De Toekomst van Alkmaar

Adjiedj Bakas

3

© Bakas Books bv, 2017Dexter is an imprint of Bakas Books BV. All rights reserved. Except for the quotation of small passages for the purposes of criticism or review, no part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, scanning or otherwise, except under the terms of the Copyright, Designs and Patents Act 1988 or under the terms of a licence issued by the Copyright Licensing Agency Ltd, 90 Tottenham Court Road, London W1T 4LP, UK, without the permission in writing of the publisher.

Redactie: Minne Buwalda Ontwerp: Wentelwereld, Bergen op ZoomDruk: TOB, Amsterdam

ISBN 978-94-91932-42-7NUR 903

Voorwoord (Victor Kloos)� 6

1. Dromen en ambities� 10

2. Bestuur� 22

3. Mobiliteit en bereikbaarheid� 40

4. Bevolkingssamenstelling en wonen� 58

5. Gezondheidszorg en onderwijs� 74

6. Economie� 102

7. Werk maken van gastvrijheid: toerisme en kenniseconomie� 120

8. Werk maken van duurzaamheid: energie-innovatie en bio-based economy� 150

9. Werk maken van gezondheid: sport en voedsel� 182

Nawoord� 202

Inhoudsopgave

4 5

KopjeVoorwoord

76

Een jaar geleden vroeg ik ‘trendwatcher des vaderlands’ en visionair Adjiedj Bakas om naar de toekomst van Alkmaar te kijken en zijn visie in een boek vast te leggen. Maar niet alleen zijn visie. We hebben burgers van de stad gevraagd hun visie op de toekomst van Alkmaar in te zenden. Adjiedj Bakas heeft deze geordend en verwerkt in zijn boek. Ideeën van ons allemaal en ter inspiratie voor ons allemaal. Iemand van buiten en zonder binding met Alkmaar naar onze stad laten kijken leek mij verfris-send. En de persoon Adjiedj Bakas is natuurlijk ook een garantie voor de nodige publiciteit en promotie voor onze stad. Zo zit ik ook wel weer in de wedstrijd. Voor de totstandkoming van het boek werden ook alle relevante beleidsstukken ter beschikking gesteld, waaronder de recent door de gemeenteraad aangeno-men omgevingsvisie. Zijn nadere en vele vragen werden door de organisatie beantwoord. Ik dank de medewerkers daarvoor. Het was best spannend om als wethouder en politicus maar te moeten afwachten wat er allemaal in het boek zou komen. Adjiedj is immers een heel gedreven, hyperactieve man, die het verras-sende en het –nu nog– onwaarschijnlijke op een zeer overtui-gende wijze kan brengen. “Lightrail naar Amsterdam, ga daar nu eens voor”, of “Wat meer Amsterdamse bravoure Victor, dat mag best in Alkmaar!”. En ook “Niet te bescheiden zijn, jullie hebben goud in handen”. Welaan, het boek ligt er en het resultaat mag er zijn, namelijk een inspirerende kijk op de toekomst van onze prachtstad. Daar kunnen we hopelijk met zijn allen, dus burgers, organisaties, bedrijven en politiek, ons voordeel mee doen. Ik laat mij inspireren!

Victor Kloos, wethouder Economische Zaken

8 9

1. Dromen en ambities

1110

Wanneer ik droom over ’t Alkmaar van de toekomst …Wanneer ik droom over ’t Alkmaar van de toekomst, dan zie ik een stad die haar nuchtere wortels in de Noord-Hollandse klei op waarde schat, die haar agrarische achtergrond als een kracht beschouwt, en haar nuchtere aard als een belangrijk kapitaal ziet in deze wereld die van hypes en praatjes aan elkaar hangt. Ik zie een stad die niet bang is voor de grote wereld om haar heen; een stad die haar economische blik en pijlen richt op de Randstad, de EU, de grote wereldmarkt daarbuiten. Met nuchterheid en slimheid, met werklust en vastberadenheid kom je in die grote wereld een heel eind.

Wanneer ik droom over ’t Alkmaar van de toekomst, dan zie ik een stad die haar historische aangezicht koestert, omdat die haar glorieuze geschiedenis aanschouwelijk maakt. Ik zie een stad die haar monumenten bewaart, omdat die haar bewoners een fijne woonomgeving bieden en bezoekers trekt van over de gehele wereld. Ik zie een stad die aan haar gasten een keur aan vrijetijds-besteding biedt, want voor verveling is geen plek in deze stad. Ik zie een stad die haar fysieke aantrekkelijkheid versterkt met goede manieren, want toeristen willen het gevoel hebben welkom te zijn. Noem ze daarom geen toeristen meer maar gasten, die je met de nodige egards ontvangt, maar zonder overdrijven. Ik zie een stad die haar gasten voert naar het omringende platteland. Ik zie bezoekers fietsend de Schermer verkennen en uitstapjes maken naar Graft-De Rijp, om daar het landelijke Holland van weleer te herbeleven. Ik zie ze vliegeren aan de kust en wandelen door de duinen, om daarna weer terug te keren naar de stad; ik zie ze ’s avonds genieten van de lichtjes op de grachten en op hun Alkmaar-app op zoek gaan naar ongewone eettentjes, cultu-reel vertier of een sportief festijn. Ik zie dat er voor elke bezoeker wat wils is in het Alkmaar van de toekomst.

Wanneer ik droom over ’t Alkmaar van de toekomst, dan zie ik een stad die van duurzaamheid haar handelsmerk heeft gemaakt. Een stad die het hoogtechnologische koppelt aan het biologi-sche en natuurlijke; die energie-innovatie helpt vorm te geven, en daarmee de verduurzaming van de wereld een stapje dichterbij brengt. Ik zie een stad waarin niet alleen baanbrekend onderzoek wordt gedaan, maar die ook ‘in het klein’ het goede voorbeeld geeft. Ik zie een stad die recycling tot de gewoonste zaak van de wereld maakt. Ik zie een stad waarin mensen zich enkel nog voortbewegen door eigen spierkracht of via elektrisch vervoer. Ik zie een stad die geroemd wordt om haar schone lucht en opge-ruimde mensen.

Wanneer ik droom over ’t Alkmaar van de toekomst, dan zie ik een stad die werk maakt van gezondheid; ik zie een stad die zich specialiseert in gezond voedsel en gezonde beweging. Ik zie een stad die, behalve met haar kaas, ook bekendheid verwerft met een keur aan andere nieuwe etenswaren. Voedingsmiddelen door boeren en biotechnologen met visie gemaakt, of gerech-ten door koks met durf en smaak bereid. Ik zie een stad die de

12 13

rijkdom van moeder natuur op alle mogelijke manieren benut en deze aanvult met menselijk vernuft. Ik zie een stad waar plek is voor biologische landbouw en kruidenvrouwtjes, net zoals er plek is voor intensieve landbouw en genetische bewerking – als de uiteindelijke producten maar gezond zijn.

Wanneer ik droom over ’t Alkmaar van de toekomst, dan zie ik een stad die haar gezonde imago gestalte geeft door volop in te zetten op lichaamsbeweging. Een stad die haar jongeren stimu-leert om (top)sport te bedrijven en die haar ouderen faciliteert bij hun veel minder ambitieuze fitheidsdoelstellingen. Een stad die haar bezoekers uitnodigt om een bezoekje te brengen aan een van haar sportaccommodaties, want ook op vakantie moet er gesport kunnen worden.

Wanneer ik droom over ’t Alkmaar van de toekomst, dan zie ik een stad die het aandurft om het kanaal dat door de stad loopt om te vormen tot een glinsterend aangezicht dat haar siert. Ik zie een stad wiens bewoners op zomeravonden langs de kanaal-boulevards slenteren en denken: ‘Dit is mijn stad’.

Wanneer ik droom over ’t Alkmaar van de toekomst, dan zie ik een stad die van Overstad een bruisend nieuw grootstedelijk gebied maakt, waar het wemelt van de hippe bedrijvigheid, waar op architectonisch vlak groot wordt gedacht en waar gastvrijheid, duurzaamheid en gezondheid de toon aangeven, zodat de stad, naast haar historische monumenten en sfeer, ook meer eigen-tijdse highlights krijgt. De hoogbouw die gaat verrijzen in Over-stad markeert straks de noordelijke begrenzing van de Randstad.

Wanneer ik droom over ’t Alkmaar van de toekomst, dan zie ik een stad die tot in lengte van dagen het rumoer en de bedrijvig-heid van de Randstad koppelt aan de stilte en ruimte van Noord-Holland-Noord. Een stad die alles in zich heeft, zodat er voor elk van haar bewoners en bezoekers wat wils is. Van potentie naar ambitieDe toekomst van een stad hangt voor een belangrijk deel af van haar ambities. Die ambities kunnen te laag zijn, waardoor er weinig van de grond komt, de stad wordt voorbijgestreefd door concurrerende steden en op den duur in de versukkeling raakt; ze kunnen ook te hoog zijn, waardoor onderlinge strijd en frustraties over niet-gehaalde doelen uiteindelijk blijven overheersen. Het is dus zaak om ambitieus te zijn, maar tegelijkertijd de realiteit niet uit het oog te verliezen.

De realiteit houdt voornamelijk in dat de stad Alkmaar met haar eigen kwaliteiten en karakter, ook daadwerkelijk tot beginpunt van de ambities wordt gemaakt. Wie realistisch is, sluit de ambities van zijn stad aan bij de potentie die er al ligt. Je komt dan uit bij vragen als: Welke mogelijkheden biedt de stad? Welke vormen van groei zijn haar op het lijf geschreven? Welke functies passen haar het beste? En welke ambities hebben haar bewoners en gebruikers?

14 15

Alkmaar in ruimtelijke coördinatenLaat ik beginnen met een beschrijving van waar we het eigenlijk over hebben wanneer we over Alkmaar speken. Er is de stad Alkmaar en er is de regio Alkmaar. De historische stad is niet bijzonder groot, maar in de afgelopen eeuw is de stad vergroeid geraakt met omringende gemeenten en dorpen als Heerhugo-waard, Noord- en Zuid-Scharwoude, Broek op Langendijk, Sint Pancras, Oudkarspel, Obdam, Bergen, Heiloo, Castricum en Uitgeest. De complete agglomeratie, dus de regio Alkmaar, strekt zich globaal uit van Uitgeest in het zuiden tot Warmenhuizen in het noorden, en van Bergen in het westen tot en met Obdam in het oosten. Dit gebied telt ongeveer 305.000 inwoners.

Er zijn velen die Alkmaar vooral zien als een regionaal centrum voor het omringende platteland. Natuurlijk zal Alkmaar die rol ook in de toekomst blijven spelen, maar door je blind te staren op deze rol, beperk je je toekomst. Wil je aansluiting zoeken bij ontwikkelingen in de rest van de wereld, dan zal je Alkmaar moeten gaan beschouwen als de noordflank van de Randstad, die weer de noordflank van het Europese vasteland vormt. Het lijkt me op deze plek een goed idee om in het kort de ruimtelijke coördinaten van de stad in termen van potentie te schetsen, om zo een plaatje te krijgen van waar we als Alkmaar staan in deze wereld.

Voortbouwen op de agrarische achtergrond in het noorden en oostenWanneer we de stad Alkmaar tot uitgangspunt van haar ambi-ties maken, dan is meteen duidelijk dat de agrarische achter-grond van de stad serieus moet worden genomen. Alkmaar was eeuwenlang het centrum van vruchtbaar boerenland. De vruchten van dat land werden in Alkmaar verder verwerkt en verhandeld.

De stad heeft hier ook haar belangrijkste imago, dat van ‘kaas-stad’, aan te danken. Veel van het omringende boerenland ligt ten noorden en oosten van de stad, in de regio Noord-Holland-Noord, en het mag gezegd: we hebben hier te maken met eerste kwaliteit agrarische bedrijven. Zo bevindt de wereldwijde finefleur van de zaadveredeling zich in deze streek. En zaadveredeling is weer van het grootste belang waar het gaat om het kweken van planten-rassen die in staat zijn om de wereldbevolking ook over enkele decennia nog te kunnen voeden. In het verlengde van plantver-edeling ligt genetische modificatie, een technologie die voor onze toekomst van het grootste belang is. Het ligt dus voor de hand om toekomstige economische activiteit onder meer in die richting te zoeken. Sowieso is voedsel een onderwerp dat van steeds groter belang wordt. Natuurlijk was eten altijd al een belangrijk gegeven, maar met onze toenemende focus op gezondheid, zal het belang van de kwaliteit van ons eten ook belangrijker worden. Alkmaar kan daar op inspringen, juist vanwege haar agrarische achtergrond. Een sterke en innovatieve agri- en foodsector zijn Alkmaar op haar wonderschone lijf gesneden.

16 17

Economische focus op het zuidenToch betekent dit niet dat de economische hoofdfocus van de stad richting de agrarische basis van de stad in het noorden en oosten ligt. We moeten ons in economisch opzicht vooral richten op de afzetmarkt van die agrarische producten, en die ligt nu juist in zuidelijke richting. Daar bevindt zich de Randstad met al haar consumenten en economische activiteit; daar ligt Schiphol, waar vliegtuigen vertrekken naar alle uithoeken van de aarde; daar beginnen de snelwegen die Europa doorkruisen; en daar bevinden zich de onderwijs- en onderzoeksinstituten die de wereld vooruithelpen. Alkmaar moet kortom naar het zuiden kijken voor haar toekomst en daar aansluiting zien te vinden. Niet op een hijgerige manier natuurlijk, want dat past niet bij Alkmaar. Alkmaarders zijn nuchtere mensen die hun voeten liefst stevig in de klei houden. Zie Alkmaar als de nuchtere, realistische noordflank van Amsterdam, die onze nationale hoofdstad op een meer gedegen manier helpt meegaan in de vaart der volkeren. Wat Alkmaar de metropool Amsterdam te bieden heeft? Denk aan de interessante toeristische bestemmingen die Alkmaar toevoegt aan toeristencentrum Amsterdam, zodat de toeristen uit binnen- en buitenland er nog beter vermaakt kunnen worden. Denk aan de historische binnenstad van Alkmaar als woongebied voor succesvolle professionals uit de regio Amsterdam. Of denk aan uitstekende bedrijfslocaties als de Boekelermeer, met haar Energy Innovation Park en haar kennis- en innovatiecentrum Data Science Alkmaar.

Toeristische uitloop naar polders in het zuiden en de kust in het westenWat betreft toeristische aantrekkelijkheid heeft Alkmaar uitste-kende papieren. De historische binnenstad van Alkmaar is intact gebleven en telt ruim 400 monumenten, de ene nog mooier dan

de andere. Elke keer dat ik door Alkmaar struinde, viel me weer op hoe schattig het stadshart is, alsof je even een stap terug doet in de tijd, maar dan zonder het hedendaagse comfort te verlie-zen. Tel daarbij op het natuur- en cultuurschoon in de nabijheid van de stad, en je hebt de ideale toeristenbestemming. In het westen heb je zee en strand, bos en duin, en dorpen als Bergen, die rijk zijn aan cultuur. In het zuiden heb je prachtige polders als de Schermer, die gelden als ‘beschermd gebied’, waardoor er geen lelijke moderne gebouwen en windmolens mogen worden gebouwd. Ook dorpjes als Graft-De Rijp zijn vanuit Alkmaar gemakkelijk te bereiken. Je waant je in deze dorpen en polders als in een decor van Ot en Sien, en dat is precies waar toeristen naar op zoek zijn. Ze willen even uit hun gejaagde dagelijkse bestaan stappen, in een wereld die nog gemoedelijk en overzich-telijk is. Alkmaar mag zich gelukkig prijzen met haar schoonheid, want daar zullen altijd mensen op af blijven komen. Aristoteles schreef al: “Schoonheid is een betere hulp dan alle aanbevelings-brieven.”

18 19

Hoe nu verder?Wat vergt het om ook in de toekomst succesvol te blijven als stad? Het vergt enerzijds dat je je bewust bent van je erfenis, van je positieve kwaliteiten, je sterke punten. Die zullen moeten worden gevoed, verstevigd en uitgebouwd. Die zullen ook door de omringende wereld als unique selling point moeten worden herkend, datgene wat je in positieve zin onderscheidt van de rest. Het betekent ook dat je je bewust bent van de ontwikkelingen en trends in de samenleving. Op die manier kun je meebewegen met de grote stroom en het beste uit de wereld van morgen halen. Het voorliggende boekje gaat dan ook in op de sterke punten van Alkmaar en probeert die te koppelen aan de meer algemene trends die onze tijd kenmerken.

20 21

2. Bestuur

2322

Zo is het aanleggen van een lightrailverbinding, die alle uithoeken van de Randstad met elkaar verbindt, op den duur onontbeerlijk. Ook Alkmaar zou hier op aangesloten moeten worden, bijvoor-beeld via een verbinding met de Noord/Zuidlijn van Amsterdam. Maar tot op heden wordt alleen nog afzonderlijk, vanuit aparte gemeentes als Rotterdam, Den Haag en Amsterdam, aan een lightrailsysteem gewerkt, waardoor het grote plaatje uit zicht blijft en niet adequaat genoeg op de toekomst wordt voorgesorteerd. We hebben in Amsterdam en Rotterdam/Den Haag bijvoorbeeld te maken met verschillende spoorbreedtes van de lightrailverbin-ding! Het is dan ook hoog tijd om de koppen bij elkaar te steken en het kleine denken achter ons te laten.

Behoefte aan meer bottom-up bestuurSteden binnen een stedelijke metropool zouden niet alleen meer moeten samenwerken. Als het aan mij ligt krijgen steden sowieso meer ruimte om het bestuur van hun regio vorm te geven, omdat ze daarin veel slagvaardiger zijn dan landelijke overheden. Momenteel woont 54 procent van de wereldbevolking in steden. Dat aandeel is volgens de VN in 2050 gegroeid tot 66 procent. Het aantal megasteden, met meer dan 10 miljoen inwoners, zal spectaculair stijgen, vooral in opkomende markten als India, China en Brazilië. Dat is ook geen wonder, want ‘de stad’ en ‘de markt’ horen sinds mensenheugenis bij elkaar. Steden zijn knoop-punten van activiteit, en die activiteit heeft meestal een sterke economische component.

Economie is leidend in deze wereld, en dat maakt ook dat stede-lijke metropolen steeds vaker onze koers bepalen. In steden vindt de nodige innovatie plaats en wordt de vooruitgang geboekt. Ondertussen draait ons bestuur echter nog steeds op basis van het concept van de natiestaat, dus op basis van eeuwenoude

Weg met het kleine denkenWe zijn als klein land vaak geneigd om ook ‘klein te denken’. Kijkend naar de enorme schaal van moderne wereldsteden en de manier waarop wij in Nederland aankijken tegen het fenomeen stad, denken we zeker te klein. We zien Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht bijvoorbeeld nog steeds als aparte en heel verschillende steden, en een aparte bestuurlijke aanpak voor ieder van die steden vinden we dan ook heel gewoon. Maar vanuit internationaal perspectief vormen deze steden onder-tussen één grote stedelijke metropool, waar ook Alkmaar bij hoort. Zij vormt als het ware de noordelijke begrenzing van onze Randstad.

Op sommige vlakken is het samen optrekken van de huidige stadskernen in de Randstad onontbeerlijk. Denk bijvoorbeeld aan infrastructuur, die per definitie bestuurlijke grenzen overschrijdt en voor iedereen in de metropool Randstad even belangrijk is.

24 25

Op bestuurlijk niveau is er behoefte aan minder top-down besturen en meer aan lokale bottom-up democratie. Ik zie het Zwitserse bestuursmodel om die reden als dé toekomst, en niet een Europese Unie met haar bestuurslagen die mijlenver van de burger afstaan. In Zwitserland is de gemeente met haar inwoners het belangrijkst, daarna komt het kanton, zeg maar de provin-cie, en als laatste de centrale overheid. De democratie is er dus bottom-up ingericht.

De praktijk laat zien dat hoe verder bestuurders afstaan van burgers, hoe minder slagvaardig ze zijn. Ik verwacht geen poli-tieke vernieuwing uit Den Haag, en al helemaal niet uit Brussel en Straatsburg. De noodzakelijke stappen voorwaarts, gewaagde nieuwe aanpakken en revolutionaire strategieën, verwacht ik eerder van lokale besturen die concrete problemen op een prag-matische manier willen oplossen en daartoe het experiment niet schuwen.

landsgrenzen. Die grenzen zijn door de globalisering en het inter-net uitermate poreus geworden. Moderne geld- en goederenstro-men trekken zich in een geglobaliseerde wereld weinig meer aan van het bestaan van naties. Het financieel-economische systeem onttrekt zich grotendeels aan landsgrenzen, of het maakt er juist misbruik van door handig in te springen op het fenomeen ‘belas-tingparadijzen’. Ook informatietechnologie heeft ervoor gezorgd dat nationale grenzen er tegenwoordig weinig meer toe doen. De parallelle wereld van internet raakt steeds meer verweven met ons fysieke leven. Burgers die in Nederland geen euthanasie kunnen krijgen, bestellen de pillen op internet of wijken uit naar Zwitser-land, waar het wel kan. Wet- en regelgeving per natie worden zo uitgehold.

De toekomst is aan stedelijke metropolenOnze wereld is de afgelopen twee decennia kortom steeds grenzelozer geworden. Steden weten daar meestal wel raad mee, maar landen niet, want die bestaan juist bij de gratie van grenzen. We leven bovendien in een tijd van ultieme verbondenheid en wederzijdse afhankelijkheid. Steden verbinden zich graag, maar naties koesteren juist hun soevereiniteit en afgezonderdheid. Dat maakt ze dysfunctioneel: ze kunnen niet goed omgaan met bottom-up dynamiek van de nieuwe wereld.

Burgers zijn de afgelopen decennia in sneltreinvaart mondig geworden. De ouderwetse ‘regent’ kan echt niet meer. Overal worden gezagsdragers uitgedaagd. Dat is ook geen wonder, want wij zijn als burgers door moderne technologie beter geïn-formeerd en geëquipeerd dan ooit tevoren. De machinaties van de macht blijven in onze steeds transparantere samenleving niet langer onopgemerkt, en we nemen als burgers het heft steeds vaker in eigen hand.

26 27

in parken en op pleinen. San Francisco en Berkeley voeren een sodatax in, oftewel extra belasting op zoete frisdrank. Dergelijke maatregelen zijn lastiger door de federale regering in Washington te nemen, omdat industrieel lobbyisten daar meer macht uitoefe-nen. Ander voorbeeld: Omdat het de naties ter wereld in Kopen-hagen niet lukte om een klimaatverdrag te sluiten, besloot een veertigtal steden het voortouw te nemen. Deze zogenoemde C40, waar ook Rotterdam en Amsterdam deel van uitmaken, nemen nu al allerlei maatregelen om de CO2-uitstoot naar beneden te brengen. De belangrijkste wereldnaties kwamen pas jaren later in Parijs tot een akkoord, waar een belangrijke partner als de VS zich nu bij monde van president Trump weer uit wil terugtrekken.

Steden zijn de motor van de vooruitgang, en ze hebben ieder hun eigen dynamiek. In havenstad Rotterdam is die gebaseerd op transport en logistiek, in brainport Eindhoven draait het vooral om de slimme technologie. Alkmaar heeft haar economische pijlen vooral gericht op toerisme, energie, sport en agri & food. Bestuurders ter plekke weten precies wat er nodig is. Vanuit hun eigen dynamiek en via lokale samenwerking tussen gemeente-bestuur, bedrijfsleven en kennisinstituten proberen deze stadsre-gio’s om voortvarend de toekomst in te vullen, maar zij worden daar door de centrale overheid in Den Haag vaak niet in gefaci-liteerd maar juist gehinderd. Burgemeester van Eindhoven Rob van Gijzel: “Wij worden beperkt in de mogelijkheden om ons als stad verder te ontwikkelen. Als wij de snelheid van de wereld mee willen maken, dan moet de Rijksoverheid geen remmende factor zijn maar een stimulerende factor. Moet Nederland, dat minder inwoners telt dan New York, meer dan 400 gemeentes hebben, twaalf provincies en een grote centrale overheid? New York heeft 1 burgemeester, 6 wethouders en 49 deelraden, en het bestuur is er uitermate doeltreffend.” Waarvan akte.

Steden zijn slagvaardigerWaarom lukt het nationale regeringen als de Amerikaanse niet om noodzakelijke maatregelen te treffen waar dat steden wel lukt? Omdat politiek en bestuur op stedelijk niveau minder gebaseerd zijn op politieke tegenstellingen en pragmatischer worden inge-vuld. De Amerikaanse regering is ondertussen nauwelijks nog in staat om beleid te maken en uit te voeren, bijvoorbeeld op het vlak van de groeiende tweedeling in de samenleving, omdat ieder plan lijkt te verzanden in de tegenstelling tussen Republikeins en Democratisch. In Seattle besloot het stadsbestuur daarentegen in korte tijd dat de minimumlonen in de stad moeten worden verdubbeld, een maatregel door te voeren in een periode van tweeëneenhalf jaar. Zij willen zo voorkomen dat Seattle een stad wordt waar alleen nog rijken kunnen wonen. Bestuurlijke slag-vaardigheid valt eerder te verwachten van stadsbesturen dan van landelijke besturen. Experimenten als die in Seattle bevesti-gen dat. Ook andere grote stadsregio’s nemen het voortouw in bestuurlijke besluitvorming. New York verbiedt voortaan het roken

28 29

Bij een samenvoeging van Alkmaar en de BUCH-gemeentes ontstaat een gemeente met meer dan 210.000 inwoners. Hiermee zou ze op plaats zeven komen te staan van de lijst met grootste Nederlandse gemeentes. Dit betekent meer lobbykracht in Den Haag en Brussel, geen onbelangrijk gegeven in de hedendaagse politiek. En natuurlijk valt er bij bestuurlijke en ambtelijke samen-voeging het nodige te besparen. Ook geen onbelangrijk gegeven.

Op naar een participatiesamenleving, ook op bestuurlijk vlakVaak hoor je burgers klagen over het feit dat de overheid steeds verder van hen af komt te staan. Denk aan de verschuiving van overheidstaken van ons nationale Parlement naar het Europese Parlement in Brussel. Ik kan me vinden in deze klachten. De huidige EU is een bestuurlijk gedrocht dat zo snel mogelijk moet worden teruggebracht tot de economische unie die EEG heette.Toch is bestuurlijke versplintering ook geen optie en moet op kleinere schaal dus wel degelijk gestreefd worden naar bestuur op wat meer afstand, bijvoorbeeld via de samenvoeging van

Onze grenzeloze wereld vraagt om bestuur op wereldschaal én op regionaal niveau. Multilaterale organisaties als de VN en de NAVO hebben het in deze tijden moeilijk, maar we blijven ze nodig hebben voor grensoverschrijdende onderwerpen als internationale veiligheid en milieu. Regionale besturen, zoals stadsbesturen, moeten daarnaast voorrang krijgen ten koste van de nationale besturen, omdat ze de wereld van vandaag de dag beter aankunnen. Het wordt tijd voor meer bottom-up bestuur.

Uitbreiding Alkmaar naar het zuidenMet in het achterhoofd de notie dat onze Randstedelijke kernen in feite één stedelijke metropool vormen, die op den duur ook als zodanig moet worden bestuurd, zou Alkmaar nog het beste aansluiting kunnen zoeken bij de gemeentes die de stad aan de zuidkant, dus in de richting van die Randstad, begrenzen. Er is wat dit betreft al werk verricht door de fusie met poldergemeentes als Schermer en Graft-De Rijp. Hieraan zouden de zogenaamde BUCH-gemeentes kunnen worden toegevoegd: Bergen, Uitgeest, Castricum en Heiloo. Deze gemeentes passen goed bij Alkmaar, vanwege de gedeelde focus op economische speerpunten als toerisme en cultuur. Er kan zo op den duur een stad ontstaan die grenst aan – en op de lange termijn weer gaat samenvloeien met – ‘Groot-Amsterdam’.

De BUCH-gemeentes zijn sinds 1 januari 2017 al op ambtelijk vlak gefuseerd. Wel zijn er nog vier separate besturen, maar het ligt voor de hand dat ook op bestuurlijk niveau een fusie gaat volgen. Aansturing van een ambtelijk apparaat door vier aparte besturen veroorzaakt waarschijnlijk te veel stroperigheid en slappe compromissen, en op sommige vlakken zelfs onbestuur-baarheid.

30 31

Op naar de Eeuw van de Burger De burger is – en actiegroepen zijn – prima geïnformeerd. Net zo goed en soms beter dan een raadslid. De verwachting is dan ook reëel dat participatie nog een veel grotere plaats zal krijgen in de beleidsvoorbereiding van het bestuur en het ambtelijke apparaat. Burgers zullen dat steeds meer afdwingen. Terecht.

Lange tijd hadden machthebbers een monopolie op informa-tievoorziening, waardoor ze de bevolking moeiteloos konden besturen. Die tijd is voorgoed voorbij, ook al lijkt het erop dat veel politici en bestuurders dit nog niet hebben begrepen. De transparante samenleving en de toegenomen macht van burgers maken dat autoriteit niet meer vanzelfsprekend is en zich permanent moeten blijven bewijzen. Voor overheden betekent dit dat zij burgers anders moeten gaan benaderen. Niet meer als onwetende subjecten, maar als goed geïnformeerde en politiek bewuste burgers, die je telkens weer moet zien te overtuigen. Anders vind je ze op termijn tegenover je. Het kan niet anders dan dat onze overheid burgers meer gaat raadplegen en op aller-hande manieren nauwer gaat betrekken bij haar beleid.

Overheden zouden eieren voor hun geld moeten kiezen door meer aandacht te besteden aan (het geluk van) burgers. Daartoe zullen zij ook steeds vaker gaan samenwerken met die burgers. Burgerparticipatie is in, want zij zorgt voor draagvlak, iets waar de overheid momenteel een tekort aan heeft. Burgers willen gezien en gehoord worden. De gemeente Zeist bedacht daar enkele jaren geleden een geweldige oplossing voor, die als een tweesnijdend zwaard niet alleen de burgers het gevoel geeft dat ze gehoord worden, maar die ook nog eens zorgde voor een jaarlijkse bezuiniging van 6,2 miljoen euro per jaar. Futuroloog Wim de Ridder bespreekt dit voorbeeld in zijn boek Metamorfose:

gemeentes. Wat hierbij als criterium zeker een rol moet spelen, is de economische gerichtheid van samenvoegende gemeentes. Ze moeten in economisch opzicht bij elkaar passen en als het ware een natuurlijk geheel vormen, zodat gezamenlijk beleid ook daadwerkelijk vruchten afwerpt.

Het bezwaar dat zo gemeentehuizen en ambtelijke faciliteiten verdwijnen uit opgeheven gemeentes, waardoor mensen minder service dicht bij huis krijgen, doet er steeds minder toe in deze tijden van digitalisering. Het fenomeen e-overheid krijgt de komende jaren steeds verder gestalte en veel van onze contacten met de lokale overheid zullen digitaal gaan plaatsvinden. Voor praktische zaken, zoals afgifte van rijbewijzen en paspoorten, kunnen oplossingen worden gevonden in de vorm van afgifte-plekken op meerdere locaties.

32 33

burger, is het bestemmingsplan. Bestemmingsplannen zijn niet meer van deze tijd. Mensen en bedrijven moeten tegenwoordig flink wat aanpassingsvermogen opbrengen om zich staande te houden in een snel veranderende wereld, en ze ervaren bestem-mingsplannen maar al te vaak als hindermacht. Neem het voorbeeld van een boer die op zijn erf een installatie wil neerzetten die mest verandert in kunstmest. Hij krijgt tegenwoordig in veel gemeentes te horen dat zoiets niet mag, omdat zo’n installatie thuishoort onder een bestemmingsplan voor chemische industrie. Niemand, maar dan ook niemand heeft baat bij zulke onwrikbare regeltjes uit vroegere tijden. Is het geen goed idee om de komende vijf jaar in Alkmaar enkel zeer ruime bestemmingsplannen vast te leggen? In deze overgangsperiode kunnen mensen panden trans-formeren naar van alles, zolang ze geen hinder veroorzaken in hun gemeenschap. Daar komt een juridisch kader voor. Erna komt een nieuw stelsel voor bestemmingsplannen, als de transformatie in de economie weer een stuk verder gevorderd is.

“De gemeente Zeist heeft haar inwoners gevraagd bezuinigings-plannen voor de gemeente op te stellen. Belangstellenden voor deze taak werden in acht themagroepen onderverdeeld waar onder leiding van eigen ambtenaren een ‘bezuinigingsdialoog’ werd gevoerd. Deze dialoog leidde tot het opstellen van een structureel bezuinigingspakket van 6,2 miljoen euro per jaar voor de gemeente. De gemeenteraad heeft nagenoeg alle voor-stellen overgenomen. Ondertussen heeft de provincie Utrecht de gemeente Zeist aangewezen als de financieel gezondste gemeente van de provincie. De burgerparticipatie was gratis.” Het voorbeeld van de gemeente Zeist geeft aan hoe we het draagvlak van politiek en bestuur weer op kunnen krikken.

