tevik edilmesiyle, bitkilerin do#adan toplanarak yok olmas&nlenece#i gibi iftilere ek gelir kayna#&da sa#lanacakt&r.

Anahtar Kelimeler: T&bbi bitkiler, aromatik bitkiler, faydal&bitkiler, boya bitkileri


4/204

II

ABSTRACT

MSc. THESIS

BENEFICIAL PLANTS NATURALLY FOUND IN EASTERN BLACK SEA

REGION AND THEIR USAGE FIELDS

Seda BIRINCI

DEPARTMENT OF FIELD CROPS

INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES

UNIVERSITY OF CUKUROVA

Supervisor : Prof. Dr. Men*ure ZGVENYear : 2008, Pages: 187Jury : Prof. Dr. Men*ure ZGVEN

: Prof. Dr. Halis ARIO#LU: Prof. Dr. Cengiz DARICI

In this study carried out around the Eastern Black Sea Region. The plant ofresearch have been using as a medicinal plant at traditional and scientific medicine,food and dye etc. Some knowledge about their chemical contents, effects, usage andtraditional names were presented in this research. A total of 117 species belenging to298 genus from this study have been determined during survey, herbalists andreferences. As a result of the research; it is observed that the region is rich in thespecies of Capparis, Origanum, Astralagus, Allium, Hypericum, Ranunculus,Thymbra veMentha.

All of the 118 genus have been used as medicinal plants. However, they havealso used as dye plants (10 species), food (28 species), cosmetic and parfume (14species), insecticid (4 species), gums (8 species).

We have determined that 222 medicinal plants are sold by herbalists in theregion.

Eastern Black Sea Region has rich flora in terms of medicinal plants. Theencourgement of growing these plants prevent from their picking up from nature invain and their vanishing. Moreover, it provides extra income for farmers.

Key words:Medicinal Plants, Aromatic Plants, Beneficial Plants,


5/204

III

TE&EKKR

Yksek Lisans #renimim boyunca tezimin planlanmas&, yrtlmesi ve

sonular&n de#erlendirilmesi s&ras&nda yard&mlar&n& esirgemeyen; ayr&ca kendimi

yetitirmem iin bana yurtd&&na gitme imkan&sa#layan dan&man hocam Say&n Prof.

Dr. Menure ZGVENe sonsuz sayg&ve teekkrlerimi sunar&m.

Literatr taramalar&m s&ras&nda gsterdikleri yak&n ilgi ve katk&lar&ndan dolay&

Uluda#niversitesi Biyoloji Blmnden Do. Dr. Gl TARIMCILARa ve KT

Orman Fakltesinden Ar. Gr. Sefa AKBULUTa; tezimin yaz&m ve

haz&rlanmas&nda bana yard&mc& olan arkada&m 'ngilizce #retmeni Esra

KYBA*Iya teekkrlerimi sunar&m

Tezimin her aamas&nda yard&mlar&n&benden esirgemeyen Ziraat Mhendisi

Cihan UZUNERe teekkr ederim.

Bu projeyi finansal olarak destekleyen ukurova niversitesi Rektrl#ne

(Bilimsel Arat&rmalar Projeleri Birimine) teekkr ederim.

Son olarak da yaam&m boyunca ve e#itimimin her aamas&nda maddi-manevidestek sa#layan, sab&r ve yol gsteren, her zaman hogrsne s&nd&m sevgili

aileme teekkr bir bor bilirim.

ADANA, 2008 Seda B'R'NC'


6/204

IV

NDEKLER SAYFA NO

Z .. I

ABSTRACT...... II

TE&EKKR.. III

NDEKLER.... IV

ZELGELER DZN XI

FOT0#RAFLAR DZN... XII

1. GR&......... 1

2. NCEKALI&MALAR... 3

3. MATERYAL VE METOD.. 9

3.1. Materyal 9

3.2. Metod 9

3.3. 'ncelenen zellikler.. 9

4. ARA&TIRMA BULGULARI.. 10

4.1. Do#u Karadeniz Blgesinde Literatr Taramas& ve 'nceleme Gezileri

Sonucunda Saptanan Do#al T&bbi ve Aromatik Bitki Trleri.. 104.1.1.Abies nordmanniana Spach.. 10

4.1.2.Achillea millefolium.L. 11

4.1.3.Ailanthus altissimaMiller..... 12

4.1.4.Ajuga reptansL 12

4.1.5.Alchemillae sp.. 13

4.1.6.Alkanna tinctoriaL.. 13

4.1.7.Alliaria petiolata Bieb.. 14

4.1.8.Allium sp... 15

4.1.9.Alnus glutinosaL. 16

4.1.10.Anagallis arvensisL.. 16

4.1.11.Anemone blanda Schott et Kotschy.. 17

4.1.12.Anethum graveolensL 18

4.1.13.Angelica archangelicaL 18

4.1.14.Anthemis tinctoriaL. . 18


7/204

V

4.1.15.Arctium platylepis Boiss. et Bal..... 19

4.1.16.Artemisia absinthiumL...... 204.1.17.Arum orientaleBieb... 20

4.1.18.Aquilegia olympicaBios.... 21

4.1.19.Astragalus gummiferaL. .. 21

4.1.20.Atropa belladonna L...... 23

4.1.21.Ballota nigraL... 24

4.1.22.Berberis vulgarisL. .. 24

4.1.23.Berberis crataeginaDc. .... 25

4.1.24.Beta vulgarisL... 26

4.1.25.Buxus sempervirensL. .. 26

4.1.26. Caltha polypetalaHochst. ex Lorent.... 27

4.1.27. Campanula rapunculusL. . 27

4.1.28. Cannabis sativa L. . 28

4.1.29. Capparis spinosaL.... 28

4.1.30. Carduus marianusL.veyaSilybum marianumL.. 29

4.1.31. Carlina soligacephala L.... 30

4.1.32. Carpinus betulusL 30

4.1.33. Castanea sativaMiller....... 30

4.1.34. Celtis australisL. ...... 31

4.1.35. CentaureacyanusL...... 32

4.1.36. Centaurium erythraeaRafn. .. 33

4.1.37. Cerasus mahalebL. ....... 33

4.1.38. Chenopodium ambrosioidesL........ 34

4.1.39. Cichorium inthybusL. ... 34

4.1.40. Cistus creticusL. .. 35

4.1.41. Clematis vitalbaL. .... 35

4.1.42. Colchicum autumnale L.... 36

4.1.43. Conyza canadensisL. Cronquist....... 37

4.1.44. Cornus masL. ... 38


8/204

VI

4.1.45. Cornus sanguineaL. . 38

4.1.46. Crataegus davisiiBrowicz .... 394.1.47. Crocus sativusL..... 40

4.1.48. Corylus avellana L. ... 40

4.1.49.Datura stramoniumL. ... 41

4.1.50.Digitalis lamarckii Ivan.. 42

4.1.51.Diospyros kakiL.... 42

4.1.52.Ecballium elateriumL. .. 43

4.1.53.Erica arboreaL.. 44

4.1.54Euphorbia sp. ..... 45

4.1.55.Eupatorium cannabinumL. ... 45

4.1.56.Ficus caricaL. .. 46

4.1.57.Foeniculum vulgareMiller. ... 47

4.1.58.Fragaria vescaL.... 47

4.1.59.Frangula alnusL... 48

4.1.60.Fraxinus angustifoliaL.. 494.1.61. Galanthus ikariaeL... 49

4.1.62. Glechoma hederaceaL. 50

4.1.63.Helleborus orientalisLam. 50

4.1.64.Hippophae rhamnoidesL. . 51

4.1.65.Humulus lupulusL. ... 51

4.1.66.Hyoscyamus nigerL. . 52

4.1.67.Hypericum perforatumL. .. 53

4.1.68.Juglans regiaL. . 54

4.1.69.Juniperus communisL. .. 54

4.1.70.Laurocerasus officinalisL. 55

4.1.71.Laurus nobilisL. ... 56

4.1.72.Lilium monadelphumBieb 57

4.1.73.Malva sylvestrisL. . 58

4.1.74.Matricaria chamomillaL. . 59


9/204

VII

4.1.75.Melissa officinalisL... 59

4.1.76.Mentha longifoliaL. .. 604.1.77.Mentha piperitaL. ..... 61

4.1.78.Mespilus germanicaL. .. 62

4.1.79.Morus nigra L. 62

4.1.80.Nasturtium officinale.R. Br ... 63

4.1.81. Olea europeaeL. ... 64

4.1.82. Origanum vulgare L. . 64

4.1.83. Oxalis acetosella L. ... 65

4.1.84.Parietaria judaicaL. . 66

4.1.85.Petasites albusL. ... 66

4.1.86.Physalis alkekengiL. . 67

4.1.87.Picea orientalisL... 68

4.1.88.Pinus sylvesterisL. 68

4.1.89.Plantago majorL. . 69

4.1.90.Polygonatum verticillatumL. 70

4.1.91.Primula vulgarisHuds. .. 70

4.1.92.Pyrus elaeagnifoliaL................................................................. 71

4.1.93.Ranunculus ficariaL. 72

4.1.94.Rhododendron ponticumL. ... 73

4.1.95.Ribes biebersteinii Berl. ex DC. 74

4.1.96.Robinia pseudoacaciaL. ... 74

4.1.97.Rosa caninaL 75

4.1.98.Rubus caesiusL.. 78

4.1.99.Rumex acetosellaL..... 79

4.1.100. Salix albaL. . 80

4.1.101 Sambucus ebulusL... 80

4.1.102. Sambucus nigra L. ... 81

4.1.103. Sanicula europaeaL. ... 82

4.1.104. Sorbus aucupariaL. 82


10/204

VIII

4.1.105. Symphytum asperumBieb 83

4.1.106. Tanacetum partheniumL. 834.1.107. Taraxacum officinaleTobb. . 84

4.1.108. Taxus baccata L. . 85

4.1.109. Thymus pseudopulegioidesKlokov et Des.. 86

4.1.110. Tilia plathyphyllosL..... 86

4.1.111. Trachystemon orientalisL. G.Don.. 87

4.1.112. Tussilago farfaraL. ..... 88

4.1.113. Urtica dioicaL. ... 88

4.1.114. Urtica piluliferaL. .. 89

4.1.115. Vaccinium myrtillus L. ..... 90

4.1.116.Verbascumsp.... 91

4.1.117. Viburnum orientale L... 92

4.2. Do#u Karadeniz Blgesinde Literatr Taramas& ve 'nceleme GezileriSonucunda Saptanan Do#al Olarak Bulunan Baz& Bitkilerin Yay&l&Alanlar&. 93

4.3.Do#u Karadeniz Blgesinde Aktarlarda Sat&lan ve Do#adan Toplanarak

Halk Hekimli#inde Kullan&lan Droglar&n, Kullan&m Alanlar& ve*ekilleri 1064.3.1. A#r&Kesici Olarak Kullan&lan Halk 'lalar&. 114

4.3.2. AteDrc Olarak Kullan&lan Halk 'lalar& 114

4.3.3.Ba#&rsak Hastal&klar&, Parazitler ve Basur TedavisindeKullan&lan Halk 'lalar&. 1144.3.3.1. 'shal Kesiciler... 114

4.3.3.2. Mshil Etkide Olanlar... 114

4.3.3.3. Basur ( Hemoroit) Tedavisi 'in Kullan&lan Bitkiler 115

4.3.3.4. Ba#&rsak Gazlar&ve Sanc&lar&'in 115

4.3.3.5. Kurt Drcler.. 115

4.3.4. Bbrek ve 'drar Yollar& Rahats&zl&klar& 'in Kullan&lan T&bbiBitkiler.. 115

4.3.4.1. 'drar Yollar&Hastal&klar&ve 'drar Sktrcler... 115

4.3.4.2. Bbrek Talar&Ve Rahats&zl&klar&'in. 116

4.3.4.3. 'drar Tutamayanlar 'in 116

4.3.5. Cilt ve Sa Hastal&klar&'in Kullan&lan Halk 'lalar&... 117


11/204

IX

4.2.5.1. Cilt 'in. 117

4.2.5.2. Sa 'in. 1174.3.6. Dola&m Sistemi Hastal&klar&nda ve Kan Temizleyici Olarak

Kullan&lan Halk 'lalar& 1184.3.7. Gz Hastal&klar&n&n Tedavisinde Kullan&lan Halk 'lalar&... 118

