DE BELGISCHE VACCINATIEREGELING: EEN ACTUELE ETHISCH ...
Transcript of DE BELGISCHE VACCINATIEREGELING: EEN ACTUELE ETHISCH ...
DE BELGISCHE VACCINATIEREGELING: EEN
ACTUELE ETHISCH-RECHTSFILOSOFISCHE
REFLECTIE
Aantal woorden: 34.405
Bjarne Galle
Studentennummer: 01503163
Promotor: Prof. dr. Jan Verplaetse
Masterproef voorgelegd voor het behalen van de graad master in de rechten
Academiejaar: 2019 - 2020
2
“Indeed, one of the most harmful forms of paternalism, consists in the
underrating of the intellectual capacities of our fellow human beings, and
in a lack of confidence in the possibilities of rational and ethical
persuasion.”1
-Etienne Vermeersch
1 E. VERMEERSCH, “Individual rights versus societal duties”, Vaccine oktober 1999, 17, afl. 3, S17.
4
Inhoud Titel I. Inleidend deel ...................................................................................................................................... 8
Hoofdstuk I. Opzet van de thesis................................................................................................................. 8
Afdeling I. Situering en probleemstelling ............................................................................................... 8
Afdeling II. Doelstelling, onderzoeksvragen, methodiek en beperkingen ............................................ 13
Afdeling III. Vaccinatieschema, vaccinatiegraad en opvattingen over vaccinatie in België ................ 15
Subafdeling I. Vaccinatieschema ....................................................................................................................... 15
Subafdeling II. Vaccinatiegraad ......................................................................................................................... 16
Subafdeling III. Opvattingen over vaccinatie ..................................................................................................... 19
Hoofdstuk II. Voorlopig besluit ................................................................................................................ 23
Titel II. De Belgische regeling omtrent vaccinaties ...................................................................................... 24
Hoofdstuk I. Wetgeving ............................................................................................................................ 24
Afdeling I. Nationaal ............................................................................................................................. 24
Afdeling II. Internationaal ..................................................................................................................... 29
Afdeling III. Voorlopig besluit .............................................................................................................. 31
Hoofdstuk II. Rechtspraak ......................................................................................................................... 32
Afdeling I. Nationaal ............................................................................................................................. 32
Subafdeling I. Hogere rechtscolleges ................................................................................................................. 32
Subafdeling II. Gerechtelijke rechtscolleges ...................................................................................................... 34
Afdeling II. Internationaal ..................................................................................................................... 37
Subafdeling I. EHRM ......................................................................................................................................... 37
Subafdeling II. Hof van Justitie .......................................................................................................................... 40
Afdeling III. Voorlopig besluit .............................................................................................................. 42
Titel III. De morele plicht tot vaccinatie ....................................................................................................... 43
Hoofdstuk I. Ten aanzien van zichzelf ...................................................................................................... 43
Hoofdstuk II. Ten aanzien van anderen ..................................................................................................... 45
Hoofdstuk III. Ten aanzien van het collectief ........................................................................................... 50
Hoofdstuk IV. Voorlopig besluit ............................................................................................................... 53
Titel IV. De rechtvaardiging van overheidsingrijpen m.b.t vaccinaties ........................................................ 54
Hoofdstuk I. De relevante rechten en vrijheden ........................................................................................ 54
Afdeling I. De ouderlijke macht ............................................................................................................ 54
Afdeling II. Het recht op eerbiediging van het privé-, familie- en gezinsleven .................................... 57
Afdeling III. De vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst ............................................................ 59
Afdeling IV. Het recht op onderwijs ..................................................................................................... 61
Afdeling V. Voorlopig besluit ............................................................................................................... 62
5
Hoofdstuk II. Limiterende criteria uit de medische ethiek ........................................................................ 63
Afdeling I. Het belang van het kind ...................................................................................................... 63
Afdeling II. Het schadebeginsel ............................................................................................................ 66
Afdeling III. Voorlopig besluit .............................................................................................................. 70
Hoofdstuk III. Verschillende vormen van overheidsingrijpen en de legitimering ervan .......................... 71
Afdeling I. Een strafrechtelijk afdwingbare vaccinatieplicht ................................................................ 73
Subafdeling I. Definiëring .................................................................................................................................. 73
Subafdeling II. Proportionaliteit ......................................................................................................................... 73
Subafdeling III. Pertinentie ................................................................................................................................ 75
Subafdeling IV. Noodzakelijkheid (in een democratische samenleving) ........................................................... 77
Afdeling II. Het toedienen van vaccins onder dwang ........................................................................... 78
Subafdeling I. Definiëring .................................................................................................................................. 78
Subafdeling II. Proportionaliteit ......................................................................................................................... 78
Subafdeling III. Pertinentie ................................................................................................................................ 78
Subafdeling IV. Noodzakelijkheid (in een democratische samenleving) ........................................................... 78
Afdeling III. Het uitsluiten van niet-gevaccineerde kinderen uit kindercrèches en soortgelijke
maatregelen ........................................................................................................................................... 79
Subafdeling I. Definiëring .................................................................................................................................. 79
Subafdeling II. Proportionaliteit ......................................................................................................................... 79
Subafdeling III. Pertinentie ................................................................................................................................ 80
Subafdeling IV. Noodzakelijkheid (in een democratische samenleving) ........................................................... 82
Afdeling IV. Nudging ........................................................................................................................... 83
Subafdeling I. Definiëring .................................................................................................................................. 83
Subafdeling II. Proportionaliteit ......................................................................................................................... 84
Subafdeling III. Pertinentie ................................................................................................................................ 85
Subafdeling IV. Noodzakelijkheid (in een democratische samenleving) ........................................................... 86
Afdeling V. Laatste bemerking: de wenselijkheid van een specifiek stelsel tot schadevergoeding ...... 87
Afdeling VI. Voorlopig besluit ............................................................................................................. 88
Titel V. Conclusie ......................................................................................................................................... 89
Titel VI. Bibliografie ..................................................................................................................................... 91
Hoofdstuk I. Wetgeving ............................................................................................................................ 91
Afdeling I. Nationaal ............................................................................................................................. 91
Subafdeling I. Grondwet .................................................................................................................................... 91
Subafdeling II. Wetten........................................................................................................................................ 91
Subafdeling III. Decreten ................................................................................................................................... 91
Subafdeling IV. Besluiten .................................................................................................................................. 92
6
Subafdeling V. Overig ........................................................................................................................................ 92
Afdeling II. Internationaal ..................................................................................................................... 92
Hoofdstuk II. Rechtspraak ......................................................................................................................... 93
Afdeling I. Nationaal ............................................................................................................................. 93
Subafdeling I. Hof van Cassatie ......................................................................................................................... 93
Subafdeling II. Raad van State ........................................................................................................................... 93
Subafdeling III. Gerechtelijke rechtscolleges ..................................................................................................... 93
Afdeling II. Internationaal ..................................................................................................................... 94
Subafdeling I. EHRM en ECRM ........................................................................................................................ 94
Subafdeling II. Hof van Justitie .......................................................................................................................... 94
Hoofdstuk III. Rechtsleer .......................................................................................................................... 95
Afdeling I. Boeken ................................................................................................................................ 95
Afdeling II. Bijdragen in tijdschriften ................................................................................................... 95
Afdeling III. Masterproeven en doctoraatsthesissen ............................................................................. 98
Hoofdstuk IV. Overig ................................................................................................................................ 99
Afdeling I. Internetbronnen ................................................................................................................... 99
Afdeling II. Nieuwsbronnen ................................................................................................................ 100
Afdeling III. Quote vooraan de thesis ................................................................................................. 101
Titel VII. Bijlagen ....................................................................................................................................... 102
Hoofdstuk I. Wetgeving .......................................................................................................................... 102
Afdeling I. Nationaal ........................................................................................................................... 102
Afdeling II. Internationaal ................................................................................................................... 111
8
Titel I. Inleidend deel
Hoofdstuk I. Opzet van de thesis
Afdeling I. Situering en probleemstelling
Woensdagavond 10 april 2019 tijdens het VTM-nieuws: “Vaccinaties zijn weinig efficiënt en onderdrukken
de immuniteit. Daardoor lijden gevaccineerde kinderen vaker aan allergieën, astma, hyperkinesie,
slaapstoornissen, gedragsstoornissen en autisme.”2 Een opvallende uitspraak die niet zomaar door eender wie
gedaan werd maar door een erkend huisarts, zijnde Kris Gaublomme. Hij is eveneens al dertig jaar beheerder
van de vzw Preventie Vaccinatieschade die wil “correcte informatie over vaccins tot bij de mensen krijgen”.3
De uitspraak van Kris Gaublomme werd fel bekritiseerd door de media, politici en andere artsen. Nog
frappanter echter is dat niemand minder dan huidig president van de Verenigde Staten, Donald Trump, tussen
2012 en 2014 tientallen (inmiddels verwijderde) tweets de wereld instuurde waarin hij beweerde dat vaccins
zouden leiden tot autisme, wat één van de voornaamste misconcepties over de veiligheid van vaccins
uitmaakt. Aan de basis hiervan ligt een inmiddels ingetrokken paper gepubliceerd door Andrew Wakefield
die beweerde een verband te hebben gevonden tussen het toedienen van het MBR-vaccin (mazelen, bof en
rubella) en autisme. Ondertussen is zijn claim al lang ontkracht en is hij zijn medische licentie kwijt. Toch
wordt zijn paper wel eens beschouwd als “the most damaging medical hoax of the last 100 years”.4
Voorbeelden van de tweets van Trump zijn “Healthy young child goes to doctor, gets pumped with massive
shot of many vaccines, doesn't feel good and changes - AUTISM. Many such cases!” en “Lots of autism and
vaccine response. Stop these massive doses immediately. Go back to single, spread out shots! What do we
have to lose.”5
De wetenschappelijke consensus daarentegen is dat vaccins zonder twijfel een uiterst belangrijke mijlpaal in
de geschiedenis van de geneeskunde vormen en verantwoordelijk zijn voor het redden van miljoenen levens.
Vaccins hebben hiertoe een dubbele werkingsvorm. Enerzijds leidt het toedienen van niet-actieve of
verzwakte ziekteverwekkers ertoe dat het immuunsysteem van de persoon in kwestie een immunologisch
geheugen t.a.v. de ziekte ontwikkelt die de persoon zou moeten beschermen bij een volgende blootstelling.
Anderzijds creëren vaccins bij een voldoende hoge vaccinatiegraad een zgn. herd immunity. Dergelijke
groepsimmuniteit bestaat erin dat een dermate groot deel van de bevolking immuun is tegen een ziekte
waardoor de ziekte niet meer kan circuleren in die bevolkingsgroep.6 Op die manier worden ook personen
beschermd die zich niet kunnen laten vaccineren, zoals pasgeboren baby’s, ouderen of mensen met een
2 M. MARTIN, “Hoewel vaccinaties een overduidelijk succesverhaal zijn, blijft de antivaccinatiebeweging twijfel
zaaien over het ‘prikje’. Ook in ons land maakt een groep antivaxxers gretig gebruik van een luide megafoon. Wie zijn
ze en hoe groot is de beweging in Vlaanderen?”, De Morgen 14 april 2019, https://www.demorgen.be/nieuws/wie-zit-
achter-de-antivaccinatiebeweging-in-ons-land~b45055b2/. 3 Ibid. 4 D.K. FLAHERTY, “The Vaccine-Autism Connection: A Public Health Crisis Caused by Unethical Medical Practices
and Fraudulent Science”, Annals of Pharmacotherapy oktober 2011, 45, afl. 10, 1302–1304. 5 Voor een volledig overzicht, zie http://www.trumptwitterarchive.com/highlights/vaccines. 6 BELGISCH RAADGEVEND COMITÉ VOOR BIO-ETHIEK, Advies nr. 64 van 14 december 2015 betreffende de
ethische aspecten van de vaccinatieverplichting, 14 december 2015, nr. 64, 4-13.
9
verzwakt immuunsysteem. Zelfs mensen die bewust vaccinatie weigeren, genieten in dat geval toch van
bescherming. Een heel hoge vaccinatiegraad wereldwijd kan zelfs de uitroeiing van de ziekte teweegbrengen,
zoals dat met succes gebeurde voor de pokken.
In de moderne wereld echter en in het bijzonder in de westerse wereld zijn vaccins het slachtoffer geworden
van hun eigen succes: veel van de ziektes die voorkomen kunnen worden door inenting komen amper nog
voor en weinig mensen, waaronder ook artsen, herinneren zich nog het bestaan ervan. Dit kan leiden tot een
onjuiste perceptie van de risico’s en voordelen verbonden aan vaccins.7 Samenhangend met deze onjuiste
risicoperceptie is vaak een algemeen wantrouwen t.a.v. de “big pharma” en de gezondheidszorg en overheid
in het algemeen. Uit onderzoek is gebleken dat het vertrouwen in vaccinatie in de westerse wereld veel lager
is dan in derdewereldlanden, waar de voordelen veel duidelijker aanwijsbaar zijn.8 Het overschatten van de
nadelen of het onderschatten van de voordelen is echter niet de enige reden waarom mensen vaccins
weigeren: ook mensen die wél de risico’s en voordelen van vaccins begrijpen, weigeren soms bewust inenting
voor verschillende redenen. Zo kan een religieus iemand een vaccin zien als een interventie in het plan van
God of een gebrek aan vertrouwen in God. Ook een zo “natuurlijk” mogelijk leven willen leiden kan een
reden tot weigering vormen. Zelfs een banale reden zoals een fobie voor naalden kan ertoe leiden dat mensen
vaccinatie weigeren. Verder zijn er ook de zgn. free-riders. Deze mensen begrijpen de voordelen van
vaccinatie, maar willen zichzelf of hun kind niet onderwerpen aan de (bijzonder kleine) kans op complicaties.
Deze groep maakt dus gretig gebruik van de groepsimmuniteit, zonder zelf te willen bijdragen hieraan.9 De
redenering van deze laatste groep is op zich niet irrationeel maar berust doorgaans opnieuw op een verkeerde
risicoperceptie: de voordelen van immunisatie t.a.v. de meeste ziekten wegen duidelijk op tegen de heel
geringe kans op (ernstige) complicaties.10 In het verleden was dit echter niet altijd het geval. Zo werd in
België in 2001 voor poliomyelitis of kinderverlamming overgeschakeld van een vaccin met verzwakte
ziekteverwekkers dat oraal moest worden ingenomen naar een vaccin met niet-actieve ziekteverwekkers dat
voortaan geïnjecteerd moet worden. Dit gebeurde nadat de Hoge Gezondheidsraad besloten had dat de
voordelen in België niet meer opwogen tegen het risico op post-vaccinale verlamming, gezien de afwezigheid
van circulatie van het virus.11
Dat de wereldwijd dalende vaccinatiegraad een grote bezorgdheid vormt, blijkt overigens ook duidelijk uit
de rapporten van de Wereldgezondheidsorganisatie (WGO). Zo wordt aarzeling m.b.t. vaccinatie zelfs gezien
als één van de tien meest ernstige bedreigingen voor de globale gezondheid, aangezien zo tientallen jaren
van vooruitgang ongedaan zou kunnen worden gemaakt.12 Tevens volstaat het volgens de WGO niet om
louter de huidige globale vaccinatiegraad in stand te houden: hoewel vaccins momenteel zo’n twee à drie
7 J.L. SCHWARTZ en A.L. CAPLAN, “Ethics of vaccination programs”, Current Opinion in Virology oktober 2011,
1, afl. 4, 263–267. 8 H.J. LARSON, A. DE FIGUEIREDO, Z. XIAHONG, W.S. SCHULZ, P. VERGER, I.G. JOHNSTON, A.R. COOK
en N.S. JONES, “The State of Vaccine Confidence 2016: Global Insights Through a 67-Country Survey”, EBioMedicine
oktober 2016, 12, 295–301. 9 L. ASVELD, “MASS-VACCINATION PROGRAMMES AND THE VALUE OF RESPECT FOR AUTONOMY”,
Bioethics juni 2008, 22, afl. 5, 245–257. 10 J.C. BESTER, “Measles Vaccination is Best for Children: The Argument for Relying on Herd Immunity Fails”,
Journal of Bioethical Inquiry september 2017, 14, afl. 3, 375–384. 11 HOGE GEZONDHEIDSRAAD, Vaccinatie tegen poliomyelitis, 2016, https://www.zorg-en-
gezondheid.be/sites/default/files/atoms/files/hgr_9208b_polio_volwassenen.pdf. 12 WHO, Ten threats to global health in 2019, https://www.who.int/emergencies/ten-threats-to-global-health-in-2019.
10
miljoen sterfgevallen per jaar vermijden, zouden echter nog anderhalf miljoen extra kinderen gered kunnen
worden indien de vaccinatiegraad wereldwijd zou verbeteren.13
Eén van de meest actuele problemen inzake inenting is in het bijzonder de huidige mazelenepidemie doorheen
gans Europa. Al de ganse 21ste eeuw zijn er hier en daar uitbraken van mazelen geweest maar dit bleef vooral
beperkt tot geïsoleerde groepen met een lagere vaccinatiegraad die clusteren en daardoor geen
groepsimmuniteit genieten. In Nederland bijvoorbeeld was er ondanks de vaccinatiegraad van meer dan 95%
in 2008 een uitbraak in de antroposofische gemeenschap in den Haag. In 1999-2000 en opnieuw in 2013 was
er eveneens een uitbraak in de orthodox-protestantse Nederlandse regio die ook wel eens de Nederlandse
“Bible Belt” genoemd wordt.14 De afgelopen jaren echter is er door gans Europa een enorme toename van
het aantal gevallen van mazelen zodat echt van een epidemie kan worden gesproken. Tussen 1 januari 2018
en september 2019 waren er volgens de WGO maar liefst 170.000 gevallen van mazelen in 47 van de 53
landen die behoren tot de WGO Europese Regio, waarvan 110 het overlijden tot gevolg hadden. Dit alles
terwijl 37 van de 53 landen vroeger mazelenvrij verklaard waren.15 De WGO wijst dan ook duidelijk het
dalen van de vaccinatiegraad doorheen Europa als oorzaak aan. Volgende grafiek illustreert de huidige
mazelenepidemie:16
13 WHO, Vaccine hesitancy: A growing challenge for immunization programmes, https://www.who.int/news-room/18-
08-2015-vaccine-hesitancy-a-growing-challenge-for-immunization-programmes. 14 E. VAN VELZEN, E. DE COSTER, R. VAN BINNENDIJK, S. HANHÉ, “Measles outbreak in an anthroposophic
community in The Hague, The Netherlands, June-July 2008”, Eurosurveillance 31 juli 2008, 13, afl. 31 en M. KNOL,
A. URBANUS, E. SWART, L. MOLLEMA, W. RUIJS, R. VAN BINNENDIJK, M. TE WIERIK, H. DE MELKER,
A. TIMEN en S. HAHNÉ, “Large ongoing measles outbreak in a religious community in the Netherlands since May
2013”, Eurosurveillance 5 september 2013, 18, afl. 36. 15 WHO, Measles – European Region, https://www.who.int/csr/don/06-may-2019-measles-euro/en/. 16 WHO, Strategic Response Plan for the measles emergency in the WHO European Region September 2019–December
2020, http://www.euro.who.int/en/health-topics/disease-prevention/vaccines-and-
immunization/publications/2019/strategic-response-plan-for-the-measles-emergency-in-the-who-european-region-
september-2019december-2020. Voor uitleg betreffende de begrippen lab confirmed, epi linked en clinically
compatible, zie https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/00025629.htm.
11
Ondanks de hoge vaccinatiegraad (zoals zal blijken uit afdeling III) is ook België niet gespaard gebleven. Uit
cijfers van het Agentschap Zorg en Gezondheid blijkt dat de mazelen voor het eerst weer de kop opstaken in
2010. Dat jaar werden zestien gevallen vastgesteld, gevolgd door een piek van 142 het jaar nadien.17 In de
eerste zeven maand van 2019 echter werden in België maar liefst 361 nieuwe patiënten met mazelen
vastgesteld.18 Gelukkig heeft dit vooralsnog niet tot een overlijden geleid. Dat België niet gespaard gebleven
is maar proportioneel gezien zelfs bij de meest getroffen landen behoort, blijkt duidelijk uit volgende figuur:19
Niettemin is de mazelenopkomst maar een symptoom van de overkoepelende ziekte die gans Europa treft,
zijnde dus een daling van de vaccinatiegraad door de opkomst van de anti-vaccinatiebeweging en een stijgend
gebrek aan vertrouwen in vaccins in het algemeen. Meerdere landen hebben als reactie hierop reeds hun
vaccinatiebeleid aangepast. Frankrijk bijvoorbeeld breidde in januari 2018 het aantal wettelijk verplichte
vaccins uit van drie naar in totaal elf. Verzaken aan deze wettelijke plicht kan leiden tot een boete of een
gevangenisstraf. Ook Italië voerde in september 2017 twaalf wettelijke vaccinatieverplichtingen in ondanks
grote anti-vaccinatieprotesten in de zomer van 2017. Het mazelenvaccin werd in beide landen verplicht
gesteld en beide landen bepaalden ook dat kinderen, behoudens een medische uitzondering, gevaccineerd
17 J. CASTERS, “Antivaccinatiebeweging groeit in VS: hoe zit het in Vlaanderen?”, De Morgen 4 februari 2015,
https://www.demorgen.be/tech-wetenschap/antivaccinatiebeweging-groeit-in-vs-hoe-zit-het-in-vlaanderen~b0ac1e0a/. 18 X, “Mazelen bezig met forse opmars in België en rest van de wereld”, De Morgen 14 augustus 2019,
https://www.demorgen.be/nieuws/mazelen-bezig-met-forse-opmars-in-belgie-en-rest-van-de-wereld~bf443bbf/. 19 ECDC, Monthly measles and rubella monitoring report, september 2019,
https://www.ecdc.europa.eu/sites/default/files/documents/measles-monthly-report-september-2019.pdf.
12
dienen te worden opdat ze naar school mogen. In Italië kunnen ouders hun kind echter toch naar school sturen
op voorwaarde dat ze een boete betalen. Wel werd de nieuwe wet in Italië in augustus 2018 na de verkiezingen
enigszins teruggedraaid na beloftes hiertoe van de populistische partijen Lega Nord en Movimento 5 Stelle
waarbij onder meer het bedrag van de geldboetes significant gereduceerd werd en het aantal verplichte
vaccins verminderd werd naar tien.20 In Italië vormt de vaccinatieproblematiek dus een belangrijk
discussiepunt op de politieke agenda. Verder heerst er ook in het Nederlandse parlement discussie over
eventueel meer ingrijpende maatregelen en het al dan niet verenigbaar zijn met het EVRM ervan.21 Bovendien
werd in Duitsland in november 2019 een nieuwe wet aangenomen waardoor het mazelenvaccin voortaan
verplicht werd. Bij miskenning hiervan mogen de niet-ingeënte kinderen niet naar school of naar de
kindercrèche en kunnen de ouders gestraft worden met een boete van maximaal 2500 euro.22
Ingevolge de coronacrisis is nogmaals gebleken dat de moderne wetenschap nog steeds epidemieën niet
meester kan en dat enorm verregaande en ingrijpende maatregelen voor de bescherming van de
volksgezondheid soms gerechtvaardigd kunnen zijn. Vaccinatie (waar mogelijk) als principieel weinig
ingrijpende en preventieve maatregel blijft dan ook nog steeds van essentieel belang. Vaccinatie is bovendien
een uitermate interessant thema vanuit ethisch oogpunt omdat er namelijk meerdere onderscheiden
belangenpartijen zijn wiens vrijheden en rechten kunnen botsen. Zo kunnen de overtuigingen van de ouders
haaks staan op het belang van het kind, terwijl ook derden geschaad kunnen worden door de beslissing om
niet te vaccineren. Niet alleen bieden vaccins nooit honderd procent bescherming, sommige mensen
beschikken daarnaast nu eenmaal niet over de vereiste gezondheid om gevaccineerd te kunnen worden.
Verder belemmert niet-inenting het ontstaan of het in stand houden van groepsimmuniteit, waardoor zelfs
mensen over de hele wereld en toekomstige generaties geschaad kunnen worden. Daarnaast is er ook de
overheid die een efficiënt en kosteneffectief gezondheidsbeleid wil voeren en dus eveneens baat heeft bij een
zo hoog mogelijke vaccinatiegraad. Ook duiken er, zoals verder zal blijken, tal van problemen op met het
moreel verantwoordelijk stellen van één enkel individu in dit kader. Kortom, de vaccinatieproblematiek is
bijzonder actueel en leidt klaarblijkelijk tot tal van interessante juridische en ethische vragen en problemen.
20 T. CHANTLER, E. KARAFILLAKIS en J. WILSON, “Vaccination: Is There a Place for Penalties for Non-
compliance?”, Applied Health Economics and Health Policy juni 2019, 17, afl. 3, 265–271. 21 R. PIERIK, “Past een vaccinatieplicht binnen het EVRM-regime?”, Tijdschrift voor Gezondheidsrecht augustus 2019,
43, afl. 4, 322–339. 22 A. WOODYATT, “Germany makes measles vaccination compulsory for children”, CNN 15 november 2019,
https://edition.cnn.com/2019/11/15/health/germany-measles-fine-intl-scli-grm/index.html.
13
Afdeling II. Doelstelling, onderzoeksvragen, methodiek en beperkingen
Inmiddels is de probleemstelling en de actualiteit van de thesis reeds duidelijk. Het doel van de thesis is dan
ook om de huidige Belgische vaccinatieregeling eens te gaan evalueren vanuit een ethisch en rechtsfilosofisch
oogpunt. Vooralsnog is er immers geen dergelijke grondige evaluatie gebeurd, waardoor de thesis
maatschappelijk relevant en vernieuwend is. Wel bracht het Belgisch Raadgevend Comité voor Bio-ethiek
in 2015 hieromtrent een advies uit, die echter nogal beperkt in omvang was en zeker op filosofisch vlak nogal
mager was.23
Uit bovenstaande doelstelling volgen twee duidelijk onderscheiden vragen: eerst en vooral, wat is nu precies
de Belgische vaccinatieregeling? En ten tweede, wat is vervolgens een wenselijke regeling? Bij deze laatste
deelvraag is er een ethische en een rechtsfilosofische dimensie te onderscheiden, wat zich uit in
respectievelijk één en drie sub-deelvragen. Na het uiteenzetten van de Belgische regeling komt eerst de
ethische dimensie aan bod door een titel te besteden aan de vraag of er een morele plicht tot vaccinatie is. In
een volgende titel wordt de rechtsfilosofische dimensie behandeld door na te gaan welke rechten in het
gedrang kunnen komen door overheidsingrijpen, waar nu precies de limieten van de ouderlijke macht inzake
medische beslissingen liggen en ten slotte nog welke vormen van overheidsingrijpen er in dit kader zijn en
wanneer deze nu precies gerechtvaardigd kunnen zijn. De onderzoeksvragen kunnen dan ook als volgt
geformuleerd worden:
23 BELGISCH RAADGEVEND COMITÉ VOOR BIO-ETHIEK, Advies nr. 64 van 14 december 2015 betreffende de
ethische aspecten van de vaccinatieverplichting, supra vn. 6, 54.
Centrale onderzoeksvraag:
• Is de Belgische vaccinatieregeling wenselijk vanuit ethisch-rechtsfilosofisch oogpunt?
Deelvragen en sub-deelvragen:
• Wat is de Belgische regeling omtrent vaccinaties?
• Wat is een wenselijke vaccinatieregeling vanuit ethisch-rechtsfilosofisch oogpunt?
➔ Bestaat er een morele plicht tot vaccinatie?
➔ Welke rechten kunnen in het gedrang komen door overheidsingrijpen?
➔ Waar liggen de limieten van de ouderlijke macht inzake medische
beslissingen?
➔ Welke vormen van overheidsingrijpen zijn er in dit kader en wanneer zijn
deze gerechtvaardigd?
14
De methodiek hiertoe zal quasi volledig bestaan uit bureauonderzoek, meer specifiek een analyse van de
relevante wetgeving en rechtspraak alsook een grondige studie van de relevante literatuur. Eerst zal de
wetgeving en rechtspraak, zowel op nationaal als internationaal niveau, van naderbij bekeken worden.
Hoewel de Belgische rechtspraak omtrent deze problematiek nogal schaars is, biedt dit wel het voordeel
dat quasi iedere gepubliceerde zaak kan worden behandeld. Verder zal voornamelijk de rechtspraak van
het EHRM en de invulling van de rechten vervat in het EVRM door het Hof in dit kader van belang zijn.
Ook zal er een grondige literatuurstudie moeten gebeuren van de voornaamste ethische en
rechtsfilosofische principes en beginselen die relevant zijn in het kader van de vaccinatieproblematiek.
Hierbij is het dan de bedoeling om die belangrijkste principes en beginselen niet louter te gaan beschrijven
maar net te gaan hanteren als toetsingscriterium voor een evaluatie van de Belgische regeling.
Voorts dient nog even kort te worden stilgestaan bij enkele beperkingen aan het onderzoek. Vooreerst is
het de bedoeling om het enkel over algemene vaccinaties te hebben, waarmee vaccins bedoeld worden
die relevant zijn voor de gehele bevolking. Zo zal niet worden stilgestaan bij reisvaccins of bij bijzondere
vaccinatieverplichtingen voor mensen actief in de gezondheidszorg. Een tweede beperking is dat er niet
veel aandacht zal worden besteed aan enige economische kosten-batenanalyse. Hoewel de enorme
kostenefficiëntie van vaccins als preventieve strategie een heel belangrijke overweging kan zijn bij het
uitwerken van een vaccinatiebeleid, zal de focus veeleer liggen op de ethische aspecten. Verder zal, gelet
op de geringe relevantie, weinig tot niet worden stilgestaan bij de regeling in de Duitstalige Gemeenschap.
Die regeling is namelijk quasi gelijk aan de regeling in Vlaanderen en bevat geen bijzonderheden (zie
infra). Ten slotte zal de focus ook sterk liggen op de situatie waarin het gaat om een heel jong kind dat
gevaccineerd wordt en zal weinig tot geen aandacht worden besteed aan de enkele inentingen die gebeuren
op een leeftijd waar eventueel al sprake kan zijn van feitelijke wilsbekwaamheid. Hierop wordt nog
teruggekomen.
15
Afdeling III. Vaccinatieschema, vaccinatiegraad en opvattingen over vaccinatie in
België
Subafdeling I. Vaccinatieschema
Het spreekt voor zich dat het noodzakelijk is om een overzicht te geven van het basisvaccinatieschema in
België om een goed zicht te hebben op de vaccinatieregeling in ons land. Dit schema bevat alle door de
overheid aanbevolen vaccins. Onderstaand schema geldt voor Vlaanderen:24
* 6 jaar: 1e leerjaar - 10 jaar: 5e leerjaar - 12 jaar: 1e jaar secundair onderwijs - 14 jaar: 3e jaar secundair
onderwijs
** aanbevolen maar niet gratis
In de Franse Gemeenschap geldt feitelijk hetzelfde basisvaccinatieschema op enkele minieme verschillen op
vlak van leeftijd na alsook dat het griepvaccin aanbevolen wordt (maar niet gratis is) voor zwangere vrouwen
24 AGENTSCHAP ZORG EN GEZONDHEID, Basisvaccinatieschema,
https://www.laatjevaccineren.be/basisvaccinatieschema. Licht aangepast met oog op duidelijkheid.
8w 12w 16w 12m 15m 6j* 10j* 12j* 14j* Vaccin
Difterie, tetanus, polio (DTP),
kinkhoest, Haemophilus
influenzae type b (Hib), hepatitis
B (HBV)
Hexyon
Pneumokokken (Pnc)
Prevenar
13
Mazelen, bof en rubella (MBR)
MMR
VAX Pro
Meningokokken C (MenC)
NeisVac-C
Difterie, tetanus, kinkhoest, polio
Tetravac
Humaan papillomavirus (HPV)
Gardasil 9
Difterie, tetanus en kinkhoest
Triaxis
Rotavirus ** (Rota) (2 of 3
vaccinaties afhankelijk van het
merk)
Rotarix of
RotaTeq
(niet
gratis)
16
en mensen ouder dan 65.25 In België zijn er dus een dertiental vaccins die deel uitmaken van het basisschema.
De grote meerderheid van de inentingen vindt hierbij plaats op heel jonge leeftijd van het kind. Bovendien
zijn alle aanbevolen vaccins in ons land gratis, op twee uitzonderingen na, zijnde het vaccin tegen het
rotavirus en daarnaast nog het griepvaccin in de Franse Gemeenschap.
Subafdeling II. Vaccinatiegraad
Ook een goed zicht op de vaccinatiegraad in België is van belang vooraleer aan het onderzoek te beginnen.
De gemeenschappen organiseren elk voor hun eigen regio vierjaarlijkse vaccinatiegraadstudies. Met oog op
beknoptheid en gezien het doel van deze thesis natuurlijk geen grondige studie van de vaccinatiegraad op
zich betreft, is het wenselijk om niet al deze statistieken hier te vermelden. Vandaar dat ervoor geopteerd
werd om enkel het gewogen gemiddelde van België en de Vlaamse vaccinatiegraadstudie van 2016 te
vermelden. Bovendien zijn al deze studies toch aan enige beperkingen onderworpen en zijn de cijfers
bijgevolg toch niet helemaal accuraat (zie infra).
Tussen 2012 en 2017 berekende Sciensano in opdracht van de Dienst Epidemiologie van Infectieziekten het
gewogen gemiddelde van de vaccinatiegraad bij kinderen van 18-24 maanden in gans België, berekend op
basis van de meest recente vaccinatiegraadstudies in de verschillende gemeenschappen. Volgende tabel geeft
de resultaten hiervan weer:26
25 Zie https://www.vaccination-info.be/calendrier-de-vaccination/. 26 C. VANDERMEULEN, K. HOPPENBROUWERS, M. ROELANTS, H. THEETEN, T. BRAECKMAN, K.
MAERTENS, S. BLAIZOT, P. VAN DAMME, Studie van de vaccinatiegraad in Vlaanderen 2016, maart 2017,
https://www.zorg-en-gezondheid.be/sites/default/files/atoms/files/Vaccinatiegraadstudie%202016.pdf.
17
Een belangrijke bemerking bij deze cijfers is wel dat deze vaccinatiegraadstudies gebeuren d.m.v. een
enquête. Gezien mensen soms weigeren te antwoorden of vals antwoorden kan een zgn. response bias dan
ook een mogelijke invloed hebben op de resultaten. Verder kan nog worden opgemerkt dat de lagere
vaccinatiegraad m.b.t. het rotavirus naar alle waarschijnlijkheid te verklaren is door het feit dat het vaccin
niet gratis is.
Ook het Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid voerde in 2016 een vaccinatiegraadstudie uit in Vlaanderen
die duidelijk de evolutie van de vaccinatiegraad tussen 2005 en 2016 weergeeft. Hierbij zijn zowel voor
kinderen tussen 18 en 24 maand als voor adolescenten (geboren in het jaar 2000 en bijgevolg 15-16 jaar
destijds) cijfers beschikbaar:27
27 C. VANDERMEULEN e.a., Studie van de vaccinatiegraad in Vlaanderen 2016, supra vn. 26.
18
De huidige vaccinatiegraad in België is volgens bovenstaande cijfers dus uitstekend, hoewel de
vaccinatiegraad bij kinderen tussen 18 en 24 maanden nog iets beter was in 2008. Toch is er opnieuw enige
twijfel omtrent de representativiteit van bovenstaande cijfers. Zo gaf het Vlaams Agentschap Zorg en
Gezondheid aan dat 17.3% van de aangeschreven ouders van jonge kinderen en 24.7% van de ouders van
adolescenten weigerde deel te nemen aan de bevraging. Een vergelijking met de cijfers uit Vaccinnet (dat
enkel toegankelijk is voor artsen) wijst uit dat bovenstaande cijfers een hogere vaccinatiegraad van drie tot
vijf procent zouden aanwijzen voor adolescenten voor het jaar 2016. Voor het jaar 2012 is er daarentegen
19
maar een verschil van één à twee procent.28 Dit kan dus toch enigszins duiden op een toename van bewuste
vaccinatieweigeringen. Verder kan nog gewezen worden op de redenen van onvolledige vaccinatie die de
ouders die wel deelnamen aan het onderzoek aangaven. 68.4 tot 82% van de ouders was zich niet bewust van
de onvolledige vaccinatietoestand van hun kind, terwijl diegene die zich hier wel van bewust waren
voornamelijk ziekte van het kind opgaven als reden. Slechts twee ouders van jonge kinderen en zes ouders
van adolescenten hadden de bewuste keuze gemaakt om inenting te weigeren.29
Op basis hiervan kan worden gesteld dat, hoewel de representativiteit van bovenstaande cijfers niet helemaal
duidelijk is, de vaccinatiegraad in België toch uitermate hoog ligt. Hoewel er een duidelijke trend in Europa
is in de neerdalende lijn, is er geen duidelijk en significant bewijs voor het bestaan van dergelijke trend in
België. Toch mag men zich ook niet blindstaren op louter statistische gegevens: gezien groepsimmuniteit
van uiterst groot belang is, is het clusteren van sociaal geïsoleerde groepen met een lagere vaccinatiegraad
zeker een bezorgdheid. Opnieuw kan verwezen worden naar de grootschalige mazelenuitbraken in de
Nederlandse Bible Belt, ondanks de nationale vaccinatiegraad van 95%.30 Concreet bewijs voor het bestaan
van dergelijke geïsoleerde groepen in België is er (nog) niet, maar het onderzoek hiernaar is ook beperkt.
Pierre Van Damme, diensthoofd van het Centrum voor de Evaluatie van Vaccinaties (UAntwerpen), beweert
dat de vaccinatiegraad van de joods-orthodoxe gemeenschap, de Roma en de aanhangers van de
antroposofische school (waartoe de Steinerscholen behoren) problematisch zou kunnen zijn.31
Het is niet duidelijk waarom de vaccinatiegraad in België nu precies zo hoog ligt. Empirisch onderzoek
hiernaar is vooralsnog niet uitgevoerd of minstens niet gepubliceerd. Feitelijk is het beleid in België niet erg
verschillend van andere Europese landen dus het beleid an sich lijkt hier niet verantwoordelijk voor te zijn.
Demografische of culturele redenen spelen wellicht een rol. In België lijken er alvast op het eerste zicht geen
of minder grote religieuze, geïsoleerde minderheden te bestaan die zich afzetten tegen vaccinatie, zoals het
geval is in Nederland.
Subafdeling III. Opvattingen over vaccinatie
De heel hoge vaccinatiegraad in België betekent weliswaar niet noodzakelijk dat de bevolking geen
bedenkingen en twijfels heeft bij de werking en belangrijkheid van vaccins. Het is dan ook noodzakelijk om
even de opvattingen die bij de Belgische bevolking heersen over vaccinatie van naderbij te bekijken. Hiertoe
zijn er drie onderzoeken relevant, waarvan de eerste twee enkel plaatsvonden in Vlaanderen, terwijl het derde
een grootschalig internationaal onderzoek is.
28 Ibid. 29 Ibid. 30 M. KNOL e.a., “Large ongoing measles outbreak in a religious community in the Netherlands since May 2013”,
supra vn. 14. 31 M. MARTIN, “Hoewel vaccinaties een overduidelijk succesverhaal zijn, blijft de antivaccinatiebeweging twijfel
zaaien over het ‘prikje’. Ook in ons land maakt een groep antivaxxers gretig gebruik van een luide megafoon. Wie zijn
ze en hoe groot is de beweging in Vlaanderen?”, supra vn. 1.
20
Het eerste onderzoek vond plaats binnen de reeds vermelde Vlaamse vaccinatiegraadstudie van 2016. Ook
hier werd opnieuw een onderscheid gemaakt tussen ouders van peuters en ouders van adolescenten. Volgende
twee figuren vatten het onderzoek goed samen:32
32 C. VANDERMEULEN e.a., Studie van de vaccinatiegraad in Vlaanderen 2016, supra vn. 26.
21
Uit bovenstaande cijfers blijkt duidelijk dat, hoewel de overgrote meerderheid van de Vlaamse bevolking
zijn kinderen wel laat vaccineren, er toch zeker ernstige bezorgdheden bestaan. Het nut van vaccins en de
betrouwbaarheid en geloofwaardigheid van de informatie daaromtrent wordt door een significant percentage
van de bevolking in twijfel getrokken. Ook zijn er ernstige twijfels betreffende de potentiële risico’s van
vaccins. Verder vindt ook een vrij groot aantal mensen dat hun kinderen niet meer gevaccineerd dienen te
worden tegen ziektes die niet meer voorkomen, waaronder poliomyelitis wellicht dient te worden gerekend.
Daarnaast werd in 2011 in Vlaanderen een onderzoek verricht naar de opvattingen bij de bevolking omtrent
verschillende opties m.b.t. het vaccinatiebeleid. De studie is te uitgebreid en complex om bondig samen te
vatten maar enkele opvallende bevindingen kunnen wel vermeld worden. Zo werd er weerstand vastgesteld
tegen een kosteneffectief beleid dat enkel migranten tracht te vaccinneren, maar niet tegen een beleid dat alle
reizigers naar het desbetreffende land viseert. Ook opvallend was dat m.b.t. het viseren van een subgroep een
strafrechtelijke verplichting tot vaccinatie doorgaans niet als een slechtere en misschien zelfs als een betere
optie werd aangemerkt dan het toekennen van financiële voordelen indien de subgroep zich laat vaccineren.
Bovendien zou het mogelijk zijn om de preferenties van individuen m.b.t. een vaccinatiebeleid en de
afdwinging ervan te voorspellen op basis van de opvattingen over o.a. gelijkheid en individualisme.33
Een derde onderzoek werd uitgevoerd in 2018 in opdracht van de Europese Commissie in het kader van het
zgn. Vaccine Confidence Project en bevat volgende cijfers:34
33 J. LUYTEN, V. DORGALI, N. HENS en P. BEUTELS, “Public preferences over efficiency, equity and autonomy in
vaccination policy: An empirical study”, Social Science & Medicine januari 2013, 77, 84–89. 34 H. LARSON, A. DE FIGUEIREDO, E. KARAFILLAKIS, M. RAWAL, State of vaccine confidence in the EU 2018,
2018, https://ec.europa.eu/health/sites/health/files/vaccination/docs/2018_vaccine_confidence_en.pdf.
22
Ter volledigheid kan nog worden gewezen op een vierde onderzoek waaruit bleek dat 21% van de Belgische
bevolking niet akkoord zou gaan met de stelling dat vaccins veilig zijn.35
Dat er nog steeds bezorgdheden zijn over de opvattingen over vaccinatie in 2019, blijkt overigens ook uit het
feit dat het Agentschap Zorg en Gezondheid ten tijde van schrijven een crisisplan in de maak heeft om het
vertrouwen van de bevolking te herstellen en te versterken. De reële vrees bestaat immers dat het verlaagd
vertrouwen in vaccinaties zich in de nabije toekomst zou kunnen vertalen in een daling van de
vaccinatiegraad.36
Toch moet worden vastgesteld dat, hoewel er dus wel degelijk significante bezorgdheden bestaan omtrent
het vertrouwen van de Belgische bevolking in vaccinaties, vaccinatie in België helemaal niet een even actuele
hot topic lijkt te zijn zoals dat wel het geval is in vele andere Europese landen. De vaccinatieproblematiek
staat hier eigenlijk niet op de politieke agenda en van grootschalige anti-vaccinatieprotesten is bij ons geen
sprake. In dit kader kan ook worden verwezen naar het feit dat er in 2010 maar twee websites van anti-
vaccinatieorganisaties waren met Belgische origine, zijnde de websites van de vzw Vaccinatie
Preventieschade beheerd door voornoemd arts Kris Gaublomme en de website van de Belfort Group, beheerd
door voormalig burgemeester van Evergem Peter Vereecke. De website van laatstgenoemde organisatie is
echter inmiddels al verwijderd. In Nederland daarentegen waren er tien dergelijke websites van
onderscheiden organisaties, wat toch getuigt van de grotere bezorgdheden bij onze noorderburen (hoewel
deze websites zich natuurlijk ook op Vlamingen richtten).37
35 WELLCOME, Wellcome Global Monitor How does the world feel about science and health?, juni 2019,
https://wellcome.ac.uk/sites/default/files/wellcome-global-monitor-2018.pdf. 36 X. “Crisisplan moet twijfels over vaccinatie wegnemen”, Het Nieuwsblad 2 december 2019,
https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20191202_04746840. 37 J. TRIPS, Inventarisatie en analyse van vaccinkritische bewegingen in het Nederlandse taalgebied, onuitg.
masterproef Geneeskunde UGent, 2011, https://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/001/787/826/RUG01-
001787826_2012_0001_AC.pdf.