Niet alleen maar eigen taakjes afvinkenEr is door de digitalisering een totale omwenteling gaande in de verhouding tussen overheid en burgers. Ambtenaren moeten volgens Nationaal Commissaris Digitale Overheid Bas Eenhoorn dan ook minder uitgaan van de bestaande regels en meer aandacht besteden aan de toegevoegde waarde die hun diensten hebben voor de burger. Het is immers de burger waar het allemaal om draait. Nu zie je dat overheidsdiensten nog te verkokerd werken, allemaal volgens eigen regeltjes. Die regeltjes vormen doorgaans ook het uitgangspunt voor de manier waarop ambtenaren reageren en handelen, niet het probleem waarmee een burger bij de overheid aanklopt. Eenhoorn: “Wat nodig is: niet meer alleen je eigen taakjes afvinken, maar informatie uit allerhande bronnen combineren en vervolgens de professionele alertheid hebben om vanuit het geheel de burger te benaderen en te helpen.”

Een voorbeeld van regels die vaak worden gehandhaafd alleen omdat ze bestaan, en niet om de toegevoegde waarde voor de

34 35

ziet al steeds meer dat evenementenorganisaties de verantwoor-delijkheid moeten nemen voor de veiligheid. Ze huren particuliere beveiligingsbedrijven in. Dat is onder meer de reden waarom het Museumpleinevenement op Koninginnedag in Amsterdam niet meer wordt georganiseerd. Niet omdat het te druk wordt, maar omdat de risico’s te groot zijn. Het werd te duur.

Samenwerking publiek en privaat De overheid zal de komende tijd steeds meer taken uitbesteden. We gaan toe naar samenwerking tussen publiek en privaat. De terugtredende overheid gaat niet alleen delen van haar kerntaken onderbrengen bij zelfstandige uitvoeringsorganisaties, maar ook bij marktpartijen.

Toch zal de overheid niet alles overdragen. Haar kerntaken, als veiligheid, rechtspraak, het collectieve belang, houdt ze binnens-huis met eigen specialisten. Mensen die werken vanuit het bredere maatschappelijke belang en vanuit hun eigen specia-lisme. Zoals interimmanagers die worden ingevlogen wanneer projecten spaak lopen, of ICT-specialisten die de digitale infra-structuur soepel draaiende houden. Specialisten op dit vlak zijn bijvoorbeeld hackers. Niet alle hackers zijn kwaadaardig en willen alleen maar bankrekeningen en creditcards plunderen, systemen laten kapotlopen en privégegevens rippen. Er zijn ook zogeheten ethische hackers, supernerds die hiertoe in staat zouden zijn, maar die toch vooral willen leren en blijven spelen. Ze organise-ren zich in clubs als Frack en Hackers at Random. Een van hun favoriete spelletjes is het op zoek gaan naar gaten in de beveili-ging van bedrijven en overheden. Daarbij hebben ze een breder maatschappelijk doel. Door deze lekken naar buiten te brengen willen ze de samenleving wakker schudden. Aangezien de bevei-liging van veel overheidswebsites nog steeds dramatisch slecht

Zelfstandige BestuursorganenWaar we in deze tijd naar op zoek zijn, is een kleine maar krach-tige overheid die ruimte laat voor steeds meer burgerparticipatie. Wat dat onder meer betekent, is dat steeds meer uitvoerende overheidsdiensten worden geleverd door Zelfstandige Bestuurs-organen (ZBO’s). Ook zullen meer ZBO’s verzelfstandigen en marktpartijen worden. Een voorbeeld van zo’n ‘grijze taakor-ganisatie’ is het gevangeniswezen. Dat is in Nederland nu nog onderdeel van de overheid, maar gaat naar voorbeeld van de VS en Engeland ook geprivatiseerd worden. Het is nu nog wat te vroeg daarvoor, zo bleek uit een rapportage van het WODC (Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum). Dat concludeerde nog stug dat het maar de vraag is of de bouw van gevangenissen goedkoper wordt als dit wordt overgelaten aan een commercieel bedrijf. Terwijl commerciële partijen juist zeggen dat ze het veel goedkoper kunnen. In Groot-Brittannië zou het bedrijf G4S bijvoorbeeld met de privatisering van de gevangenis-sen 5 tot 20 procent op overheidskosten hebben bespaard. Toch blijken gevangenissen gerund door commerciële bedrijven nog een stap te ver in ons land. Het past niet bij de beeldvorming. Gevangenissen en straf vallen immers onder de verantwoordelijk-heid van de minister.

Toch gaan we veel meer naar de samenwerking tussen publiek en privaat toe. De terugtredende overheid gaat niet alleen delen van haar kerntaken onderbrengen bij zelfstandige uitvoeringsorga-nisaties, maar ook bij marktpartijen. Wie anders kan het efficiënt doen? Ambtenaren worden tijdelijk geplaatst bij de bedrijven om als tussenpersonen te fungeren. Je ziet nu al dat de politie steeds meer particuliere beveiligers inzet. Voetbalclubs gaan straks zelf de beveiliging rond wedstrijden regelen, waar een stelletje hooli-gans altijd enorm veel schade in de publieke ruimte aanricht. Je

36 37

problemen op te lossen. In zijn brieven naar de keizer stonden duidelijk een plan van aanpak, een voortgangsrapportage en een overdrachtsdocument, kortom precies wat vandaag de dag de grote lijnen voor interim-management zijn. Stap voor stap is in zijn brieven te lezen hoe Plinius de situatie analyseerde, maatregelen nam en uiteindelijk constateerde dat er een begrotingsoverschot was gegroeid.

Net als de Romeinen gaat ook onze kleine en krachtige overheid toe naar een belangrijke flexibele schil om de kleine kern vaste ambtenaren heen. Het Nieuwe Werken en cloud computing maken dat ambtenaren ook daadwerkelijk flexibeler kunnen werken. De ambtenaren van de toekomst gaan in groepen samenwerken rond thema’s en problemen. Ze wisselen online informatie uit, zoeken gezamenlijk naar oplossingen en laten zich daarbij ook nog eens helpen door burgers. Vanwaar je dat doet maakt niet meer uit. Plaats-, tijd- én organisatieonafhanke-lijk werken wordt de werkelijkheid voor de meeste adviseurs. De overheid krijgt steeds meer te maken met deze werknomaden. Het zou mooi zijn wanneer de gemeente Alkmaar hier rekening mee houdt.

is, gaan deze ethische hackers een belangrijke rol spelen in de e-overheid. De enorme kennis en vaardigheden van hackers zijn van onschatbare waarde om onze samenleving te beschermen tegen bedreigingen in de vorm van virussen en andere online bedreigingen. Een speciaal onderzoeksinstituut van de overheid moet worden opgericht waarin de hackers alle speelruimte krij-gen. Hire the hackers!

Naast hackers en interimmanagers zijn er veel specialisten te bedenken die vooral project- of themamatig gaan werken. Er gaat een rondreizend circus ontstaan van projectmanagers, specia-listen als waterbouwkundigen, juristen, HRM’ers en ICT’ers die tijdelijk van overheidsproject naar overheidsproject trekken.

Een voorbeeld nemen aan de oude RomeinenHoe dat werkt kunnen we zien in de geschiedenis. Rome was voor haar tijd al heel erg ver ontwikkeld met de organisatie van haar openbaar bestuur. Het aantal vaste ambtenaren was maar klein, maar voor al die aquaducten en amfitheaters die in de provinciale steden moesten worden gebouwd, werden externe ambtenaren ingehuurd. Zij voerden de klus uit en trokken dan verder, in opdracht van magistraten, de vaste ambtenaren, of de keizer zelf. Zo trok er een elite van zelfstandige topambtenaren door het rijk van klus naar klus. De dictatoren waren bijvoorbeeld ambtenaren met vergaande bevoegdheden die in tijden van nood door de Senaat werden aangesteld, om voor een periode van bijvoorbeeld zes maanden, orde op zaken te stellen. Machiavelli beschrijft een duidelijk voorbeeld van deze interimmanagers avant la lettre in zijn boek Discorsi. De meest bekende interim-manager van het oude Rome is waarschijnlijk Plinius, die door de Romeinse keizer Trajanus met bijzondere volmachten naar de provincie Bithynië was gestuurd om daar de economische

38 39

3. Mobiliteit en bereikbaarheid

4140

mogen geloven. In de nabije toekomst zal het aantal knelpunten getuige deze analyse sterk toenemen, vooral in de Randstad.

Capaciteitsanalyse wegennet tot 2030De Nationale Markt- en Capaciteitsanalyse (NMCA) rekent in haar analyses met economische groeimodellen van 1 procent (Lage groei) respectievelijk 2 procent (Hoge groei). In beide groeiscena-rio’s zet de verstedelijking in ons land tot 2040 door. De modellen laten ook zien dat de bevolkings- en banengroei zich voorname-lijk in het stedelijk gebied zullen manifesteren. Het is volgens de NMCA dan ook vooral de Randstad die te maken zal krijgen met (problemen rond) toenemende mobiliteit. En binnen die Randstad zijn het vooral de auto en de trein die vaker en/of langer gebruikt gaan worden. Er zal dus niet alleen meer asfalt, maar ook meer openbaar vervoer moeten komen.

Het aantal afgelegde kilometers met de auto groeit in 2040 zowel in een Laag (+17%) als in een Hoog scenario (+44%). Afgelegde kilometers via het spoor nemen bij Laag met +27 procent en bij Hoog met +45 procent toe. Ook in bus, tram en metro neemt het aantal reizigerskilometers tot 2040 toe, zowel in scenario Laag (+8%) als in scenario Hoog (+31%).

De capaciteit van ons wegnetwerk wordt in het kader van het Meerjarenprogramma Infrastructuur, Ruimte en Transport (MIRT) structureel vergroot door onze rijksoverheid en ook regionale overheden doen het nodige om de capaciteit op de weg en in het ov op peil te houden of te vergroten. Bij een Lage groei zal dit voldoende zijn om tot 2030 het aantal files ongeveer gelijk te houden, maar bij een Hoge groei voorziet de NMCA in 2030 een stijging van het aantal files met 70 procent ten opzichte van 2014, en dat is natuurlijk niet fijn. Ook op het spoor en bij bus-, tram- en

Op naar duurzame bereikbaarheidOm een stad in economisch opzicht levendig te houden, is een goede bereikbaarheid onontbeerlijk. Wanneer werknemers, klan-ten of leveranciers van bedrijven maar met moeite in een gebied kunnen komen, zal de bedrijvigheid daar op den duur afnemen. Daar staat tegenover dat een goede bereikbaarheid niet ten koste mag gaan van de leefbaarheid (bijv. luchtverontreiniging of geluidsoverlast) en het milieu in een stad. Er zal dus een balans gevonden moeten worden tussen bereikbaarheid en welzijn c.q. duurzaamheid. In dit verband wordt er ook wel gesproken over ‘duurzame bereikbaarheid’.

In 2016 deed RTL een oproep aan Nederlanders om de grootste verkeersknelpunten in het land te benoemen, wat resulteerde in een lijst met honderd knelpunten. Alkmaar kwam daar genadig van af. De A9, de belangrijkste verkeersader naar de stad, kwam niet voor in de lijst. Toch is er reden tot ongerustheid, tenminste wanneer we de Nationale Markt- en Capaciteitsanalyse (2017)

42 43

Er zal de komende jaren dus geïnvesteerd moeten worden in weg- en openbaarvervoercapaciteit, daar ontkomt ook de gemeente Alkmaar niet aan. En dit zal niet op de lange baan geschoven kunnen worden, want het aanleggen van nieuwe wegen en spoorlijnen kost niet alleen veel geld, maar ook veel tijd. Kijk naar de aanleg van de Noord/Zuidlijn in Amsterdam, waarover het plannen en soebatten al begon in de jaren tachtig van de vorige eeuw en dat de Amsterdammers al zo’n vijftien jaar verkeershinder oplevert, terwijl ze nog steeds wachten op hun eerste ritje.

Meer asfalt en treinen nodigPrognoses uit de NMCA laten zien dat uitbreiding van de wegca-paciteit van en naar Alkmaar de komende tien tot vijftien jaar noodzakelijk is. Het betreft dan vooral de capaciteit van rijksweg A9. Naast een toename van het aantal autokilometers krijgt ook het openbaar vervoer van en naar Alkmaar steeds meer passa-giers te verwerken tussen nu en 2040. Dit betekent dat bijvoor-beeld ook het spoor moet worden uitgebreid of intensiever moet worden gebruikt. Prorail geeft aan dat er uiterlijk in 2028 meer trei-nen moeten rijden op het spoor tussen Amsterdam en Alkmaar. De organisatie rept over zes in plaats van vier intercity’s per uur. Wellicht dat dit de druk wat minder maakt, maar of het genoeg is, is nog maar de vraag. Daarnaast zullen ook de stations te maken krijgen met meer passagiers, dus ook daar zullen oplossingen gezocht moeten worden.

Een Randstedelijk openbaarvervoersysteemOud-burgemeester Eberhard van der Laan van Amsterdam bepleitte in het programma Zomergasten een Randstad die als één stad bestuurd wordt. Hij wilde hiermee aangeven dat onze Randstad de concurrentie met andere wereldsteden alleen

metroverbindingen neemt tot 2030 de druk toe en zullen op de een of andere manier oplossingen gevonden moeten worden.

De situatie tussen 2030 en 2040In de daaropvolgende tien jaar, tussen 2030 en 2040, zullen de problemen verder toenemen, wanneer er tenminste niet gewerkt wordt aan oplossingen. In het ov zijn het dan niet alleen overvolle treinen, metro’s en trams waar we mee te maken krijgen, maar ook overvolle stations en te weinig fietsenstallingen. De spoor-lijn Amsterdam – Alkmaar krijgt al bij Lage groei te maken met een capaciteitsprobleem. Op de weg zullen in de Randstad, bij ongewijzigd beleid, files structureel worden tussen 2030 en 2040. In het Lage scenario zullen er dan 25 procent meer files zijn dan in 2014, wat neerkomt op verlieskosten van circa € 3 miljard per jaar; in het Hoge scenario zullen er 50 procent meer files zijn, wat neerkomt op een nationale kostenpost van circa € 6 miljard per jaar. Het zijn dan vooral de hoofdwegen die gaan dichtslibben, en ook de A9 zal dan niet aan dagelijkse files kunnen ontkomen.

44 45

alsnog aan investeringsruimte. Amsterdammers kunnen vanaf 2018 genieten van de Noord/Zuidlijn, maar of die de groei van het aantal reizigers in de stad aankan, is nog maar de vraag. Zou Alkmaar via een lightrailverbinding kunnen aansluiten op de noordelijke terminal van de Noord/Zuidlijn, bijvoorbeeld door een spoor aan te leggen via Purmerend? Het mag een wild plan lijken, maar met het vooruitzicht van eindeloze files en overvolle treinen, beginnend rond het jaar 2030, zijn ook wilde plannen het waard om overwogen te worden.

Investeer in mobility-as-a-service (MaaS)Naast uitbreiding c.q. verbreding van het weg- en spoornet-werk kunnen tegenwoordig ook oplossingen gezocht worden in software die zorgt voor een betere doorstroming van het verkeer, in het Engels public transit systems geheten. Denk aan software die de beste aansluitingen voor je zoekt en regelt, bijvoorbeeld een app waarmee je kunt kiezen hoe je een treinreis wilt vervol-gen. Wanneer je dan uit alle mogelijke aansluitingen – bus, trein,

aankan wanneer we het kleine Nederlandse denken in termen van meerdere aparte steden binnen de Randstad loslaten. Dit geldt zeker op het vlak van vervoer.

Om het Randstedelijke vervoersnet om te bouwen tot een geïnte-greerd en soepel lopend geheel zal de komende jaren behoorlijk geïnvesteerd moeten worden in onder meer openbaarvervoersys-temen zoals lightrailverbindingen. Maurice Unck, directeur van de Rotterdamse stadsvervoerder RET, stelt dat er jaarlijks een inves-tering van een miljard euro nodig is. Dit om een goed netwerk van intercitytreinen op te zetten, aangevuld met metronetwerken die binnen de steden in hoge frequentie gaan rijden. De nu nog los van elkaar werkende metronetwerken van steden als Rotterdam en Amsterdam moeten vervolgens aan elkaar gekoppeld worden. Unck stelt dat op den duur in de Randstad binnen een uur met openbaar vervoer van stadscentrum naar stadscentrum gereisd kan worden. En Alkmaar zal alles op alles moeten zetten om deel uit te gaan maken van het Randstedelijk vervoersysteem van de toekomst, want zonder goed (openbaar) vervoer kom je nergens en dreig je te verworden tot een slaperig oord in de periferie.

Is een lightrailverbinding naar Amsterdam mogelijk?Op verschillende plekken in ons land wordt momenteel gewerkt aan zogenaamde lightrailoplossingen. Lightrail staat voor vervoersvormen die het midden houden tussen een trein en een tram of metro. Met name de regio’s Amsterdam en Rotter-dam–Den Haag beschikken al over lightrailverbindingen. De lightrailverbinding tussen Rotterdam, Den Haag en Zoetermeer – RandstadRail geheten – zag het aantal reizigers de afgelopen tien jaar verdrievoudigen, van 40.000 naar 120.000 reizigers. De bestaande lijn zou moeten worden uitgebreid richting Dordrecht en Leiden, maar het ontbreekt de betrokken gemeentes voor-

46 47

veranderde subsidieregels mogen dan een tijdelijke dip in de verkoop hebben bewerkstelligd, maar de ontwikkeling richting elektrisch rijden, oftewel autorijden zonder CO2 uit te stoten, gaat gewoon door. Europese regelgeving zal er namelijk voor zorgen dat autorijden op fossiele brandstof tussen 2020 en 2030 verdwijnt. En ook afzonderlijke landen zijn al bezig met wetgeving om fossiele brandstoffen uit te bannen. Zo heeft Groot-Brittan-nië in navolging van Frankrijk besloten dat er vanaf 2040 geen diesels of benzineauto’s meer mogen worden verkocht. De komende jaren komt er voor diesels op de ruim tachtig drukste wegen in Groot-Brittannië mogelijk een heffing of zelfs een rijver-bod. In ons land besloten diverse gemeentes al tot een stop op oude dieselvoertuigen.

Daarnaast zorgt de Chinese auto-industrie ervoor dat elektrisch rijden de nieuwe standaard wordt. In dit land worden namelijk veel nieuwe elektrische auto’s gemaakt, en geen of nauwelijks auto’s die rijden op fossiele brandstof. Dit drijft Europese en Amerikaanse autofabrikanten ook richting elektrisch rijden, want ze willen de concurrentieslag met China niet verliezen. Onder-tussen dalen ook de prijzen van batterijen en wordt de kwaliteit ervan alsmaar beter, waardoor de actieradius van de elektrische auto steeds groter wordt en steeds meer mensen deze vorm van vervoer gaan overwegen.

Het tipping point voor elektrisch rijdenMijn collega trendwatcher Rob Creemers verwacht in 2022 het wereldwijde tipping point wat betreft elektrisch rijden. Het tipping point is het omslagpunt in de verkopen: eenmaal voorbij dit punt wordt het als het ware gewoon om elektrisch te rijden. Volgens onderzoek van Bloomberg (2016) is in 2040 wereldwijd maar liefst 35 procent van de verkochte auto’s elektrisch; in 2015 was

(Uber)taxi, huurfiets of een deelauto – de beste hebt gekozen, kun je die vervolgrit gelijk reserveren en betalen. De Finse hoofd-stad Helsinki werkt momenteel aan zo’n mobility-on-demand app, die ervoor moet zorgen dat vanaf 2025 geen auto’s meer in het centrum van die stad hoeven rijden. Het systeem dat nu in Helsinki wordt gebouwd, heet ook wel mobility-as-a-service (MaaS). Alkmaar zou inspiratie kunnen opdoen bij de Finnen, om vervolgens samen met de private sector de beste digitale mobiliteitsdienst voor reizigers in ons land uit te rollen. Er kan ook samenwerking met de Metropoolregio Amsterdam worden gezocht, want die is ook al bezig met de ontwikkeling van MaaS.

Steeds meer elektrische auto’s De verkoop van elektrische en hybride auto’s zat vele jaren in de lift, maar toen de voordelige fiscale bijtellingsregel in 2016 verdween, kelderde de verkoop van stekkerauto’s dramatisch. Betekent dit dat het afgelopen is met hybride en elektrische auto’s? Zijn al die laadpalen dan voor niks neergezet? Nee, de

48 49

feestje meer. Ook Europese merken als Audi en BMW experi-menteren al enige tijd intensief met dergelijke voertuigen, ook in stedelijk gebied. En laten we wel wezen, de technologie die bepa-lend is bij autonoom rijden, sensortechnologie in combinatie met kunstmatige intelligentie, wordt al enige tijd toegepast in nieuwe auto’s. Auto’s parkeren zichzelf nu al in en zorgen er bijvoorbeeld voor dat de auto binnen de wegbelijning blijft rijden. Dat zijn al stappen op weg naar autonoom rijden en de komende jaren zullen steeds meer functies die nu nog door de chauffeur worden vervuld, door de auto worden overgenomen. De connectiviteit van onze auto’s neemt met het jaar toe.

Velen denken dat er voor autonoom rijden een totaal nieuwe weginfrastructuur nodig is, maar niks is minder waar. Wat wel van cruciaal belang is bij de doorbraak van autonoom rijden, is een uitermate betrouwbaar navigatiesysteem en up-to-date verkeers-informatie.

dit, ondanks een forse groei dat jaar, nog minder dan 1 procent. Hetzelfde onderzoek van Bloomberg geeft aan dat de totale kosten van een elektrische auto – dat wil zeggen een combinatie van de aanschafkosten plus de gebruikskosten – in 2022 onder het niveau van een diesel of benzineauto komt. Dit zal natuur-lijk een behoorlijke stimulans geven aan de verkopen. Ook de inspanningen van overheden zijn van groot belang. Zo is de EU bezig om in 2019 een wet in werking te laten treden die bouw-bedrijven ertoe verplicht om bij ieder nieuw opgeleverd huis een laadpunt voor de elektrische auto te installeren. Ook een goede infrastructuur van laadpalen langs de openbare weg en bijvoor-beeld belastingvoordelen voor bezitters van elektrische voertui-gen, zullen elektrisch rijden de wind in de rug geven. Sommige landen, waaronder Noorwegen, zijn al een behoorlijk eind op weg. De Noorse regering wil in 2025 al een verbod op auto’s die rijden op fossiele brandstoffen. Bij onze Scandinavische buren bedroegen de verkopen van plug-in hybrids in september 2016 al bijna 29 procent van het totale aantal verkochte nieuwe wagens, terwijl 19 procent van het marktaandeel volledig elektrisch aange-dreven was. Opvallend voor een land dat rijk is aan olie en gas, maar niet verwonderlijk wanneer je kijkt naar de rijkdom van het land. Zij zijn het als het ware aan hun stand verplicht om het juiste voorbeeld te geven.

De opkomst van autonoom rijdenAutonoom rijden wordt al enkele jaren genoemd als een van de trends op mobiliteitsgebied. Het klinkt velen in de oren als een ver-van-hun-bed-show, die steevast door grote Amerikaanse bedrijven uit Silicon Valley wordt opgevoerd. Google, Tesla en Uber zijn drie Californische bedrijven die werken aan een auto die zichzelf kan rijden, zonder bemoeienis van een chauffeur. Maar autonoom rijden is al lang geen uitsluitend Amerikaans

50 51

Voor veel ouderen is de auto nog steeds het ultieme status-symbool. Ze groeiden op in de tijd dat deze ‘heilige koe’ van een luxegoed gemeengoed werd en kunnen zich nauwelijks een leven zonder auto voorstellen. Voor jongeren is dat anders. Zij groeiden op in een tijd met een overvloed aan auto’s, waarin openbaar vervoer bovendien prima geregeld is. Met name jongeren uit grote steden denken bij autobezit meteen aan parkeerproblemen, hoge kosten en milieuvervuiling. Op het platteland blijft ook voor jongeren de auto vaak de enige echte mobiliteitsoplossing, dus daar verandert weinig.

De jongeren van tegenwoordig zijn ook opgegroeid in een wereld waarin ‘gedeeld bezit’ zijn intrede heeft gedaan. De deel- en ruileconomie is niet meer weg te denken in deze tijd. Op heel veel plekken kunnen tegenwoordig deelauto’s worden gehuurd. Of jongeren lenen even de auto van hun ouders of vrienden. In de steden is ook het openbaar vervoer vaak prima geregeld, en anders is er altijd nog de fiets. Uber zorgt er ten slotte voor dat taxiritjes minder duur zijn dan vroeger. Veel stadsjongeren van tegenwoordig denken er daarom niet meer over om een auto te kopen. Velen nemen niet eens meer de moeite om hun rijbewijs te halen. Minder kosten, minder sores, minder vervuiling én minder blik op de weg, dus wat wil je nog meer?

In een aantal grote steden, waaronder ook tech-city San Fran-cisco, zetten autofabrikanten als BMW urban mobility services in de markt. Het gaat dan bijvoorbeeld om DriveNow, een auto-deelservice die BMW samen met Mini en Sixt runt. Je betaalt de rekening op basis van het aantal minuten dat je rijdt.

Bloembakken in plaats van geparkeerde auto’s langs de stratenWanneer autobezit de komende jaren radicaal wordt vervangen

Verder zullen er nog de nodige ethische kwesties moeten worden uitgevochten, want wanneer een autonoom rijdende auto er bijvoorbeeld voor kiest om uit te wijken voor een overstekende kleuter en in plaats daarvan recht op een muurtje afrijdt, waardoor de passagier in de auto komt te overlijden, dan zijn de juridi-sche poppen aan het dansen. Ook hacking wordt een concreet gevaar in het verkeer wanneer we gaan vertrouwen op autonoom rijdende auto’s. Er zijn dus nog de nodige hordes te nemen, maar hoe dan ook veranderen onze auto’s langzaam maar zeker al in steeds autonomer opererende voertuigen.

‘Autodelen’ in plaats van ‘autobezit’Het autobezit in ons land stijgt al enkele jaren nauwelijks en met het opschuiven van de generaties zal autobezit de komende decennia waarschijnlijk gaan afnemen. Dat betekent evenwel niet dat er minder ritjes worden gemaakt of kilometers worden gereden.

52 53

haar winkelleegstand overigens gunstig af bij de gemiddelde Nederlandse stad, ook al gaat het slechts om enkele procenten minder leegstand. Wat betreft verkeer scheelt het dat mensen minder de stad in hoeven om te winkelen. Maar aankoop via webwinkels zorgt aan de andere kant juist weer voor extra mobi-liteit, omdat de goederen stuk voor stuk bij de klant worden afge-leverd. En het gebeurt ook regelmatig dat de klant de goederen dan weer terugstuurt, omdat het product niet naar wens is. Veel extra kilometers dus met busjes die de hele dag door pakket-ten bezorgen aan huis. Vooral in de historische binnenstad van Alkmaar zal dit problemen kunnen geven. Wellicht dat distributie-centra aan de rand van het centrum op den duur uitkomst kunnen bieden?

Gezonder op de fietsWe weten allemaal dat het vaak gekkenwerk is om met de auto in een historische binnenstad te rijden. We weten allemaal ook dat zo’n ritje per fiets of scooter vaak veel vlotter gaat, minder ergernis oplevert en ook minder kost. Bovendien is fietsen veel gezonder dan in de auto of trein zitten, en Nederlanders letten steeds meer op de gezondheidseffecten van hun gedrag. Zij zullen wel moeten, want ze worden steeds meer afgerekend op dat gedrag, bijvoorbeeld via de verzekeringspremie. Het mag dan ook geen wonder heten dat het gebruik van de fiets de afgelopen jaren is toegenomen, tenminste in de steden. Ook de elektrische fiets heeft gezorgd voor nieuwe fietsliefhebbers, de liefhebbers van het luie soort. Ik ben daar zelf eentje van, en klim zo af en toe op mijn elektrische stalen ros.

Volgens de NMCA laat de toename van het aantal fietskilome-ters de komende jaren evenwel lagere groeicijfers zien dan die van auto- en treinritjes. In die cijfers is de fiets echter alleen als

door autodelen, dan heeft dat nogal wat consequenties, zeker in combinatie met autonoom rijdende voertuigen. Wat je dan krijgt is dat je een auto bestelt met je telefoon wanneer je er eentje nodig hebt. Die auto komt je dan zelf ophalen en rijdt je naar je bestemming, waarna hij weer naar de dichtstbijzijnde autostalling rijdt. Er zijn berekeningen die ervan uitgaan dat er op den duur 90 procent minder auto’s zijn te vinden in onze steden, omdat ze collectief intensiever gebruikt worden en niet meer hele dagen op een parkeerplek staan te wachten tot hun baasje met ze gaat rijden. Dit zou ook inhouden dat we veel minder parkeerplekken nodig hebben, afgezien van de stallingen waar onze collectieve auto’s vandaan komen. Dan kunnen die vrijgekomen plekken in de stad gebruikt worden voor groen, bloembakken of iets ander fraais!

Steeds meer pakketbezorgingWinkels van steen hebben al jaren last van stevige concurrentie door internetwinkels. Die kunnen een groter assortiment aanbie-den en hebben minder last van hoge huren of personeelskosten. In menig winkelstraat zie je dan ook opheffingsuitverkopen en lege etalages met daarop een bord ‘te huur’. Alkmaar steekt met

54 55

in de Bay Area van San Francisco. En onlangs nog tweette Musk dat de autoriteiten positief hadden gereageerd op zijn plan om een hyperloop te bouwen tussen New York en Washington DC, maar ‘dat er nog geen formele goedkeuring is’. Het is de vraag of Musk ooit toestemming krijgt, want het bouwen van de onder-grondse tunnels is ongelooflijk duur: Elke kilometer buis kost ruwweg $64 miljoen. Ook zijn er velen die vrezen dat de krachten op het menselijk lichaam te groot zijn bij de hyperloop, tenminste wanneer het vacuüm plotseling uit de buizen mocht verdwijnen. Dat soort bezwaren doet me echter denken aan de protesten die er ook in de negentiende eeuw te horen waren toen het eerste boemeltje tussen Amsterdam en Haarlem ging rijden. Ook toen werd er gezegd dat het menselijk lichaam de krachten van de trein niet aan zou kunnen. Een hyperloop zou wel veel tijdwinst betekenen op de reis tussen New York en Washington DC: De afstand tussen beide steden is ongeveer 330 kilometer, en de reis per hyperloop zou een klein half uur gaan duren. Ik stel me zo voor dat een ritje Alkmaar – Schiphol, een kleine vijftig kilometer, met zo’n ding niet meer dan enkele minuten vergt.

Het lijkt er al met al op dat het nog wel enige tijd gaat duren voor de hyperloop er is, zo die er al komt, dus op de korte termijn zal dit supersonische vervoersmiddel niet voor oplossingen gaan zorgen in Alkmaar. Toch is het zaak om de ontwikkelingen rond dit soort nieuwe technologieën in de gaten te houden, want in deze tijd waarin sparen praktisch niets meer oplevert, wordt steeds meer geïnvesteerd in zogenaamde fat start-up’s, dat wil zeggen in start-up’s waar een hoop geld voor nodig is en waarvan de resultaten onzeker zijn of pas na vele jaren worden verwacht. In ons land investeerden de NS en investeringsfondsen bijvoorbeeld in de start-up Hardt, waarmee een collectief studenten van de TU Delft de Nederlandse versie van de hyperloop wil ontwikkelen.

hoofdvervoermiddel weergegeven, waardoor de fietsritjes van en naar bijvoorbeeld stations, het zogenaamde voor- en natransport, niet worden meegeteld. En juist daar zal een behoorlijke toename in fietskilometers te zien zijn, in lijn met de toename van het aantal treinritten. Dit betekent ook dat de fietsenstallingen bij stations moeten worden uitgebreid. Veel zal ook afhangen van verbeterin-gen in de fietsinfrastructuur. Veel fietspaden zijn nu al overbezet, in elk geval in de spitsuren. Wellicht dat betere en bredere fiets-paden, in combinatie met betere en goedkopere e-bikes, gaan zorgen voor nog meer fietskilometers.