4.3.8. Jinekolojide ve K&s&rl&kta Kullan&lan Halk 'lalar&... 118

4.3.9. Kalp ve Karaci#er Hastal&klar&nda Kullan&lan Halk 'lalar&. 119

4.3.10. Kan Yap&c&ve 'tah A&c&Olarak Kullan&lanlar. 119

4.3.11. K&r&k, &k&k ve Burkulmalarda Kullan&lan Halk 'lalar&.... 120

4.3.12. Romatizmal Hastal&klar 'in Kullan&lan Halk 'lalar& 1204.3.13. Sindirim Sisteminde Kullan&lan Halk 'lalar&. 120

4.3.14. Sinir Sistemi Rahats&zl&klar&nda Kullan&lan Halk 'lalar&.. 121

4.3.15. Solunum Yollar&Hastal&klar&nda Kullan&lan Halk 'lalar&..... 121

4.3.15.1. A#&z ve Bo#az Yaralar&'in... 121

4.3.15.2. Nefes Darl&, ksrk, Ses K&s&lmas&'in.... 121

4.3.16. *eker Drc Olarak Kullan&lan Halk 'lalar&.... 122

4.3.17. Tansiyon 'in Kullan&lan Halk 'lalar&... 1234.3.17.1. Yksek Tansiyon 'in. 123

4.3.17.2. Dk Tansiyon 'in... 123

4.3.17.3. Tansiyonu Dengede Tutmak 'in 123

4.3.18. Yara Ve Yan&klar&n Tedavisinde Kullan&lan Halk 'lalar&. 123

4.3.19. Zay&flat&c&Olarak Kullan&lan Halk 'lalar&. 124

4.3.20. Sebze Olarak Kullan&lan Bitkiler.... 124

4.3.21.Blgede Do#al Olarak Bulunan ve Yurtd&&nda 'laHammaddesi Olarak Kullan&lan Bitkiler. 125

4.3.22.Blgede Kullan&lan ve Avrupada Kullan&m&Sak&ncal&GrlenBitkiler... 126

4.4. Bitkilerin Kullan&m Alanlar&na Gre S&n&fland&r&lmas& 126

4.4.1. 'nsektisit Olarak Kullan&lan Bitkiler. 126

4.4.2. Boya Bitkisi Olarak Kullan&lan Bitkiler 127

4.4.3. Hayvan Hastal&klar&nda Kullan&lan Bitkiler.. 128

4.4.4. Sebze ve Baharat Olarak Kullan&lan Bitkiler 128


12/204

X

4.4.5. Reine ve Zamk Olarak Kullan&lan Bitkiler.. 130

4.4.6. Uucu ve Sabit Ya#lar&ndan Yararlan&lan Bitkiler 1304.5.Blgedeki 'nceleme Gezilerinde Belirlenen Baz&Bitkilerin Foto#raflar& 132

5. SONU VE NERLER 182

KAYNAKLAR................................................................................................ 183

ZGEM&. 187


13/204

XI

ZELGELER DZN SAYFA NO

izelge 4.1 Do#u Karadeniz Blgesinde Bulunan Baz& Bitkilerin Yay&l&

Alanlar& 93

izelge 4.2 Do#u Karadeniz Blgesinde Aktarlarda Sat&lan Bitkilerin Halk

Dilindeki ve Botanik Adlar& 'le

Familyalar&... 106

izelge 4.3 Baz& Yabanc& lkelerde Do#rudan 'la Bileimine Giren ve

Blgemizde Bulundu#u Halde 'la Ham Maddesi Olarak

Kullan&lmayan Bitkiler 125

izelge 4.4 Avrupada Kullan&lmas& Sak&ncal& Olan Fakat Blgemiz Halk&

Taraf&ndan Kullan&lan Droglar 126

izelge 4.5 Do#u Karadeniz Blgesinde 'nsektisit Olarak Kullan&lan Bitkiler. 127

izelge 4.6 Do#u Karadeniz Blgesinde Yetien Boya Bitkileri... 127

izelge 4.7 Do#u Karadeniz Blgesinde Hayvan Hastal&klar&nda Kullan&lan

Bitkiler. 128

izelge 4.8 Do#u Karedeniz Blgesinde Yetien, Yenen Bitkiler. 129

izelge 4.9 Do#u Karedeniz Blgesinde Yetien Zamkl&(Reineli) Bitkiler 130

izelge 4.10 Do#u Karedeniz Blgesinde Yetien Uucu ve Sabit Ya#lar&ndan

Yararlan&lan Bitkiler... 131


14/204

XII

FOTO#RAFLAR DZN SAYFA NO

Foto#raf 4.1. Abies nordmanniana Spach.. 132

Foto#raf 4.2. Achillea millefolium L... 132

Foto#raf 4.3. Ailanthus altissima Miller........ 133

Foto#raf 4.4. Ajuga reptansL 133

Foto#raf 4.5. Alchemilla sp 134

Foto#raf 4.6. Alkanna tinctoria L.. 134

Foto#raf 4.7. Alliaria petiolata Bieb..... 135

Foto#raf 4.8. Allium sp... 135

Foto#raf 4.9. Alnus glutinosaL.. 136

Foto#raf 4.10. Anagallis arvensisL. 136

Foto#raf 4.11. Anemone blanda Schott et Kotschy..... 137

Foto#raf 4.12. Anethum graveolensL.. 137

Foto#raf 4.13. Angelica archangelica L.. 138

Foto#raf 4.14. Anthemis tinctoriaL. ... 138

Foto#raf 4.15. Aquilegia olympicaBios... 139

Foto#raf 4.16. Arctium platylepisBios. Et Bal.... 139

Foto#raf 4.17. Artemisia absinthiumL....... 140

Foto#raf 4.18. Arum orientaleBieb.... 140

Foto#raf 4.19. Astragalus gummiferaL. ..... 141

Foto#raf 4.20. Atropa belladonna L.... 141

Foto#raf 4.21. Ballota nigra L........ 142

Foto#raf 4.22. Berberis sp. ...... 142

Foto#raf 4.23. Buxus sempervirensL. .... 143

Foto#raf 4.24. Caltha polypetalaHochst. Ex Lorent... 143

Foto#raf 4.25. Campanula rapunculusL. ... 144

Foto#raf 4.26. Cannabis sativa L. ... 144

Foto#raf 4.27. Capparis spinosaL....... 145

Foto#raf 4.28. Carduus nutansSubsp. ........ 145


15/204

XIII

Foto#raf 4.29. Carpinus betulusL... 146

Foto#raf 4.30. Celtis australisL. ........ 146Foto#raf 4.31. Centaureacyanus L...... 147

Foto#raf 4.32. Chenopodium ambrosioides L.......... 147

Foto#raf 4.33. Cichorium inthybusL. ..... 148

Foto#raf 4.34. Cistus creticusL. .... 148

Foto#raf 4.35. Clematis vitalbaL. ...... 149

Foto#raf 4.36. Colchicum autumnale L... 149

Foto#raf 4.37. Conyza canadensisL. ...... 150

Foto#raf 4.38. Cornus masL. .... 150

Foto#raf 4.39. Cornus sanguineaL. ... 151

Foto#raf 4.40. Corylus avellana L. ..... 151

Foto#raf 4.41. CrataegusL. .... 152

Foto#raf 4.42. Crocus sativusL....... 152

Foto#raf 4.43. Datura stramoniumL. ..... 153

Foto#raf 4.44. Digitalis lamarckii Ivan.... 153

Foto#raf 4.45. Diospyros kakiL... 154

Foto#raf 4.46. Ecballium elateriumL. .... 154

Foto#raf 4.47. Erica arboreaL.... 155

Foto#raf 4.48. Eupatorium cannabinumL. ..... 155

Foto#raf 4.49. Euphorbiasp. ..... 156

Foto#raf 4.50. Ficus caricaL. ..... 156

Foto#raf 4.51. Foeniculum vulgareMiller. ..... 157

Foto#raf 4.52. Fragaria vesca L...... 157

Foto#raf 4.53. Frangula alnusL..... 158

Foto#raf 4.54 Fraxinus angustifoliaL.... 158

Foto#raf 4.55. Galanthus ikariaeL..... 159

Foto#raf 4.56. Glechoma hederaceaL. ... 159

Foto#raf 4.57. Hippophae rhamnoidesL. ... 160

Foto#raf 4.58. Humulus lupulusL. ..... 160


16/204

XIV

Foto#raf 4.59. Hyoscyamus nigerL. ... 161

Foto#raf 4.60. Hypericum perforatumL. 161Foto#raf 4.61. Laurocerasus officinalisL... 162

Foto#raf 4.62. Laurus nobilisL. ..... 162

Foto#raf 4.63 Lilium monadelphumBieb.... 163

Foto#raf 4.64. Malva sylvestrisL. .. 163

Foto#raf 4.65. Matricaria chamomillaL. ... 164

Foto#raf 4.66. Melissa officinalis L...... 164

Foto#raf 4.67. Mentha longifoliaL. .... 165

Foto#raf 4.68. Mespilus germanicaL. .... 165

Foto#raf 4.69. Nasturtium officinale R. Br.. 166

Foto#raf 4.70. Origanum vulgare L. ... 166

Foto#raf 4.71. Oxalis acetosella L. ..... 167

Foto#raf 4.72. Parietaria judaicaL. ... 167

Foto#raf 4.73. Petasites albusL. ..... 168

Foto#raf 4.74. Physalis alkekengiL. ... 168

Foto#raf 4.75. Plantago majorL. 169

Foto#raf 4.76. Polygonatum verticillatumL. .. 169

Foto#raf 4.77. Primula vulgarisHuds. ... 170

Foto#raf 4.78. Pyrus elaeagnifolia L................................................................... 170

Foto#raf 4.79. Ranunculus ficariaL. .. 171

Foto#raf 4.80. Rhododendron ponticumL. ..... 171

Foto#raf 4.81. Ribes biebersteinii Berl. .. 172

Foto#raf 4.82. Robinia pseudoacaciaL. ..... 172

Foto#raf 4.83. Rosa pimpinellifoliaL.. 173

Foto#raf 4.84. Rosa caninaL .. 173

Foto#raf 4.85. Rubus caesiusL.... 174

Foto#raf 4.86. Rumex acetosellaL... 174

Foto#raf 4.87. Sambucus ebulus L... 175

Foto#raf 4.88. Sanicula europaeaL. ... 175


17/204

XV

Foto#raf 4.89. Symphytum asperumBieb... 176

Foto#raf 4.90. Tanacetum partheniumL. 176Foto#raf 4.91. Taraxacum officinaleWobb. ... 177

Foto#raf 4.92. Taxus baccata L. . 177

Foto#raf 4.93. Thymus pseudopulegioides Klokov et Des.. 178

Foto#raf 4.94. Trachystemon orientalisL. .. 178

Foto#raf 4.95. Tussilago farfaraL. ..... 179

Foto#raf 4.96. Urtica dioicaL. ... 179

Foto#raf 4.97. Vaccinium myrtillus L. .... 180

Foto#raf 4.98. Verbascumsp... 180

Foto#raf 4.99. Viburnum orientaleL... 181


18/204

1.GR& Seda BRNC

1

1.GR&

Yurdumuz yabani olarak yetien bitki trleri a&s&ndan ok zengin bir lkedir.