23
Hoofdstuk II. Voorlopig besluit
Ter afronding van de eerste en tevens inleidende titel van de thesis kan worden besloten dat de dalende
vaccinatiegraad en de opkomst van de anti-vaccinatiebeweging een bijzonder actueel probleem vormt voor
de westerse wereld. België is hier echter grotendeels gespaard van gebleven en behaalt nog steeds een uiterst
hoge vaccinnatiegraad. Het is niet helemaal duidelijk waarom België hieronder minder lijdt dan andere
Europese landen, waaronder de buurlanden. Er is tevens weinig (gepubliceerd) onderzoek gedaan naar het
eventueel bestaan van geïsoleerde groepen met een lage vaccinatiegraad die clusteren en die een veel hoger
risico lopen, hoewel de overheid hier mogelijks wel cijfers over heeft. Anderzijds is het natuurlijk ook zo dat
ziekten niet halthouden aan de landsgrenzen en dat de dalende vaccinatiegraad in de buurlanden daarom ook
relevant is voor België. De opvattingen over de risico’s verbonden aan vaccins en het vertrouwen in de
beschikbare informatie hieromtrent echter vormen ook in België een duidelijke bezorgdheid. Een significante
groep Belgen blijkt immers negatieve en wantrouwige opvattingen te hebben over inenting, maar laat toch
zijn kinderen vaccineren. Hierbij is het zeker van belang om in te zetten op het behoud van het vertrouwen
van deze laatste groep. Het Agentschap Zorg en Gezondheid is dan ook bezig met het uitwerken van een
crisisplan.
24
Titel II. De Belgische regeling omtrent vaccinaties
Hoofdstuk I. Wetgeving
Elk wetsartikel dat in volgende afdelingen vermeld wordt, is terug te vinden in bijlage onder afdeling I in de
volgorde waarin de wetsartikelen worden aangehaald.
Afdeling I. Nationaal
Onderstaande opsomming van relevante nationale wetgeving is in belangrijke mate gebaseerd op de
opsomming van wetgeving vermeld in advies nr. 64 van het Belgisch Raadgevend Comité voor Bio-ethiek.38
Vooreerst dient te worden vermeld dat, hoewel de gemeenschappen principieel bevoegd zijn voor
persoonsgebonden aangelegenheden (waaronder het gezondheidsbeleid valt) ingevolge art. 128, §1, art. 130
§1, 2° en art. 135 van de Grondwet, de federale overheid ingevolge art. 5, §1, I, 2e lid, 2° van de Bijzondere
Wet tot Hervorming der Instellingen bevoegd blijft voor de nationale maatregelen inzake “profylaxis”, een
moeilijk woord waaronder het opleggen van een vaccin aan de bevolking moet worden begrepen.39 Op basis
van art. 5, §1, I, 8° van laatstgenoemde wet vallen de gezondheidsopvoeding alsook de preventieve
gezondheidszorg weliswaar onder de noemer “persoonsgebonden aangelegenheden” waarvoor de
gemeenschappen bevoegd zijn.40 Enkel de federale overheid is dus bevoegd om een vaccin strafrechtelijk
verplicht te stellen voor de Belgische bevolking, terwijl de gemeenschappen voor het overige vrij zijn om
hun eigen vaccinatiebeleid te bepalen. De gemeenschappen en de federale overheid sluiten soms ook
protocolakkoorden wanneer hun bevoegdheden overlappen, zoals bijvoorbeeld m.b.t. het poliovaccin.41
Van uitermate groot belang is dat er in België momenteel één verplicht vaccin is voor de algemene bevolking,
zijnde het vaccin tegen poliomyelitis. Deze plicht werd ingevoerd bij art. 1 van het KB van 26 oktober 1966
(dat integraal in Bijlage I is opgenomen en ook wel aangeduid wordt als Besluit Poliomyelitis).42 De Koning
verkreeg deze bevoegdheid ingevolge art. 1, 1° van de Gezondheidswet, die de Koning machtiging verleent
om een KB uit te vaardigen ter voorkoming of bestrijding van besmettelijke ziekten die een algemeen gevaar
opleveren en die terug te vinden zijn in een lijst opgemaakt door de Hoge Gezondheidsraad.43 Verder is de
koepokinenting (bestaande uit een injectie van het koepokkenvirus ter preventie van het onder mensen
38 BELGISCH RAADGEVEND COMITÉ VOOR BIO-ETHIEK, Advies nr. 64 van 14 december 2015 betreffende de
ethische aspecten van de vaccinatieverplichting, supra vn. 6, 24-28. 39 BELGISCH RAADGEVEND COMITÉ VOOR BIO-ETHIEK, Advies nr. 64 van 14 december 2015 betreffende de
ethische aspecten van de vaccinatieverplichting, supra vn. 6, 24. 40 Art. 5, § 1, I, 1ste lid, 8° en 2e lid, 2° Bijzondere Wet tot Hervorming der Instellingen, BS 8 augustus 1980. 41 Zie bvb. protocolakkoord gesloten tussen de Federale Overheid en de Overheden bedoeld bij artikelen 128, 130 en
135 van de Grondwet, betreffende de preventie, meer bepaald de vaccinatie, tegen poliomyelitis, BS 29 maart 2000,
waarbij het oraal poliovaccin vervangen werd door het nieuwe injecteerbare vaccin. 42 Art. 1 KB van 26 oktober 1966 waarbij de inenting tegen poliomyelitis verplicht gesteld wordt, BS 6 december 1966. 43 Art. 1, 1° Gezondheidswet van 1 september 1945, BS 10 oktober 1945.
25
voorkomende pokkenvirus) technisch gezien ook verplicht, maar deze plicht werd al sinds 6 februari 1946
zeven maal geschorst. De laatste schorsing gebeurde bij KB van 2 december 2015 en duurt tot 31 december
2026.44 Gelet op het feit de pokken door de WGO reeds uitgeroeid verklaard zijn, is de kans dat deze plicht
ooit nog terug zal gelden nihil en de koepokinenting is dan ook van geen reëel belang voor de thesis.
De handhaving en controle van het wettelijk verplicht poliovaccin werkt als volgt. Ingevolge art. 3 van
voormeld KB van 26 oktober 1966 dient elke burgemeester een lijst op te stellen en bij te houden van de
kinderen die 18 maand geworden zijn waarvan hij of zij geen vaccinatieattest heeft ontvangen. Na drie
herinneringen waarin de ouders worden gesensibiliseerd over het belang van die inenting, wordt het dossier
aan de procureur des Konings bezorgd.45 Art. 8 van voormeld KB bepaalt dat het verzaken aan deze wettelijke
plicht gestraft wordt met de straffen waarin de Gezondheidswet voorziet, zijnde een geldboete van 208 tot
800 euro (na verhoging met de opdeciemen) en/of een gevangenisstraf van acht dagen tot een maand. Bij het
volharden in het weigeren van het poliovaccin binnen de twee jaar na de laatste veroordeling kunnen deze
straffen verdubbeld worden. In dit kader kan tevens melding worden gemaakt van het feit dat een arts die
onterecht een attest aflevert zich schuldig maakt aan het misdrijf valsheid in geschrifte en overeenkomstig
art. 196 Sw. bestraft kan worden met een gevangenisstraf van vijf tot tien jaar. Ingevolge art. 197 Sw. kan
ieder die gebruik maakt van dergelijk vervalst attest gestraft worden alsof hij de dader van de valsheid was.
Elke gemeenschap bepaalt dus zelf het eigen vaccinatiebeleid. De Vlaamse Gemeenschap gaat hierbij op
vlak van overheidsingrijpen niet verder dan de federale overheid en de uitgewerkte decreten beperken zich
voornamelijk tot het bevorderen van de vaccinatiegraad d.m.v. multidisciplinaire samenwerking en het
inschakelen van het CLB en Kind en Gezin in het vaccinatieproces.46 Vanuit ethisch oogpunt zijn deze
decreten dus niet echt interessant, op één uitzondering na. In het kader van volgende titel kan immers reeds
opgemerkt worden dat de Vlaamse decreetgever uitgaat van een morele plicht om zich te laten vaccineren
niet alleen om de gezondheid van anderen niet in gevaar te brengen, maar ook omwille van “een individuele
verantwoordelijkheid ten opzichte van zijn eigen gezondheid”. Dit blijkt uit art. 8 en 11 van het Decreet van
21 november 2003 op het preventief gezondheidsbeleid.47
Belangrijk is dat de Franse Gemeenschap een stap verder gaat dan de Vlaamse Gemeenschap op het vlak van
overheidsingrijpen. Ingevolge art. 6, §1 en §2 van het decreet van 17 juli 2002 houdende hervorming van de
Office de la Naissance et de l’Enfance (O.N.E. afgekort, de Waalse tegenpool van Kind en Gezin) is vereist
dat iedere kinderopvang met kinderen jonger dan zes jaar erkend wordt door O.N.E.48 Verder moet elke
opvangvoorziening ingevolge art. 17 van het besluit van de Regering van de Franse Gemeenschap van 27
44 KB van 2 december 2015 houdende verlenging van de maatregel tot schorsing van de toepassing van het besluit van
de Regent van 6 februari 1946 waarbij de koepokinenting verplicht gemaakt wordt, BS 22 december 2015. 45 BELGISCH RAADGEVEND COMITÉ VOOR BIO-ETHIEK, Advies nr. 64 van 14 december 2015 betreffende de
ethische aspecten van de vaccinatieverplichting, supra vn. 6, 24-28 en antwoord op de parlementaire vraag nr. 924 van
de heer volksvertegenwoordiger Luk Van Biesen van 20 maart 2013 (N.) aan de vice eerste minister en minister van
Sociale Zaken en Volksgezondheid, belast met Beliris en de Federale Culturele Instellingen (“Verplichte vaccinatie
tegen polio” - MV 15774 - DO 2012201312135). 46 BELGISCH RAADGEVEND COMITÉ VOOR BIO-ETHIEK, Advies nr. 64 van 14 december 2015 betreffende de
ethische aspecten van de vaccinatieverplichting, supra vn. 6, bijlage. Zie i.h.b. art. 18 decreet van 1 december 1998
betreffende de centra voor leerlingenbegeleiding, BS 10 april 1999 en art. 7, § 1, 3° decreet van 30 april 2004 tot
oprichting van het intern verzelfstandigd agentschap met rechtspersoonlijkheid Kind en Gezin, BS 7 juni 2004. 47 Art. 8 en 11 decreet van 21 november 2003 op het preventief gezondheidsbeleid, BS 3 februari 2004. 48 Art. 6, §1 en §2 van het decreet van 17 juli houdende hervorming van de “Office de la Naissance et de l’Enfance”,
afgekort “O.N.E.”, BS 2 augustus 2002.
26
februari 2003 een huishoudelijk reglement opstellen volgens het typemodel aangeraden door O.N.E.49 Dit
huishoudelijk reglement moet volgens art. 31 van laatstgenoemd besluit op zijn beurt van de ouders die hun
kinderen naar de opvangvoorziening willen brengen, (behoudens medische uitzondering en toestemming van
de arts) vereisen dat de ouders zich ertoe verbinden om hun kind te laten vaccineren.50 Dergelijke plicht geldt
naast polio ook voor difterie, kinkhoest, haemophilus influenza b, mazelen, rubella en bof. De andere vaccins
worden louter aanbevolen.51 Kortom, in de Franse Gemeenschap is dus vereist dat ouders hun kinderen laten
vaccineren tegen een achttal ziekten opdat hun kinderen mogen worden toegelaten tot een kinderopvang waar
(onder meer) kinderen jonger dan zes jaar worden opgevangen. Opmerkelijk hierbij is wel dat hiertoe enige
verantwoordelijkheid bij private kinderopvangcentra gelegd wordt. Wanneer toch niet-ingeënte kinderen
zouden worden opgevangen, kunnen de uitbaters van de kinderopvang immers gestraft worden met een
geldboete tot 992 euro en/of een gevangenisstraf van acht dagen tot zes maand.52
De regeling toepasselijk op inwoners van de Duitstalige Gemeenschap is terug te vinden in art. 67-69 en art.
89 van het besluit van 22 mei 2014.53 Art. 68, § 2 van netgenoemd besluit bepaalt enkel dat de dienst voor
onthaalouders aanbeveelt om kinderen die door een onthaalouder worden opgevangen te laten inenten. Wel
zouden er vooralsnog niet gerealiseerde plannen zijn om net als de Franse Gemeenschap vaccinatie een
toelatingsvoorwaarde te maken voor kinderopvangcentra.54 Voor het overige is er niets opmerkelijk aan deze
regeling.
Vermits het laatste vaccin volgens het basisschema in Vlaanderen dient te worden toegediend op 14-jarige
leeftijd en in Wallonië op de leeftijd van 15-16 jaar, valt de beslissing tot vaccinatie telkens binnen het domein
van het ouderlijk gezag zoals uiteengezet in art. 371 t.e.m. 387ter BW. Ingevolge art. 372 BW blijft een kind
namelijk onder het gezag van zijn ouders tot aan zijn meerderjarigheid of ontvoogding. Principieel wordt dit
gezag volgens art. 373 BW door beide ouders gezamenlijk uitgeoefend, waarbij de mogelijkheid bestaat voor
een ouder om bij gebreke van overeenstemming zich naar de familierechtbank te wenden. Uit art. 374, §1
BW kan worden afgeleid wat ouderlijk gezag nu precies inhoudt, zijnde de organisatie van de huisvesting
van het kind, de opvoeding, de opleiding, de ontspanning, de godsdienstige of levensbeschouwelijke keuzes
en, meest relevant voor de thesis, de belangrijke beslissingen inzake de gezondheid. Ditzelfde artikel voorziet
bovendien in de mogelijkheid voor de familierechter om wanneer de ouders niet samenleven en er geen
overeenstemming is tussen de ouders of wanneer de keuzes van deze laatsten strijdig lijken met het belang
van het kind, de uitoefening van het ouderlijk gezag op te dragen aan één van beide ouders. In dit kader kan
nog melding worden gemaakt van art. 32 en 33 Jeugdbeschermingswet, die de ontzetting uit het ouderlijk
gezag regelen.55 Art. 33 bepaalt de concrete gevolgen van dergelijke ontzetting, hieronder inbegrepen dat de
ontzette ouder niet langer bevoegd is om zijn kinderen te vertegenwoordigen en bijgevolg medische
49 Art. 17 Besluit van de Regering van 27 februari 2003 van de Franse Gemeenschap houdende algemene reglementering
inzake opvangvoorzieningen, BS 21 mei 2003. 50 Art. 31 Besluit van 27 februari 2003 van de Regering van de Franse Gemeenschap houdende algemene reglementering
inzake opvangvoorzieningen, BS 21 mei 2003. 51 Zie https://www.vaccination-info.be/faq/ onder “Quelles sont les vaccinations obligatoires en Belgique?”. 52 Art. 6, §1 en §2 van het decreet van 17 juli houdende hervorming van de “Office de la Naissance et de l’Enfance”,
afgekort “O.N.E.”, BS 2 augustus 2002. 53 Besluit van de Regering van de Duitstalige Gemeenschap van 22 mei 2014 betreffende de kinderopvangdiensten en
andere vormen van kinderopvang, BS 24 september 2014. 54 BELGISCH RAADGEVEND COMITÉ VOOR BIO-ETHIEK, Advies nr. 64 van 14 december 2015 betreffende de
ethische aspecten van de vaccinatieverplichting, supra vn. 6, 26. 55 Wet van 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming, het ten laste nemen van minderjarigen die een als misdrijf
omschreven feit hebben gepleegd en het herstel van de door dit feit veroorzaakte schade, BS 15 april 1965.
27
beslissingen voor het kind in kwestie te nemen. Art. 33 bepaalt de bijzonder strenge voorwaarden opdat een
ouder, geheel of ten dele, uit het ouderlijk gezag ontzet kan worden:
“1° de vader of de moeder die is veroordeeld tot een criminele of correctionele straf wegens enig feit
gepleegd op de persoon of met behulp van een van de kinderen of afstammelingen;
2° de vader of de moeder die, door slechte behandeling, misbruik van gezag, kennelijk slecht gedrag
of erge nalatigheid, de gezondheid, de veiligheid of de zedelijkheid van het kind in gevaar brengt.”
In de realiteit zal het weigeren van een vaccin op zich dus nooit aanleiding kunnen geven tot een ontzetting
uit het ouderlijk gezag. Art. 31 Jeugdbeschermingswet voorziet daarnaast wel in de minder drastische
maatregel van opvoedingsbijstand, die onder meer kan leiden tot toezicht van het jeugdbeschermingscomité
en de verplichting voor de ouder om de minderjarige te onderwerpen aan de medische richtlijnen van een
centrum voor opvoedkundige voorlichting of geestelijke hygiëne.
Vervolgens moet worden stilgestaan bij de toch wel heel belangrijke Wet Patiëntenrechten.56 Art. 8, §1 bevat
namelijk het informed consent principe: iedere tussenkomst van een beroepsbeoefenaar (wat ingevolge art.
2, 3° een bijzonder ruim begrip is en ongetwijfeld ieder persoon die bevoegd is om een vaccin toe te dienen
omvat) vereist de voorafgaandelijke en vrije toestemming van de patiënt. Dit artikel legt in §2 tevens een
informatieverplichting op in hoofde van de beroepsbeoefenaar om quasi alle relevante inlichtingen te
verstrekken. Bovendien kan deze toestemming ingevolge §4 te allen tijde worden ingetrokken. Gezien
vaccinatie plaatsvindt tijdens de minderjarigheid, wordt dit recht ingevolge art. 12, §1 uitgeoefend door de
ouders die het gezag over de minderjarige uitoefenen of door zijn voogd. §2 echter bepaalt dat de
minderjarige patiënt betrokken wordt bij de uitoefening van zijn rechten rekening houdend met zijn leeftijd
en maturiteit, wat tevens een deontologische plicht in hoofde van de arts inhoudt.57 De minderjarige patiënt
die tot een redelijke beoordeling van zijn belangen in staat kan worden geacht, kan zelfs zijn rechten
zelfstandig uitoefenen. Er zijn m.a.w. drie onderscheiden fasen tijdens de minderjarigheid. In een eerste fase
is de minderjarige wilsonbekwaam en tevens niet in staat om een mening te vormen en te veruitwendigen,
waardoor noodzakelijkerwijze de ouders de medische beslissingen moeten maken. In een tweede fase is de
minderjarige nog steeds principieel wilsonbekwaam maar is hij wel in staat om een mening te vormen en die
te veruitwendigen. De ouders kunnen dan niet langer zelfstandig medische beslissingen nemen aangezien de
minderjarige zal moeten betrokken worden in verhouding tot zijn leeftijd en maturiteit, zonder dat de
minderjarige evenwel zelfstandig zijn rechten kan uitoefenen. De derde fase tenslotte vereist dat de
minderjarige wilsbekwaam is en heeft tot gevolg dat hij wél zelfstandig zijn rechten kan uitoefenen, waardoor
de ouders in principe geen rol meer spelen.58 Het is dus mogelijk dat iemand op 17-jarige leeftijd, hoewel
juridisch gezien nog steeds handelingsonbekwaam, een specifieke handelingsbekwaamheid geniet m.b.t. de
uitoefening van zijn patiëntenrechten opdat hij kan genieten van dezelfde rechten als een volwassene. Men
spreekt ook wel eens van een vertegenwoordigingssysteem, een samenwerkingssysteem en een
autonomiesysteem.59 Gelet op het basisvaccinatieschema en de erin vermelde leeftijden, bevindt de overgrote
meerderheid van de vaccins zich duidelijk in de eerste categorie. Bepaalde vaccins vinden plaats op een
56 Wet van 22 augustus 2002 betreffende de rechten van de patiënt, BS 26 september 2002. 57 NATIONALE RAAD VAN DE ORDE DER ARTSEN, art. 18 Code van medische deontologie, 3 mei 2018,
https://www.ordomedic.be/nl/code-2018/inhoud/. 58 F. DEWALLENS, T. VANSWEEVELT, Handboek gezondheidsrecht Volume II, Antwerpen, Intersentia, 2014, 825-
826. 59 Ibid.
28
leeftijd waar het wel wenselijk kan zijn om de patiënt erbij te betrekken (vnl. de vaccins toegediend tussen
10 en 14 jaar). De derde categorie lijkt weinig relevant te zijn.
Verder zijn art. 10 en 15 van de Wet Patiëntenrechten nog van belang. Art. 10 bepaalt dat de patiënt recht
heeft op de bescherming van zijn persoonlijke levenssfeer bij iedere tussenkomst van de beroepsbeoefenaar
en inzonderheid betreffende de informatie die verband houdt met zijn gezondheid, alsook dat geen enkele
inmenging is toegestaan m.b.t. de uitoefening van dit recht dan voor zover dit bij wet is voorzien en nodig is
voor de bescherming van de volksgezondheid of voor de bescherming van de rechten en vrijheden van
anderen. Art. 15, §2 bepaalt de voorwaarden waaronder een beroepsbeoefenaar kan afwijken van een
beslissing genomen door de ouders van een kind in het kader van art. 12, §1:
“§2. In het belang van de patiënt en teneinde een bedreiging van diens leven of een ernstige
aantasting van diens gezondheid af te wenden, wijkt de betrokken beroepsbeoefenaar, in
voorkomend geval in multidisciplinair overleg, af van de beslissing genomen door de in
artikel 12, [1 14, § 2 of 3]1 bedoelde persoon. (…)”
In het uitzonderlijke en vandaag de dag eerder theoretische scenario waarin het niet toegediend krijgen van
een vaccin levensbedreigend zou zijn, zou een arts dus in principe een beroep kunnen doen op deze bepaling
om een kind kunnen te vaccineren zonder toestemming van de ouders van dat kind.
Ten slotte kan nog worden gewezen op art. 22 en 22bis van de Grondwet die enkele fundamentele rechten
bevatten:
“Art. 22 Ieder heeft recht op eerbiediging van zijn privé-leven en zijn gezinsleven, behoudens
in de gevallen en onder de voorwaarden door de wet bepaald.
De wet, het decreet of de in artikel 134 bedoelde regel waarborgen de bescherming van dat
recht.
Art. 22bis Elk kind heeft recht op eerbiediging van zijn morele, lichamelijke, geestelijke en
seksuele integriteit.
Elk kind heeft het recht zijn mening te uiten in alle aangelegenheden die het aangaan; met
die mening wordt rekening gehouden in overeenstemming met zijn leeftijd en zijn
onderscheidingsvermogen.
Elk kind heeft recht op maatregelen en diensten die zijn ontwikkeling bevorderen.
Het belang van het kind is de eerste overweging bij elke beslissing die het kind aangaat.
De wet, het decreet of de in artikel 134 bedoelde regel waarborgen deze rechten van het
kind.”
29
Afdeling II. Internationaal
Vooreerst moet worden aangehaald dat, hoewel het VWEU meermaals herhaalt dat de volksgezondheid een
essentiële overweging moet zijn bij elke beslissing op EU-niveau (zie hiertoe bv. art. 168, §1 VWEU), het
VWEU niet voorziet in de mogelijkheid voor de EU om een beleid of regeling inzake gezondheidszorg uit te
werken en op te leggen aan de lidstaten.60 Bijgevolg speelt het subsidiariteitsbeginsel. Wel is de Unie
ingevolge art. 6 VWEU bevoegd om “het optreden van de lidstaten te ondersteunen, te coördineren of aan te
vullen” inzake onder meer de “bescherming en verbetering van de menselijke gezondheid”. M.b.t. vaccinatie
blijven de lidstaten dus feitelijk volledig bevoegd en is de bevoegdheid van de EU heel beperkt, wat zich ook
uit in het feit dat er inzake deze problematiek geen relevante rechtspraak van het Hof van Justitie is (op één
arrest inzake productaansprakelijkheid na, dat verder besproken wordt).
Verder zijn er tal van internationale normen die voorzien in een recht op een zo goed mogelijke gezondheid.
Een voorbeeld daarvan is art. 12 van het verdrag inzake economische, sociale en culturele rechten
(IVESCR)61. Ook kan worden verwezen naar art. 11 van het Europees sociaal handvest.62 Uiteindelijk voegen
deze normen weinig toe aan de reeds bestaande nationale regeling en daarom werd geopteerd om hierna enkel
even stil te staan bij het IVRK en art. 8 EVRM.
Uiteraard is het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind (IVRK) relevant.63 Zo bepaalt art. 3
dat bij alle maatregelen betreffende kinderen, het belang van het kind de eerste overweging dient te vormen
alsook dat de staten die partij zijn, zich ertoe verbinden om alle passende maatregelen te nemen om het kind
te verzekeren van de bescherming en de zorg die nodig zijn voor zijn of haar welzijn, rekening houdend met
de rechten en plichten van de ouders. Art. 6 stelt verder dat ieder kind het inherente recht op leven heeft en
dat de verdragspartijen in de ruimst mogelijke mate de mogelijkheden tot overleven en ontwikkeling van het
kind moeten waarborgen. Art. 16 bepaalt daarnaast dat geen enkel kind onderworpen mag worden aan enige
willekeurige of onrechtmatige inmenging in zijn privé- en gezinsleven. Art. 24 ten slotte omvat het recht op
gezondheid en gezondheidszorg: de staten die partij zijn, erkennen het recht van het kind op het genot van
de grootst mogelijke mate van gezondheid. De staten verbinden zich er bovendien toe om ter verwezenlijking
van dit recht passende maatregelen te nemen, met name om onder meer baby- en kindersterfte te verminderen
en preventieve gezondheidszorg te ontwikkelen. Hiertoe dienen de staten alle doeltreffende en passende
maatregelen te nemen teneinde de traditionele gebruiken die schadelijk zijn voor de gezondheid van de
kinderen af te schaffen.
Ten slotte kan art. 8 EVRM nog worden aangehaald, dat het recht op eerbiediging van privé-, familie- en
gezinsleven bevat. Vanwege de grote belangrijkheid ervan, is dit artikel hier integraal opgenomen:
“1. Een ieder heeft recht op respect voor zijn privé leven, zijn familie- en gezinsleven, zijn woning
en zijn correspondentie.
60 N. LOMBA, EUROPEAN PARLIAMENT, EUROPEAN PARLIAMENTARY RESEARCH SERVICE en
EUROPEAN VALUE ADDED UNIT, The benefit of EU action in health policy: the record to date : European added
value in action, maart 2019,
http://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/STUD/2019/631729/EPRS_STU(2019)631729_EN.pdf. 61 Art. 12 Internationaal Verdrag inzake economische, sociale en culturele rechten, BS 6 juli 1983. 62 Art. 11 het Herziene Europees sociaal handvest, BS 10 mei 2004. 63 Verdrag van 20 november 1989 inzake de rechten van het kind, BS 17 januari 1992.
30
2. Geen inmenging van enig openbaar gezag is toegestaan in de uitoefening van dit recht, dan voor
zover bij de wet is voorzien en in een democratische samenleving noodzakelijk is in het belang van
de nationale veiligheid, de openbare veiligheid of het economisch welzijn van het land, het
voorkomen van wanordelijkheden en strafbare feiten, de bescherming van de gezondheid of de goede
zeden of voor de bescherming van de rechten en vrijheden van anderen.”
De overige relevante bepalingen uit het EVRM zullen onder het deel rechtspraak worden besproken maar
zijn alvast opgenomen in bijlage.
31
Afdeling III. Voorlopig besluit
De gemeenschappen zijn bevoegd voor het uitwerken van hun eigen vaccinatiebeleid, terwijl het federale
niveau bevoegd blijft voor het strafrechtelijk opleggen van vaccins aan de hele Belgische bevolking. Hiertoe
werd op federaal niveau machtiging verleent aan de Koning om d.m.v. art. 1, 1° van de Gezondheidswet
Koninklijke Besluiten uit te vaardigen om actuele, besmettelijke ziekten te voorkomen en te bestrijden.
Opvallend is dus dat, wanneer er uiteindelijk een vaccin ontwikkeld wordt ter preventie van het coronavirus,
er reeds een adequaat juridisch kader bestaat om snel te kunnen optreden. Aldus zou niet-vaccinatie snel
kunnen worden bestraft met vb. een geldboete. Aan de Belgische regeling zijn er verder twee opvallende
aspecten voor de thesis. Eerst is er op federaal niveau het wettelijk verplicht poliovaccin dat bestraft kan
worden met een geldboete en/of een gevangenisstraf. Op het niveau van de gemeenschappen is er de Franse
Gemeenschap die een stap verder gaat dan de andere gemeenschappen door bijkomend te vereisen dat
kinderen (behoudens een medische uitzondering) ingeënt worden tegen een achttal ziekten opdat ze mogen
worden toegelaten tot kinderopvangcentra. Hierbij wordt enige verantwoordelijkheid gelegd op de uitbaters
van opvangcentra gezien het niet naleven van deze vereiste bestraft kan worden met een geldboete of een
gevangenisstraf. Overigens kan nog ter volledigheid opgemerkt worden dat ook de koepokinenting op
federaal niveau in principe verplicht is maar dat deze verplichting al jaren opgeschort wordt. De pokken zijn
inmiddels al uitgeroeid verklaard door de WGO waardoor deze verplichting niet meer van belang is.
Het uitgangspunt in de Wet Patiëntenrechten is de vereiste van informed consent. Dit houdt in dat de patiënt
vrij en voorafgaandelijk moet toestemmen met elke tussenkomst van de beroepsbeoefenaar die hiertoe alle
relevante informatie moet verstrekken. Bijgevolg bestaat voor ieder patiënt ook het principiële recht om
dergelijke tussenkomst, waaronder het toegediend krijgen van een vaccin moet worden gerekend, te
weigeren. Dit principe is echter niet absoluut, zoals zal blijken uit de rechtspraak in volgend hoofdstuk.
Tevens wordt dit uitgangspunt bemoeilijkt door het feit dat vaccins moeten worden toegediend tijdens de
minderjarigheid waardoor het ouderlijk gezag zoals geregeld in het BW nog speelt. De Wet Patiëntenrechten
onderscheidt hiertoe drie fasen tijdens de minderjarigheid, bestaande uit een vertegenwoordigingssysteem,
een samenwerkingssysteem en een autonomiesysteem. Vooral het vertegenwoordigingssysteem is van
toepassing op het inenten van minderjarigen, gelet op de heel jonge leeftijd waarop de meeste inentingen
dienen te gebeuren. Ook het samenwerkingssysteem kan soms van toepassing zijn voor bepaalde vaccinaties.
Voor de overgrote meerderheid van de vaccins echter zijn het gewoon de ouders die de beslissing maken om
al dan niet te vaccineren, wat tevens het meest interessant en problematisch is vanuit ethisch-rechtsfilosofisch
oogpunt en wat dan ook het uitgangspunt zal vormen voor de rest van de thesis. De Wet Patiëntenrechten
bepaalt verder ook nog dat een arts een medische beslissing genomen door de ouders van een kind in
levensbedreigende, uitzonderlijke omstandigheden kan omzeilen. Daarnaast voorziet de Wet
Patiëntenrechten nog in een recht op bescherming van de persoonlijke levenssfeer, waartoe geen
overheidsinmenging is toegestaan dan voor zover dit bij wet voorzien is en nodig is voor de bescherming van
de volksgezondheid of voor de bescherming van de rechten en de vrijheden van anderen. Ook de Grondwet
voorziet nog in enkele soortgelijke fundamentele rechten.
Op internationaal niveau is van belang dat de EU principieel niet bevoegd is inzake vaccinatie. Verder zijn
er duidelijk meerdere bepalingen uit het internationaal recht die aan de overheid de plicht opleggen om de
volksgezondheid en in het bijzonder de gezondheid van kinderen te beschermen. Het internationaal recht
vormt dus een mogelijke grond tot legitimering voor overheidsingrijpen bij niet-inenting. Daarnaast is ook
het EVRM van groot belang maar dit zal van naderbij bekeken worden in het volgend hoofdstuk.
32
Hoofdstuk II. Rechtspraak
Afdeling I. Nationaal
De weinige rechtspraak die er is, betreft uitsluitend de wettelijke vaccinatieverplichting inzake poliomyelitis
volgende uit het KB van 26 oktober 1966.
Subafdeling I. Hogere rechtscolleges
De eerste keer dat het Hof van Cassatie uitspreek deed over de wettelijke vaccinatieplicht inzake
poliomyelitis was bij arrest van 1 oktober 1997.64 Het Hof bevestigt vooreerst dat het KB is genomen ter
uitvoering van art. 1 van de Gezondheidswet van 1 september 1945 na eensluidend advies van de Hoge
Gezondheidsraad en dus wettig tot stand is gekomen, alsook binnen de bevoegdheid blijft die art. 1 van de
Gezondheidswet aan de Koning verleent. Daarnaast wordt aangevoerd dat de wettelijke vaccinatieplicht een
schending zou uitmaken van art. 16 IVRK en art. 8 EVRM, gezien er sprake zou zijn van een inmenging in
het privé- en gezinsleven die niet noodzakelijk is ter bescherming van de gezondheid en bijgevolg
onrechtmatig en arbitrair is. Het Hof oordeelt dat het hof van beroep feitelijk heeft beslist dat de verplichte
inenting een noodzakelijke maatregel tot bescherming van de gezondheid is. Uit het feitelijke karakter van
die beoordeling volgt dus dat het Hof onbevoegd is om zelf die beoordeling te gaan maken. Wel wijst het
Hof erop “dat de wetgever dus de gezondheid heeft willen beschermen tegen een kwaal met ernstige gevolgen
en binnen het kader van zijn bevoegdheden de maatregelen heeft genomen die voldoen aan de behoeften van
een gezondheidsbeleid, dat ertoe strekt het individu te beschermen en de verspreiding van het virus tegen te
gaan”, “dat de voornoemde maatregelen, op het ogenblik dat zij zijn genomen, noodzakelijk en passend
waren” en “dat de verslagen van de Wereldgezondheidsorganisatie uitwijzen dat zij dat blijven, ondanks het
feit dat zij in zeldzame gevallen schadelijke gevolgen zouden kunnen veroorzaken”. Het KB doorstaat de toets
en het Hof verwerpt het cassatieberoep.
Een volgend cassatiearrest dateert van 28 november 1997 en betreft een cassatieberoep gericht tegen een
arrest van de Raad van State van 21 juni 1996.65 Feitelijk had dit laatste arrest betrekking op een kind dat
heel kort na de toediening van de eerste dosis van het poliovaccin verlamd werd in het linkerbeen. Zowel in
eerste aanleg als in beroep hadden de ouders van het kind geen schadevergoeding kunnen verkrijgen op grond
van art. 1382-1384 BW omdat geen fout in hoofde van de arts kon worden vastgesteld en omdat ook geen
causaal verband tussen het toedienen van het vaccin en de opgelopen schade bewezen werd geacht. Zo
werden de ouders erop gewezen dat de oorzaak wellicht te wijten was aan het oplopen van een wild poliovirus
tijdens een van de vele reizen van het gezin naar Turkije. De Raad van State maakte hierbij gebruik van diens
bevoegdheid om uitspraak te doen over buitengewone schade ingevolge art. 11 RvS-wet, dat de Raad
bevoegd maakt om naar billijkheid en met inachtneming van alle omstandigheden van openbaar en particulier
belang bij wege van arrest uitspraak te doen over de eisen tot herstelvergoeding voor buitengewone morele
of materiële schade veroorzaakt door een administratieve overheid, wanneer geen ander rechtscollege
bevoegd is.66 De Raad oordeelde dat, gezien de inenting tegen poliomyelitis verplicht gesteld werd bij KB,
64 Cass. 1 oktober 1997, Arr. Cass. 1997, 876. 65 Cass. 28 november 1997, Arr. Cass. 1997, 1251 en RvS 21 juni 1996, nr. 60.362. 66 Art. 11 van de gecoördineerde wetten van 12 januari 1973 op de Raad van State, BS 12 januari 1973.
33
vastgesteld ter uitvoering van de wet van 1 september 1945, de inenting dus vastgesteld werd krachtens een
verordening van een administratieve overheid. Ook was voldaan aan de voorwaarde van buitengewone
schade en aan de voorwaarde dat geen ander rechtscollege bevoegd is, mits de verzoekers aangetoond hebben
dat ze geen schadevergoeding konden verkrijgen op grond van art. 1382-1384 BW. De Raad van State
besliste wél dat er een causaal verband bestond tussen de injectie van de dosis en de verlamming van het kind
op basis van meerdere medische verslagen en getuigenissen van artsen. De Belgische overheid werd
veroordeeld tot het betalen van een provisionele schadevergoeding van 2.500.000 Belgische frank, terwijl
een deskundige belast werd met het begroten van de reële schade. Het cassatiearrest bevestigt vervolgens dat
de Raad van State zijn bevoegdheid verantwoord heeft naar recht. De Raad van State had trouwens al eens
dergelijke buitengewone schadevergoeding in het kader van vaccinatie toegekend op grond van art. 11 RvS-
wet bij arrest van 16 december 1992, waarbij het voor de Raad volstond dat de schade “probablement liée”
was aan de inenting van het poliovaccin.67
Verder is er het cassatiearrest van 18 december 2013.68 In eerste aanleg werden de ouders van een kind die
het poliovaccin geweigerd hadden omwille van een aangevoerde allergie van het kind, vrijgesproken door de
correctionele rechtbank van Doornik op grond van een strijdigheid tussen het Besluit Poliomyelitis en de Wet
Patiëntenrechten, in het bijzonder de vereiste van art. 8 om vrij toe te stemmen met iedere tussenkomst van
de beroepsbeoefenaar.69 Hierbij maakte de rechter toepassing van de exceptie van onwettigheid zoals vervat
in art. 159 van de Grondwet. Het hof van beroep te Bergen ging bij arrest van 25 maart 2013 niet akkoord
met deze redenering.70 In dit arrest voerden de ouders aan dat het moreel bestanddeel van de telastlegging
niet bewezen is, vermits ze bereid waren tot vaccinatie over te gaan voor zover het bewijs van de
onschadelijkheid van het vaccin wordt aangetoond. Het hof van beroep echter stelde dat de risico’s waarop
de eisers nadruk leggen niet aangetoond zijn en ook het argument dat de vaccinatieplicht zou zijn ingegeven
door de belangen van de industrie werd van de hand gedaan. Het hof wees de ouders erop dat het recht van
de patiënt om vrij te moeten toestemmen met iedere tussenkomst niet absoluut is, zeker wanneer er
overwegingen inzake de bescherming van de volksgezondheid zijn. De volksgezondheid is immers van
openbare orde, evenals de maatregelen genomen tot de bescherming ervan. Het hof besloot dus dat de rechter
in eerste aanleg geen gebruik kon maken van de exceptie van onwettigheid. Bovendien stelde het hof dat de
vaccinatieverplichting nog steeds gerechtvaardigd en proportioneel is, hierbij verwijzend naar een rapport
van de WGO. De ouders werden vervolgens veroordeeld tot het betalen van een boete, waarna ze beslisten
om cassatieberoep aan te tekenen. In het navolgende arrest stelt het Hof van Cassatie nogmaals dat de
vaccinatieplicht vervat in het KB wettig en regelmatig tot stand is gekomen. Het Hof haalt daarnaast aan dat
het recht van de patiënt om vrij toe te stemmen met iedere tussenkomst van de beroepsbeoefenaar de rechten
van de patiënt in zijn specifieke relatie met de beroepsbeoefenaar beschermt en dus niet hetzelfde voorwerp
heeft als artikel 1 van de Gezondheidswet, dat de bescherming van de volksgezondheid als voorwerp heeft.
Het openbare orde-karakter van de volksgezondheid wordt eveneens opnieuw bevestigd. De ouders voeren
verder de schending aan van art. 22bis Gw., art. 3 en 8 EVRM en art. 12 IVESCR omdat hun recht op
integriteit en privéleven geschonden zou zijn. Het hof van beroep echter oordeelde reeds dat de
vaccinatieverplichting gerechtvaardigd en proportioneel is en gezien dit een feitelijke beoordeling betreft, is
dit middel niet ontvankelijk voor het Hof van Cassatie, dat uiteindelijk het cassatieberoep verwerpt en de
eisers veroordeelt tot betaling van de kosten.
67 RvS 16 december 1992, JT 1993, 333, noot SOHIER, J. 68 Cass. 18 december 2013, AR P.13.0708.F/1. 69 BELGISCH RAADGEVEND COMITÉ VOOR BIO-ETHIEK, Advies nr. 64 van 14 december 2015 betreffende de
ethische aspecten van de vaccinatieverplichting, supra vn. 6, 28-30. 70 Bergen 25 maart 2013, Rev. dr. santé 2013-14, afl. 5, 298, noot DALESSANDRO, S.
34
Ten slotte zijn er nog twee cassatiearresten die voor deze thesis van minder groot belang zijn. Het Hof van
Cassatie stelt bij arrest van 25 maart 2014 dat het in de artikelen 1 en 8 Besluit Poliomyelitis bepaald misdrijf
een aflopend misdrijf is dat voltrokken is van zodra de periode waarbinnen die inenting moet gebeuren, is
beëindigd.71 Bij arrest van 16 mei 2017 verduidelijkt het Hof verder dat de aanwezigheid van het kind in
België niet vereist is gedurende de ganse periode aangeduid in art. 1 Besluit Poliomyelitis, maar dat het
volstaat dat het kind zich tijdens deze periode op enig ogenblik in België bevindt en op de lijst bepaald in art.
3 is ingeschreven, opdat het misdrijf in België kan worden gelokaliseerd en tot bestraffing kan worden
overgegaan.72
Het Grondwettelijk Hof daarentegen is nog niet gevat door een vraag betreffende de verenigbaarheid van de
verplichting inzake het poliovaccin met art. 22 en 22bis van de Grondwet, die respectievelijk het recht op
eerbiediging van het privé- en gezinsleven en de lichamelijke integriteit waarborgen.73
Subafdeling II. Gerechtelijke rechtscolleges
De vonnissen die al aan bod kwamen in het kader van de hogere rechtspraak worden hier niet opnieuw
aangehaald.
Het oudste geval van lagere rechtspraak omtrent vaccinatie is een arrest van het hof van beroep van Luik,
daterende van 9 april 1986.74 Hierbij moet het hof zich uitspreken over de verenigbaarheid van het wettelijk
verplicht poliovaccin met art. 8 EVRM. Het hof verwijst naar laatstgenoemde artikel, dat stelt dat een
beperking van het privé-, familie- en gezinsleven is toegestaan wanneer (1) dit bij wet voorzien is, (2) dit in
een democratische samenleving noodzakelijk is en (3) in het belang van (onder meer) de bescherming van
de gezondheid. M.b.t. de tweede voorwaarde wijst het hof op de heel ruime interpretatie van het begrip
“gezondheid” door het EHRM alsook op de heel ernstige gevolgen van poliomyelitis. Het hof vindt dat de
wetgever adequate maatregelen genomen heeft binnen het kader van zijn bevoegdheden en noden inzake een
gezondheidsbeleid. Vooraleer het beroep af te wijzen, stelt het hof verder ook nog dat de appelanten zich niet
op de theorie van de wettige zelfverdediging van art. 416 Sw. kunnen beroepen.