Een supersonische optie: de hyperloopOp het gebied van openbaar vervoer wordt ook gewerkt aan futuristische ontwerpen zoals de hyperloop, bedacht door Tesla-directeur Elon Musk. Een hyperloop, ook wel vacuümtrein genoemd, werkt met kogelvormige passagierscabines die door een ondergrondse, wrijvingsloze, want vrijwel vacuüm gezogen buis worden geschoten, waardoor ze de snelheid van een vlieg-tuig halen. De techniek wordt ondertussen getest in de woestijn van Nevada. Musk heeft het plan om een hyperloop te bouwen

56 57

4. Bevolkingssamenstelling en wonen

5958

beeld Overstad, waarbij de huur- en koopappartementen best fors de hoogte in mogen gaan.

De zilveren economieDe generatie ouderen van nu is de rijkste generatie die we ooit in ons land hebben gezien. Ook is het een generatie die in relatief goede gezondheid haar oude dag slijt, waardoor ze nog voor van alles te porren is. In economisch opzicht biedt de zilveren economie die deze groep vertegenwoordigt dan ook behoorlijk wat kansen. Het zijn mensen die erop uit trekken, bijvoorbeeld op de fiets, en daarbij het nodige geld te besteden hebben, zodat ook uitbaters van eettentjes er iets aan verdienen. Het zijn mensen die bioscoop en theater blijven bezoeken, of een sport-school frequenteren voor cardiotraining; het is een generatie die met enige regelmaat haar meubilair vernieuwt, omdat het oude niet meer van deze tijd is. Voor horeca en winkeliers betekent vergrijzing dus geenszins een slechte tijd. Maar voor de rest van de economie, bijvoorbeeld voor industrie en nijverheid, of voor de toeristische sector, heb je ook goed gekwalificeerde jongeren nodig.

Demografische ontwikkelingenVolgens het rapport Demografische ontwikkeling in Noord-Holland van de provincie NH (2014) kent de regio Alkmaar wat betreft de ontwikkeling van haar bevolking een ‘stabiele lage groei’, terwijl er bij jongeren tot 15 jaar en de groep van 15 tot 65 jaar een daling is ingezet en er wat betreft de 65-plussers ‘een relatief sterke vergrijzing’ waarneembaar is. Het rapport stelt verder: “Sinds 2006 heeft de regio Alkmaar een vertrekoverschot. Dat overschot is voor iets meer dan de helft gericht op Amsterdam en bestaat grotendeels uit jongeren. In het verleden werd dit gecompen-seerd door een vestigingsoverschot van gezinnen met kinderen. [Maar] de groei van het aantal gezinnen met kinderen in het zuiden van de provincie is minimaal en de voorkeur voor groene woonomgevingen op grotere afstand van het werk is vanwege het tweeverdienerseffect sterk afgenomen.”

Een recente trend op de Alkmaarse woningmarkt is de toene-mende belangstelling van starters komende uit de metropool Amsterdam, die op de vlucht zijn voor de torenhoge vierkante-meterprijzen in de hoofdstad. Zij kunnen in Alkmaar nog een huis of appartement vinden dat betaalbaar is. Alkmaarse makelaars geven aan dat 30 procent van de recent verkochte appartemen-ten en woningen naar voormalige grootstedelingen gaat. Zonder deze beweging op de woningmarkt zal Alkmaar en omgeving de komende jaren vergrijzen. En meer ouderen betekent auto-matisch meer sterfgevallen. De huizen die hierdoor op den duur vrijkomen, zullen hoogstwaarschijnlijk door andere senioren of door gezinnen met kinderen uit de rest van de provincie worden opgevuld, waardoor er op termijn weer nieuwe aanwas van jongeren komt. Wat de gemeente in de tussentijd te doen staat, is actief beleid te voeren op het behoud van jongeren in de regio door meer starters- en jongerenwoningen te bouwen in bijvoor-

60 61

centrum eruitziet? Specialisten als cardiologen, longartsen of orthopeden houden er spreekuur en ze kunnen er in een kleine operatiekamer ingrepen doen. Daarnaast verzamelen zich in zo’n centrum specialistisch verpleegkundigen, specialisten in ouderenzorg en bijvoorbeeld kaderhuisartsen, en vindt er eerstelijnsdiagnostiek plaats. Om in voorkomende gevallen ziekenhuisopname of opname in een verpleeghuis te voorko-men, kunnen ook nog zogenaamde huisartsenbedden worden geplaatst voor patiënten die even extra zorg en observatie nodig hebben, maar die ook snel weer naar huis kunnen. Anderhalvelijnscentra zijn dus een soort miniziekenhuisjes, die hun voeten echter stevig in de samenleving hebben en een verband kunnen leggen tussen niet-complexe specialistische zorg en bijvoorbeeld ouderenzorg, maatschappelijk werk of preventie. En die bereikbaarder zijn dan de gewone zieken-huizen – je hebt er doorgaans al binnen enkele dagen een

Aangepaste voorzieningenVergrijzing betekent ook dat er aanpassingen nodig zijn in het voorzieningenniveau van de stad. Wanneer je een stad inricht op ouderen, dan ziet dat er heel anders uit dan wanneer je haar afstemt op tijd-is-geld-types. Het fietspad zal iets breder zijn en het stoplicht voor een voetgangersoversteekplaats zal iets langer op groen staan. Ouderen zullen weinig onderwijs meer volgen, maar des te meer gebruikmaken van gezondheidszorg. Het betreft dan vooral eerstelijnszorg, dat wil zeggen gezondheids-zorg die in de buurt wordt gegeven, zoals bij huisartsenposten, de thuiszorg of in wijkcentra waar medisch professionals zich vestigen. Op die plekken kan ook worden ingespeeld op het verschijnsel eenzaamheid, dat juist bij ouderen flink toeslaat.

Anderhalvelijnscentra: miniziekenhuisjes in de buurtAnderhalvelijnscentra illustreren de ‘ontschotting’ en de-institu-tionalisering die zo hard nodig zijn in de zorg. Die schotten en instituties ontstonden in de tweede helft van de twintigste eeuw en ze hadden natuurlijk hun nut, maar ze houden ondertussen innovatie tegen. Ze maken dat het aanbod van de instelling bepalend is voor de zorg die wordt verleend, en niet de vraag van de patiënt. Ze zorgen daarmee ook voor onnodig hoge kosten.

Er komen in lijn met de trend van de-institutionalisering steeds minder ziekenhuizen – hun aantal halveerde in de afgelopen twintig jaar. Ook andere zorginstellingen krimpen omdat zorg steeds vaker in de thuisomgeving van de patiënt wordt geor-ganiseerd. In ziekenhuizen wordt doorgaans ingezoomd op een specifieke kwaal; in anderhalvelijnscentra is aandacht voor een veel breder scala aan gezondheidsaspecten. Hoe zo’n

62 63

want de meer ambitieuze jongeren willen, wanneer ze besluiten in de stad te komen wonen, ook uitzicht op een andere baan in hun omgeving.

De jongeren die de stad verlaten om naar Amsterdam of een andere stad in het land te trekken, doen dat vaak om daar een opleiding te volgen én om een nieuw leven te starten. Op eigen benen staan, weg van moeders pot, dat is wat ze drijft. Geen overheidsbeleid dat ze wat dit betreft van iets anders zal overtui-gen. Ook wanneer hun opleidingen in de toekomst via internet te volgen zijn, en wanneer zij een betaalbare woning in eigen stad kunnen bemachtigen, dan nog zullen velen voor de avontuurlijk-heid kiezen die bij hun leeftijd hoort. Het is dan zaak om ervoor te zorgen dat deze jongeren op latere leeftijd, wanneer ze eenmaal jonge professionals zijn, er weer voor kiezen om terug te keren naar het Alkmaarse. Maar hoe krijg je dat voor elkaar?

Wanneer zulke jonge professionals nog single zijn, of als stelletje nog kinderloos, dan verlangen ze meestal een ruim aanbod van

afspraak. Om dit voor elkaar te krijgen is er natuurlijk wel inter-disciplinair overleg nodig. Ook dat is een trend die je overal in de zorg ziet. En de kennis van de tweede lijn zal deels ook moeten worden overgedragen aan de eerstelijnszorgverleners, bijvoorbeeld via consultatie of begeleiding door specialisten. Omgekeerd is het een goede zaak wanneer specialisten weer een wat bredere kijk op de patiënt krijgen, dus ook omgekeerd kan er kennis worden overgedragen. Een mooie ontwikkeling, die anderhalvelijnscentra, en geheel in lijn met de trends die momenteel bepalend zijn voor de zorg.

Jongeren behouden en jonge professionals trekkenHoe houd je een stad nu interessant genoeg voor jongeren, zodat de stad ook in de toekomst nog bruist van het leven? Je doet dat in eerste instantie door te zorgen voor genoeg economische activiteit in allerhande sectoren. Er moet als het ware voor iedere jongere wat wils zijn. Er moeten banen op allerlei niveaus beschik-baar zijn. Dat betekent dat je zowel voor de ongeschoolde als voor de mbo’er, de hbo’er en de academicus banen moet hebben. Het toerisme biedt veel werkgelegenheid in de stad, vaak ook op ongeschoold niveau, ook al vind ik dat de stad daarvoor op moet passen. Mijn advies is om met de ondernemers te spreken over scholing in excellent gastheerschap. Dat is immers de manier om ook in de toekomst aantrekkelijk te blijven voor toeristen.

Voor degenen met een opleiding op mbo- en hbo-niveau zal er werk moeten zijn, bijvoorbeeld als elektrotechnicus in de maak-industrie, als verpleegkundige in de wijk, of als fysiotherapeut bij een van de vele sportaccommodaties in de stad. De academicus zal terecht moeten kunnen bij een van de onderzoeksinstituten in de stad of in de zakelijke dienstverlening. En dat is niet alles,

64 65

Alkmaar met het gezicht naar het Noordhollands KanaalHet Noordhollands Kanaal dat Alkmaar van noordwest naar zuidoost doormidden snijdt, had vroeger vooral een economi-sche functie: via het kanaal werden goederen aan- en afgevoerd, waardoor zich langs het kanaal industrie en andere bedrijvigheid vestigde. Nadat het vervoer over water minder belangrijk werd, leidden industrieterreintjes langs het kanaal een wat zieltogend bestaan. Maar anno 2017 zijn dit plekken met een hoop mogelijk-heden. Vooral de oever van het kanaal is aantrekkelijk. Er kan een boulevard worden aangelegd, waar de Alkmaarders op zome-ravonden flaneren en waaraan aantrekkelijke wooncomplexen verrijzen. Ook jachthaventjes met uitgaansgelegenheden kunnen er voor vertier zorgen.

Op plekken waar de stad nu nog met haar rug naar het kanaal gekeerd staat, zal dat perspectief de komende jaren moeten worden omgedraaid. Want zeg nou zelf, wonen of werken langs het kanaal is prachtig, helemaal wanneer het oude industriële imago her en der intact blijft. Er kunnen bijvoorbeeld aantrek-kelijke maar niet te dure woningen voor jongeren en een- of tweepersoonshuishoudens worden gebouwd, evenals duurdere koopwoningen op mooie locaties met uitzicht over kanaal en stad. En wanneer er langs het kanaal nieuwbouw plaatsvindt, dan kan hierin een hoop informatietechnologie worden verwerkt, zodat er een zogenaamde ‘slimme stad’ ontstaat. In een slimme stad worden zaken als vuilniscontainers voorzien van sensoren, waar-door ze zelf doorgeven dat ze moeten worden geleegd. Dit wordt ook wel aangeduid met de term Internet of Things, omdat dingen, in dit geval een vuilniscontainer, zelf besluiten wanneer, waarover en met wie te communiceren. Ook het elektriciteitsnet kan slim gemaakt worden, waardoor vraag en aanbod van energie in de wijk beter op elkaar kan worden afgestemd.

uitgaansgelegenheden die er toe doen. Ze willen als het ware hun woning uitstappen en binnen honderd meter op een terras of in een kroeg kunnen plaatsnemen. Ik zie dat verschijnsel bij mij in de buurt, de Amsterdamse Pijp. Ze willen dat het bruist van de activiteiten, omdat dit bij hun levensfase past. Ze willen ook trots zijn op hun woonomgeving en aan iedereen die het maar wil horen uitleggen waarom het zo’n geweldige stad is om in te wonen. Het historische karakter van de binnenstad van Alkmaar en de prachtige omgeving van de stad zullen meespelen, maar daaraan zullen andere zaken moeten worden toegevoegd. Denk aan state-of-the-art culturele voorzieningen, aan hipper dan hippe restaurants, aan zaken die je nergens anders in het land kunt vinden, aan unieke belevenissen. Wat voor veel van deze jonge professionals ook belangrijk is: grootsteedse allure. Verderop in dit hoofdstuk zoom ik in op Overstad, maar ik wil daar nu alvast over kwijt dat dit stadsdeel uitermate geschikt is om Alkmaar een wat meer grootstedelijke uitstraling te geven. A metropolitan look and feel, noemen ze dat in het Engels.

66 67

Eigenlijk zou Overstad zoveel mogelijk opnieuw moeten worden opgezet, met in het achterhoofd niet zozeer de behoeftes van winkelende Alkmaarders, maar eerder de behoeftes van bezoe-kers uit binnen- en buitenland en de voorkeuren van nieuw aan te trekken bewoners. Alkmaar zou ermee een metropolitan randje aan haar historische binnenstad kunnen geven, een randje dat door jonge professionals van buiten de stad vast gewaardeerd zal worden en hen wellicht over de streep trekt om naar Alkmaar te verkassen.

De Ringersfabriek: food experiencesDe Ringersfabriek wordt als industrieel erfgoed gekoesterd. De bereiding en beleving van voedsel, bijvoorbeeld waar het gaat om ambachtelijk gebrouwen bier, kan hier tot kunst worden verheven. Tal van ideeën op het gebied van food experiences zijn in het Ringerscomplex aan de orde, of kunnen nog aan de orde komen. Denk aan een chocolate experience, een zuivel experience, een coffee experience, een likeur experience, een wijn experience en een banket experience. Achterberg Hotel wil het Ringers Hotel gaan exploiteren op deze locatie; het Colombiaanse Hacienda Venecia zet de Coffee Experience op; Veldt Bakkerijen en Fermento houden de Banket Experience draaiende; BeauVin gaat bezoekers trakteren op de Wijn Expe-rience en Albron Leisure neemt de gehele horecaexploitatie op zich. Een perfect plan, dat veel toeristen kan trekken en dat in lijn is met de richting die Alkmaar op gaat: niet alleen maar kaasstad, maar ook stad van allerhande andere lekkernijen en gezonde hapjes. Alkmaar foodstad, daar kun je ook internatio-naal mee aankomen.

Maak van Alkmaar een ‘slimme kanaalstad’, door een meer recent stuk van haar geschiedenis, dat van de vroege industri-alisatie, meer tot zijn recht te laten komen en tegelijkertijd een voorschot te nemen op de toekomst, die aan de informatietech-nologie is.

De potentie van OverstadOverstad is als een natte droom voor planologen. Een oude industriebuurt die aan het Noordhollands Kanaal tegenover het historische stadshart ligt, met veel mogelijkheden tot nieuwbouw, en ook nog historische pareltjes als het Ringersgebouw, de oude chocoladefabriek. Het enige wat Overstad van de binnenstad scheidt, is het kanaal. Natuurlijk hebben de huidige gebouwen in Overstad al een bestemming, maar deze buurt lijkt me te kostbaar om weg te geven aan mediamarkten, meubelhallen, doe-het-zelf-zaken en wat dies meer zij. Dat zijn zaken waar je als Alkmaarder niet dagelijks naar toe hoeft, dus die kunnen best aan de rand van de stad worden gevestigd.

68 69

(DAM). En in het kanaal kan dan een historisch cacaoschip komen te liggen om de sfeer te completeren. Op die manier creëer je voor toeristen een locatie die ze niet mogen missen.

Overstad als Recycle City AlkmaarOndertussen is er ook een werkgroep bezig met de ontwikkeling van Overstad. Een van de plannen die daarbij tegen het licht wordt gehouden is het omtoveren van Overstad tot een soort hemel voor tweedehandsjes. In Overstad kan een Bazaargebied tussen Pettermerstraat en Zijperstraat een grote aantrekkings-kracht uitoefen op jongeren en starters. Voorzieningen als een bioscoop, popcultuur, Hal25, tweedehands winkels, allerhande horeca, ambachtelijke werkplekken en repairshops bieden de vitaliteit die jongeren zoeken: een hippe omgeving, en ook nog eens dicht bij de oude binnenstad en het station.

Plek voor een exclusieve foodhalKent u ze al, de foodhallen die her en der in Nederland verrijzen? Het zijn overdekte plekken, meestal oude markthallen of bedrijfs-gebouwen, die worden ingericht met allerhande eettentjes, barretjes en kraampjes, waar je gezellig en voor weinig geld kunt genieten van de Thaise, Mexicaanse, Spaanse, Japanse, Poolse, Marokkaanse of welke andere keuken. Soms worden de eettentjes aangevuld met marktkramen waar je bijvoorbeeld ambachtelijke producten kunt kopen. Het geheim van zulke foodhallen is het gevarieerde aanbod van kwalitatief goede maar niet al te dure etenswaren. Je kunt ernaartoe gaan en ter plekke beslissen welke keuken je die dag het meeste aanspreekt. In Alkmaar zou zo’n foodhal zich kunnen specialiseren in de verwerking van regionale producten of in ‘gezond en lekker’ eten. Ook ambachtelijke makers van etenswaren zouden er een plekje kunnen vinden om zo hun culinaire kunsten te vertonen aan Alkmaarders en toeristen, en hun waar aan de man te brengen.

Klein Paramaribo aan het kanaalPlannen als die voor de Ringersfabriek enthousiasmeren me altijd buitenmate en ik ga er dan gelijk van alles bij verzinnen. Wat bijvoorbeeld te denken van een minibuurtje naast Ringers dat qua uitstraling is geënt op de huizen in Paramaribo, waar vroeger ook chocoladebonen vandaan kwamen. Een ‘klein Paramaribo’ met witte, houten huizen in koloniale stijl aan het kanaal. Bouw-kundig kan dit met façades worden opgelost, zodat er niets aan comfort hoeft te worden ingeruild. Denk aan het door architect Sjoerd Soeters ontworpen gemeentehuis van Zaandam, met die groene houten Zaanse geveltjes boven op elkaar gestapeld. In een van die huizen in Surinaamse stijl kan dan bijvoorbeeld een museum worden gevestigd dat de geschiedenis van Nederland in de America’s uit de doeken doet. Het Dutch America Museum

70 71

Alkmaar stelt zich met het aantrekken van tweedehandshandel en recycling eigentijds op, want hergebruik heeft de toekomst. Een wijk of straat geheel gericht op het hergebruik van spullen past ook bij het recycle-imago dat door andere spelers in de stad, zoals HVC en Sortiva, wordt omhelsd. Als stad is het goed om consistent te zijn in het kiezen van je speerpunten. Toch denk ik dat dit gebied te waardevol is om in één grote tweedehandsmarkt te veranderen. Wellicht dat achterin het gebied een recycleboule-vard niet misstaat, maar ik zou daar beslist niet de oevers van het kanaal voor gebruiken.

‘Metropolitan living’ in OverstadWanneer je als buurt winkelend publiek en toeristen wilt trekken, dan kan horeca natuurlijk niet ontbreken. Dus zal ook op dat vlak het nodige in Overstad moeten worden gepland. Cafeetjes en restaurants, waar alle Alkmaarse lekkernijen kunnen worden geproefd. Er is al een grote bioscoop, een gym en een casino. En aan de Noorderkade is er ’s zomers een stadsstrand, dat hoge ogen gooit bij de Alkmaarders. Voor elk wat wils dus.Ook woningbouw lijkt me geen gek idee op deze plek. Wanneer er in Overstad op den duur ruimte ontstaat voor nieuwbouw, stel ik me zo voor dat daar ook hoogbouw gaat verrijzen. Veel succesvolle jongeren willen een huis dat metropolitan living uitstraalt en hoogbouw is hiervoor het recept. Om deze moderne en grootsteedse leefstijl uit te drukken, moeten ze nu nog verkas-sen naar Amsterdam, en dat wil je niet als Alkmaar. Je wilt ook voor deze moderne wereldburgers een plek creëren in de eigen stad, en Overstad biedt daartoe de mooiste locatie. Ook zou in dergelijke hoogbouw een vier- of vijfsterrenhotel kunnen worden gevestigd. De toeristen die wat meer betalen kunnen dan genie-ten van een prachtig uitzicht over de oude stad, met in de verte de polder, de zee en het strand.

72 73

5. Gezondheidszorg en onderwijs

7574

en niet naar een algemeen ziekenhuis dat praktisch nooit zulke behandelingen uitvoert. Wanneer we de komende jaren behoefte hebben aan (hoog)specialistische zorg, dan zit het er dik in dat we hiervoor zullen moeten reizen. Voor gewonere ingrepen blijven we naar ons lokale, algemene ziekenhuis gaan, en de meeste zorg krijgen we dichtbij of in eigen huis. Dat is ook niet vreemd, want we lijden in ons land steeds vaker aan chronische kwalen, die dan wel medische begeleiding vergen, maar meestal geen ziekenhuisbezoek. Behalve door de overdracht van zorg van de tweede naar de eerste lijn, dus van ziekenhuizen naar huisartsen, wordt deze ontwikkeling ook gefaciliteerd door de steeds betere mogelijkheden tot zelfdiagnostiek en e-health.

Op naar zelfzorg en de-professionalisering van zorgWe gaan, geheel in lijn met de ontwikkeling van de participatie-samenleving, steeds meer zelf aan zorg doen. Het betreft dan zowel ‘zelfzorg’ als ‘zorg voor onze naasten’, dus mantelzorg. Wanneer het over zelfzorg gaat, dan moet je bijvoorbeeld denken aan preventief met gezondheid bezig zijn, dus met het leven van een gezonder leven. En wanneer we toch ziek worden, dan blijven we zo lang mogelijk in de thuisomgeving wonen en nemen we zo veel mogelijk de regie in eigen hand. Ziekenhuizen en andere zorginstellingen krimpen verder de komende tijd – ambulanti-sering van de zorg wordt dit ook wel genoemd. En ook al laten patiënten hun zorg over aan professionals, dan nog is hun eigen invloed op het zorgproces groter dan vroeger. Er is meer shared decision making, en met zijn zorgvraag stuurt de patiënt in steeds grotere mate het aanbod aan zorg.

Het thuis zorg ontvangen wordt onder meer gefaciliteerd door technologie. Voor nierdialyse gaan we niet meer naar een zieken-huis, maar we dialyseren voortaan thuis, met behulp van een

GezondheidszorgLange tijd was het gewoon om als gemeente te streven naar een zo groot en compleet mogelijk algemeen ziekenhuis, dat moest zorgdragen voor veilige en kwalitatief hoogstaande gezondheids-zorg in de regio. Centralisatie was de trend, en we konden ons nauwelijks voorstellen dat zulke algemene ziekenhuizen terug-geschaald zouden moeten worden. Toch leven we momenteel in een tijd die niet alleen maar meer draait om centralisatie van zorg. De meeste zorg wordt juist steeds decentraler in de thuis-omgeving of in de eerstelijnszorg (bij huisartsen e.d.) gegeven. Natuurlijk blijven we centraal gelegen instellingen voor (hoog)specialistische zorg nodig hebben. De investeringen die nodig zijn voor dergelijke zorg, kunnen nu eenmaal niet door elk alge-meen ziekenhuis worden opgehoest. Bovendien is de behoefte aan dergelijke zorg ook niet dusdanig, dat elk ziekenhuis er mee uit de voeten hoeft te kunnen. Voor (hoog)specialistische zorg ga je liever naar een instelling die zulk werk dagelijks doet,

76 77

al bij ouderenverpleeghuizen dreigt drie miljoen vierkante meter leeg te komen staan, berekende het Kadaster. Het Financieele Dagblad publiceerde uitkomsten van Ingenieursbureau Arcadis, dat becijferde dat binnen 25 jaar 40 procent van de ziekenhuizen leeg staat. Vroegen in 2009 nog 89 instellingen toestemming bij het College Sanering Zorginstellingen om vastgoed te mogen verhuren of verkopen, in 2015 waren dat er al 343. Het aantal zorginstellingen dat onder verscherpt toezicht staat bij Stichting Waarborgfonds voor de zorgsector steeg in 2015 met 40 procent tot 48.

Radioloog, zorgondernemer en wetenschapper Loek Winter zegt dat er circa 30 procent overcapaciteit is wat betreft ziekenhuis-vastgoed. Bovendien weet ik via banken dat veel zorgvastgoed nog steeds ‘onder water’ staat, omdat ook daar het gif van renteswaps en derivaten toeslaat. Toch worden er nog steeds nieuwe ziekenhuizen gebouwd.

kunstnier, daarbij op afstand gemonitord door een specialistisch verpleegkundige en/of de huisarts. Ook de specialist, in dit geval de nefroloog, wordt meer benaderbaar in de toekomst. Online bijvoorbeeld, of als rondreizend specialist die in gezondheids-centra in wijk en regio spreekuur houdt. Bij de grotere zelf-redzaamheid van de patiënt hoort immers ook substitutie: de overheveling van zorg uit de tweede lijn (ziekenhuizen en andere specialistische instellingen) naar de eerste lijn (huisarts, thuis-zorg etc.). Een andere ontwikkeling die in lijn is met onze grotere zelfredzaamheid op zorgvlak is de de-professionalisering van de zorg. Dit zie je bijvoorbeeld ontstaan door de vervaging tussen professionele zorg en mantelzorg, of door de vervaging van reguliere en complementaire geneeswijzen.

Herschikking zorgvastgoedWe krijgen in ons land dus minder uniforme algemene ziekenhui-zen. Dat gebeurt onder meer omdat van mensen verwacht wordt dat ze voor meer specialistische en hoog-complexe zorg gaan reizen. Heb je een prostaatoperatie in verband met prostaatkan-ker, dan reis je daarvoor naar een specialistisch ziekenhuis in ons land. Het kan zijn dat het ziekenhuis dat de operatie uitvoert zo’n 150 kilometer verderop ligt, maar met een kleine twee uur rijden ben je er, en zo’n operatie is hopelijk eenmalig.

We krijgen ook minder uniforme algemene ziekenhuizen omdat veel zorgverlening verschuift naar de thuisomgeving en de eerstelijnszorg, bijvoorbeeld naar huisartsen of maatschappelijk werk. Ouderen en chronisch zieken moeten langer thuis wonen; verslaafden en mensen met geestelijke aandoeningen worden vaker thuis of poliklinisch behandeld; patiënten liggen korter in het ziekenhuis en meer taken worden door huisartsen uitge-voerd. Hierdoor komt veel zorgvastgoed leeg te staan. Alleen

78 79

steeds meer specialistische zorg uit de tweede lijn verschuift naar de eerste lijn. Dat zorgt in tien jaar voor twintig tot 30 procent minder controles en consulten in poliklinieken van ziekenhuizen. Daarnaast zal ook het aantal verpleegopnames in ziekenhuizen verder naar beneden gaan. Dat komt omdat de nieuwe klinische omgeving voor zo’n opname de huiskamer is. Voor een scan of een operatie zal je nog steeds naar een ziekenhuis moeten, dus er blijft wel degelijk een belangrijke rol weggelegd voor deze instellingen.

Zou het geen goed idee zijn om een deel van het vrijkomend zorgvastgoed in te zetten voor de eerste lijn? Huisartsen, thuis-verpleging en maatschappelijk werk krijgen immers steeds meer werk op hun bordje. Misschien kunnen er ook anderhalvelijnscen-tra in worden gevestigd, of kunnen er zorggroepen of wijkcentra in komen, waar eerstelijns professionals in een wijk of regio zich verenigen? We betalen met z’n allen toch al voor dat vastgoed, dus laten we het dan ook goed gebruiken. Hierbij moet nog worden opgemerkt dat dan wel eerst de verliezen moeten worden afgeboekt, want anders zadel je de eerste lijn hiermee op. Ik ben benieuwd of de banken bereid zijn verliezen mede te dragen om zo onze zorg betaalbaar te houden.

Meer nadruk op preventieVroeger liepen we een grote kans aan een infectieziekte te ster-ven, maar door betere hygiëne en de ontwikkeling van antibiotica werden dit soort ziektes sterk teruggedrongen. Waar we tegen-woordig vooral aan dood gaan, zijn zogenaamde welvaartsziek-tes als diabetes, kanker en hart- en vaatziekten. De belangrijkste veroorzaker daarvan is onze leefstijl. We zien aan allerlei kanten de zorg- en medicijnkosten die daarmee gepaard gaan dan ook de pan uit rijzen. Verder wordt onze psychische gesteldheid in

De afgelopen jaren was er sprake van een mogelijke verhuizing van het ziekenhuis van Alkmaar naar Heerhugowaard. Daar zou een nieuw groot ziekenhuis worden gebouwd met een investering van meer dan € 300 miljoen. Gelukkig won het gezonde verstand en koos men voor vernieuwbouw van het oude ziekenhuis in Alkmaar. In deze tijd moeten we geen nieuwe, grote, algemene ziekenhuizen meer willen, want ze zullen voor een groot deel leeg blijven staan. Ik juich de Alkmaarse besluitvorming in dezen dan ook toe. Het is besluitvorming met oog voor de toekomst.

Op naar uitgebreide gezondheidscentra in de buurtIk trek wel eens de vergelijking tussen de zorg en de retail. In de retail zie je veel leegstand omdat mensen gaan internetshoppen. In de ziekenhuizen komt leegstand omdat mensen zelf hun metin-gen en checks gaan doen via e-health toepassingen en omdat

80 81

om de ‘poortwachters’ in de gezondheidszorg, de huisartsen en hun praktijkondersteuners, hier een taak te geven. Zij weten wat er allemaal speelt bij hun patiënten. Zij kennen de gezinnen waarin de kinderen te dik worden, omdat ze elke dag urenlang met frisdrank en snacks voor een beeldscherm zitten. Zij kunnen hun patiënten gericht op het hart drukken dat bewegen heel veel problemen kan voorkomen en ideeën aandragen hoe meer bewe-ging in te passen in het dagschema.

Ook sociale wijkteams kunnen een belangrijke rol spelen bij preventie. Over het algemeen geldt dat de meeste preventie nodig is bij mensen uit de lagere sociale klassen en met een gebrek aan opleiding. Zij zijn de groep waar leefstijlgerelateerde kwalen als obesitas en diabetes het vaakst voorkomt. De hogere sociale klassen en mensen met meer opleiding zijn nu eenmaal beter op de hoogte van gezondheidsissues en hebben vaak ook de middelen om zelf steun te zoeken. In wijken met veel mensen uit de lagere sociale klassen zullen sociale wijkteams een cruciale rol bij het preventiebeleid moeten spelen.

deze moderne tijd danig op de proef gesteld. Werkstress, slaap-problemen, eenzaamheid en depressiviteit zijn alomtegenwoor-dig. Ook dat doet onze gezondheid geen goed.

De kosten van ons ongezonde gedrag rijzen de pan uit. Als maatschappij betalen we immers de rekening voor de genezing van al die welvaartsziekten. We zetten volop in op kostenbe-sparing door stelselwijzigingen, de herinrichting van het zorg-veld, andere vormen van financiering en het versterken van het aanpassingsvermogen van de patiënt. Daarnaast is het niet gek om ook aan de voorkant te kijken wat er mogelijk is: hoe kunnen we die welvaartsziektes voorkomen? Hoe passen we onze leefstijl aan? Gedragsverandering is bijvoorbeeld effectief om kanker te voorkomen. Neem longkanker. De statistieken van de afgelopen decennia zijn klip en klaar: hoe minder mensen er roken, hoe minder longkanker er optreedt. En die preventie redt per saldo meer mensenlevens dan chemotherapieën, bestralingen of doel-gerichte medicatie.

Het ziet ernaar uit dat veel ziektes zich in de toekomst niet meer openbaren, omdat ze al in een vroegtijdig stadium worden opge-merkt en behandeld. Nanosensoren kleiner dan een zandkorrel signaleren bijvoorbeeld tumoren in hun allereerste beginstadium en sporen auto-immuunziekten op. Of ze helpen monitoren of iemand genoeg beweegt of wel het juiste voedsel eet. Binnen afzienbare tijd wordt dit soort preventief monitoren via bijvoor-beeld nanosensoren gangbaar.