Hem floram&z hem de endemik bitkilerimiz ok zengindir. Trkiye sahip oldu#u

yakla&k 12 bin bitki taksonu ile dnyada nemli bir yere sahiptir. Trkiyeden 25 kat

byk olan Avrupada ise takson say&s&11 bin olup bunun da yakla&k olarak 2 bin

600 endemik bitki varl&klar&n& oluturmaktad&r. Trkiye Floras&n& oluturan

taksonlardan yakla&k 3 bin 800 endemiktir. Trkiyedeki Endemizm oran&yzde

31dir (Malyer, 1996).

Son y&llarda t&bbi bitkiler ve bunlardan elde edilen bitkisel ila hammaddeleri

zerinde yap&lan al&malar byk nem kazanm&t&r. Bunlar&n bal&ca nedenleri,

tedavide kullan&lan sentetik ila hammaddelerinin baz&lar&nda tehlikeli yan etkilerin

grlmesi, baz&do#al ila hammaddelerinin sentetik olarak yap&lamamas&ve bitkisel

hammaddelerin yar& sentez rnlerde balang& maddesi kayna#& olmas& ile son

zamanlarda nemli yeni baz& bitkisel droglar&n bulunmas& eklinde s&ralanabilir.

Bitkisel droglar&n di#er bir stn yan& da birka etkiye birden sahip olmalar&d&r.

Sentetik bileikler ise genellikle tek bir etkiye sahiptir.Dnya nfusunun artmas& ve endstrinin gelimesi sonucu do#al kaynakl&

bitkilerden elde edilen etken maddelerin kullan&labilirli#i h&zla artm& ve dnya

lkelerinin bu rnlere olan talepleri dikkati ekecek ekilde art& gstermitir

(Demirtrk, 1990).

lkemiz iklim, co#rafik yap& ve trlerin oklu#u ile Avrupan&n en zengin

floras&na sahip olmas&na ra#men ila sanayinin ihtiyac& olan hammaddelerin %

70den daha fazlas&ithal edilmektedir. 'thal edilen droglar iinde yurdumuzda do#alolarak florada bulunan ve kltre al&nabilme ihtimali olan bitkiler de vard&r

(Anonim, 1996). 'hra edilen droglar&n ise o#u do#adan do#rudan toplanan ve hatta

endemik baz& bitkilerden olumaktad&r. Bu bitkilerin do#ada yok olma tehlikesi

bulunmaktad&r. Floram&zda yer alan bitkilerden gere#i gibi yararlan&lmamakta ve bu

da ekonomimize olumsuz etki yapmaktad&r. Bu bitkilerden tam olarak

faydalanabilmemiz iin onlar& tan&mam&z, yurdun eitli blgelerinde nas&l

adland&r&ld&n& ve kullan&m alanlar&n& tespit etmemiz gerekmektedir. Yurdumuzda


19/204

1.GR& Seda BRNC

2

olduka yayg&n uygulama alan&olan halk hekimli#i ve halk ilalar&n&n yaamas&ndaki

en byk etken, halk&m&z&n o#unlukla k&rsal alanda ve kapal& bir ekonomi iinde

yaamas& olmutur. Ancak son zamanlarda e#itim, haberleme ve ula&m

imkanlar&n&n artmas&, geleneksel halk kltrnn a#da kltrle etkilemesine,

halk&n bilinlenerek bat&l inanlardan giderek uzaklamas&na, gelenek ve

greneklerinin daha ak&lc& ynleriyle yaamas&na neden olmaktad&r. Halk&n

kulland& ve o#u zaman da yarar sa#lad& halk ilalar&n&n baz&lar& zerinde

bilimsel al&malar yap&lm&, kimyasal yap&lar& ve etkileri belirlenmitir. Droglar&n

baz&lar& gnmz modern t&p ve eczac&l&nda de#erlerini kaybetmi, baz&lar& ise

etken madde kayna#&olarak ve sanayide kullan&lmaktad&r (Erden, 2006).

Do#al florada bulunan bitkilerin halk aras&nda ila, boya, baharat ve g&da

olarak kullan&m& uzun y&llardan beri sregelen bir kltr zenginli#imiz olup

ehirlemeye paralel olarak kaybolmaya yz tutmutur. Bu konuya nem verilerek

eitli arat&rmalar&n yap&lmas&gerekmektedir.

lkemizin her blgesinde eitli alanlarda kullan&lan bitki potansiyelimizin

belirlenmesi, kaybolmaya balayan kltr zenginli#imizin yan& s&ra blgeye has

trler belirlenerek ekonomik neme sahip olanlar&n kltre al&nmas&, gerekirse &slah&

lkemiz iin yararl& olacakt&r. Yap&lan bu al&malarla ulusal servet olan

da#lar&m&zda ve ormanlar&m&zdaki t&bbi bitkilerimiz de#erlendirilerek hammadde ya

da yar&sentez rn olarak yurt iinde kullan&lmas&ve d&lkelere sat&lmas&yla her y&l

milyonlarca dolar& bulan d& al&m nlenecek ve blge halk&na gelir sa#lanacakt&r.

Ayr&ca bu al&ma sonraki baz&al&malara veri sa#layacakt&r.

Bu nedenlerle bu al&mada Do#u Karadeniz Blgesinde do#al olarak

bulunan faydal& bitki potansiyelinin ve kullan&m alanlar&n&n belirlenmesi

amalanm&t&r.


20/204

2.NCEKALI&MALAR Seda BRNC

3

2. NCEKALI&MALAR

Baytop (1963) Trkiyenin T&bbi ve Zehirli Bitkileri adl& eserinde yakla&k

1000 civar&nda bitkinin familyalar&na gre tr dzeyinde yay&l&lar&n&, kullan&lan

k&s&mlar&n&, ieri#ini ve kullan&l&ekillerini ayr&ayr&belirtmitir. Bunlardan bir k&sm&n&n

halen terkedilmi oldu#u, ancak sadece halk ilac& olarak kullan&ld&, bunlar&n da bir

btnlk oluturmas&a&s&ndan listeye al&nd&klar&belirtilmitir. Ayr&ca Trkiyenin yerli

bitkileri yan&nda lkemizde do#allam&Datura metel, Nicotiana glauca, Ricinus

communisveParthenium argentatumgibi bitkilere de eserde yer verilmitir.

Davis (1965-1985)in 9 ciltlik ve bir de ekten oluan 10 ciltlik Flora of

Turkey and The Aegean Islands adl& yap&t&nda tm Trkiye floras&, bu arada Do#u

Karadeniz Blgesinde de bulunan ok say&da bitki rnekleri ilenmi, kare sistemine

gre yakla&k 900 cins ve 10000e yak&n taksonun k&saca botanik zellikleri,

yay&l&lar&, genel yay&l&lar&, yetime yeri zellikleri belirtilmi ve Trkiye floras&

konusunda gnmzde en gvenilir yap&tlar&n&oluturmutur.

Baytop (1972, 1985, 1993) Farmastik Botanik, T&bbi bitkiler atlas& ve

Farmastik Botanik Uygulamalar& adl& eserlerinde, lkemizde do#al yetien ve

eczac&l&kta yararl&olan ok say&da bitki taksonlar&n&botanik, morfolojik ve sistematik

ynleriyle tan&tm&t&r.

Zohary (1973) Trabzon ve Giresun yrelerinde dikey vejetasyon kesitleri

alm&ve ykseltiye gre bitkisel zonlarla bu zonlarda yay&lan bitkileri incelemitir.

Kasapl)gil (1974) Kuzey Anadoluda Botanik Gezileri adl& al&mas&nda

Trabzon ve Rize yrelerindeki gezi gzlemlerinde tespit etti#i bitkileri ekolojik

zellikleriyle birlikte listelemitir.

Jordan (1976) Kuzey yar&kresinin do#al floras&n& inceledi#i yap&t&nda,

arat&rma alan&nda do#al olarak yay&lan ok say&da yenebilen, ifal&ve zehirli bitkileri

ayr&nt&l&olarak ilemitir.

Chiej (1983) Medicinal Plants adl& eserinde, biro#u arat&rma alan&nda da

do#al olarak yay&lan 400n zerindeki bitkileri t&bbi zellikleri, botanik tan&mlar&,

habitatlar&, ierdi#i kimyasal ierikleri ve bunlar&n kullan&m alanlar&n& anla&l&r bir


21/204


4

ekilde zetlemitir. Bu arat&rmada yer alan baz& bitkilerin kullan&m alanlar&n&n

dzenlenmesinde bu yap&ttan yararlan&lm&t&r.Baytop (1984)Trkiyede bitkilerle tedavi (gemite ve bugn) adl&eserinde

ise nce binlerce y&ldan beri kullan&lan ifal&bitkilerin tarihsel geliimi, eitli dillerde

isimleri, yetitirilmeleri, droglar&n haz&rlanmas&, t&bbi bitkilerin kimyasal bileimleri,

etkileri ve kullan&l& yntemleri hakk&nda genel bilgiler vermitir. As&l blmde ise

Trkiyenin kullan&lan t&bbi bitkilerinin familyalar&, botanik zellikleri, kimyasal

bileimleri, yresel isimleri, kullan& ekilleri belirtilerek ilenmitir. Ayr&ca eserin

sonunda 97 adet renkli bitki resimleri verilmi, tm bitkiler tedavi etkilerine gres&n&fland&r&lm&t&r. Eser Latince ve Trke indeksle sonulanmaktad&r. Baytop bu

eserinde dnyan&n tm bitkilerinin yakla&k 750000-1000000 aras&nda oldu#unu,

bunlar&n yakla&k 20000 trnn t&bbi amala kullan&ld&n&, Trkiyede ise 8500 do#al

trden ancak 500 kadar&n&n tedavide kullan&ld&n&belirtmektedir.

ubuku ve zhatay (1988) geleneksel ilalar&n modern metotlar ile

arat&r&lmas& amac&yla A#r&, Artvin, Bal&kesir, Elaz, Erzurum, Giresun, Kars ve

Konya illerinde kullan&l&&olan 40 kadar bitki saptam&lard&r.Ekim ve ark. (1991) Trkiyenin Ekonomik De#er Ta&yan Geofitleri zerine

Taksonomik ve Ekolojik Arat&rmalar adl& yay&nda, do#adan sklerek yurtd&&na

sat&lan geofitlerin do#adaki durumu arat&r&lm&, zellikle Galanthusun Do#u

Karadeniz ve Akdeniz Blgelerinde azald& saptanm&t&r. Galanthus ve di#er

geofitlerin korunmas&iin al&nmas&gereken nlemler belirtilmitir.

lisulu (1992) 'la ve Baharat Bitkileri adl& yay&n&nda ulusal ekonomimize,

halk&m&z&n sa#l&k ve belenmesinde ayn& zamanda endstride nemli yer tutan ila,baharat ve keyf bitkilerinin alfabetik bir dzen ierisinde tan&t&m&, zellikleri,

yararlan&lmas&, etken maddeleri, droglar&, ekonomik de#eri, yay&l& alanlar& ve tar&ma

al&nma olanaklar&konular&nda temel bilgiler vermitir.

Ba,ba* (1993) Trkiye T&bbi Bitkiler Floras&n&n ok geni oldu#unu ve bu

florada yer alan bitkilere yrelere gre ok farkl& isimler verildi#ini ve bu bitkilerin

eitli hastal&klara kar&do#rudan kullan&ld&n&tespit etmitir.

Ery)lmaz ve Gm* (1993) Gmhane yresi orman kylerinde kuburnu


22/204


5

bitkisinin sosyal ormanc&l&k kapsam&nda de#erlendirilmesi adl& al&mada bu bitkinin

orman kylsne olduka yararl&sonular verebilece#ini tespit etmilerdir. Kuburnubitkisinin k&rsal kesimdeki halk&n ekonomik yap&s&na damgas&n& vurdu#unu

belirtmimler ve bu bitkinin uygun ekolojik ortamlarda &slah edilerek yetitirilmesini

nermilerdir.