Verder is er een arrest van het hof van beroep te Gent van 20 maart 1996.75 Opnieuw verzaakten de ouders
van een kind aan de verplichting om hun kind te vaccineren tegen poliomyelitis. Hierbij beweren de ouders
dat de klassieke geneeskunde “giftige” farmaceutische producten verkoopt en dat de mens slechts zeven
stoffen nodig zou hebben om goed te functioneren, zijnde lucht, water, vetstoffen, vitaminen, mineralen,
aminozuren en koolhydraten. Ook hier wordt een schending van art. 8 EVRM aangevoerd, die echter opnieuw
ongegrond verklaard wordt omwille van een heel gelijkaardige redenering en omdat er “zeker een billijk
evenwicht bestaat tussen het algemeen belang en de fundamentele rechten van het individu”. Opvallend is
dat hier ook een schending van art. 9 en 10 EVRM wordt ingeroepen, die respectievelijk de vrijheid van
gedachte, geweten en godsdienst en de vrijheid van meningsuiting omvatten. Beide artikelen echter bevatten
71 Cass. 25 maart 2014, AR P.13.0142.N/2. 72 Cass. 16 mei 2017, AR P.14.1799.N/3. 73 BELGISCH RAADGEVEND COMITÉ VOOR BIO-ETHIEK, Advies nr. 64 van 14 december 2015 betreffende de
ethische aspecten van de vaccinatieverplichting, supra vn. 6, 28. 74 Luik 9 april 1986, JL 1986, 409, noot GENET, L. 75 Gent 20 maart 1996, RW 1996-97, 1257.
35
ook de mogelijkheid om die vrijheden te beperken wanneer dit bij wet voorzien is en noodzakelijk is in een
democratische samenleving in het belang van de gezondheid. Het hof trekt de redenering dan ook gewoon
door. Verder wijst het hof ook een beroep op art. 71 Sw. af, dat stelt dat er geen misdrijf is wanneer de
beschuldigde of beklaagde op het tijdstip van de feiten gedwongen werd door een macht die hij niet heeft
kunnen weerstaan. Het hof oordeelt immers dat er hiertoe niet voldaan is aan de vereiste van een bedreiging
met een ernstig kwaad en dat de geopperde bezwaren, die voortvloeien uit de keuze van een levensopvatting,
niet beschouwd kunnen worden als een “uitwendig feit” dat hun vrijheid van handelen zou hebben
opgeheven. De motivering van het hof is echter wel heel opmerkelijk: “het staat wetenschappelijk buiten kijf
dat de verplichte inenting tegen poliomyelitis de volksgezondheid dient (…), daar de bij heel grote
uitzondering voorkomende nadelen helemaal niet opwegen tegen de enorme voordelen ervan, namelijk de
bescherming van de gemeenschap tegen het opnieuw opdoemen van een heel ernstige besmettelijke ziekte,
die werkelijk dramatische gevolgen heeft gehad voor vorige generaties. Op grond van de menselijke
solidariteit moet het individu dan ook wijken voor het algemeen belang en mag het de gezondheid van zijn
medeburgers niet in gevaar brengen wanneer zijn leven niet bedreigd is.” Voorts wijst het hof erop dat zelfs
de voorstanders van homeopathie die twijfelen aan de efficiëntie van sommige vaccinaties het belang van de
inenting tegen poliomyelitis niet ontkennen. Hiertoe verwijst het hof naar het tijdschrift Homeopathisch
bekeken, waarin niemand minder dan huisarts en beheerder van de vzw Preventie Vaccinatieschade Kris
Gaublomme het volgende schreef: “Het is juist dat vaccinaties in vroegere tijden nut gehad hebben. Voor
zeldzame uitzonderingen, zoals polio, is dit wellicht ook nu nog het geval.”76
Een volgende zaak die ter volledigheid kan worden vermeld is het vonnis van de correctionele rechtbank van
Luik van 11 september 1996.77 In dit vonnis worden de betrokkenen vrijgesproken na het niet-naleven van
het wettelijk verplicht poliovaccin ingevolge een nogal opmerkelijke reden. Zoals reeds uiteengezet vereist
art. 1, 1° van de Gezondheidswet dat de Hoge Gezondheidsraad een lijst opmaakt van de ziekten die een
algemeen gevaar opleveren waarvoor de Koning gemachtigd is om maatregelen te nemen. Het Ministerie
van Sociale Zaken, Volksgezondheid en Leefmilieu vond het desbetreffende advies echter nergens meer
terug. Gelet op het feit dat het Strafwetboek strikt moet worden geïnterpreteerd, was de rechter dan ook
genoodzaakt om de betrokkenen niet te veroordelen.
De meest recente gepubliceerde zaak is een vonnis van de rechtbank van eerste aanleg van Limburg, afdeling
Tongeren.78 De beklaagden voeren in deze zaak aan dat het poliovaccin de stof formaldehyhde bevat waarvan
aangetoond zou zijn dat het kankerverwekkend is. De beklaagden verwijzen naar enkele gevallen van polio
die zouden zijn genezen door het toedienen van grote hoeveelheden vitamine C en via homeopathie. Ook
hier wordt een beroep gedaan op de toestemmingsvereiste uit de Wet Patiëntenrechten maar de rechter wijst
net als het Hof van Cassatie op het feit dat die wet een ander voorwerp heeft dan het Besluit Poliomyelitis,
waardoor deze elkaar niet kunnen tegenspreken. Bovendien wordt erop gewezen dat de instemming van een
patiënt niet absoluut is en dat aan art. 8 EVRM voldaan is: “de poliovaccinatie, die ontegensprekelijk het
belang van het individu en het belang van een hele gemeenschap -in casu zelfs de wereldbevolking- inhoudt,
is gerechtvaardigd, zelfs indien deze interventie een (tot op heden niet bewezen) risico zou meebrengen.(…)
De ter zitting door beklaagden geopperde mogelijkheid dat andere (industriële) belangen een rol kunnen
spelen bij het verplicht stellen van de vaccinatie, wordt weerlegd door het feit dat de farmaceutische industrie
wereldwijd georganiseerd is en de inenting enkel in Frankrijk en België verplicht is.” Interessant is wel dat
76 Ibid. 77 Corr. Luik 11 september 1996, JLMB 1996, 1300. 78 Rb. Tongeren 11 juni 2014, Limb.Rechtsl. 2015, afl. 1, 42.
36
de rechtbank ervoor opteert om, hoewel de feiten die de beklaagden ten laste worden gelegd bewezen zijn,
toch de straftoemeting gedurende een periode van drie jaar op te schorten. “Beklaagden namen een
principieel standpunt in op basis van hun persoonlijke overtuiging, en meenden hierbij niemand schade te
berokkenen. Beklaagden gaan evenwel voorbij aan het algemeen belang en hebben de Belgische wet niet
nageleefd. Zij zijn dan ook schuldig aan de weerhouden tenlastelegging, maar de rechtbank is in de gegeven
omstandigheden van oordeel dat beklaagden geen straf dienen te ondergaan, en kent hun de gunst van de
opschorting toe. (…) Opschorting moet voorkomen dat een veroordelende maatregel, buiten haar normale
gevolgen, voor beide beklaagden een onevenredige sociaal-economische declassering zou meebrengen, en
de rechtbank oordeelt dat deze redengeving hier voorhanden is.”
Ten slotte zijn er nog enkele ongepubliceerde zaken die het vermelden waard zijn en die ook betrekking
hebben op het weigeren van het poliovaccin. Hiertoe zijn in 2006 in Hasselt een vrouw en haar echtgenoot
elk tot een geldboete of een vervangende celstraf van 8 dagen veroordeeld.79 In 2008 werden in Doornik
beide ouders van een kind bij verstek veroordeeld tot een boete van elk 5500 euro en een gevangenisstraf van
vijf maand die evenwel opgeschort werd in afwachting van het al dan niet nog toegediend krijgen van het
vaccin.80 In 2013 werd in Hasselt een man, rekening houdend met een vroegere veroordeling voor diefstal,
veroordeeld tot een celstraf van een maand, terwijl zijn vrouw veroordeeld werd tot vijftien dagen cel en 165
euro boete.81 Later dat jaar werd opnieuw in Hasselt een koppel bij verstek veroordeeld tot elk 15 dagen
celstraf en 275 euro boete.82 In 2014 in Tongeren dan weer kreeg, naast het reeds besproken vonnis, nog een
ander koppel ook opschorting van straf.83 Ten slotte werd in 2017 in Brugge een koppel veroordeeld tot 16
dagen celstraf en een geldboete van 300 euro. Het koppel voerde aan dat vaccins kanker en autisme kunnen
veroorzaken en wantrouwden de farmaceutische industrie.84 Daar deze vonnissen niet gepubliceerd zijn en
de bron dan ook een nieuwsbron is, moet deze informatie noodzakelijkerwijze met een korreltje zout
genomen worden. Het is ook niet telkens duidelijk of deze gevangenisstraffen voorlopig, met uitstel of
effectief werden uitgesproken. Toch is het blijkbaar zo dat er in de realiteit wel degelijk boetes en
gevangenisstraffen (al dan niet voorlopig of met uitstel) worden opgelegd ingevolge het weigeren van het
poliovaccin. Eveneens lijkt het erop dat de straftoemeting enigszins arbitrair is aangezien er significante
verschillen lijken te zijn per rechtbank en arrondissement.
79 X. “Hasselts koppel veroordeeld voor weigering polio-inenting”, Gazet van Antwerpen 3 april 2006,
https://www.gva.be/cnt/oid390590/archief-hasselts-koppel-veroordeeld-voor-weigering-polio-inenting. 80 N. STAFFORD, “Parents are sentenced to prison for not vaccinating children”, British Medical Journal 16 februari
2008, vol. 336, 348. 81 S. VOSSEN, “Ouders krijgen celstraf voor niet-gevaccineerde kinderen”, Het Laatste Nieuws 6 maart 2013,
https://www.hln.be/nieuws/binnenland/ouders-krijgen-celstraf-voor-niet-vaccinatie-van-kinderen~aa1b832e/. 82 X. “Boete en celstraf omdat kind niet ingeënt is tegen polio”, Het Nieuwsblad 23 december 2013,
https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20131223_00901010. 83 X. “Geen straf voor ouders die vaccinatie voor hun kind weigerden”, Het Nieuwsblad 11 juni 2014,
https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20140611_01136458. 84 X. “Celstraf na weigering poliovaccin voor kind”, Het Nieuwsblad 5 oktober 2017,
https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20171004_03112919.
37
Afdeling II. Internationaal
Subafdeling I. EHRM
Het spreekt voor zich dat de rechtspraak van het EHRM van groot belang is voor de thesis. Hieronder zullen
de relevante bepalingen artikelsgewijs besproken worden, die tevens in bijlage onder afdeling II zijn
opgenomen. Eerst moet echter opgemerkt worden dat de laatste zaak betreffende de verplichte vaccinatie van
kinderen, zijnde Boffa en anderen v. San Marino, dateert van 1998 en betrekking had op het hepatitis B-
vaccin.85 De laatste zaak die volwassenen betrof, was Solomakhin v Oekraïne en dateert van 2012.86 Het
eerste arrest is weinig actueel, terwijl het tweede minder relevant is voor de thesis. Niettemin is verplichte
vaccinatie toch een uiterst actueel probleem in het kader van het EHRM. Zo zijn volgende zaken momenteel
hangende betreffende de verplichte vaccinatie van kinderen: Novotna,87 Hornych,88 Brozik,89 Dubsky,90
Vavřička,91 en Roleček v Tsjechische Republiek.92 Hierbij moet voor ogen worden gehouden dat het weigeren
van bepaalde vaccins in Tsjechië kan leiden tot geldboetes alsook tot het geweigerd worden van kinderen uit
crèches, wat dus sterk vergelijkbaar is met de Belgische regeling.93
1. Artikel 2 EVRM: recht op leven.
Opvallend is dat vaak een beroep wordt gedaan op art. 2 EVRM om verplichte vaccinatie aan te vechten. Dit
artikel houdt in dat niemand opzettelijk van het leven mag worden beroofd maar houdt ook impliciet een
positieve verplichting in voor de staat om het leven van diens onderdanen te beschermen. Er zijn twee oude
zaken (waaronder voormelde zaak Boffa) waarin het Hof oordeelde dat kindervaccinaties, ook al zijn die
wettelijk verplicht, niet in strijd zijn met het recht op leven. Ook in enkele van bovenstaande momenteel
hangende zaken werd een beroep gedaan op art. 2 maar het Hof heeft deze klachten onontvankelijk
verklaard.94
2. Artikel 8 EVRM: recht op eerbiediging van privé-, familie- en gezinsleven.
Dit is veruit het belangrijkste artikel, wat ook blijkt uit de verwijzingen ernaar in de nationale rechtspraak.
Het is vaststaande rechtspraak van het Hof dat het recht op eerbiediging van het privéleven ook het recht op
respect voor de fysieke integriteit omvat en dat dit zelfs één van de meest intieme aspecten van het privéleven
85 EHRM 15 januari 1998, nr. 26536/95, Boffa e.a./San Marino. 86 EHRM 15 maart 2012, nr. 24429/03, Solomakhin/Oekraïne. 87 EHRM ingediend op 9 januari 2015, nr. 3867/14, Novotna/Tsjechische Republiek. 88 EHRM ingediend op 16 november 2014, nr. 73094/14, Hornych/Tsjechische Republiek. 89 EHRM ingediend op 16 april 2015, nr. 19306/15, Brozik/Tsjechische Republiek. 90 EHRM ingediend op 16 april 2015, nr. 19298/15, Dubsky/Tsjechische Republiek. 91 EHRM ingediend op 23 juli 2013, nr. 47621/13, Vavřička/Tsjechische Republiek. 92 EHRM ingediend op 31 augustus 2015, nr. 43883/15, Roleček/Tsjechische Republiek. 93 F. CAMILLERI, “Compulsory vaccinations for children: Balancing the competing human rights at stake”,
Netherlands Quarterly of Human Rights september 2019, 37, afl. 3, 245–267. 94 R. PIERIK, “Past een vaccinatieplicht binnen het EVRM-regime?”, supra vn. 21, 327.
38
is.95 Elke verplichte medische ingreep, zelfs van gering belang, komt neer op een inmenging met dit recht.96
Het Hof heeft dan ook al bevestigd dat verplichte vaccinatie als onvrijwillige medische ingreep dergelijke
inmenging uitmaakt.97 Bovendien zijn kinderen op de leeftijd van toediening van quasi alle vaccins te jong
om hun rechten zelfstandig te kunnen uitoefenen, waardoor de beslissing om al dan niet te vaccineren aan de
ouders toekomt en dit bijgevolg binnen het recht op eerbiediging voor het familie- en gezinsleven moet
worden gesitueerd, dat eveneens binnen het bestek van art. 8 valt.98
Dat er sprake is van een inmenging is inmiddels duidelijk. Niet iedere inmenging met bovenstaande rechten
is echter ongeoorloofd: art. 8.2 stelt uitdrukkelijk dat een inmenging van openbaar gezag toegestaan is
wanneer (1) dit bij wet voorzien is, (2) dit in het belang is van onder meer de bescherming van de gezondheid
en (3) dit noodzakelijk is in een democratische samenleving. M.b.t. de eerste voorwaarde kan worden
verwezen naar het arrest Sunday Times v Groot-Brittannië (dat eigenlijk over art. 10 gaat, maar aangezien
art. 10.2 identiek is aan art. 8.2 analoog toepasbaar is) waarmee het Hof drie criteria invoerde die sindsdien
deel uitmaken van de vaste rechtspraak.99 Vereist is dat de inmenging een wettelijke basis had, wat ruim
geïnterpreteerd moet worden gezien ook ongeschreven recht in aanmerking kan worden genomen. Verder
moet de wet voldoende beschikbaar en toegankelijk zijn. Als laatste is nog vereist dat de wet voldoende
gepreciseerd is opdat de burger de gevolgen van de wet kan inschatten. De Belgische regeling lijkt deze toets
makkelijk te doorstaan. Ook de tweede voorwaarde vormt geen probleem: het is duidelijk dat de wetgever
de bescherming van de volksgezondheid tegen een ernstige en besmettelijke ziekte beoogt. Het is vooral het
derde criterium dat mogelijks een probleem vormt. In het laatstgenoemde arrest verduidelijkte het Hof tevens
wat dit laatste criterium inhoudt. “Noodzakelijk” gaat niet zo ver als “onontbeerlijk” maar vereist wel meer
dan “nuttig”. De inmenging moet een reactie zijn op een dringende maatschappelijke behoefte en moet
bovendien proportioneel zijn met het nagestreefde legitieme doel. Hoe ingrijpender de inmenging bovendien
is, hoe gewichtiger de redenen moeten zijn die de inmenging rechtvaardigen.100 Of de Belgische regeling te
beschouwen valt als noodzakelijk in een democratische samenleving zal uitgebreid worden nagegaan in titel
IV. Van groot belang hierbij is wel dat de staten hierbij beschikken over een ruime appreciatiemarge. In de
zaak betreffende de Sunday Times wijst het Hof er duidelijk op dat zowel de wetgever als de uitvoerende
organen beschikken over een marge van appreciatie, waarbij het Hof niet de bedoeling heeft om zich in de
plaats te stellen van de bevoegde nationale rechtbanken.
In de voormelde zaak Boffa werd een beroep gedaan op art. 8 in het kader van een verplicht hepatitis B-
vaccin.101 Ook hier oordeelt het Hof dat er sprake is van een inmenging met de rechten vervat in art. 8, doch
doorstond die inmenging de toets van art. 8.2: de regeling was bij wet voorzien, was in het belang van de
volksgezondheid genomen en werd tevens aangemerkt als noodzakelijk in een democratische samenleving -
of minstens toch niet aangemerkt als niet noodzakelijk in een democratische samenleving. M.b.t. dit laatste
criterium verwijst het Hof immers naar de appreciatiemarge die staten genieten, zonder over te gaan tot een
grondige analyse. Het volstaat voor het Hof dat het verplichten van het vaccin niet buiten die
appreciatiemarge gaat.
95 EHRM 15 maart 2012, nr. 24429/03, Solomakhin/Oekraïne, §33. 96 EHRM 22 juli 2003, nr. 24209/94, Y.F./Turkije, §33. 97 EHRM 9 juli 2002, nr. 42197/98, Salvetti/Italië. 98 K. Παναγιώτα, “Religious objections to compulsory vaccination: the ECtHR approach”, Expressis Verbis Law
Journal, 2018, 149-154. 99 EHRM 26 april 1979, nr. 6538/74, Sunday Times/Verenigd Koninkrijk. 100 F. CAMILLERI, “Compulsory vaccinations for children”, supra vn. 93, 251-252. 101 EHRM 15 januari 1998, nr. 26536/95, Boffa e.a./San Marino.
39
In de meest recente zaak betreffende verplichte vaccinatie, zijnde Solomakhin v Oekraïne, werd ook een
beroep gedaan op art. 8 door een volwassen man die beweert schade te hebben geleden ingevolge een
verplicht difterievaccin.102 Opnieuw wordt echter geen schending van art. 8 vastgesteld en opnieuw lijkt het
Hof een grote appreciatiemarge aan de staat te laten, vermits het Hof zich met betrekking tot het criterium
van noodzakelijkheid in een democratische samenleving beperkt tot het volgende: “In the Court’s opinion
the interference with the applicant’s physical integrity could be said to be justified by the public health
considerations and necessity to control the spreading of infectious diseases in the region. Furthermore,
according to the domestic court’s findings, the medical staff had checked his suitability for vaccination prior
to carrying out the vaccination, which suggest that necessary precautions had been taken to ensure that the
medical intervention would not be to the applicant’s detriment to the extent that would upset the balance of
interests between the applicant’s personal integrity and the public interest of protection health of the
population.” Opmerkelijk is dat het Hof hier enigszins lijkt te impliceren dat er dus een (morele) plicht zou
bestaan om zich te laten vaccineren met oog op de publieke gezondheid, zelfs wanneer dit ten koste gaat van
de fysieke integriteit, mits er een balans is tussen de belangen van individu en maatschappij.103 Hierbij moet
wel worden opgemerkt dat, hoewel het gaat om een geval van verplichte vaccinatie, het vaccin geenszins
gewelddadig of geforceerd toegediend werd en dat de man feitelijk het vaccin had kunnen weigeren, zoals
hij al vele malen voordien gedaan had.
3. Artikel 9 EVRM: vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst en art. 14: verbod van discriminatie.
Art. 9 is relevant omdat religieuze en levensbeschouwelijke redenen vaak worden aangehaald om vaccinatie
te weigeren. Het EVRM lijkt geen speciale plaats voor te behouden voor religieuze redenen in het bijzonder
aangezien dus ook een schending van de gewetensvrijheid zou kunnen worden ingeroepen door iemand die
bepaalde filosofische of andere overtuigingen aanhangt. Art. 9.2 voorziet echter in exact dezelfde
uitzondering als art. 8.2. Dit artikel moet bovendien samen worden gelezen met art. 14, dat verzekert dat de
rechten en vrijheden van het EVRM zonder enig onderscheid moeten worden verzekerd.
In de zaak Boffa werd ook een beroep gedaan op art. 9. Hierbij herinnert het Hof er eerst aan dat dit artikel
voornamelijk het beschermen van religie in de persoonlijke sfeer als voorwerp heeft (het zgn. forum
internum). Bovendien beoogt het de bescherming van handelingen die intiem gelinkt zijn hieraan. Art. 9
garandeert daarentegen niet altijd het recht om in de publieke sfeer gedragingen te stellen ingegeven door
dergelijke persoonlijke religieuze overtuigingen. Het Hof wijst erop dat de inenting verplicht gesteld was
voor iedereen, ongeacht religie of overtuigingen en besluit dat er geen schending is.
In dit kader kan nog de zaak Jehovah Getuigen van Moscow v Rusland worden vermeld.104 Deze zaak betreft
volwassen individuen die behoorden tot de Getuigen van Jehovah en die naar het EHRM stapten ten gevolge
van het verboden worden van hun groepering en de strafrechtelijke vervolging van de leden ervan. Het Hof
stelt dat respect voor de menselijke waardigheid en vrijheid, alsook zelf-determinatie en persoonlijke
autonomie aan de basis liggen van het EVRM. Hiertoe behoort het recht om zijn leven te leiden naar eigen
keuze, inclusief de mogelijkheid om gevaarlijke of schadelijke activiteiten voor het betrokken individu na te
streven. Een medische ingreep zonder instemming van een mentaal competente volwassen patiënt komt neer
102 EHRM, Solomakhin v Oekraïne, 15 maart 2012, §33. 103 F. CAMILLERI, “Compulsory vaccinations for children”, supra vn. 93. 104 EHRM 10 juni 2010, nr. 302/02, Jehovah Getuigen van Moscow e.a./Rusland.
40
op een schending van zijn fysieke integriteit en dus van art. 8 EVRM, zelfs wanneer het weigeren van de
ingreep fatale gevolgen kan hebben. De vrijheid om een medische behandeling te weigeren is volgens het
Hof immers een essentieel onderdeel van de principes van zelf-determinatie en persoonlijke autonomie. Het
is duidelijk dat deze zaak echter niet zomaar toepasbaar is op de inenting van kinderen, alsook op inenting in
het algemeen, gezien het weigeren van een vaccin niet alleen schadelijk kan zijn voor zichzelf, maar ook
voor anderen.
4. Art. 2 eerste Aanvullend Protocol: recht op onderwijs.
Ook het recht op onderwijs kan relevant zijn. Het weigeren van niet-gevaccineerde kinderen uit kindercrèches
kan immers de toegang tot het onderwijs bemoeilijken. Denk bijvoorbeeld aan de vele kinderen die voor of
na school naar de crèche moeten door de werkuren van hun ouders. Vooralsnog is er echter geen relevante
rechtspraak van het Hof in het kader van inenting. Of het weigeren van niet-gevaccineerde kinderen uit
kindercrèches een schending uitmaakt van het recht op onderwijs, is een vraag die weliswaar voorligt in maar
liefst vijf van de zes zaken die momenteel hangende zijn.105
Ten slotte kunnen nog twee opmerkingen geformuleerd worden. Ten eerste verwijst het EHRM nergens
expliciet naar het belang van het kind. Dit valt wellicht te verklaren door het feit dat het belang van het kind
als toetsingscriterium een relatief recent begrip is en pas vastgelegd werd in het IVRK in 1990. Tevens was
er enige onduidelijkheid over de inhoud van het begrip, wat deels verholpen is sinds Toelichting nr. 14 van
het Comité voor de rechten van het kind.106 De vraag is dan ook of het Hof het belang van het kind wel zal
gebruiken als criterium in de zaken die momenteel hangende zijn.107 Daarnaast is het ook het vermelden
waard dat in Nederland een wetsvoorstel ingediend werd door Kamerlid Rens Raemakers dat het zou
mogelijk maken om niet-gevaccineerde kinderen te weigeren uit opvangcentra. Zowel het Nederlandse
College voor de Rechten van de Mens als de Raad van State echter brachten hierover een negatief advies uit.
Niet alleen de proportionaliteit maar zelfs de legitimiteit van de doelstelling van de wet werd betwist. Er zou
immers gevaar zijn voor een indirect onderscheid gemaakt op basis van religie in strijd met art. 9 en 14
EVRM.108 Indien de wet er toch zou komen is de kans reëel dat deze op nationaal niveau in Nederland dus
strijdig zou kunnen worden bevonden met het EVRM, hoewel het EHRM op zijn beurt wellicht zou oordelen
dat dergelijke maatregel binnen de appreciatiemarge van de staten valt en daardoor toegelaten is.
Subafdeling II. Hof van Justitie
Zoals reeds werd aangehaald is de EU en bijgevolg het Hof van Justitie principieel onbevoegd op het vlak
van gezondheidsbeleid, waaronder vaccinaties natuurlijk vallen. Wel is er één arrest van het Hof van Justitie
105 F. CAMILLERI, “Compulsory vaccinations for children”, supra vn. 93. 106 COMMITTEE ON THE RIGHTS OF CHILDREN, General comment No. 14 (2013) on the right of the child to have
his or her best interests taken as a primary consideration (art. 3, para. 1), 29 mei 2013,
https://www.refworld.org/docid/51a84b5e4.html en F. CAMILLERI, “Compulsory vaccinations for children”, supra
vn. 93. 107 F. CAMILLERI, “Compulsory vaccinations for children”, supra vn. 93. 108 R. PIERIK, “Past een vaccinatieplicht binnen het EVRM-regime?”, supra vn. 21, 330-334.
41
dat ter volledigheid kan worden aangehaald. Het arrest betreft de bewijslast bij schade opgelopen door een
gebrekkig vaccin en eigenlijk een gebrekkig geneesmiddel in het algemeen.109 Dit valt immers binnen de
Richtlijn Productaansprakelijkheid.110 Het Franse Hof van Cassatie stelde een prejudiciële vraag aan het Hof
van Justitie ingevolge een patiënt die kort na het toedienen van een vaccin tegen hepatitis B allerlei
aandoeningen opliep, waaronder multiple sclerose. De patiënt overleed in 2011 en zijn nabestaanden beweren
dat die aandoeningen veroorzaakt werden door het vaccin en beslisten hierop om naar de rechter te stappen.
Naast het quasi onmiddellijk optreden van de multiple sclerose na de toediening van het vaccin voeren zij
ook het ontbreken van persoonlijke en familiale antecedenten aan, waardoor er ernstige, precieze en met
elkaar overeenstemmende vermoedens zouden rijzen dat het vaccin een gebrek vertoont en er een oorzakelijk
verband zou bestaan tussen de inenting van het vaccin en de ziekte. De prejudiciële vraag betreft de vraag of
art. 4 van de Richtlijn Productaansprakelijkheid (art. 7 van de Belgische Wet Productaansprakelijkheid) tot
gevolg heeft dat de rechter bij het uitoefenen van zijn soevereine beoordelingsbevoegdheid zich kan steunen
op dergelijke ernstige, precieze en overeenstemmende vermoedens, hoewel er geen enkel medisch en
wetenschappelijk onderzoek bestaat die dit vermoeden zou kunnen staven. Art. 4 bepaalt immers dat een
benadeelde het gebrek, de schade en het causaal verband hiertussen moet bewijzen opdat hij vergoeding kan
krijgen ingevolge productaansprakelijkheid. Het Hof heeft deze vraag positief beantwoord: de nationale
rechter kan wel degelijk besluiten tot het bestaan van een causaal verband wanneer de consument dit
voldoende aannemelijk maakt, ook al wordt dit niet ondersteund door wetenschappelijk bewijs. Anders
oordelen zou immers leiden tot een te zware bewijslast in hoofde van de consument, die telkens zijn schade
zou moeten staven met medisch onderzoek. Dit zou bovendien de doeltreffendheid van de richtlijn
ondermijnen.
In de media werd dit arrest toch enigszins verkeerd naar voren gebracht. Zo schreef De Morgen een artikel
met als titel “Europees Hof: vaccins kunnen oorzaak zijn van ziekte, ook zonder wetenschappelijk bewijs” en
als inleiding “Opmerkelijke uitspraak van het Hof van Justitie van de Europese Unie: voortaan kan de link
tussen een vaccin en een ziekte voor de rechtbank aangetoond worden door een reeks ernstige aanwijzingen,
zelfs als daarvoor geen wetenschappelijk bewijs is. Wetenschappers reageren bezorgd.”111 In de rechtsleer
echter werd dit arrest beter, maar nog steeds met gemengde gevoelens ontvangen: “De redenering is al bij al
weinig verrassend. Ze wijkt in de kern niet af van de uitgangspunten van het Belgische bewijsrecht, waar de
rechter ook over een zeer grote vrijheid beschikt om feitelijke bewijselementen juridisch te waarderen. Toch
komt het, precies vanuit die sprong van ‘feit’ naar ‘recht’, onlogisch voor dat een rechter kan vaststellen dat
een ziekte het gevolg is van de toediening van een farmaceutisch product, wanneer elke medische evidentie
daarvoor ontbreekt. De vraag rijst of de rechter daarmee toch niet te veel op de stoel van de medicus gaat
zitten.”112
109 HvJ 21 juni 2017, nr. C-621/15, ECLI:EU:C:2017:484. 110 Richtlijn 85/374/EEG van de Raad van 25 juli 1985 betreffende de onderlinge aanpassing van de wettelijke en
bestuursrechtelijke bepalingen der Lid-Staten inzake de aansprakelijkheid voor produkten met gebreken. Omgezet in
Belgisch recht bij Wet van 25 februari 1991 betreffende de aansprakelijkheid voor produkten met gebreken, BS 22 maart
1991. 111 X. “Europees Hof: vaccins kunnen oorzaak zijn van ziekte, ook zonder wetenschappelijk bewijs”, De Morgen 22
juni 2017, https://www.demorgen.be/nieuws/europees-hof-vaccins-kunnen-oorzaak-zijn-van-ziekte-ook-zonder-
wetenschappelijk-bewijs~b4b6b3b0/. 112 E. DE KEZEL, “Hof van Justitie versoepelt bewijslast bij schade door gebrekkig geneesmiddel”, Juristenkrant 2017,
afl. 353, 3.
42
Afdeling III. Voorlopig besluit
De weinige nationale rechtspraak die er is, heeft uitsluitend betrekking op het niet-nakomen van het wettelijk
verplicht poliovaccin. Er is vooralsnog geen gepubliceerde rechtspraak over de maatregel m.b.t. de toegang
tot kindercrèches in de Franse Gemeenschap. Duidelijk is dat het Hof van Cassatie de wettelijke
vaccinatieverplichting inzake poliomyelitis (nog steeds) rechtmatig acht. Het Besluit Poliomyelitis is wettig
tot stand gekomen en doorstaat ook telkens de toets met de Wet Patiëntenrechten, die een ander voorwerp
heeft. Het Hof laat telkenmale de volksgezondheid, die van openbare orde is, primeren op individuele
belangen. Eenzelfde redenering wordt gevolgd door de hoven van beroep en de rechtbanken van eerste
aanleg, die als feitenrechters bovendien onaantastbaar oordelen dat de maatregel nog steeds proportioneel en
noodzakelijk is ter bescherming van de volksgezondheid. Opvallend is dat in de lagere rechtspraak het
weigeren van het poliovaccin wel degelijk kan leiden tot toepassing van de voorziene straffen. Zo wordt er
in een beperkt aantal zaken daadwerkelijk overgegaan tot het opleggen van een gevangenisstraf, al dan niet
voorlopig of met uitstel. Hierbij lijkt er een gebrek aan consistentie te zijn, gezien sommige ouders
opschorting verkrijgen, terwijl anderen veroordeeld worden tot een geldboete en enkelen zelfs een
gevangenisstraf opgelegd krijgen. Of het toekennen van boetes of zelfs een gevangenisstraf wel wenselijk is,
zal verder besproken worden in titel IV. Ook kan nog worden opgemerkt dat een groot deel van de hogere en
zeker de lagere rechtspraak toch vrij recent is, wat enigszins wijst op een recente toename van bewuste
vaccinatieweigeringen. Het Grondwettelijk Hof is overigens nog niet gevat door enige relevante prejudiciële
vraag.
Opmerkelijk is wel dat er in België geen specifiek regime is voor de zeldzame gevallen van schade opgelopen
ten gevolge van het toegediend krijgen van een vaccin. Dit gaat immers om een geval van foutloze schade
waarbij het aantonen van enig causaal verband in feite onmogelijk is, waardoor de betrokkenen om een
schadevergoeding te verkrijgen naar de Raad van State moeten stappen om daar gebruik maken van de
bevoegdheid van de Raad om een vergoeding toe te kennen voor buitengewone schade.
Uit de rechtspraak van het EHRM blijkt dat een wettelijke vaccinatieplicht alsook het weigeren van kinderen
uit opvangcentra op gespannen voet kan staan met het EVRM. Het is afwachten op een oordeel m.b.t. de
momenteel hangende zaken vermits de zaak Boffa onvoldoende actueel is om te besluiten dat de Belgische
regeling een toetsing aan het EVRM zou kunnen weerstaan. Duidelijk is wel dat een verplichte inenting een
inmenging met de fysieke integriteit en het familie- en gezinsleven inhoudt. De vraag die dan ook aan de
orde is, is niet of er een inmenging is, maar wel of dergelijke inmenging al dan niet gerechtvaardigd is. In het
bijzonder lijkt aan het criterium van noodzakelijkheid in een democratische samenleving niet voldaan te zijn.
De ruime appreciatiemarge van de staten lijkt echter een potentiële vaststelling van een schending door het
EHRM in de weg te staan. Hierop zal dieper worden ingegaan in titel IV.
Het Hof van Justitie van de EU ten slotte is quasi onbevoegd m.b.t. deze materie.
43
Titel III. De morele plicht tot vaccinatie
Hoofdstuk I. Ten aanzien van zichzelf
Het al dan niet bestaan van een morele plicht ten aanzien van zichzelf om zich te laten vaccineren kadert
binnen de vraag of er een morele plicht bestaat om te zorgen voor de eigen gezondheid, niet uit overwegingen
ingegeven door de belangen van anderen maar louter voor zichzelf. Het spreekt voor zich dat het veel
moeilijker is om te pleiten voor het bestaan van dergelijke plicht dan wanneer ook de belangen van anderen
of van het collectief in rekening worden genomen. Het besluiten tot het bestaan van zo’n plicht kan in veel
situaties immers neerkomen op een verregaande vorm van paternalisme. Toch lijkt er bij veel mensen intuïtief
een verlangen te bestaan om een gezond leven te leiden. Wanneer mensen gaan sporten, voelen ze zich goed
erna, in die mate zelfs dat kan gesproken worden van een runner’s high. Verder beweren mensen vaak bij
het overschakelen naar een nieuw, gezonder dieet zich stukken beter en gelukkiger te voelen dan voorheen.
Denk bijvoorbeeld een vegetarisch of veganistisch dieet. Wanneer mensen daarentegen ongezond eten,
blijven ze nadien vaak met een schuldgevoel achter. Hetzelfde geldt voor het overslaan van een sportsessie.
Wanneer anderen verzaken aan hun gezondheid door bv. een drankverslaving of een ernstige vorm van
obesitas, kunnen er zelfs gevoelens van walging optreden. Het voorgaande wijst echter niet noodzakelijk op
het bestaan van enige morele plicht. De intuïtie om een gezond leven te leiden is immers ook compleet te
verklaren vanuit een darwinistisch perspectief, alsook door de vrijgave van stoffen zoals dopamine. Het is
dan ook weinig overtuigend om uit het bestaan van zo’n loutere evolutionaire intuïtie een morele plicht af te
leiden.
Niettemin neemt een gezond leven leiden al eeuwenlang een belangrijke plaats in in vele culturen. Zo is er
natuurlijk het Griekse adagium mens sana in corpore sano, een gezonde geest in een gezond lichaam.
Immanuel Kant argumenteert dan weer dat er een morele plicht bestaat om gebruik te maken van de eigen
competenties en dit vanuit een respect voor de eigen menselijkheid. Aristoteles bepleit daarnaast in zijn
Ethica Nicomachea dat iedereen moet zorgen voor zijn eigen gezondheid en dat een ethisch leven samenvalt
met een leven waarin iemand zijn talenten en mogelijkheden maximaal benut.113 Ook in vele religies neemt
gezondheid een belangrijke rol in. Denk maar aan de vele richtlijnen omtrent “rein” en “onrein” eten.
Ook de wetgever blijkt toch enigszins een morele plicht om gezond te zijn aan te houden. Ongezonde
gedragingen zijn immers vaak ofwel verboden, ofwel belast. Zo is het persoonlijk gebruik van vele drugs
strafbaar gesteld, zelfs wanneer hier niemand anders schade mee wordt berokkend. Ook dronken fietsen kan
in principe bestraft worden, hoewel dit quasi enkel gevaarlijk is voor de persoon in kwestie. Alcohol en
sigaretten dan weer zijn niet verboden, maar worden zwaar belast. Deze taksen dienen in enig opzicht wel
om tegemoet te komen aan de eventueel later vereiste gezondheidszorg die alcohol- en tabaksgebruik met
zich kunnen meebrengen, maar toch lijkt dit niet de enige reden te zijn. De enorme taks op tabak is immers
amper proportioneel te noemen en bovendien heeft de taks tot gevolg dat vele rokers overstappen van
sigaretten naar goedkopere roltabak, wat nog veel schadelijker is. In dat opzicht lijkt de wetgever dus vooral
via taksen ongezond gedrag te willen afraden en zelfs bestraffen. Opnieuw kan trouwens verwezen worden
113 J. LUYTEN, Billijkheid, efficiëntie en volksgezondheid, onuitg. doctoraatsthesis Medische Wetenschappen
UAntwerpen en Wijsbegeerte KU Leuven, 2014, 31-33.
44
naar de Vlaamse decreetgever die “een individuele verantwoordelijkheid ten opzichte van zijn eigen
gezondheid” als overweging in acht neemt voor het uitwerken van het vaccinatiebeleid.114
Zelfs als er een morele plicht om gezond te leven zou bestaan, zou dit niet betekenen dat die plicht absoluut
is. Individuen hebben namelijk nog tal van andere belangen en plichten en niemand pleit er dan ook voor dat
elk individu zijn hele leven moet leiden met gezondheid als absolute en centrale overweging bij iedere
beslissing. Het is sociaal aanvaard en zelfs aangemoedigd om op oudejaarsavond een fles champagne boven
te halen en op te blijven tot in de vroege uurtjes. Soms wordt ongezond gedrag zelfs verheerlijkt, denk
bijvoorbeeld aan het heroïsche beeld van soldaten in oorlogsfilms, formule 1-coureurs of de dokters en het
ziekenhuispersoneel die momenteel de coronacrisis aan het aanpakken zijn. Zelfs al zou er dus in dit kader
een morele plicht om zich te laten vaccineren bestaan, dan nog kunnen tal van overwegingen hierop primeren.
Ingrijpen bij iemand die een vaccin weigert omdat hij dat ziet als onnatuurlijk of als een interventie in het
plan van God, louter omwille van zijn eigen gezondheid, zou toch wel neerkomen op een heel moeilijk te
verdedigen en sterk doorgedreven vorm van paternalisme.
Waar dit voornamelijk van belang is voor het thema vaccinatie, is m.b.t. het tetanusvaccin. Tetanus is een
heel gevaarlijke bacterie die kan voorkomen na het oplopen van een sterk vervuilde wonde en die een
significant risico op overlijden met zich meebrengt, zelfs wanneer dit behandeld wordt. Tetanus is echter niet
besmettelijk. De ethisch interessante vraag in dit kader is dan ook of een volwassen, wilsbekwame man of
vrouw die nog niet volledig ingeënt is, het tetanusvaccin nog kan weigeren na het oplopen van zo’n ernstige,
vervuilde wonde. Het kort na het oplopen van de wonde toedienen van antistoffen kan immers nog besmetting
voorkomen.115 Gezien het niet eens duidelijk is of er wel een sterk betoog kan worden gemaakt voor het
bestaan van een morele plicht om te zorgen voor de eigen gezondheid en dat die plicht bovendien niet
absoluut is maar kan worden overtroffen door andere belangen en principes, lijkt het weinig waarschijnlijk
dat in dit geval de man of vrouw in een liberale, tolerante democratie zou kunnen worden gedwongen tot
vaccinatie. De Belgische regeling voorziet dan ook niet in de mogelijkheid om de man of vrouw in kwestie
tot vaccinatie te dwingen. Hierbij kan nogmaals de zaak Jehovah Getuigen van Moscow v Rusland worden
aangehaald, waaruit duidelijk bleek dat ook het EHRM in dergelijke situatie de nadruk legt op zelf-
determinatie en persoonlijke autonomie.116 Het tetanusvaccin toedienen aan een mentaal competente
volwassen patiënt zonder diens instemming louter om schade aan het betrokken individu te vermijden, zou
dus neerkomen op een schending van het EVRM. Hoewel delicater, kan misschien wel beargumenteerd
worden dat in het geval waarin een volwassene het tetanusvaccin weigert voor zichzelf, er toch een morele
plicht zou kunnen bestaan wanneer hij of zij kinderen heeft, die al dan niet overheidsingrijpen kan
rechtvaardigen. Het weigeren van een vaccin zou er dan immers kunnen toe leiden dat de kinderen vader- of
moederloos worden. Dan gaat het echter niet meer louter over het beschermen van de eigen belangen en
gezondheid, maar over de belangen van de kinderen.
Het is evident dat de hierboven geschetste problematiek rond het tetanusvaccin niet zomaar kan worden
toegepast op het geval waarin de ouders van een kind een tetanusvaccin weigeren in de plaats van dat kind.
114 Art. 8 decreet van 21 november 2003 op het preventief gezondheidsbeleid, BS 3 februari 2004. 115 Zie vb. https://rijksvaccinatieprogramma.nl/infectieziekten/tetanus. 116 EHRM 10 juni 2010, nr. 302/02, Jehovah Getuigen van Moscow e.a./Rusland.
45
Hoofdstuk II. Ten aanzien van anderen
Evidenter is om te argumenteren dat er een morele plicht bestaat om zich te laten vaccineren omdat er een
morele plicht bestaat om geen schade toe te brengen aan anderen. Hierbij is het belangrijk om in het
achterhoofd te houden dat het weigeren van een vaccin niet enkel risico’s meebrengt ten aanzien van anderen
die diezelfde keuze gemaakt hebben, maar ook ten aanzien van mensen die zich wel hebben laten vaccineren.