Preventie van welvaartsziektes dus, door jezelf als burger een gezonde levensstijl aan te meten. Veel mensen kunnen dat amper zelf. Ze hebben begeleiding en ondersteuning nodig bij hun pogingen om gezonder te leven. Het ligt voor de hand

82 83

Supercomputers stellen diagnoseVroeger verliet je je op de expertise van de dokter, maar tegen-woordig kun je in veel gevallen beter vertrouwen op supercom-puters als Watson van IBM of Healthsuite van Philips. In deze computers, die tot het domein van de kunstmatige intelligentie behoren, worden enorme hoeveelheden medische data geca-tegoriseerd en geanalyseerd, zodat medici en farmaceuten er gebruik van kunnen maken. Een arts mag dan wel veel ervaring hebben, deze supercomputers bevatten zoveel gegevens dat ze de kennis van de arts moeiteloos overtreffen. Ze rekenen via het procedé van machine learning ook met variabelen waar artsen doorgaans geen rekening mee houden. Zo worden gegevens van over de gehele wereld toegevoegd, zodat ook de etnisch-geneti-sche basis van ziektes en de uiteenlopende werking van medicij-nen bij verschillende volkeren inzichtelijk wordt. Hoe meer data we tegelijkertijd kunnen verwerken, hoe effectiever en gerichter onze medische zorg wordt. En hoe persoonlijker er behandeld en gediagnosticeerd kan worden. Een ander voordeel van diag-

Ondersteuning van sociaal zwakkerenWijkteams moeten mensen bij zorg- sociale of schuldenproble-matiek helpen. Het is voor de betreffende burgers een uitkomst en ook de stad als geheel heeft er baat bij, want zeg nou zelf, aan burgers die fysiek, sociaal en financieel gezond zijn heb je het meeste. Het gebeurt maar al te vaak dat isolement, werkeloos-heid of langdurige schulden voor permanente stress zorgen, wat er vervolgens weer voor zorgt dat de opvoeding van de kinderen erbij inschiet, dat de oplossing wordt gezocht in bijvoorbeeld alcohol, of dat er helemaal geen energie meer is om aan een goede gezondheid te werken. Wil je mensen motiveren om preventief met hun gezondheid om te gaan, dan zullen ze niet alleen op hun leefstijl moeten worden aangesproken. Ze zullen moeten worden geholpen met hun integrale problematiek, om vervolgens de kracht te vinden verantwoordelijkheid te nemen over hun eigen leven. En er zullen altijd kwetsbare groepen blijven voor wie eigen regie en verantwoordelijkheid een brug te ver is.

Preventie heeft veel met opvoeding te maken. Je leert jezelf, meestal gemotiveerd door je directe omgeving, zowel goede als slechte gewoontes aan. Veel hangt dus af van de thuissituatie van mensen. Interventie in de thuissituatie is en blijft een zaak van huisartsen en sociale wijkteams, maar bij preventie in zijn alge-meenheid speelt ook het reguliere onderwijs idealiter een rol.

Het gaat daarbij niet alleen om de zorg voor gezonde snacks in de kantine en het bannen van frisdrank- of snoepautomaten op school, maar ook om bewustmaking van leerlingen en om meer sport en beweging op school. Alkmaar heeft wat dit betreft uitstekende papieren. Het aantal sportgelegenheden in de stad is groot en kinderen kunnen er praktisch elke sport bedrijven die ze willen.

84 85

Fluticason, een middel dat aan astmapatiënten wordt voorge-schreven, werkt slechts bij één op de twintig. Statines, die veel worden voorgeschreven om het cholesterolniveau te verlagen, werkt slechts bij één op de vijftig, aldus Nature. En dat bij een middel dat behoorlijk wat nare bijwerkingen kan hebben. Deze uitkomsten zijn niet alleen een waarschuwing aan de gebruikers van de medicijnen – je wilt nu eenmaal zo min mogelijk nutteloze of zelfs schadelijke chemische stofjes slikken – maar ook aan onze overheid, want hoeveel kosten de voorgeschreven middelen onze schatkist? En ten slotte zouden ook (huis)artsen die deze middelen voorschrijven een betere afweging moeten maken en bijvoorbeeld niet meer standaard statines voorschrijven bij een te hoog cholesterol.

De reden waarom medicijnen bij iedereen anders werken, is onder meer onze verschillende genetische make-up. Dat geldt voor individuen, maar eveneens op het niveau van etnische groe-pen. En vaak worden medicijnen alleen getest op de dominante etnische groep, zodat alle etnische minderheden een niet-wer-kend of zelfs schadelijk medicijn krijgen toegediend. Wat ook effect schijnt te hebben is het verschil in ‘lichaamsflora’ (bijv. type darmbacteriën) per persoon. Dit komt omdat de (goede) bacte-riën in ons lichaam een effect hebben op de gebruikte medicij-nen.

Het wordt dus hoog tijd dat we overstappen van medicijnen die als een schot hagel werken op precisiemedicijnen die meer op de persoon zijn afgestemd. Dat betekent dat de trials die door de farmaceutische industrie worden gedaan om medicijnen te testen anders moeten worden opgezet. Je verwacht dan veel hogere ontwikkelkosten, maar dankzij het gebruik van big data zou dit best wel eens mee kunnen vallen.

nostiek door kunstmatige intelligentie en big data is dat je niet meteen vast zit aan een behandeltraject. Wanneer je naar een specialist gaat met een klacht, dan zit je meteen in de beperkin-gen en mogelijkheden van diens protocollen en denkrichtingen. Terwijl je misschien wel beter af zou zijn bij een andere specialist. Een onafhankelijke en meer generalistische diagnostiek is heel wat waard.

Reguliere medicijnen werken vaak niet zoals bedoeldVeel medicijnen werken niet. Of ze werken slechts bij een fractie van de patiënten die ze gebruikt. Een in 2015 gepubliceerd artikel in Nature, getiteld ‘Personalized medicine: time for one-person trials’, laat zien dat van de tien meest voorgeschreven genees-middelen in de VS zelfs de meest effectieve slechts bij één op de vier patiënten werkt zoals bedoeld. Sommige medicijnen blijken slechts bij één op de twintig of vijfentwintig gebruikers te werken.

86 87

wanneer je deze gegevens verzamelt, en via algoritmes op data-niveau naar patronen zoekt, ontstaan veel interessante inzichten. Voor kanker worden nu al medicijnen ontwikkeld op basis van wat er moleculair mis is met iemands cellen en/of de tumor. Precision medicine dus, oftewel maatwerk medicatie.

Wanneer je kijkt naar ons afweersysteem, dan kom je erachter dat er vele dwarsverbanden tussen kwalen bestaan. Zo blijken chro-nische ontstekingsziektes een verhoogde kans te geven op hart- en vaatziektes en op depressie. Maar er zijn nog maar weinig cardiologen en psychiaters die ontstekingsziektes betrekken in de diagnose en behandeling die zij geven.

Via systems medicine ontdek je ook dat verschillende kwalen soms eenzelfde oorzaak hebben en dus eenzelfde medicatie behoeven. En je kunt eveneens ontdekken dat achter eenzelfde kwaal verschillende oorzaken liggen, waardoor er verschillende medicatie nodig is. Onze medicatie zal dus op termijn steeds preciezer gaan werken; een ontwikkeling die we toe moeten juichen.

OnderwijsOnderwijs zal steeds minder centraal, op een vaste plek en een vaste tijd, worden gegeven. Het centraal-lineaire model dat we sinds jaar en dag gebruiken in het onderwijs, heeft zijn beste tijd gehad. Het heeft daarom ook weinig zin om enorm veel aandacht te richten op het bouwen van grote schoolgebouwen, want dergelijke infrastructuur wordt steeds minder relevant. Kennis en vaardigheden zijn niet uitsluitend meer in onderwijsinstellingen te verkrijgen, maar kunnen ook via het internet worden binnen-gehaald, waar en wanneer we dat maar willen. We kunnen dan onderwijs krijgen van de beste leraren uit binnen- en buitenland.

Van systems medicine naar personalized medicine“We kunnen tien jaar voor iemand ziek wordt op moleculair niveau al aan zijn afweersysteem zien dat het misgaat.” Aan het woord is professor Timothy Radstake, hoogleraar reumatologie bij het UMC en pleitbezorger van systems medicine.

Systems medicine is in feite de toolkit om naar precision medi-cine, en in het verlengde daarvan personalized medicine, te komen. Degene die systems medicine bedrijft kijkt op verschil-lende moleculaire niveaus naar cellen. Je kunt dan kijken naar informatie op genetisch niveau, waar je ziet wat iemand van zijn vader en moeder heeft meegekregen aan eigenschappen. Maar je kunt ook kijken naar wat iemand met zijn genen heeft gedaan. Op moleculair niveau valt bijvoorbeeld te zien of iemand rookt of niet, of iemand in de stad woont of midden in het bos, of iemand gezond eet of niet. Op die manier kun je heel gedetailleerd zien wat de staat van iemands cellen en afweersysteem is. En

88 89

doen staat, is zo veel mogelijk te leren van de wereld om zich heen, om zich zo voortdurend te kunnen aanpassen aan veran-derende omstandigheden. Blijven leren, je hele leven lang, is wat ons te wachten staat. Bij degenen die nooit erg enthousi-ast waren over school, zal dit een diepe zucht ontlokken, maar degenen die van nature nieuwsgierig en weetgierig zijn, voelen zich in een wereld van permanent leren als vissen in het water. Maar er is troost voor degenen die nooit erg gesteld waren op school: ouderwetse boeken en ander lesmateriaal dat je uit je hoofd moest leren zijn voor een groot deel verleden tijd. Leren is steeds vaker nauw verweven met het gewone werk, en zal bij deze mensen daarom ook minder weerstand oproepen.

Disruptieve technologie heeft er ook voor gezorgd dat sociale en culturele systemen in een stroomversnelling zijn geraakt. Het lukt onze cultuur nauwelijks nog om de veranderingen afge-dwongen door technologie, bij te benen. Denk bijvoorbeeld aan het lesmateriaal dat onze scholieren en studenten nog steeds krijgen voorgeschoteld. Vroeger gingen kennis en vaardigheden jarenlang mee, zo niet een leven lang. Tegenwoordig zijn ze vaak al binnen enkele jaren overbodig en irrelevant.

Over tien jaar zullen het dan ook steeds vaker bedrijven zijn die het leertraject van hun medewerkers uitstippelen en ter hand nemen, en niet scholen. Het voordeel voor betreffende bedrijven zit hem niet alleen in de state-of-the-art kennis en vaardigheden die het personeel zo krijgt, maar ook in de binding die dat geeft met de werkvloer en andere medewerkers. Wanneer je er via interne leertrajecten voor kunt zorgen dat de talentvolle mensen bij je blijven, dan is er al een wereld gewonnen, want uitzonderlijk talent is straks nog moeilijker te vinden als nu.

Kijk bijvoorbeeld maar eens op de site van de Khan Academy, die draait zonder winstoogmerk en bedoeld is als digitaal leer-platform voor de massa’s. De concurrentie op de wereldmarkt wordt hiermee ook groter, want in Azië en Afrika hebben ze, met een smartphone van $20, ook toegang tot dit onderwijsaanbod. In 2020 zal zo’n 70 procent van de wereldbevolking toegang hebben tot een keur aan internetcursussen.

Daarnaast wordt heel veel kennis in de werkomgeving bijgeleerd. Niet zozeer voordat we aan een baan beginnen, maar gaande-weg, tijdens ons werkzame leven, want de werkomgeving veran-dert anno 2018 snel, met de opkomst van nieuwe technologie en nieuwe zakelijke uitdagingen.

Op naar levenslang lerenDe wereld verandert zo snel, dat we het met z’n allen bijna niet kunnen bijhouden. Wat individuen, bedrijven en overheden te

90 91

Brown schaalbaar leren. Hij komt ook met een persoonlijk voor-beeld. Brown werd opgeleid als computerwetenschapper in de jaren zeventig van de vorige eeuw, en hij moest zichzelf de afge-lopen zes jaar alleen al op zijn minst drie keer heruitvinden om bij te blijven in zijn eigen vakgebied. Zo’n zes jaar geleden moest hij zich instellen op het (toen nieuwe) fenomeen cloud computing, maar na anderhalf jaar kwam daar het fenomeen graphic proces-sing units (GPU’s) bij – GPU’s komen uit de game-industrie en worden ondertussen gebruikt om supercomputers mee te maken. Na weer achttien maanden kwam daar big data bij, waardoor nieuwe manieren van programmeren opkwamen. Telkens vergde dit het totaal loslaten van oude vaardigheden, om die te vervan-gen door geheel nieuwe.

Om schaalbaar leren nader uit te leggen, gebruikt Brown de metafoor van het wildwatervaren: “Tijdens wildwatervaren wordt

Een nieuw onderwijstijdperkVolgens de futuroloog Thomas Frey zijn de dagen van onze traditionele universiteiten en hogescholen geteld. Ze kosten veel te veel geld, hun docenten zijn ondermaats, en bovenal: wij volgen graag onderwijs, maar wel op onze voorwaarden, zeker als we er veel geld voor betalen. We willen les op het moment dat het ons uitkomt en we willen onderwijs dat aan onze specifieke behoeften voldoet. Frey verwacht dat een heel nieuw onderwijstijdperk zal ontstaan. Op de website www.futurespeaker.com schrijft hij: ‘Ironisch genoeg treden we een tijd binnen waarin de vraag naar onderwijs substantieel zal groeien. Maar de traditionele onderwijsinstellingen sluiten zo slecht aan op wat toekomstige consumenten willen, dat vele hun deuren zullen moeten sluiten door teruglopende inschrij-vingen.’

Op naar schaalbaar lerenProfessor John Seely Brown, verbonden aan Deloitte’s Center for the Edge, stelt dat de vervaltijd van een vaardigheid vroeger, voor de digitale revolutie, zo rond de dertig jaar lag. Wanneer je toen afstudeerde, dan gingen de vaardigheden en kennis die je tijdens je studie opdeed bijna je hele carrière mee. Tegenwoordig ligt die vervaltijd rond de vijf jaar. Dat betekent dat je de rest zult moeten bijleren tijdens je werkzame leven. Brown introduceert hiervoor het begrip ‘schaalbaar leren’, dat hij plaatst tegenover het oudere begrip ‘schaalbare efficiency’. Businessmodellen waren de afge-lopen eeuw heel erg gestoeld op schaalvoordelen en pushmarke-ting, aldus Brown. Maar in de huidige onstabiele context en snel veranderende digitale infrastructuur is dat niet meer genoeg. Je zult in deze tijden van big shift beter en sneller moeten inspringen op veranderingen, en dat betere aanpassingsvermogen noemt

92 93

probeerde te komen welke studiefactoren het succes van de studenten na hun studie konden voorspellen. Het bleken niet de gemiddelde scores van de studenten te zijn, noch hun sociaal-economische achtergrond, maar hun bereidheid om tijdens de studie deel te nemen aan studiegroepen en andere groeps-activiteiten. Brown zegt in dit verband dat we ons ontwikkelen van individuele leertrajecten naar sociale participatie als leerweg. Dit komt neer op de uitspraak ‘samen is het nieuwe alleen’. Of, nog beter in deze context: ‘twee (drie, vier…) weten meer dan een’.

Naar nieuwe vormen van onderwijsWe leven in tijden waarin baanzekerheid een ding van het verleden lijkt te zijn. Wat hier aan ten grondslag ligt is de auto-matisering en digitalisering van veel werkzaamheden. Met name administratieve werkzaamheden worden momenteel overgeno-men door computers, maar zelfs voor juristen en journalisten dreigt werkloosheid, omdat computers steeds bekwamer worden in het uitvoeren van hun taken. Dat geldt voor alle werknemers, dus ook voor Alkmaarders.

Scholing en onderwijs zijn altijd al belangrijke middelen geweest om dreigende werkloosheid te bestrijden. Het meest gebruikelijke is om overbodig geworden werknemers naar omscholingspro-gramma’s te sturen die ze voorbereiden op nieuwe banen. In de jaren tachtig hebben we dit in Nederland gedaan en we zullen er ook nu niet aan ontkomen. Maar dit is natuurlijk een beetje de put dempen als het kalf verdronken is. Het is veel effectiever om werkenden continu bij te scholen, zodat ze sterker staan tegen-over digitalisering, flexibeler worden en zich zekerder voelen als ze eenmaal geconfronteerd worden met ontslagdreiging. Al twin-tig jaar praten we in Nederland over ‘een leven lang leren’, maar nu gaat het er dan eindelijk van komen.

er voortdurend geleerd van de interactie met de context: het water. Het representeert voor mij schaalbaar leren omdat het staat voor totaal belichaamde cognitie en de volle participatie in een voortdurende stroom van kennis.” In navolging van David Weinberger, auteur van Too Big to Know (2012), wijst Brown ook op het netwerkkarakter van veel hedendaagse kennis. Vroeger haalde je feiten en antwoorden uit de juiste specialistische lite-ratuur, maar tegenwoordig bevindt die kennis zich in netwerken, waardoor ze min of meer oneindig is geworden en er op vragen geen eenduidig antwoord meer te krijgen is. ‘Goede vragen’ lijken daarmee relevanter dan ‘juiste antwoorden’ in deze tijd van grote verandering.

Wat we de komende tijd dan ook moeten doen is anderen betrekken bij onze vragen. Als voorbeeld van deze verandering citeert Brown een studie waarmee Harvard University erachter

94 95

Oud-minister Jet Bussemaker van OC&W noemde dit ooit in een lezing ‘astronautenvaardigheden’. Ze verwees naar de beman-ning van Apollo 13, de Amerikaanse ruimtemissie die in 1970 in de problemen kwam. De zeer ervaren en zeer goed opgeleide astronauten wisten veilig op aarde terug te keren. Niet alleen dankzij hun kennis en ervaring, maar vooral ook dankzij hun creativiteit; met karton en plakband brachten ze wijzigingen aan hun ruimtevaartuig aan, iets wat een moderne supercomputer waarschijnlijk nooit zou bedenken en zeker nooit zou kunnen uitvoeren. Volgens de minister moeten we net zo worden als de Apollo-bemanning: goed opgeleid, vaardig en creatief.

Astronautenvaardigheden garanderen ons echter niet tot ons pensioen een baan. Ik gebruikte niet voor niets het woordje ‘vooralsnog’ hierboven. Computers leren voortdurend (en in hoog tempo) nieuwe kunstjes. Daarom moeten ook wij continu bereid zijn om bij te leren. Achterover leunen is er niet meer bij. De over-heid kan levenslang leren stimuleren en faciliteren door bijvoor-beeld iedereen om de tien jaar een opleidingsjaar te garanderen; voor een derde betaald door de werkgever, voor een derde door de overheid en voor een derde door als burger zelf je spaarcent-jes aan te spreken.

Op naar banen die computers niet aankunnenHet mag ondertussen duidelijk zijn dat computers veel van onze banen overnemen, simpelweg omdat ze preciezer en betrouwbaarder zijn in routinehandelingen. Het gaat dan niet alleen maar meer om handelingen in de maakindustrie, zoals die door robots worden uitgevoerd, maar ook om de automa-tisering van kenniswerk. Waar vorige generaties veel adminis-tratief medewerkers leverden, is dat nu niet meer nodig, omdat

Baanverlies door automatisering is niets nieuws, maar tot dusverre gebeurde het vooral aan de onderkant van de arbeids-markt. Of het nu was in een montagehal of een kantoortuin, het was het productiewerk dat door machines werd overgenomen. Wie werkte in een midden- of hogere kaderfunctie zat redelijk veilig op zijn bureaustoel. De computer verhoogde zijn of haar productiviteit, vergemakkelijkte de communicatie en bracht verpo-zing. Hij was het verlengstuk van de werknemer. Nu gaan we naar een omgekeerde wereld toe: wij worden het verlengstuk van de computer. Als we willen blijven werken, moeten we zorgen dat we dingen kunnen waar computers vooralsnog moeite mee hebben, maar die voor het werkproces noodzakelijk zijn. Het gaat dan om dingen als complexe communicatie, interactie met fysieke perso-nen, ideeëngeneratie, creatieve probleemoplossing; zeg maar alles wat niet in een patroon of routine valt te passen.

96 97

Machines kunnen dat gewoon veel beter dan mensen, want ze zijn veel voorspelbaarder en betrouwbaarder dan wij. Ik denk dat nieuwe technologie zo’n negatief effect heeft op onze arbeidsmarkt omdat we onze banen hebben gevormd op een dusdanige manier dat ze kwetsbaar zijn voor automatisering. Technologie sec is volgens mij niet de oorzaak van het verdwij-nen van de banen. Het is het highly scripted model waarin onze banen zijn gegoten. Het is de manier waarop we ons werk binnen grote ondernemingen hebben gedefinieerd. We hebben een nieuw model van werk nodig, eentje dat uitgaat van meer onzekerheid en dat meer menselijke creativiteit en verbeelding vraagt. Dat soort werk is veel minder makkelijk over te nemen door automatisering.” Op naar banen dus die creativiteit en flexibiliteit vergen, want daar zijn computers niet goed in.

Naar MOOC’s 2.0 en virtual reality (VR) in de klasDe afgelopen jaren is er veel geschreven over het toenemend gebruik van online technologie in het onderwijs. De sector is booming. Het Nederlandse online onderwijsplatform StudyTube, dat internationaal opereert, krijgt bijvoorbeeld 1 miljoen euro aan investeringskapitaal om zijn e-learning-platform verder uit te bouwen. Het grootste succesverhaal was voorbehouden aan het fenomeen van de Massive Open Online Courses, oftewel MOOC’s. Docenten die hun (universitaire en hbo-)cursussen online gingen aanbieden voor een breed publiek bleken massa’s getalenteerde studenten van over de hele wereld te trekken. Maar onlangs bleek uit onderzoek van de University of Pennsyl-vania dat slechts de helft van de studenten die zich inschreven de lessen ook volgden, en dat slechts 4 procent de cursus ook daadwerkelijk afrondde. Een vervolgonderzoek opgezet door

computers veel beter zijn in boekhouden dan wij mensen. Ook bij een beroep als dat van advocaat, waarvan velen dachten dat dat nooit door computers kon worden overgenomen, blijkt nu dat kunstmatige intelligentie haar intrede doet. Zo’n super-computer kan namelijk veel sneller en adequater jurisprudentie verzamelen, en vervolgens een advies geven over de te volgen juridische strategie.

In de VS is het voor net afgestudeerde juristen nu al moeilijk om een baan in hun eigen vakgebied te vinden. Dat komt omdat computers met kunstmatige intelligentie adequater, sneller en goedkoper een standaard juridisch advies kunnen geven dan levensechte juristen. De computer haalt in 90 procent van de gevallen het meeste uit een rechtszaak, waar juristen blijven steken bij 70 procent van de gevallen. Dus waarom nog een jurist inhuren waar de computer een betere uitkomst biedt? En waarom nog rechten studeren wanneer er geen werk meer is, afgezien dan van het meer specialistische juridische werk, want daarvoor zullen vooralsnog juristen nodig blijven? Verwacht wordt dat zo’n 90 procent van de juristen binnen afzienbare tijd werkloos wordt.

Een andere reden dat veel banen zullen worden overgenomen door computers, is het feit dat bestaande banen te welom-schreven zijn. John Hagel, Director Deloitte Center for the Edge US: “Dat veel banen zo kwetsbaar zijn voor automatise-ring, heeft te maken met het pushmodel dat moderne onder-nemingen toepassen. Ze ontwikkelen prognoses en zorgen er dan voor dat de juiste mensen op de juiste plaats en de juiste tijd de handelingen verrichten die nodig zijn. Dergelijke standaardisatie, waarbij iedere menselijke creativiteit en elk eigen initiatief worden uitgesloten, vraagt om automatisering.

98 99

opgeleide en ondernemende burgers de handen uit de mouwen steken. Onderwijs speelt hierbij natuurlijk een belangrijke rol, en ik voorzie de komende jaren dan ook een groei van ‘ondernemer-schapsonderwijs’. Door ‘ondernemerschap’ als vak op te nemen in het curriculum van algemene opleidingen, zowel in het lager en middelbaar als in het hoger onderwijs, worden jongeren de vaardigheden en kennis bijgebracht die nodig zijn voor de ontwik-keling van een ondernemerschapscultuur. In Nederland werden al verschillende nationale programma’s en subsidieregelingen opgezet om meer aandacht te besteden aan het ondernemer-schapsonderwijs, zoals het programma Partnership Leren Onder-nemen (2005), het Actieprogramma Onderwijs en Ondernemen (2007) en het Onderwijs Netwerk Ondernemen (2009), maar het schiet in de praktijk vooralsnog nog niet in alle geledingen van het onderwijs echt op. Ik verwacht daarin dit jaar een kentering.

Nu al zijn er opleidingen die het goede voorbeeld geven, omdat ondernemerschap al een prominente plaats inneemt binnen het curriculum. Het gaat dan vooral om vervolgopleidingen als hbo’s en roc’s. Bij het roc Rijn IJssel is ondernemerschap bijvoorbeeld ingebed in het vak Loopbaan & Burgerschap. Op de site van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland valt te lezen hoe ze dat op het betreffende ROC hebben aangepakt. Gaan we meer zien in de nabije toekomst. Ondernemerschap wordt steeds vaker opgenomen in curricula, ook op meer algemene opleidingen.

Princeton University kwam met al even sombere conclusies: deel-name aan begeleidende forums daalt voortdurend gedurende een cursus en de helft van de studenten post slechts een of twee berichten op het forum. De belangrijkste reden waarom studenten niet meer meedoen aan dergelijke fora, die cruciaal zijn voor het welslagen van onlinecursussen, blijken de vele kletspraatjes en logistieke mededelingen te zijn die er worden uitgewisseld. Bij sociale studies is één op de drie post kletspraat over het weer of een andere waan van de dag. Daarom worden dergelijke onzin-berichten, die inhoudelijk niets met de cursus te maken hebben, in de nieuwere versies van MOOC’s uit de discussies gefilterd.

Een ander verschijnsel dat we in klaslokalen kunnen verwachten is virtual reality (VR). Er komen nu namelijk betaalbare versies van deze technologie op de markt, zoals de via crowdfunding ontwikkelde Oculus Rift, een VR-bril waar je niet meer draaierig en misselijk van wordt. Het aantal toepassingen van deze techno-logie is enorm. Onderwijs kan aanschouwend worden gemaakt, bijvoorbeeld door via de VR-bril een uitstapje te maken naar het een of andere museum. Zo kunnen leerlingen het skelet van een dino onderzoeken zonder van hun stoel te komen. En in principe zou ook de wereld waarin de dino’s leefden kunnen worden herschapen in VR. Iemand uit Engeland heeft via Kickstarter al investeerders gevonden om een prehistorisch landschap uit het Bronzen Tijdperk accuraat tot leven te brengen. Met behulp van de Oculus Rift kunnen leerlingen straks deze plek bezoeken en ontdekken. Ik verwacht steeds meer onderwijstoepassingen van VR de komende jaren.

Ondernemerschap een vast onderdeel in curriculaOns land staat voor een aantal economische uitdagingen die het best kunnen worden aangegaan wanneer innovatieve, goed

100 101

6. Economie

103102

het Amerikaanse Silicon Valley. In eigen land hebben we bijvoor-beeld de clustering van logistieke bedrijven in en rond onze mainports Rotterdam en Schiphol, Food Valley rond de Wagenin-gen University & Research (WUR), waar voedsel en gezondheid belangrijke onderwerpen zijn, en Brainport Eindhoven, waar het om de ontwikkeling van hightech systemen gaat. En in Alkmaar hebben we ondertussen natuurlijk het Energy Innovation Park, waar vooral wordt gewerkt aan nieuwe gastechnologie. In beleidsstukken van de gemeente kom ik de clusters “Energy, Sport, Health, Agri en Leisure” tegen. Ik vind een dergelijke clus-tering passen bij Alkmaar, ook al wil ik er nog twee extra zaken aan toevoegen.

Ten eerste de noodzaak om ook te werken met alle dwarsverban-den die er tussen deze clusters bestaan. Ik wil dat doen door op de achterliggende eigenschappen van de stad Alkmaar te focus-sen. En ten tweede wil ik er hier op wijzen dat, naast het formule-

Op naar een economische victorie‘Bij Alkmaar begint de victorie’ is een zinnetje dat vele generaties Nederlanders op school leerden. Om welke victorie het precies ging, weten onze landgenoten dan meestal weer niet, maar velen vermoeden terecht dat het iets met de Tachtigjarige Oorlog, en dus met het beleg van die vermaledijde Spanjaarden te maken heeft. Het ‘beleg’ waar wij heden ten dage mee te maken hebben, is van een geheel andere orde. Het ‘leger’ dat ons anno 2017 dreigt aan te vallen, bestaat uit disruptieve technologie, dat wil zeggen uit technologie die onze economische basis aantast omdat ze bestaande businessmodellen achterhaald doet zijn, waardoor we bijvoorbeeld werkloos worden. Ik heb het hier kortom over de economische oorlog, en niet over militair geweld. Zou ook op het vlak van de economie de victorie kunnen begin-nen in Alkmaar? Natuurlijk kan ik op deze vraag niet volmondig ‘ja’ antwoorden. Het zou ook niet fair zijn richting andere Neder-landse regio’s. Toch geloof ik dat Alkmaar op een aantal econo-mische terreinen de papieren in handen heeft om voor victorie-gekraai te gaan zorgen.

Het verschijnsel clusteringSinds Michael Porter haar voor het eerst beschreef in zijn boek The competitive advantage of nations is de clustertheorie populair bij beleidsmakers. Centraal in deze theorie staat de gedachte dat fysieke clustering van bedrijven uit een specifieke sector in een bepaald gebied een bron is voor regionaal economische groei. De ruimtelijke nabijheid tussen deze bedrijven zou de leerproces-sen en de onderlinge concurrentie stimuleren. Clustering zorgt er volgens Porter voor dat de productiviteit van de bedrijven in het cluster toeneemt, dat innovatie binnen de sector wordt gesti-muleerd en dat ook new business erdoor wordt versterkt. Een bekend internationaal voorbeeld van clustering is de ICT-sector in

104 105

aandachtspunt kunt nemen. Ik denk dan aan drie eigenschappen die de stad nu al kent, maar die verder versterkt kunnen worden en als leidraad kunnen dienen voor allerhande toekomstige economische ontwikkelingen. Waarom? Omdat het eigenschap-pen zijn waar in de toekomst veel aandacht naar uit zal gaan en die dus een hoge economische waarde vertegenwoordigen. Ik heb het over de eigenschappen gastvrijheid, duurzaamheid en gezondheid.

Gastvrijheid Wanneer toerisme een belangrijke inkomstenbron in je regio is, dan kun je gastvrijheid maar beter hoog in je vaandel dragen, want anders droogt de toeristenstroom mettertijd op. Toerisme heeft veel economische potentie, want wereldwijd zijn er steeds meer mensen die zich een reis naar een ver buitenland kunnen veroorloven. Verwacht wordt dat de sector jaarlijks met zo’n 5 procent blijft stijgen de komende tijd.

Wanneer ben je interessant en gastvrij genoeg om steeds meer toeristen te trekken? Je moet er dan voor zorgen dat je recreatie- en cultuuraanbod kwalitatief op orde is, en dat er genoeg variatie in dat aanbod zit. Het betekent dat er op horecavlak ‘voor elk wat wils’ moet zijn, zodat allerlei soorten bezoekers ook na een dagje sightseeing nog voldoende reden hebben om in de stad te blijven. Denk aan een variëteit aan overnachtingsmogelijkheden, van campings tot een vijfsterrenhotel. Denk aan aantrekkelijke eettentjes in verschillende prijscategorieën; aan vertier voor (gezinnen met) kinderen, zoals bioscopen en zwembaden; aan plekken waar jongvolwassenen elkaar kunnen ontmoeten, zoals concerten en festivals; of aan evenementen voor cultuuraanbid-ders, zoals tentoonstellingen. Ook een goed aanbod van sportre-creatie zal mensen het gevoel geven meerdere dagen in Alkmaar

ren van economische speerpunten, ook aandacht moet worden besteed aan genoeg variatie in economische activiteit. Er zijn ondertussen namelijk ook veel economen die bezwaar hebben tegen Porters clustertheorie. Leidt clustering van gelijksoortige bedrijven werkelijk tot regionale economische groei of biedt juist sectorale variëteit meer kansen? Vaar op beide, zou ik willen zeggen. Dus én clustering, zoals die bijvoorbeeld plaatsvindt op het Energy Innovation Park, én aandacht voor variëteit, dus voor spreiding over meerdere sectoren. Wanneer je je pijlen richt op meerdere sectoren, dan zal een neergang in een van die sectoren immers weinig effect hebben op de algemene economie van de regio. Kortom: richt je economische pijlen zorgvuldig, maar spreid ook je kansen.

Bruikbare eigenschappen van Alkmaar Bij clustering wordt meestal uitgegaan van bepaalde economi-sche sectoren, maar ik kan me zo voorstellen dat je evenzogoed bepaalde goede eigenschappen van de stad tot een belangrijk

106 107

handen en voeten aan kunnen geven door opleidingstrajecten te beginnen die gericht zijn op de professionele gastvrijheid. Duurzaamheid Dat we met z’n allen duurzamer moeten gaan leven, mag geen verrassing meer zijn. We lezen dagelijks in de krant over klimaat-verandering en uitputting van de aarde, en concepten als ‘cradle-to-cradle’ of ‘de circulaire economie’ zijn ondertussen gemeen-goed geworden. We komen er niet meer onderuit: we moeten af van ons gebruik van fossiele brandstoffen en toe naar meer duurzame vormen van energie.