An*in (1994) Arat&rma alan& Do#u Karadeniz Blgesi kesit yntemlerine

uygun olarak dikey ynde drt kesite ayr&lm&t&r. Vejetasyon kesitlerinde al&nan

deneme alanlar&nda yay&lan nemli yan rn oluturan odunsu ve otsu taksonlar&

saptanm&t&r. Taksonlar rtme dereceleri ile toplumlama dereceleri gz nneal&narak tespit edilmitir. Bu arat&rmada Do#u Karadeniz Blgesinde 44 familya ve

88 cinse ilikin toplam 97 takson saptam&lard&r. Bu taksonlar&n 4nn

Gymnospermae, 93nn Angiospermae ait oldu#u bildirilmitir.

Anonim (1996)A. . Fen Fak. Biyoloji Blm, A. . Ecz. Fak., A.. Ziraat

Fak., ODT Biyoloji E#. Fak. ve OGM Te. Dest. Gn. Mdl# elemanlar&n&n itiraki

ile farkl& ekolojik koullara sahip 10 merkezde yap&lan al&malar sonucu, buralarda

yetiebilen t&bbi bitkilerle geofitler belirlenmitir. T&bbi, aromatik ve so#anl& bitkilertespit edilmi, ilerinden ekonomik nemi olanlar&n orman kyllerince yetitirilmesine

tevik al&malar&yap&lm&t&r. Bu al&malarda; halka rnek olmak, bu blgelerde do#al

olarak yetien bitkilerin neslinin devam&n&sa#lamak, her y&l rn al&nabilecek t&bbi bitki

ve geofit bitkilerle arazide en yksek verim almak, isizli#i nlemek ve fakir orman

kyllerinin refah dzeyini ykseltmek, ormanlar&n korunmas&n& sa#lamak, a&r&

otlatmay& ve erozyonu nlemek amalanm&t&r. Bu nedenle Trabzon, Bolu, Bursa,

'zmir, Antalya, Adana, Ankara, Erzurum, Elaz, Kahramanmara (ek olarak Mu#la)yreleri belirlenmitir.

Bozdo,angil (1996) ukurova Blgesinde do#al olarak bulunan t&bbi ve

eitli amalarla kullan&lan 224 cins ve 1012 tr bitkinin bulundu#unu tespit etmitir.

Yap&lan gezi ve tetkikler sonucu Capparis, Rosmarinus, Melisa, Origanum, Salvia,

Thymbra ve Mentha trlerinin Adanada yo#unluk gsterdi#ini gzlemlemitir. 244

bitkiden ila olarak, bunun yan&nda 26s&n&n boya, 16s&n&n insektisit, 43nn sebze

olarak, 8inin hayvan hastal&klar&nda, 32sinin uucu ya# ve sabit ya#&ndan 14nn


23/204


6

reine ve zamk&ndan yararlan&ld&n&belirtmitir.

Yenikalayc)(1996)Kayseri yresinde do#al olarak yetien 241 cinsin tamam&ila, 9u parfmeri ve kozmetikte , 24 boya, 5i insektisit amal& kullan&lan ayr&ca

27si g&da, 6s& hayvan yemi olarak kullan&lan bitkiler oldu#unu saptam&t&r. 241 cins

ve 1440 tr bitki bulundu#u saptanm&t&r Achillea (21 tr), Allium(28 tr), Alyssum

(20 tr),Astragalus(110 tr),Hypericum(23 tr), Salvia(34 tr), Scrophularia(20

tr), Silene (41 tr), Verbascum (37 tr) ve Veronica (31 tr) cinslerinde nemli

say&da trlerin varl&tespit edilmitir.

Baytop (1999) Trkiyede gemite ve bugn bitkilerle tedavi konulual&mas&nda; t&bb&bitkilerin ok eski tarihlerden gnmze de#in kullan&la geldi#ini ve

son zamanlardaki ehirleme sebebi ile bu bilgilerin kaybolabilece#i dncesi iinde

eitli yrelerde bulunan t&bbi bitkileri ve bunlar&n kullan&m alanlar&n&arat&rm&d&r.

&im*ek ve ark. (2002) lkemizde s&kl&kla tketilen, yenilebilen yabani

bitkilerin kullan&l& amalar&n& arat&rm&lard&r. Arat&rma Anadolunun 14 il, ile ve

kylerinde bulunan 2246 kii zerinde yap&lm&t&r. al&mada kaynak kiilerle

grerek yz yze anket yntemi ile haz&rlanan standart anket formlar&nda yer alansorular sorularak bilgi alm&lard&r. Al&nan bu bilgiler, bitkinin hangi k&sm&n&n, hangi

amalarla (g&da, ila, vd.) kullan&ld&ve tedavi amac&yla kullan&lmas&durumunda ise

ne ekilde haz&rlanarak (dekoksiyon, infzyon, lapa veya merhemi, kuru veya taze

formu eklinde) hangi etkiyi elde etmek amac&yla kullan&ld&n& sorgulayarak

kaydetmilerdir. Tketildi#i belirlenen yabani bitkiler usulne uygun ekilde

toplanarak, herbaryum materyalleri haz&rlan&p bilimsel adland&r&lmas&n& yapm&lard&r.

S&k olarak kullan&ld& tespit edilen cinsler; Plantago sp., Malva sp., Rumex sp.,Thymus sp., Urtica sp., Chenopodium sp., Rosa sp. dir. Halk aras&nda bu trlerden

genel olarak a#r& kesici, kanser, hemoroid, diyabet, romatizma ve eitli iltihapl&

rahats&zl&klar&n tedavisinde yararlan&lmaktad&r.

Grsoy ve Grsoy (2004) bitkisel tedavi yntemlerinin dnyan&n eitli

blgelerinde yzy&llard&r kullan&l&yor olmas&na ra#men, geleneksel kullan&m etkinli#inin


24/204


7

bilimsel bir kan&t olamayaca#&n& sylemilerdir. Baz& bitkisel tedaviler etkinliklerini

kan&tlam& olsalar bile, halk aras&nda yayg&n kullan&mlar&na ra#men; klinikarat&rmalarda etkisiz bulunan birok bitkisel ilac&n da var oldu#unu belirtmilerdir. Bu

al&mada halk aras&ndaki tabirleri ile di a#r&s&, di apsesi, di rmesi, dieti

kanamas&, dieti iltihab&ve dilerin beyazlat&lmas&amalar&yla yakla&k 20 ayr&bitkinin

beraber ya da ayr&ayr&kullan&ld&n&tespit etmilerdir. Dihekimli#i alan&nda bitkisel

ekstreler kullan&larak yap&lm& olan al&malarda ise genellikle gargara formlar&n&n

kullan&lm& ve baar&l& sonular elde edilmi oldu#unu belirtmilerdir. lkemizde

nesillerdir kullan&lmakta olan bitkilerden elde edilebilecek faydalar&reddetmek yerine,rasgele kontroll al&malarla bu yresel reetelerin do#ruluk paylar&n&n arat&r&lmas&n&

ve baar&l& sonular&n yeni preperatlar&n retilmesinde kullan&lmas&n&n daha do#ru

olaca#&n&ngrmlerdir.

Y)lmaz ve ark. (2005)Ordu 'li'nde Do#al Olarak Yetien T&bbi ve Aromatik

Bitkilerin Tespiti, Kullan&lma Alanlar& ve Yetime Koullar&n&n Belirlenmesi konulu

arat&rmalar&nda blgede eitli ekillerde tketilen 55 bitki tespit etmilerdir. Bunlar

aras&nda sebze olarak tketilenlerin yan&nda t&bbi amal& kullan&lanlar&n say&s&n&n daolduka fazla oldu#unu dile getirmilerdir. Sebze olarak tketilenlerin semt

pazarlar&nda yo#un olarak pazarland&n& ve blge halk&na nemli gelir sa#lad&n&

tespit etmilerdir. Bu al&ma sonucunda bu bitkilerin kltre al&nmas& ve di#er

sebzeler gibi yetitirilmesi zerinde arat&rmalara balanacakt&r. Bunun sa#lanmas& ile

de blge halk& hem g&das&n& kar&layacak, hem de ekonomik gelir sa#layacakt&r

kan&s&na var&lm&t&r. te yandan blgede tespit edilen t&bbi bitkilerin baz&lar& ila

sanayisinde kullan&lmakta oldu#u tespit edilip, bir o#unun blge halk&taraf&ndan ilkelkoullarda baz& hastal&klar&n tedavisinde kullan&ld& belirtilmitir. Olduka sak&ncal&

olan bu durumun birok insan&m&z&n lmesine ya da sakat kalmas&na neden oldu#unu

belirtmilerdir. Ayr&ca bu bitkilerin do#al floradan toplanmas&, do#al vejetasyonun

bozulmas& ve bitkilerin yok olmas&na neden oldu#unu tespit etmilerdir. Sz konusu

bitkilerin tespiti ve kltre al&nmas& ile bu bitkilerin ila sanayinde kullan&lmas&

sa#lanarak yukar&da belirtilen olumsuzluklar&n ortadan kalkaca#&n&, dolay&s&yla bu

bitkilerin gerek amalar&nda kullan&lm& olaca#&n& belirtmilerdir. Ayr&ca k&smen de


25/204


8

olsa blgede erozyonun nlenece#i konusuna da de#inmilerdir.

Bayrak zbucak ve Ark. (2006) Ordu ili Boztepe blgesinde yapt&klar&arat&rma sresince toplad&klar&, ilerinde yararl& bitkilerin de bulundu#u bitki

rneklerinin de#erlendirmesi sonucunda 42 familya, 86 cins ve 101 tr tespit

etmilerdir. Bu trlerden 2 tanesi tohumsuz, 99 tanesi tohumlu bitkidir. Tohumlular&n

1 tanesi Gymnosperm, 98 tanesi Angiospermdir. Angiospermlerden 7 tanesi

monokotiledon, 91 tanesi dikotiledondur. Dikotiledonlardan 3 tanesi kltr formudur.

En fazla tr ieren familyalar s&ras&yla Compositae, Labiatae, Leguminosae ve

Rosaceae'dir. Bu familyalar&n lkemiz floras&nda da ok fazla trle temsil edildi#inibelirtmilerdir.


26/204

3. MATERYAL VE METOD Seda BRNC

9

3. MATERYAL ve METOD

3.1. Materyal

Arat&rman&n materyalini, "Trkiye Ulusal Biyoeitlilik Veri Tabanlar&"

projesi erevesinde haz&rlanan TUB'VES -Trkiye Bitkileri Veri Servisi- in

kareleme sistemine gre A6, A7 ve A8 karelerinde yer alan; Artvin, Rize, Trabzon,

Bayburt, Gmhane, Giresun ve Ordu il s&n&rlar& iinde yetien; daha nceden

bildirilen veya arat&rma boyunca toplanan bitkiler oluturmutur. Do#u Karadeniz

Blgesinde bulunan ila, g&da, baharat ve boya olarak kullan&lan bitkiler gerek do#alortamlarda, gerekse kullan&m amac&yla sat&ld&klar&aktarlardan elde edilerek materyali

oluturmutur.