Geen enkel vaccin biedt immers honderd procent bescherming. Bovendien moet het weigeren van een vaccin
bekeken worden vanuit een breed kader. Het weigeren van een vaccin ondermijnt het ontstaan of het blijven
bestaan van groepsimmuniteit, waardoor ook mensen die willen gevaccineerd worden, maar dat gewoonweg
niet kunnen (denk vb. aan iemand met een te zwak immuunsysteem), onderworpen worden aan een hoger
risico. Bovendien staat dit het uitroeien van de desbetreffende ziekte in de weg, waardoor mensen over de
hele wereld en tal van latere generaties ook benadeeld worden. Dit laatste wordt in de literatuur wel eens
aangeduid met de term intergenerational justice.117
Dat er een morele plicht bestaat om geen schade toe te brengen aan anderen is vrij vanzelfsprekend en behoeft
dan ook weinig betoog. In het kader van vaccinatie echter zijn er enkele problemen die het bestaan van deze
plicht bemoeilijken. Een eerste probleem hiertoe is het al dan niet bestaan van een verschil tussen een act en
een omission, een handeling en het nalaten om te handelen. Een vaccin weigeren is immers geen actieve
daad, maar is net iets niét doen. Er is bovendien geen intentie in hoofde van weigeraars om anderen ziek te
maken. Volstaat dit dan ook om het bestaan van enige morele plicht te kunnen ontwijken?
Dat er ook morele verantwoordelijkheid kan zijn bij het nalaten om te handelen en zonder dat er sprake is
van een intentie, blijkt duidelijk uit het voorbeeld van de zgn. easy rescue van Peter Singer, dat een kind
betreft dat aan het verdrinken is in een vijver.118 Het is weinig controversieel om te stellen dat er een morele
plicht bestaat in hoofde van passanten om het kind uit de vijver te redden. Alleen al de gedachte dat mensen
dit zouden weigeren omdat hun kleren vuil zouden worden, is weerzinwekkend. Toch wandelden ‘s nachts
in oktober 2019 op de Grote Markt van Kortrijk maar liefst acht mensen voorbij aan een naast een bankje
ingestorte man, zonder hulp te bieden of zelfs maar de hulpdiensten te verwittigen.119 Achteraf leidde dit wel
tot een hele controverse in de media en het parket besloot tevens om een onderzoek te starten naar schuldig
verzuim, dat volgens art. 422bis Sw. kan worden bestraft met een geldboete en een gevangenisstraf van één
tot twee jaar, naargelang de omstandigheden. Wel moet onmiddellijk worden opgemerkt dat Singer zijn
voorbeeld gebruikte om de vergelijking te maken met kinderen in derdewereldlanden die overlijden ten
gevolge van armoede, wat gemakkelijk te vermijden is door het doneren van een kleine bijdrage. In de
realiteit blijkt de easy rescue dan ook veel minder intuïtief en vanzelfsprekend te zijn.
Neem nu het voorbeeld van een geïntoxiceerde autobestuurder die een fietser onopzettelijk treft door zigzag
over het wegdek te rijden. De bestuurder is ook hier duidelijk moreel verantwoordelijk voor dit ongeval. Het
ontbreken van een intentie lijkt dus opnieuw niet genoeg. Hierbij is weliswaar nog steeds sprake van een act.
117 J. LUYTEN, “Mutual Moral Obligations in the Prevention of Infectious Diseases” in Y. DENIER, C. GASTMANS
en A. VANDEVELDE (eds.), Justice, Luck & Responsibility in Health Care, XXX, Dordrecht, Springer Netherlands,
2013, 85–100. 118 P. SINGER, “Famine, Affluence, and Morality”, Philosophy and Public Affairs 1972, 1, afl. 3, 229–243. 119 Zie vb. S. STRUYVE, “Man sterft op Grote Markt in Kortrijk, lieten voorbijgangers hem aan zijn lot over? Politie
voert onderzoek”, vrt nws 8 oktober 2019, https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2019/10/08/lieten-voorbijgangers-man-
sterven-op-grote-markt-kortrijk/.
46
Wat als een geïntoxiceerde bestuurder echter veilig en traag aan het rijden is, maar voor een rood licht even
het bewustzijn verliest en daardoor het rode licht negeert, met een dodelijk ongeval tot gevolg?120 Ook hier
lijkt het evident dat de bestuurder moreel verantwoordelijk is, ook al gaat het hier strikt gezien om een
omission, het falen om iets te doen, nl. de auto te stoppen. Toch is het onderscheid tussen een act en een
omission hierbij niet helemaal duidelijk: ook in het eerste geval kan beargumenteerd worden dat de bestuurder
gefaald heeft om de fietser te zien en bijgevolg te vertragen en in het tweede geval is de bestuurder wel
degelijk nog iets aan het doen, nl. aan het autorijden en dit bovendien onder invloed. Ook in het kader van
vaccinatie kan de vraag gesteld worden of het nalaten om te vaccineren wel een nalaten om te handelen
inhoudt. Is de situatie waarin iemand tegen de stroom ingaat en weigert om diens kind te laten vaccineren
tegen polio wel te beschouwen als een omission, rekening houdende met het feit dat de ouders maar liefst
drie herinneringen inzake het belang van de inenting ontvangen en gestraft kunnen worden met geldboetes
en zelfs een gevangenisstraf? Wie zich immers helemaal niet bekommert om vaccinatie, zal zijn kinderen
wel laten vaccineren. Het bewust weigeren vergt veel meer tijd en moeite en kan dan ook aanzien worden als
een veel actievere daad dan het loutere ondergaan van de default-situatie. Dit geldt trouwens niet enkel voor
polio: ook voor andere vaccins is de duidelijke default-situatie diegene waarin wordt ingestemd met de
inenting. En wat nu precies de standaardpraktijk is, kan van groot belang zijn om te bepalen wat nu precies
een act en wat een omission is.121
Toch lijken veel mensen het vaccineren van hun kind te zien als een act en het weigeren als een omission.
Een belangrijke reden waarom mensen vaccinatie weigeren is immers het gevolg van de zgn. omission bias.
Dit houdt in dat mensen vanuit hun intuïtie denken dat het moreel gezien erger is om iemand te schaden door
iets te doen dan door iets niet te doen.122 Hierbij hebben mensen disproportioneel schrik voor de risico’s van
vaccins en blijken ze een groot verantwoordelijkheidsgevoel te hebben wanneer er complicaties optreden na
het toedienen van een vaccin, ook al was de kans op complicaties aanvankelijk veel kleiner dan de eventuele
kans op schade opgelopen door de ziekte waartegen gevaccineerd werd. Mensen voelen zich dus schuldig en
hebben het gevoel dat ze de complicaties veroorzaakt hebben. Wanneer men niet vaccineert en de natuur zijn
gang laat gaan, ontstaat er geen zo’n gevoel, ondanks het feit dat een vaccin dit net had kunnen voorkomen
en statistisch gezien de veiligere optie was.123 Hiervan gebruik makend lijkt het een goed idee om bij het
voeren van een vaccinatiebeleid enorm in te zetten op het normaliseren van vaccinatie opdat dit echt als
standaard gezien wordt. Hoe meer mensen die weigeren dus het gevoel hebben dat ze zich abnormaal
gedragen en van de default-situatie afwijken, hoe meer ze hun gedrag gaan zien als een act en hoe minder de
omission bias de beslissing om al dan niet te vaccineren gaat beïnvloeden.
Een tweede probleem dat naar voren komt, is dat het aandeel van één individu die weigert te vaccineren
verwaarloosbaar klein is in de brede problematiek, wat ook wel eens het no additional benefit argument
genoemd wordt.124 Stel dat in België maar één procent van de bevolking bewust weigert om zich te laten
vaccineren, dan komt dit nog steeds neer op om en bij de 114.000 mensen. Als iemand dan besmet wordt met
120 E. JAMROZIK, T. HANDFIELD en M.J. SELGELID, “Victims, vectors and villains: are those who opt out of
vaccination morally responsible for the deaths of others?”, Journal of Medical Ethics december 2016, 42, afl. 12, 762–
768. 121 J. LUYTEN, Billijkheid, efficiëntie en volksgezondheid, supra vn. 113, 33-36. 122 H. MITON en H. MERCIER, “Cognitive Obstacles to Pro-Vaccination Beliefs”, Trends in Cognitive Sciences
november 2015, 19, afl. 11, 633–636. 123 I. RITOV en J. BARON, “Reluctance to Vaccinate: Omission Bias and Ambiguity”, Journal of Behavioral Decision
Making, afl. 3, 263-277. 124 A. DAWSON, “Herd Protection as a Public Good: Vaccination and our Obligations to Others” in Ethics, Prevention
and Public Health, Oxford University Press, 160-178.
47
de mazelen is het bijzonder moeilijk om het concrete individu aan te wijzen die voor deze besmetting
verantwoordelijk is. Het zal in de realiteit onmogelijk zijn om enig causaal verband vast te stellen tussen het
weigeren van één individu en de besmetting. Betekent dit dan dat de hele groep moreel verantwoordelijk is
voor de besmetting? Of betekent dit net dat niemand verantwoordelijk is? Het voorgaande wordt ook wel
eens aangeduid met de term overdeterminatie, wat betekent dat er meerdere oorzaken aan een gevolg kunnen
liggen, die elk op zich volstaan om het gevolg teweeg te brengen.
Een eerste analogie waarnaar in dit kader verwezen kan worden is dat van de Firing Squad van Jason
Brennan, waarmee hij probeert te argumenteren dat er een morele plicht bestaat om zich te onthouden van
zgn. collectieve schadegevallen. De analogie gaat als volgt:
“A ten-member firing squad is about to execute an innocent child. All shots from the squad
will hit the child at the same time. Each shot, by itself, would be sufficient to kill him. You
have the option of joining the squad and shooting the child with the others. No one is forcing
you to join the squad—you are free to walk away.”125
Brennan beroept zich hierbij op de intuïtie die bijna iedereen heeft om te oordelen dat participeren in dit
geval moreel verkeerd is, ook al is het reeds zeker dat het kind zal overlijden en is de individuele bijdrage
dus irrelevant voor het lot van het kind. Hierbij zou er een moreel verbod bestaan om te participeren in dit
soort activiteiten mits dit maar een kleine kost voor het individu teweegbrengt. Brennan spreekt van het Clean
Hands Principle: moraliteit vereist dat je “schone handen” hebt wanneer de kost van het hebben van schone
handen laag is.126 Brennan breidt dit principe verder uit naar de plicht om ook geen onaanvaardbare risico’s
op te leggen aan anderen. Toegepast op vaccinatie kan de analogie als volgt geformuleerd worden:
“The sharpshooters from Firing Squad have captured a second child. They will roll 10 10
sided- dice. If the resulting sum is exactly 21, they will shoot the child (with 10 simultaneously
striking, fatal shots). Otherwise, they will let the child go. They offer to have you shoot with
them if the roll results in a 21.” 127
Ook hier lijkt het Clean Hands Principle opnieuw toepasselijk, minstens afgaand op de intuïtie. De paper
waarnaar net verwezen werd bevat nog een meer vergelijkbare analogie, betreffende de reckless astronauts:
“Elon Musk has just invented instantaneous interplanetary teleportation, and the technology
is widely available. Suppose a group of privately-funded astronauts plans to visit a newly
discovered planet, a planet that, for all they know, contains a wide range of deadly bacteria
and viruses. When they arrive, they drink the water, without sanitizing it. They also give the
possibly contaminated water to their children. When they arrive back home a day later, they
refuse quarantine. Some of them visit Disneyland, while others immediately place their (for
all they know, infected) children in daycare centers or schools. They could have taken steps
to sanitize the water samples and to prevent themselves from contracting any alien diseases,
but they decided not do so.” 128
125 J. BRENNAN, The ethics of voting, Princeton, N.J, Princeton University Press, 2011, 72-77. 126 Ibid. 127 J. BRENNAN, “A libertarian case for mandatory vaccination”, Journal of Medical Ethics januari 2018, 44, afl. 1,
40. 128 Ibid., 41.
48
Opnieuw lijkt deze analogie een goed argument te vormen om het bestaan van een morele plicht inzake
vaccinatie te staven. Wel kan hierbij de opmerking geformuleerd worden dat, analoog aan art. 1383 BW, niet
dezelfde graad van zorgvuldigheid kan worden verwacht van een astronaut als van een gewone burger. De
analogie zou dus meer toepasselijk zijn wanneer het zou gaan om commerciële ruimtevaart waarbij enkele
gewone burgers als het ware op vakantie gaan naar een andere planeet.
Een bijkomende analogie die kan worden aangehaald, is de Drops of Water analogie van Derek Parfit:
“A large number of wounded men lie out in the desert, suffering from intense thirst. We are
an equally large number of altruists, each of whom has a pint of water. We could pour these
pints into a water-cart. This would be driven into the desert, and our water would be shared
equally between all these many wounded men. By adding his pint, each of us would enable
each wounded man to drink slightly more water -- perhaps only an extra drop. Even to a very
thirsty man, each of these extra drops would be a very small benefit. The effect on each man
might even be imperceptible.” 129
Hierbij gebruikt Parfit volgende redenering:
“When (1) the best outcome would be the one in which people are benefited most, and (2)
each of the members of some group could act in a certain way, and (3) they would benefit
these other people if enough of them act in this way, and (4) they would benefit these people
most if they all act in this way, and (5) each of them both knows these facts and believes that
enough of them will act in this way, then (6) each of them ought to act in this way.” 130
Ook Parfit doet een beroep op de menselijke intuïtie en vindt het vanzelfsprekend dat iedereen zijn glas water
in de kar moet gieten, ook al betekent die individuele bijdrage maar een verwaarloosbaar voordeel voor de
grote groep gewonden die misschien elk een druppel water extra zullen krijgen. Wat echter met de situatie
waarin iemand met een waterfles veel dorst heeft? Als die persoon zelf zijn of haar waterfles zou uitdrinken,
zou het nadeel dat hierdoor toekomt aan de gewonden nog steeds verwaarloosbaar zijn. Vanuit een
utilitaristisch perspectief zou het dus gerechtvaardigd zijn als de dorstige persoon het water opdrinkt,
aangezien zo het algemeen welzijn het meest bevorderd zou worden. Bovendien zou in dat geval niet voldaan
zijn aan de vierde voorwaarde die Parfit stelt.131 Toegepast op vaccinatie heeft dit bijvoorbeeld betrekking
op de situatie waarin de ouders van een kind weigeren om hun kind te vaccineren tegen polio omwille van
hun religie. Is het marginale voordeel van één extra gevaccineerd kind het dan wel waard om de ouders van
dat kind te verplichten hun kind te vaccineren, wanneer de ouders menen dat dit in strijd is met hun religieuze
overtuigingen? Hierbij kan worden opgemerkt dat dit geldt zowel wanneer er groepsimmuniteit bestaat als
wanneer dit niet het geval is: in de eerste situatie voegt het individu immers verwaarloosbaar weinig toe aan
het in stand houden van de reeds bestaande groepsimmuniteit en in de tweede situatie is ook de bijdrage van
een individu aan het ontstaan van groepsimmuniteit verwaarloosbaar.
Neem nu echter de hypothese waarin in plaats van de drinkfles uit te gieten in een kar, het water direct aan
één van de dorstige gewonden wordt gegeven. Hierbij kan het gedrag van één enkel individu wél het verschil
129 D. PARFIT, Reasons and persons, Oxford [Oxfordshire], Clarendon Press, 1984, 73. 130 Ibid., 74. 131 A. GIUBILINI, T. DOUGLAS en J. SAVULESCU, “The moral obligation to be vaccinated: utilitarianism,
contractualism, and collective easy rescue”, Medicine, Health Care and Philosophy december 2018, 21, afl. 4, 549-552.
49
maken tussen leven en dood voor die concrete gewonde. In bepaalde mate is deze situatie immers van
toepassing in het kader van inenting: hoewel iemand die ervoor kiest om niet gevaccineerd te worden slechts
verwaarloosbaar weinig bijdraagt aan de vaccinatiegraad, kan zijn of haar gedrag wel degelijk leiden tot de
besmetting van één concreet individu, potentieel met diens dood tot gevolg. In dit geval is wel voldaan aan
de vierde voorwaarde van Parfit en ook vanuit utilitaristisch perspectief zou dit een morele plicht tot
vaccinatie uitwijzen.132
Het kan nuttig zijn om in dit kader een onderscheid te maken tussen morele verantwoordelijkheid voor gedrag
en morele verantwoordelijkheid voor de gevolgen van dat gedrag. Stel nu dat honderd mensen weigeren om
zich te vaccineren. In principe zijn ze elk even moreel verantwoordelijk voor hun gedrag. Wanneer nu echter
één van die personen iemand anders besmet, is dat eigenlijk brute pech. Het lijkt onlogisch om te stellen dat
enkel die ene persoon verantwoordelijk is voor de besmetting, terwijl de anderen niks te verwijten valt.
Logischer is om alle honderd mensen even verantwoordelijk te achten voor de ene besmetting. Dit kan
bijvoorbeeld van belang zijn in een systeem waar de besmette persoon zijn ziektekosten zou kunnen verhalen.
Niet alleen kan er onmogelijk enig causaal verband worden vastgesteld, bovendien lijkt het oneerlijk om in
de hypothese waarin dit toch mogelijk is, die ene persoon dan te laten opdraaien voor de volledige
ziektekosten wanneer er dergelijk kanselement in het spel is. Een wenselijker beleid vereist wellicht een
gespreide compensatie door alle honderd personen d.m.v. een soort taks op het bewust weigeren van
vaccins.133
Een derde en tevens laatste probleem is dat de morele plicht om geen schade toe te brengen aan anderen
opnieuw niet absoluut is. Het geval waarin iemand weigert uit religieuze overtuigingen werd daarnet al
aangehaald. Dit probleem stelt zich natuurlijk niet enkel ten aanzien van derden, maar ook ten aanzien van
het eigen kind: mag een ouder potentieel de gezondheid van zijn kind riskeren uit eigen religieuze
overwegingen? Duidelijk is dat er hierbij een belangenafweging moet plaatsvinden, waarbij ook concrete
gegevens over het risico dat niet vaccineren nu effectief met zich meebrengt in aanmerking moeten worden
genomen. Waar dit pas echt relevant wordt echter, is in het kader van het schadebeginsel en de
rechtvaardiging van overheidsingrijpen. Hierop zal worden teruggekomen in de volgende titel.
132 Ibid. 133 E. JAMROZIK e.a., “Victims, vectors and villains”, supra vn. 120.
50
Hoofdstuk III. Ten aanzien van het collectief
De morele plicht om zich te vaccineren kan ten slotte nog bekeken worden vanuit het perspectief van het
collectief. Vaccinatie heeft immers een private en een publieke dimensie: niet alleen het individu, maar ook
de ganse maatschappij heeft er baat bij aangezien er bij een voldoende hoge vaccinatiegraad
groepsimmuniteit gerealiseerd wordt. Zo kunnen ziekten dus niet meer kan circuleren waardoor ook mensen
die zich niet kunnen laten vaccineren beschermd worden en waarbij dit bovendien zelfs de uitroeiing van de
ziekte tot gevolg kan hebben. Groepsimmuniteit kan dan ook aanzien worden als een zgn. public good. Een
publiek goed is volgens Angus Dawson een goed (1) dat niet exclusief is: niemand kan worden uitgesloten
van de voordelen van het goed, zelfs wanneer ze niet tot het ontstaan hebben bijgedragen; (2) dat enkel kan
worden gerealiseerd door de gezamenlijke inspanning door een grote groep mensen en niet door enig individu
en (3) dat ondeelbaar is: het goed creëert een gelijk collectief voordeel voor een hele groep en kan niet worden
opgesplitst in individuele private goederen om verdeeld te worden onder leden van die groep.134
Groepsimmuniteit is inderdaad niet exclusief, kan enkel worden gerealiseerd door een grote groep mensen
en is ondeelbaar. Betekent dit dan ook dat er een morele plicht bestaat om bij te dragen aan groepsimmuniteit
met als reden dat het een publiek goed uitmaakt? Hoewel het argument minder evident lijkt dan de plicht om
anderen niet te schaden pleiten ook veel ethici voor het bestaan van dergelijke plicht en dit vanuit de gedachte
dat free-riden onrechtvaardig en immoreel is. Free-riding is afkomstig uit de economie en houdt in dat
iemand de voordelen van een publiek goed geniet zonder zelf zijn steentje te willen bijdragen in de kosten
bij de realisatie van dat publiek goed. Zo zouden de meeste mensen akkoord gaan met de stelling dat het
ontwijken van taksen onrechtvaardig is en dat iedereen zijn deel moet doen. In het kader van vaccinatie werd
al aangekaart dat sommige mensen zich niet laten vaccineren omdat ze zich niet willen blootstellen aan de
risico’s gepaard gaande met een vaccin, terwijl groepsimmuniteit hen reeds een heel grote bescherming biedt.
Deze redenering is op zich niet irrationeel maar is doorgaans toch gebaseerd op een onjuiste risicoanalyse.
De onderliggende gedachte aan het onrechtvaardige karakter van free-riden is dat er een morele plicht bestaat
om bij te dragen aan de maatschappij en de werking van de maatschappij niet te belemmeren. Niet alleen is
niet bijdragen aan groepsimmuniteit op zichzelf potentieel onrechtvaardig, ook het op die manier
ondermijnen van de inspanningen die anderen verrichten om dergelijke groepsimmuniteit tot stand te brengen
kan dat zijn. Bovendien is vaccinatie als preventief middel bijzonder kosteneffectief en brengt het
ondermijnen van de werkzaamheid ervan een grote financiële en economische kost voor de maatschappij met
zich mee.135 Hoe meer mensen trouwens free-riden, hoe meer ook de mensen die momenteel wel bijdragen
de neiging zullen krijgen om dat ook te doen aangezien er een oneerlijk gevoel kan ontstaan bij hen. De
maatschappij heeft er dus zeker baat bij om free-riding te voorkomen.136
Meerdere invalshoeken steunen deze redenering. Een eerste benadering is opnieuw de menselijke intuïtie.
Rechtvaardigheid en eerlijkheid zitten ingebakken in het DNA van de mens en zelfs tal van dieren, wat
nogmaals vanuit evolutionair perspectief logisch te verklaren valt. Profiteren van de inspanningen van
134 A. DAWSON, “Herd Protection as a Public Good: Vaccination and our Obligations to Others”, supra vn. 124, 163-
164. 135 A. DAWSON, “The Moral Case For The Routine Vaccination Of Children In Developed And Developing
Countries”, Health Affairs juni 2011, 30, afl. 6, 1031-32. 136 S. CLARKE, A. GIUBILINI en M.J. WALKER, “Conscientious Objection to Vaccination: Conscientious objection
to vaccination”, Bioethics maart 2017, 31, afl. 3, 157-158.
51
anderen wordt afgekeurd in elke cultuur. Verder is er het universalisme van Immanuel Kant, dat stelt dat een
gedraging onrechtvaardig is wanneer, indien iedereen zich op die manier zou gedragen, de uitkomst
significant slecht zou zijn.137 Dit is nauw verwant met het in vorig hoofdstuk besproken no additional benefit
argument en wordt ook wel eens de “what if everyone did that? - test” genoemd.138 Een derde invalshoek is
het contractualisme, de gedachte dat er een soort contract geldt tussen mensen met rechten en plichten. Dit
contract zou gebaseerd zijn op principes waarmee alle mensen redelijkerwijze ongedwongen zouden akkoord
gaan indien ze goed geïnformeerd zijn.139 Rekening houdend met het feit dat vaccinatie grote voordelen biedt
en in principe maar een heel kleine kost voor het individu teweegbrengt, zou in dat contract redelijkerwijze
de vereiste kunnen worden opgenomen dat iedereen zich laat vaccineren.
Wat echter wanneer mensen vaccinatie weigeren zonder de intentie te hebben om groepsimmuniteit als
publiek goed te ondermijnen? Of wat als mensen simpelweg groepsimmuniteit niet willen aanvaarden als
een publiek goed? Denk bij dit laatste bijvoorbeeld aan mensen die vinden dat men de natuur zijn gang moet
laten gaan. Hierbij kan gewezen worden op het door Garett Cullity uitgewerkte Extended Principle of
Fairness en diens analogie betreffende de Recalcitrant Fisherman.140 Cullity stelt hiertoe volgende test voor
om de rechtvaardigheid van een gedraging te beoordelen:
“If a person receives benefits from a scheme that satisfies the following conditions, it is unfair
for her not to meet the requirements it makes of her in respect of her enjoyment of those
benefits.
(i) The practice of participation in the scheme represents a net benefit for her.
(ii) It is not the case that practically everyone would be made worse off by the practice of
participation in the recognition as obligatory of those further requirements that must in
fairness be regarded as obligatory if the requirements in question are regarded as
obligatory.
(iii) She is not raising a legitimate moral objection to the scheme.” 141
De eerste voorwaarde vereist dus een netto voordeel voor het individu: de voordelen moeten groter zijn dan
de nadelen. In principe is de kost voor het individu die vaccinatie weigert heel klein, dus aan deze voorwaarde
zal doorgaans voldaan zijn. De tweede voorwaarde is heel moeilijk geformuleerd maar de centrale vraag is
of het rechtvaardig zou zijn om van praktisch elk individu een bijdrage te verlangen, waarbij vereist is dat de
kosten eerlijk verdeeld worden onder alle individuen. De derde voorwaarde vereist dan nog dat er geen
legitieme morele bezwaren kunnen worden geformuleerd tegen het plan om het publiek goed te realiseren.142
Cullity schuift daarom volgende analogie naar voor:
“Pollution from the boats fishing our lake has become serious enough to affect the catch.
Every fisherman agrees to stop polluting the lake, and contribute toward cleaning it up -
except one, who protests, ‘I have not chosen to receive these benefits, nor have I misled you
137 A. GIUBILINI e.a., “The moral obligation to be vaccinated”, supra vn. 131, 552-553. 138 M. VAN DEN HOVEN, “Why One Should Do One’s Bit: Thinking about Free Riding in the Context of Public
Health Ethics”, Public Health Ethics 7 januari 2012, 5, afl. 2, 155. 139 A. GIUBILINI e.a., “The moral obligation to be vaccinated”, supra vn. 131, 553. 140 M. VAN DEN HOVEN, “Why One Should Do One’s Bit”, supra vn. 138, 156-157. 141 G. CULLITY, “Moral Free Riding”, Philosophy & Public Affairs januari 1995, 24, afl. 1, 18-19. 142 M. VAN DEN HOVEN, “Why One Should Do One’s Bit”, supra vn. 138, 156.
52
into conferring them on me. I am simply going on as I always have done. If you do not want
to benefit me find another lake.’” 143
De visser heeft in deze analogie dus niet de intentie om bewust de opkuis van het meer tegen te gaan maar
hij aanvaardt gewoon het doel van het akkoord niet. Toch zal hij voordeel halen uit de opkuis van het meer.
Volgens bovenstaande Extended Principle of Fairness is het gedrag van de visser dan ook onrechtvaardig.
Hij heeft namelijk een netto-voordeel, het is gerechtvaardigd om van elke visser een bijdrage te vragen gezien
de lasten gelijk worden verdeeld en de visser in kwestie kan geen legitieme morele bezwaren formuleren. De
test naar voren gebracht door Cullity maakt het dus mogelijk om in dit geval te besluiten dat de visser aan
free-riding doet en dat dit onrechtvaardig is.
Toch is het echter niet uitgesloten onder de al vrij verregaande test van Cullity dat er sprake kan zijn van een
netto-voordeel bij het weigeren van een vaccin. De individuele kost, hoewel principieel heel laag, kan echter
heel hoog zijn wanneer er o.m. religieuze of levensbeschouwelijke belangen in het spel zijn. Tevens is het
onduidelijk of er wel geen legitieme morele bezwaren geformuleerd kunnen worden tegen verplichte
vaccinatie. Hoewel er al bij al wel een vrij sterk pleidooi te maken valt voor het bestaan van een morele plicht
om zich te laten vaccineren uit overwegingen ten aanzien van het collectief, zal er verder opnieuw een
belangenafweging moeten gebeuren tussen de relevante rechten en vrijheden.
143 G. CULLITY, “Moral Free Riding”, supra vn. 141, 11.
53
Hoofdstuk IV. Voorlopig besluit
Het bestaan van een morele plicht om zich te laten vaccineren ten aanzien van zichzelf is veruit het moeilijkst
om te bepleiten en blijft voornamelijk beperkt tot de intuïtie. Besluiten tot het bestaan ervan zou sterk
paternalistisch zijn en zou niet stroken met de rechtspraak van het EHRM. Waar dit voornamelijk relevant
is, is m.b.t. het tetanusvaccin, dat vanuit ethisch oogpunt dus niet zou kunnen worden opgelegd aan een
wilsbekwame, volwassen persoon.
Het bestaan van dergelijke plicht valt veel makkelijker te beargumenteren vanuit het quasi vanzelfsprekende
principe dat het immoreel is om schade toe te brengen aan anderen. Toch zijn er enige problemen die de
vanzelfsprekendheid hiervan bemoeilijken. Zo is er het onderscheid tussen een act en een omission. Of het
weigeren van een vaccin nu een act of een omission is, is echter niet helemaal duidelijk en zelfs indien dit
zou neerkomen op een omission, valt er een sterk pleidooi te maken om toch tot morele verantwoordelijkheid
te besluiten. Een tweede probleem bestaat erin dat het moeilijk is om één individu verantwoordelijk te stellen
voor immoreel gedrag, wanneer diens bijdrage aan een collectief probleem slechts verwaarloosbaar klein is.
Hoewel niet evident, lijkt het toch mogelijk om ook in dergelijk geval tot individuele morele
verantwoordelijkheid te besluiten.
De laatste invalshoek ten slotte is die van het collectief. Weigeren om bij te dragen aan het onderhouden of
het creëren van groepsimmuniteit als een publiek goed en de inspanningen van anderen tot de verwezenlijking
ervan ondermijnen, komt neer op een vorm van free-riden, gezien bewuste weigeraars van vaccins wel
degelijk de voordelen van groepsimmuniteit blijven genieten. Ook hier lijkt het mogelijk om een stevig
betoog te houden voor het bestaan van een morele plicht tot vaccinatie, ook wanneer het ondermijnen van de
groepsimmuniteit niet intentioneel gebeurt en misschien zelfs wanneer iemand niet akkoord gaat met het
beschouwen van groepsimmuniteit als een publiek goed.
Al bij al lijkt het er sterk op dat er inderdaad een morele plicht bestaat om zich te laten vaccineren. Echter is
zo’n morele plicht nooit absoluut en moet er ruimte zijn voor een concrete belangenafweging tussen de
onderscheiden rechten en vrijheden. Primeert de vrijheid van religie nu op die morele plicht om anderen niet
te schaden of om niet aan free-riding te doen? Waar dit pas echt relevant wordt voor de realiteit, is m.b.t
overheidsingrijpen. In deze thesis werd er dan ook voor geopteerd om dergelijke belangenafweging niet in
het kader van deze morele plicht te verrichten, maar wel in het kader van de legitimering van de verschillende
vormen van overheidsingrijpen, wat het voorwerp is van de hiernavolgende titel.
54
Titel IV. De rechtvaardiging van overheidsingrijpen m.b.t vaccinaties
Deze meest omvangrijke en tevens laatste titel van de thesis handelt over de rechtvaardiging van
overheidsingrijpen in het kader van inenting en is opgebouwd uit drie hoofdstukken. In een eerste hoofdstuk
wordt even kort stilgestaan bij welke de voornaamste rechten en vrijheden zijn die nu precies relevant zijn
en in het achterhoofd moeten worden gehouden om het al dan niet legitiem zijn van overheidsingrijpen te
gaan beoordelen. Hierbij is het niet de bedoeling om de limieten op deze rechten en vrijheden in het algemeen
na te gaan maar wel om in een volgend hoofdstuk de twee voornaamste criteria die in de medische ethiek
gebruikt worden als limiet op de beslissingsvrijheid die deze rechten en vrijheden teweegbrengen voor de
ouders van een kind, zijnde het belang van het kind en het schadebeginsel, toe te lichten. In het laatste
hoofdstuk ten slotte wordt nagegaan welke vormen van overheidsingrijpen er in dit kader allemaal zijn alsook
wanneer deze precies gerechtvaardigd zijn of kunnen zijn. Hiertoe zal de proportionaliteit, pertinentie en
noodzakelijkheid van de verschillende vormen afzonderlijk worden nagegaan.
Hoofdstuk I. De relevante rechten en vrijheden
Afdeling I. De ouderlijke macht
Het unaniem aanvaarde uitgangspunt in de medische ethiek is dat een volwassen, wilsbekwame patiënt dient
toe te stemmen met elke tussenkomst van een medische beroepsbeoefenaar. In het kader van vaccinatie echter
gaat het telkens om minderjarigen waarbij de overgrote meerderheid van de inentingen zelfs moet gebeuren
op heel jonge leeftijd en het daarom aan de ouders toekomt om de beslissing te maken om al dan niet te
vaccineren. De grond hiertoe is de ouderlijke macht zoals vervat in het Burgerlijk Wetboek onder de figuur
van het ouderlijk gezag. Ouderlijke macht vindt steun in een eeuwenlange traditie en is op zich
vanzelfsprekend. Ouderlijke macht is zelfs dermate evident dat er nergens enig “recht op ouderlijke macht”
als dusdanig is opgenomen in enigerlei internationale verdragen of in de nationale wetgeving. Wel brengt het
ouderlijk gezag als vrijheid tal van juridisch afdwingbare rechten met zich mee, in het bijzonder de principiële
bevoegdheid in hoofde van de ouders van een kind om de belangrijke beslissingen (m.b.t. de huisvesting,
gezondheid, opvoeding, opleiding, ontspanning en godsdienstige of levensbeschouwelijke keuzes)
betreffende dat kind te maken.144 Hoewel er dus geen “recht op ouderlijke macht” bestaat, is het vrij kunnen
opvoeden van het eigen kind wel een essentiële vrijheid van de ouders. Art. 18 van het IVRK stelt hiertoe:
“De Staten die partij zijn, doen alles wat in hun vermogen ligt om de erkenning te verzekeren van het beginsel
dat beide ouders de gezamenlijke verantwoordelijkheid dragen voor de opvoeding en de ontwikkeling van
het kind. Ouders of, al naar gelang het geval, wettige voogden, hebben de verantwoordelijkheid voor de
opvoeding en de ontwikkeling van het kind. Het belang van het kind is hun allereerste zorg.” Ook in de
literatuur wordt ouderlijke macht als uitgangspunt amper tot niet in twijfel getrokken of bediscussieerd. Dat
ouders beslissingen maken voor hun kind, wordt immers in het belang van dat kind geacht aangezien ouders
nu eenmaal het beste voor hun kind willen en zich vaak in de beste positie bevinden om de belangen van dat
kind te beoordelen. Geen enkele ouder zal dan ook een vaccin weigeren met als loutere doel het benadelen
144 Art. 374, §1 BW.
55
van de gezondheid van hun kind. Het is eveneens wenselijk dat er een zo hecht mogelijke en ongestoorde
familieband bestaat.
Ouderlijke macht is weliswaar voorwaardelijk en niet absoluut. Het is voorwaardelijk omdat de rechten
verbonden aan het ouderlijk gezag ook een heleboel plichten in hoofde van de ouders met zich meebrengen.
Bij niet-naleving van dergelijke plichten kan het ouderlijk gezag geheel of gedeeltelijk aan de andere ouder
worden toevertrouwd en in extreme gevallen kan zelfs worden overgegaan tot een gehele of gedeeltelijke
ontzetting uit het ouderlijk gezag bij wijze van strafrechtelijke jeugdbeschermingsmaatregel (zie supra).
Ouderlijke macht is eveneens geen absolute vrijheid. Tal van beperkingen zijn immers mogelijk. Zo vormt
de zgn. pedagogische tik (vooralsnog) de grens voor fysiek geweld dat getolereerd wordt in het kader van de
opvoeding van een kind. In het kader van vaccinatie dan weer is er het verplichte poliovaccin dat een
duidelijke beperking vormt op de vrijheid van de ouders. Ouderlijke macht is dan ook te beschouwen als een
vrijheid die het uitgangspunt vormt maar die net als vele andere vrijheden in vele gevallen kan worden
beperkt.
Relevant voor de thesis is dat er echter een kleine minderheid bestaat die beargumenteert dat de beslissing
om al dan niet te vaccineren niet binnen het domein van de ouderlijke macht zou vallen, zonder evenwel
ouderlijke macht als algemeen uitgangspunt inzake medische beslissingsvorming te verwerpen. Een eerste
persoon die hiervoor pleit, is Roland Pierik. Hiertoe wijst hij erop dat de meeste ouders nu eenmaal niet
voldoende kennis hebben over vaccinatie en immunologie en dat het feit dat ze geloven dat een inenting
schadelijk zou zijn voor hun kind, niks afdoet aan het feit dat die inenting wel in het medische belang is van
dat kind. De vrijheid van de ouders om hun kind op te voeden mag volgens Pierik niet resulteren in een
vermijdbaar risico op overlijden of levenslange invaliditeit. Bovendien wijst hij erop dat kinderen niet enkel
bestaan in functie van de rechten van hun ouders: “Children are neither an extension of their parents, nor
valid objects of their parents’ self-expression, but are instead, ‘self-originating sources of valid claims’.”145
Volgens Pierik bestaat er in hoofde van de staat een plicht ten aanzien van alle kinderen om hun gezondheid
te beschermen wanneer dit makkelijk en veilig is, wat ook steun vindt in onder meer het IVRK. Hij breidt
deze plicht trouwens ook uit naar kwetsbare personen in het algemeen die beschermd moeten worden via
groepsimmuniteit. Deze plicht legitimeert volgens hem dat de overheid in dit kader ingrijpt wanneer de
overtuigingen van ouders tot gevolg hebben dat ze beslissen tot niet-inenting en hij besluit dat vaccinatie van
kinderen “a non-negotiable legal obligation and not (…) part of the domain of parental choice” is.146
Een tweede persoon die een gelijkaardig pleidooi voert, is Johan Bester. Hij gaat nog verder dan Pierik door
te stellen dat niet enkel de overheid de plicht heeft ten aanzien van kinderen om hun gezondheid te garanderen
maar dat deze plicht zelfs toekomt aan de ganse maatschappij en de individuen die hierbij verantwoordelijk
zijn voor vaccinatie. Dergelijke plicht zou dus onder meer ook toekomen aan dokters en medewerkers van
het CLB. Hiertoe ziet hij deze plicht in hoofde van de ganse maatschappij louter als een morele plicht, terwijl
Pierik met zijn uiteenzetting de creatie van een wettelijke, door de overheid afdwingbare verbintenis in
hoofde van de ouders beoogt. Ook Bester beargumenteert dat vaccinatie niet deel uitmaakt van de ouderlijke
macht: “I argue that vaccination is not at all within the realm of parental discretion, but instead in the realm
145 R. PIERIK, “Mandatory Vaccination: An Unqualified Defence”, Journal of Applied Philosophy mei 2018, 35, afl.
2, 386. 146 Ibid., 385-387.
56
of parental obligation. Childhood vaccination is therefore not a matter of liberty, but rather is about what is
owed children.”147 Verder doet hij nog een beroep op sociale rechtvaardigheid om zijn mening te staven.148
147 J.C. BESTER, “Not a matter of parental choice but of social justice obligation: Children are owed measles
vaccination”, Bioethics november 2018, 32, afl. 9, 612. 148 Ibid., 611-619.
57
Afdeling II. Het recht op eerbiediging van het privé-, familie- en gezinsleven
Een tweede relevant recht of vrijheid is het recht op eerbiediging van het privé-, familie- en gezinsleven. In
tegenstelling tot ouderlijke macht is dit wel een recht dat als dusdanig expliciet is opgenomen in tal van
verdragen en wetgeving. Zo kan worden verwezen naar art. 22 van de Grondwet, art. 12 UVRM, art. 17
BUPO-verdrag en art. 7 van het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie. Veruit het belangrijkste
artikel is natuurlijk art. 8 van het EVRM en de daaromtrent relevante rechtspraak van het EHRM. Art. 16
IVRK voorziet ook in dergelijk recht in hoofde van kinderen. Deze artikelen voorzien fundamenteel in een
recht op privacy niet alleen ten aanzien van individuen maar ook in de sfeer van de familie en het gezin.
Relevant voor de thesis is dan ook voornamelijk het recht op privacy in de familie- en gezinssfeer. Essentieel
aan de eerbiediging van het recht op privacy in het algemeen is al decennialang “the right to be let alone”.149
Dergelijke negatieve vrijheid belet dat de overheid zomaar te pas en te onpas zou ingrijpen in het privéleven
van burgers. Het EHRM oordeelde dan ook dat “The essential object of Article 8 is to protect the individual
against arbitrary interference by public authorities”.150 De Parlementaire Vergadering van de Raad van
Europa stelde daarnaast dat “The right to privacy consists essentially in the right to live one's own life with a
minimum of interference.”151 In de sfeer van de familie en het gezin houdt dit onder meer in dat de overheid
niet zomaar kan ingrijpen in de beslissingen die de ouders maken betreffende hun kind, waaronder ook de
medische beslissingen. Dit recht moet dan ook gezien worden als de manier waarop de beslissingsvrijheid
die volgt uit de ouderlijke macht juridisch kan worden afgedwongen. Het recht op privacy is overigens al
lang niet meer beperkt tot louter negatieve verplichtingen in hoofde van de overheid, hoewel “eerbiediging”
of in het Engels “respect” dat misschien lijkt te impliceren. In de zaak Folgero v. Noorwegen oordeelde het
Hof dat “The verb ‘respect’ means more than ‘acknowledge’ or ‘take into account.’ In addition to a primarily
negative undertaking, it implies some positive obligation on the part of the State.”152 Voorbeelden van
positieve verplichtingen die door het Hof aan staten in het kader van art. 8 werden opgelegd zijn onder meer:
redelijke stappen ondernemen om een door een rechtbank toegekend contactrecht van een ouder te af te
dwingen, consulteren met de biologische vader van een kind vooraleer tot adoptie over te gaan en verzekeren
dat er een legaal mechanisme bestaat opdat een kind van een ongetrouwd koppel dezelfde rechten heeft als
een kind geboren binnen een huwelijk.153 Zo kan vanuit dit recht de vraag worden gesteld of er bij het
verplicht stellen van een bepaald vaccin geen positieve verplichting zou kunnen rusten op de overheid om te
voorzien in een exceptie voor bv. religieuze redenen, niet alleen op grond van de vrijheid van godsdienst
(wat in volgende afdeling besproken wordt) maar eventueel ook omdat zo het “recht om met rust gelaten te
worden” van de familie gerespecteerd wordt.
Inmiddels is duidelijk dat overheidsingrijpen ingevolge een beslissing tot niet-inenting van de ouders van
een kind een inmenging met het recht op privacy in de sfeer van de familie en het gezin met zich meebrengt.
Een inmenging op zich is echter niet noodzakelijk problematisch: een inmenging is volgens het EHRM
immers maar ongeoorloofd wanneer deze niet (1) bij wet voorzien is, (2) een legitiem doel nastreeft of (3)
noodzakelijk is in een democratische samenleving. De daaromtrent relevante rechtspraak werd reeds in titel
II behandeld. Hieruit bleek dat de Belgische vaccinatieregeling zeker op gespannen voet kan staan met het
149 D. WARREN en D. BRANDEIS, “The Right to Privacy”, Harvard Law Review 15 december 1890, 4, afl. 5, 193. 150 EHRM 30 oktober 2012, nr. 57375/08, P. en S./Polen, §94. 151 Resolutie 428 van de Algemene Vergadering van de Raad van Europa (23 januari 1970), §16. 152 EHRM 29 juni 2007, nr. 15472/02, Folgero e.a./Noorwegen, §84. 153 J. HERRING, “Respecting family life”, Amicus Curiae herfst 2008, afl. 75, 24.
58
recht op eerbiediging van het privé-, familie- en gezinsleven, hoewel de appreciatiemarge die staten genieten
wellicht een veroordeling in de weg zou staan. In het bijzonder de vereiste van noodzakelijkheid in een
democratische samenleving kan problematisch zijn.