Met haar Energy Innovation Park zet Alkmaar een beslissende stap in de richting van duurzame energie. De op dit park plaats-vindende ontwikkeling van nieuwe technologie op het vlak van biomassavergassing en groen gas is van nationaal, en misschien wel van internationaal belang. Het Warmtenet van HVA in de stad

te kunnen vertoeven zonder dat de verveling toeslaat. Cultuur en natuur moeten beide in overvloed aanwezig zijn.

Naast een ruim genoeg aanbod van recreatiemogelijkheden is ook de kwaliteit van de gastvrijheid van groot belang. Vergeet daarbij niet dat veel buitenlandse toeristen een heel andere standaard hanteren dan wij Nederlanders doen. Gastvrijheid is het prettige, welkome gevoel dat de gast beleeft wanneer hij door ons wordt ontvangen en begeleid tijdens zijn verblijf. Wat daarbij echter in de gaten gehouden moet worden, is dat mensen uit verschillende culturen vaak andere eisen stellen aan gastvrijheid. Wij zijn in ons land gewend aan een informele sfeer en weinig plichtplegingen. Bij al te veel poespas gaan Nederlanders zich ongemakkelijk voelen. Ik kan me bijvoorbeeld nog goed herinne-ren dat je in dure hotels in India hulp wordt aangeboden wanneer je in de wc-ruimte je handen wast. Ze komen dan met een hand-doekje om je te helpen je handen te drogen. Ik voel me op zo’n moment hoogst ongemakkelijk en wil niks liever dan mijn eigen handen afdrogen. Maar een hindoeïstisch Indiër, die aan het kastensysteem is gewend, vindt zo’n dienaar met een handdoek de gewoonste zaak van de wereld. Ook andere Aziaten, bijvoor-beeld Chinezen, verwachten van personeel in hotels en horeca een meer formele benadering en willen doorgaans niet door een ober als min of meer gelijke behandeld worden.

Nederlands personeel dat in de toeristische sector werkt zou gebaat zijn bij meer kennis omtrent zulke culturele verschillen, zodat ze hun diensten gepaster kunnen aanbieden. Laat Alkmaar in dezen een stad zijn die het goede voorbeeld geeft, door hen die werken in de sector der gastvrijheid goed op te leiden en van alle markten thuis te laten zijn. Gastvrijheid heeft immers de toekomst. Opleidingsinstituten in de regio Alkmaar zouden hier

108 109

landschap voor onszelf en toeristen. De boeren van de toekomst zijn niet alleen producenten van landbouwproducten, maar ook producenten van energie en beheerders van het landschap.

Duurzaam bouwen kan door de gemeente worden afgedwongen, zowel bij nieuwbouw als bij renovaties. Alkmaar besteedt al veel aandacht aan het isoleren van woningen. Een mooi begin van duurzaam bouwen. Zorg ervoor dat op daken waar zonnepanelen passen, deze meteen worden geïnstalleerd, en zorg ook voor een oplaadpunt voor de toekomstige auto met stekker.

Wat betreft duurzaam vervoer moet natuurlijk gedacht worden aan een goed openbaar vervoer en aan elektrisch rijden. Zorg dat er in de stad genoeg oplaadpunten voor elektrische auto’s zijn, zodat de stad klaar is voor het vervoer van de toekomst.

GezondheidWat voedsel betreft kan Alkmaar bogen op een lange traditie. De stad is immers het centrum van een aanzienlijk en vruchtbaar plattelandsgebied en de producten van het land worden sinds jaar en dag verwerkt en verkocht in Alkmaar. De stad heeft haar kaasmarkt te danken aan de vele veehouderijen in de omgeving, want zonder deze boer is er natuurlijk geen kaas. De produc-tie van gezond voedsel, zoals kool van de koude grond, vindt sinds jaar en dag plaats in de naaste omgeving van Alkmaar. Iets verder verwijderd, in West-Friesland en bij Warmenhuizen, hebben we Seed Valley, hét internationale centrum voor plant-veredeling en zaadtechnologie. Daar wordt gewerkt aan planten die nog gezonder, mooier en smakelijker zijn. En ten slotte is er nog Greenport Noord-Holland Noord, waar een enorme variëteit aan groenten, aardappelen, bloemen en fruit haar weg vindt naar consumenten in binnen- en buitenland. De regio is daarnaast een

is een duurzaam voorbeeld voor andere gemeentes en met zijn geplande recyclingpark laat ook recyclingbedrijf Sortiva zien hoe het hoort in een circulaire economie. Overstad krijgt een ‘kring-loopboulevard’ met winkels in tweedehandsgoederen – die past naadloos bij het duurzame imago van de stad. Voeg daar een duurzame landbouw, bouwnijverheid en vervoerssector aan toe, en je bent al een flink eind op weg naar het Nederland van de toekomst.

Wat betreft een duurzame landbouw valt te denken aan boeren die biomassa produceren en deze al vergisten op hun eigen bedrijf; of aan boeren die zonneweides beginnen en zo stroom leveren voor de stad. Ook de klassieke duurzame landbouw, het biologisch boeren, kan een plek vinden rond Alkmaar, ook al denk ik niet dat we het uiteindelijk zonder intensieve landbouw afkunnen. Intensieve landbouw zorgt ervoor dat er genoeg eten zal zijn voor iedereen en dat niet alle grond wordt gebruikt voor landbouw. Die grond hebben we immers nodig als aantrekkelijk

110 111

zeegroente als zeekraal? Lekker ziltig, duurzaam verbouwd én gezond. Of kaas met kruidenmengsels die bepaalde kwalen helpen tegengaan? Kaas met een medisch randje dus of, anders uitgedrukt, medicijn die lekker smaakt.

Werk maken van gastvrijheid, duurzaamheid en gezondheidDe drie hier genoemde eigenschappen waaromheen Alkmaar haar toekomstige economie verder kan uitbouwen, zouden ook in het onderwijs van de stad vorm moeten krijgen, bijvoorbeeld door nieuwe studierichtingen te beginnen speciaal gericht op het vormgeven aan deze eigenschappen. En wanneer je jezelf etaleert als gastvrij, duurzaam en gezond, dan ligt het ook voor de hand om in de stad evenementen als congressen en beurzen te helpen organiseren over deze onderwerpen.

Ook in combinaties van bovengenoemde eigenschappen kan toekomstperspectief worden gevonden. Je moet jezelf dan de

belangrijke leverancier van vlees, zuivel en vis. Met ruim 6.500 bedrijven waarin 20.000 mensen werken en met een productie ter waarde van meer dan 3 miljard euro per jaar, is agribusiness een van de economische pijlers van de regio Noord-Holland Noord. En die agribusiness richt zich steeds meer op het leveren van gezondheid, omdat wij als consumenten daarom vragen.

We leven in een samenleving waarin gezondheid een steeds belangrijker rol speelt. De meeste ziektes die we krijgen zijn geen infectieziektes meer, maar leefstijlgerelateerde ziektes als diabe-tes, kanker en hart- en vaatziektes. Kortom, aan ziektes die wij zelf meestal op afstand kunnen houden door gezonder te leven. Onze moderne gezondheidszorg is dan wel steeds beter in staat om van ziektes die ooit fataal waren chronische kwalen te maken, maar dit komt met een behoorlijk prijskaartje, waar we meer en meer zelf een grote bijdrage aan moeten leveren. Voor iedere Nederlander zal gezondheid op den duur dus een economisch gegeven worden. Tijd is niet alleen geld, ook gezondheid is geld. Dat gaan we steeds meer beseffen. En dus zal er steeds meer aandacht komen voor gezondheid, bijvoorbeeld in de vorm van gezond voedsel en gezonde bezigheden.

Op beide terreinen gooit de stad nu al hoge ogen. Als foodstad én als sportstad timmert Alkmaar immers behoorlijk aan de weg. Toch kan deze positie nog veel verder worden uitgebouwd in de richting van gezondheid. Voorbij de kaasmarkt en de chocolate experience moet het dan gaan om innovatieve voedingscon-cepten die het gezondheidsaspect benadrukken, ook al mag de smakelijkheid van het eten daar natuurlijk niet onder lijden. Lekker én gezond, daar gaan we in de toekomst voor. Nu ben ik geen kok of bedenker van nieuwe soorten etenswaren, maar is er bijvoorbeeld niet een Alkmaarse kaas te verzinnen met een

112 113

Wat ik met dit alles maar wil zeggen is dat Alkmaarders die zich hebben gespecialiseerd in een van de goede eigenschappen van hun stad, eens te rade zouden moeten gaan bij een van de andere goede eigenschappen, omdat die hun product of dienst wel eens op de juiste wijze zou kunnen aanvullen.

Behoefte aan spreiding van economische activiteitOm in economisch opzicht krachtig te blijven, zijn niet alleen sectoren nodig die als economisch speerpunt kunnen gelden en waaruit bedrijven worden geconcentreerd in een specifiek gebied, zoals het Energy Innovation Park. Er is ook behoefte aan een zekere spreiding van economische activiteiten. Economische specialisatie zorgt ervoor dat de beste bedrijven en mensen op een bepaald vakgebied naar Alkmaar komen, en daarmee weer anderen aantrekken; en spreiding zorgt ervoor dat, wanneer het met zulke sectoren wat slechter gaat, bijvoorbeeld door conjunc-tuurschommelingen, er altijd nog werk is te vinden in andere sectoren.

Ook al zijn er nauwelijks grootbedrijven in Alkmaar te vinden, toch zit het met de maakindustrie in de stad wel goed. Op de bedrijventerreinen Boekelermeer en Beverkoog zijn aanzienlijke mkb-bedrijven te vinden, die ook nog eens zeer succesvol zijn en behoorlijk wat Alkmaarders een goed belegde boterham doen verdienen. Denk aan Hörmann Alkmaar B.V. Het werk bij dit soort bedrijven bestaat beslist niet meer uit simpel repetitief werk, zoals velen zich voorstellen. Het werk is de afgelopen decennia door verdergaande technologisering op een veel hoger plan getrok-ken. Er worden steeds meer medewerkers gevraagd op mbo-4 en hbo-niveau. Op die opleidingen zie je nieuwe studierichtingen ontstaan, zoals Mechatronica en Robotisering.

vraag stellen: Wat levert de combinatie ‘gastvrij en duurzaam’ voor economische mogelijkheden op? Of de combi ‘gastvrij en gezond’? Verblijd gasten in Alkmaar met een duurzaam en gezond toeristisch aanbod. Wandel-, fiets- en kanoroutes in en rond de stad kunnen worden gepromoot onder de noemers ‘duurzaam’ en ‘gezond’. Zowel het sportimago als het imago van de stad kan voor toeristische doeleinden worden uitgebuit. Na een dagje actief bewegen kunnen gasten terecht bij een van de vele food experiences in Alkmaar, om de dag daar te besluiten met een gezonde en bijzondere eetervaring. En de volgende ochtend is er, naast een cultuurhistorische excursie, ook weer tijd voor sport en spel. Bij de combinatie ‘gastvrij en gezond’ ligt ook zorgtoerisme voor de hand, ook al weet ik niet of de medische sector in de stad vooralsnog genoeg bijzondere kwaliteiten bezit om zorgtoeristen aan te trekken. Wellicht dat het Kenniscentrum voor Nucleaire Geneeskunde specifieke patiën-ten kan aantrekken?

114 115

in rijen van drie klaar zal staan om te mogen participeren. Zo houden we ook in deze tak van sport een voorsprong.

Een probleem met de toenemende technologisering, automatise-ring en robotisering is dat ongeveer 16 procent van de bevolking een IQ heeft van 85 of lager. De hoeveelheid werk zal in z’n totaliteit sterk afnemen de komende decennia, vooral werk dat bestaat uit repeterende handelingen, dus is vooral deze groep de klos. Toch blijven er ook nog best veel banen over waarvoor men geen professor hoeft te zijn. De toeristenindustrie biedt bijvoor-beeld veel kansen voor hen die willen werken op een eenvoudiger niveau en die het prettig vinden om gastvrijheid uit te stralen en mensen te bedienen. Elk werk doet ertoe en is de moeite waard om gedaan te worden. Zolang de handjes maar wapperen, ben ik tevreden. Wees zuinig op je diversiteit De stad moet daarom zuinig zijn op haar maakindustrie, want wanneer het in sectoren als toerisme en energie-innovatie door conjunctuurschommelingen wat slechter gaat, dan biedt een stevige maakindustrie de werkgelegenheid die we nodig hebben. Een aantal maakbedrijven op de Beverkoog geldt ook als praktijkopleidingsbedrijf. Dat is fijn, want zo kunnen studenten de kneepjes van het vak leren. En wanneer ze afgestudeerd zijn, kunnen ze, wanneer ze dat willen, vast aan de slag bij een van de bedrijven die ze opleidde.

Op mijn tochten door het land kom ik de laatste tijd ook veel jonge ondernemers tegen die een bedrijfje in de maakindustrie beginnen. In Twente heb je bijvoorbeeld nogal wat ondernemers die zich met veel succes toeleggen op het maken van bijzondere fietsen. Denk aan driewielers voor gehandicapten of aan desig-

De vier lokale praktijkopleidingen in de maakindustrie (metaal, elektrotechniek, installatietechniek en bouw) zijn gevestigd in Heerhugowaard. Zij bedienen het bedrijfsleven in Noord-Hol-land boven het Noordzeekanaal. Samenwerking is er verder met Hogeschool Inholland en ROC Horizon College.

Het tekort aan vakmensen in de techniek loopt ondertussen verder op. De vakman komt straks, na een wachttijd van enkele maanden, bij je langs in zijn nieuwe Tesla van een dikke ton, en een salaris hoger dan dat van een modale trendwatcher. Dus beste mensen, zorg dat een of meerdere van uw zonen of doch-ters in de techniek gaat werken!

De gemeente Alkmaar zou, in nauwe samenwerking met de Alkmaarse bedrijven, de banden met de TU Delft of buitenlandse Technische Universiteiten kunnen aanhalen. Bied jonge buiten-landse techneuten een uitwisselingsprogramma met verblijfsfacili-teiten in Alkmaar. Neemt u van mij aan dat het bedrijfsleven straks

116 117

nfietsen. Dat schijnt goede handel te zijn. Alkmaar zou ruimte voor startende maakindustrietjes kunnen inruimen in de stad. In Amsterdam laat ondernemer Duncan Stutterheim, de man achter dance event Sensation en de facelift van het Shell-gebouw in Amsterdam-Noord, een nieuwe toren bij Sloterdijk bouwen, speci-aal voor de kleinere maakindustrie en het ambachtswerk. Zou Alkmaar ook niet ruimte voor dergelijke beginnende ondernemers kunnen creëren, bijvoorbeeld in Overstad? Denk bijvoorbeeld aan ateliers van bonbon- of kaasmakers, die de restaurantjes in de buurt van specialiteiten voorzien. De buurt kan wel een impuls gebruiken en beginnende maakindustrietjes kunnen op den duur grote werkgevers worden, die je graag in je stad ziet.

Trends op het vlak van gastvrijheid, duurzaamheid en gezondheidDe drie ‘goede eigenschappen’ die Alkmaar nu al hoog in haar vaandel draagt, en die marketingwise nog meer tot speerpunt van economisch beleid kunnen worden gemaakt, zijn dus ‘gastvrijheid’, ‘duurzaamheid’ en ‘gezondheid’. Ik stel voor om de drie eigenschappen zo vaak als maar mogelijk is aan elkaar te koppelen, zodat een sterk en helder cluster van eigenschappen ontstaat dat in de toekomst tot nieuwe economische activiteit kan leiden. Alkmaar kan kortom geld verdienen met zijn gastvrijheid, duurzaamheid en gezondheid, vooral wanneer die consistent en in onderlinge samenhang worden aangeboden.

De economische activiteit die kan worden gekoppeld aan gast-vrijheid, het toerisme, wil ik hier eerst behandelen. Vervolgens ga ik in op de trends rond de economische activiteit rond de eigenschap duurzaamheid, om te besluiten met de vele mogelijk-heden die de eigenschap gezondheid biedt, nu die bij praktisch iedereen bovenaan het verlanglijstje van meest gewilde eigen-schappen staat.

118 119

7. Werk maken van gast vrijheid: toerisme en kenniseconomie

121120

lijkse groei van 2,4 procent tussen 2012 en 2018. De 15,8 miljoen toeristen die in 2016 naar ons land kwamen vertegenwoordigen een economische waarde van € 11,4 miljard. Dit komt, omgere-kend naar directe werkgelegenheid, neer op zo’n 86.000 banen. Een echte banenmotor dus, dat toerisme.

Lessen uit AmsterdamAmsterdam trekt in ons land de meeste buitenlandse bezoekers, namelijk zo’n 38 procent van het totale aantal toeristen. Medio 2016 had Amsterdam 30.716 kamers in 459 hotels. Dat is een toename van maar liefst 58,3 procent ten opzichte van een kleine tien jaar eerder: in 2007 waren het nog 19.400 kamers in 351 hotels. En de groei zet door: begin 2017 waren er 2.058 nieuwe hotelkamers in Amsterdam bijgekomen. De stad is daarmee, na Londen, Istanbul en Moskou, de vierde stad in Europa qua aanwas van het aantal hotelkamers. Ook wat betreft het aantal overnachtingen van toeristen is de stijging spectaculair: waar onze hoofdstad in 2012 nog 2,4 miljoen toeristen ontving die in de stad overnachtten, waren dat er vier jaar later, in 2016, al 7 miljoen. Deze 7 miljoen overnachtende toeristen waren goed voor

Toerisme is booming businessHet wereldwijde toerisme is een economische kracht van jewel-ste, en veel regio’s plukken daar volop de vruchten van. Ook voor steden betekent toerisme een welkome aanvulling op de inkomsten, en voor sommige steden is het zelfs een economi-sche hoofdactiviteit geworden. Toerisme is booming, met een jaarlijkse stijging van zo’n 5 procent. Daar zal ook Alkmaar een graantje van mee moeten pikken, met al het schoons dat zij te bieden heeft: een historische stadskern, internationale faam als kaasstad en prachtig gevarieerde ommelanden, met polderland, geestgronden, duinen en strand.

Het aantal buitenlandse toeristen in ons land stijgt jaarlijks, onder andere door steeds meer bezoekers uit opkomende economieën zoals China, India, Rusland en Brazilië. Daar zijn immers steeds meer mensen te vinden met een midden- of hoger inkomen die zo af en toe een reis naar een voor hen ver oord als Nederland kunnen bekostigen. Vaak wordt ons land dan enkele dagen meegenomen in een ‘Europese trip’. Ook de komende jaren neemt de welvaart wereldwijd toe, met name in de opkomende markten. Bovendien groeit de wereldbevolking de komende decennia gestaag door. Wanneer we wat te bieden hebben op toeristisch vlak, dan zit het met de aanwas van toeristen wel goed.

De cijfers van het Nederlands Bureau voor Toerisme & Congres-sen (NBTC) bevestigen deze trend. Waar er in 2006 zo’n 10,7 miljoen toeristen ons land bezochten, was dit aantal tien jaar later, dus in 2016, al gestegen tot 15,8 miljoen. De stijging ten opzichte van 2015 bedroeg 6 procent, een mooie jaargroei. Het is ook een groei die hoger ligt dan aanvankelijk gedacht op basis van prog-noses van de UNWTO, die voor ons land uitging van een jaar-

122 123

sloten zich aan bij de strenge regels van Berlijn. In Frankrijk hebben verhuurders die hun woning langer dan 120 dagen per jaar verhuren een speciale vergunning nodig. Ook in Barce-lona moeten verhuurders een vergunning hebben. Amsterdam kent ondertussen een zestig-dagen-verhuurlimiet. Iedere stad kiest dus haar eigen oplossing, om zo al te veel overlast door particuliere verhuur te vermijden.

Het aantrekken van toeristenWaar Amsterdam 38 procent van het totale aantal toeristen in ons land trekt, is de rest van de Randstad goed voor 21 procent van de toeristen en de kust voor 15 procent. De resterende 27 procent zoekt vertier in andere delen van het land. Alkmaar heeft, als historische stad en ‘kaasstad’ dicht bij Amsterdam én de kust,

bijna 14 miljoen overnachtingen, wat betekent dat de gemid-delde toerist twee nachten in de stad verbleef. Amsterdam is daarmee met stip gestegen in de top-20 van meest populaire wereldsteden. Het mag duidelijk zijn dat Alkmaar hier, met het oog op dagjesmensen én verblijfstoeristen, een graantje mee zou moeten pakken van het Amsterdamse succesverhaal.

Onzekerheden rond AirbnbBehalve over het sterk toegenomen aantal hotelovernachtin-gen moeten we het hier natuurlijk ook nog hebben over het aantal overnachtingen via Airbnb. De site is momenteel de grootste hotelketen in de wereld, zonder ook maar één hotel werkelijk te bezitten. Tussen 2015 en 2016 steeg het gebruik van Airbnb-arrangementen in Amsterdam met maar liefst 125 procent, waarmee het totaal aantal overnachtingen via deze site in onze hoofdstad uitkwam op zo’n 1,7 miljoen in 2016. De site bestreek daarmee ruim 10 procent van de Amsterdamse hotelmarkt dat jaar, waar dit in 2015 nog zo’n 5 procent was (cijfers: Colliers International en Hotelschool The Hague). De sterke groei van Airbnb heeft onder meer te maken met de bouwstop voor hotels, die Amsterdam afkondigde voor het centrum. Vooral de grachtengordel is populair: zo’n 65 procent van de Airbnb-overnachtingen werd daar geboekt.

Hoe de Airbnb-markt zich de komende jaren gaat ontwik-kelen, hangt grotendeels af van regulering door plaatselijke overheden. En iedere stad heeft hierin zo haar eigen strategie. Neem New York. Daar werd het verhuren van woningen voor minder dan dertig dagen bij wet verboden. Ook in Berlijn is de tijdelijke verhuur van hele appartementen verboden, al zijn losse kamers nog wel verhuurbaar. München en Hamburg

124 125

Arabische toeristen naar Zell am See, om de hitte in eigen land te ontvluchten en te genieten van het groen, de aangename koelte en de eeuwige sneeuw op de bergtoppen rondom. De stad trekt daarmee meer Arabische toeristen dan alle andere steden in Oostenrijk bij elkaar. En gemiddeld besteden deze Arabieren tot wel vier keer meer dan de gemiddelde Nederlandse of Duitse toerist, dus kassa. Wel moet de consequentie voor lief worden genomen dat nu overal islamitische dames met gezichtverhul-lende niqabs door Zell am See lopen, terwijl dit eigenlijk verboden is in Oostenrijk. Wat een gerichte toeristische campagne al niet teweeg kan brengen!

Campagnes richting reisbureausNederlanders boeken hun vakantie meestal zelf, via het internet. Maar veel buitenlanders kiezen er nog steeds voor om een vakan-tie te boeken via een reisagent. Doelgerichte campagnes richting reisbureaus kunnen daarom uitkomst bieden, bijvoorbeeld in een

een grote troef in handen, die zeker uitgespeeld moet worden de komende jaren. Maar hoe dit te doen?

Het NBTC heeft het in dit verband over ‘verhaallijnen’ die moeten worden uitgewerkt en gepresenteerd aan toeristen. En inderdaad, ook het NBTC neemt de Schermer en de Beemster mee in hun ‘Nederland-Waterland’ verhaallijn, maar daar heeft Alkmaar weinig aan. Ook ontbreekt de stad in de verhaallijn Dutch Cuisine, waar Gouda als kaasstad figureert. Er valt dus nog wat te winnen, bijvoorbeeld via een lobby bij het Nederlands Bureau voor Toerisme & Congressen, dat de marketing van ons land in het buitenland doet. Of wat te denken van samenwerking met grote hotelketens die dagtrips aanbieden aan hun gasten? Ook zou de gemeente Alkmaar samenwerking kunnen zoeken met de gemeente Amsterdam, omdat de meeste toeristen daar hun reis in ons land doorgaans beginnen en eindigen.

Om te begrijpen waarom toeristen naar ons land komen, moeten we eerst van onze eigen vooroordelen af. De meeste Neder-landers denken bij ‘vakantie’ bijvoorbeeld meteen aan zonnige oorden. Dat heeft er waarschijnlijk mee te maken dat onze Nederlandse zomers nogal eens een gebrek aan zon laten zien. Maar mensen uit zonovergoten, droge en hete landen vinden een koel briesje, wolkenluchten en een buitje daarentegen vaak het ideale vakantieweer. Nu de temperaturen ’s zomers oplopen, met temperaturen tot wel 40 graden in het Middellandse Zeegebied, wordt het gematigde Nederlandse klimaat voor velen aantrekke-lijker. En dat is dus een punt dat naar voren gebracht kan worden bij de promotie van ons land. Het Oostenrijkse stadje Zell am See mag daarbij als voorbeeld gelden. Ruim tien jaar gele-den begon de stad met succes te adverteren op de Arabische toeristenmarkt. Ondertussen reizen jaarlijks honderdduizenden

126 127

Op naar actieve citymarketingSteden proberen zich steeds vaker in de kijker te spelen. Ze vragen in de media aandacht voor hun sterke punten en werken zo bewust aan hun reputatie en uitstraling. Citymarketing wordt dit fenomeen genoemd.

Het gaat er bij citymarketing onder andere om een zo consistent mogelijk beeld van de eigen stad neer te zetten. En dan heb ik het natuurlijk over positieve beelden, want het feit dat een stad als Groningen vooral in de media besproken wordt in termen van ‘gaswinning’ en ‘aardbevingen’, zal weinig toeristen aantrekken.

Alkmaar heeft met haar internationale faam als ‘kaasstad’ een streepje voor op de toeristische citymarketing van andere steden. Het is een geschenk dat de Alkmaarders in de schoot wordt geworpen. Zou het geen goed idee zijn om aan het thema ‘kaas’ de bredere context van het agrarische bestaan te koppelen, dus om Alkmaar naast ‘kaasstad’ ook bekendheid te geven als ‘agristad’ of, nog specifieker, als ‘foodstad’? Er kan hier naadloos worden aangesloten op de functie die de stad door de eeuwen heen had als centrum van een agrarisch gebied. En niet zomaar een agrarisch gebied, maar eentje dat de beste zaadveredelings-bedrijven ter wereld levert. Zo’n imago zou niet alleen in de media kunnen worden verspreid, maar ook als economische identiteit kunnen worden omarmd. Is het bijvoorbeeld een idee om een samenwerking aan te gaan met de wereldwijd bekende Wagenin-gen University & Research (WUR), door een dependance van dit instituut op te richten in Alkmaar? Een dependance waar onder-wijs wordt gegeven en research wordt gedaan?

Voeding is een thema dat van steeds groter belang wordt de komende eeuw. Dat heeft te maken met een groeiende wereldbe-

land als China. Chinezen gaan nauwelijks individueel of op de bonnefooi op reis, maar boeken groepsvakanties via reisbureaus. Wanneer die reisbureaus een bepaalde locatie eenmaal in het vizier hebben, is er een wereld gewonnen. Denk aan Giethoorn, dat door slimme marketing nu vaak deel uitmaakt van de Chinese reisplanning. Chinezen hebben iets met waterdorpen en steden vol waterwegen. Vlakbij Sjanghai ligt het stadje Zhou Zhuang, dat vanouds door Chinese toeristen wordt bezocht en dat doorgaat voor ‘het Venetië van China’. Ik ben daar ooit in een bootje door-heen gevaren. Heel pittoresk.

Vlakbij Sjanghai is nu in het Sjanghai Disney Resort ook Giet-hoorn nagebouwd. Niet dat dit minder bezoekers naar ons eigen Giethoorn trekt – eerder meer, omdat meer Chinezen nu weet hebben van Giethoorn. Laat Chinezen dus het Waagplein in Alkmaar nabouwen, en het hart van Graft-De Rijp. Kunnen ze in eigen land kennismaken met prachtig Alkmaar, om het daarna in het echt te komen bekijken!

128 129

ter. Citymarketing gaat dus een rol spelen bij congresorganisatie. Dat betekent dat eventbureaus c.q. -locaties gaan samenwerken met gemeentebesturen. Deze samenwerking vertaalt zich dan bijvoorbeeld in een duidelijke routing naar de eventlocatie en een presentatie van de bijzonderheden van de stad. Bezoekers willen, behalve kennis opdoen en netwerken, ook een minivakantie, en Alkmaar heeft hen wat dit betreft genoeg te bieden.

Verwelkom kennis en kenniswerkersWe leven in een informatiesamenleving, wat betekent dat economische groei voor een belangrijk deel voortkomt uit kennis. Kennis zorgt immers voor innovatie, en die innovatie stuwt de economische groei, want via die kennis kunnen er nieuwe producten en diensten worden geleverd. Het is dus belangrijk om kennis en kenniswerkers naar Alkmaar te halen. Dat kan via

volking, die alsmaar rijker wordt, en met de klimaatveranderingen die er aan zitten te komen. Het belang van zaadveredeling zal in dit verband alleen maar toenemen, en Alkmaar heeft met haar huidige status als ‘het mekka van de zaadveredeling’ een prach-tige uitgangspositie om deze voorsprong uit te bouwen en daar vervolgens ruchtbaarheid aan te geven.

En aan het koppel ‘kaasstad’ en ‘foodstad’ (of ‘agristad’) kan dan heel natuurlijk het imago van ‘sportstad’ worden toegevoegd. Er ontstaat zo een cluster van gezonde imago’s die elkaar verster-ken, en dat is precies wat nodig is. Gezonde voeding en gezonde bezigheden, die horen bij elkaar en worden door steeds meer mensen op waarde geschat. Om als ‘sportstad’ aan de weg te timmeren zou het fijn zijn om een groot sportevenement aan te trekken of op te zetten, maar ook een meer algemeen imago van sportvriendelijke stad zet al de nodige zoden aan de dijk.

Kaasstad, foodstad en sportstad ... de drie imago’s vullen elkaar aan en versterken elkaar. Een sector als die van de wellness sluit vervolgens weer goed aan bij sport, waardoor je voor toeristen een consistent en ruim aanbod kunt scheppen. Kom op, citymar-keteers van Alkmaar, werk aan de winkel!

Congresgangers zoeken authentieke nieuwe locatiesOm het imago van foodstad en sportstad te verstevigen zou het goed zijn om congressen en seminars over deze onderwerpen aan te trekken. Voorheen trokken congresgangers vooral naar de allergrootste steden, maar de laatste jaren is hierin een kente-ring gaande. Bezoekers raken uitgekeken op steeds maar weer dezelfde locaties. In de congressector is men het erover eens dat de bestemming steeds belangrijker wordt. Congresgangers gaan tegenwoordig vaak voor kleinere steden met een speciaal karak-

130 131

slimme energiemeters weet wanneer en waardoor de grootste pieken in energieverbruik plaatsvinden. Met die informatie kunnen zij de behoefte aan energie beter inschatten, om er zo voor te zorgen dat er op het netwerk nooit te veel of te weinig energie voorhanden is. Internet of Things duidt op het verschijnsel dat apparaten zijn uitgerust met sensoren die van alles kunnen meten, waarna de meetgegevens via een wifi-verbinding automa-tisch naar een centrale computer worden gestuurd. De hiervoor genoemde slimme energiemeter stuurt zijn gegevens bijvoor-beeld automatisch door naar de netwerkbeheerder, zonder dat een mens daar nog opdracht toe geeft, en is daarmee onderdeel van het Internet of Things. Big Data en Internet of Things bieden veel mogelijkheden tot digitale innovatie.

Alkmaar is al aardig op weg om een slimme stad te worden. De stad heeft sinds enkele jaren bijvoorbeeld het kennis- en innova-tiecentrum Data Science Alkmaar, een samenwerking tussen de Gemeente Alkmaar, de Vrije Universiteit Amsterdam, de Telefoon-Centrale en het bedrijfsleven in de regio Alkmaar. Door digitaal gastvrij te zijn, dat wil zeggen door bedrijven en bewoners een slimme stad te bieden, kunnen nog meer kennisintensieve bedrij-ven en kenniswerkers naar Alkmaar worden getrokken.