3.2. Metod

Do#u Karadeniz Blgesinde inceleme ve arat&rma gezileri yap&larak yre

halk&na ve aktarlara sorular soruldu, blgede bu konu hakk&nda daha nce yap&lm&

al&malar incelendi ve Flora of Turkey (Davis, 1969-1982), Farmastik Botanik(Baytop, 1983) ile Halk Hekimli#inde Kullan&lan ve Halk A#z&ndan Derlemeler

Szl#nde yer alan T&bbi Bitkiler (Ba*ba,, 1993) taranarak gerekli bilgiler

edinilmitir. Blgede do#al olarak bulunan trler arat&r&larak, her trn alfabetik

dizine gre latincesi, familyas&, Trke isimleri, varsa t&bbi ve genel zelli#i,

kullan&l& biimi ve amac& arat&r&lm&t&r. Ayr&ca Do#u Karadeniz blgesinde

aktarlarda sat&lan bitkiler tespit edilip kullan&m amalar& saptanm&t&r. Ayr&ca

yenilebilen bitkiler, boya bitkileri v.b. bitkiler hakk&ndaki bilgiler, blgede yaayankaynak kiilerden derlenmitir.

3.3. ncelenen zellikler

Bu bitkiler ve etkileri hakk&nda ayr&nt&l& literatr al&mas& yap&lm&. Ayr&ca

Do#u Karadeniz halk&taraf&ndan hangi hastal&kta ne ekilde kullan&ld&saptanm&t&r.

Boya, insektisit, hayvan hastal&klar&nda kullan&lan, reineli, uucu ve sabit ya#&ndan

faydalan&lan ve yenilen bitkiler incelenmitir.


27/204

4. ARA*TIRMA BULGULARI Seda B'R'NC'

10

4. ARA&TIRMA BULGULARI

4.1. Do,u Karadeniz Blgesinde Literatr Taramas) ve nceleme Gezileri

Sonucunda Saptanan Do,al T)bbi ve Aromatik Bitki Trleri

Do#u Karadeniz Blgesinde do#al olarak yetien t&bbi ve aromatik bitki

trlerinin, alfabetik s&raya gre latince adlar& ve yresel adlar&, botanik zellikleri,

bileimleri, etki ve kullan&m alanlar&aa#&da verilmitir.

4.1.1. Abies nordmanni anaSpach (Pinaceae)

Trke ad):Do#u Karadeniz Gknar&

Botanik zelli,i: Do#u Karadeniz gknar& 40-50 m boya ulaan geni

pramidal ekilde gelien, ok s&k dallanma yapan ve k&&n yaprak dkmeyen bir

a#at&r. Kafkasya ile Kuzey Anadolu da#lar&nda yetien bir trdr.

Alt dallar& yanlara do#ru horizonal ynelir ve hafife aa#&ya do#ru sarkar.

Yan srgnler zerinde 4 adet reinesiz tomurcuk bulunur. Gen srgnleri

yeilimsi-sar& renkli olup zeri k&sa, s&k, esmer tylerle rtlmtr. '#ne yapraklar

2-3,5 cm unlu#unda parlak koyu yeil renkte u k&s&mlar& kertikli veya kt, alt

yzlerinde belirgin iki stoma band&bulunur. Ortalama olarak 15-16 cm uzunluk ve 5

cm ap&ndaki k&rm&z&-kahverengi kozalaklar dal zerine dik oturur, o#unlukla bol

reinelidir ( Anin, 1994).

Bile*imi:Alkaloit ve Olesinler ta&r.

Etki ve kullan)m): Kozalaklar& ve gvdesi zerinde meydana gelen sak&z,

haricen antiseptik veya &ban iyi edici olarak kullan&lmaktad&r. Gknar sak&z&&ban&

iletir ve iltihab& d&ar& &kartarak &ban&n iyilemesini sa#lamaktad&r. Yapraklar&

balgam sktrc ve kab&z yap&c&etkiye sahiptir (Baytop, 1999).


28/204


11

4.1.2. Achi ll ea mil lefoli umL. (Asteraceae)

Trke ad): Civanperemi yresel olarak Akbal&, Barsamaotu, Binbir

yaprakotu, Marsamaotu, Beyaz Civanperemi, Sar& Civanperemi ve Kandilie#i

diye de an&l&r.

Botanik zelli,i:Trlerine gre 10-100 cm ykseklikte, ok y&ll&k ve otsu bir

bitkidir. Yapraklar ynl gibi tyl ve paral&, iekleri; beyaz, fildii beyaz&, soluk

sar&veya alt&n sar&s&rengindedir. Trkiye'de 40 kadar civanperemitr bulunmakta

ve bunlar&n biro#u kullan&lmaktad&r. Bitki ay&rlarda, dar tarla yollar&nda, yol

k&y&lar&nda ve tah&l tarlalar&n&n kenarlar&nda kmeler halinde yetiir. Gneli

havalarda evresine aromal& keskin bir koku yayar. Asl&nda iekleri, gnein en

etkili oldu#u saatlerde toplamak gerekir, nk o s&ralarda eterik ya#lar& ve ifal&

gc doruk noktas&nda olur.

Do,u Karadenizde yeti*en di,er trleri

Achillea latiloba LEDEB. EX NORDM.

Achillea schischkinii SOSN.

Achillea teretifolia WILLD.

Bile*imi: Mavimtrak renkli bir uucu ya# ta&r. Bu uucu ya#da azulen,

limonen, sineol, borneol, pinenler, seskiterpenler vard&r (Baytop, 1999).

Etki ve kullan)m): 'drar art&r&c&, itah a&c&, gaz giderici, adet sktrc ve

yara iyi edici etkileri bulunmaktad&r (Baytop, 1999). Bacak yaralar&, meme ucu

atlaklar&ve basura kar&kullan&lmaktad&r. 'nfusyon halinde mide, ba#&rsak ve adet

sanc&lar&n&dindirir.

Kan dindirici olarak; dahilen mide ve basur kanamalar&nda, haricen de yara

ve burun kanamalar&nda kullan&l&r. Mide a#r&lar&nda, mayas&l, lser, gastrit

hastal&klar&nda teskin edici olarak kullan&lmaktad&r. Di eti hastal&klar&nda gargara

olarak ya da szldkten sonra kalan tortu i, yara, mayas&lda kompres olarak

kullan&l&r. Kaynat&lan taze bitki zeytin ya#& ile kar&t&r&larak, hayvanlar&n kurtlanm&

yaralar&n& tedavide kullan&lmaktad&r. Likr ve parfmeri sanayinde geni olarak

kullan&lan drog, ste tat vermekte de kullan&l&r (ubuku ve ark.,1988). Kltr

bitkilerinde bulunan yaprak bitlerine kar&da kullan&l&r.


29/204


12

Bronit ve ast&ma kar&halanarak suyu iilir, ayn& zamanda haz&ms&zl&ve

kans&zl&giderir. Balgam sktrr, ksr# keser. K&zam&k ve bo#maca, raitizm,albasmas&, adet gecikmeleri ve kemik hastal&klar&nda faydal&d&r. Kalbi ferahlat&r,

dola&m sistemini dzenler, g#s ve idrar yolu hastal&klar&nda kullan&lmaktad&r.

Drog mikrop ldrc zelli#e sahiptir.

4.1.3. Ai lanthus altissimaMiller. (Simaroubaceae)

Trke ad):Kokar a#a, Cennet a#ac&.

Botanik zelli,i:20 m boylanan bir a#at&r. Gvde ince ve dzgn kabuklu,

beyaz lentisellidir. Yapraklar tek, tys, 13-41 yaprak&kl&, yaprak&klar m&zrak gibi

dz kenarl& dip k&s&mlarda ise birka adet ya# bezesi vard&r. iekler terminal

durumlu, bileik salk&m eklinde kurul olutururlar. Ta yaprak sar&ms& veya a&k

yeil renkte, anak ve ta yapraklar ise beer paral&d&r. Meyve samarad&r kt koku

verir. Bitki dere ilerinde, kuru yamalarda, egzotik ve sanki do#alm&gibidir.

Bile*imi: Kabuklar& tanen, sabit ya# ve ac&madde (ailantin), yapraklar& ise

tanen, reine ve C vitamini ierir.

Etki ve kullan)m): Kab&z yap&c&, antispazmatik, yat&t&r&c&, kurt drc,

ate drc ve kusturucu etkileri vard&r. Bitki infzyon, toz, lapa ve s&v& ekstre

halinde kullan&l&r. Yksek oranda al&nd&nda zehirlenmeye yol aar. Yapraklar&ndan

haz&rlanan sulu hlasas& haere ldrc olarak kullan&lmaktad&r (Baytop, 1999).

'nfzyon ve dekoksiyon halinde ishal ve dizanteriye kar&kullan&l&r (Baytop, 1984).

4.1.4. Ajuga reptansL. (Labiatae)

Trke ad):Mayas&lotu, Da#mayas&lotu

Botanik zelli,i: 10-30 cm boylanabilen, rizomlu ve stolonlu, dik gvdeli,

sade yap&l&, tyl, otsu bir bitkidir. Alt yapraklar rozet eklinde, hafif dili ve sapl&;

gvde yapraklar&ise 1-2 ift, saps&z, eliptik ve dipte bitiiktir. Baak eklindeki iek

kurulunda 6-12 adet aras&nda iek vard&r. Ta yaprak mavi renkli, dz bir tp


30/204


13

eklindedir. Bitki ormanlar, mee al&l&klar&ve ay&rlarda yetime alan&bulur (Anin,

1994).Bile*imi:Bitkinin tm tanen, saponin ve organik tuzlar bulundurur.

Etki ve kullan)m): Tm bitki, zellikle iekli srgnleri, kompres ve

merhem eklinde kullan&l&r. Adstringent zelli#e sahiptir. Haricen kullan&lmas&tercih

edilmelidir. Bo#az tahrii ve zellikle a#&z yaralar&na kar& geni lde kullan&l&r

(Chiej, 1988). iekli dallar& kab&z yap&c&, ate drc, kuvvet verici ve idrar

o#alt&c& olarak etkilidir (Baytop,1999). Ayr&ca bitkinin gen srgnleri salatalara

eni olarak kat&l&p tketilmektedir.

4.1.5. Alchemi ll a sp. (Rosaceae)

Trke ad):Aslanaya#&, Aslanpenesi


Alchemilla caucasica Buser

Alchemillaoriturcica B.

Alchemilla rizensis B. Pawl.

Alchemilla ziganadensisB. Pawl.

Etki ve kullan)m):'shal, dizanteri, enterit, a#r&l&ve bol ak&nt&l&adet, lkane,

rahim kanamas& ve damar hastal&klar&nda kullan&lmaktad&r. 'lac gnde 3-5 bardak

iilir. 1 lt suya 35 yaprak konulup 15 dakika kaynat &larak haz&rlanan % 10luk

dekoksiyon deri ve a#&z ka&nt&lar&nda ve iltihab&nda kullan&l&r. Kk ve yapraklar

kab&z yap&c&, idrar art&r&c&ve kuvvet verici olarak da kullan&l&r (Baytop, 1999)

4.1.6. AlkannatinctoriaL. (Boraginaceae)

Trke ad):Havac&va kk

Botanik zelli,i:Koyu mavi iekli ok y&ll&k otsu bir bitkidir. Kkler, kaz&k

ve koyu k&rm&z& renkte, yapraklar alternat, basit, kuruni-tyl, iekler mavi ve

erdiidir, dallar&n ucunda yo#un ekilde bulunur.


31/204


14


Alkanna cardifolia C. KochAlkanna haussknechtii Bornm.

Bile*imi:Mum, tanen ve % 5-6 oran&nda, k&rm&z&renkli bir boyar madde olan

naftokinon trevleri (bal&cas&alkannin) ta&maktad&r.

Etki ve kullan)m): 'shale kar& kullan&lmakla birlikte, yara iyi edici

zellikleri vard&r. Kklerinden elde edilen boyar madde eczac&l&kta merhem, dudak

boyas& ve ya#lar&n boyanmas&nda kullan&l&r (*imek ve ark., 2002). G&da

maddelerinin boyanmas&ndaki kullan&l&&terkedilmitir. K&rm&z&rengi, gne&&nda

koyula&p mat bir grnald&ndan kumaboyas&olarak de#ersizdir.