59
Afdeling III. De vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst
Een volgend recht of vrijheid die van essentieel belang is in een liberale democratie, is de vrijheid van
gedachte, geweten en godsdienst. Ook dit recht zit vervat in tal van nationale en internationale instrumenten.
Zo kan onder meer verwezen worden naar art. 19 van de Grondwet, art. 18 BUPO-verdrag, art. 18 UVRM
en uiteraard art. 9 van het EVRM. Opnieuw bevestigt het IVRK d.m.v. art. 14 ook het bestaan van dergelijk
recht ten gunste van kinderen. Religieuze en filosofische (denk aan een zo natuurlijk mogelijk leven willen
leiden of allerlei darwinistische overtuigingen) zijn in het kader van vaccinatie een heel vaak aangehaalde
weigeringsgrond. Nauwverwant hiermee is het verbod op discriminatie zoals gewaarborgd door onder meer
artikel 14 van het EVRM.
Opvallend is dat artikel 9 van het EVRM eenzelfde waarde lijkt toe te kennen aan religieuze als aan
soortgelijke filosofische of ethische overtuigingen. Volgens het EHRM heeft artikel 9 dan ook “views that
attain a certain level of cogency, seriousness, cohesion and importance” tot voorwerp, mits deze niet “of
insufficient weight or substance” zijn.154 Voorbeelden van dergelijke soortgelijke opvattingen die volgens
het Hof onder artikel 9 vallen zijn overtuigingen omtrent atheïsme, communisme, pacifisme en veganisme.155
Zelfs het kiezen van de voornaam van de ouders van een kind kan onder artikel 9 vallen.156 Het bewust
weigeren van militaire dienstplicht daarentegen geeft dan weer geen aanleiding tot bescherming onder artikel
9.157 Duidelijk is dus dat filosofische weigeringsgronden in het kader van vaccinatie zeker potentieel onder
het voorwerp van artikel 9 zouden kunnen vallen. M.b.t. de vraag wat nu allemaal concreet te beschouwen
valt als een “religie”, is het Hof in principe onbevoegd.158 Wel verleent het Hof een ruime interpretatie aan
het begrip: zo vallen naast de traditionele, wijdverspreide religies ook onder meer de Getuigen van Jehovah,
Druïdisme en Scientology onder het religiebegrip.159 Uiteindelijk is de kwalificatie van een overtuiging als
religie niet van erg groot belang gezien ook andere gelijkaardige overtuigingen bescherming kunnen
genieten, hoewel het niet ondenkbaar is dat religieuze overtuigingen misschien sneller als serieus, gewichtig
en belangrijk zouden kunnen worden aangemerkt.
Het is weliswaar niet zo dat de vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst helemaal absoluut is. In de
literatuur wordt een onderscheid gemaakt tussen enerzijds het wel degelijk absolute recht om voornoemde
overtuigingen te mogen aanhangen, terwijl anderzijds het manifesteren ervan slechts een relatief recht met
zich meebrengt.160 Gedachten zijn helemaal vrij, gedragingen daarentegen kunnen aan beperkingen
onderworpen worden. Dit blijkt duidelijk uit de tweede paragraaf van artikel 9 dat stelt dat enkel beperkingen
aan “de vrijheid zijn godsdienst te belijden of overtuiging tot uiting te brengen” onder bepaalde voorwaarden
legitiem kunnen zijn. In het kader van het manifesteren van zijn geloof kan ook nog gewezen worden op het
154 EHRM 25 maart 1992, nr. 13590/88, Campbell en Cosans/United Kingdom, §36. 155 J. MURDOCH, “Freedom of thought conscience and religion – A guide to the implementation of Article of the
European Convention on Human Rights”, Human rights handbooks no. 9, Raad van Europa, juni 2007,
https://rm.coe.int/168007ff4f, 11-12. 156 ECRM 2 juli 1997, nr. 27868/95, Salonen/Finland. 157 J. RENUCCI, Article 9 of the European Convention On Human Rights: Freedom of thought, Conscience and
Religion, 2005 Straatsburg, Raad van Europa, 14. 158 J. RENUCCI, Article 9 of the European Convention On Human Rights: Freedom of thought, Conscience and
Religion, supra vn. 157, 15. 159 J. MURDOCH, “Freedom of thought conscience and religion – A guide to the implementation of Article of the
European Convention on Human Rights”, supra vn. 147, 14. 160 J. RENUCCI, Article 9 of the European Convention On Human Rights: Freedom of thought, Conscience and
Religion, supra vn. 157, 1-59.
60
onderscheid tussen de private en publieke sfeer, respectievelijk forum internum en forum externum. Artikel
9 beschermt uitdrukkelijk de vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst “zowel in het openbaar als privé”.
Ook de eerder genoemde artikelen voorzien in bescherming in de publieke sfeer. Het onderscheid tussen
beide begrippen is echter niet helemaal duidelijk in de rechtspraak van het EHRM.161 Wel is het beleven van
een bepaalde overtuiging in de private sfeer doorgaans veel minder controversieel dan wanneer dit in het
openbaar gebeurt. Zo is er het klassieke debat omtrent het dragen van een hoofddoek dat quasi enkel als
problematisch aanzien wordt wanneer zo’n hoofddoek gedragen wordt in de openbare ruimte zoals op school,
op straat of op de werkvloer. Het forum internum geniet dan ook een ruimere bescherming, terwijl het forum
externum veel makkelijker aan beperkingen kan worden onderworpen en een intieme link met de overtuiging
vereist: “Article 9 primarily protects the sphere of personal beliefs and religious creeds, i.e. the area which
is sometimes called the forum internum. It protects acts which are intimately linked to these attitudes such
as acts of worship or devotion which are aspects of the practice of a religion or belief in a generally
recognised form.”162 Desondanks het enigszins vage verschil tussen de private en publieke sfeer, is het toch
duidelijk dat het weigeren van een vaccin in de publieke sfeer gesitueerd moet worden gelet op de aard van
de gevolgen die dergelijke weigering met zich kan meebrengen.
Een bijkomend probleem dat zich eventueel kan stellen in het kader van vaccinatieweigering is dat dergelijke
weigering niet gebeurt door het betrokken individu met de relevante overtuiging in kwestie, maar dat die
weigering gebeurt door de ouders van een kind dat doorgaans nog te jong is om noemenswaardige ethische
overtuigingen te kunnen aanhouden. Hiertoe bepaalt art. 18,4 BUPO-verdrag: “De Staten die partij zijn bij
dit Verdrag verbinden zich de vrijheid te eerbiedigen van ouders of wettige voogden, de godsdienstige en
morele opvoeding van hun kinderen op pupillen overeenkomstig hun eigen overtuiging te verzekeren.” Art.
14 IVRK dan weer bepaalt dat “De Staten die partij zijn, eerbiedigen de rechten en plichten van ouders en,
indien van toepassing, van de wettige voogden, om het kind te leiden in de uitoefening van zijn of haar recht
op een wijze die verenigbaar is met de zich ontwikkelende vermogens van het kind.” Ouders hebben dus wel
degelijk het recht om hun kind conform bepaalde religieuze of filosofische overtuigingen op te voeden met
als gevolg dat de staat die overtuigingen moet respecteren (wat ook volgt uit de ouderlijke macht en de
eerbiediging van de privacy van de familie).
Artikel 9 voorziet in het tweede lid in dezelfde uitzondering als artikel 8. Een inmenging met het recht op
vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst is dan ook geoorloofd wanneer die inmenging (1) bij wet
voorzien is, (2) een legitiem doel nastreeft en (3) noodzakelijk is in een democratische samenleving. In titel
II werd de relevante rechtspraak van het EHRM in dit kader reeds besproken. Het strafbaar stellen van niet-
inenting werd in de Boffa-zaak van 1998 niet strijdig bevonden met artikel 9. Het Hof benadrukt in deze zaak
ook het principe dat artikel 9 voornamelijk het forum internum tot voorwerp heeft en dat het forum externum
niet dezelfde mate van bescherming geniet. Het feit dat de inenting strafbaar gesteld was voor de ganse
bevolking was overigens voor het Hof voldoende om te besluiten dat er geen sprake was van discriminatie.
161 J. RINGELHEIM, “Chapter 12. Rights, Religion and the Public Sphere: The European Court of Human Rights in
Search of a Theory?”, A European Dilemma: Religion and the Public Sphere, Cambridge, Cambridge University Press,
2012, 285. 162 ECRM 16 januari 1996, nr. 23380/94, C.J., J.J. en E.J./Polen.
61
Afdeling IV. Het recht op onderwijs
Het laatste voornaamste recht dat in overweging moet worden genomen, betreft het recht op onderwijs. Dit
grondrecht is opnieuw te vinden in allerlei wetgeving en verdragen zoals art. 24 van de Grondwet, art. 28
IVRK, art. 13 IVESCR en art. 2 van het eerste Aanvullend Protocol bij het EVRM. Het recht op onderwijs
bestaat erin dat ieder kind recht heeft op gratis en verplicht basisonderwijs en de daarmee gepaard gaande
opvoeding. Ook vormen van voortgezet onderwijs moeten worden aangemoedigd door de overheid en
moeten beschikbaar zijn voor ieder kind, waarbij op de overheid een positieve verplichting rust om passende
maatregelen te nemen opdat dit recht kan worden verwezenlijkt.163 De Grondwet bepaalt verder uitdrukkelijk
dat alle leerlingen recht hebben op een morele of religieuze opvoeding en dat het onderwijs neutraal moet
zijn, waarbij deze neutraliteit onder meer inhoudt dat de filosofische, ideologische of godsdienstige
opvattingen van ouders en leerlingen moeten worden geëerbiedigd.164 Ook het EVRM benadrukt dat de staat
bij het verwezenlijken van het recht op onderwijs geen afbreuk mag doen aan het recht van de ouders om het
kind op te voeden volgens hun eigen godsdienstige of filosofische overtuigingen.165
Dit recht is, in tegenstelling tot de vorige rechten, in deze context echter voornamelijk relevant als grondrecht
in hoofde van het kind en betreft dus niet de rechten van de ouders. Het recht op onderwijs stelt in het kader
van vaccinatie immers geen grenzen aan de ouderlijke beslissingsvrijheid maar stelt daarentegen grenzen aan
de mogelijkheden tot overheidsingrijpen. Hoewel dit recht hiertoe op het eerste gezicht niet relevant lijkt te
zijn voor België, werd voorheen al aangehaald dat de vraag of vaccinatie als toelatingsvoorwaarde tot
kindercrèches strijdig is met het recht op onderwijs voorligt in vijf van de zes momenteel hangende zaken
voor het EHRM.166 Dergelijke maatregel kan het immers eenvoudigweg bemoeilijken voor het kind om
aanwezig te kunnen zijn op school, gezien vele ouders genoodzaakt zijn om hun kinderen voor of na de
schooluren naar de crèche te sturen. Bovendien bestaat het risico dat zo bepaalde demografische of religieuze
groepen discriminatoir benadeeld worden. Verder kan ook het permanent of tijdelijk weigeren van de toegang
tot de school voor niet-gevaccineerde kinderen (of ook wel gevaccineerde kinderen in het kader van bv. een
epidemie) problematisch zijn. Zo oordeelde het EHRM dat wanneer kinderen niet naar school mogen omdat
ze potentieel besmet zijn met lepra, dergelijke weigering qua duur beperkt moet zijn tot wat strikt
noodzakelijk is en dat de maatregel moet worden opgeheven van zodra de onderliggende reden niet meer
bestaat.167 Ook de maatregelen die momenteel ingevolge de coronacrisis wereldwijd worden genomen,
kunnen volgens directeur-generaal van UNESCO Audrey Azoulay potentieel afbreuk doen aan het recht op
onderwijs.168
163 Art. 28, lid 1 IVRK. 164 Art. 24, § 1 en 3, tweede lid Gw. 165 Art. 2 eerste Aanvullend Protocol bij het EVRM. 166 F. CAMILLERI, “Compulsory vaccinations for children”, supra vn. 93. 167 EHRM 6 oktober 2015, nr. 37991/12, Memlika/Griekenland, §55 en RAAD VAN EUROPA, Guide on Article 2 of
Protocol No. 1 to the European Convention on Human Rights – Right to education, 31 augustus 2019,
https://www.echr.coe.int/Documents/Guide_Art_2_Protocol_1_ENG.pdf. 168 K. HEYLEN, “Coronavirus houdt wereldwijd nu al 290 miljoen kinderen van school: ‘recht op onderwijs in gevaar’”,
vrt nws 5 maart 2020, https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2020/03/05/coronavirus-houdt-wereldwijd-290-miljoen-kinderen-
van-school/.
62
Afdeling V. Voorlopig besluit
Een eerste vrijheid die in overweging moet worden genomen, is de ouderlijke macht. Hoewel er geen
uitdrukkelijk “recht op ouderlijke macht” als dusdanig bestaat, omvat de figuur van het ouderlijk gezag tal
van rechten die als essentieel moeten worden beschouwd. Zo komt het principieel aan de ouders van een kind
toe om alle belangrijke (waaronder dus ook de medische) beslissingen te maken. Dat ouderlijke macht als
uitgangspunt wenselijk is, blijkt onder meer uit het feit dat er in de literatuur quasi geen enkele auteur dit
uitgangspunt betwist. Wel is de ouderlijke macht niet absoluut en daarnaast ook voorwaardelijk. De rechten
die voortvloeien uit het ouderlijk gezag gaan gepaard met een heleboel plichten waarvan de miskenning onder
strenge voorwaarden kan leiden tot een ontzetting uit het ouderlijk gezag. Ook stelt de wet tal van
beperkingen en grenzen aan de ouderlijke macht. Toch geldt ouderlijke macht onbetwist als uitgangspunt
inzake medische beslissingsvorming. Wel is er een kleine minderheid in de literatuur die betwist of de
beslissing om al dan niet te vaccineren wel onder de ouderlijke macht valt, zonder evenwel ouderlijke macht
als uitgangspunt te betwisten. Zo is er Roland Pierik die deze beslissing beschouwt als een non-negotiable
legal obligation die niet binnen het domein van de ouderlijke macht valt. Johan Bester dan weer ziet
vaccinatie als een morele plicht in hoofde van de maatschappij ten aanzien van kinderen die niet valt onder
de rechten maar wel onder de plichten van ouders.
Ten tweede is er het recht op eerbiediging van het privé-, familie- en gezinsleven dat wel expliciet opgenomen
is in tal van verdragen en wetgeving. Essentieel aan privacy is the right to be let alone, de idee dat de overheid
niet te pas en te onpas in het leven van burgers mag ingrijpen zonder dat dergelijke inmenging
gerechtvaardigd is. Het recht op privacy is vandaag echter niet meer beperkt tot die essentie maar is uitgebreid
naar tal van positieve verplichtingen in hoofde van de staat opdat de privacy van burgers daadwerkelijk
gegarandeerd wordt. Verder is privacy niet meer beperkt tot individuen maar is er nu ook sprake van een
recht op privacy in hoofde van het gezin en de familie. Gepaard gaande met de ouderlijke macht houdt dit
dus in dat de overheid in principe niet zonder rechtvaardiging mag ingrijpen in de opvoeding van een kind
en de beslissingen die de ouders daaromtrent maken.
Een derde fundamentele vrijheid of recht is de vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst zoals
gewaarborgd door tal van wetgeving en verdragen. De relevante wetgeving hiertoe alsook het EHRM lijken
allerlei filosofische overtuigingen eenzelfde waarde toe te kennen als religieuze overtuigingen. Wel is vereist
dat er enige cohesie, belangrijkheid en ernst bestaat ten aanzien van de overtuigingen. In de literatuur wordt
tevens een onderscheid gemaakt tussen enerzijds het absolute recht om dergelijke overtuigingen te mogen
aanhangen, terwijl het manifesteren ervan slechts een relatief recht met zich meebrengt dat aan beperkingen
kan worden onderworpen, des te meer wanneer dit manifesteren plaatsvindt in het forum externum. Ook enige
inmenging met dit recht door de overheid zal moeten worden gerechtvaardigd.
Een laatste recht ten slotte betreft het recht op onderwijs dat voorziet in het recht voor ieder kind op basis-
en in bepaalde mate ook voortgezet onderwijs dat bovendien neutraal moet zijn en aldus de opvattingen van
de ouders m.b.t. de opvoeding van hun kind moet respecteren. Dit recht is voor de vaccinatieproblematiek
niet zozeer relevant als limiet op de ouderlijke beslissingsvrijheid maar kan daarentegen een limiet vormen
op de mogelijkheden tot overheidsingrijpen.
63
Hoofdstuk II. Limiterende criteria uit de medische ethiek
Afdeling I. Het belang van het kind
Een eerste beginsel uit de medische ethiek dat gebruikt wordt ter limitering van de net besproken rechten en
vrijheden is de best interests standard of het belang van het kind. Het belang van het kind is een parapluterm
die tal van gebruikseinden heeft en waarbij er twee verschillende functies te onderscheiden zijn, namelijk een
richtinggevende en een limiterende functie. De eerste functie houdt in dat het belang van het kind als een
ideaal kan worden gehanteerd bij het maken van beslissingen door beleidsmakers, familierechters, artsen en
ouders die het beste willen voor het kind. Denk aan de familierechter die het belang van het kind in
overweging neemt bij het uitwerken van een verblijfsregeling of een arts die moet bepalen welke behandeling
het meest geschikt is. De tweede functie daarentegen is limiterend in die zin dat het belang van het kind ook
gebruikt kan worden als limiterende grens om na te gaan of ouders hun rechten en vrijheden hebben
uitgeoefend op een wijze die dermate onverenigbaar is met de belangen van het kind, dat een interventie door
de staat geoorloofd is.169 Het is precies deze tweede functie die relevant is voor de thesis. De centrale vragen
bij beide functies in het kader van medische beslissingen zijn volgens T.M. Pope respectievelijk “What course
of treatment is in the child’s best interest?” en “Has the parent abused her/his discretion in determining what
course of treatment is in the child’s best interest?”.170
De best interests standard (BIS) wordt overigens niet enkel gebruikt voor kinderen maar ook voor wils- of
juridisch onbekwame personen in het algemeen. In dat kader wordt door o.a. Angus Dawson ook nog een
onderscheid gemaakt tussen objectieve en subjectieve best interests. Wat objectief gezien in het belang van
de persoon geacht wordt, is datgene dat op objectieve wijze de welvaart of het welzijn van dat individu
maximaliseert. Aanhangers van de subjectieve best interests daarentegen houden bij de beoordeling van wat
best is voor het individu ook rekening met de relevante opvattingen van dat individu. Voor de beoordeling
van de belangen van een religieus iemand zou dus moeten worden gekeken vanuit die religieuze invalshoek.
Een verregaande vorm hiervan bestaat erin dat datgene dat het individu gelooft het beste te zijn voor zichzelf,
als diens best interests beschouwd wordt.171 M.b.t. de vaccinatie van kinderen echter zijn de kinderen feitelijk
te jong om al relevante opvattingen te hebben dus lijkt op het eerste zicht enkel de objectieve beoordeling
relevant. Toch is het zo dat veel kinderen gelijkaardige opvattingen ontwikkelen als hun ouders. Zo is de
kans heel groot dat kinderen dezelfde religie zullen aanhouden. Het is dan ook niet helder in welke mate de
opvattingen van de ouders vanuit dit oogpunt toch zouden kunnen doorwegen bij de beoordeling van de
belangen van een kind.
Dat de voordelen van inenting ruimschoots opwegen tegen de geringe kans op complicaties is inmiddels
duidelijk. Gevaccineerd worden is dus zeker in het belang van de gezondheid van het kind. Echter heeft het
kind ook baat bij een zo hecht mogelijke band met zijn ouders, die potentieel geschaad kan worden door een
tussenkomst van de overheid in de opvoeding van het kind. Verder kan het kind wel degelijk baat hebben bij
169 D. DIEKEMA, “Revisiting the Best Interest Standard: Uses and Misuses”, The Journal of Clinical Ethics 2011, 22,
afl. 2, 129-130. 170 T.M. POPE, “The Best Interest Standard: Both Guide and Limit to Medical Decision Making on Behalf of
Incapacitated Patients”, The Journal of Clinical Ethics 2011, 22, afl. 2, 135. 171 A. DAWSON, “The determination of the best interests in relation to childhood immunisation”, Bioethics februari
2005, 19, afl. 1, 80-81.
64
een religieuze of levensbeschouwelijke opvoeding. Ook werd net gewezen op het feit dat kinderen meestal
gelijkaardige opvattingen ontwikkelen als hun ouders. Ouders moeten trouwens niet op absolute wijze het
belang van het kind gaan nastreven: “- except perhaps where the most basic interests of the child are at issue
- a mere failure on the part of the parents to optimize the child's interest is not sufficient to trigger justified
intervention by third parties, or even a challenge to the parent's decision-making authority.”172 Zo is een
opleiding aan een prestigieuze Amerikaanse universiteit telkens in het belang van het kind maar is het niet
redelijk om van elke ouder te verwachten dat hij of zij over de financiële middelen beschikt daartoe. J.H.
Bester spreekt daarom van een best interests standard “all things considered”. 173 L.M. Kopelman dan weer
noemt dit een prima facie duty en spreekt van een standard of reasonableness: “Used in this way, it does not
require us to act in accord with what is literally best for a child, ignoring all other considerations, or even
to presuppose that there is always one best solution shaping duties or guiding actions.” 174
De vraag die hier aan de orde is, is of vaccinatie nu dermate belangrijk is voor de gezondheid van het kind,
dat dit overheidsoptreden en een interferentie met de rechten en vrijheden van de ouders (en het kind) zou
legitimeren. Aanhangers van de BIS schuiven hiertoe meerdere voorwaarden naar voren. A. Dawson stelt
hiertoe: “Where a parent’s decision in relation to a vaccination is held to be negligent or reckless, and there
is a high likelihood of significant harm resulting from that choice, then the state should have a residual power
to step in to secure what is in the child’s best interests. In reality this is likely to be a rare event.”175 Bester
dan weer schuift twee vragen naar voren: “First, can a reasonable argument be offered that the decision is
best for the child, all things considered? This requires weighing all a child’s interests—relational, familial,
developmental, immediate, future-looking, health related—and constructing an argument that incorporates
these interests together with the parents’ view of life, view of the good, and other familial and practical
constraints. Second, does the decision expose the child to obvious risk of harm, thought of as clear and
readily understood significant insult to an interest crucial to the child’s welfare?”.176 T.M. Pope ten slotte
bepleit dat “Interference is justified only when parents make a decision that no reasonable parent would
make under the same or similar circumstances” en besluit dat doorgaans niet aan deze voorwaarde voldaan
is in het kader van vaccinatie, hoewel overheidsingrijpen bij het weigeren van het tetanusvaccin na het
oplopen van een vuile wonde wél geoorloofd is.177
Opvallend is toch wel dat de meeste aanhangers van de BIS onder meer vereisen dat er een voldoende hoge
kans op (ernstige) schade is om overheidsingrijpen te legitimeren, net zoals de aanhangers van het
schadebeginsel (dat het voorwerp uitmaakt van volgende afdeling) dat doen. De BIS lijkt dan ook enigszins
het schadebeginsel te omvatten maar heeft een meer globale toetsing tot gevolg. Toegepast op België lijkt
alvast prima facie niet voldaan te zijn aan de voorwaarden gesteld door bovenstaande auteurs. Gelet op de
uitstekende vaccinatiegraad en de bijhorende groepsimmuniteit lijkt het belang van het kind all things
172 A. BUCHANAN, D. BROCK, Deciding for others: the ethics of surrogate decision making, Cambridge, Cambridge
University Press, 1990, 235-236. 173 J.C. BESTER, “The Harm Principle Cannot Replace the Best Interest Standard: Problems With Using the Harm
Principle for Medical Decision Making for Children”, The American Journal of Bioethics 8 maart 2018, 18, afl. 8, 17. 174 L.M. KOPELMAN, “The Best-Interests Standard as Threshold, Ideal, and Standard of Reasonableness”, Journal of
Medicine and Philosophy 6 januari 1997, 22, afl. 3, 279. 175 A. DAWSON, "The determination of the best interests in relation to childhood immunisation", supra vn. 171, 87. 176 J.C. BESTER, “The Harm Principle Cannot Replace the Best Interest Standard: Problems With Using the Harm
Principle for Medical Decision Making for Children”, supra vn. 173, 17. 177 T.M. POPE, “The Best Interest Standard”, supra vn. 170, 135-136 en R.J. MCDOUGALL en L. NOTINI,
“Overriding parents’ medical decisions for their children: a systematic review of normative literature”, Journal of
Medical Ethics juli 2014, 40, afl. 7, 450.
65
considered niet te rechtvaardigen dat op drastische wijze in de ouder-kind relatie en de gerelateerde rechten
wordt ingegrepen. Toch sluit het belang van het kind overheidsingrijpen zeker niet helemaal uit en zou er bij
een ernstige epidemie een rechtvaardigingsgrond kunnen worden gevonden in dit beginsel.
Het belang van het kind als limiterend criterium inzake medische beslissingen genomen door ouders is echter
niet vrij van kritiek en wordt dan ook niet door iedereen aangenomen. Voornamelijk voorstanders van het
schadebeginsel vinden het belang van het kind ontoereikend. Het zijn vooral de publicaties van Douglas
Diekema hierover die bijzonder invloedrijk zijn.178 Ingevolge zijn publicaties heeft de belangrijkheid van het
schadebeginsel in de medische ethiek de BIS in die mate voorbijgestoken dat men in de literatuur zelfs spreekt
van een “harm consensus”.179 In een paper gepubliceerd in 2004 argumenteert Diekema dat de BIS moeilijk
toe te passen is en in de praktijk weinig bijdraagt. Het belang van het kind blijkt immers moeilijk te definiëren
en is maar duidelijk in ernstige situaties met vanzelfsprekende remedies, zoals in het geval waarin een getuige
van Jehovah een dringende bloedtransfusie voor zijn kind weigert. Verder stelt hij dat de BIS eigenlijk een
afweging van verschillende waarden betreft waarbij er niet op objectieve wijze bepaald kan worden welke
waarden moeten primeren. Bovendien zijn de belangen van het kind bijzonder complex en bestaat het gevaar
dat die belangen gereduceerd worden tot enkel objectieve, medische belangen. Ten slotte wijst hij er nog op
dat het niet duidelijk is of het belang van het kind wel de enige of primaire overweging moet zijn bij het
nemen van een medische beslissing omdat er nu eenmaal maar weinig situaties zijn waarin de maatschappij
van ouders vereist dat ze zich optimaal gedragen voor hun kinderen. Dit alles leidt er volgens Diekema toe
dat artsen, rechters en ethici die gebruik maken van de BIS deze standaard vaak significant aanpassen,
waardoor er feitelijk geen gebruik meer wordt gemaakt van de BIS.180 In een latere paper argumenteert hij
vooral vanuit de dualiteit van de functies van de BIS. De BIS als zowel richtinggevend als limiterend principe
zou volgens Diekema ertoe leiden dat artsen de neiging kunnen krijgen om statelijke interventie te zoeken
van zodra ze niet akkoord gaan met de ouders van een kind over de juiste medische behandeling. Hiertoe zou
het onlogisch zijn om dezelfde standaard te gebruiken om ouders te adviseren als om hun beslissingen te
limiteren. Om aan te tonen dat de BIS gebrekkig is, haalt hij verder het voorbeeld van vaccinatie aan: hoewel
iedere arts het in het belang van het kind acht om gevaccineerd te worden, leidt dit er slechts zelden toe dat
artsen statelijke interventie trachten te bekomen.181 Dit voorbeeld van Diekema spreekt echter diens
bezorgdheid over het verlagen van de drempel voor statelijke interventie tegen.
178 J.C. BESTER, “The Harm Principle Cannot Replace the Best Interest Standard”, supra vn. 173, 10. 179 G. BIRCHLEY, “Harm is all you need? Best interests and disputes about parental decision-making”, Journal of
Medical Ethics februari 2016, 42, afl. 2, 111-112. 180 D. DIEKEMA, “Parental refusals of medical treatment: the harm principle as threshold for state intervention”,
Theoretical Medicine and Bioethics 2004, 25, afl. 4, 246-249. 181 D. DIEKEMA, “Revisiting the Best Interest Standard”, supra vn. 169, 129-131.
66
Afdeling II. Het schadebeginsel
Het schadebeginsel is vandaag de dag veruit het meest populaire beginsel in de literatuur om in het kader van
medische kwesties de grenzen van de beslissingsvrijheid van ouders vast te leggen. Dit beginsel is een typisch
klassiek liberaal beginsel en gaat terug op het werk On Liberty van John Stuart Mill waarin hij zich afzet
tegen elke vorm van paternalisme en de idee propageerde dat “the only purpose for which power can be
rightfully exercised over any member of a civilized community, against his will, is to prevent harm to others.
His own good, either physical or moral, is not a sufficient warrant. He cannot rightfully be compelled to do
or forbear because it will be better for him to do so, because it will make him happier, because, in the opinions
of others, to do so would be wise, or even right. (…) The only part of the conduct of any one, for which he is
amenable to society, is that which concerns others. In the part which merely concerns himself, his
independence is, of right, absolute. Over himself, over his own body and mind, the individual is sovereign.”182
Er zijn echter onmiddellijk meerdere vragen die naar boven komen bij dit beginsel. De vraag wat nu precies
valt onder schade en de vraag wie of wat allemaal valt onder anderen zijn van gering belang in het kader van
vaccinatie: het niet-vaccineren van het eigen kind heeft duidelijk gevolgen voor het kind en voor derden die
beiden duidelijk kunnen worden gerekend onder “anderen”. Het blootstellen van hen aan een hoger risico op
tal van ziekten en het ondermijnen van groepsimmuniteit is ook duidelijk te kwalificeren als een risico op
“schade”. De hamvraag hier is daarentegen of niet vaccineren een voldoende hoog risico op schade met zich
meebrengt waardoor overheidsingrijpen gerechtvaardigd zou zijn. Duidelijk is immers dat er een
minimumgraad van ernst moet zijn. Het is niet wenselijk om elke gedraging die een kans op schade met zich
meebrengt te verbieden. Zo stelt iemand die achter het stuur kruipt telkens anderen bloot aan een klein risico
op schade. Toch pleit niemand er vandaag voor om autorijden omwille van deze reden te verbieden (hoewel
zelfrijdende auto’s dit misschien op termijn zullen veranderen).
Gezien de belangrijkheid van de publicaties van Diekema is het nuttig om diens verder uitgewerkte
schadebeginsel toegepast op medische beslissingen door ouders aan te halen. Diekema stelt acht vragen die
positief moeten worden beantwoord opdat overheidsoptreden gerechtvaardigd zou zijn:
“1 By refusing to consent are the parents placing their child at significant risk of serious
harm?
2 Is the harm imminent, requiring immediate action to prevent it?
3 Is the intervention that has been refused necessary to prevent the serious harm?
4 Is the intervention that has been refused of proven efficacy, and therefore, likely to prevent
the harm?
5 Does the intervention that has been refused by the parents not also place the child at
significant risk of serious harm, and do its projected benefits outweigh its projected burdens
significantly more favorably than the option chosen by the parents?
6 Would any other option prevent serious harm to the child in a way that is less intrusive to
parental autonomy and more acceptable to the parents?
7 Can the state intervention be generalized to all other similar situations?
8 Would most parents agree that the state intervention was reasonable?” 183
182 J.S. MILL, D. BROMWICH, G. KATEB en J.B. ELSHTAIN, On liberty in Rethinking the Western tradition, New
Haven, Yale University Press, 2003, 80-81. 183 D. DIEKEMA, “Parental refusals of medical treatment”, supra vn. 180, 252.
67
Diekema stelt strenge voorwaarden en toegepast op vaccinatie stelt hij dan ook dat het schadebeginsel als
criterium maar zelden aanleiding geeft tot een legitieme interventie in de ouderlijke macht. In een
maatschappij met een hoge vaccinatiegraad waar er groepsimmuniteit is, zal er immers slechts uitzonderlijk
sprake zijn van een significant risico op serieuze schade bij het weigeren van een vaccin. Bovendien zal de
schade maar zelden imminent zijn. Hij besluit dat het schadebeginsel in dit kader overheidsoptreden maar
rechtvaardigt in twee gevallen, zijnde het tetanusvaccin na het oplopen van een vervuilde wonde en in het
kader van een epidemie. Voor de rest is er volgens Diekema geen aanleiding om een interventie te
legitimeren.
Niet iedereen is het er echter mee eens dat het risico dat niet-inenting met zich meebrengt onvoldoende hoog
is om overheidsoptreden te rechtvaardigen. Jessica Flanigan bijvoorbeeld formuleert hierbij volgende
analogie:
“It’s Independence Day. You are sitting outside your house and watching fireworks. Several
patriotic neighbors begin shooting guns in the air to celebrate. It is unlikely that a stray
bullet will hit you, but you realize that if one does it could be deadly. Frightened by the
gunfire, you make your way inside. As you run to your door a bullet lodges in your
shoulder.”184
Aan de hand van deze -nogal typisch Amerikaanse- analogie wijst Flanigan erop dat het vrij vanzelfsprekend
is dat het gedrag van de buren niet alleen moreel verkeerd is maar naar alle waarschijnlijkheid ook zal leiden
tot overheidsoptreden, zijnde strafrechtelijke vervolging voor reckless endangerment of doodslag naargelang
de deelstaat. Vervolgens maakt ze de vergelijking met vaccinatie:
“You attend a party on Memorial Day with your children. Several other neighborhood
families bring their children to celebrate as well. You know that there is some chance that
the neighbors’ children are not vaccinated. Someone is coughing and gasping, and you
recognize the sound as whooping cough. Though you realize that it is unlikely that you or
your children will get pertussis, just to be sure you gather your children and leave the party.
Ten days later your son, who has been vaccinated, starts coughing and gasping. He is
diagnosed with pertussis and the cough lasts for two months even with antibiotic treatment.
During that time he cannot sleep well, cannot attend school, and is generally miserable. The
pediatrician explains that the pertussis vaccine is only 70–85 % effective, and that
transmission rates are high because many adults do not receive pertussis boosters and some
parents do not give their children pertussis vaccines for religious or other conscience-based
reasons.”185
In het geval van de buren die wild in de lucht schieten zouden de meeste mensen akkoord gaan met de stelling
dat overheidsingrijpen en/of strafrechtelijke vervolging gerechtvaardigd is. Nu is de vraag of de analogie met
vaccinatie wel opgaat. Het probleem dat hier opnieuw duidelijk aan de orde is, is het verschil tussen een act
en een omission. In titel II werd al uiteengezet dat er vrij overtuigend beargumenteerd kan worden dat het
nalaten om te handelen nog steeds morele verantwoordelijkheid met zich meebrengt. Of het bestaan van een
morele plicht om anderen niet te schaden via een omission echter ook met zich meebrengt dat de overheid in
184 J. FLANIGAN, “A Defense of Compulsory Vaccination”, HEC Forum maart 2014, 26, afl. 1, 7. 185 Ibid., 7-8.
68
dezelfde mate kan interveniëren als ingeval van een act, is hiermee niet helemaal duidelijk. Zo wordt schuldig
verzuim ten opzichte van actief begane misdrijven véél lichter bestraft. Flanigan beroept zich dan ook op het
reeds gemaakte argument dat niet-inenting niet onder de normative baseline valt en daarom misschien kan
worden beschouwd als een actieve handeling.186 In titel II werd daarnaast ook naar voren gebracht dat het
feit dat een individu maar een verwaarloosbaar aandeel heeft in de vaccinatiegraad (het no additional benefit
argument) wellicht ook niet leidt tot een verlies van morele verantwoordelijkheid. Toch is opnieuw niet
duidelijk of dit er op zijn beurt toe leidt dat overheidsingrijpen t.a.v. een individu daarom legitiem is. De
analogie staat of valt verder natuurlijk ook met de vraag of het wel gaat om een vergelijkbaar risico. Op het
eerste gezicht lijkt in de lucht schieten veel gevaarlijker maar eigenlijk is de kans dat iemand geraakt wordt
en bovendien significant gekwetst wordt wellicht ook heel klein. Daarnaast is de kans dat een niet-ingeënt
iemand ooit iemand anders infecteert zeker niet nihil, minstens toch voor actuele, erg besmettelijke ziekten.
Toch zijn er uiteindelijk geen concrete statistische gegevens hierover en blijft het gissen. Het grootste
probleem met de analogie lijkt te zijn dat de analogie enigszins de redenen van bepaalde mensen die inenting
weigeren trivialiseert. Zo kunnen essentiële, voor een liberale democratie kenmerkende rechten en vrijheden
zoals de vrijheid van religie bezwaarlijk op dezelfde voet geplaatst worden als het vieren van Independence
Day door enkele gekke patriots. Flanigan argumenteert wel dat de patriottische buren bijvoorbeeld fanatiek
lid kunnen zijn van de National Rifle Association en wapens kunnen zien als een essentieel aspect van hun
vrijheden maar dit lijkt toch nogal vergezocht en weinig vergelijkbaar.187 Uiteindelijk besluit ze dat minstens
bepaalde vormen van overheidsoptreden gerechtvaardigd kunnen zijn bij het weigeren van bepaalde
vaccins.188 Verdere kritiek bestaat er onder meer in dat vaccins preventief werken, terwijl overheidsoptreden
ingevolge het afvuren van een wapen pas nadien plaatsvindt. Bovendien kan een individu die niet ingeënt is
bezwaarlijk beschouwd worden als een bio-terrorist.189
Verder betwist ook Johan C. Bester de stelling dat het schadebeginsel geen aanleiding zou kunnen geven tot
overheidsingrijpen in het kader van vaccinatie, minstens toch betreffende de mazelen. Bester gaat namelijk
niet akkoord met de redenering dat in een maatschappij met een sterke vaccinatiegraad en groepsimmuniteit
het risico op mazelen te klein is voor een individueel kind om als een voldoende ernstige kans op schade te
worden aangemerkt. Volgens Bester is dus wel voldaan aan de minimumgraad van ernst. Hiertoe wijst hij
erop dat, hoewel mazelen zelden een fatale afloop kennen, de ziekte heel besmettelijk is en bovendien
doorgaans ernstiger verloopt in een maatschappij met een hoge vaccinatiegraad. Tevens stelt hij dat van
diegenen die enkel de eerste dosis van het vaccin ontvangen hebben, ongeveer vijf procent geen immuniteit
bekomt en dat van diegenen die wel de tweede dosis toegediend krijgen, ongeveer vijf procent de immuniteit
verliest na verloop van tijd. Gekoppeld met het feit dat er een significante groep mensen bestaat die gewoon
geen vaccins kunnen krijgen door vb. allergieën of een verzwakt immuunsysteem, besluit hij dat er geen
ruimte is voor individuele weigeringen van het vaccin zonder een significant risico op schade met zich mee
te brengen.190
Ook het schadebeginsel als limiterend criterium voor de ouderlijke macht is niet vrij van kritiek. Een eerste
kritiek is dat het schadebeginsel volgt uit de filosofie van J.S. Mill. Mill heeft echter nooit de bedoeling gehad
om zijn uitgewerkt schadebeginsel als limiterend criterium voor de ouderlijke macht te gebruiken: “It is,
perhaps, hardly necessary to say that this doctrine is meant to apply only to human beings in the maturity of
186 Ibid., 10-11. 187 Ibid., 18. 188 Ibid., 13-23. 189 J. BRENNAN, “A libertarian case for mandatory vaccination”, supra vn. 127, 39. 190 J.C. BESTER, “Measles Vaccination is Best for Children”, supra vn. 10.
69
their faculties. We are not speaking of children, or of young persons below the age which the law may fix as
that of manhood or womanhood. Those who are still in a state to require being taken care of by others, must
be protected against their own actions as well as against external injury.”191 Bovendien merkt Bester -die,
hoewel hij weliswaar argumenteert dat het schadebeginsel aanleiding kan geven tot het legitiem interveniëren
door de overheid m.b.t. vaccinatie, het schadebeginsel als limiterend criterium niet aanvaardt- op dat het
schadebeginsel onlosmakelijk verbonden is met het utilitarisme waarbinnen de ganse filosofie van Mill moet
worden gezien en hij betwist dan ook of het schadebeginsel wel waardevol is wanneer het utilitarisme op
zich niet wordt aanvaard als ethisch kader. Verder argumenteert hij dat het schadebeginsel weinig toevoegt
aan de BIS en dat “schade” een te vaag begrip is.192 Ook T.M. Pope vindt “schade” te vaag en meent dat de
BIS wel succesvol kan dienen als zowel richtinggevend als limiterend criterium.193 G. Birchley ten slotte
beweert dat rechters in dit kader niet graag het woord schade in de mond nemen en liever spreken over het
belang van het kind omdat dit minder kleinerend en paternalistisch zou overkomen. Ook hij wijst op de
vaagheid van het schadecriterium.194 De steeds terugkerende kritiek op de vaagheid van het begrip schade is
weliswaar minder relevant m.b.t. inenting.
191 J.S. MILL e.a., On liberty, supra vn. 182, 81. 192 J.C. BESTER, “The Harm Principle Cannot Replace the Best Interest Standard”, supra vn. 173, 10-15. 193 T.M. POPE, “The Best Interest Standard”, supra vn. 170, 134-138. 194 G. BIRCHLEY, “Harm is all you need? Best interests and disputes about parental decision-making”, supra vn. 179,
113-114.
70
Afdeling III. Voorlopig besluit
Een eerste en tevens oudste criterium dat gebruikt wordt als limiet voor de ouderlijke macht en de in dat
kader relevante rechten en vrijheden is de best interests standard of het belang van het kind, dat naast een
limiterende ook nog een richtinggevende functie heeft. De BIS vereist niet dat ouders werkelijk alles doen
dat in het belang van het kind is maar is een best interests standard “all things considered”. Verschillende
aanhangers van dit beginsel stellen verschillende vereisten maar centraal staat de vraag of de kans op
(ernstige) schade ingevolge niet-inenting voldoende hoog is om overheidsoptreden te rechtvaardigen, de
globale belangen van het kind hierbij in acht nemend. Hierbij moet voor ogen worden gehouden dat het ook
in het belang van het kind is om een ongestoorde en hechte band te hebben met diens ouders. Ook kan het
onder meer in het belang van het kind zijn om bepaalde religieuze of levensbeschouwelijke opvattingen met
zijn ouders te delen. Gelet op de groepsimmuniteit lijkt het toegepast op België althans niet makkelijk om
vanuit het belang van het kind overheidsoptreden te gaan legitimeren.
Ingevolge twee bijzonder invloedrijke publicaties van Douglas Diekema heerst er nu een zgn. harm
consensus in de medische ethiek, waarbij het schadebeginsel teruggaand op John Stuart Mill als limiterend
criterium gebruikt wordt. M.b.t. vaccinaties is de centrale vraag of wel voldaan is aan de minimumgraad van
ernst: brengt de beslissing tot niet-inenting een dermate grote kans op schade met zich mee waardoor
overheidsoptreden gerechtvaardigd wordt? Diekema stelt hiertoe strenge voorwaarden en besluit dat niet
voldaan is aan die voorwaarden in een land zoals België met een sterke groepsimmuniteit. Anderen zoals
Jessica Flanigan en Johan Bester menen daarentegen dat wél voldaan is aan de minimumgraad van ernst.
Toch lijkt het al bij al moeilijk om buiten het kader van een epidemie of het geval van het tetanusvaccin door
middel van een beroep op het schadebeginsel overheidsoptreden in een land zoals België te legitimeren.
71
Hoofdstuk III. Verschillende vormen van overheidsingrijpen en de
legitimering ervan
Eerst en vooral is het belangrijk om erop te wijzen dat “verplichte vaccinatie” of “vaccinatieplicht” meerdere
vormen van overheidsingrijpen kan omvatten. Wanneer in voorgaande titels over verplichte vaccinatie
gesproken werd, diende dit steeds in de meest brede zin te worden opgevat. Voor dit hoofdstuk echter zullen
de voornaamste vormen van overheidsingrijpen afzonderlijk besproken worden.