Iconen van NederlandTulpen, molens, kaas en Hansje Brinker met zijn vinger in de dijk … Deze iconen van Nederland werken nog steeds in het buiten-land, hoe afgezaagd we ze zelf ook mogen vinden. De meeste Nederlanders vinden molens, tulpen, klompen en kaas dan misschien stom, want stereotiep, maar zonder dergelijke iconen zouden er minder toeristen op het idee komen om ons land te bezoeken. We moeten er dus dankbaar gebruik van maken en Alkmaar heeft met zijn kaas-imago een hele grote troef in handen.

het binnenhalen van onderwijs- en kennisinstituten, zoals de Superfoods Academy waarover ik verderop in dit boekje schrijf; het kan door het organiseren van congressen en symposia, zoals hiervoor beschreven. Het kan tenslotte ook door kennisintensieve sectoren als energie-innovatie aan de stad te verbinden of door burgers en bedrijfsleven een ‘slimme stad’, dat is een stad met een uitstekende informatie-infrastructuur, te bieden.

Waar kennis vroeger werd verkregen door het harde zwoegen van bijvoorbeeld wetenschappers, wordt zij tegenwoordig steeds vaker door computers gegenereerd, zonder dat daar nog een mens aan te pas komt. Ik heb het hier over verschijnselen als Big Data en Internet of Things (IoT). Big Data slaat op het door computerprogramma’s laten analyseren van grote hoeveelheden complexe data, waardoor bepaalde patronen in de data zichtbaar worden die wij zelf nooit hadden kunnen ontdekken. Denk bijvoor-beeld aan de netbeheerder die via doorgestuurde gegevens van

132 133

om een dagtochtje naar de kaasmarkt te maken. De meeste internationale gasten doen ons land slechts enkele dagen aan. Dat geldt zeker voor toeristen uit opkomende markten die een Europese trip van twee weken maken. Traditiegetrouw mag de kaasmarkt dan alleen op de vrijdag worden gehouden, maar omdat deze markt toch al niets meer van doen heeft met echte kaashandel, kan hier gemakkelijk van worden afgeweken. En er kan ook worden teruggegrepen op de geschiedenis, want in de achttiende eeuw werd er in Alkmaar nog viermaal weeks een kaasmarkt gehouden.

Verder zou je het kaasimago van Alkmaar nog kunnen pimpen door nieuwe kaasproducten te laten ontwikkelen (wietkaas!); door specialistische kaasrestaurants aan te trekken; door kaasfiets-routes uit te zetten langs kaasmakerijen in de buurt van de stad; door kaasbeurzen of bijvoorbeeld een internationaal kaasfestival te organiseren in de stad. En bij dit laatste heb ik het niet over

Vrijwel overal ter wereld is ons land bekend om zijn goede kwaliteit kaas – een goudmijn voor de marketeer! En wanneer de toerist dan eenmaal in ons land is, zullen we de andere rijkdommen aan ze moeten presenteren. Denk bijvoorbeeld aan de combinatie van mooi groen platteland en de fiets. In een stad als Amsterdam zijn toeristen al massaal aan het fietsen gesla-gen – iets waar de gemiddelde Amsterdammer minder blij mee is – dus waarom niet korte fietsroutes langs landelijk schoon en toeristische attracties in het buitengebied van Alkmaar organise-ren? De omgeving van de stad biedt daartoe veel mogelijkheden, helemaal wanneer je plaatsen als Graft-De Rijp of Bergen en de kust erbij betrekt. Wat bijvoorbeeld te denken van een fietsroute die het landschap rond Alkmaar laat zien en historisch verklaard? Er kan dan bijvoorbeeld door droogmakerijen als de Schermer en het Bergermeer worden gefietst, waarna het duinlandschap en het strand de fietser verwelkomt en even verderop de stad weer lonkt. Er is rond Alkmaar een behoorlijke diversiteit aan land-schappen, en daar moet als het even kan dankbaar gebruik van worden gemaakt.

Alkmaar ‘kaasstad’Vanouds is Alkmaar ‘kaasstad’ en ik kan niet genoeg bena-drukken wat voor een enorm kapitaal deze naamsbekendheid wereldwijd betekent. De beroemde kaasmarkt wordt iedere vrijdag tussen 1 april en 1 oktober en op een aantal dinsdag-avonden gehouden op het Waagplein, voor het historische waaggebouw. Het mag dan een evenement zijn dat alleen nog voor toeristen wordt opgevoerd, dat maakt het voor buitenlandse bezoekers niet minder aantrekkelijk. Wel zou er meer georgani-seerd kunnen worden onder het motto Alkmaar kaasstad. Ook in de wintermaanden komen er toeristen naar ons land, en ook op andere dagen van de week willen zij in de gelegenheid zijn

134 135

genoeg had van het trappen. Het is dus hoe dan ook zaak om, bij zoveel nieuwe huurfietsen, te zorgen voor genoeg parkeerplek, dus fietsenstallingen.

Ondanks de hiervoor genoemde bezwaren blijft fietsen natuurlijk een prima optie voor toeristen om ons land te verkennen. En de fiets past eigenlijk beter in het buitengebied dan op overbevolkte wegen in de stad. In het polderland rond Alkmaar, door de duinen en op de route naar zee zijn prachtige fietsroutes uit te zetten. De routes kunnen dan langs allerhande lokale bezienswaardighe-den en uitspanningen leiden, waardoor de toerist niet alleen een prachtig divers landschap ziet, maar ook nog het een en ander te weten kan komen over het leven van de bewoners van deze streek, zowel in historisch perspectief als wat betreft het hier en nu.

de Alkmaarse kermis, die als cheese festival wordt gepromoot. Nee, ik heb het over een waar kaasfestival, waarbij kaasmakers, kaaskoks en kaasliefhebbers zich onder kunnen dompelen in de laatste kaastrends en kaas bijvoorbeeld als de ideale vervanger van vlees wordt gepresenteerd. Wat ik maar wil zeggen: alles wat het internationale kaasimago van Alkmaar vergroot, is de moeite waard.

Steeds meer huurfietsenNederland is een echt fietsland. Kinderen leren hier vaak al fietsen voor ze fatsoenlijk kunnen lezen en schrijven, en iedereen heeft hier wel een fiets (of twee). Ook toeristen hebben ondertussen het plezier in fietsen ontdekt. In Amsterdam zie je ’s zomers reizigers allerhande halsbrekende toeren uithalen, omdat ze weinig fiets-ervaring hebben en hun aandacht bij alles behalve het verkeer houden. Ze zwabberen over de grachten en menig Amsterdam-mer vraagt zich af wanneer we het eerste dodelijke ongeluk met zo’n fietsende toerist krijgen.

Tot voor kort huurden buitenlandse gasten fietsen bij particulie-ren – met name hotels hebben zich de afgelopen jaren gestort op de verhuur van tweewielers. Ze krijgen ondertussen concur-rentie van internationale fietsverhuurders als Mobike, Dropbyke of Hello-Bike. Veelal gaat het hier om Chinese bedrijven die het deelfiets-concept in China groot zagen worden en nu hun geluk op de Europese markt beproeven. De huurfietsen hebben vaak opvallende kleuren en wat meer is: er zijn er steeds meer op straat te vinden. Zo veel, dat de fietsenrekken op straat perma-nent vol staan, wat weer allerlei geklaag van Amsterdammers uitlokt. ‘Eigen fiets eerst!’ wordt er al geroepen. Ook worden er nogal eens huurfietsen verweesd achtergelaten in bosjes of tegen gevels, waarschijnlijk omdat de desbetreffende toerist schoon

136 137

per fiets of busje door de Schermer en langs Graft-De Rijp kunnen bezoekers een molen bezichtigen, dijken bewandelen, een kaasmakerij bezoeken, een palingrokerij aandoen en een authentiek dorp bekijken. Na de overnachting in Alkmaar kunnen ze dan de volgende dag de westkant van de stad verkennen, met duinen, zee en bijvoorbeeld kunstenaarsdorp Bergen. Het gebied heeft zo veel moois te bieden! Wanneer daar op de juiste wijze ruchtbaarheid aan wordt gegeven, kunnen toeristen niet anders doen dan concluderen dat zij beter kunnen blijven overnachten in Alkmaar.

Land van polders en droogmakerijenAlkmaar was eens omgeven door drassig veenland en uitge-strekte meren. De eerste droogmakerij in Nederland stamt uit 1533 en betreft het 35 hectare grote Achtermeer, ten zuiden van Alkmaar. Een goede dertig jaar later, rond 1562, werden het Egmondermeer en het Bergermeer drooggemaakt. Later volgde de inpoldering van de Schermer, die nu bestaat uit vruchtbaar boerenland met her en der stolpboerderijen. De cultuurhistorische waarde van dit gebied wordt ondertussen ook ingezien door onze rijksoverheid, want de Schermer is benoemd tot ‘beschermd dorpsgezicht’.

Overal in Nederland zie je de koeien verdwijnen uit de weilanden omdat melkquota boeren de das omdoen of omdat de beesten het hele jaar door op stal blijven. En dat terwijl de melkkoe onlos-makelijk verbonden is met kaas en dus met Alkmaar. Wellicht kunnen de boeren in dit gebied, naast hun functie als melkleve-ranciers en natuurbeheerders, ook hun steentje bijdragen aan de toeristenindustrie, door koeien op traditionele wijze buiten te laten grazen en met de hand te melken. Een traditionele kaasmakerij mag natuurlijk niet ontbreken in dit plaatje.

Van dagtripjes naar langer verblijfVoor veel buitenlandse toeristen is Alkmaar nu al een dagtrip waard, eventueel in combinatie met een bezoekje aan Volendam of Marken. Ze hebben Amsterdam dan meestal als uitvalsbasis. Maar deze toeristen zouden er ook voor kunnen kiezen om enkele dagen in en rond Alkmaar door te brengen, wanneer zij tenminste weet hebben van al het moois dat Alkmaar te bieden heeft.

Wij Nederlanders hebben in de wereld een wat mysterieus imago waar het gaat om de ontstaansgeschiedenis van ons land. Waar God alle andere naties schiep, schiepen wij Hollanders ons eigen land, zo wil het verhaal. Dat de magie van dit beeld in feite neerkomt op hard ploeteren in de natte klei en goed opletten dat de dijken bestand zijn tegen het water, doet daarbij niet ter zake. Het gaat hier om het uitbaten van een imago dat wij bij buitenlanders hebben. Rondom Alkmaar liggen vele historische droogmakerijen. Daar kan de geschiedenis van ons land in een notendop aanschouwelijk worden gemaakt. Tijdens een dagtrip

138 139

Bijzondere dorpen: Graft-De Rijp en BergenIn het polderland dat Alkmaar omgeeft, liggen ook enkele authen-tieke dorpjes. Denk aan Graft-De Rijp, dat onderdeel uitmaakt van de gemeente Alkmaar. Aan dit dorp hoeft niets veranderd te worden, want het ziet eruit als een oud-Hollandse ansicht-kaart. De plattegrond van het dorp illustreert hoe Hollanders hier door de eeuwen heen strijd leverden tegen het water. En hoe ze leefden van het water, want de bewoners van deze dorpen waren vanouds Sontvaarders, haringvissers en walvisjagers. In Museum In ‘t Houten Huis kunnen toeristen nu al de geschiede-nis van deze plek en haar bewoners bekijken. Het is dus zaak om alle schatten die in en rondom Alkmaar liggen voor toeristen toegankelijk te maken en zo fraai mogelijk te presenteren. Liefst in de vorm van dagtripjes waarin zo veel mogelijk is voorgekauwd.

Ook Bergen is een bijzonder dorp, dat vanwege het vele natuurschoon in de omgeving al sinds jaar en dag kunstenaars aantrekt. Je had hier in het begin van de twintigste eeuw zelfs een stroming in de schilderkunst die de Bergense School werd genoemd. Er wonen nog steeds veel schrijvers en schilders, waardoor het dorp een bohemienkarakter heeft, dat op zijn beurt veel andere mensen weer aantrekkelijk vinden. Het is alsof hier meer mogelijk is dan op andere plekken. Kunstliefhebbers kunnen hier nog steeds veel galeries aantreffen en ook voor architectuurliefhebbers is er genoeg te beleven in Bergen. Zo zijn er nogal wat panden met kenmerken van de Nieuwe Zakelijkheid en de Amsterdamse School. Bergen is vanouds ook een dorp waar rijken buitenplaatsen en villa’s lieten bouwen. Het dorp kent maar liefst vier buurtjes die gelden als beschermd dorpsgezicht.

Rondom Bergen is bovendien veel natuurschoon. Zo vindt men ten noorden van het dorp de Schoorlse Duinen, het breedste

Voor toeristen moeten er rondom Alkmaar fiets- of andere tocht-jes te verzinnen zijn die het verhaal van de droogmakerijen en het landleven van vroeger in een dagdeel aanschouwelijk maken. In de Schermer staan nog steeds zeventien molens die het verhaal vertellen van haar inpoldering lang geleden. Dat zijn meer molens dan aan de Zaanse Schans! De populariteit van die laatste locatie bij toeristen tekent de mogelijkheden die Alkmaar heeft met haar molens in de Schermer en op andere plekken.

In de route kan wellicht ook het nu nog bestaande meer, het Alkmaardermeer, dat ooit onderdeel uitmaakte van de Schermer, worden meegenomen. Met als afsluiter wellicht een bezoekje aan een ambachtelijke rokerij, waar men kan genieten van een broodje gerookte paling, als afwisseling van het broodje kaas? Wat ik maar wil zeggen: Alkmaar heeft nu al zo veel authentieke rijkdom te bieden aan toeristen, dat daar nauwelijks iets aan hoeft te worden toegevoegd. Het enige dat moet gebeuren is die rijk-dom op een aantrekkelijke manier te presenteren aan bezoekers.

140 141

van Alkmaar een goed idee zijn, bijvoorbeeld eentje met een groot zwemparadijs. Op zo’n plek kunnen gezinnen een fijne vakantie vieren, want er is voor elk wat wils in en rond het park. Of wat te denken van watersporten als surfen. De golven aan onze kust mogen dan niet zo spectaculair zijn als die langs de Golf van Biskaje, maar ook in de Noordzee kun je golfsurfen. In Camperduin is al een surfschool, en daar kan best nog eentje aan worden toegevoegd, bijvoorbeeld in Bergen aan Zee. Behalve golfsurfen kun je ook nog boardsurfen, windsurfen en kitesurfen. De laatste twee varianten zijn afhankelijk van de wind, en daar hebben we geen gebrek aan langs de Noord-Hollandse kust. Jongeren die van surfen houden, houden meestal ook van trendy uitgaansgelegenheden. Waarom van Bergen aan Zee of Camperduin geen ‘klein Ibiza’ maken, met betaalbare accommo-datie, moderne eettentjes, foodtrucks en clubs? Of wat te denken van een surffestival? Kunnen die jongeren de tijd van hun leven

duingebied in ons land, met prachtige kromgegroeide duineiken die het verhaal vertellen van de hier alomtegenwoordige westen-wind. En dan is er achter de duinen natuurlijk altijd de zee. Voor velen is dit een bestemming die altijd goed is, of het nu zonnig is of stormt.

Met prachtdorpen als Graft-De Rijp en Bergen, heeft Alkmaar, bovenop de vele bezienswaardigheden in de stad zelf, behoorlijk veel troeven in handen op het vlak van toerisme. En voor wie een beetje doortrapt is al dit schoons ook nog eens bereikbaar op de fiets, waardoor het ideaal is voor dagtochtjes. Zodra toeristen dit in de gaten krijgen, zullen zij een overnachting in Alkmaar geen vreemd idee meer vinden. Maar dan zal Alkmaar wel aan de weg moeten timmeren om al dat schoons onder de aandacht van de toerist te brengen.

Het hele jaar door dagjesmensen Niet alleen buitenlandse toeristen bezoeken Alkmaar en omge-ving. Ook voor Nederlandse dagjesmensen biedt de stad en haar ommeland veel fraais. Met name gepensioneerden hebben vrije tijd, en het mag dan ook niet verbazen dat zij ’s zomers het land massaal doorkruisen op de (elektrische) fiets, indien het weer dat tenminste toelaat. Over de gehele linie is de huidige groep senio-ren redelijk welgesteld, dus eten ze tijdens hun tripjes niet alleen thuisbereide boterhammen, maar wordt er ook gebruikgemaakt van de uitspanningen langs de route. En dat is weer mooi voor de uitbaters aldaar.

Sport en vertier voor de jongere generatiesJongeren hebben doorgaans meer animo voor actieve bezighe-den buitenshuis en minder op met museumbezoek of cultuur-historische tripjes. Voor hen zou een attractiepark in de buurt

142 143

Ergernissen over toeristen hebben vaak te maken met geluids-overlast. Berucht zijn rolkoffers die herrie maken op straat. Het wordt inderdaad tijd dat rolkofferfabrikanten hier rekening mee gaan houden. Ik durf te wedden dat veel toeristen wel wat tientjes meer willen betalen voor een koffer waarmee ze geluidloos, en dus zonder schuldbesef, over straat kunnen lopen. Ook kan er gezocht worden naar stillere, want elektrische vormen van toeris-tenvervoer. Wat bijvoorbeeld te denken van elektrische riksja’s?

Massatoerisme: verpretparking van onze stedenNaast geluidsoverlast zijn er andere zaken die bewoners van toeristensteden storen. Wat je bijvoorbeeld ziet is dat de voor-zieningen voor bewoners afnemen naarmate de aandacht meer op toeristen wordt gericht. In een stad als Amsterdam is het in bepaalde wijken, zoals het centrum, al lastig om gewoon bood-schappen te doen, omdat alle winkelpanden zijn omgetoverd in souvenirwinkeltjes, donutwinkels en Nutella-ijswinkels. Ga in het

hebben, terwijl de rest van de bevolking er op zo’n afgelegen plek niet al te veel last van heeft.

Ik had het hiervoor, onder het kopje ‘Op naar actieve citymar-keting’, al even over het promoten van Alkmaar als ‘sportstad’. Iedere Alkmaarder zal dan meteen denken aan de eigen voet-balclub AZ, maar er zijn natuurlijk legio sporten om plezier aan te beleven. Recreatieve sporten die populair zijn tegenwoordig, zijn wielrennen en mountainbiken. Voor beide sporten is niet veel infrastructuur nodig, enkel brede fietspaden en ruige bospaden.

Toerisme komt met voor- en nadelenAlkmaarders protesteren in de zomer van 2017 tegen een expe-riment met toeristische hop-on-hop-off-busjes in het centrum van de stad. Op de vraag van een lokale verslaggever of dit niet een logisch gevolg is van de populariteit van Alkmaar bij toeris-ten, zegt Pim de Ridder van de Bewonersvereniging Hart van Alkmaar: “Je kunt de stad alleen maar zo mooi houden wanneer je een evenwicht weet te vinden tussen wonen, werken en plezier maken.” De enorme toename van het aantal toeristen in een stad als Amsterdam de laatste jaren laat zien dat er inderdaad gezocht moet worden naar de juiste balans, maar ik stel me zo voor dat er dagelijks meer bestelbusjes in de smalle straatjes van Alkmaars centrum rijden om pakketjes te bezorgen bij de bewoners dan er toeristenbusjes gaan rijden. De wereld verandert, en ook de bewoners van Alkmaars binnenstad moeten mee in die verande-ringen. Je kunt niet in een museale omgeving wonen en verwach-ten dat daar geen bezoekers op af komen. Zoveel moois houd je simpelweg niet voor jezelf. Bovendien is toerisme een belangrijke bron van inkomsten voor veel Alkmaarders, dus een halt toeroe-pen aan de groeiende stroom toeristen zou een enorme misreke-ning zijn.

144 145

Ander voorbeeld: een van mijn vrienden woont aan het Singel in het hartje van Amsterdam, recht achter de Dam. Jongeren kopen dan hun lunch bij de supermarkt achter het Paleis op de Dam en zoeken het eerste het beste rustige plekje waar ze die lunch kunnen nuttigen. Jawel, de stoep van mijn vriend! En ze laten hun rommel achteraf natuurlijk liggen, want er is geen prullenbak in de buurt. Wanneer mijn vriend er dan wat van zegt, kijken toeristen hem meestal met grote ogen aan, alsof ze zich van geen kwaad bewust zijn. Dit komt omdat ze de toeristenbestemming zien als een soort pretpark, dat helemaal om hen draait. Oorspronkelijke bewoners zijn voor hen vaak niets meer dan couleur locale waar je foto’s van kunt maken en geen mensen die recht hebben op hun eigen stad. Wat kortom aangepakt moet worden is niet de toestroom van toeristen, maar de verpretparking van onze toeristensteden. Anders krijgen we een opstand van oorspronke-

centrum van Amsterdam maar eens op zoek naar een ijzerwaren-handel – die is maar met moeite meer te vinden. De leefbaarheid van een stad gaat zo snel achteruit voor de bewoners. Ik noem dat de verpretparking van steden. Voor een stad als Venetië, een van de eerste steden op ons continent die veranderde in een toeristeneldorado, betekent dit dat steeds meer bewoners de stad van lieverlee verlaten, omdat het gewone leven er steeds lastiger wordt. Jaarlijks vertrekken er zo’n 2.000 bewoners uit de stad. Tussen 1945 en 2015 verminderde het aantal Venetianen van 175.000 naar 55.000. En het aantal toeristen dat de stad jaar-lijks aandoet is opgelopen tot maar liefst 28 miljoen. Vooral het aantal dagjesmensen, dat slechts enkele uren vertoeft in de stad en geen overnachtingen boekt of geld besteedt in restaurants, is de Venetianen een doorn in het oog. Gigantische cruiseschepen, waarvan er zo’n vier of vijf dagelijks Venetië aandoen, spuien elke dag tot wel 44.000 dagjesmensen die na enkele uren struinen door het centrum weer vertrekken. Het mag duidelijk zijn: het evenwicht is zoek in een stad als Venetië, ook al brengen de toeristen natuurlijk centjes naar de stad.

Zich misdragende toeristenEen ander punt: toeristen misdragen zich regelmatig, helemaal de jongere generaties, die toch al weinig geld uitgeven op hun stedentrips. Naast mijn huis is bijvoorbeeld een jeugdhotel geopend. Dat betekent dat mijn tuin en stoep aldoor vol liggen met peuken, dat mijn gasten zich aldoor langs de op mijn stoep geposteerde jongeren moeten wurmen, en dat de wietdampen ’s avonds steevast mijn ramen binnen kringelen. Zou het niet beter zijn om zulke hotels geen vergunning meer te geven om zich te vestigen in woonwijken, maar een plek vinden aan de rand van de stad, waar zulke jongeren dan onder elkaar plezier kunnen maken en daarbij niemand lastigvallen?

146 147

Ik ken mensen uit de hospitality-industrie die geboren zijn voor hun werk. Ze zijn van nature geneigd om hun gasten een goede tijd te laten hebben en zijn dienstbaar op een manier die niet onderdanig is. Voor ons Nederlanders is dat de ideale vorm van gastvrijheid, want dienstbaarheid die nederig overkomt, vinden we niet fijn. Nederigheid werkt niet in Nederland. Maar we moeten ons wel realiseren dat veel buitenlanders, die in steeds grotere getale naar ons land komen, er vaak anders over denken. Voor Indiërs en Chinezen is iets niet snel te onderdanig. Ze zijn immers gewend aan ‘knipmessen’ aan hun tafel, en zullen over het algemeen niet gediend zijn van de ‘doe-maar-gewoon-dan-doe-je-al-gek-genoeg-mentaliteit die bij ons heerst. Soms is het niet eens doe-maar-gewoon, maar regelrechte botheid die je als klant van een Amsterdams terras te verstouwen krijgt. Ik erger me aan al die studenten die bijverdienen in de horeca, maar geen enkele passie hebben voor gastvrijheid. En ik ben er ook van overtuigd dat dit ons in het buitenland vaak slechte reclame oplevert. De duurdere hotels, restaurants en terrassen hebben dit al lang in de gaten. Ze leiden hun mensen goed op en zijn kritisch bij het aannemen van nieuw personeel. Maar een groot deel van de Nederlandse horeca heeft niet in de gaten dat onze gastvrijheid vaak bot afsteekt bij die uit andere landen. Omdat ons land steeds meer toeristen ontvangt en er veel geld valt te verdienen in deze sector, zal ook de hospitality-industrie een stap moeten maken. Een stap naar internationale standaarden, zodat de rijke Chinezen en Indiërs op den duur niet wegblijven. Daarbij hoort ook het aanspreken van deze mensen in hun eigen taal. Niet dat iedere ober in Alkmaar straks Chinees moet spreken, maar een enkel woord doet vaak al wonderen en ook een menukaart of een toeristenfolder in meerdere talen (Mandarijn, Russisch, Spaans, Frans, Engels) zal door hen zeker worden gewaardeerd.

lijke bewoners. In Barcelona werden kortgeleden al toeristenbus-sen aangevallen met verfbommetjes en eieren, en staan overal anti-toerisme-leuzen op de muren gekalkt. Nu zal dat zo’n vaart niet lopen in Alkmaar, maar het is wel raadzaam om het ongenoe-gen in een vroeg stadium te tackelen en dus niet zo hoog te laten oplopen als in Barcelona of Venetië.

Hier volgt een lijstje met tien Europese toeristenlocaties waar in de zomer van 2017 protesten tegen toeristen plaatsvonden: Venetië, Milaan, Rome, Barcelona, Palma de Mallorca, Bilbao, San Sebastian, Dubrovnic, Hvar, Amsterdam en Reykjavik. Amsterdam werd opgenomen in de lijst vanwege anti-toeris-me-leuzen op muren en het kraken van de woning van de CEO van booking.com door boze Amsterdammers, omdat dit bedrijf studenten opriep om hun woning (illegaal) onder te verhuren gedurende vakantieperiodes.

Op naar een volwassen hospitality-industrieZoals gezegd zijn toeristen uit opkomende economieën vooral mensen uit de hogere middenklasse en de elite. Een reis naar Europa is voor hen een luxegoed en een statussymbool. Zij willen op hun reis zo veel mogelijk zien en meemaken in een kort bestek. Om vervolgens het thuisfront via een stroom aan selfies te confronteren met het bewijs van hun luxe reis. Doorgaans boeken ze de accommodaties en bezienswaardigheden niet zelf, maar laten ze dat over aan een reisagent. De meeste Aziaten reizen in groepsverband en zijn niet uit op unieke belevenissen. De high-lights van een land zien en het bewijs daarvan mee terugbrengen naar hun eigen land is voor hen genoeg. Ook zie je dat deze mensen andere eisen stellen aan gastvrijheid, vooral wanneer ze uit landen komen waarin grote maatschappelijke ongelijkheid heerst.

148 149

8. Werk maken van duurzaamheid: energie-innovatie en bio-based economy

150 151

Alkmaar levert dit echter nauwelijks te slopen windmolens op, omdat veel van het ommeland van de stad beschermd dorpsge-zicht is – denk aan Graft-De Rijp en de Schermer. Wat mij betreft is het hiermee een gezegende gemeente.

Ik ben meer gecharmeerd van zonne-energie of biomassa, en ook de nieuwste vormen van kernenergie, de zogenaamde MSR-centrales, maken me enthousiast. Daarover wil ik het in dit hoofdstuk hebben. Maar eerst wil ik een blik werpen op de doel-stellingen die door de gemeente Alkmaar zijn geformuleerd op het vlak van duurzaamheid en de manier waarop de gemeente de verduurzaming van haar economie nu aanpakt.

Duurzaamheidsdoelstellingen en -speerpuntenWe lopen in Nederland achter bij de Europese duurzaamheids-doelstellingen, die ervan uitgaan dat in 2020 20 procent van het energiegebruik uit duurzame bronnen komt. Uit de Nationale Energieverkenning 2016 blijkt dat bij het huidige tempo het percentage duurzaam opgewekte energie in ons land anno 2020 blijft steken op zo’n 12,5 procent. Het CBS maakte bekend dat er in 2016 zelfs een recordhoeveelheid CO2 werd uitgestoten in ons land. Er zal dus een flinke inhaalslag nodig zijn, zelfs met de bijstelling van het 2020-doel van twintig naar 14 procent duur-zaam opgewekte energie door onze rijksoverheid. Op regionaal niveau (Provinciale Staten) is afgesproken dat voor 2020 toege-werkt wordt naar 20 procent CO2-reductie, 20 procent meer duurzame energie en 20 procent besparing op het gebruik van fossiele brandstoffen (t.o.v. 1990). De provinciale ambities zijn dus hoger dan de nationale.

En wat is de gemeente Alkmaar van plan? In het Duurzaamheids-programma Alkmaar 2016-2020 wordt uit de doeken gedaan waar

Duurzaamheid en energieEr wordt al enkele decennia gesproken over de overgang van fossiele brandstoffen naar duurzame energie. Met het verstrij-ken der jaren komt dit ideaal steeds dichterbij, ook al zijn er nog behoorlijk wat stappen te zetten voor we er werkelijk zijn. Wat ik maar wil zeggen is dat we als economie nog vele jaren zullen draaien op een mix van duurzame bronnen en fossiele brandstoffen.

Wanneer er in Nederland wordt gesproken over duurzame ener-gie, dan denken de meeste landgenoten direct aan windenergie. Ik ben daar zelf geen groot voorstander van. Moderne windmo-lens zijn lelijke krengen die het vlakke en open Nederlandse land-schap ontsieren. Bovendien gaat er heel veel subsidie zitten in zulke windmolens, waar vooral ‘windboeren’ en investeerders van profiteren. Ik heb het afgelopen jaar in mijn publicaties dan ook steevast een nationale Windmolensloopdag voorgesteld. Voor

152 153

aangesloten op het warmtenet geen cv-ketel meer nodig. Ook dat scheelt weer in de kosten van levensonderhoud. Een brochure van HVC meldt ten slotte dat “een woning met warmte van een energiecentrale van HVC jaarlijks net zoveel bijdraagt aan het terugdringen van CO2-uitstoot als circa 22 zonnepanelen. En dat staat weer gelijk aan maar liefst 14.000 niet gereden autokilome-ters.” Dat moet Alkmaarders een goed gevoel geven!

De doorbraak van zonne-energieWereldwijd wordt inmiddels meer dan de helft van alle investerin-gen in duurzame energie besteed aan zonne-energie. Dit neemt niet weg dat vooralsnog slechts 1 procent van onze Nederlandse energie wordt opgewekt met deze vorm van duurzame ener-gie. Bij zonne-energie denken de meeste mensen meteen aan zonnepanelen, maar je hebt tegenwoordig ook flinterdunne folies (zogenaamde thin film) die vol zonnecellen zitten. Die folie kun je op gladde oppervlakken plakken, bijvoorbeeld op muurvlakken of op ramen. Ze werken verder net als zonnepanelen, maar zien er

de gemeente haar duurzaamheidspijlen op richt de komende jaren. “Vanuit het coalitieakkoord wordt ingezet op het warmtenet, zonne-energie, wand- en dakisolatie van woningen, duurzame ondernemers en biomassavergassing.” Ik wil hier stuk voor stuk ingaan op deze speerpunten, waarna ik ontwikkelingen op het vlak van zonne-energie en het alternatief van kernenergie wil voorleggen aan de lezer.

Alkmaar loopt voorop met haar WarmtenetDe gemeente Alkmaar heeft, samen met enkele omliggende gemeenten en woningbouwcorporaties, een warmtenet opgezet dat tot nog toe ongebruikte energie benut. Een prima initiatief! Wanneer vroeger ons afval werd verbrand, dan vervloog al de warmte die daarbij vrijkwam, en had je er in feite niets aan. Bovendien kost zoiets geld, dus vuilverbranding was een pure kostenpost. Gelukkig maken we tegenwoordig wel steeds meer gebruik van de in allerlei processen vrijkomende energie. Zo wordt de energie die is opgewekt bij afvalenergiecentrale HVC tegenwoordig gebruikt om water mee te verwarmen. Dit water wordt vervolgens via een netwerk van buizen naar woonhuizen en bedrijven in Alkmaar en aangrenzende gemeentes vervoerd. Niet alleen nieuwbouw wordt aangesloten op dit netwerk; ook bestaande wijken krijgen als het even kan een aansluiting. Dit gebeurt meestal ten tijde van renovatieprojecten.

Het warmtenet in Alkmaar is eind 2017 aangesloten op de bio-energiecentrale, waarmee Alkmaar het meest duurzame warmtenet van Nederland heeft. Het water uit de kraan en in de radiator is dus lekker warm vanwege de verbranding van ons afval en van reststromen uit bijvoorbeeld de land- en bosbouw. Dit resulteert in tot maar liefst 75 procent minder uitstoot van CO2 voor verwarming. En bovendien hebben de Alkmaarders die zijn

154 155

gemiddeld tien jaar. In een tijd waarin de economie aantrekt terwijl sparen weinig opbrengt, is investeren in zonnepanelen een mooie optie voor particulieren.