4.1.7. All iari a petiolataBieb. (Cruciferae)

Trke ad): Kuekme#i, Sar&msak otu, Sar&msak hardal&

Botanik zelli,i: 1 veya 2 y&ll&k, dik gvdeli 20-80 cm boylanabilen,

sar&msak kokulu otsu bir bitkidir. Dip yapraklar& bbrek eklinde, uzun sapl&,

kenarlar&dalgal&veya seyrek dilidir. Gvde yapraklar&genimsi, yumurta eklinde

k&sa sapl&, sivri uludur. iek kurulu beyaz renktedir. Meyve sap&, k&sa ve kal&n, ucu

sivri, tohum say&s& 16 adet ve koyu kahverengidir. Bitki nemli yerlerde, kltr

alanlar&ndan uzak yerlerde yay&lma alan&bulur (Anin, 1994).

Bile*imi:Pektin, karoten, simigren, mirosin etkisi alt&nda slfrl koku ierir.

Etki ve kullan)m): iekli dallar& ve tohumlar& idrar artt&r&c&, terletici ve

balgam sktrc olarak, z ise haricen egzamalarda kullan&lmaktad&r (Baytop,

1999).

z ve dekoksiyon halinde kullan&l&r. Dieti hastal&klar&na ve ast&ma kar&,

antiseptik yara iyiletirici, ba#&rsak kurtlar&n& drc etkileri vard&r (Grsoy ve

Grsoy, 2004). Yapraklar&ndan sar& bir boya elde edilir. Taze yapraklar salataya

sar&msak kokusu vermek iin har olarak kat&l&r.


32/204


15

4.1.8. All ium sp. (Liliaceae)

Trke ad):So#an, Sar&msak

Botanik zelli,i: lkemizde yzden fazla allium tr yabani olarak

yetimektedir. Bu trler aras&nda kuvvetli kokuya sahip olanlar&n&n yapraklar&

kyller taraf&ndan orba, salata ve yemeklere kat&larak tketilmektedir (Baytop,

1983).


Allium artvinense MISCZ.

Allium asperiflorum MISCZ.

Allium balansae BOISS.

Allium charaulicum FOMIN

Allium djimilense BOISS. EX REGEL

Allium gramineum C. KOCH

Allium koenigianum GROSSH.

Allium kunthianum VVED.

Allium oltense GROSSH.

Allium rollovii GROSSH.

Allium rupestre STEVEN

Allium scorodoprasum L. subsp. rotundum (L.)STEARN

Allium sosnowskyanum MISCZ.

Allium szovitsii REGEL

Allium cepa L. (so,an): 'ki y&ll&k yumrusu kokulu bir sebzedir. Hazm&

kolaylat&r&c& etkisi bulunup, mide ikinliklerini giderir. Yemeklerin yan&nda ve

salatalarda yapraklar&taze olarak yenir. 'drar artt&r&c&, msil, kan ekerini drc,

anti bakteriyel etkilere sahiptir.

Bile*imi:Karbonhidratlar, ya#, organik asitler, vitaminler ve aliin ta&r.

All ium sativumL. (sar)msak) :Zambakgillerden, gvde sap&n&n dibinde ba

denilen 5-15 aras&nda diten oluan ikin bir k&sma sahiptir.

Bile*imi: *eker, fermetler A,B,C,P vitaminleri, uucu ya#ve allicin adl&bir

antibiyotik iermektedir.


33/204


16

Etki ve kullan)m): Dahilen tansiyon drc, diretik, antiseptik,

ekspektoran etkileri bilinmektedir. Ba#&rsak solucanlar&n&dkc etkisi de bulunur.Allium ursium L. (Ay) Sar)msa,)): Do#u Karadeniz blgesinde eski

a#lardan beri bilinen bir drog olan sar&msak orta a#da zellikle salg&n hastal&klar

iin kullan&lm&olup antiseptik, idrar art&r&c&, solucan drc (zellikle askarit ve

oksiyrlere kar&) itah a&c&ve taniyon drc etkilere sahiptir.

4.1.9. Alnus glutinosaL. (Betulaceae)

Trke ad): Sakall&k&z&la#a

Botanik zelli,i: 20-30 m boylar&nda, koyu renkli ve atlak kabuklu bir

a#at&r. Gen srgn ve tomurcuklar yap&kan, tomurcuklar belirgin sapl&d&r.

Yapraklar yumurtams&, dairemsi veya genie eliptik, ucu yuvarlak, kenarlar& ift

s&ral& kaba dili, alt yznde damarlar&n birleim yerlerinde ty demetleri vard&r.

Meyve belirgin sapl&, koyu renklidir. Bitki yaprakl& ormanlarda, dere ve &rmak

kenarlar&nda, yetime alan&bulur (Anin, 1994).

Bile*imi: Yapraklar&, gen dallar& ve kabuklar&ndan yararlan&lmaktad&r. Bu

organlar tanik asit, gluten, alnulin, ya# maddesi, tanen, emodin, tuzlar ve renk

maddeleri iermektedir.

Etki ve kullan)m): Yapraklar&n&n st o#alt&c&, ba#&rsak solucan& drc,

kabuklar&n&n ate drc ve adstringent zellikleri vard&r. 'nfzyon, dekoksiyon,

tentr, toz ve t&bbi arap olarak kullan&lmaktad&r (Chiej, 1988).

Kabuklar&ndan deri sanayiinde sepi maddesi olarak yararlan&l&r. Derilere koyu

ve glgeli bir renk verir. Ayr&ca kuma boyalar&nda kullan&lmaktad&r. Yapraklar&

idrar artt&r&c&, kuvvet verici ve kab&z yap&c&etkidedir.

4.1.10. Anagall is arvensisL. (Primulaceae)

Trke ad): Ba#&rsakotu, slkotu, fare kula#&

Botanik zelli,i: Tek y&ll&k kar&l&kl& yaprakl& kk bitkilerdir, meyveleri

psidyumdur.


34/204


17

Bile*imi: Saponin, sklamin glikozidi, flavonoidler ve primveraz enzimi ierir.

Etki ve kullan)m): Karaci#er hastal&klar&nda kullan&lmaktad&r. 'drarsktrc etkidedir. iekli dallar&n kaynat&lmas&yla sar& renk elde edilir, kilim

boyamada kullan&l&r.

4.1.11. Anemone blandaSchott et Kotschy ( Ranunculaceae)

Trke ad): Gzel Da#Lalesi, Anemon, Yo#urt ie#i

Botanik zelli,i: ok y&ll&k, rizomsu yumrulu, otsu ve 7- 25 cm boyunda bir

bitkidir. Dip yapraklar sapl&, ayas& paral&, paralar derin loblu, loblar&n kenarlar&

dili, st yz bas&k tyl, alt yz ise hemen hemen tysz ve o#unlukla morumsu

renktedir. st yapraklar& saps&z ya da k&sa sapl&d&r. Ayn& yumrudan birden fazla

gvde oluur. iekler her gvdenin tepesinde tektir. Ta yapraklar&n rengi lavanta

mavisi, ender olarak da pembe veya beyaz olup, iek yapraklar& 12-25 adettir.

ieklenme zaman&mart-nisan aylar&d&r.Meyve ok say&da ve tyldr. Bitki kayal&k

yamalarda, al&l&klarda ve hendeklerde grlr. iek renkleri; yetime ortamlar&na,

toprak yap&s&na ve &&k alma durumuna gre de#iir (Anin, 1994).


Anemone albana STEV. subsp. armena (BOISS.) SMIRN.

Anemone caucasica WILLD. EX RUPR.

Anemone narcissiflora L. subsp. narcissiflora L.

Bile*imi: Bitkinin tm proto-anemonin ile anemonin iermektedir. Ayn&

zamanda saponin ve vitamin C ierir.

Etki ve kullan)m): Haricen allopathic, dahilen homeopathic ila olarak

kullan&l&r. So#an&ms& yumrular& romatizmal a#r&lar&n giderilmesinde ayr&ca di

a#r&lar&na kar&ev yap&m&ilalar olarak kullan&l&r (Grsoy ve Grsoy, 2004). iekli

dallar& balgam sktrc, idrar art&r&c& etki yapar. Bitki halk ilac& olarak

kullan&ld&nda ok dikkatle kullan&lmal&d&r (Baytop, 1999).


35/204


18

4.1.12. Anethum graveolensL. (Umbelliferae)

Trke ad): Dereotu

Botanik zelli,i: Bir ya da ok y&ll&k otsu bir bitkidir. Yapraklar& alternan

paral&d&r. Kaliks kk 5 di eklindedir. Korolla serbest 5 petallidir. Merikarp

karpofor denilen ince bir sapla birbirine ba#l&d&r.

Bile*imi: Uucu ya#ve alkaloit ta&r.

Etki ve kullan)m): Adet gnlerini kolaylat&r&r. Sakinletirir ve uykusuzluk

giderici etkidedir (Baytop, 1999).

4.1.13. Angeli ca archangeli caL.(Apiaceae)

Trke ad): Melekotu

Botanik zelli,i: Bu tr1-2 m boylar&nda, pembemsi beyaz iekli, tysz

ve ok y&ll&k bir bitkidir. Yapraklar& genellikle paral&, yaprak&klar&n kenarlar&

dilidir. Meyve 5-6 mm uzunlukta ve kanatl&d&r. Bitki su kenarlar&ve sulak ay&rlarda

yetiir (Anin, 1994).

Bile*imi: Tanen ve uucu ya#ta&r.

Etki ve Kullan)m): Kkleri; sindirim sistemi, mide spazm& ve itahs&zl&kta

kullan&lmaktad&r, diretik etkidedir. % 3lk infzyonu bronit, zatre ve ast&mda

gnde 1 bardak iilerek kullan&lmaktad&r (Baytop, 1999).

4.1.14. Anthemis tinctoriaL. (Compositae)

Trke ad): Boyac&papatyas&, Sar&papatya

Botanik zelli,i: S&cak ve rutubetli yerlerde iyi geliir. 20-60 cm

boylanabilen, tek y&ll&k, otsu bir bitkidir. Yapraklar& alma&kl& ve 2-3 paral&d&r.

iekleri sar&renklidir. (Baytop, 1999).


Anthemis altissima L.

Anthemis calcarea SOSN. var. calcarea SOSN.


36/204


19

Anthemis cotula L.

Anthemis marschalliana WILLD.Anthemis melanolomaL.

Bile*imi: Sar&boyama maddesi, ksantofil, az miktarda eterik ya#, 1-pinenli,

karotin, kesinlememigliozitler, nemli miktarda sepi maddeleri ierir.

Etki ve kullan)m):S&k&t&r&c&ve ksrk kesici olarak kullan&l&r. Kozmetikte

salar& sar&ya boyamada kullan&l&r (ubuku ve ark, 1988). Kuru ieklerden elde

edilen tozlarda az miktarda bcekleri etkileyen zelli#i vard&r. Kumalar&sar&renge

boyamakta kullan&lmaktad&r. Flavon trevleri ta&r (Baytop, 1999).

4.1.15. Arctium platylepisBoiss. Et Bal. (Compositae)

Trke ad):Dulavratotu

Botanik zelli,i: 1 mye kadar boylanabilen iki y&ll&k otsu bir bitkidir. Dik

yapraklar gvde yapraklardan byk, kremsi ekilde, 3-5 cm genili#indedir. Bu

yaprak meyve evresinde a&lmaktad&r. iekleri mor renktedir. Bitki dere

kenarlar&nda, kalkerli topraklarda, a&k ve bo alanlarda yetime olana#& bulur

(Anin, 1979).


Arctium tomentosum MILLER var. glabrum

Bile*imi:'nulin, lapolin, uucu ya#, ac& madde, eker, antibiyotik, kalsiyum

ve magnezyum bileikleri ierir.