In de Engelstalige literatuur wordt er voornamelijk een onderscheid gemaakt tussen mandatory en
compulsory vaccination. Beide termen hebben echter geen unaniem aanvaarde definitie. Het eerste slaat
doorgans op de situatie waarin één of meerdere vaccins bij wet verplicht gesteld zijn en waarbij het niet
naleven van deze plicht hoogstens kan leiden tot sancties zoals het geweigerd worden van bepaalde sociale
diensten of het verlies van kindergeld. Bij compulsory vaccination daarentegen wordt het niet naleven van
de wettelijke vaccinatieverplichting als een misdrijf gezien en bijgevolg strafrechtelijk gesanctioneerd met
boetes en/of een gevangenisstraf.195 Sommige auteurs gebruiken laatstgenoemde term echter ook voor het
geval waarin de overheid de ouderlijke macht al dan niet formeel opschort en een vaccin dwangmatig gaat
toedienen tegen de wil van de ouders in.
In de Nederlandstalige literatuur is er Roland Pierik die een nuttig onderscheid maakt tussen de termen
vaccinatieplicht, vaccinatiedrang en vaccinatiedwang. Alle drie de termen vereisen dat de overheid één of
meerdere vaccins wettelijk verplicht stelt. Waar ze echter verschillen, is wat er met die plicht gedaan wordt.
Vaccinatiedrang beschrijft volgens Pierik de situatie waarin het niet naleven van de wettelijke plicht leidt tot
het verlies van bepaalde sociale goederen en diensten. Bepaalde opties worden dus ontnomen van de ouders.
Vaccinatieplicht daarentegen beschrijft volgens hem het geval waarin het niet naleven van de wettelijke plicht
gezien wordt als een misdrijf en strafrechtelijk gesanctioneerd wordt. Pierik voegt hier nog een derde term
toe, zijnde vaccinatiedwang, wat omvat dat ingevolge een rechterlijke uitspraak wordt overgegaan tot het
daadwerkelijk toedienen van een vaccin tegen de wil van de ouders in.196 In hoofde van het poliovaccin is er
dus in België sprake van een vaccinatieplicht, terwijl bijkomend in de Franse Gemeenschap de term
vaccinatiedrang daarnaast nog toepasselijk is op tal van vaccins. In beide gevallen kan echter gesproken
worden van “verplichte” vaccinatie.
De opdeling die in deze thesis gebruikt zal worden is enigszins gebaseerd op de opdeling gemaakt door
Pierik. Hier werd er echter voor geopteerd om vier onderscheiden situaties stapsgewijs van naderbij te gaan
bekijken. De eerste afdeling omvat de situatie waarin er sprake is van een strafrechtelijk afdwingbare
vaccinatieplicht, zoals dat het geval is voor het poliovaccin in België. De tweede afdeling handelt daarentegen
over het toedienen van vaccins onder dwang, waarbij de overheid overgaat tot het effectief toedienen van
vaccins tegen de wil van de ouders in. Dit komt na de eerste afdeling omdat de argumenten quasi dezelfde
zijn en gewoon a fortiori gelden. De derde afdeling gaat over het uitsluiten van niet-ingeënte kinderen uit
kindercrèches en soortgelijke maatregelen en de vierde afdeling ten slotte betreft het zgn. nudgen. Deze
begrippen zullen op hun beurt gedefinieerd en afgebakend worden aan het begin van elke afdeling.
195 M.C. NAVIN en M.A. LARGENT, “Improving Nonmedical Vaccine Exemption Policies: Three Case Studies”,
Public Health Ethics 14 februari 2017, 10, afl. 3, 225-226. 196 R. PIERIK, “Past een vaccinatieplicht binnen het EVRM-regime?”, supra vn. 21, 324-325.
72
Nu werd uiteengezet welke opdeling gehanteerd zal worden, moet nog verduidelijkt worden welke criteria
zullen worden gehanteerd om te besluiten tot het al dan niet gerechtvaardigd zijn van de maatregel. Inmiddels
is duidelijk dat dergelijke maatregelen haaks kunnen staan op tal van vrijheden en rechten. Onder meer het
EHRM heeft dit ook bevestigd. De vraag is dus niet zozeer of er een schending is van bepaalde rechten maar
wel of die schending gerechtvaardigd is. De criteria die hiertoe zullen gebruikt worden, zijn proportionaliteit,
pertinentie en noodzakelijkheid. Dit zou geen controversiële keuze mogen zijn gezien het feit dat dit criteria
zijn die enorm vaak in rechtspraak en rechtsleer doorheen de wereld expliciet of impliciet gebruikt worden.
Bovendien zijn deze criteria min of meer vervat in de uitzonderingsfase van de klassieke
rechtvaardigingstoets.197
197 J. VERPLAETSE, C. DELMOTTE, Basisboek ethiek en rechtsfilosofie, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2015, 32-
34.
73
Afdeling I. Een strafrechtelijk afdwingbare vaccinatieplicht
Subafdeling I. Definiëring
Onder “strafrechtelijk afdwingbare vaccinatieplicht” moet logischerwijze het geval verstaan worden waarin
het weigeren van één of meerdere vaccins kan leiden tot strafrechtelijke vervolging. Belangrijk is wel dat
hieronder enkel aandacht zal worden besteed aan bestraffing via geldboetes en gevangenisstraffen. Hoewel
andere straffen nog mogelijk zijn (zoals een werkstraf), zal hier geen aandacht aan besteed worden gezien
onderstaande redenering gelijk blijft.
Subafdeling II. Proportionaliteit
Een eerste vraag die zich stelt is of een strafrechtelijk afdwingbare vaccinatieplicht wel proportioneel is.
Enerzijds is er de overheid die niet alleen het recht maar zelfs de plicht heeft om een gezondheidsbeleid te
voeren dat de publieke gezondheid beschermt. Vaccinatie is in dit kader een uiterst kostenefficiënt middel
dat preventief werkt en de overheid heeft dan ook uiteraard baat bij een zo hoog mogelijke vaccinatiegraad.
Anderzijds staat dergelijke strafrechtelijke vaccinatieplicht echter haaks met sommige essentiële rechten en
vrijheden. Wanneer bovendien wordt overgegaan tot het opleggen van een effectieve gevangenisstraf wordt
het individu natuurlijk ook van zijn vrijheid berooft, wat de meest ingrijpende straf in de moderne westerse
wereld uitmaakt. Klaarblijkelijk liggen veel Belgen niet wakker van het wettelijk verplicht poliovaccin maar
een liberale democratie is geen tirannie van de meerderheid. De kleine minderheid die wél bezwaren heeft
mag dus niet zomaar aan de zijlijn worden gezet. De vraag is nu wanneer het vaccineren van kinderen van
dermate groot belang is dat het strafrechtelijk vervolgen van niet-inenting proportioneel kan zijn.
Relevant hierbij zijn de zgn. high cost vaccinations.198 Voor een rationeel denkend, gezonde mens is de kost
van het moeten ondergaan van een vaccinatie quasi nihil. Hoogstens de kleine moeite die moet worden
gedaan of even een schrik voor naalden overwinnen. Waar het proportionaliteitscriterium echter een
probleem kan vormen, is m.b.t. individuen voor wie vaccinatie een traumatische ervaring zou zijn. Sommige
mensen zijn er dus effectief tegen alle rede in van overtuigd dat vaccins giftige stoffen bevatten, het
immuunsysteem zouden hinderen ten voordele van de “big pharma”, dat dergelijke “ingreep in het plan van
God” getuigt van weinig vertrouwen in God en ervoor zou zorgen dat mensen naar de hel gaan enzovoort.
Wat de situatie echter bemoeilijkt, is het feit dat inenting moet gebeuren tijdens de kindertijd. Ook al werd
reeds naar voren gebracht dat er inderdaad een morele plicht lijkt te bestaan om zichzelf en zijn kinderen te
laten vaccineren, toch bleek dat het ver van evident is om vanuit het schadebeginsel of het belang van het
kind all things considered overheidsingrijpen te rechtvaardigen. In beide situaties wordt er in de literatuur
een vereiste van ernst gesteld, waarbij alle auteurs min of meer vereisen dat niet-inenting een voldoende hoge
kans op ernstige schade met zich meebrengt. Wanneer is er nu precies sprake van zo’n voldoende hoge kans
op ernstige schade opdat aan het proportionaliteitscriterium voldaan is? Hierbij moet natuurlijk een
onderscheid gemaakt worden tussen een gevangenisstraf enerzijds en geldboetes anderzijds.
Gelet op het enorm ingrijpende karakter van vrijheidsberoving als straf, vereist dit dat er heel sterke
overwegingen tegenover de maatregel staan. Het zou moeten gaan om een enorm besmettelijke ziekte of een
198 A. GIUBILINI e.a., “The moral obligation to be vaccinated”, supra vn. 131, 558.
74
ziekte met heel ernstige gevolgen. Waar er echter groepsimmuniteit bestaat, is de kans op het oplopen van
zo’n ziekte nog steeds heel gering. Afgaand op vorige titels lijkt het erop dat er in dat geval twee voornaamste
situaties zijn waarin een enorm verregaande maatregel zoals vrijheidsberoving gerechtvaardigd kan zijn. Ten
eerste is er het geval waarin er een epidemie uitbreekt van een heel besmettelijke en ernstige ziekte, waardoor
de kans op serieuze schade reëel en significant is voor het kind of voor derden. Ten tweede is er het geval
waarin een kind binnen een heel korte tijdsspanne een vaccin moet toegediend krijgen ter vermijding van een
dreigend schadegeval. Dit gaat dus vooral over het tetanusvaccin na het oplopen van een vervuilde wonde
maar ook bijvoorbeeld het vaccin tegen hondsdolheid na het oplopen van een beet van een wild dier kan hier
relevant zijn. In beide gevallen kan het proportioneel zijn om het weigeren van een vaccin voor een kind door
diens ouders strafbaar te stellen. Minstens is dit toch niet prima facie disproportioneel.
Een geldboete is daarnaast natuurlijk veel minder ingrijpend dan een gevangenisstraf maar mag echter ook
niet getrivialiseerd worden. Niet alleen kunnen er nog allerlei kosten bovenop de geldboete komen (zoals
advocatenkosten), bovendien kan een procedure voor de strafrechtbank en een veroordeling enorm
stigmatiserend werken en in die zin een grote sociale kost met zich meebrengen. Zo werd al gewezen op de
zaak voor de rechtbank in Tongeren waar de rechter opteerde voor een opschorting van de straftoemeting om
een “onevenredige sociaal-economische declassering” te vermijden.199 Toch zal doorgaans veel sneller
voldaan zijn aan het proportionaliteitscriterium wanneer het gaat om een geldboete. Hierbij lijkt dan ook niet
noodzakelijkerwijze vereist dat het om een epidemie of het tetanusvaccin gaat.
Toegepast op België is er dus het poliovaccin dat bestraft kan worden met zowel een gevangenisstraf als een
geldboete. Hoewel moet worden toegegeven dat het vervolgen van het verzaken aan dit vaccin verre van een
prioriteit vormt voor het Openbaar Ministerie, zijn er toch enkele vonnissen in de lagere rechtspraak te vinden
waarbij wordt overgegaan tot het opleggen van een geldboete en/of een al dan niet voorlopige of met uitstel
uitgesproken gevangenisstraf. Duidelijk is dat een gevangenisstraf absoluut niet proportioneel is m.b.t. polio
anno 2019 in België. In België werd het laatste niet-geïmporteerde geval van polio immers in 1979
opgetekend, terwijl de laatste twee geïmporteerde gevallen dateren van 1989.200 Polio is dus allesbehalve een
actueel probleem voor de volksgezondheid. De mazelen daarentegen vormen een veel actueler probleem. Het
behoeft dan ook weinig betoog dat een gevangenisstraf hier buiten proportie is. Dat polio bijzonder ernstig
en besmettelijk is, lijkt op zich niet te volstaan wanneer de situatie vanuit een breder kader wordt bekeken.
Ook een geldboete, hoewel veel minder ingrijpend, lijkt buiten proportie voor een ziekte die dermate weinig
relevant en actueel is voor de volksgezondheid. Wel kan het tegenargument gemaakt worden dat uitroeiing
van de ziekte binnen handbereik is en dat daarom net nu enorm moet worden ingezet op een zo hoog
mogelijke vaccinatiegraad. In dit argument zit inderdaad een kern van waarheid maar de ten opzichte van de
niet strafbaar gestelde inentingen slechts marginaal hogere vaccinatiegraad die België behaalt m.b.t. het
poliovaccin, is toch wel heel weinig impactvol globaal gezien. Er zijn tevens maar drie landen wereldwijd
die niet poliovrij worden beschouwd, zijnde Afghanistan, Nigeria en Pakistan.201 Dit argument lijkt dus niet
tot een rechtvaardiging van een gevangenisstraf of een geldboete te kunnen leiden.
Een mogelijke oplossing voor het proportionaliteitscriterium is het toestaan van uitzonderingen. Dit zal echter
behandeld worden in volgende subafdeling.
199 Rb. Tongeren 11 juni 2014, Limb.Rechtsl. 2015, afl. 1, 42. 200 HOGE GEZONDHEIDSRAAD, Vaccinatie tegen poliomyelitis, 2016, https://www.zorg-en-
gezondheid.be/sites/default/files/atoms/files/hgr_9208b_polio_volwassenen.pdf. 201 CDC, Our Progress Against Polio, 2017, https://www.cdc.gov/polio/progress/index.htm
75
Subafdeling III. Pertinentie
Een volgende vereiste is dat de maatregel pertinent of doeltreffend is. De eerste vraag die zich hier
logischerwijze stelt is of dergelijke maatregel wel effectief leidt tot een hogere vaccinatiegraad. Hierover zijn
echter weinig cijfers te vinden aangezien strafrechtelijke vervolging van vaccinatieweigeraars dermate
zeldzaam is in de wereld. M.b.t. afdeling III zijn er wel cijfers te vinden die erop wijzen dat
overheidsingrijpen inderdaad zou leiden tot een hogere vaccinatiegraad maar of dit noodzakelijkerwijze ook
geldt voor gevangenisstraffen en geldboetes is niet zeker, maar wellicht wel aannemelijk.
Toch zijn er enige problemen op vlak van de doeltreffendheid aangezien er enige ongewenste gevolgen
kunnen optreden. Een eerste probleem is dat het nut van zo’n strafrechtelijk afdwingbare vaccinatieplicht
vrijwel volledig beperkt is tot het afradend karakter ervan. Een kind heeft er immers absoluut geen baat bij
dat zijn ouders omwille van een vaccinatieweigering een geldboete moeten betalen en natuurlijk ook niet
wanneer zij een gevangenisstraf opgelegd krijgen. Ook kan er amper gesproken worden van een behoefte aan
resocialisatie of rehabilitatie in hoofde van de ouders. Bovendien kan niet redelijkerwijze gepleit worden
voor enige behoefte aan vergelding, zeker gelet op het feit dat het voornaamste slachtoffer het kind is dat
daar geen baat bij heeft. Een tweede bezorgdheid is dat dergelijke verregaande maatregelen het vertrouwen
in de gezondheidszorg bij de bevolking kunnen ondermijnen, wat op zich al één van de voornaamste redenen
is waarom mensen vaccins weigeren.202 Verwant hiermee is dat ingrijpende maatregelen kunnen leiden tot
de stigmatisering en sociale isolering van mensen die inenting weigeren.203 Gepaard met een gebrek aan
vertrouwen in de gezondheidszorg kan dit ertoe leiden dat mensen met dergelijke opvattingen samen gaan
optrekken en zich gaan afzonderen van de rest van de maatschappij. Denk aan anti-vaccinatiegroepen op
Facebook waar mensen meedelen welke dokters bereid zijn om een vervalst attest af te leveren. Dat enkelen
van hen strafrechtelijk veroordeeld worden, zal wellicht enkel maar bijdragen aan de stigmatisering en
isolering van deze groep. Een laatste bezorgdheid is dan nog dat mensen die inenting weigeren vaak behoren
tot bepaalde minderheden in een maatschappij, zoals het geval is met orthodox-protestanten in Nederland.
Het verder stigmatiseren en isoleren van zo’n minderheid zal dus allesbehalve de integratie en inclusie
bevorderen maar zal daarentegen discriminatie in de hand werken.204 Zelfs al zou het dus gaan om een heel
pertinente en kostenefficiënte maatregel, dan nog zou het discriminatoire karakter afbreuk kunnen doen aan
de rechtvaardigheid ervan wanneer vooral mensen van een bepaalde subgroep veroordeeld worden. Zo zou
het niet wenselijk zijn om een strafbare vaccinatieplicht in te voeren in hoofde van mensen met een
Marokkaanse origine, hoewel die subgroep een significant hoger risico loopt. Een plicht ten aanzien van
eenieder die naar Marokko reist is dan weer minder controversieel.205 Het strafbaar stellen van niet-inenting
kan dus tal van onbedoelde gevolgen hebben maar ook hier is er echter weinig tot geen empirisch onderzoek
die bovenstaande claims ondersteunt noch weerlegt.
Belangrijk voor de doeltreffendheid is ook in welke mate de overheid voorziet in uitzonderingen. Het
bekomen van een uitzondering waardoor iemand ontsnapt aan een vaccinatieplicht kan immers
tegemoetkomen aan de disproportionaliteit. Zou het voorzien in uitzonderingen er dus kunnen voor zorgen
202 D. ISAACS, H. KILHAM en H. MARSHALL, “Should routine childhood immunizations be compulsory?”, Journal
of Paediatrics and Child Health juli 2004, 40, afl. 7, 395. 203 B. HAIRE, P. KOMESAROFF, R. LEONTINI en C. RAINA MACINTYRE, “Raising Rates of Childhood
Vaccination: The Trade-off Between Coercion and Trust”, Journal of Bioethical Inquiry juni 2018, 15, afl. 2, 199–209. 204 J. LUYTEN en P. BEUTELS, “The Social Value Of Vaccination Programs: Beyond Cost-Effectiveness”, Health
Affairs februari 2016, 35, afl. 2, 216-217. 205 J. LUYTEN, Billijkheid, efficiëntie en volksgezondheid, supra vn. 113, 64-67.
76
dat wel voldaan is aan de proportionaliteit zonder evenwel afbreuk te doen aan de doeltreffendheid? Dit
wordt ook wel eens de rule and exemption approach genoemd.206 Van belang is natuurlijk welke gronden nu
precies aanleiding geven tot het bekomen van een uitzondering. In de V.S. voorzien veel staten in drie
onderscheiden gronden: (1) medische redenen, (2) filosofische redenen en (3) religieuze redenen (hoewel dit
daar gebeurt in het kader van vaccinatie als toelatingsvoorwaarde tot publieke scholen).207 Dat medische
redenen gegrond zijn, behoeft weinig betoog. Filosofische redenen echter zijn meer problematisch. Welke
overtuigingen nu allemaal precies onder de vrijheid van gedachte en filosofie vallen, is immers vaak betwist
en de grens met gewone overtuigingen die geen bescherming behoeven is niet helemaal duidelijk. Het lijkt
ook niet realistisch of praktisch haalbaar om de oprechtheid van mensen die zich beroepen op dergelijke
filosofische uitzondering op enige manier te kunnen nagaan. In de V.S. zijn de vereisten verschillend per
staat, waarbij het in sommige staten voldoende is om een uitzondering aan te vragen zonder enige
verantwoording te moeten geven, terwijl andere staten vereisen dat ouders een document tekenen waarin ze
bevestigen dat ze ervan op de hoogte zijn dat hun kind blootgesteld wordt aan risico’s.208 Een ruime en
soepele invulling van het begrip “filosofische redenen” lijkt niet bevorderlijk te zijn voor de doeltreffendheid,
terwijl een strikte invulling niet haalbaar lijkt. Bovendien is er wetenschappelijk bewijs dat (minstens in de
V.S.) het aantal uitzonderingen hoger is wanneer de procedure om een uitzondering te bekomen makkelijker
is.209 Ook religieuze redenen zijn problematisch. Achtentwintig staten in de V.S. voorzien niet in de
mogelijkheid om een vaccin te weigering op grond van filosofische redenen maar voorzien naast medische
enkel in religieuze redenen als mogelijke weigeringsgrond. Wat nu precies onder “religie” valt is opnieuw
onduidelijk. Betreft dit enkel de voornaamste religies? Het EHRM geeft alvast een ruime interpretatie aan
het religiebegrip maar toch lijkt het moeilijk om vanuit rationeel oogpunt een onderscheid tussen bv. een
sekte en een religie te verantwoorden. Bovendien is het opteren voor enkel religieuze uitzonderingen in
hoofde van de overheid als weinig neutraal te beschouwen, terwijl neutraliteit toch essentieel is in een liberale
democratie. Het is immers niet duidelijk waarom religie een speciale plaats zou verdienen en voorrang zou
moeten krijgen op andere levensbeschouwingen. Een heel ruime definitie van “religie” gebruiken kan deze
ongelijkheid verhelpen maar dit kan opnieuw afbreuk doen aan de pertinentie. Het is bovendien zo dat staten
in de V.S. die enkel voorzien in religieuze excepties significant meer zo’n excepties tellen dan staten die ook
voorzien in filosofische excepties.210 Kortom, de disproportionaliteit kan blijkbaar niet of toch heel moeilijk
verholpen worden door het toestaan van uitzonderingen zonder op discriminatoire wijze te bepalen wie recht
heeft op een uitzondering en wie niet, zonder daarnaast tegelijk afbreuk te doen aan de doeltreffendheid.
Toegepast op België kan nog herhaald worden dat het poliovaccin met een gewogen gemiddelde van 98.2
procent in 2016 inderdaad een iets hogere vaccinatiegraad kent dan de overige vaccins. Toch is het verschil
bij de meeste vaccins beperkt tot 1 procent of minder. Dit en bovenstaande bezorgdheden in acht nemend
kan dus moeilijk besloten worden dat de regeling inzake polio pertinent is.
206 R. PIERIK, “Mandatory Vaccination”, supra vn. 145, 391. 207 E. WALKINSHAW, “Mandatory vaccinations: The international landscape”, Canadian Medical Association Journal
11 augustus 2011, 183, afl. 16, E1167–E1168. 208 Ibid. 209 E. WANG, J. CLYMER, C. DAVIS-HAYES en A. BUTTENHEIM, “Nonmedical Exemptions From School
Immunization Requirements: A Systematic Review”, American Journal of Public Health november 2014, 104, afl. 11,
e62–e84. 210 M.C. NAVIN e.a., “Improving Nonmedical Vaccine Exemption Policies”, supra vn. 195, 228-230.
77
Subafdeling IV. Noodzakelijkheid (in een democratische samenleving)
De laatste vraag die zich stelt is of de maatregel noodzakelijk is, wat dus inhoudt dat er geen minder
ingrijpende maatregelen zijn die hetzelfde effect teweeg kunnen brengen. Dit zal verschillen per ziekte en
per staat doorheen de tijd maar het is niet helemaal uitgesloten dat er in bepaalde ernstige situaties voldaan
kan zijn aan dit noodzakelijkheidscriterium. Denk bijvoorbeeld aan een enorme opkomst van de anti-
vaccinatiebeweging of het uitbreken van een epidemie zoals het coronavirus. De noodzakelijkheid hangt
echter volledig af van de pertinentie van de andere mogelijke maatregelen. Dit zal dan ook duidelijk worden
tijdens de volgende afdelingen, hoewel alvast kan worden opgemerkt dat andere maatregelen die veel minder
verregaand zijn vaak even doeltreffend kunnen zijn, waardoor doorgaans niet aan het
noodzakelijkheidscriterium voldaan zal zijn. Verder kan opnieuw worden aangehaald dat het probleem van
bewuste vaccinatieweigering eenvoudigweg niet voorkomt in derdewereldlanden die lijden onder een
epidemie.211 Wanneer er in de westerse wereld een epidemie zou uitbreken waarvoor een vaccin bestaat, lijkt
het dan ook aannemelijk dat het probleem van bewuste vaccinatieweigering zichzelf snel zou oplossen
waardoor verregaande maatregelen niet meer nodig zouden zijn.
Voor België kan alvast besloten worden dat absoluut niet voldaan is aan het noodzakelijkheidscriterium. Een
gewogen gemiddelde voor polio van 98.2 procent is zeker indrukwekkend maar is slechts verwaarloosbaar
groter dan de meeste andere vaccins. Het beleid dat gevoerd wordt m.b.t. die andere vaccins is dus
ruimschoots voldoende om de publieke gezondheid te garanderen. Duidelijk is dus dat strafrechtelijke
vervolging in België helemaal niet noodzakelijk is.
In dit kader kan nogmaals teruggekomen worden op het criterium “noodzakelijkheid in een democratische
samenleving” dat gebruikt wordt door het EHRM om te beoordelen of een schending van bepaalde EVRM-
artikelen gerechtvaardigd is. Naast een proportionaliteitsbeoordeling omvat dit begrip volgens het Hof de
vereiste dat de maatregel moet beantwoorden aan een dringende maatschappelijke behoefte. Er is al dertig
jaar geen geval van poliomyelitis meer geweest in België en de ziekte staat op het punt om wereldwijd
uitgeroeid te worden. Van een dringende maatschappelijke behoefte is er dus evident geen sprake en er kan
dan ook geen gerechtvaardigde schending van de EVRM-artikelen in kwestie zijn. Toch werd al uiteengezet
dat het Hof wellicht niet zou besluiten tot een veroordeling omwille van de grote appreciatiemarge in hoofde
van de staten die partij zijn bij het verdrag.
211 H.J. LARSON, “The State of Vaccine Confidence 2016: Global Insights Through a 67-Country Survey”, supra vn.
8.
78
Afdeling II. Het toedienen van vaccins onder dwang
Subafdeling I. Definiëring
Onder “het toedienen van vaccins onder dwang” dient te worden verstaan het geval waarin de overheid
dwangmatig vaccins gaat toedienen zonder instemming van de ouders.
Subafdeling II. Proportionaliteit
Het toedienen van vaccins onder dwang gaat nog een heel eind verder dan strafrechtelijke vervolging en
brengt dan ook een nog veel grotere en meer ingrijpende schending van de rechten van de betrokkenen
teweeg. Bijgevolg vereist de proportionaliteit nog gewichtigere redenen en dit terwijl strafrechtelijke
vervolging al heel moeilijk te verantwoorden is. Opdat aan het proportionaliteitscriterium voldaan zou zijn,
zou het echt moeten gaan om een acute epidemie die levensbedreigend is voor de ganse (wereld)bevolking,
een nieuwe “Zwarte Dood” bijvoorbeeld. In de hypothese dat er momenteel een vaccin zou bestaan ter
bestrijding van het coronavirus zou het dwangmatig gaan toedienen van dat vaccin dus niet proportioneel
zijn. Verder kan nog gedacht worden aan bio-terrorisme, het geval waarin ziektes gebruikt worden als een
biologisch wapen in het kader van oorlogsvoering. Voor België is dus vandaag de dag niet voldaan aan
dermate hoge proportionaliteitsvereisten, wat geen probleem is aangezien België niet voorziet in enige
procedure om vaccins toe te dienen onder dwang.
Subafdeling III. Pertinentie
Het toedienen van vaccins onder dwang zou zeker leiden tot een maximale vaccinatiegraad en is in dat
oogpunt wel nuttig. De doeltreffendheid moet echter breed bekeken worden en er moet dan ook rekening
worden gehouden met de ongewenste effecten uit de eerste afdeling die hier a fortiori zullen optreden. Het
quasi militaristisch gaan optreden en kinderen als het ware ontvoeren om ze manu militari een vaccin toe te
dienen, zou leiden tot een enorm wantrouwen tegenover de gezondheidszorg en tegenover de overheid in het
algemeen. Breed bekeken kan er hier dan ook zelden tot nooit sprake zijn van een pertinente maatregel.
Subafdeling IV. Noodzakelijkheid (in een democratische samenleving)
Gezien strafrechtelijke vervolging slechts zelden beschouwd kan worden als noodzakelijk, geldt dit opnieuw
des te meer voor het toedienen van vaccins onder dwang. Dit zal immers slechts heel uitzonderlijk de minst
ingrijpende maatregel zijn die quasi hetzelfde effect kan teweegbrengen. Zo halen veel westerse landen reeds
een vaccinatiegraad van 95 procent en hoger voor allerlei ziekten zonder enige vaccins toe te dienen onder
dwang. Opnieuw zou vereist zijn dat er sprake is van een levensbedreigende epidemie of een geval van bio-
terrorisme. Een gelijkaardig scenario zou ook vereist zijn opdat sprake zou kunnen zijn van een dringende
maatschappelijke behoefte die volgens het EHRM vereist is om noodzakelijk te zijn in een democratische
samenleving.
79
Afdeling III. Het uitsluiten van niet-gevaccineerde kinderen uit kindercrèches en
soortgelijke maatregelen
Subafdeling I. Definiëring
Het is onmogelijk om alle maatregelen op te noemen die nog mogelijk zijn naast het weigeren van kinderen
uit crèches. Echter zijn er enkele andere maatregelen in het bijzonder die frequent voorgesteld worden in de
literatuur en soms ook in de realiteit gebruikt worden. Het gaat onder meer om het niet-toelaten van kinderen
tot publieke scholen, wat in de V.S. in de meeste staten het principe is maar sterk ondermijnd wordt door de
toegelaten uitzonderingen. Minder verregaand is het weigeren om niet-ingeënte kinderen toe te laten tot een
school enkel wanneer er een epidemie is uitgebroken. Een laatste vaak terugkomend voorstel in de literatuur
is het niet terugbetalen van medische kosten wanneer een niet-gevaccineerd kind de desbetreffende ziekte
oploopt en/of het burgerrechtelijk aansprakelijk stellen van bewuste vaccinatieweigeraars voor schade.212
Met oog op beknoptheid is het overbodig om elk van deze opties grondig te gaan analyseren vermits de
redenering die moet worden gemaakt steeds dezelfde zal zijn. De focus ligt dan ook op het weigeren van
kinderen uit crèches zoals dat in de Franse Gemeenschap gebeurt en tevens ook in tal van staten in Australië
onder het motto no jab no play. Naast deze maatregelen zijn er nog tal van mogelijkheden die doorgaans
minder ingrijpend zijn en als nudges te beschouwen vallen. Dit laatste zal echter behandeld worden in
afdeling IV.
Subafdeling II. Proportionaliteit
De proportionaliteitstoets is hier enigszins makkelijker te doorstaan dan in voorgaande afdelingen. De rechten
van de betrokkenen worden immers niet in dezelfde mate geschonden als het geval is bij het gebruik van
dwang of bij strafrechtelijke vervolging. Toch kan ook hier de proportionaliteit een probleem vormen. De
toegang weigeren van niet-ingeënte kinderen tot publieke scholen staat haaks op het recht op onderwijs en
kan enorme gevolgen voor de vorming van het kind meebrengen. Dat het niet gaat om een lichte maatregel,
blijkt duidelijk uit de grootschalige protesten die plaatsvonden in Italië nadat een nieuwe wet werd
aangenomen die zes extra nieuwe vaccins wettelijk verplicht stelde bovenop de vier die reeds verplicht waren.
Bij niet-naleving werd voortaan kinderen de toegang geweigerd tot publieke scholen maar mits betaling van
een geldboete kon dit verholpen worden. De protesten waren dermate ernstig dat de Italiaanse wetgever na
de verkiezingen van januari 2018 uiteindelijk de wet herzien heeft en hoewel de toelatingsvoorwaarde nog
steeds geldt, werden de bedragen van de boetes significant verlaagd.213 Het proportionaliteitscriterium zou
het weigeren van kinderen uit scholen daarentegen doorgaans niet in de weg staan wanneer dergelijke
weigering slechts tijdelijk gebeurt binnen het kader van een epidemie en dus maar enkele weken duurt. Of
het moeten opdraaien voor eigen schade, schade van het eigen kind en/of voor andermans schade ten gevolge
van niet-inenting proportioneel is, zal afhangen van de precieze bedragen die dit teweeg zou brengen. Vele
medische procedures zijn enorm duur en het proportionaliteitscriterium zou kunnen belemmeren dat
212 Zie A.L. CAPLAN, D. HOKE, N.J. DIAMOND en V. KARSHENBOYEM, “Free to Choose but Liable for the
Consequences: Should Non-Vaccinators Be Penalized for the Harm They Do?”, The Journal of Law, Medicine & Ethics
oktober 2012, 40, afl. 3, 606–611; A. CAPLAN, “Liberty has its responsibilities”, Human Vaccines 2013, 2666-2667;
C. CONSTABLE, N.R. BLANK en A.L. CAPLAN, “Rising rates of vaccine exemptions: Problems with current policy
and more promising remedies”, Vaccine april 2014, 32, afl. 16, 1793–1797. 213 T. CHANTLER e.a., “Vaccination: Is There a Place for Penalties for Non-compliance?”, supra vn. 20.
80
individuen moet opdraaien voor duizenden euro’s aan schade die anders zou worden gedekt door de sociale
zekerheid.
Relevant voor België is of het weigeren van kinderen uit crèches proportioneel is. Op het eerste zicht lijkt dit
weinig ingrijpend maar toch mag dit niet getrivialiseerd worden. Gelet op het feit dat vele ouders omwille
van hun werk quasi genoodzaakt zijn om hun peuters voor of na school naar de crèche te sturen, zou dit de
professionele carrière van de ouders kunnen belemmeren. Ook voor het kind kan het zo moeilijker worden
om naar school te kunnen waardoor het recht op onderwijs in het gedrang kan komen. Toch is
proportionaliteit niet uitgesloten wanneer hiervoor gewichtige redenen zijn. Wanneer er effectief een reële
kans bestaat op (ernstige) schade voor andere al dan niet gevaccineerde kinderen in de crèche, zou aan het
proportionaliteitscriterium voldaan kunnen zijn. In het kader van een epidemie lijkt er hierover geen twijfel
te bestaan. Wanneer er echter geen epidemie heerst en er een voldoende hoge vaccinatiegraad is waardoor er
groepsimmuniteit bestaat, zal wellicht niet aan deze vereiste voldaan zijn. Bovendien is het in bepaalde mate
arbitrair dat enkel kinderopvangcentra geviseerd zouden worden. Kinderen komen immers op tal van plaatsen
in contact met andere kinderen die eventueel niet ingeënt zijn, zoals de jeugdbeweging, sportclub of
muziekvereniging. In Nederland werd overigens een wetsvoorstel ingediend door Kamerlid Raemakers die
eenzelfde regeling wou invoeren. Dit werd echter ook op vlak van proportionaliteit kritisch ontvangen door
zowel de Raad van State als het College voor de Rechten van de Mens.214 Toegepast op België moet worden
vastgesteld dat er ten aanzien van quasi alle ziekten die opgenomen zijn in het basisvaccinatieschema een
groepsimmuniteit bestaat. Ook al zijn er hier en daar enige uitbraken van bv. de mazelen geweest, toch lijkt
het er niet op dat er echt sprake is van een reële kans op (ernstige) schade wanneer iemand zijn niet-ingeënt
kind naar de kinderopvang brengt. Wellicht is dan ook niet voldaan aan de vereiste van proportionaliteit.
Subafdeling III. Pertinentie
Een tweede vraag is of bovenstaande maatregelen wel doeltreffend zijn. M.b.t. de inmiddels herziene wet die
niet-ingeënte kinderen niet toeliet tot publieke scholen in Italië is alvast aangetoond dat ondanks de
grootschalige protesten de vaccinatiegraad toch significant is toegenomen voor allerlei ziekten, waaronder
de mazelen:215
214 R. PIERIK, “Past een vaccinatieplicht binnen het EVRM-regime?”, supra vn. 21, 332-334. 215 F. D’ANCONA, C. D’AMARIO, F. MARAGLINO, G. REZZA en S. IANNAZZO, “The law on compulsory
vaccination in Italy: an update 2 years after the introduction”, Eurosurveillance 27 juni 2019, 24, afl. 26.
81
Of een wettelijke mogelijkheid die erin voorziet om niet-ingeënte kinderen tijdelijk te weigeren tijdens een
epidemie enig effect zou hebben op de vaccinatiegraad lijkt weinig waarschijnlijk. Hier zijn echter geen
cijfers over en hetzelfde geldt voor het burgerrechtelijk aansprakelijk stellen of het niet-terugbetalen van
ouders die vaccins weigeren. Laatstgenoemde mogelijkheid is immers in de praktijk vooralsnog niet gebruikt.
Relevant voor België is dan opnieuw het weren van niet-ingeënte kinderen uit kinderopvangcentra. In
Australië werd er alvast in 2016 op nationaal niveau een stijging van 90 naar 93 procent waargenomen.216
Het is echter onduidelijk in welke mate dit te wijten valt aan het weigeren van kinderen uit crèches vermits
dergelijke weigering in bepaalde staten ingevoerd werd rond de tijd dat op federaal niveau werd bepaald dat
het kindergeld voortaan kon worden ingehouden. Wel kan worden opgemerkt dat ongeveer een kwart van de
kinderen in een crèche nog te jong zijn om gevaccineerd te worden. Toch kunnen die kinderen natuurlijk ook
andere kinderen besmetten. Bovendien is het zo dat van die kinderen die wel oud genoeg zijn om
gevaccineerd te worden, een enorm grote meerderheid wel gevaccineerd zal zijn. Het weigeren van niet-
ingeënte kinderen die oud genoeg zijn om te worden ingeënt heeft dan ook maar een heel miniem effect op
de besmettingskans in een crèche.217
216 M. DORAN, “Vaccination rates in children up since ‘no jab, no pay’ introduced, Federal Government says”, ABC
News 30 juli 2016, https://www.abc.net.au/news/2016-07-31/government-labels-no-jab,-no-pay-policy-a-
success/7675172. 217 R. PIERIK, “Past een vaccinatieplicht binnen het EVRM-regime?”, supra vn. 21, 333.
82
Verder spelen ook hier dezelfde bezorgdheden als bij afdeling II, wellicht wel in mindere mate. Toch is het
vertrouwen van de burgers nog steeds een overweging die moet worden in acht genomen. Opnieuw bestaat
de reële mogelijkheid dat tegenstanders van vaccins gaan clusteren en hun kinderen allemaal naar bepaalde
opvangcentra gaan brengen die zich niet aan de wettelijke bepaling houden. Tevens moet rekening worden
gehouden met de eventuele discriminatie, stigmatisering en sociale isolatie van reeds kwetsbare groepen. Zo
zou deze maatregel disproportioneel alleenstaande moeders kunnen treffen, die het nog moeilijker zouden
krijgen om hun werk en gezinsleven te combineren.218 Een laatste opmerking is dat het wellicht niet wenselijk
is dat de verantwoordelijkheid m.b.t. de vaccinatie van kinderen hier gedeeltelijk gelegd wordt bij de
kinderopvangcentra, die als commerciële, private uitbating er natuurlijk baat bij heeft om zoveel mogelijk
kinderen te kunnen opvangen. De mogelijkheid tot bestraffing van de uitbaters met een geldboete en zelfs
een gevangenisstraf wanneer het gaat om kinderen jonger dan zes jaar lijkt weinig doeltreffend, noch
proportioneel.
De pertinentie van de maatregel lijkt in België moeilijk te verdedigen.
Subafdeling IV. Noodzakelijkheid (in een democratische samenleving)
Of bovenstaande maatregelen noodzakelijk zijn, vereist dus dat er geen minder ingrijpende maatregelen zijn
die hetzelfde effect kunnen teweegbrengen. De noodzakelijkheid staat of valt dan ook met de pertinentie van
de minst ingrijpende maatregelen (zijnde nudges) die onder volgende afdeling worden besproken. Toch lijkt
het opnieuw moeilijk om buiten het kader van een epidemie de noodzakelijkheid van de maatregel te
verantwoorden gelet op de bijzonder hoge vaccinatiegraad die er in België is. Bovendien is het alvast niet zo
dat de vaccinatiegraad in Wallonië significant hoger ligt dan in Vlaanderen. Integendeel, de vaccinatiegraad
ligt zelfs iets lager dan in Vlaanderen. Gezien Vlaanderen geen soortgelijke maatregel heeft genomen, kan
moeilijk besloten worden dat het uitsluiten van kinderen uit crèches noodzakelijk is in België.
Daarnaast is in het kader van de noodzakelijkheid in een democratische samenleving zoals uiteengezet door
het EHRM vereist dat de maatregel moet beantwoorden aan een dringende maatschappelijke behoefte.
Opnieuw lijkt vandaag de dag in België niet voldaan te zijn aan deze voorwaarde.
218 B. HAIRE e.a., “Raising Rates of Childhood Vaccination”, supra vn. 203, 204.
83
Afdeling IV. Nudging
Subafdeling I. Definiëring
Nudging is een begrip uit de gedragseconomie die verschilt van de traditionele economie dat als uitgangspunt
de rationele homo economicus heeft, door in de plaats daarvan er van uit te gaan dat mensen in de realiteit tal
van irrationele denkfouten maken.219 Nudging kan als volgt gedefinieerd worden:
“A nudge (…) is any aspect of the choice architecture that alters people’s behavior in a predictable
way without forbidding any options or significantly changing their economic incentives. To count as
a mere nudge, the intervention must be easy and cheap to avoid. Nudges are not mandates. Putting
the fruit at eye level counts as a nudge. Banning junk food does not.” 220
De in de vorige afdeling genoemde maatregelen zijn dus niet te beschouwen als nudges omdat ze te
verregaand zien hiervoor. Nudging heeft immers als voornaamste voorwerp het inspelen op de psychologie
van de menselijke geest en aldus gebruik te maken van allerlei technieken om de keuzes die mensen maken
te beïnvloeden en in een bepaalde richting te duwen. Centraal hierbij staat het verhelpen of net gebruik maken
van tal van zgn. cognitive biases (denkfouten). De omission bias die reeds uiteengezet werd, is hierbij één
van de voornaamste denkfouten maar is zeker niet de enige. Onder meer volgende denkfouten zijn relevant:221
219 J.S. BLUMENTHAL-BARBY en H. BURROUGHS, “Seeking Better Health Care Outcomes: The Ethics of Using
the ‘Nudge’”, The American Journal of Bioethics februari 2012, 12, afl. 2, 1. 220 R.H. THALER en C.R. SUNSTEIN, Nudge: improving decisions about health, wealth, and happiness, New Haven,
Yale University Press, 2008, 6. 221 A. DUBOV en C. PHUNG, “Nudges or mandates? The ethics of mandatory flu vaccination”, Vaccine mei 2015, 33,
afl. 22, 2533.
84
Een in de literatuur veelbesproken nudge is het inhouden van het kindergeld zoals dat gebeurt in Australië
op federaal niveau onder het motto no jab no pay. Ook in Nederland werd dit voorgesteld door parlementslid
Hayke Veldman.222 Een andere heel bekende vorm is het gebruik van een opt out-systeem zoals dat in vele
landen gebeurt m.b.t. orgaandonatie. Een systeem waarbij mensen zich niet moeten opgeven als orgaandonor
maar in plaats daarvan verondersteld worden orgaandonor te zijn tenzij er een tegenstrijdige verklaring wordt
afgelegd, leidt tot significant meer orgaandonoren. Hetzelfde effect werd reeds waargenomen m.b.t. een opt
out-systeem inzake het griepvaccin.223
Nudging is een enorm breed begrip en kan dus op alles slaan dat op enige wijze het keuzeproces van mensen
probeert te beïnvloeden, zonder evenwel een grote kost of moeite met zich mee te brengen. Dit kan betrekking
hebben op iets banaals zoals het versturen van een bepaalde herinneringsbrief, inclusief de wijze waarop die
brief precies is opgesteld, maar ook meer ingrijpende maatregelen zoals het inhouden van het kindergeld
kunnen het voorwerp uitmaken van nudging. Of een nudge dus gerechtvaardigd is, zal sterk afhangen van de
nudge in kwestie, waarbij sommige veel controversiëler zijn dan andere. Tevens is het zo dat niet iedere
nudge een schending van de rechten van de ouders en van het kind teweegbrengt. De manier waarop een
brief is opgesteld en geformuleerd is, lijkt immers weinig afbreuk te doen aan hun rechten. Het verliezen van
kindergeld daarentegen kan wel een probleem vormen. Hoewel dus zeker niet alle nudges enige rechten
schenden, kan het toch nuttig zijn om eens de rechtvaardigingsvereisten van nudges in het algemeen van
naderbij te bekijken.