In Alkmaar staan ongeveer 44.000 daken die geschikt zijn voor de installatie van zonnepanelen. Om bewoners te activeren zonne-panelen aan te schaffen biedt de gemeente hun een voordelige lening aan. En voor degenen die wat centjes opzij hebben gezet, is er ook de mogelijkheid om te investeren in burgercoöperaties die zonneparken en zonneweiden opzetten en exploiteren. Dat hoeft niet op het platteland, maar kan bijvoorbeeld ook gereali-seerd worden op het dak van een sporthal. Particulieren kunnen zo in duurzame energie investeren én ervan profiteren, zonder zelf panelen te plaatsen.

minder opvallend uit. Dat is fijn bij gebruik in historische steden, waar je het traditionele karakter zo veel mogelijk wilt behouden. Ik verwacht veel van deze thin film-toepassing van zonnecellen.

Bij de ontwikkeling van nieuwe technologie, zoals die voor zonnecellen, duurt het enige tijd voordat een toepassing renda-bel wordt. De opstartkosten voor het produceren van nieuwe technologie zijn in het begin hoog, terwijl daar doorgaans nog niet een hele hoge kwaliteit tegenover staat. Naarmate zo’n technologie echter wordt doorontwikkeld en verbeterd, wordt de toepassing steeds rendabeler. De kosten dalen dus gaandeweg en de kwaliteit wordt alsmaar beter. Dat zien we ook bij zonnecel-len. Zonnepanelen waren tien jaar geleden nog peperduur en hun productiviteit was nog relatief laag, maar ondertussen is de prijs door massaproductie sterk gedaald en is de kwaliteit met spron-gen omhooggegaan. Het tijdperk van de zonne-energie neemt kortom een aanvang.

Wat betreft de verkoop van zonnepanelen verwacht GTM Rese-arch de komende vijf jaar een gemiddelde groei van 8 procent per jaar, wat in 2021 moet resulteren in een wereldwijde markt van 109-gigawatt. Uit internationale statistieken blijkt verder dat een steeds groter percentage van de aanwezige zonnepanelen eigendom is van particulieren, en niet van een derde partij waar-van geleased wordt. Het zijn dus steeds vaker de mensen zelf die het besluit nemen om zonnepanelen te laten installeren. Wat haalt hen over om over te stappen op zonne-energie? Ten eerste is dat natuurlijk de media-aandacht die er voor duurzame energie is en het goede gevoel dat duurzaam handelen mensen geeft. Maar ook het prijskaartje is van belang. Veel overheden stimuleren de aanleg van zonnepanelen via speciale leningen of fiscale voorde-len. Zonnepanelen verdienen zichzelf nu terug in een periode van

156 157

en Verenigingen van Eigenaren kunnen gebruikmaken van de subsidie ‘Energiebesparing Eigen Huis’. Verder subsidieert de rijksoverheid met enige regelmaat isolatie van vloeren, muren en daken, bijvoorbeeld via de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO).

De belangrijke rol van biomassa bij de verduurzaming van onze samenlevingWanneer er over duurzame energie wordt gesproken, denkt menig een meteen aan wind- en zonne-energie. Dat er ook nog andere vormen van duurzame energie bestaan en worden ontwikkeld, wordt dan voor het gemak vergeten: denk bijvoor-beeld aan getijdencentrales, het gebruik van aardwarmte of het opwekken van energie uit biomassa. Over die laatste vorm wil ik het hier specifiek hebben, want Alkmaar zet flink in op biomassa-vergassing. Dat het hier om een niet onbelangrijk deel van onze toekomstige duurzame energievoorziening gaat, blijkt wel uit het feit dat het Internationale Energie Agentschap (IEA) heeft becijferd dat anno 2050 maar liefst 37 procent van de duurzame

Stimuleringsmaatregel voor zonne-energie: SDEOm de duurzaamheidsdoelen voor 2020 te halen is het dus nodig om een tandje extra bij te zetten als overheid en samen-leving. Dit gebeurt onder meer door de introductie van stimu-leringsmaatregelen zoals SDE-subsidies – SDE staat voor Stimulering Duurzame Energie – die vooral tot doel hebben om duurzame energieprojecten bij grootverbruikers te stimuleren. Dit omdat de particuliere markt van kleinverbruikers de afgelo-pen jaren al wel een flinke stijging te zien gaf – doorgaans ook via subsidies op de installatie van zonnepanelen – terwijl groot-schalige projecten achterbleven. De kostprijs van dergelijke grootschalige zonne-energieprojecten is ondertussen gedaald naar minder dan € 0,13/kWh. Bedrijven met een grootverbrui-kersaansluiting kunnen een beroep doen op de SDE-regeling, waarbij het verschil tussen kostprijs en de opbrengstprijs bij levering aan het net wordt vergoed. Zulke overheidsmaatrege-len zorgen zeker voor een stimulans.

Energie-efficiëntie: wand- en dakisolatieDuurzaamheid komt niet alleen aan op het vervangen van fossiele brandstoffen maar ook op het voorkomen van energie die onbenut blijft of die simpelweg vervliegt. Ik had het hiervoor, onder het kopje ‘Alkmaar loopt voorop met haar Warmtenet’, al over het benutten van de warmte die vrijkomt bij de verbranding van ons afval. Het komt in feite neer op zo efficiënt mogelijk omgaan met energie. Een ander bijvoorbeeld is het recyclen van energie via een warmtewisselaar. Of het niet meer laten vervliegen van warmte, zoals wordt gerealiseerd via isolatie van woningen en bedrijven. Het mag dan ook niet verbazen dat ‘wand- en dakisolatie’ op het lijstje met duurzaamheidsspeerpunten van de gemeente Alkmaar staat. Er worden ‘groene leningen’ verstrekt

158 159

van mest en organische restproducten, en het werkt op basis van bacteriën. Bij biovergassing wordt gewerkt met hoge tempe-raturen en druk. Wethouder Duurzaamheid Jan Nagengast van de gemeente Alkmaar: “Biovergisting heeft tot op heden een vrij laag rendement van hooguit 30 procent. Met biovergassing is het rendement veel hoger, zo’n 75 procent, en dat percentage kan de komende jaren oplopen tot wel 100 procent.” Alkmaar heeft zich ondertussen toegelegd op dit vergassingsspecialisme en bedrij-venterrein Boekelermeer moet, met het expertisecentrum voor groen gas InVesta, het epicentrum van Alkmaars vergassingstech-nologie en energie-innovatie worden. Een nobel en slim streven. Nederland ‘gasland’ of juist ‘van het gas af’?Nederland heeft over de gehele linie een sterke gasinfrastructuur. Dat komt omdat Nederlandse huishoudens en bedrijven al vele decennia gebruikmaken van aardgas uit Groningen. De snor-rende gaskachel of aangenaam warme radiatoren hebben we, net als onze warme douche, te danken aan het Groninger gas. De hoeveelheid gas die hier vandaan komt neemt echter sterk af, waardoor de vraag ontstaat hoe we straks onze huizen gaan verwarmen. Gaan we ‘van het gas af’, zoals sommigen roepen? Gaan we aardgas importeren, bijvoorbeeld uit Noorwegen of Rusland? Of gaan we uit biomassa ‘groen gas’ maken? In de laatste twee gevallen kunnen we ons uitgebreide gasnetwerk blijven benutten, en dat is alvast een mooi begin. Import uit andere landen brengt extra kosten en ook afhankelijkheid met zich mee. Zulke afhankelijkheid moeten we koste wat kost zien te vermijden. We hebben de afgelopen jaren meerdere keren gezien dat Rusland om geopolitieke redenen de gaskraan dichtdraaide, waardoor mensen in bijvoorbeeld de Oekraïne of Bulgarije midden in de winter zonder gas kwamen te zitten. Bovendien is aardgas een fossiele brandstof en dus bepaald niet CO2-neutraal,

energiemix op de wereld komt uit biomassa. De alom geroemde wind- en zonne-energie komen in 2050 gezamenlijk niet verder dan zo’n 26 procent, aldus het IEA. Reden genoeg dus om hier wat dieper op de rol van biomassa in te gaan, en het te hebben over de biobased economy die hier het gevolg van is.

Biomassa bestaat uit organische materialen, zoals houtsnippers uit de bosbouw of gft-afval uit onze keukens. Ook plantaardige olie, mest en speciaal hiervoor geteelde gewassen als zeewier worden als biomassa ingezet. Het betreft dus vooral reststromen, dat wil zeggen materiaal dat vroeger als afval werd beschouwd en als zodanig een probleem c.q. kostenpost vormde. Tegen-woordig kan dit ‘afval’ worden gebruikt als bron van energie (elektriciteit, warmte), maar dat is niet alles. Uit biomassa kunnen bijvoorbeeld ook chemicaliën en biomaterialen worden gemaakt. Om biomassa als basis van duurzame energie en biomateria-len rendabel te maken, moeten er nog de nodige technische verbeteringen worden doorgevoerd in de verwerking. Het gaat hier grosso modo om twee technieken: biovergisting en biover-gassing. Biovergisting is het winnen van biogas uit een mengsel

160 161

kunnen bedrijven en kennisinstellingen samen onderzoek hier-naar doen. Met de zonnige toekomst die de biobased economy tegemoet gaat – een biobased economy is een economie gebaseerd op biomassa in plaats van op fossiele grondstoffen – verwacht ik een bedrijvigheid van jewelste op de Boekelermeer. Dit trekt hoogwaardig personeel naar Alkmaar, en dat is natuurlijk goed voor de stad.

De uitgangspositie van de gemeente is ideaal voor de ontwikke-ling van vergassingstechnologie omdat er al een goede gasin-frastructuur ligt. Ik heb het dan niet over het lagedrukgasnet (40 bar), zeg maar het gasnetwerk waarop zowat alle Nederlandse huizen zijn aangesloten. Bij industrieterrein Boekelermeer ligt ook een hogedrukgasnet (65 bar). Via dit laatste netwerk wordt bijvoorbeeld gas geïmporteerd vanuit het buitenland. De reden waarom hier een hogedrukgasnet ligt? Internationaal energiepro-ducent TAQA, die opereert vanaf bedrijventerrein Boekelermeer, heeft in de regio Alkmaar twee ondergrondse gasopslagen, de Piek Gas Installatie en Gasopslag Bergermeer, en voert gas in vanuit het buitenland.

Om de vergassingstechnologie in een stroomversnelling te brengen heeft de gemeente een Energy Innovation Park opge-richt op bedrijventerrein Boekelermeer, dus op de plek waar het hogedrukgasnetwerk ligt. Deze plek is dermate geschikt, dat SCWsystems een vergassingsproeffabriek heeft ingericht en ook Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) er al een vergas-singsproeffabriek – insiders hebben het over een demoplant – gaat inrichten. ECN is een internationale topspeler op het vlak van energie-innovatie, gevestigd in Petten. Ten slotte is ook afvalver-werkingsbedrijf HVC al gevestigd op de Boekelermeer. HVC is, samen met gemeente en woningbouwcorporaties, verantwoor-

in tegenstelling tot groen gas. Al met al is biogas dus een ideale oplossing voor ons land.

Vergassingstechnologie als onderdeel van een biobased economyWanneer je biomassa als snoeiafval vergast, dan ontstaat zogenaamd productgas, dat nog vrij vervuild is. Je kunt dit productgas vervolgens opwaarderen tot ‘groen gas’ dat verstookt kan worden. Of je kunt er biobrandstof van maken, bijvoorbeeld bio-liquified natural gas (bio-LNG) en waterstof. Tenslotte vallen er van productgas nog allerhande chemicaliën, zoals mierenzuur, of biomaterialen zoals bioplastics te maken.

Rond de vergassing en de verdere verwerking van het gas moeten de komende jaren nog allerhande technische verbete-ringen worden doorgevoerd en Alkmaar wordt een hotspot op dit vlak. Voorbewerkingstechnieken, vergassingstechnieken en nabewerkingstechnieken staan nog in de kinderschoenen, dus er zijn nog veel technieken te bedenken en te verbeteren. In het expertisecentrum voor groen gas (InVesta) op de Boekelermeer

162 163

Het heeft zich gespecialiseerd in het op een niet-vervuilende manier terugwinnen van kostbare metalen uit mobieltjes. Laat ik goud als voorbeeld nemen. In dertig tot veertigduizend mobieltjes zit ongeveer een kilo goud. Of neem ‘zeldzame aardmetalen’ zoals europium en terbium, die vrijwel alleen in China worden gewonnen. Ondertussen wordt zo’n 30 tot 40 procent van de vraag naar deze zeldzame aardmetalen al gedekt door urban mining.

Ik kan me goed voorstellen dat Sortiva in zijn recyclingpark op de Boekelermeer ook aandacht gaat besteden aan urban mining. Hergebruik van materialen heeft immers de toekomst en als we met z’n allen goed ons best doen en technieken als urban mining vervolmaken, dan komt een circulaire economie steeds dichterbij.

delijk voor het geweldige Warmtenet in de stad Alkmaar. Een heel vooruitstrevend bedrijf dus, net als dochteronderneming Sortiva, die zich specialiseert in recycling. Sortiva realiseert de komende jaren nog een recyclingpark op bedrijventerrein Boekelermeer. De clustering van hogedrukenergienet, onderzoek op het vlak van energie-innovatie, de ontwikkeling van nieuwe vergassings-technieken, afvalverwerking, recycling en Warmtenet op één businesspark geeft veel voordelen. Bedrijven op de Boekelermeer kunnen straks bijvoorbeeld hun overbodige warmte kwijt aan het Warmtenet. En de proeffabrieken kunnen hun opgewekte gas weer kwijt aan het gasnetwerk –de ene gebruikt het hogedruknet-werk, de andere het lagedruknetwerk.

Op naar urban miningWe creëren als moderne samenleving enorm veel afval. We gooien producten zoals mobiele telefoons en televisies weg wanneer we zijn uitgekeken op het model en tot voor kort bekommerden we ons dan nauwelijks om de verkwisting die hier het gevolg van was. Want in zo’n mobiel telefoontje zitten allerhande materialen die prima te hergebruiken zijn – denk aan metalen als goud, zilver, palladium, koper en de zoge-naamde zeldzame aardmetalen. De afgelopen jaren werden onze oude telefoons meestal afgevoerd naar streken in West-Afrika en India, waar arme sloebers de nog bruikbare materia-len via zeer vervuilende verbranding in de open lucht herwon-nen. Hele streken zijn daar vergiftigd door dit soort praktijken.

Ondertussen hebben westerse ondernemers echter de markt van de urban mining ontdekt. Veel van de materialen die op de afvalberg belanden zijn dusdanig duur, dat het rendeert om ze daar weer uit te halen. Neem het Belgische bedrijf Umicore.

164 165

seren, zal bovendien gebruikgemaakt worden van een smart grid, waardoor de energie tussen bedrijven wordt uitgewisseld en zij op ieder moment weten of er bijvoorbeeld een overschot of een tekort aan energie in het netwerk is. Een ideale plek voor inten-sieve samenwerking dus.

Het Energy Innovation Park op de Boekelermeer is 14 hectare groot en bedoeld om innovatieve bedrijven en instellingen, geli-eerd aan zowel traditionele als groene en nieuwe energie, bijeen te brengen. Samen sta je immers sterker, dat geldt zeker voor energie-innovatie.

De kracht van locatieWie een winkel wil openen, zal zich afvragen waar hij of zij dit het best kan doen. Moet je in een chique winkelstraat gaan zitten, in een winkelcentrum of in de buurt van een woonwijk, een speeltuin of een zwembad? Waar is de kans op aanloop van het juiste publiek het grootst en waar kun je de meeste omzet genereren?

In de detailhandel is dit een van de meest logische vragen. Merkwaardig genoeg denken andere ondernemers vaak minder lang na over hun vestigingsplaats. Zij kiezen voor hun zolderkamer in de Vinex-wijk, omdat ze die nu eenmaal hebben. Of voor het bedrijventerrein aan de rand van de stad, omdat het goed bereikbaar is voor toeleveranciers. Of voor dat kantoorgebouw even buiten het centrum, omdat het half leegstaat en de huren er laag zijn. Natuurlijk, dit zijn allemaal argumenten die meespelen bij het kiezen van een locatie. Maar er is nóg een argument, een dat vaak over het hoofd wordt gezien, maar dat elke winkelier je dus wel kan vertellen:

Energy Innovation Park Met de aanwezigheid van het hogedrukgasnet, de gas behande-lingsinstallatie van energieproducent TAQA, de proeffabrieken van ECN en SCWsystems en de installatie van afvalverwerker HVC is nu een plek ontstaan die ideaal is als vestigingsplek voor energie-innovatie start-ups. Helemaal nu de gemeente dergelijke bedrijvigheid op legio manieren stimuleert. Behalve start-ups kunnen ook gevestigde bedrijven natuurlijk terecht op dit busi-nesspark. Vroeger kon je als gevestigd bedrijf voortbouwen op je marktaandeel en de benutting van je ‘bedrijfsgeheimen’, terwijl je met de rug naar de rest van het bedrijfsleven bleef staan. Tegen-woordig is dat geen optie meer. Samenwerken en co-creëren is het motto in een wereld die zo snel verandert, dat we elkaar nodig hebben om bij te kunnen blijven. Het samen op een businesspark zitten, is wat dit betreft een goed begin. Om de informatie-uitwis-seling tussen alle energiespelers op de Boekelermeer te optimali-

166 167

aan elkaar uitbesteden en ze kunnen profiteren van elkaars creativiteit. Voorwaarde voor dit alles is wel dat ondernemers elkaar kennen, bijvoorbeeld doordat ze elke dag langs elkaars poort of voordeur komen, en dat ze elkaar kunnen ontmoeten. Die ontmoetingen kunnen heel toevallig zijn, bijvoorbeeld aan de receptie of in de gemeenschappelijke kantine van een kantoorgebouw. Het kan bij de snacktruck op het bedrijventer-rein of op de parkeerplaats zijn. Het kan ook op de periodieke borrel in een bedrijfsverzamelgebouw zijn. Punt is dat wanneer je elkaar ontmoet, het handig is als je elkaar ook iets te vertellen hebt en dat gaat gemakkelijker als je je min of meer in dezelfde wereld beweegt. Weeg daarom altijd mee bij de keuze voor een locatie of er bedrijven in de buurt zijn waar-van je kunt profiteren en die kunnen helpen om jouw sales te verhogen, om de heel simpele reden dat jij zit waar je zit. Dit is ook de hele gedachte achter al die tech-parken, science-par-ken en food valleys die gemeenten en provincies aanleggen. Alkmaar zit op het goede spoor met het Energy Innovation Park dat zij nu op industrieterrein Boekelermeer opzetten.

Kruisbestuiving met onderwijs en kennisinstellingenOm de energie-innovatie in Alkmaar goed op gang te brengen, zijn er niet alleen bedrijven nodig, maar ook kennisinstellingen. Sinds medio 2016 wordt op het Energy Innovation Park Boeke-lermeer daarom een instituut ontwikkeld dat gaat gelden als hét expertisecentrum voor groen gas en biomassavergassing in ons land: Institute for Valorisation and Expertise in Thermochemics Alkmaar, kortweg InVesta. Door allerhande kruisbestuivingen tussen onderwijs, onderzoek en bedrijfsleven te faciliteren, zorgt expertisecentrum InVesta er op den duur voor dat nieuwe innova-ties sneller naar de markt worden gebracht.

een goedgekozen locatie verhoogt automatisch je sales. Een zp’er kan prima werken vanuit zijn zolderkamer of vanachter zijn keukentafel, maar hij zit daar wel alleen. Dat bedrijventer-rein is prachtig, maar als jij een kinderdagverblijf hebt, terwijl daar verder alleen autosloperijen en machineverhuurbedrijven zitten, dan ben jij een wel heel vreemde eend in de bijt. Lage huren zijn geweldig, maar in een halfleeg kantoorpand zitten is minder leuk. Waar het om gaat, is dat bedrijven die grof-weg in dezelfde business werkzaam zijn, van elkaar kunnen profiteren door in elkaars nabijheid te gaan zitten, waardoor ze ook intensiever met elkaar communiceren. Ze kunnen elkaar orders toespelen waar ze zelf niet aan toekomen. Ze kunnen klanten met speciale wensen doorverwijzen naar een buurman die er waarschijnlijk beter in thuis is. Ze kunnen werk

168 169

die er liggen en zijn ondertussen gestart met technische onder-wijsprogramma’s die zijn afgestemd op de ontwikkeling van nieuwe gas- en energietechnologie. De studenten hebben nu in de achtertuin van hun school dus een bedrijvenpark waar ze hun praktijklessen kunnen volgen en stages kunnen lopen, en waar ze later eventueel een werkplek kunnen vinden in de dan op kracht komende biobased economy. Dit soort instituten zijn dus niet alleen goed voor de verduurzaming van Alkmaar, maar ook voor hoogwaardige werkgelegenheid in de toekomst.

Op naar een biobased economyAlkmaar heeft, als stad te midden van uitgestrekt boerenland en met een Energy Innovation Park binnen de gemeentegrenzen, veel potentie om voorop te lopen op het vlak van de biobased economy. Wanneer deze term valt, denken velen meteen aan bio-energie, oftewel brandstof uit biomassa. Een voorbeeld van

Daarnaast werd medio 2017 voor een vergelijkbaar doel Terra-Technica opgericht. Deze organisatie moet zorgen voor een betere aansluiting tussen technisch onderwijs en de arbeids-markt, specifiek op het vlak van duurzame energietechnologie. Zo zorgt TerraTechnica er bijvoorbeeld voor dat mensen uit het Alkmaarse energiebedrijfsleven colleges geven op Hogeschool InHolland. Ook kunnen studenten al tijdens hun studie via Terra-Technica komen te werken in fieldlabs op het gebied van ener-gie-innovatie. Zij mogen het als een voorrecht beschouwen om al tijdens hun studie te werken bij instituten die op wereldniveau opereren, zoals ECN.

Ten slotte is door de gemeente Alkmaar nog een zogenaamde Incubator opgericht om nieuwe ideeën op het vlak van duurzame energie te helpen omzetten in business. Het ontwikkelen van nieuwe technologie is belangrijk, maar het is net zo belangrijk om die nieuwe technologie in de markt te zetten. Er blijven anders te veel goede ideeën op de plank liggen. Incubator faciliteert dit soort ondernemerschap en helpt zo nodig ook met het rond krijgen van de financiering. Incubator is gevestigd in Hogeschool InHolland, wat daar nu al voor het juiste broedplaatsenklimaat zorgt en in de toekomst vele Alkmaarse start-ups op het vlak van duurzame energie gaat opleveren.

Naast bedrijven trekt het Energy Innovation Park dus ook studen-ten van allerhande niveaus, zodat er een kennisinfrastructuur ontstaat rond de bedrijven, en innovatie een doorlopend proces wordt. Het gaat dan niet alleen om academische studenten, bijvoorbeeld van de TU Delft, maar ook om studenten van hbo- en mbo-opleidingen, zoals die te vinden zijn bij de in Alkmaar gevestigde Hogeschool InHolland en ROC Horizon College in Heerhugowaard. Deze scholen spelen gelukkig in op de kansen

170 171

Ondanks technologische vernieuwingen verwacht ik dat bio-ethanol geen grote vlucht gaat nemen, helemaal wanneer je bedenkt dat biomassa binnenkort niet alleen zal worden gebruikt om energie van te maken, maar ook voor de productie van grondstoffen, oftewel biobased products. Een biobased economy is een economie die grondstoffen grotendeels betrekt uit de levende natuur, en een hoogontwikkelde biobased economy gebruikt groene grondstoffen in de eerste plaats voor de produc-tie van chemicaliën en materialen, en daarnaast voor energie. Dit omdat de concurrentie met voedselvoorziening zo minimaal is.

Van biobrandstof naar groene materialen: de waardepiramideLangzaam maar zeker gaan we dus naar een wereld waarin biomassa onze grondstoffen levert. Er worden momenteel grote stappen gezet in de ontwikkeling van die zogenoemde groene materialen. Via biovergassing en -vergisting wordt biomassa eerst ontleed in afzonderlijke componenten, waarna deze verder worden verwerkt. Op die manier worden al enkele jaren medicij-nen geproduceerd en naar nu blijkt, kunnen er ook kunststoffen en nog een heleboel andere materialen van worden gemaakt – denk aan wasmiddelen, auto-onderdelen, kabels, geur- en smaakstoffen, materialen die zeer hoge temperaturen kunnen doorstaan, laminaten en organische halfgeleiders. De voordelen van groene materialen betreffen niet alleen de duurzaamheid ervan, maar ook de hogere economische waarde die ze verte-genwoordigen: biomaterialen die uit één ton groene grondstoffen worden gemaakt, zijn veel meer waard dan de brandstof die we eruit halen.

Uit de zogenoemde waardepiramide van groene grondstof blijkt dat er bij ‘energieopwekking’ sprake is van de minste waarde-

zo’n biobrandstof is bio-ethanol. Wetenschappers zijn het er ondertussen echter over eens dat de productie en het vervoer van landbouwproducten als koolzaad en mais als grondstof van bio-ethanol nu nog te veel energie kost om overal als oplossing te gaan gelden van het energieprobleem.

In Europa hebben overheden via subsidieverstrekking ingezet op biobrandstof in het kader van het terugdringen van de CO2-uit-stoot en het duurzaam maken van de energievoorziening. Onder-tussen wordt echter duidelijk dat biobrandstof uit landbouw-gewassen die ook als voedsel of veevoeder worden gebruikt, commercieel (dus zonder subsidie) eigenlijk niet uit kan, en vervangen moet worden door een volgende generatie biobrand-stof die bestaat uit houtachtige en tot nog toe onbruikbare delen van planten. Daardoor onttrekken we niets aan de voedselketen.

172 173

gebruikt worden voor energieopwekking. Meer aandacht voor de toepassingen in de top van de piramide kan er ook voor zorgen dat er verandering komt in de negatieve beeldvorming die de laatste jaren is opgetreden rond de opkomst van een biobased economy. Deze negatieve beeldvorming is ontstaan omdat blijkt dat het gebruik van biomassa voor energie een groot beslag legt op landbouwgrond en ook tot effect heeft dat natuurgebieden worden bebouwd voor de productie van biomassa, zoals nieuwe palmolieplantages in Indonesië en rietsuikerplantages in Brazilië. Het gebruik van biomassa voor groene grondstoffen zal minder op bezwaren stuiten, al was het maar omdat de waardetoevoe-ging bij deze manier van verwerken van biomassa veel groter is. Wellicht is het een optie om in Alkmaar verticale boerderijen te bouwen waar planten voor de biobased economy worden verbouwd. Of om op grote schaal zeewier te kweken, dat even-eens als basis van biomassa kan gelden.

Van petrochemie naar biochemieDe chemische industrie was altijd een afgeleide van de olie-in-dustrie – we hebben het dan over petrochemie – maar dat is langzaam maar zeker aan het veranderen. We bevinden ons momenteel namelijk in een transitieperiode van petrochemie naar biochemie. Dat is een langzaam proces, dat op dit moment nog niet zonder overheidssturing kan en dat plaatsvindt tegen de achtergrond van de ontwikkeling van biobrandstoffen.

Maar veel landen die concurrentievoordeel kunnen halen uit hun wetenschappelijke voorsprong en die, behalve genoeg water, een sterke agrarische, logistieke en chemische sector kennen, zoals ons eigen land, zetten sterk in op biochemie als onder-deel van een biobased economy. Allereerst zal daartoe de band met de voedingsindustrie moeten worden aangehaald, door

toevoeging aan groene grondstof; al wat meer waarde wordt er toegevoegd in de sector ‘chemie en materialen’ (performan-ce-materialen, commodity-chemicaliën en bulkchemicaliën); bij ‘voeding’ wordt nog meer waarde toegevoegd, en bij ‘farma’ (medicijnen, voedingssupplementen) wordt ten slotte de meeste waarde toegevoegd. Ik stel me zo voor dat Alkmaar zich gaat richten op de bovenkant van de piramide, oftewel op de (ontwik-keling van) biomaterialen, op voeding, en op medicijnen uit planten. Dat past weer mooi bij het imago van ‘agri- en foodstad’, waar ik eerder in dit boekje al over repte.

Het principe van de waardepiramide houdt in dat we de meest waardevolle delen van de biomassa aanwenden voor doelein-den boven in de piramide. Daarna komen de doeleinden lager in de piramide, en wat er dan nog overblijft aan materiaal kan

174 175

330 Gj/ha en een financiële opbrengst van € 1.330, terwijl de boer die 10 procent van zijn grond verbouwt met een gewas dat als grondstof dient voor de groene chemie, 410 Gj/ha opbrengst heeft en € 2.330 verdient. De boer die 20 procent van zijn hecta-res bebouwt voor de levering van biomassa voor de chemie, heeft ten slotte een energetische opbrengst van 490 Gj/ha en een inkomen van € 3.300 per hectare. Op basis van deze rekensom zullen veel boeren besluiten om te gaan produceren voor de nieuwe groene chemiesector. De biochemische sector leunt veel minder dan de oude petrochemie op grote centrale industriële complexen. De biochemie zal veel decentraler en kleinschaliger worden opgezet.

Het is zelfs heel goed mogelijk dat de eerste chemische bewer-kingen al op de boerderij plaatsvinden – zoals boeren al heel lang werken met mestvergisters, kunnen zij nu gaan werken met

het volledig benutten van de potentie van katalyse, enzymen en fermentatie. Nederland is bijvoorbeeld wereldleider op het vlak van biokatalyse. Deze kennis kan worden ingezet om chemicaliën uit biomassa te halen. Denk daarbij aan stoffen als melkzuur, furaandicarbonzuur en di-alcoholen. In een later stadium valt te denken aan producten die worden verkregen via bioraffinage, zoals butaandiamide of acrylonitril – er wordt momenteel hard gewerkt aan een scheidingstechnologie om deze stoffen te isole-ren. Er zijn ook stoffen waarvan de productie uit groene grond-stoffen nog in de onderzoeksfase verkeert, maar die vanwege hun volume een groot potentieel bieden voor de groene chemie, zoals acrylzuur, sorbitol en adipinezuur. Op strategisch niveau bieden deze stoffen een mogelijkheid voor de groene chemie om aansluiting te zoeken bij de voedingsindustrie. Vervolgens kan de derde stap gezet worden in het uitwerken van de sector van de groene chemie. Dit zal moeten gebeuren via het isoleren van waardevolle bestanddelen uit planten zonder de complexiteit ervan te verminderen, zoals normaliter bij chemische proces-sen gebeurt. Tegen die tijd zullen bepaalde planten – al dan niet genetisch gemodificeerd – speciaal gekweekt worden voor gebruik in de groene chemie.

Een nieuwe taak voor de Noord-Hollandse boerGroene grondstoffen komen voornamelijk uit afvalstromen en uit de land-, tuin- en bosbouw, en de opkomst van de biobased economy biedt daarom ook aan boeren een nieuw perspectief. Ten eerste omdat ze via het leveren van grondstof voor de groene chemie een hogere economische en energetische waarde uit hun verbouwde hectares grond halen. Uit een tabel die is opgenomen in de Kennis- en innovatieagenda voor de biobased economy blijkt dat een boer die geen grondstof levert aan de chemie, uit zijn hectare grond gemiddeld een energieopbrengst heeft van

176 177

meisjes van de overheid, toon een beetje aanpassingsvermogen. Nogmaals: wees flexibeler met bestemmingsplannen!

Thoriumcentrale vervangt kernreactor in PettenKernenergie lijkt een aflopende zaak in ons land. We hebben een kerncentrale in Borssele en de Hoge Flux Reactor in Petten, die nu wordt vernieuwd. In Borssele wordt energie opgewekt en in Petten wordt onderzoek gedaan en worden medische isotopen geproduceerd. Wanneer je Nederlanders vraagt wat de toekomst van kerncentrales in ons land is, dan zal menigeen zeggen dat het tijdperk van kernenergie voorbij is. Ik geloof dat niet. Waarom? Omdat er nieuwe vormen van kernenergie worden ontwikkeld die veelbelovend en veilig zijn.

Thorium Molten Salt Reactoren, kortweg Thorium MSR’s, zijn de toekomst van kernenergie en op de wat langere termijn (vijftig jaar), naast zonne-energie dé oplossing van onze hele energie-voorziening. Veel mensen zijn huiverig voor kernenergie, maar Thorium MSR’s werken met splijtstof opgelost in een vloeistof en ze kunnen daarom ook geen meltdown hebben. Zo’n centrale zet zichzelf heel simpel uit als er iets niet goed gaat en levert zonder verdere regelingen automatisch precies zoveel elektriciteit als er op dat moment gevraagd wordt. Hij produceert nauwelijks langdurig radioactief afval op en kan het bestaande kernafval als brandstof gebruiken. Hij is eigenlijk heel simpel en goedkoop te bouwen. Dat ziet er heel aantrekkelijk uit dus.