Etki ve kullan)m): Kk ve yapraklar&dekoksiyon, toz, z, lapa ve merhem

halinde kullan&l&r. Kk cilt hastal&klar&na kar&, terletici ila, kan ekerini drc

olarak; yapraklar& da yara iyiletirici ve cilt hastal&klar& tedavisinde kullan&l&r. Bir

y&ll&k gen kkler kaynat&l&p sebze olarak yenilebilir. Yine dip yapraklar&n&n etli gen

yaprak saplar&da sebze olarak kullan&lmaktad&r (Baytop, 1999). z salar&friksiyon

halinde kullan&ld&nda dklmeye kar& etkili, canland&r&c& ve kuvvetlendiricidir

(Chiej, 1988).


37/204


20

4.1.16. Artemisia absin thium L.(Compositae)

Trke ad):Pelinotu, Vermut, Ac&pelin ,Yavan kk

Botanik zelli,i:Bu tr 40-120 cm boylanabilen, az tyl, kuvvetli kokulu,

ok y&ll&k otsu bir bitkidir. Yapraklar&paral&, grimsi ya da beyaz&ms& yeil renkte;

iekler, kk durumlarda toplanm&ve yeilimsi rektedir. Yaprak, iek ve gvde

paalar&ndan oluur. zel kokulu ve ok ac&lezzettedir (zkan ve ark, 2005).


Artemisia annuaL.

Artemisia vulgarisL.

Bile*imi: Uucu ya# (% 0,5-1,3), ac& maddeler ve flavon trevleri

ta&maktad&r. Glikozit kumarinler ve tanen ierir.

Etki ve kullan)m): Midevi, kuvvet verici, itah a&c&, atedrc ve idrar

art&r&c& olarak kullan&l&r. Kurt drc ve adet sktrc etkileri vard&r. Fakat bu

etkiler ancak yksek dozlarda meydana gelir. Bu dozlarda da ta&d&uucu ya#dan

dolay&, tehlikeli zehirlenmeler yapar. Sar& boya elde edilir. Saplar& gve, pire ve

hamam bceklerine kar& etkilidir. Ar& ve bcek sokmalar&nda kullan&lmaktad&r

(Akbulut, 2006).

25 gr toz ekere 2,5 gr kat&l&p yedirilirse ocuklar iin antispazmotiktir. 1 lt

suya 15 gr iekli dal kar&t&r&larak haz&rlanan infzyon adet sktrmeye yard&m eder

(Baytop, 1999).

4.1.17. Arum ori entaleBieb.(Araceae)

Trke ad):Y&lan yast&, Do#u dana aya#&, Domuz lahanas&

Botanik zelli,i: Yumrulu, monoik bitkilerdir. Yapraklar sapl&, lamine ok

eklindedir. iekler tek eeyli periants&zd&r. Spadiksin alt k&sm&nda dii iekler, st

k&sm&nda erkek iekler, bu iki iek aras&nda ise k&l eklini alm&verimsiz iekler

bulunur. Spadiksin tepesi, etli ikin, uzun bir apendis ile son bulur. Dii iekler

erkek ieklerden daha erken olgunla&r (Davis 1965-1985).


38/204


21

Do,u Karadenizde yeti*en di,er trler

Arum detruncatum L.Arum dioscorlidesSM. var. Dioscoridis SM

Arum italicumMiller.

Arum maculatumL.

Bile*imi:Yumrular rafit, saponin, % 70 niasta ve % 0,5 kat&ya#ta&r.

Etki ve kullan)m): Bitki tahri edici ve yak&c&etkidedir. Basur tedavisinde

kullan&l&r (Grhan ve ark, 2004). Kuru yumru balgam sktrc, mshil etkiye

sahipken, taze yumru &ban a&c& ve kan toplay&c& etkidedir. iekleri zehirlidirler.

Taze yumrular&halan&p szlerek sebze olarakta kullan&lmaktad&r.

4.1.18. Aqui legia olympicaBoiss. (Ranunculaceae)

Trke ad): Haseki Kpesi

Botanik zelli,i:30-60 cm boylanan bitkinin, yaprak&klar&dilimli lobludur.

st yzeyleri &plak alt yzeyleri da#&n&k veya s&k tyldr. iekler erselik olup

kaliks mavi veya morumsu, 25-35 mm mahmuz veya kanca eklindedir. Bitki nemli

ay&rlar, ladin ormanlar&ve orman a&klar&nda yetime alan&bulur (Anin, 1982).

Bile*imi: Bitkinin tm organlar&, aquilejin, ciyanogenetik glikozit, emulsin ve

enzim iermektedir.

Etki ve kullan)m): Kkleri, yapraklar& ve iekli dallar& kullan&l&r.

Adstringent zellikte olup cilt temizli#inde kullan&l&r. 'drar sktrc, terletici, reyi

eritici ve kab&zl&k etkisi vard&r. Adi deri hastal&klar&nda haricen lapa biiminde

srlerek kullan&l&r. Ev kullan&mlar&nda hidrosyanik asit iermesi nedeniyle

tehlikelidir.

4.1.19. Astragalus gummiferaL. (Leguminosae)

Trke ad):Kitre zamk&, zamk geveni, geven. Akgeven, pusgeveni,

Botanik zelli,i:Astragalus trleri ok y&ll&k, dikenli ve pennat yaprakl&

bitkilerdir. Foliollerin dklmesiyle orta damar bir diken eklinde kal&r. Bitki


39/204


22

gvdesinde oluan atlaklardan ya da yap&lan kesiklerden bir zamk akar. Bu zamk

Tragacanta (Kitre Zamk&) ad&n& ta&r. iekler kelebek biiminde sar&, beyaz veyapembe renktedir. Yast&k biiminde kmeler yaparlar. 850-3000 m ykseklikte

bulunurlar. Anadoluda 370ten fazla tr yetimektedir (Yenikalayc&, 1996).

Astragalus gummifer, zamk geveni olarak bilinen bu tr, lkemizde yetien

geven trlerinin en nemli trlerinden biri olup 40-60 cm yksekli#inde, ok dall&

al& grnmndedir. Yapraklar& 4-6 ift uzunca oval ekilli yaprak&klardan

olumutur. Daha ok Do#u Anadolu ve ' Anadolu Blgesinde Erciyes eteklerinde

yay&l& gsteren bu bitkinin beyaz renkli iekleri, 2-5 iekten meydana gelen

durumlar halinde dallar&n koltu#unda yer al&rlar (Anonim, 1996).


Astragalus bachmarensis GROSSH.

Astragalus cancellatus BUNGE

Astragalus caucasicus PALL.

Astragalus czorochensis CHARADZE

Astragalus falcatus LAM

Astragalus flaccidus BIEB.

Astragalus frickii BUNGE

Astragalus fumosus BORISS.

Astragalus glycyphyllos L. subsp. glycyphyllos L.

Astragalus hyalolepis BUNGE

Astragalus imbricatus (BORISS.) BORISS.

Astragalus incerus LEDEB.

Astragalus lasioglottis STEV.

Astragalus microcephalus WILLD.

Astragalus oreades MEYER

Astragalus ornithopodioides LAM.

Astragalus pycnocephalus FISCHER var. pycnocephalus FISCHER

Astragalus sanguinolentus BIEB.

Astragalus sommieri FREYN


40/204


23

Bile*imi:Bir polisakkarit kar&&md&r. Suda znen k&sm&tragacantin suda

znmeyip ien k&sm& ise bassaron ismini al&r. Bassaron daha komplike biryap&ya sahip olup zamk&n % 60-70ini oluturur. % 8-10unu arabin, % 2-3n

niasta, % 3n selloz ve baz& mineral maddeler oluturmaktad&r. Asit hidroliz

sonunda monosakkaritler ve uron asitlerine ayr&l&r. Monosakkaritler, kitrenin elde

edildi#i bitki trne gre de#iiklik gstermektedir (Yenikalayc&, 1996).

Etki ve kullan)m):Mukoza zerinde koruyucu bir etkisi vard&r. Bu nedenle

bo#az hastal&klar& ve ilthaplar&nda, bir para zamk a#za al&narak emilir. Meydana

gelen msilaj yara zerini rterek koruyucu bir etki yapar. Bu etkisi nedeniyle a#&zda

eritilerek al&nan bir ok pastilin terkibinde kitre zamk& bulunur (*imek ve ark.,

2002). Eczac&l&k tekni#inde emlsiyon, suspansiyon, pastil ve tablet gibi

preperatlar&n yap&lmas&nda kullan&l&r. Kuma, ka#&t sanayiinde yap&t&r&c& ve apre

verici olarak kullan&l&r (Baytop, 1999).

4.1.20. Atropa bell adonnaL. (Solanaceae)

Trke ad):Gzel avratotu, Ay&ile#i

Botanik zelli,i: Nemli orman altlar&nda yetien 50-150 cm boyunda, ok

y&ll&k otsu, yksek bir bitkidir. Dallar&kt keli, st k&s&mlar ince tyldr. Sap&lifli

kk narin, a&k veya koyu yeil yaprakl&, yapraklar&ovat, sivri, yumuak, alt yz

kl renginde tyldr. iekleri; yaprak koltu#unda tek, an eklinde ve mor

mumsu, sar&damarl&d&r, btn sene ieklidir. Yapraklar 15 cm olup, ender olarak da

25 cm uzunlu#unda, 8-10 cm genili#inde, btn kenarlar yumuak, ince, yumurta

eklinde ve sivri uludur (PalabaUzun, 2006). Meyve kiraz bykl#nde, siyah ve

parlakt&r. Tabanda y&ld&z eklinde 5 loplu kaliks bulunmaktad&r.

Bile*imi: % 0,15-0,8 oran&nda alkaloit ta&r. Bal&ca alkaloitleri atropin,

hyoscyamin ve skopolamindir. Kklerdeki alkaloit miktar&daha yksektir. Organik

asitler, saponosid, alin (choline) ta&r. Saplar& % 1 alkaloit ierir. Bu alkaloit; 1-

kiossiamin, atropamin, atropin, N metilpirolidin, piridin, asparagin, filosterinden

olumaktad&r. Kkler ise % 1 kadar hyoscyamin, % 20sini de atropin, apoatropin


41/204


24

oluturur. Yapraklar& Folia Belladonnae ve kkleri Radix Belladonnae, hiosiamin,

atropin ve az miktarda hiosin (skopolamin) alkaloitlerini ta&r (Baytop, 1999).Etki ve kullan)m):Ta&d&alkaloitler midriatiktir, gz bebe#ini bytrler.

Bu nedenle Atropa belladonna ile zehirlenmede, gz bebeklerinin bymoldu#u

grlr. Belladon yapraklar&ok kullan&lan bir antispazmotiktir. A#r&kesici, ter, st,

mide salg&lar&n&azalt&c&etkilere sahiptir. Toz, ekstre, tentr halinde, mide a#r&lar&na,

lsere, karaci#ere ve bbrek sanc&lar&na kar& kullan&l&r. Haricen lokal anestezik

etkisi vard&r ve a#r&kesici pomatlar&n bileimine girmektedir (Baytop, 1983).

4.1.21. Ballota nigraL. (Labiatae)

Trke ad):Ball&baba, Kpekotu, Kara Is&rgan.

Botanik zelli,i: Ball&babagil familyas&ndan, &s&rganla bir arada yetiir.

A#ustos ay&nda iek aar.

Etki ve kullan)m):Sinir sistemi ilac&d&r; s&k&nt&, uykusuzluk, sindirim sistemi

sinirlerindeki bozukluklarda ve asabi ksrkte kullan&lmaktad&r. Alkolat& kullan&l&r

(Baytop, 1999).