Ook België doet (al dan niet bewust) aan nudging. Een eerste voorbeeld hiervan zijn de vaccinatiecampagnes.
Zo heeft het Agentschap Zorg en Gezondheid momenteel een crisisplan in de maak om het vertrouwen van
de bevolking te herstellen en te verbeteren.224 Ook zijn er de vele overheidswebsites die informatie over
vaccins bevatten. Daarnaast zijn er ook de herinneringsbrieven inzake het poliovaccin die trachten het belang
van de inenting te sensibiliseren. Bovendien wijst het feit dat men maar liefst drie herinneringsbrieven
ontvangt vooraleer wordt overgegaan tot het overmaken van het dossier aan de Procureur erop dat de overheid
vaccinatieweigeraars als het ware wil irriteren vooraleer tot vervolging over te gaan en hen op die wijze ook
probeert aan te zetten om toch tot inenting te beslissen. Ook het gratis maken van quasi alle vaccins komt
neer op een vorm van nudging. Ten slotte kan nog worden gewezen op het feit dat vele vaccins binnen het
kader van de school plaatsvinden, namelijk via het CLB. Dit draagt bij tot het normaliseren van vaccinatie
als default-situatie. Nudging is dus heel subtiel maar uiteindelijk is het ganse vaccinatiebeleid er wel mee
doordrongen. Echt verregaande of in het oog springende vormen van nudging zijn er in België echter niet te
vinden.
Subafdeling II. Proportionaliteit
Gezien nudges doorgaans het minst ingrijpend zijn, zou makkelijk aan het proportionaliteitscriterium moeten
voldaan zijn. De voornaamste kritiek op nudging echter is dat dit eigenlijk een eufemisme is voor het
222 R. PIERIK, “Past een vaccinatieplicht binnen het EVRM-regime?”, supra vn. 21, 334. 223 G.B. CHAPMAN, M. LI, H. YOON, “Opting In vs Opting Out of Influenza Vaccination”, JAMA 2010, 304, afl.
1,43–44. 224 X. “Crisisplan moet twijfels over vaccinatie wegnemen”, Het Nieuwsblad 2 december 2019,
https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20191202_04746840.
85
manipuleren van mensen.225 Het framen van bepaalde informatie om de keuzes van mensen te beïnvloeden
belemmert immers in zekere mate de vrijheid. Anderzijds is het wel zo dat informed consent centraal staat in
de medische ethiek en in de Wet Patiëntenrechten. Er kan bezwaarlijk gesproken worden van geïnformeerde
toestemming als iemand een vaccin weigert op basis van foutieve informatie verspreid via anti-
vaccinatiegroepen op Facebook. Toch doet dit geen afbreuk aan andere weigeringsgronden zoals religieuze
redenen. M.b.t. het inhouden van (een deel van) het kindergeld spreekt het voor zich dat het ingehouden
bedrag niet te hoog mag liggen. Sommige auteurs vergelijken dit met de weinig controversiële taks die op
sigaretten geldt, waarbij aan mensen niet verboden wordt om te roken maar wel gecompenseerd wordt voor
de kost die dit meebrengt voor de sociale zekerheid.226
Al bij al lijkt toch wel voldaan te zijn aan het proportionaliteitscriterium. Hoewel nudging inderdaad in enige
mate neerkomt op het manipuleren van mensen, zijn de doelstellingen wel legitiem en indien de
vaccinatiegraad effectief positief beïnvloed kan worden, lijkt het kleine verlies van vrijheid niet buiten
verhouding.
Subafdeling III. Pertinentie
Voor de pertinentie van de maatregel kan opnieuw verwezen worden naar de stijging van de vaccinatiegraad
met drie procent in Australië ingevolge het invoeren van de no jab no pay regel. Aangezien in bepaalde
deelstaten echter tegelijk de no jab no play regel werd ingevoerd, moet dit cijfer wel met enige
terughoudendheid in acht worden genomen. In de Verenigde Staten is het althans zo dat de staat Michigan
gebruik maakte van nudging in het kader van de problematiek van de uitzonderingen die kunnen verkregen
worden op de regel dat niet-ingeënte kinderen in principe niet naar publieke scholen mogen. Om gebruik te
maken van een niet-medische uitzondering dienden ouders onder meer educatieve sessies bij te wonen en de
procedure hiertoe werd ook geformaliseerd en uitgebreid. In het algemeen werd het dus gewoon lastiger en
tijdrovender gemaakt om een uitzondering te bekomen. Ten gevolge hiervan werd in 2015 een daling van 39
procent waargenomen van het aantal niet-medische uitzonderingen.227
In mindere mate spelen ook hier voornoemde bezorgdheden. Wanneer mensen beseffen dat ze gemanipuleerd
worden, kan dit opnieuw leiden tot een verlies van vertrouwen in de gezondheidszorg en/of de overheid. Ook
m.b.t. het inhouden van het kindergeld kan dit onwenselijk zijn voor bepaalde minderheden of alleenstaande
moeders die reeds achtergesteld zijn op sociaaleconomisch vlak. In Nederland werd het voorstel van Hayke
Veldman trouwens afgekeurd door de commissie kinderopvang en vaccinatie omdat kindergeld nu eenmaal
niet tot doel heeft om de vaccinatiegraad te bevorderen, waardoor het principe van doelbinding geschonden
zou zijn.228
Algemeen beschouwd lijkt nudging toch een veelbelovende strategie die in vele gevallen ook de
pertinentietoets kan doorstaan wanneer de maatregelen niet al te ingrijpend zijn.
225 Zie vb. J.S. BLUMENTHAL-BARBY e.a., “Seeking Better Health Care Outcomes”, supra vn. 219 en M.C. NAVIN,
“The Ethics of Vaccination Nudges in Pediatric Practice”, HEC Forum maart 2017, 29, afl. 1, 43–57. 226 D. ISAACS e.a., “Should routine childhood immunizations be compulsory?”, supra vn. 202, 395. 227 M.C. NAVIN e.a., “Improving Nonmedical Vaccine Exemption Policies”, supra vn. 195, 230-231. 228 R. PIERIK, “Past een vaccinatieplicht binnen het EVRM-regime?”, supra vn. 21, 339.
86
Subafdeling IV. Noodzakelijkheid (in een democratische samenleving)
Gezien nudging doorgaans vrij proportioneel is en er feitelijk geen minder ingrijpende maatregelen
voorhanden zijn, is doorgaans aan het noodzakelijkheidscriterium voldaan. Gelet op de reeds zeer hoge
vaccinatiegraad in België zijn meer verregaande vormen van nudging zoals het inhouden van kindergeld
daarentegen wellicht toch niet echt noodzakelijk te noemen. Minder verregaande vormen dan weer kunnen
wel als noodzakelijk beschouwd worden om minstens de vaccinatiegraad in stand te houden.
Of nudging beantwoordt aan een dwingende maatschappelijke behoefte in de zin van het EHRM, is
moeilijker te beargumenteren. Toch lijkt het weinig waarschijnlijk dat de meeste vormen van nudging in de
eerste plaats een schending van het EVRM met zich zouden meebrengen.
87
Afdeling V. Laatste bemerking: de wenselijkheid van een specifiek stelsel tot
schadevergoeding
Ten slotte kan ter afronding nogmaals worden opgemerkt dat het wenselijk zou zijn om een specifiek stelsel
tot het bekomen van een schadevergoeding in te voeren na het oplopen van schade door de toediening van
een vaccin. Dergelijk stelsel bestaat al in tal van landen, waaronder alle G8 landen behalve Canada en
Rusland.229 Wanneer iemand vandaag de dag een heel zeldzaam schadegeval oploopt na het toegediend
krijgen van een vaccin, is het in België vereist dat een beroep wordt gedaan op de bevoegdheid van de Raad
van State om uitspraak te doen over gevallen van buitengewone schade. Andere rechtbanken en hoven achten
zich immers onbevoegd om uitspraak te doen op basis van art. 1382-1384 BW aangezien de vereiste van een
fout en een causaal verband de toepassing van deze wetsartikelen in de weg kan staan. De Raad van State is
allesbehalve een laagdrempelig en toegankelijk rechtsorgaan en het is dan ook evident dat een specifiek
stelsel gewenst is waarmee de rechtzoekende zich kan wenden tot de meer laagdrempelige hoven en
rechtbanken in het eigen rechtsgebied of arrondissement. Dit geldt des te meer gelet op de maatregelen inzake
het poliovaccin en de kinderopvangcentra alsook het feit dat de overheid vaccins in het algemeen nu eenmaal
heel sterk aanbeveelt. Bovendien zou het toegeven door de overheid dat er inderdaad enkele heel zeldzame
schadegevallen optreden, kunnen bijdragen aan de perceptie dat eerlijker gecommuniceerd wordt en kan zo
misschien het vertrouwen van de bevolking bevorderd worden. Toch is bij het communiceren hiervan
voorzichtigheid geboden om te vermijden dat mensen net de indruk krijgen dat schadegevallen dermate veel
voorkomen dat een specifiek stelsel diende ingevoerd te worden. Hierbij kan opnieuw verwezen worden naar
het arrest van het Hof van Justitie betreffende productaansprakelijkheid dat enigszins verkeerd werd
voorgesteld in de media.
229 G. EVANS, “Vaccine injury compensation programs worldwide”, Vaccine oktober 1999, 17, S25–S35 en R.
COLLIER, “No-fault compensation program overdue, experts say”, Canadian Medical Association Journal 22 maart
2011, 183, afl. 5, E263–E264.
88
Afdeling VI. Voorlopig besluit
Voor de overheid zijn er verschillende mogelijkheden om in te grijpen in het kader van vaccinatie. In dit
hoofdstuk werd ervoor geopteerd om deze mogelijkheden op te delen in vier categorieën, respectievelijk het
strafbaar stellen van niet-inenting, het toedienen van vaccins onder dwang, het weigeren van kinderen uit
opvangcentra en soortgelijke maatregelen en ten slotte nog nudging. Aan de hand van proportionaliteit,
pertinentie en noodzakelijkheid werd in dit hoofdstuk nagegaan of dergelijke vormen van overheidsingrijpen
gerechtvaardigd zijn. Deze toets bleek bijzonder moeilijk om te doorstaan. M.b.t. strafbaarstelling en het
gebruik van dwang is slechts uitzonderlijk voldaan aan alle drie de criteria. Ook het weigeren van kinderen
uit crèches en soortgelijke maatregelen bleken niet altijd proportioneel, pertinent en noodzakelijk te zijn.
Nudging is veruit de minst ingrijpende strategie en is daarom doorgaans gerechtvaardigd, hoewel ook hier
uitzonderlijk problemen kunnen optreden, in het bijzonder wanneer het kindergeld wordt ingehouden.
Relevant voor België is dat de strafbaarstelling van het weigeren van het poliovaccin absoluut niet
proportioneel, pertinent of noodzakelijk is gelet op de bijzonder hoge vaccinatiegraad. Bovendien vond het
laatste geval van polio in België dertig jaar geleden plaats dus de ziekte is allesbehalve een actuele
problematiek. Het weigeren van niet-ingeënte kinderen uit crèches in de Franse Gemeenschap lijkt daarnaast
ook niet proportioneel, pertinent of noodzakelijk buiten het kader van een epidemie, hoewel dit meer te
betwisten valt dan de manifeste onrechtvaardigheid van de strafbaarstelling van het poliovaccin.
89
Titel V. Conclusie
In België werd door middel van art. 1,1° van de Gezondheidswet op federaal niveau de mogelijkheid
gecreëerd om, na tussenkomst van de Hoge Gezondheidsraad, via Koninklijke Besluiten vaccins verplicht te
stellen en bij niet-naleving hiervan over te gaan tot strafrechtelijke vervolging. Van deze mogelijkheid werd
gebruik gemaakt om d.m.v. het Besluit Poliomyelitis niet-inenting van het poliovaccin strafbaar te stellen
met een geldboete en/of een gevangenisstraf. Hoewel er een sterk betoog kan worden gemaakt dat er
inderdaad een morele plicht bestaat om zichzelf en zijn kinderen te laten inenten, voornamelijk vanuit
overwegingen ten aanzien van anderen maar ook ten aanzien van het collectief, kan zo’n verplichting haaks
staan met meerdere essentiële rechten en vrijheden die centraal staan in een tolerante, liberale democratie en
overigens ook vervat zitten in het EVRM. In het bijzonder gaat het om de ouderlijke macht, het recht op
eerbiediging van het privé-, familie- en gezinsleven, de vrijheid van religie en filosofie en het recht op
onderwijs. Dit in acht nemend blijkt het dan ook moeilijk om vanuit de twee voornaamste beginselen die in
de medische ethiek gebruikt worden als limiterend criterium voor de beslissingsvrijheid van ouders, zijnde
het belang van het kind en het schadebeginsel, overheidsingrijpen te legitimeren. De meeste auteurs stellen
immers strenge voorwaarden en vereisen dat er een voldoende hoge kans op (ernstige) schade bestaat voor
het kind of voor anderen opdat overheidsingrijpen kan worden gerechtvaardigd. De steeds terugkomende
conclusie is dat in een land als België waar er een heel sterke groepsimmuniteit heerst, verregaand
overheidsingrijpen slechts gerechtvaardigd is in het kader van een epidemie, ter voorkoming van een nabij
dringend schadegeval (in het bijzonder het tetanusvaccin) of in het geval van bio-terrorisme. Voor
poliomyelitis is dan ook duidelijk niet voldaan aan deze voorwaarden gezien er al decennialang geen
schadegeval meer heeft plaatsgevonden in België en de ziekte op het punt staat om wereldwijd uitgeroeid te
worden. Het opleggen van een geldboete of een gevangenisstraf bij niet-inenting van het poliovaccin is anno
2020 in ons land dan ook absoluut niet proportioneel, pertinent en noodzakelijk te noemen. Toch is duidelijk
dat, hoewel de voorwaarden bijzonder streng zijn, overheidsingrijpen in de realiteit wel degelijk
gerechtvaardigd kan zijn. Vanuit dat oogpunt is het dan ook goed dat er in België inderdaad een wettelijk
kader bestaat om d.m.v. de Koning in een rampscenario snel te kunnen optreden. Zo zou dus eventueel,
wanneer uiteindelijk een vaccin op de markt zal worden gebracht m.b.t. het coronavirus, een beroep kunnen
worden gedaan op de Gezondheidswet om niet-inenting vlot te kunnen bestraffen met een geldboete via het
uitvaardigen van een KB.
Er kan dan ook makkelijk besloten worden dat het wettelijk verplichte poliovaccin niet wenselijk is vanuit
ethisch-rechtsfilosofisch oogpunt, gelet op de geringe actualiteit van de ziekte. Anderzijds moet wel worden
toegegeven dat het voor de wetgever niet evident is om het verplichte poliovaccin en de daarbij horende
sancties af te schaffen. Dit zou immers een verkeerd signaal naar de bevolking kunnen geven, namelijk dat
het poliovaccin helemaal niet meer nodig is. Toch is de ziekte nog niet helemaal uitgeroeid en kan zelfs het
argument gemaakt worden dat net nú zoveel mogelijk moet worden ingezet op vaccinatie opdat poliomyelitis
effectief wereldwijd kan worden uitgeroeid. In het beste geval verdwijnt de ziekte in de nabije toekomst en
kan dan ook een einde worden gemaakt aan het verplichte poliovaccin en de sanctionering ervan. In
afwachting hiervan is het alvast niet wenselijk om daadwerkelijk over te gaan tot het strafrechtelijk vervolgen
van niet-inenting. Hoewel dit verre van een prioriteit voor het parket vormt, is het toch duidelijk dat er
inderdaad een handvol zaken te vinden zijn waar wel degelijk tot vervolging werd overgegaan en waarbij
soms zelfs een gevangenisstraf werd opgelegd, al dan niet voorlopig of met uitstel. Op lange termijn en dus
in de hypothese dat de ziekte niet binnenkort verdwijnt, lijkt het in stand houden van de huidige regeling rond
poliomyelitis alvast niet haalbaar. Zelfs wanneer het parket ophoudt om effectief tot vervolging over te gaan,
90
lijkt het met oog op consistentie en rechtszekerheid niet wenselijk dat iets langdurig strafbaar gesteld is
zonder evenwel daadwerkelijk te worden afgedwongen.
Het weigeren van niet-ingeënte kinderen uit kinderopvangcentra in de Franse Gemeenschap dan weer is veel
minder ingrijpend. Toch mag ook deze maatregel niet getrivialiseerd worden. Zowel het belang van het kind
als het schadebeginsel lijken opnieuw buiten het kader van onder meer een epidemie in een land als België
met een dermate hoge vaccinatiegraad geen basis tot legitimering te bieden. Bovendien kan niet alleen de
proportionaliteit van de maatregel worden betwist, daarnaast blijken vooral ook de voorwaarden van
pertinentie en noodzakelijkheid problematisch te zijn. Zo bestaat er een reëel risico dat het recht op onderwijs
in het gedrang kan komen. Opnieuw lijkt deze maatregel dan ook niet wenselijk.
Een laatste bemerking dan nog is dat het wel wenselijk is dat er een specifiek regime zou worden ingevoerd
ter compensatie van de uitzonderlijke schadegevallen die kunnen optreden ingevolge inenting. Art. 1382-
1384 BW blijken geen grond tot vergoeding te bieden gezien er vaak geen sprake is van enige fout en een
causaal verband quasi onmogelijk aan te tonen is. Het is dan ook niet ideaal dat de betrokkenen een beroep
moeten doen op de bevoegdheid inzake buitengewone schade van de Raad van State, veruit één van de minst
toegankelijke rechtscolleges. Een specifiek regime dat kan worden afgedwongen voor de gewone burgerlijke
rechter zou niet alleen het bekomen van zo’n schadevergoeding vergemakkelijken, ook het vertrouwen van
de burger in de gezondheidszorg en de overheid zou potentieel versterkt kunnen worden door de eerlijkere
en meer open communicatie.
91
Titel VI. Bibliografie
Hoofdstuk I. Wetgeving
Afdeling I. Nationaal
Subafdeling I. Grondwet
Art. 22, 22bis, 24, 128, 130 en 135 Gw.
Subafdeling II. Wetten
Strafwetboek van 8 juni 1867, BS 15 oktober 1867, art. 71, 196, 197 en 416 en 422bis.
Gezondheidswet van 1 september 1945, BS 10 oktober 1945, Art. 1.
Wet van 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming, het ten laste nemen van minderjarigen die een als misdrijf
omschreven feit hebben gepleegd en het herstel van de door dit feit veroorzaakte schade, BS 15 april 1965, art. 31, 32
en 33.
Gecoördineerde wetten van 12 januari 1973 op de Raad van State, BS 12 januari 1973, art. 11.
Bijzondere Wet tot Hervorming der Instellingen, BS 8 augustus 1980, art. 5.
Richtlijn 85/374/EEG van de Raad van 25 juli 1985 betreffende de onderlinge aanpassing van de wettelijke en
bestuursrechtelijke bepalingen der Lid-Staten inzake de aansprakelijkheid voor produkten met gebreken. Omgezet in
Belgisch recht bij Wet van 25 februari 1991 betreffende de aansprakelijkheid voor produkten met gebreken, BS 22 maart
1991.
Wet van 22 augustus 2002 betreffende de rechten van de patiënt, BS 26 september 2002, art. 8, 10, 12 en 15.
Subafdeling III. Decreten
Decreet van 1 december 1998 betreffende de centra voor leerlingenbegeleiding, BS 10 april 1999, art. 18.
Decreet van 17 juli 2002 houdende hervorming van de “Office de la Naissance et de l’Enfance”, afgekort “O.N.E.”, BS
2 augustus 2002, art. 6.
Decreet van 21 november 2003 op het preventief gezondheidsbeleid, BS 3 februari 2004, art. 8 en 11.
Decreet van 30 april 2004 tot oprichting van het intern verzelfstandigd agentschap met rechtspersoonlijkheid Kind en
Gezin, BS 7 juni 2004, art. 7.
92
Subafdeling IV. Besluiten
KB van 26 oktober 1966 waarbij de inenting tegen poliomyelitis verplicht gesteld wordt, BS 6 december 1966.
KB van 2 december 2015 houdende verlenging van de maatregel tot schorsing van de toepassing van het besluit van de
Regent van 6 februari 1946 waarbij de koepokinenting verplicht gemaakt wordt, BS 22 december 2015.
Besluit van de Regering van 27 februari 2003 van de Franse Gemeenschap houdende algemene reglementering inzake
opvangvoorzieningen, BS 21 mei 2003.
Besluit van de Regering van de Duitstalige Gemeenschap van 22 mei 2014 betreffende de kinderopvangdiensten en
andere vormen van kinderopvang, BS 24 september 2014.
Subafdeling V. Overig
Antwoord op de parlementaire vraag nr. 924 van de heer volksvertegenwoordiger Luk Van Biesen van 20 maart 2013
(N.) aan de vice eerste minister en minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid, belast met Beliris en de Federale
Culturele Instellingen (“Verplichte vaccinatie tegen polio” - MV 15774 - DO 2012201312135).
NATIONALE RAAD VAN DE ORDE DER ARTSEN, art. 18 Code van medische deontologie, 3 mei 2018,
https://www.ordomedic.be/nl/code-2018/inhoud/.
Afdeling II. Internationaal
Resolutie 428 van de Algemene Vergadering van de Raad van Europa (23 januari 1970).
Internationaal Verdrag inzake economische, sociale en culturele rechten, BS 6 juli 1983, art. 12 en 13.
Verdrag van 20 november 1989 inzake de rechten van het kind, BS 17 januari 1992, art. 3, 6, 16, 24 en 28.
Het Herziene Europees sociaal handvest, BS 10 mei 2004, art. 11.
Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden, BS 19 augustus 1955, art. 2, 8,
9, 14 en art. 2 van het Aanvullend Protocol.
93
Hoofdstuk II. Rechtspraak
Afdeling I. Nationaal
Subafdeling I. Hof van Cassatie
Cass. 1 oktober 1997, Arr. Cass. 1997, 876.
Cass. 28 november 1997, Arr. Cass. 1997, 1251 en RvS (3e k.) 12 januari 1973, nr. 60.362.
Cass. 18 december 2013, AR P.13.0708.F/1.
Cass. 25 maart 2014, AR P.13.0142.N/2.
Cass. 16 mei 2017, AR P.14.1799.N/3.
Subafdeling II. Raad van State
RvS 16 december 1992, JT 1993, 333, noot SOHIER, J.
RvS 21 juni 1996, nr. 60.362.
Subafdeling III. Gerechtelijke rechtscolleges
Gent 20 maart 1996, RW 1996-97, 1257.
Corr. Luik 11 september 1996, JLMB 1996, 1300.
Luik 9 april 1986, JL 1986, 409, noot GENET, L.
Bergen 25 maart 2013, Rev. dr. santé 2013-14, afl. 5, 298, noot DALESSANDRO, S.
Rb. Tongeren 11 juni 2014, Limb.Rechtsl. 2015, afl. 1, 42.
94
Afdeling II. Internationaal
Subafdeling I. EHRM en ECRM
EHRM 26 april 1979, nr. 6538/74, Sunday Times/Verenigd Koninkrijk.
EHRM 25 maart 1992, nr. 13590/88, Campbell en Cosans/United Kingdom.
ECRM 16 januari 1996, nr. 23380/94, C.J., J.J. en E.J./Polen.
ECRM 2 juli 1997, nr. 27868/95, Salonen/Finland.
EHRM 15 januari 1998, nr. 26536/95, Boffa e.a./San Marino.
EHRM 9 juli 2002, nr. 42197/98, Salvetti/Italië.
EHRM 22 juli 2003, nr. 24209/94, Y.F./Turkije.
EHRM 29 juni 2007, nr. 15472/02, Folgero e.a./Noorwegen.
EHRM 10 juni 2010, nr. 302/02, Jehovah Getuigen van Moscow e.a./Rusland.
EHRM 15 maart 2012, nr. 24429/03, Solomakhin/Oekraïne.
EHRM 30 oktober 2012, nr. 57375/08, P. en S./Polen.
EHRM ingediend op 23 juli 2013, nr. 47621/13, Vavřička/Tsjechische Republiek.
EHRM ingediend op 16 november 2014, nr. 73094/14, Hornych/Tsjechische Republiek.
EHRM ingediend op 9 januari 2015, nr. 3867/14, Novotna/Tsjechische Republiek.
EHRM ingediend op 16 april 2015, nr. 19306/15, Brozik/Tsjechische Republiek.
EHRM ingediend op 16 april 2015, nr. 19298/15, Dubsky/Tsjechische Republiek.
EHRM ingediend op 31 augustus 2015, nr. 43883/15, Roleček/Tsjechische Republiek.
EHRM 6 oktober 2015, nr. 37991/12, Memlika/ Griekenland.
Subafdeling II. Hof van Justitie
HvJ 21 juni 2017, nr. C-621/15, ECLI:EU:C:2017:484.
95
Hoofdstuk III. Rechtsleer
Afdeling I. Boeken
BRENNAN, J., The ethics of voting, Princeton, N.J, Princeton University Press, 2011, 72-77.
BUCHANAN, A., BROCK, D., Deciding for others: the ethics of surrogate decision making, Cambridge, Cambridge
University Press, 1990, 232-240.
DAWSON, A., “Herd Protection as a Public Good: Vaccination and our Obligations to Others” in Ethics, Prevention
and Public Health, Oxford University Press, 160-178.
LUYTEN, J., “Mutual Moral Obligations in the Prevention of Infectious Diseases” in DENIER, Y., GASTMANS, C.
en VANDEVELDE, A. (eds.), Justice, Luck & Responsibility in Health Care, XXX, Dordrecht, Springer Netherlands,
2013, 85–100.
PARFIT, D., Reasons and persons, Oxford [Oxfordshire], Clarendon Press, 1984, 73.
RENUCCI, J., Article 9 of the European Convention On Human Rights: Freedom of thought, Conscience and Religion,
2005 Straatsburg, Raad van Europa, 116p.
RINGELHEIM, J., “Chapter 12. Rights, Religion and the Public Sphere: The European Court of Human Rights in
Search of a Theory?”, A European Dilemma: Religion and the Public Sphere, Cambridge, Cambridge University Press,
2012, 283-304.
THALER, R.H. en SUNSTEIN, C.R., Nudge: improving decisions about health, wealth, and happiness, New Haven,
Yale University Press, 2008, 1-14.
VERPLAETSE, J., DELMOTTE, C., Basisboek ethiek en rechtsfilosofie, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2015, 243p.
Afdeling II. Bijdragen in tijdschriften
ASVELD, L., “MASS-VACCINATION PROGRAMMES AND THE VALUE OF RESPECT FOR AUTONOMY”,
Bioethics juni 2008, 22, afl. 5, 245–257.
BESTER, J.C., “Measles Vaccination is Best for Children: The Argument for Relying on Herd Immunity Fails”, Journal
of Bioethical Inquiry september 2017, 14, afl. 3, 375–384.
BESTER, J.C., “The Harm Principle Cannot Replace the Best Interest Standard: Problems With Using the Harm
Principle for Medical Decision Making for Children”, The American Journal of Bioethics 8 maart 2018, 18, afl. 8, 9–
19.
BESTER, J.C., “Not a matter of parental choice but of social justice obligation: Children are owed measles vaccination”,
Bioethics november 2018, 32, afl. 9, 611-619.
BIRCHLEY, G., “Harm is all you need? Best interests and disputes about parental decision-making”, Journal of Medical
Ethics februari 2016, 42, afl. 2, 111–115.
96
BLUMENTHAL-BARBY, J.S. en BURROUGHS, H., “Seeking Better Health Care Outcomes: The Ethics of Using the
‘Nudge’”, The American Journal of Bioethics februari 2012, 12, afl. 2, 1–10.
BRENNAN, J., “A libertarian case for mandatory vaccination”, Journal of Medical Ethics januari 2018, 44, afl. 1, 37-
43.
CAMILLERI, F., “Compulsory vaccinations for children: Balancing the competing human rights at stake”, Netherlands
Quarterly of Human Rights september 2019, 37, afl. 3, 245–267.
CAPLAN, A.L., HOKE, D., DIAMOND, N.J. en KARSHENBOYEM, V., “Free to Choose but Liable for the
Consequences: Should Non-Vaccinators Be Penalized for the Harm They Do?”, The Journal of Law, Medicine & Ethics
oktober 2012, 40, afl. 3, 606–611.
CAPLAN, A., “Liberty has its responsibilities”, Human Vaccines 2013, 2666-2667.
CHANTLER, T., KARAFILLAKIS, E. en WILSON, J., “Vaccination: Is There a Place for Penalties for Non-
compliance?”, Applied Health Economics and Health Policy juni 2019, 17, afl. 3, 265–271.
CHAPMAN, G.B., LI, M., YOON, H., “Opting In vs Opting Out of Influenza Vaccination”, JAMA 2010, 304, afl. 1,
43–44.
CLARKE, S., GIUBILINI, A. en WALKER, M.J., “Conscientious Objection to Vaccination: Conscientious objection
to vaccination”, Bioethics maart 2017, 31, afl. 3, 155–161.
COLLIER, R., “No-fault compensation program overdue, experts say”, Canadian Medical Association Journal 22 maart
2011, 183, afl. 5, E263–E264.
CONSTABLE, C., BLANK, N.R. en CAPLAN, A.L., “Rising rates of vaccine exemptions: Problems with current
policy and more promising remedies”, Vaccine april 2014, 32, afl. 16, 1793–1797.
CULLITY, G., “Moral Free Riding”, Philosophy & Public Affairs januari 1995, 24, afl. 1, 34.
D’ANCONA, F., D’AMARIO, C., MARAGLINO, F., REZZA, G. en IANNAZZO, S., “The law on compulsory
vaccination in Italy: an update 2 years after the introduction”, Eurosurveillance 27 juni 2019, 24, afl. 26.
DAWSON, A., “THE DETERMINATION OF THE BEST INTERESTS IN RELATION TO CHILDHOOD
IMMUNISATION*”, Bioethics februari 2005, 19, afl. 1, 72–89.
DAWSON, A., “The Moral Case For The Routine Vaccination Of Children In Developed And Developing Countries”,
Health Affairs juni 2011, 30, afl. 6, 1029–1033.
DIEKEMA, D., “Parental refusals of medical treatment: the harm principle as threshold for state intervention”,
Theoretical Medicine and Bioethics 2004, 25, afl. 4, 243–264.
DIEKEMA, D, “Revisiting the Best Interest Standard: Uses and Misuses”, The Journal of Clinical Ethics 2011, 22, afl.
2, 128-133.
DE KEZEL, E., “Hof van Justitie versoepelt bewijslast bij schade door gebrekkig geneesmiddel”, Juristenkrant 2017,
afl. 353, 3.
97
DUBOV, A. en PHUNG, C., “Nudges or mandates? The ethics of mandatory flu vaccination”, Vaccine mei 2015, 33,
afl. 22, 2530–2535.
FLAHERTY, D.K., “The Vaccine-Autism Connection: A Public Health Crisis Caused by Unethical Medical Practices
and Fraudulent Science”, Annals of Pharmacotherapy oktober 2011, 45, afl. 10, 1302–1304.
FLANIGAN, J., “A Defense of Compulsory Vaccination”, HEC Forum maart 2014, 26, afl. 1, 5–25.
GIUBILINI, A., DOUGLAS, T. en SAVULESCU, J., “The moral obligation to be vaccinated: utilitarianism,
contractualism, and collective easy rescue”, Medicine, Health Care and Philosophy december 2018, 21, afl. 4, 547–
560.
HAIRE, B., KOMESAROFF, P., LEONTINI, R. en RAINA MACINTYRE, C., “Raising Rates of Childhood
Vaccination: The Trade-off Between Coercion and Trust”, Journal of Bioethical Inquiry juni 2018, 15, afl. 2, 199–209.
HERRING, J., “Respecting family life”, Amicus Curiae herfst 2008, afl. 75, 21-26.
ISAACS, D., KILHAM, H. en MARSHALL, H., “Should routine childhood immunizations be compulsory?”, Journal
of Paediatrics and Child Health juli 2004, 40, afl. 7, 392–396.
JAMROZIK, E., HANDFIELD, T. en SELGELID, M.J., “Victims, vectors and villains: are those who opt out of
vaccination morally responsible for the deaths of others?”, Journal of Medical Ethics december 2016, 42, afl. 12, 762–
768.
KNOL, M., URBANUS, A., SWART, E., MOLLEMA, L., RUIJS,W., VAN BINNENDIJK, R., TE WIERIK, M., DE
MELKER, H., TIMEN, A. en HAHNÉ, S., “Large ongoing measles outbreak in a religious community in the
Netherlands since May 2013”, Eurosurveillance 5 september 2013, 18, afl. 36.
KOPELMAN, L.M., “The Best-Interests Standard as Threshold, Ideal, and Standard of Reasonableness”, Journal of
Medicine and Philosophy 6 januari 1997, 22, afl. 3, 271–289.
LARSON, H.J., DE FIGUEIREDO, A., XIAHONG, Z., SCHULZ, W.S., VERGER, P., JOHNSTON, I.G., COOK,
A.R. en JONES, N.S., “The State of Vaccine Confidence 2016: Global Insights Through a 67-Country Survey”,
EBioMedicine oktober 2016, 12, 295–301.
LUYTEN, J., DORGALI, V., HENS, N. en BEUTELS, P., “Public preferences over efficiency, equity and autonomy
in vaccination policy: An empirical study”, Social Science & Medicine januari 2013, 77, 84–89.
LUYTEN, J. en BEUTELS, P., “The Social Value Of Vaccination Programs: Beyond Cost-Effectiveness”, Health
Affairs februari 2016, 35, afl. 2, 212–218.
MCDOUGALL, R.J. en NOTINI, L., “Overriding parents’ medical decisions for their children: a systematic review of
normative literature”, Journal of Medical Ethics juli 2014, 40, afl. 7, 448–452.
MITON, H. en MERCIER, H., “Cognitive Obstacles to Pro-Vaccination Beliefs”, Trends in Cognitive Sciences
november 2015, 19, afl. 11, 633–636.
NAVIN, M.C. en LARGENT, M.A., “Improving Nonmedical Vaccine Exemption Policies: Three Case Studies”, Public
Health Ethics 14 februari 2017, 10, afl. 3, 225-234.
98
NAVIN, M.C., “The Ethics of Vaccination Nudges in Pediatric Practice”, HEC Forum maart 2017, 29, afl. 1, 43–57.
PIERIK, R., “Mandatory Vaccination: An Unqualified Defence”, Journal of Applied Philosophy mei 2018, 35, afl. 2,
381-398.
PIERIK, R., “Past een vaccinatieplicht binnen het EVRM-regime?”, Tijdschrift voor Gezondheidsrecht augustus 2019,
43, afl. 4, 322–339.
POPE, T.M., “The Best Interest Standard: Both Guide and Limit to Medical Decision Making on Behalf of Incapacitated
Patients” 2011, 22, afl. 2, 134-138.
RITOV, I. en BARON, J., “Reluctance to Vaccinate: Omission Bias and Ambiguity”, Journal of Behavioral Decision
Making, afl. 3, 263-277.
SCHWARTZ, J.L. en CAPLAN, A.L., “Ethics of vaccination programs”, Current Opinion in Virology oktober 2011,
1, afl. 4, 263–267.
SINGER, P., “Famine, Affluence, and Morality”, Philosophy and Public Affairs 1972, 1, afl. 3, 229–243
STAFFORD, N., “Parents are sentenced to prison for not vaccinating children”, British Medical Journal 16 februari
2008, vol. 336, 348.
VAN DEN HOVEN, M., “Why One Should Do One’s Bit: Thinking about Free Riding in the Context of Public Health
Ethics”, Public Health Ethics 7 januari 2012, 5, afl. 2, 154–160.
VAN VELZEN, E., DE COSTER, E., VAN BINNENDIJK, R., HANHÉ, S., “Measles outbreak in an anthroposophic
community in The Hague, The Netherlands, June-July 2008”, Eurosurveillance 31 juli 2008, 13, afl. 31.
WALKINSHAW, E., “Mandatory vaccinations: The international landscape”, Canadian Medical Association Journal
11 augustus 2011, 183, afl. 16, E1167–E1168.
WANG, E., CLYMER, J., DAVIS-HAYES, C. en BUTTENHEIM, A., “Nonmedical Exemptions From School
Immunization Requirements: A Systematic Review”, American Journal of Public Health november 2014, 104, afl. 11,
e62–e84.
WARREN, D. en BRANDEIS, D., “The Right to Privacy”, Harvard Law Review 15 december 1890, 4, afl. 5, 193-220.
Παναγιώτα, K., “Religious objections to compulsory vaccination: the ECtHR approach”, Expressis Verbis Law Journal,
2018, 149-154.
Afdeling III. Masterproeven en doctoraatsthesissen
LUYTEN, J., Billijkheid, efficiëntie en volksgezondheid, onuitg. doctoraatsthesis Medische Wetenschappen
UAntwerpen en Wijsbegeerte KU Leuven, 2014, 31-33.
TRIPS, J., Inventarisatie en analyse van vaccinkritische bewegingen in het Nederlandse taalgebied, onuitg. masterproef
Geneeskunde UGent, 2011, https://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/001/787/826/RUG01-001787826_2012_0001_AC.pdf.
99
Hoofdstuk IV. Overig
Onderstaande links werden ten laatste geverifieerd op 08/05/2020.
Afdeling I. Internetbronnen
AGENTSCHAP ZORG EN GEZONDHEID, Basisvaccinatieschema,
https://www.laatjevaccineren.be/basisvaccinatieschema.
CDC, Our Progress Against Polio, 2017, https://www.cdc.gov/polio/progress/index.htm.
COMMITTEE ON THE RIGHTS OF CHILDREN, General comment No. 14 (2013) on the right of the child to have
his or her best interests taken as a primary consideration (art. 3, para. 1), 29 mei 2013,
https://www.refworld.org/docid/51a84b5e4.html.
ECDC, Monthly measles and rubella monitoring report, september 2019,
https://www.ecdc.europa.eu/sites/default/files/documents/measles-monthly-report-september-2019.pdf.
EVANS, G., “Vaccine injury compensation programs worldwide”, Vaccine oktober 1999, 17, S25–S35.
HOGE GEZONDHEIDSRAAD, Vaccinatie tegen poliomyelitis, 2016, https://www.zorg-en-
gezondheid.be/sites/default/files/atoms/files/hgr_9208b_polio_volwassenen.pdf.
LARSON, H., DE FIGUEIREDO, A., KARAFILLAKIS, E., RAWAL, M., State of vaccine confidence in the EU 2018,
2018, https://ec.europa.eu/health/sites/health/files/vaccination/docs/2018_vaccine_confidence_en.pdf.
LOMBA, N., EUROPEAN PARLIAMENT, EUROPEAN PARLIAMENTARY RESEARCH SERVICE en
EUROPEAN VALUE ADDED UNIT, The benefit of EU action in health policy: the record to date : European added
value in action, maart 2019,
http://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/STUD/2019/631729/EPRS_STU(2019)631729_EN.pdf.
MURDOCH, J., “Freedom of thought conscience and religion – A guide to the implementation of Article of the
European Convention on Human Rights”, Human rights handbooks no. 9, Raad van Europa, juni 2007,
https://rm.coe.int/168007ff4f.
RAAD VAN EUROPA, Guide on Article 2 of Protocol No. 1 to the European Convention on Human Rights – Right to
education, 31 augustus 2019, https://www.echr.coe.int/Documents/Guide_Art_2_Protocol_1_ENG.pdf.
VANDERMEULEN, C., HOPPENBROUWERS, K., ROELANTS, M., THEETEN, H., BRAECKMAN, T.,
MAERTENS, K., BLAIZOT, S., VAN DAMME, P., Studie van de vaccinatiegraad in Vlaanderen 2016, maart 2017,
https://www.zorg-en-gezondheid.be/sites/default/files/atoms/files/Vaccinatiegraadstudie%202016.pdf.
WELLCOME, Wellcome Global Monitor How does the world feel about science and health?, juni 2019,
https://wellcome.ac.uk/sites/default/files/wellcome-global-monitor-2018.pdf.
WHO, Measles – European Region, https://www.who.int/csr/don/06-may-2019-measles-euro/en/.
WHO, Strategic Response Plan for the measles emergency in the WHO European Region September 2019–December
2020, http://www.euro.who.int/en/health-topics/disease-prevention/vaccines-and-
100
immunization/publications/2019/strategic-response-plan-for-the-measles-emergency-in-the-who-european-region-
september-2019december-2020.
WHO, Ten threats to global health in 2019, https://www.who.int/emergencies/ten-threats-to-global-health-in-2019.
WHO, Vaccine hesitancy: A growing challenge for immunization programmes, https://www.who.int/news-room/18-08-
2015-vaccine-hesitancy-a-growing-challenge-for-immunization-programmes.
Afdeling II. Nieuwsbronnen
CASTERS, J., “Antivaccinatiebeweging groeit in VS: hoe zit het in Vlaanderen?”, De Morgen 4 februari 2015,
https://www.demorgen.be/tech-wetenschap/antivaccinatiebeweging-groeit-in-vs-hoe-zit-het-in-vlaanderen~b0ac1e0a/.
DORAN, M., “Vaccination rates in children up since ‘no jab, no pay’ introduced, Federal Government says”, ABC News
30 juli 2016, https://www.abc.net.au/news/2016-07-31/government-labels-no-jab,-no-pay-policy-a-success/7675172.
HEYLEN, K., “Coronavirus houdt wereldwijd nu al 290 miljoen kinderen van school: ‘recht op onderwijs in gevaar’”,
vrt nws 5 maart 2020, https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2020/03/05/coronavirus-houdt-wereldwijd-290-miljoen-kinderen-
van-school/.
MARTIN, M., “Hoewel vaccinaties een overduidelijk succesverhaal zijn, blijft de antivaccinatiebeweging twijfel zaaien
over het ‘prikje’. Ook in ons land maakt een groep antivaxxers gretig gebruik van een luide megafoon. Wie zijn ze en
hoe groot is de beweging in Vlaanderen?”, De Morgen 14 april 2019, https://www.demorgen.be/nieuws/wie-zit-achter-
de-antivaccinatiebeweging-in-ons-land~b45055b2/.
STRUYVE, S., “Man sterft op Grote Markt in Kortrijk, lieten voorbijgangers hem aan zijn lot over? Politie voert
onderzoek”, vrt nws 8 oktober 2019, https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2019/10/08/lieten-voorbijgangers-man-sterven-op-
grote-markt-kortrijk/.
WOODYATT, A., “Germany makes measles vaccination compulsory for children”, CNN 15 november 2019,
https://edition.cnn.com/2019/11/15/health/germany-measles-fine-intl-scli-grm/index.html.
VOSSEN, S., “Ouders krijgen celstraf voor niet-gevaccineerde kinderen”, Het Laatste Nieuws 6 maart 2013,
https://www.hln.be/nieuws/binnenland/ouders-krijgen-celstraf-voor-niet-vaccinatie-van-kinderen~aa1b832e/.
X. “Hasselts koppel veroordeeld voor weigering polio-inenting”, Gazet van Antwerpen 3 april 2006,
https://www.gva.be/cnt/oid390590/archief-hasselts-koppel-veroordeeld-voor-weigering-polio-inenting.