Aan de Technische Universiteit Delft wordt gewerkt aan het opzetten van het eerste grote Nederlandse thoriumproject onder de naam Thorfac, wat staat voor Thorium Research Facility. Een thorium testreactor met dit MSR-principe heeft al vijf jaar probleemloos gedraaid in de VS, zo’n 50 jaar geleden. Het werk

vergisters van biomassa. Dit fenomeen wordt ook wel aangeduid als ‘voorwaartse integratie’ – een deel van de productieketen wordt immers naar voren verplaatst. En de boer profiteert zo van de eerste waardevermeerdering die er op het basisproduct plaatsvindt. Na de eerste raffinage kunnen restmineralen zoals fosfor weer op de boerderij worden ingebracht, zodat de minera-lenkringloop wordt gesloten. Dit is, naast nieuw werk en inkomen voor de boer, een voordeel van eerste bewerking op de boerderij. Maar dan moeten gemeentes wel meewerken en niet, zoals nu nog vaak het geval is, bestemmingsplannen als heilig goed zien en de boer daarom verbieden om een vergister op zijn erf te zetten, omdat dat gezien wordt als een ‘chemische installatie’. Bestemmingsplannen zijn maar al te vaak hindermachten. Dat mag niet meer in deze tijd. Van ondernemers wordt verwacht dat zij zich razendsnel aanpassen aan de eisen van de tijd. Dan mag een overheid daar niet tussen gaan zitten, omdat ze nog werken met starre structuren uit het verleden. Kom op jongens en

178 179

dat in Delft moet gaan plaatsvinden is vooral onderzoek naar materialen en chemische processen die nodig zijn voor een thoriumreactor die tientallen jaren non-stop moet kunnen draaien. Daarnaast moet er van overheidswege alvast gewerkt worden aan de regelgeving omtrent thorium MSR’s. Dit wordt wel een project dat te duur is voor de bestaande onderzoeksgeldstromen: een bedrag in de orde van een miljard euro. Nu is het plan van de overheid om in het kader van het Energieakkoord 25 miljard subsidie te steken in windmolens, die na 20 jaar alleen nog maar peperduur schroot zijn. Waarom niet 1 miljard daarvan investeren in thorium-onderzoek, en daarmee wél een wezenlijke bijdrage leveren aan een veilige, schone en duurzame energievoorziening voor ons nageslacht?

Een groot voordeel van thorium is dat het ruim voorhanden is. Met name India bezit grote hoeveelheden thorium. Maar in het zwarte zeezand op Ameland komt het ook voor. En in Suriname komt thorium vrij bij de verwerking van bauxiet tot aluminium. Thoriumcentrales zouden perfect passen in de energiemix van morgen.

Ik verwacht veel thorium-initiatieven in opkomende economieën. China toont bijvoorbeeld interesse voor thorium MSR. De zoon van de vorige Chinese president schijnt gek te zijn op deze tech-nologie en probeert de ontwikkeling ervan te versnellen. Alkmaar kan bij haar onderzoek dus samenwerken met MIT en Chinese onderzoeksinstituten.

180 181

9. Werk maken van gezondheid: sport en voedsel

183182

om topclubs met een veel groter budget, zoals Ajax, PSV en Feijenoord, voorbij te streven. Een topclub als AZ is belangrijk voor vertier in de stad, voor de Alkmaarse trots, en enthousias-meert de jeugd ook te gaan voetballen of voor een andere sport te kiezen. Jongeren hebben nu eenmaal rolmodellen nodig, en de spelers van AZ spelen die rol doorgaans met verve. Bij schaal-vergroting van de stad richting de metropool Amsterdam kan het aantal te verkopen seizoenkaarten en business-seats en daar-door het beschikbare budget verder stijgen.

Alkmaar topsportstadAlkmaar noemt zich niet zonder reden een ‘topsportstad’. De stad heeft veel aandacht voor sport, kent veel sportaccommodaties en vooral: zij werkt serieus aan het stimuleren en ondersteunen van sportief talent dat er kan groeien en zo op den duur kan gaan uitblinken. Het aantal trainingscentra in de stad is royaal te

Gezondheid: sportTijd nu om in te zoomen op de eigenschap gezondheid, en wel aan de hand van twee deelonderwerpen: sport en voedsel. Sport was vroeger vooral een fijn tijdverdrijf. De mens houdt van spel – historicus Johan Huizinga schreef er een boek over met de titel Homo ludens, oftewel ‘spelende mens’. De mens is ook competi-tief, en aan onze neiging om tegen elkaar te strijden wordt natuur-lijk ruimschoots voldaan tijdens sportwedstrijden. De afgelopen jaren wordt sport steeds meer gezien in het licht van gezondheid. Sporten is een manier om genoeg lichaamsbeweging te krijgen en zo gezond te blijven. Dat is ook de reden dat velen onder ons naar een sportschool gaan, ook al is fitness of cardiotraining niet echt sport te noemen. Het echte werk gebeurt bij sportclubs, en daar heeft Alkmaar er behoorlijk wat van.

De stad van AZToen ik Alkmaar onlangs bezocht, viel me op hoeveel sportac-commodaties de stad kent. Werkelijk enorm veel. Nu mag sport voor velen dan klinken als een vrijetijdsbesteding, maar het is ook serious business én big business. Sommige uitblinkers maken van hun sport een goedbetaalde baan. En sommige sportclubs zijn beursgenoteerde bedrijven.

Wanneer ik het over Alkmaarse sport heb, dan moet ik natuurlijk beginnen met eredivisie voetbalclub AZ. Alkmaarders kunnen trots zijn op hun club, die in 1981 en in 2009 het landskampioen-schap won. De KNVB-beker werd gewonnen in 1978, 1981, 1982 en 2013. AZ kende toptrainers als Co Adriaanse en Louis van Gaal, en speelt sinds 2007 zijn thuiswedstrijden in het prachtige AFAS-stadion, dat bij het binnenrijden van de stad vanuit het zuiden niet te missen is. AZ won in 2015 en 2016 de prijs voor de beste jeugdopleiding van Nederland. Een formidabele prestatie

184 185

aan het creëren van sportief toptalent, bijvoorbeeld door de lesroosters op school aanpasbaar te maken, zodat er genoeg getraind kan worden tijdens het schooljaar. Iedere schooldag kunnen getalenteerde leerlingen op OSG Willem Blaeu beginnen met fysieke basistrainingen. De school kent samenwerkingspro-gramma’s met diverse sportclubs en richtte in 2015 de zoge-naamde Voetbalacademie op, om voetbaltalentjes zich extra te laten ontwikkelen onder en aansluitend aan schooltijden. De trainingen van de Voetbalacademie zijn extra ontwikkelingsmo-menten naast de voetbaltrainingen bij de eigen voetbalclub. Het is in ons land niet gewoon om zoveel aandacht te besteden aan sport. De opzet bij OSG Willem Blaeu doet me een beetje denken aan het Amerikaanse schoolsysteem, waarbij sport een serieuze optie is voor elke leerling, een optie die niet onderdoet voor een specialisatie in talen of exacte vakken. De school onderscheidt zich hiermee van normale Nederlandse scholen, en dat is precies waar we naar op zoek zijn tegenwoordig: onderscheidend vermo-gen.

Bij het onderwerp sport moeten we niet alleen maar denken aan jongeren die gaan voor een carrière als topsporter. Ook gewone mensen van allerhande leeftijden willen sportief bezig zijn. Alkmaar kent bijvoorbeeld steeds meer ouderen, geheel in lijn met de rest van het land, die op hun eigen manier aan gezonde beweging willen doen. Alkmaar heeft daarom een netwerk van gezondheid- en bewegingscentra voor ouderen opgezet, en let ook wat betreft haar infrastructuur, bijvoorbeeld de breedte van fietspaden, op de wensen van ouderen.

De aandacht die Alkmaar besteedt aan sport, in het bijzonder aan topsport, zet de stad op de kaart van sportief Nederland en trekt op den duur allerhande sportfanaten, actieve toeristen en in sport

noemen en omvat accommodaties voor onder meer voetballen, wielrennen, schaatsen, hockey, rugby, judo, schermen, turnen, tennissen, zwemmen, handbal, trampolinespringen en atletiek. Genoeg om uit te kiezen dus.

Sport is vanouds een manier om jongeren hun energie op een gestructureerde en verstandige manier te laten uitleven. Sport leert ze discipline, teamwerk en tegen je verlies kunnen. Sport houdt jongeren van de straat en op het goede pad. Via sport bouwen ze aan een gezond bestaan, waar de stad Alkmaar later hopelijk weer profijt van heeft.

De titel topsportstad verdient Alkmaar niet alleen vanwege haar uitstekende sportaccommodaties en aan bijzonderheden zoals hoogtekamers en hoogtetraining in Victorie Plaza. Ook een lokale middelbare school als het OSG Willem Blaeu werkt actief mee

186 187

wandelingetje door het park te maken en/of je boodschappen op de fiets te halen. De gezondheidsvoordelen van active living zijn groot. Vervolgens kun je je specifiek gaan inspannen om gezond te blijven, zoals mensen doen die thuis een loopband hebben of die dagelijks joggen. De inspanning hier is matig en je moet zoiets ten minste een half uur per dag doen. De gezondheidsba-ten hiervan zijn aanzienlijk. Vervolgens kun je er ook voor kiezen om ten minste drie keer per week naar de sportschool te gaan om je fitheid op te krikken. De inspanning die je hier levert is matig tot groot en, naast de voordelen van zulke inspanning, loop je ook risico’s om blessures op te lopen. Op dit punt aangeko-men kun je nog een stap hoger gaan en aan echte sporttraining beginnen, maar de gezondheidsbaten zijn verwaarloosbaar en de kans op ongelukken neemt toe. Gezond bewegen speelt zich dus af tussen gewone dagelijkse beweging, joggen en zo af en toe naar de sportschool. De twee laatste, meer fanatieke vormen van bewegen dienen andere doelen, zoals een groot sporter willen worden of een gespierd uiterlijk willen krijgen.

en actie geïnteresseerde jongeren naar de stad. Wellicht trekt het op den duur ook andere sportgerelateerde spelers op de markt, zoals producenten van sporttoestellen, sportkleding of sportac-cessoires.

Kwalijk zitgedragOok al timmert Alkmaar aan de weg met haar sportieve imago, de algemene trend in ons land is nog steeds dat we te weinig bewegen. Er blijft dus nog genoeg werk aan de winkel voor sport-stad Alkmaar. Cijfers van het RIVM uit de laatste Leefstijlmonitor bevestigen de ernst van de situatie rondom bewegen. Jongeren tussen de twaalf en twintig jaar, dat wil zeggen een leeftijd waarop kinderen nog vol energie en kracht zijn, zitten gemiddeld 10,4 uur per dag op hun luie krent. Wanneer je daar de uren slaap bij optelt, dan gedragen ze zich eigenlijk als ‘ouden van dagen’. Ze worden dik en ongezond. In De Telegraaf zegt sportarts Wout van der Meulen van het Universitair Medisch Centrum Utrecht: “De cijfers verbazen me niet, maar zijn wel schokkend hoog. Ook voor de rest van de bevolking.” Opvallend is dat daarbij de hoger opgeleiden het slechtst presteren. Van de mensen van 25 jaar en ouder brengen lager opgeleiden dagelijks gemiddeld twee uur minder zittend door dan de hoger opgeleiden. De lager opgelei-den zitten gemiddeld 7,6 uur ten opzichte van 9,5 uur bij hoger opgeleiden. Het mag duidelijk zijn waar dat aan ligt: ongezond white color work versus minder ongezond blue color work.

Van active living tot sporttrainingWillem van Mechelen, hoogleraar Occupational & Sports Medi-cine aan de VU, schetst aan de hand van een schema verschil-lende manieren waarop je als burger in beweging kunt komen. Je hebt active living, wat inhoudt dat je dagelijks ten minste een uur lichte tot matige inspanning levert, bijvoorbeeld door een

188 189

groente of vlees. Beide vind je gewoon in de schappen van de supermarkt. En datzelfde geldt voor steeds meer producten van de natuurwinkel. Wie biologisch-dynamisch eet houdt rekening met lokale productie, seizoengebondenheid van producten en ‘gesloten kringlopen’ bij de betreffende boerderij. Geen tijd om te koken? Geen nood, want je bent niet langer aangewezen op een diepvriespizza of de snackbar. De super heeft gezonde alterna-tieven in de vorm van verse maaltijden die je alleen maar even hoeft op te warmen. Alles om het de bewuste, maar drukbezette consument gemakkelijk te maken. Kortom, gezond is overal.

De focus op gezondheid wordt mainstream … en soms ook ongezondDe NVVL, een organisatie van voedingsdeskundigen, onderzocht de bekendheid van populaire diëten en vroeg mensen onder andere of ze de bestseller De Voedselzandloper kenden. Meer dan 60 procent had nog nooit van het boek gehoord en gaf aan zich niet te interesseren voor dieethypes. Bij degenen die dat wel doen, neemt de gezondheidsmanie soms religieuze vormen aan. Psychologen spreken bij een ziekelijke fixatie op gezond eten van orthorexia nervosa. Deze mensen vermijden allerlei voedingsmid-delen die ongezond zouden zijn. Tupperwarebakjes met gojibes-sen, walnoten en magere kwark moeten die mensen behoeden voor een terugval in de duistere wereld van suikers en koolhy-draten. Op den duur worden er steeds meer zaken weggelaten, zoals vlees, vis, graan, zuivel en vetten. Wat overblijft, is een beperkte selectie van groenten en fruit (al dan niet rauw veror-berd), waardoor het lichaam op den duur essentiële voedings-middelen mist. “Het is echt een maatschappelijk probleem”, zei Elske van den Berg, directeur van Novarum, een GGZ-centrum dat gespecialiseerd is in eetstoornissen, in een artikel in de Volkskrant. “Het is modieus om bepaalde voedingsstoffen niet te

Zowel op het gebied van topsport als wat betreft gewoon sporten en gezond bewegen valt er nog genoeg vooruitgang te boeken, en dus nog genoeg werk te verzetten in ons land. Laat Alkmaar ons Nederlanders op het vlak van gezondheid de juiste weg wijzen.

Gezondheid: voedselVijfentwintig jaar geleden las je nauwelijks iets over voeding. Tegenwoordig berichten kranten en televisieprogramma’s met de regelmaat van de klok over eten, al dan niet gezond. Op internet zijn ontelbare voedselblogs te vinden en in boekhandels vliegen de boeken over gezond eten over de toonbank. In steden verschijnen steeds meer salad- en smoothiebars, en restaurant-jes die bio, natuurlijk of anderszins ‘puur’ serveren. Wie gezond wil eten, heeft het tegenwoordig een stuk makkelijker dan vroeger. Je hoeft ook niet meer naar de speciaalzaak voor biologische

190 191

voeding mensen gezond kan houden, terwijl farmaceuten juist willen weten hoe speciale voeding ziektes kan helpen genezen. Maar de verschillen tussen beide industrieën worden wel steeds kleiner. Ons dieet heeft bijvoorbeeld directe invloed op ons afweersysteem. Een dieet met veel vetzuren vergroot het aantal zenuwverbindingen in onze hersenen en een dieet met specifieke aminozuren en vetzuren verhoogt de aanmaak van signaalstoffen als serotonine in onze hersenen. Het mogen dan wel geen medi-cijnen zijn die een ziekte helpen genezen, ze helpen ons lichaam wel beter bestand te zijn tegen het oplopen van ziektes. En een oude volkswijsheid zegt, heel terecht, ‘voorkomen is beter dan genezen’. Door ervoor te zorgen dat mensen gezond, gevarieerd en met mate eten, zullen zij minder (snel) last krijgen van gezond-heidsproblemen.

eten. De laatste jaren zie je mensen met eetkeuzes die je eerder niet zag: blauwe bessen, boerenkoolshakes. De waardering voor overdreven gezond eten wordt steeds groter. Dat tij moeten we keren. Er is ook weinig wetenschappelijk bewijs voor.”

Ondertussen groeit echter vooral de groep mensen die op een verantwoorde manier met eten bezig is, zonder daarbij te verval-len in obsessief gedrag. Het mag duidelijk zijn: in het leven is alles waar ‘te’ voor staat niet goed, behalve ‘tevreden’. Dit geldt ook voor onze eetgewoontes. De betere afslankmethodes worden dan ook gekenmerkt door matigheid, regelmaat en evenwichtig-heid.

De werelden van food en farma komen steeds dichter bij elkaarDe domeinen van de voeding en de farmacie groeien steeds meer naar elkaar toe. Het onderscheid tussen geneesmiddelen en voeding begon al te vervagen met de komst van functional foods. Functional foods zijn voedingsmiddelen verrijkt met ingre-diënten die de gezondheid op de één of andere manier bevor-deren. Denk bijvoorbeeld aan melk waaraan extra calcium is toegevoegd. De komende jaren zal de vervaging tussen voeding en geneesmiddelen verder doorzetten. Traditionele voedings-bedrijven als Nestlé gaan met farmaceutische bedrijven samen-werken en investeren in onderzoek naar medische voeding, bijvoorbeeld voor patiënten met diabetes, astma, kanker en neurologische aandoeningen als Alzheimer. Een farmaceutisch bedrijf als Abbott investeert ondertussen honderden miljoenen in medische voeding. Danone heeft Numico (voorheen Nutricia) overgenomen, vanwege diens specialisatie in functional foods als babyvoeding, en medische en klinische voeding. Natuurlijk is de voedingsmiddelenindustrie vooral geïnteresseerd in hoe

192 193

komt. Kool bevat stoffen die tumorcellen tegengaan en cellen helpen beschermen tegen vrije radicalen. Nederlanders zijn niet zo dol op kool, maar wanneer Alkmaarse koks nu eens lekkere koolhapjes verzinnen, dan gaan we deze gezonde groente vast vaker eten. Sowieso is groente natuurlijk gezond en er zijn ziektes, zoals Alzheimer, die we door het eten van veel groente op afstand kunnen houden. De Nederlandse onderzoekster Mari-anne Engelhart toonde aan dat de kans op Alzheimer met een groenterijk dieet daalt met 19 procent. Ook van donker fruit als blauwe bessen is aangetoond dat het kanker tegengaat. Knoflook is eveneens een bijzonder gewas. Het vertraagt door de aanwe-zigheid van het enzym diallyldisulphide de groei van tumoren. Daarnaast bevat knoflook allicine, een soort antibioticum dat ervoor zorgt dat bacteriën hun werkzaamheid verliezen. En er is meer. Want veel groente en fruit eten, schijnt zelfs goed voor je looks te zijn. Uit onderzoek aan de Britse St. Andrews Universiteit bleek dat door het eten van een 2,9 grotere portie groente en fruit per dag de deelnemers volgens neutrale buitenstaanders een gezonder uiterlijk kregen. Bij een 3,3 keer grotere portie werden de proefpersonen zelfs aantrekkelijker gevonden. Er zijn dus meerdere redenen om veel gezonde groentes te eten.

Alkmaar, stad van de verantwoorde gentechMet wereldfaam op het gebied van zaadveredeling ligt het voor de hand dat de streek rond Alkmaar zich bezig gaat houden met genetische modificatie (GM). Waarom? Omdat genetische modificatie gewoon een moderne vorm van plantverdeling is. Al eeuwenlang kruisen mensen planten en plantensoorten, om de gewassen productiever, sterker en bijvoorbeeld smaakvoller te maken. We zouden ons menselijk vernuft net zo goed kunnen inzetten om via GM gezondere voeding te maken, toch? En dat zou prima passen in een stad als Alkmaar!Met de traditionele

Naar voeding als medicijn In de schil van de aardappel zit glutathion, een antioxidant dat helpt kanker te voorkomen. In broccoli zit SGS, dat eveneens kanker helpt voorkomen en genezen. Kool werkt goed tegen maagzweren en maagontsteking. En zo zijn er nog een heleboel andere gewone etenswaren die een geneeskrachtige werking hebben, zo ontdekten wetenschappers de afgelopen jaren. Kruidenvrouwtjes wisten dit al veel langer. En Hippocrates stelde enkele eeuwen voor Christus al: ‘Laat uw voeding uw medicijn zijn en uw medicijn uw voeding’. Het verband tussen eten en gezondheid is al heel lang bekend.

Reguliere voedingsmiddelen als groentes kunnen een heilzaam effect op onze gezondheid hebben. In de middeleeuwen werd kool ‘het medicijn van de armen’ genoemd. De meest interes-sante eigenschap van kool is dat zij het risico op darmkanker vermindert. Studies hebben aangetoond dat bij volkeren die vaak kool eten, zoals Oost-Europeanen, weinig darmkanker voor-

194 195

genetisch gemodificeerde bestanddelen gewoon in de schappen van de supermarkt liggen. Genetisch gemodificeerde producten die in Europa zijn toegestaan, zijn vooral katoen, waarvan kleding wordt gemaakt, en maïs, soja en koolzaad, die in veevoeders worden gebruikt. Genetisch gemodificeerde producten voor menselijke consumptie zijn slechts sporadisch te vinden in onze winkels. Als een product voor menselijke consumptie meer dan 0,9 procent genetisch gemodificeerde bestanddelen bevat, moet dit vermeld worden op het etiket. Bij melk, vlees en eieren van dieren die veevoer met genetisch gemodificeerde bestanddelen hebben gegeten, hoeft dit niet.

Genetische modificatie wordt nu al toegepast om van schim-mels en gisten nieuwe medicijnen te maken, en zal in de nabije toekomst ook worden gebruikt bij de productie van chemische grondstoffen en materialen voor de biotechnologie. Het gaat er

plantverdeling weet je van tevoren niet precies wat het eindresul-taat zal zijn. De methode die hier wordt gebruikt is in feite trial and error. Bij genetische modificatie gaat dit proces sneller en doel-gerichter, omdat heel specifieke genen worden ingebouwd in een gewas. Genetische modificatie (GM), oftewel gentech, is echter niet onomstreden. De bezwaren tegen GM-producten variëren van onzekerheid over de langetermijneffecten, bijvoorbeeld het effect op de biodiversiteit, tot principiële bezwaren tegen mense-lijk ingrijpen in de make-up van moedertje natuur. Vooral wanneer genen van de ene levensvorm in een andere worden overgeplant – er wordt dan gesproken over transgene producten – houden veel mensen hun hart vast.

Natuurlijk is er over de langetermijneffecten van GM nog niet alles bekend. Maar de hetze die er momenteel in de media wordt gevoerd tegen deze vorm van veredeling, is vooral gebaseerd op angst. De Britse wetenschapsjournalist en voormalig Green-peace-activist Mark Lynas zegt in een lezing voor de Oxford Farming Conference: ‘Ik nam altijd aan dat het gebruik van chemicaliën door GM zou toenemen. Het bleek dat resistente katoen en maïs minder insecticide nodig hebben. (…) Ik nam altijd aan dat GM gevaarlijk was. Het blijkt veiliger en nauwkeuri-ger dan conventionele veredeling door gebruik van mutagenese; GM brengt gewoon een paar genen in een vreemd genoom, terwijl conventionele veredeling het hele genoom manipuleert via trial and error. Maar hoe zit het mengen van genen van niet-ver-wante soorten? De vis en de tomaat? Het blijkt dat virussen dit de hele tijd doen, net als planten en insecten en zelfs wij – het heet gene flow.’

De Europese wetgeving op het vlak van gentech is veel strenger dan die in de Verenigde Staten, waar veel voedingswaren met

196 197

aardappels komen waarin veel meer vitamines zitten. Je kunt mensen dan de voordelen van GM aantonen op een manier die beklijft. Zou het geen goed idee zijn om hier in Alkmaar een start mee te maken, zodat gentech, oftewel de moderne variant van de zaadveredeling, een stevige basis krijgt in het Alkmaarse?

Op naar een Alkmaar Superfoods Academy Alkmaar heeft grote potentie op het vlak waar food en farma samenkomen. De agrarische achtergrond van de stad en haar groeiende naam op het gebied van voedsel, kunnen verder uitgewerkt worden door de focus de komende jaren te richten op voedsel als medicijn. Het zou mooi zijn wanneer onderwijs en bedrijfsleven hun krachten op dit vlak bundelen de komende jaren. Is het geen idee om een dependance van de Wageningen University & Research op te richten in Alkmaar, speciaal gericht op functional foods en superfoods? Een plek waar wordt gewerkt aan nieuwe generaties supergrains, superfruits en supervege-tables. Een plek waar de rijkdom van moedertje natuur wordt gekoppeld aan de vindingrijkheid van de mens. Een plek waar genetische aanpassing op verantwoorde wijze wordt toegepast. De aandacht voor gezonde voeding zal alleen maar toenemen de komende tijd, dus met de afzetmarkt van nieuwe superfoods zit het wel goed. Ik denk dan niet alleen aan een binnenlandse afzet-markt, maar aan een Europese afzetmarkt. Bovendien zal een gespecialiseerde onderwijsinstelling op het vlak van superfoods studenten naar de stad lokken, die vervolgens in Alkmaar de ideale omgeving vinden om hun professionele leven te beginnen.

Hortus AlkmaarPlantveredeling en GM zorgen ervoor dat we het beste uit planten halen. Tegelijkertijd zorgt ook moedertje natuur voor veel goeds, waaronder geneeskrachtige planten. Ook op dit vlak heeft

de komende jaren zoals gezegd om de technologie te ontwikke-len die nodig is voor het opstarten van een biobased economy, zoals fermentatietechnologie, scheidingstechnologie en gene-tische modificatie, en om de stapeling van die technologieën in slimme productieketens. Alkmaar lijkt me daarvoor een aange-wezen plek, en samenwerking met de Wageningen University & Research (WUR) ligt dan voor de hand.

Alleen de sector van de voedselindustrie zal nog wel even te kampen hebben met maatschappelijke bezwaren tegen gene-tische modificatie. We hebben in ons land daarom behoefte aan specialisten die aan gaan tonen dat genetische modificatie van (bestanddelen van) voedingsmiddelen ook voordelen kan hebben, bijvoorbeeld op het gebied van gezondheid. Stel dat er graansoorten worden ontwikkeld die we gemakkelijker kunnen verteren, zodat we er niet meer zo dik van worden. Of dat er

198 199

Medicijn uit narcisbollenNarcissen zijn mooi om naar te kijken en het zijn de bodes van het voorjaar. Maar naar nu blijkt, zijn narcissen veel meer dan dat. De bol van de narcis blijkt namelijk medicinale stoffen te bevatten, die onder meer helpen tegen de ziekte van Alzhei-mer. De Nederlandse bloembollensector zal hiervan kunnen profiteren. Geen enkel ander land kent zo’n grote diversiteit aan bloembollen. Er worden in ons land zo’n 800 soorten bloembollen gekweekt, door zo’n 2.000 bollenkwekers. Holland Biodiversity levert momenteel al kleine hoeveelheden galanthamine tegen de ziekte van Alzheimer voor de medicijn-markt. Samen met de Universiteit Leiden is er een ketenproject opgezet dat moet uitwijzen welke factoren van invloed zijn op het gehalte galanthamine in de narcissen. Zo blijken de teeltlocatie en het bemestingsregime van invloed te zijn. Toch zijn er nu nog heel veel bollen nodig voor een klein beetje werkzame stof. Daardoor is het hele proces nog erg duur, en zal het nog wel even duren voor de bollenkwekers er echt geld aan kunnen verdienen. Maar het begin is er, en met wat door-zettingsvermogen en inventiviteit zou hier op den duur weleens een nieuwe inkomstenbron voor bollenboeren uit kunnen voortkomen. Ook voor de bollenboeren die rond Alkmaar zijn gevestigd.

Alkmaar ondertussen een reputatie, want de in 1981 opgerichte Hortus Alkmaar is een botanische tuin gespecialiseerd in genees-krachtige kruiden. De tuin wordt gebruikt als productietuin voor de ontwikkeling van natuurlijke geneesmiddelen. In de loop der jaren is de tuin uitgebreid tot een oppervlakte van twee hectare, aan de noordkant van de stad.

Ik stel me zo voor dat Alkmaar zich, wat betreft haar agri- en foodsector, zowel gaat richten op de rijkdom van de klassieke natuur – met medicijnen uit geneeskrachtige kruiden en biologi-sche landbouw – als op moderne vormen van landbouw, zoals intensieve veehouderij en GM. Voor beide vormen is er markt en de twee vormen van landbouw vullen elkaar aan.

200 201

Nawoord

202 203

heid, want –geloof me– de toekomst zal duurzaam zijn. De focus op het verwerken van biomassa, en in het verlengde daarvan de bio-based economy, zorgt voor een natuurlijke verbinding met de agrisector, die Alkmaar vanouds op het lijf geschreven is. Alleen gaan boeren in de regio straks, naast aardappelen en bollen, ook algen en zeewier produceren. Ook toeristen zijn doorgaans geporteerd van schone, duurzame vakantiebestemmingen, dus ook op dat vlak sluit alles prachtig op elkaar aan.

Een economische sector die eveneens verwelkomd zal worden door bezoekers is de florerende Alkmaarse foodsector. En ik heb het dan niet alleen over food experiences en hippe restaurants waar koks zich uitsloven om de nieuwste gerechten op tafel te zetten, maar ook over wetenschappers en boeren die zich specialiseren in het produceren van nog smaakvollere of gezon-dere voedingsmiddelen. Met name genetische bewerking en het

Ik heb in dit boekje een beeld proberen te schetsen van de toekomstmogelijkheden van de regio Alkmaar. Toen ik aan dit avontuur begon, had ik vooral toerisme en agribusiness voor ogen als Alkmaars troefkaarten, maar gaandeweg mijn research begreep ik dat deze parel van het Noorden een veel ruimere waaier aan mogelijkheden heeft om economisch aan de weg te blijven timmeren. Waar ik bovenal blij van werd, was de manier waarop Alkmaars troeven elkaar aanvullen en versterken. Zoals uit hoofdstuk 6 blijkt, zijn gastvrijheid, duurzaamheid en gezond-heid de drie eigenschappen waar de economische toekomst van Alkmaar voor een belangrijk deel op kan worden gebaseerd.

De stad is een toeristische trekpleister van jewelste, en kan met haar historische monumenten en landschappen prachtige een-tweetjes gaan spelen met toeristenstad Amsterdam, die ondertussen overloopt van de bezoekers. Die focus op Amster-dam en, daaraan voorbij, de Randstad, zal ook op andere econo-mische terreinen voor ogen moeten worden gehouden. Alkmaar zal, onder meer door een goede verbinding via het lightrailnet-werk van de Randstad, aansluiting moeten blijven zoeken bij dit economisch hart van Nederland. Het moet als het ware de stad worden die in het noorden de Randstad begrenst. Alkmaar als schakel tussen het drukke zuiden en het lege noorden. Een stad waar de bedrijvigheid van de Randstad permanent voelbaar is, en waar tegelijkertijd de zuiverheid van de natuur en de verstilling van het boerenland nooit ver weg zijn.

De stad neemt met haar bruisende energie-innovatiesector een voorschot op de toekomst en levert zo haar bijdrage aan de nati-onale kenniseconomie. Zij is, met haar Warmtenet en bedrijven als HVC en Sortiva een voorloper op het gebied van recycling. De stad wijst op deze manier de weg waar het gaat om duurzaam-

204 205

produceren van voedsel met een toegevoegde medische waarde, zoals superfoods en functional foods, liggen in het Alkmaar van de toekomst voor de hand.

Tenslotte moet ik het in verband met gezondheid nog hebben over het sportieve karakter van Alkmaar. Het aantal sportac-commodaties in de stad is overweldigend en nergens worden jongeren zo uitgedaagd om topsport te gaan bedrijven. Alkmaar onderscheidt zich op dit vlak duidelijk van andere Nederlandse gemeentes en regio’s. Ook hier geldt weer dat toeristen graag wat tijd besteden aan sportieve bezigheden, dus ook hier werkt kruisbestuiving weer goed uit. Bovendien kan de Alkmaarse focus op sport in de toekomst allerlei specialistische bedrijven gericht op sport of sportartikelen naar de stad trekken.

De nadruk op gezonde voeding en gezonde sport zal in de toekomst alleen maar groter worden. We krijgen als burgers immers steeds meer eigen verantwoordelijkheid op gezondheids-vlak. Werken aan onze eigen gezondheid zal ook steeds meer lonen, al was het maar omdat we onze ziektekosten ermee naar beneden brengen.

Op bestuurlijk vlak wordt de rol van regionale bestuurslagen steeds groter. Onze rijksoverheid stelt kaders en faciliteert inno-vatie. Maar het zijn gemeentes die het verschil gaan uitmaken in de nabije toekomst, bijvoorbeeld waar het gaat om economische ontwikkeling en innovatiekracht. Het bestuur van de gemeente Alkmaar is zelfbewust en doortastend genoeg om deze hand-schoen, samen met de bewoners, op te pakken. Met al de troe-ven die deze regio in handen heeft, zie ik haar toekomst rooskleu-rig in. We zullen nog veel victoriegekraai horen uit Alkmaar!

206 207