4.1.22. Berberi s vulgarisL. (Berberidaceae)

Trke ad): Karamuk, Kad&n Tuzlu#u

Botanik zelli,i: 1-2.5 m. boylarda, k&&n yapra#&n& dken bir al&d&r.

Srgnler belirgin oluklu, genken sar&ms&, bazen sar&ms& k&rm&z&, sonra gri

renktedir. Gvde zerinde siyah lentiseller vard&r. Dikenler l, 1-2 cm, yapraklar

eliptik veya yumurta biiminde, 2-4, dikenlerden uzun, kt, ender olarak sivri ulu,

kenarlar& ince dili, yaprak sap&1 cm, alt yz yeilimsi ve hafife a#s&damarl&d&r.

iek kurulu 4-6 cm, 15-25 adat iekli, k&sa sapl&, iekler sar&renkli, anak ve ta

6ar paral&d&r. Pedisel 5-12 mm, meyve eliptik ekilde, 8-12 mm ap&nda, arap

k&rm&z&s&, bazen morumsu renklerdedir. Bitki, orman ii a&kl&klar, tal&kl& ve

kayal&kl&yamalarda, al&l&klarda yetime olana#&bulur (Anin 1994).


42/204


25

Bile*imi: Kk, kabuk, dallar&n floemi, yaprak ve meyvelerinden

yararlan&lmaktad&r. Kabuk berberin, oksiyantin, reine, tanen, kokulu ya#, yapraklarberberin, sitrik ve malik asitler, meyveler dekstroz, fruktoz, pektoz, sak&z, pektin,

sitrik, malik ve tartarik asitler iermektedir.

Etki ve kullan)m): Kabuklar& mide hastal&klar&na kar& kullan&lmakta,

cholagogic, ate drc ve mshil etkisi vard&r. Yapraklar& adstringent, dieti

hastal&klar&na kar& kullan&lmaktad&r (Grsoy ve Grsoy, 2004). Meyveleri ise

antiseptik, besleyici ve adstringent zelli#e sahiptir. Dekoksiyon, tentr, s&v&ekstre,

urup ve toz halinde yararlan&lan drogun gen srgn ve meyveleri yenmektedir.

Meyvelerden reel, marmelat, meyve suyu ve urup yap&l&r. Destile ve fermente

edilerek bir tr orta alkoll likr yap&l&r. Kk ve kabuklar&boya sanayinde kullan&l&r

(Chinej, 1988).

4.1.23. Berberis crataeginaDc. (Berberidaceae)

Trke ad): Siyah MeyveliKaramuk, Kad&n tuzlu#u, Sar&odun

Botanik zelli,i: 2 m boylanabilen yapraklar&n&dken bir al&d&r. Dikenleri

teklidir. Yapraklar dar ve yumurta eklinde, kenarlar&seyrek dili, bazen tam kenarl&,

st yz parlak koyu yeil, alt yz ise a&k mavimsi yeildir. Meyve eliptik yap&da,

olgunlat&nda siyah renkli, tad&hafif ekidir (Y&lmaz ve ark., 2005).

Bile*imi:Meyveleri tanen, organik asitler (malik, tartrik. sitrik) ve vitamin C

ta&maktad&r.

Etki ve kullan)m):'drar artt&r&c&ve balgam skc olarak kullan&l&r. Kk ve

kk kabu#u itah a&c&, ate drc ve kuvvet verici etkilere sahiptir. Kkleri

ta&d& sar& boyar maddeden dolay& kuma boyamakta kullan&l&r. Elde edilen sar&

renk zamanla esmerleti#i iin makbul bir boyar madde de#ildir. Ancak ad&r, uval

gibi materyalin boyanmas&nda kullan&l&r. Trkiyenin bir ihra rndr (Baytop,

1984). &ban, yara tedavisinde kullan&l&r.


43/204


26

4.1.24. Beta vulgarisL. (Chenopodiaceae)

Trke ad):Hayvan pancar&

Botanik zelli,i:Do#u Akdeniz sahillerinde yabani olarak yetiir. Bir, iki ya

da ok y&ll&k otsu bir bitkidir. Yapraklar etlidir. Alt k&s&mlardaki yapraklar sapl& ve

byk ovat eklinde, st k&s&mlardaki yapraklar ise saps&z ve baklavams&ekildedir.

Bile*imi:Sakkaroz, antosiyon ta&r.

Etki ve kullan)m): Toprak alt& gvdesi yara iyiletirici olarak kullan&l&r

(Bozdo#angil, 1996).

4.1.25. Buxus sempervirensL. (Buxaceae)

Trke ad):Anadolu imiri

Botanik zelli,i:Bu tr k&&n yapraklar&n&dkmeyen, iekleri kk ve sar&

renkte, odunu sar&ms& renkli ve ok sert olan 1-5 m ykseklikte, kk bir a#at&r.

Yapraklar& derimsi ve basit s&k, dall&d&r. iekler, yaprak koltu#unda demetler

halinde toplanm&t&r (PalabaUzun, 2006).


Buxus longifolia L.

Bile*imi:Yapraklar&, kk ve kabu#u, rezin, uucu ya#, zamk ve buxin grubu

alkaloitler ta&maktad&r.

Etki ve kullan)m):Yapraklar ve kk kabu#u idrar artt&r&c&, safra sktrc,

terletici ve kurt drc etkilere sahiptir. Ta&d& alkaloitler zehirli oldu#undan

yksek miktarda kullan&lmas& kusma, ishal ve solunum bozukluklar& ile meydana

gelen zehirlenmeler yapar.

*imir odunu, imir yongas& ad& alt&nda, haricen dekoksiyon halinde, gece

yatmadan saa srlerek sa &kartmada kullan&l&r. *imir bitkisinin odunu sert

oldu#u iin baz&ev eyas&(ka&k, tuzluk, havan, a#&zl&k v.s.) ile ss eyas&yap&m&nda

kullan&l&r.


44/204


27

4.1.26. Caltha polypetalaHochst. ex Lorent (Ranunculaceae)

Trke ad): Batakl&k Nergisi

Botanik zelli,i: Gvde ii bo , oluklu, dik ve tysz bir bitkidir. K&sa ve

etli bir rizomu vard&r. Yapraklar dili, yrek gibi, laminan&n dip k&sm&nda birbiri

zerine binmi sinsler bulunur. Periant paralar& sar&ms& veya alt&n sar&s& renkte

olup, ekilleri de#ikendir, eliptik, yumurta veya ters yumurta eklinde olabilirler

(PalabaUzun, 2006).

Bile*imi: Protoanemanin, glavonoids, tanen, saponin ve renk maddeleri

ierir.

Etki ve Kullan)m):Yapraklar& lapa ve tentr halinde kullan&l&r. Kan yap&c&

zelli#e sahiptir. Protoanemanin ieri#i nedeniyle dahilen kullan&lmamal&d&r,

kuvvetli zehir zelli#i vard&r. Yapraklar&kurutuldu#unda ttn gibi iilebilir (Baytop,

1999). iekli dallar&ve kk yap&t&r&c&zelli#e sahiptir (Chiej, 1988).

4.1.27. Campanula rapuncul usL. (Campanulaceae)

Trke ad): an ie#i

Botanik zelli,i :iekler erdii , tek durumlu, kaliks 5 loplu ,korolla be

birleik patelli, stamen 5 anterler birbirine yaklam&, ovaryum 2-5 karpelli, 2-5

gzl, ok ovull, plasentalanma eksenseldir. iekler an eklinde mor veya beyaz

renklidir (Baytop 1999).


Campanula alliariifolia WILLD.

Campanula aucheri A. DC.

Campanula betulifolia C. KOCH

Campanula bononiensis L.

Campanula choruhensis KIT TAN ET SORGER

Campanula collina SMS

Campanula lactiflora BIEB.

Campanula latifolia L.


45/204


28

Campanula macrochlamys BOISS. ET HUET

Campanula olympica BOISS.Campanula pontica ALBOV

Campanula seraglio KIT TAN ET SORGER

Campanula stevenii BIEB. subsp. stevenii BIEB.

Campanula tridentata SCHREBER

Campanula troegerae DAMBOLDT

Etki ve kullan)m): 'drar sktrc, uyuturucu ve ksrk kesici etkisi

vard&r (Baytop 1999).

4.1.28. Cannabis sativaL. (Cannabinaceae)

Trke ad):Kenevir Otu, Esrar Otu, Aptalotu

Botanik zelli,i:Tek y&ll&k yapraklar alternan ya da gvdenin alt taraflar&nda

kar&l&kl&, 5-11 paral&, paralar lanseolatt&r. Dii iekler kk, s&k kmeler halinde

ve her braktenin koltu#unda bir iek bulunur (Baytop, 1999).

Bile*imi: Rezin (tetrahidrokannabino ve trevlerini ierir) ve az miktarda

uucu ya#ta&r. Meyvesi % 35 sabit ya#, rezin ta&r.

Etki ve kullan)m): iekli ve yaprakl& dallar&; uyuturucu, analjezik,

afrodizyak, keyif verici etkidedir. Ttn ve esrarla kar&t&r&l&p sigara gibi iilir.

Meyveleri kuvvet verici, adet ve idrar sktrcdr. Ku yemi olarak kullan&l&r.

Kavrulmu tohumlar& erez olarak tketilir (Baytop, 1999). Anjin, ksrk kesici,

kab&z yap&c&ve prostat iltihab&na kar&etkilidir.

4.1.29. Cappari s spinosaL. (Capparidaceae)

Trke ad): Kebere

Botanik zelli,i: Bu trler beyaz renkli, dikenli,genellikle yere yat&k, al&

grnl bitkilerdir. Yapraklar tam, stipula diken eklindedir.Kaliks ve korolla drt

paral&, stamaen ok say&dad&r. Ginofor uzundur meyve bakla eklindedir

(Baytop,1999).


46/204


29


Capparis ovata DESF. var. herbacea (WILLD.) ZOH.Bile*imi:Kkrt ve flavonitler ile sabit ya#ierir. Tomurcuklar&rutin ta&r.

Etki ve kullan)m): iek tomurcuklar&, meyvesi ve kk kabu#u idrar

sktrc, kab&zl&k ve kuvvet verici olarak kullan&l&r. Dekoksiyon ve % 1-3lk

infzyon halinde iek tomurcuklar& ile turu yap&larak eni verici olarak

yararlan&l&r (Deveci 2005).

4.1.30. Carduus marianusL.veyaSil ybum marianum L. (Asteraceae)

Trke ad):Deve Dikeni, Kengel, Meryem Ana Dikeni, Eek Dikeni

Botanik zelli,i: Bu tr 30-100 cm boylanabilen, gvdesi keli, seyrek

tyl, 1-2 y&ll&k otsu bir bitkidir. Yapraklar& soluk yeil renkte, beyaz damarl&,

kenarlar& derin dili ve dikenlidir. iekler ba eklinde bir arada, mor (nadiren

beyaz) renkli, meyve 7 mm kadar uzunlukta, esmer renkli, u k&s&mlar& 15 mm

uzunlukta, dc ve beyaz renkli bir ty demeti ta&r (Anin, 1994).


Carduus nutanssubsp. leiophilus

Bile*imi:Rezin, uucu ya#ve ac&maddeler ta&maktad&r. Meyvede % 25-30

sabit ya#, niasta, tanen ve flavon-lignan trevi bileikler (silibin, silidianin,

silikristin) bulunmaktad&r (Baytop, 1999).

Etki ve kullan)m): Toprak st k&sm& idrar artt&r&c&, ate drc,

romatizma

Dou Karadeniz Blgesinde Doal Olarak Bulunan Faydali Bitkiler Ve Kullanim Alanlarinin Aratirilmasi...

Documents

Transcript of Dou Karadeniz Blgesinde Doal Olarak Bulunan Faydali Bitkiler Ve Kullanim Alanlarinin Aratirilmasi...