X. “Boete en celstraf omdat kind niet ingeënt is tegen polio”, Het Nieuwsblad 23 december 2013,
https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20131223_00901010.
X. “Geen straf voor ouders die vaccinatie voor hun kind weigerden”, Het Nieuwsblad 11 juni 2014,
https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20140611_01136458.
X. “Europees Hof: vaccins kunnen oorzaak zijn van ziekte, ook zonder wetenschappelijk bewijs”, De Morgen 22 juni
2017, https://www.demorgen.be/nieuws/europees-hof-vaccins-kunnen-oorzaak-zijn-van-ziekte-ook-zonder-
wetenschappelijk-bewijs~b4b6b3b0/.
X. “Celstraf na weigering poliovaccin voor kind”, Het Nieuwsblad 5 oktober 2017,
https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20171004_03112919.
101
X, “Mazelen bezig met forse opmars in België en rest van de wereld”, De Morgen 14 augustus 2019,
https://www.demorgen.be/nieuws/mazelen-bezig-met-forse-opmars-in-belgie-en-rest-van-de-wereld~bf443bbf/.
X. “Crisisplan moet twijfels over vaccinatie wegnemen”, Het Nieuwsblad 2 december 2019,
https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20191202_04746840.
Afdeling III. Quote vooraan de thesis
VERMEERSCH, E., “Individual rights versus societal duties”, Vaccine oktober 1999, 17, afl. 3, S14-S17.
102
Titel VII. Bijlagen
Hoofdstuk I. Wetgeving
Afdeling I. Nationaal
Art. 128, 130 en 135 Grondwet.
Art. 128 (wijziging van de terminologie)
§ 1. De Parlementen van de Vlaamse en de Franse Gemeenschap regelen, elk voor zich, bij decreet, de
persoonsgebonden aangelegenheden, alsook, voor deze aangelegenheden, de samenwerking tussen de
gemeenschappen en de internationale samenwerking, met inbegrip van het sluiten van verdragen.
Een wet aangenomen met de in artikel 4, laatste lid, bepaalde meerderheid, stelt deze persoonsgebonden
aangelegenheden vast, alsook de vormen van samenwerking en de nadere regelen voor het sluiten van verdragen.
§ 2. Deze decreten hebben kracht van wet respectievelijk in het Nederlandse taalgebied en in het Franse taalgebied,
alsmede, tenzij wanneer een wet aangenomen met de in artikel 4, laatste lid, bepaalde meerderheid er anders over
beschikt, ten aanzien van de instellingen gevestigd in het tweetalige gebied Brussel-Hoofdstad die, wegens hun
organisatie, moeten worden beschouwd uitsluitend te behoren tot de ene of de andere gemeenschap.
Art. 130 (wijziging van de terminologie)
§ 1. Het Parlement van de Duitstalige Gemeenschap regelt bij decreet :
1° de culturele aangelegenheden;
2° de persoonsgebonden aangelegenheden;
3° het onderwijs, binnen de grenzen bepaald in artikel 127, § 1, eerste lid, 2°;
4° de samenwerking tussen de gemeenschappen, alsmede de internationale samenwerking, daarin begrepen het sluiten
van verdragen, voor de in 1°, 2° en 3° bedoelde aangelegenheden.
5° het gebruik van de talen voor het onderwijs in de door de overheid opgerichte, gesubsidieerde of erkende
instellingen.
De wet stelt de in 1° en 2° vermelde culturele en persoonsgebonden aangelegenheden vast, alsook de in 4° vermelde
vormen van samenwerking en de wijze waarop de verdragen worden gesloten.
§ 2. Deze decreten hebben kracht van wet in het Duitse taalgebied.
Art. 135
Een wet aangenomen met de in artikel 4, laatste lid, bepaalde meerderheid wijst de overheden aan die voor het
tweetalige gebied Brussel-Hoofdstad de bevoegdheden uitoefenen die niet zijn toegewezen aan de gemeenschappen
voor de aangelegenheden bedoeld in artikel 128, § 1.
Art. 5, § 1, I, 1e lid, 8° en 2e lid, 2° bijzondere wet tot hervorming der instellingen.
Art. 5.§ 1. De persoonsgebonden aangelegenheden bedoeld in artikel [10 128, § 1]10 , van de Grondwet, zijn :
I. [2 Wat het gezondheidsbeleid betreft :
1° onverminderd datgene wat bepaald is in het eerste lid, 2°, 3°, 4°, 5° en 6°, het beleid betreffende de
zorgverstrekkingen in en buiten de verplegingsinrichtingen met uitzondering van :
a) de organieke wetgeving, met uitzondering van de investeringskost van de infrastructuur en de medisch-technische
diensten;
b) de financiering van de exploitatie, wanneer deze geregeld is door de organieke wetgeving en dit onverminderd de
103
bevoegdheden van de gemeenschappen bedoeld onder a);
c) de basisregelen betreffende de programmatie;
d) de bepaling van de voorwaarden en de aanwijzing tot universitair ziekenhuis overeenkomstig de wetgeving op de
ziekenhuizen;
2° het beleid betreffende de verstrekkingen van geestelijke gezondheidszorg in de verplegingsinrichtingen buiten de
ziekenhuizen;
3° het beleid betreffende de zorgverstrekkingen in oudereninstellingen, met inbegrip van de geïsoleerde
geriatriediensten;
4° het beleid betreffende de zorgverstrekkingen in geïsoleerde diensten voor behandeling en revalidatie;
5° het beleid inzake long term care revalidatie;
6° de organisatie van de eerstelijnsgezondheidszorg en de ondersteuning van de gezondheidszorgberoepen van de
eerste lijn;
7° wat betreft de gezondheidszorgberoepen :
a) hun erkenning met naleving van de door de federale overheid bepaalde erkenningsvoorwaarden;
b) hun contingentering, rekening houdende, in voorkomend geval, met het globale aantal dat de federale overheid
per gemeenschap jaarlijks kan vastleggen voor de toegang van elk van de gezondheidszorgberoepen;
8° de gezondheidsopvoeding alsook de activiteiten en diensten op het vlak van de preventieve gezondheidszorg,
evenals alle initiatieven inzake de preventieve gezondheidszorg.
De federale overheid blijft evenwel bevoegd voor :
1° de ziekte- en invaliditeitsverzekering;
2° de nationale maatregelen inzake profylaxis.
KB van 26 oktober 1966.
Artikel 1.[De inenting tegen poliomyelitis wordt verplicht gesteld. De handelingen die zij omvat nemen een aanvang
[1 na de tweede levensmaand]1 en moeten vóór de leeftijd van achttien maanden beëindigd zijn, behalve zo er
geneeskundige tegenaanduiding is, in welk geval zij moeten verricht worden tijdens de achttien maanden volgend op
het einde van deze tegenaanduiding.] (KB 02-04-1968, art. 1)
----------
(1)<KB 2000-09-22/33, art. 1, 002; Inwerkingtreding : 07-11-2000>
Art. 2. De Minister van Volksgezondheid bepaalt de aard van de te gebruiken entstof.
Art. 3. Door de burgemeesters wordt de lijst opgesteld en bijgehouden van de kinderen die aan de verplichte inenting
zijn onderworpen.
Zij wijzen de in artikel 7 bedoelde personen op hun verplichtingen dienaangaande. Zij houden eveneens toezicht op
de naleving van die verplichting en delen de gezondheidsinspecteur de vastgestelde nalatigheden mede.
Art. 4. De burgemeesters dienen alle voorzieningen te treffen om de kosteloze inenting te doen plaatsvinden binnen
de termijnen bepaald in artikel 1.
De in artikel 7 bedoelde personen kunnen echter de in hun bewaring gestelde of onder hun voogdij staande kinderen
op hun kosten door een geneesheer naar keus doen inenten, binnen de termijnen bepaald in artikel 1.
Art. 5. Ter gelegenheid van de laatste toediening van de entstof wordt aan de in artikel 7 bedoelde personen een
vaccinatiebewijs afgeleverd waarvan het model bij dit besluit gevoegd is.
Dit attest dient binnen vijftien dagen na zijn aflevering toegezonden aan het gemeentebestuur waar het ingeënte kind
gedomicilieerd is.
Art. 6. Het bestaan van een contra-indicatie moet blijken uit een omstandig geneeskundig attest, dat de
waarschijnlijke duur van de contra-indicatie vermeldt en aan de gezondheidsinspecteur van het ambtsgebied
toegestuurd wordt. Deze verwittigt de burgemeester van de gemeente waar het betrokken kind gedomicilieerd is.
104
Art. 7. Ieder die het recht van bewaring of de voogdij uitoefent over kinderen, die aan de verplichte inenting zijn
onderworpen, is persoonlijk gehouden de in de artikels 1, 5, lid 2, en 6, bepaalde voorschriften na te komen.
Art. 8. De overtredingen van dit besluit worden bestraft met de in de gezondheidswet van 1 september 1945 gestelde
straffen.
Art. 9. Dit besluit treedt in werking op 1 januari 1967.
Art. 10. Onze Minister van Volksgezondheid is belast met de uitvoering van dit besluit.
BIJLAGE.
Art. N. Model van vaccinatiebewijs, bedoeld bij artikel 5
De ondergetekende, ......................................, doctor in de geneeskunde,
verklaart dat het kind (naam en voornamen)
..........................................................................................................
geboren te.........................................., de.............................
woonachtig te ...................................................straat, nr. ............,
de volledige inenting tegen poliomyelitis heeft ondergaan.
1° inname, de ..............................
2° inname, de ..............................
3e inname, de ..............................
..................................................................., de.......................
De geneesheer-inenter,
Art. 1, 1° en art. 5 Gezondheidswet.
Artikel 1. De Koning is er toe gemachtigd om, bij algemeene reglementen en na het advies ingewonnen te hebben van
den hoogen gezondheidsraad, de noodige maatregelen van voorbehoeding en assaineering, alsook alle inrichtings- en
contrôlemaatregelen voor te schrijven:
1° Om de besmettelijke ziekten te voorkomen of te bestrijden, welke een algemeen gevaar opleveren en waarvan een
lijst zal opgemaakt worden, op het eensluidend advies van den hoogen gezondheidsraad;
(…)
Art. 5. De inbreuken op de bepalingen van deze wet en op de reglementen, uitgevaardigd om de uitvoering er van te
verzekeren, worden gestraft met een geldboete van 26 tot 100 frank en met gevangenisstraf van acht dagen tot een
maand, of met een van deze straffen.
Bij hervalling binnen de twee jaren na de laatste veroordeeling, kunnen deze straffen tot het dubbel worden
opgevoerd.
(…)
KB van 2 december 2015.
FILIP, Koning der Belgen,
Aan allen die nu zijn en hierna wezen zullen, Onze Groet.
Gelet op de Gezondheidswet van 1 september 1945, artikel 1, 1°, gewijzigd bij de wet van 10 april 2014;
Gelet op het besluit van de Regent van 6 februari 1946 waarbij de koepokinenting verplicht wordt gemaakt;
Gelet op het eensluidend advies van de Hoge Gezondheidsraad van 24 juni 2015;
Gelet op het advies 58.275/3 van de Raad van State, gegeven op 6 november 2015, met toepassing van artikel 84, § 1,
eerste lid, 2°, van de gecoördineerde wetten op de Raad van State;
Op de voordracht van Onze Minister van Volksgezondheid,
105
Hebben Wij besloten en besluiten Wij :
Artikel 1. De toepassing van het besluit van de Regent van 6 februari 1946, waarbij de koepokinenting verplicht
gemaakt wordt, wordt geschorst tot 31 december 2026 inbegrepen.
Art. 2. Dit besluit treedt in werking op 1 januari 2016.
Art. 3. De minister bevoegd voor Volksgezondheid is belast met de uitvoering van dit besluit.
Gegeven te Brussel, 2 december 2015.
Art. 196 en 197 Strafwetboek.
Art. 196. Met (opsluiting van vijf jaar tot tien jaar) worden gestraft de andere personen die in authentieke en
openbare geschriften valsheid plegen en alle personen die in handels- of bankgeschriften of in private geschriften
valsheid plegen, <W 2003-01-23/42, art. 49, 040; Inwerkingtreding : 13-03-2003>
Hetzij door valse handtekeningen,
Hetzij door namaking of vervalsing van geschriften of handtekeningen,
Hetzij door overeenkomsten, beschikkingen, verbintenissen of schuldbevrijdingen valselijk op te maken of achteraf
in de akten in te voegen,
Hetzij door toevoeging of vervalsing van bedingen, verklaringen of feiten die deze akten ten doel hadden op te
nemen of vast te stellen.
Art. 197. In alle gevallen in deze afdeling vermeld, wordt hij die gebruik maakt van de valse akte of van het valse
stuk, gestraft alsof hij de dader van de valsheid was.
Art. 18, 2° en 3° decreet van 1 december 1998 betreffende de centra voor leerlingenbegeleiding.
Artikel 18 “Het centrum neemt initiatieven om de gezondheid, groei en ontwikkeling van de leerlingen te bevorderen,
te bewaken en te behouden. Dit impliceert naast de multidisciplinaire werking, dat:
2° het centrum ten aanzien van de leerlingen maatregelen neemt om het ontstaan van sommige besmettelijke ziekten
te beletten. De regering bepaalt hiertoe de maatregelen en legt het vaccinatieschema vast;
3° het centrum ten aanzien van de leerlingen en het schoolpersoneel profylactische maatregelen neemt om het
verspreiden van besmettelijke ziekten tegen te gaan. De regering bepaalt hiervoor nadere regels.
Art. 7, § 1, 3° decreet van 30 april 2004 tot oprichting van het intern verzelfstandigd agentschap met
rechtspersoonlijkheid Kind en Gezin.
§ 1. De taak van het agentschap inzake de organisatie van de preventieve gezinsondersteuning omvat in elk geval:
3° de preventieve gezondheidszorg met betrekking tot het jonge kind, in het bijzonder het promoten, toedienen en
opvolgen van vaccinaties.
Art. 8 en 11 decreet betreffende het preventieve gezondheidsbeleid.
Art. 8. Iedere persoon heeft, binnen het toepassingsgebied van dit decreet, een individuele verantwoordelijkheid ten
opzichte van zijn eigen gezondheid en, door de daden die hij vrijwillig en bewust stelt of nalaat te stellen, ook ten
opzichte van de gezondheid van zijn medemens. Deze verantwoordelijkheid omvat het in acht nemen van
veiligheidsvoorschriften, het aannemen van een gezonde leefstijl en het nemen van andere voorzorgsmaatregelen die
haalbaar en doeltreffend zijn om ziekten en aandoeningen bij de mens te voorkomen.
Art. 11. Iedere persoon heeft de verplichting om zich te onderwerpen aan een tussenkomst van preventieve
gezondheidszorg die noodzakelijk is om de gezondheid van andere personen niet in gevaar te brengen, als hij :
1° zich bevindt op het grondgebied van het Vlaamse Gewest en deze tussenkomst in het Vlaamse Gewest verstrekt
wordt door een partnerorganisatie, een organisatie met terreinwerking of een individuele zorgverstrekker;
106
2° a) zich bevindt op het grondgebied van het tweetalig gebied Brussel-Hoofdstad en deze tussenkomst in het
tweetalig gebied Brussel-Hoofdstad verstrekt wordt door een voorziening die wegens haar organisatie beschouwd
moet worden als uitsluitend ressorterend onder de bevoegdheid van Vlaamse Gemeenschap en voorzover hij op deze
voorziening vrijwillig beroep heeft gedaan;
b) zich bevindt op het grondgebied van het tweetalig gebied Brussel-Hoofdstad en deze tussenkomst in het tweetalig
gebied Brussel-Hoofdstad verstrekt wordt door een individuele zorgaanbieder die op vrijwillige basis is toegetreden
tot een verband dat zelf georganiseerd is op een zodanige wijze dat blijk gegeven wordt van een band met de Vlaamse
Gemeenschap en voor zover de persoon op deze individuele zorgaanbieder vrijwillig beroep heeft gedaan.
Art. 6, §1 en §2 van het decreet van 17 juli houdende hervorming van de “Office de la Naissance et de
l’Enfance”.
Art. 6. § 1. Geen persoon die niet behoort tot het familiaal leefmilieu van het kind mag de opvang van kinderen die
jonger zijn dan twaalf jaar regelmatig organiseren zonder dit vooraf aan de Dienst mee te delen en zonder zich te
schikken naar regels in verband met de kwaliteit van de opvang die door de Regering na advies van de Dienst worden
vastgesteld.
Het gebrek aan een voorafgaande mededeling aan de Dienst wordt bestraft met een geldboete van zeventig cent tot
dertien euro.
De Dienst reikt een kwaliteitsattest uit aan de instellingen en diensten die zich schikken naar de regels in verband met
de kwaliteit van de opvang en die zich onderwerpen aan het toezicht van de Dienst.
Het kwaliteitsattest wordt uitgereikt binnen de zestig dagen die volgen op de indiening van de aanvraag
overeenkomstig de bepalingen vastgesteld door de Dienst. De Dienst kan het kwaliteitsattest intrekken wanneer de
instelling of de dienst zich niet meer aan zijn toezicht onderwerpt of zich niet schikt naar de regels inzake de kwaliteit
van de opvang. Na het advies van de Dienst te hebben ingewonnen, dat binnen een termijn van één maand wordt
gegeven, stelt de Regering de procedure vast die door de Dienst te volgen is bij afwijzing of intrekking van het
kwaliteitsattest. De Dienst zendt aan het College van Burgemeester en Schepenen van de betrokken gemeente een
afschrift over van elke beslissing met betrekking tot een kwaliteitsattest in het voordeel van een instelling of een
dienst die daar activiteiten uitoefent.
§ 2. Geen persoon die niet tot het familiaal leefmilieu van het kind behoort, mag, behalve bij gelegenheid, kinderen
opvangen die minder dan zes jaar oud zijn, zonder de voorafgaande toestemming van de Dienst te hebben bekomen op
grond van de criteria die hij bepaalt en die door de Regering worden goedgekeurd. Die toestemming wordt uitgereikt
binnen de zestig dagen die volgen op de aanvraag die werd ingediend overeenkomstig de door de Dienst bepaalde
regels. De Dienst wint het advies van het College van Burgemeester en Schepenen in binnen het gebied van de
gemeentebevoegdheden. Het College van Burgemeester en Schepenen brengt zijn advies uit binnen de dertig dagen na
de ontvangst van die adviesaanvraag. Als geen antwoord binnen de bepaalde termijn wordt gegeven, dan wordt het
advies als gunstig geacht. De Dienst zendt aan het betrokken College van Burgemeester en Schepenen een afschrift
van zijn beslissing over. Die toestemming kan door de Dienst worden geweigerd of ingetrokken op grond van door
hem vast te stellen criteria, die door de Regering worden goedgekeurd. Eenieder die een kind dat jonger dan zes jaar
is, heeft opgevangen in overtreding van deze paragraaf, wordt gestraft met gevangenisstraf van acht dagen tot zes
maanden en met geldboete van één euro tot honderd vierentwintig euro of met één van die straffen alleen.
Art. 17 en art. 31 Besluit van de Regering van de Franse Gemeenschap van 27 februari 2003.
Art. 17. De opvangvoorziening stelt een huishoudelijk reglement op volgens het type-model aangeraden door de
Dienst, met nadere bepaling van de wederzijdse rechten en de plichten van de ouders en de opvangvoorziening.
Dit huishoudelijk reglement wordt ter goedkeuring aan de Dienst voorgelegd die de overeenstemming met de
reglementering naziet. Het wordt voor akkoord door de ouders ondertekend wanneer het kind wordt ingeschreven.
Art. 31. Behoudens medische beslissing, welke op het verzoek van de opvangvoorziening bevestigd wordt door de
medisch adviseur van de subregio, wordt ieder kind gevaccineerd volgens de door de Dienst bepaalde nadere regels in
het kader van het schema opgemaakt door de Franse Gemeenschap. De vaccinaties worden door de geneesheer van de
107
consultatie voor zuigelingen gedaan of door een door de ouders gekozen geneesheer. In dat geval bezorgen de ouders
aan de opvangvoorziening het bewijs van de vaccinaties.
Art. 67-69 en 89 besluit 22 mei 2014.
Art. 67. Om aanspraak te kunnen maken op opvang, dienen de personen belast met de opvoeding een opvangaanvraag
in bij de dienst voor onthaalouders.
Elke opvangaanvraag wordt opgenomen in een register van de dienst voor onthaalouders dat minstens de volgende
gegevens bevat: de identiteit en de leeftijd van het kind, de datum van de opvangaanvraag, de opvangtijden, het aantal
opvangdagen per maand, de aangevraagde begindatum voor de opvang en eventueel het vastgelegde einde van de
opvang.
Ten laatste acht weken vóór de aangevraagde opvang deelt de dienst voor onthaalouders de persoon belast met de
opvoeding mee of de opvang vanaf de aangevraagde datum al dan niet mogelijk is.
Indien geen opvang kan worden aangeboden, wordt dit in het register vermeld, met vermelding van de reden waarom.
Art. 68. § 1 - Zieke kinderen kunnen opgevangen worden voor zover er geen gevaar bestaat voor de andere
opgevangen kinderen.
In twijfelgevallen kan de dienst voor onthaalouders een medisch attest verlangen.
Als een kind om gezondheidsredenen langer dan twee dagen afwezig is, kan de dienst voor onthaalouders, voordat hij
het kind weer opvangt, een medisch attest verlangen dat bewijst dat het betrokken kind geen besmettingsgevaar
inhoudt voor de andere opgevangen kinderen.
§ 2 - De dienst voor onthaalouders beveelt de personen belast met de opvoeding van de opgevangen kinderen aan om
die overeenkomstig de richtlijnen van het centrum voor de gezonde ontwikkeling van kinderen en jongeren te laten
inenten.
Art. 69. De dienst voor onthaalouders nodigt alle personen belast met de opvoeding minstens alle twee jaar samen uit
om hun standpunten in het opvangconcept te kunnen inbouwen.
Art. 89. Artikel 64 en de artikelen 67 tot 69 gelden mutatis mutandis ook voor de crèches.
Art 372, 373 en 374 Burgerlijk Wetboek.
Art. 372. Een kind blijft onder het gezag van zijn ouders tot aan zijn meerderjarigheid of zijn ontvoogding.
Art. 373. Wanneer de ouders samenleven, oefenen zij het gezag over de persoon van het kind gezamenlijk uit.
Ten opzichte van derden die te goeder trouw zijn, wordt elke ouder geacht te handelen met de andere ouder wanneer
hij, alleen, een handeling stelt die met gezag verband houdt behouden de bij de wet bepaalde uitzonderingen.
Bij gebreke van instemming kan één van beide ouders de zaak bij de [1 familierechtbank]1 aanhangig maken.
De rechtbank kan één van de ouders toestemming verlenen alleen op te treden voor één of meer bepaalde
handelingen.
Art. 374. (§ 1.) Wanneer de ouders niet samenleven, blijven zij het ouderlijk gezag gezamenlijk uitoefenen en geldt
het in artikel 373, tweede lid, bepaalde vermoeden.
Bij gebreke van overeenstemming over de organisatie van de huisvesting van het kind, over de belangrijke
beslissingen betreffende zijn gezondheid, zijn opvoeding, zijn opleiding en zijn ontspanning en over de godsdienstige
of levensbeschouwelijke keuzes of wanneer deze overeenstemming strijdig lijkt met het belang van het kind, kan de
bevoegde [1 familierechtbank]1 de uitoefening van het ouderlijk gezag uitsluitend opdragen aan één van beide ouders.
Hij kan eveneens bepalen welke beslissingen met betrekking tot de opvoeding alleen met instemming van beide
ouders kunnen worden genomen.
108
Hij bepaalt de wijze waarop de ouder die niet het ouderlijk gezag uitoefent, persoonlijk contact met het kind
onderhoudt. Dat persoonlijk contact kan enkel om bijzonder ernstige redenen worden geweigerd. De ouder die niet het
ouderlijk gezag uitoefent, behoudt het recht om toezicht te houden op de opvoeding van het kind. Hij kan bij de
andere ouder of bij derden alle nuttige informatie hieromtrent inwinnen en zich in het belang van het kind tot de
[1 familierechtbank]1 wenden.
In elk geval bepaalt de rechter de wijze waarop het kind wordt gehuisvest en de plaats waar het in het
bevolkingsregister wordt ingeschreven als hebbende aldaar zijn hoofdverblijf.
(§ 2. Ingeval de ouders niet samenleven en hun geschil [1 bij de familierechtbank]1 aanhangig wordt gemaakt, wordt
het akkoord over de huisvesting van de kinderen door de rechtbank gehomologeerd, tenzij het akkoord kennelijk
strijdig is met het belang van het kind.
Bij gebrek aan akkoord, in geval van gezamenlijk ouderlijk gezag, onderzoekt de rechtbank op vraag van minstens
één van de ouders bij voorrang de mogelijkheid om de huisvesting van het kind op een gelijkmatige manier tussen de
ouders vast te leggen.
Ingeval de rechtbank echter van oordeel is dat de gelijkmatig verdeelde huisvesting, niet de meest passende
oplossing is, kan zij evenwel beslissen om een ongelijk verdeeld verblijf vast te leggen.
De rechtbank oordeelt in ieder geval bij een met bijzondere redenen omkleed vonnis, en rekening houdend met de
concrete omstandigheden van de zaak en het belang van de kinderen en de ouders.)
Art. 31, 32 en 33 Jeugdbeschermingswet.
Art. 31. De opvoedingsbijstand verzekert aan de personen die de minderjarige onder hun bewaring hebben, de hulp
van het jeugdbeschermingscomité of van een afgevaardigde bij de jeugdbescherming.
Die maatregel kan, daarenboven, naar gelang van de omstandigheden, voor dezelfde personen een of meer van de
volgende verplichtingen inhouden :
1° de minderjarige onderwerpen aan het toezicht van het jeugdbeschermingscomité of van een afgevaardigde bij de
jeugdbescherming;
2° hem onderwerpen aan de pedagogische of medische richtlijnen van een centrum voor opvoedkundige voorlichting
of geestelijke hygiëne;
3° hem geregeld een school voor gewoon of bijzonder onderwijs doen bezoeken;
4° uitzonderlijk, hem plaatsen bij een betrouwbaar persoon of in een geschikte inrichting met het oog op zijn
huisvesting, behandeling, opvoeding, onderrichting of beroepsopleiding.
Het jeugdbeschermingscomité of de afgevaardigde bij de jeugdbescherming belast met de opvoedingsbijstand, waakt
voor de vervulling van deze verplichtingen onder het toezicht van de jeugdrechtbank.
Tot opvoedingsbijstand kan worden besloten afgezien van enigerlei rechtspleging ten opzichte van de minderjarige.
Art. 32. Van (het ouderlijk gezag) ten aanzien van alle kinderen, of van één of meer onder hen, kan geheel of ten dele
worden ontzet :
1° de vader of de moeder die is veroordeeld tot een criminele of correctionele straf wegens enig feit gepleegd op de
persoon of met behulp van een van de kinderen of afstammelingen;
2° de vader of de moeder die, door slechte behandeling, misbruik van gezag, kennelijk slecht gedrag of erge
nalatigheid, de gezondheid, de veiligheid of de zedelijkheid van het kind in gevaar brengt.
Hetzelfde geldt voor de vader of de moeder die huwt met een persoon die van (het ouderlijk gezag) is ontzet. <W 31-
03-1987, art. 105>
De ontzetting wordt uitgesproken door de jeugdrechtbank, op vordering van het openbaar ministerie.
Art. 33. Volledige ontzetting slaat op alle rechten die uit (het ouderlijk gezag) voortvloeien.
(Ze slaat evenwel enkel op het recht om toe te stemmen in de adoptie van het kind wanneer het vonnis dit
uitdrukkelijk bepaalt.)
Voor degene die erdoor getroffen wordt, betekent ze ten aanzien van het betrokken kind en van diens
afstammelingen :
109
1° uitsluiting van het recht van bewaring en opvoeding;
2° onbekwaamheid om ze te vertegenwoordigen, tot hun handelingen toestemming te verlenen en hun goederen te
beheren;
3° uitsluiting van het recht van genot bedoeld in artikel 384 van het Burgerlijk Wetboek;
4° uitsluiting van het recht om levensonderhoud te vorderen;
5° uitsluiting van het recht om hun nalatenschap geheel of ten dele te verkrijgen overeenkomstig artikel 746 van het
Burgerlijk Wetboek.
(Volledige ontzetting brengt bovendien algemene onbekwaamheid mede om voogd, pleegvoogd, toeziend voogd of
curator te zijn.)
Gedeeltelijke ontzetting slaat op de rechten die de rechtbank bepaalt.
Art. 2, 3°, 8, 10, 12 en 15 Wet Patiëntenrechten.
Art. 2.Voor de toepassing van deze wet moet worden verstaan onder :
3° beroepsbeoefenaar : de beoefenaar bedoeld in het koninklijk besluit nr. 78 van 10 november 1967 betreffende de
uitoefening van de gezondheidszorgberoepen alsmede de beroepsbeoefenaar van een niet-conventionele praktijk
bedoeld in de wet van 29 april 1999 betreffende de niet-conventionele praktijken inzake de geneeskunde, de
artsenijbereidkunde, de kinesitherapie, de verpleegkunde en de paramedische beroepen.
Art. 8. § 1. De patiënt heeft het recht om geïnformeerd, voorafgaandelijk en vrij toe te stemmen in iedere
tussenkomst van de beroepsbeoefenaar.
Deze toestemming wordt uitdrukkelijk gegeven behalve wanneer de beroepsbeoefenaar, na de patiënt voldoende te
hebben geïnformeerd, uit de gedragingen van de patiënt redelijkerwijze diens toestemming kan afleiden.
Op verzoek van de patiënt of van de beroepsbeoefenaar en met de instemming van de beroepsbeoefenaar of van de
patiënt, wordt de toestemming schriftelijk vastgelegd en toegevoegd aan het patiëntendossier.
§ 2. De inlichtingen die aan de patiënt verstrekt worden, met het oog op het verlenen van diens toestemming bedoeld
in § 1, hebben betrekking op het doel, de aard, de graad van urgentie, de duur, de frequentie, de voor de patiënt
relevante tegenaanwijzingen, nevenwerkingen en risico's verbonden aan de tussenkomst, de nazorg, de mogelijke
alternatieven en de financiële gevolgen. Ze betreffen bovendien de mogelijke gevolgen ingeval van weigering of
intrekking van de toestemming, en andere door de patiënt of de beroepsbeoefenaar relevant geachte verduidelijkingen,
desgevallend met inbegrip van de wettelijke bepalingen die met betrekking tot een tussenkomst dienen te worden
nageleefd.
§ 3. De in § 1 bedoelde informatie wordt voorafgaandelijk en tijdig verstrekt en onder de voorwaarden en volgens de
modaliteiten voorzien in § 2 en § 3 van artikel 7.
§ 4. De patiënt heeft het recht om de in § 1 bedoelde toestemming voor een tussenkomst te weigeren of in te trekken.
Op verzoek van de patiënt of de beroepsbeoefenaar wordt de weigering of intrekking van de toestemming schriftelijk
vastgelegd en toegevoegd aan het patiëntendossier.
De weigering of intrekking van de toestemming heeft niet tot gevolg dat het in artikel 5 bedoelde recht op
kwaliteitsvolle dienstverstrekking jegens de beroepsbeoefenaar ophoudt te bestaan.
Indien de patiënt toen hij nog in staat was de rechten zoals vastgelegd in deze wet uit te oefenen, schriftelijk te
kennen heeft gegeven zijn toestemming tot een welomschreven tussenkomst van de beroepsbeoefenaar te weigeren,
dient deze weigering te worden geëerbiedigd zolang de patiënt ze niet herroept op een moment dat hij in staat is om
zijn rechten zelf uit te oefenen.
§ 5. Wanneer in een spoedgeval geen duidelijkheid aanwezig is omtrent de al dan niet voorafgaande wilsuitdrukking
van de patiënt of zijn vertegenwoordiger zoals bedoeld in hoofdstuk IV, gebeurt iedere noodzakelijke tussenkomst van
de beroepsbeoefenaar onmiddellijk in het belang van de gezondheid van de patiënt. De beroepsbeoefenaar maakt
hiervan melding in het in artikel 9 bedoelde patiëntendossier en handelt van zodra dit mogelijk is overeenkomstig de
bepalingen van de voorgaande paragrafen.
110
Art. 10. § 1. De patiënt heeft recht op bescherming van zijn persoonlijke levenssfeer bij iedere tussenkomst van de
beroepsbeoefenaar en inzonderheid betreffende de informatie die verband houdt met zijn gezondheid.
De patiënt heeft recht op respect voor zijn intimiteit. Behoudens akkoord van de patiënt, kunnen enkel de personen
waarvan de aanwezigheid is verantwoord in het kader van de dienstverstrekking van de beroepsbeoefenaar, aanwezig
zijn bij de zorg, de onderzoeken en de behandelingen.
§ 2. Geen inmenging is toegestaan met betrekking tot de uitoefening van dit recht dan voor zover het bij wet is
voorzien en nodig is voor de bescherming van de volksgezondheid of voor de bescherming van de rechten en de
vrijheden van anderen.
Art. 12. § 1. Bij een patiënt die minderjarig is, worden de rechten zoals vastgesteld door deze wet uitgeoefend door
de ouders die het gezag over de minderjarige uitoefenen of door zijn voogd.
§ 2. De patiënt wordt betrokken bij de uitoefening van zijn rechten rekening houdend met zijn leeftijd en maturiteit.
De in deze wet opgesomde rechten kunnen door de minderjarige patiënt die tot een redelijke beoordeling van zijn
belangen in staat kan worden geacht, zelfstandig worden uitgeoefend.
Art. 15.§ 1. Met het oog op de bescherming van de persoonlijke levenssfeer van de patiënt zoals bedoeld in artikel
10, kan de betrokken beroepsbeoefenaar het verzoek van de in artikel 12 [1 ...]1 en 14 bedoelde persoon om inzage of
afschrift zoals bedoeld in artikel 9, § 2, of § 3, geheel of gedeeltelijk weigeren. In dergelijk geval wordt het recht op
inzage of afschrift uitgeoefend door een door de vertegenwoordiger aangewezen beroepsbeoefenaar.
§ 2. In het belang van de patiënt en teneinde een bedreiging van diens leven of een ernstige aantasting van diens
gezondheid af te wenden, wijkt de betrokken beroepsbeoefenaar, in voorkomend geval in multidisciplinair overleg, af
van de beslissing genomen door de in artikel 12, [1 14, § 2 of 3]1 bedoelde persoon. Indien de beslissing genomen
werd door een in artikel 14, § 1, bedoelde persoon, wijkt de beroepsbeoefenaar hiervan slechts af voor zover die
persoon zich niet kan beroepen op de uitdrukkelijke wil van de patiënt.
§ 3. In de gevallen van § 1, en § 2, voegt de beroepsbeoefenaar een schriftelijke motivering toe aan het
patiëntendossier.
Art. 18 Code van medische deontologie.
Art. 18 De arts betrekt de minderjarige en de wilsonbekwame patiënt overeenkomstig hun begripsvermogen bij de
zorgverstrekking.
Art. 22 en 22bis Gw.
Art. 22 Ieder heeft recht op eerbiediging van zijn privé-leven en zijn gezinsleven, behoudens in de gevallen en onder
de voorwaarden door de wet bepaald.
De wet, het decreet of de in artikel 134 bedoelde regel waarborgen de bescherming van dat recht.
Art. 22bis Elk kind heeft recht op eerbiediging van zijn morele, lichamelijke, geestelijke en seksuele integriteit.
Elk kind heeft het recht zijn mening te uiten in alle aangelegenheden die het aangaan; met die mening wordt rekening
gehouden in overeenstemming met zijn leeftijd en zijn onderscheidingsvermogen.
Elk kind heeft recht op maatregelen en diensten die zijn ontwikkeling bevorderen.
Het belang van het kind is de eerste overweging bij elke beslissing die het kind aangaat.
De wet, het decreet of de in artikel 134 bedoelde regel waarborgen deze rechten van het kind.
111
Afdeling II. Internationaal
Art. 168, §1 en 6 VWEU.
Artikel 168 (oud artikel 152 VEG) 1. Bij de bepaling en de uitvoering van elk beleid en elk optreden van de Unie
wordt een hoog niveau van bescherming van de menselijke gezondheid verzekerd. Het optreden van de Unie, dat een
aanvulling vormt op het nationale beleid, is gericht op verbetering van de volksgezondheid, preventie van ziekten en
aandoeningen bij de mens en het wegnemen van bronnen van gevaar voor de lichamelijke en geestelijke gezondheid.
Dit optreden omvat de bestrijding van grote bedreigingen van de gezondheid, door het bevorderen van onderzoek naar
de oorzaken, de overdracht en de preventie daarvan, alsmede door het bevorderen van gezondheidsvoorlichting en
gezondheidsonderwijs, en de controle van, de alarmering bij en de bestrijding van ernstige grensoverschrijdende
bedreigingen van de gezondheid. De Unie vult het optreden van de lidstaten aan ter vermindering van de schade aan
de gezondheid door drugsgebruik, met inbegrip van voorlichting en preventie.
Artikel 6
De Unie is bevoegd om het optreden van de lidstaten te ondersteunen, te coördineren of aan te
vullen. Dit geldt voor de volgende gebieden wat hun Europese dimensie betreft:
a) bescherming en verbetering van de menselijke gezondheid;
b) industrie;
c) cultuur;
d) toerisme;
e) onderwijs, beroepsopleiding, jongeren en sport;
C 326/52 NL Publicatieblad van de Europese Unie 26.10.2012
f) civiele bescherming;
g) administratieve samenwerking.
Art. 12 IVESCR.
Art. 12. 1. De Staten die partij zijn bij dit Verdrag erkennen het recht van een ieder op een zo goed mogelijke
lichamelijke en geestelijke gezondheid.
2. De door de Staten die partij zijn bij dit Verdrag te nemen maatregelen ter volledige verwezenlijking van dit recht
omvatten onder meer die welke nodig zijn om te komen tot:
a) Vermindering van het aantal doodgeborenen en van de kindersterfte, alsmede een gezonde ontwikkeling van het
kind;
b) Verbetering van alle aspecten betreffende de hygiëne van het gewone milieu van de mens en van het arbeidsmilieu;
c) Voorkoming, behandeling en bestrijding van epidemische en endemische ziekten, alsmede van beroepsziekten en
andere ziekten;
d) Het scheppen van omstandigheden die een ieder in geval van ziekte geneeskundige bijstand en verzorging
waarborgen.
Art. 11 Europees sociaal handvest.
Art. 11. Recht op bescherming van de gezondheid.
Ten einde de onbelemmerde uitoefening van het recht op bescherming van de gezondheid te waarborgen, verplichten
de Overeenkomstsluitende Partijen zich, hetzij rechtstreeks, hetzij in samenwerking met openbare of particuliere
organisaties, passende maatregelen te nemen o.a. met het oogmerk:
1. de oorzaken van een slechte gezondheid zoveel mogelijk weg te nemen;
2. ter bevordering van de volksgezondheid en de persoonlijke verantwoordelijkheid op het gebied van de gezondheid
112
voorzieningen te treffen op het terrein van voorlichting en onderwijs;
3. epidemische, endemische en andere ziekten zoveel mogelijk te voorkomen.
Art. 3, 6, 16 en 24 IVRK.
Artikel 3
1. Bij alle maatregelen betreffende kinderen, ongeacht of deze worden
genomen door openbare of particuliere instellingen voor maatschappelijk
welzijn of door rechterlijke instanties, bestuurlijke autoriteiten of
wetgevende lichamen, vormen de belangen van het kind de eerste
overweging.
2. De Staten die partij zijn, verbinden zich ertoe het kind te verzekeren van
de bescherming en de zorg die nodig zijn voor zijn of haar welzijn,
rekening houdend met de rechten en plichten van zijn of haar ouders,
wettige voogden of anderen die wettelijk verantwoordelijk voor het kind
zijn, en nemen hiertoe alle passende wettelijke en bestuur maatregelen.
3. De Staten die partij zijn, waarborgen dat de instellingen, diensten en
voorzieningen die verantwoordelijk zijn voor de zorg voor of de
bescherming van kinderen voldoen aan de door de bevoegde autoriteiten
vastgestelde normen, met name ten aanzien van de veiligheid, de
gezondheid, het aantal personeelsleden en hun geschiktheid, alsmede
bevoegd toezicht.
Artikel 6
1. De Staten die partij zijn, erkennen dat ieder kind het inherente recht op
leven heeft.
2. De Staten die partij zijn, waarborgen in de ruimst mogelijke mate de
mogelijkheden tot overleven en de ontwikkeling van het kind.
Artikel 16
1. Geen enkel kind mag worden onderworpen aan willekeurige of
onrechtmatige inmenging in zijn of haar privé-leven, in zijn of haar
gezinsleven, zijn of haar woning of zijn of haar correspondentie, noch
aan enige onrechtmatige aantasting van zijn of haar eer en goede naam.
2. Het kind heeft recht op bescherming door de wet tegen zodanige
inmenging of aantasting.
Artikel 24
1. De Staten die partij zijn, erkennen het recht van het kind op het genot
van de grootst mogelijke mate van gezondheid en op voorzieningen voor
de behandeling van ziekte en het herstel van de gezondheid. De Staten
die partij zijn, streven ernaar te waarborgen dat geen enkel kind zijn of
haar recht op toegang tot deze voorzieningen voor gezondheidszorg
wordt onthouden.
2. De Staten die partij zijn, streven de volledige verwezenlijking van dit
recht na en nemen passende maatregelen, met name:
a) om baby- en kindersterfte te verminderen;
b) om de verlening van de nodige medische hulp en gezondheidszorg
aan alle kinderen te waarborgen met nadruk op de ontwikkeling van
de eerste-lijnsgezondheidszorg;
113
c) om ziekte, ondervoeding en slechte voeding te bestrijden, mede
binnen het kader van de eerste-lijnsgezondheidszorg, door onder
andere het toepassen van gemakkelijk beschikbare technologie en
door het voorzien in voedsel met voldoende voedingswaarde en
zuiver drinkwater, de gevaren en risico's van milieuverontreiniging
in aanmerking nemend;
d) om passende pre- en postnatale gezondheidszorg voor moeders te
waarborgen;
e) om te waarborgen dat alle geledingen van de samenleving, met
name ouders en kinderen, worden voorgelicht over, toegang hebben
tot onderwijs over, en worden gesteund in het gebruik van de
fundamentele kennis van de gezondheid en de voeding van
kinderen, de voordelen van borstvoeding, hygiëne en sanitaire
voorzieningen en het voorkomen van ongevallen;
f) om preventieve gezondheidszorg, begeleiding voor ouders, en
voorzieningen voor en voorlichting over gezinsplanning te
ontwikkelen.
3. De Staten die partij zijn, nemen alle doeltreffende en passende
maatregelen teneinde traditionele gebruiken die schadelijk zijn voor de
gezondheid van kinderen af te schaffen.
4. De Staten die partij zijn, verbinden zich ertoe internationale
samenwerking te bevorderen en aan te moedigen teneinde geleidelijk de
algehele verwezenlijking van het in dit artikel erkende recht te
bewerkstelligen. Wat dit betreft wordt in het bijzonder rekening
gehouden met de behoeften van ontwikkelingslanden.
Art. 2, 8, 9, 14 EVRM en art. 2 van het eerste Aanvullend Protocol.
Artikel 2.
Recht op leven
1. Het recht van een ieder op leven wordt beschermd door de wet. Niemand mag opzettelijk van het leven worden
beroofd, behoudens door de tenuitvoerlegging van een gerechtelijk vonnis wegens een misdrijf waarvoor de wet in de
doodstraf voorziet.
2. De beroving van het leven wordt niet geacht in strijd met dit artikel te zijn geschied ingeval zij het gevolg is van het
gebruik van geweld, dat absoluut noodzakelijk is: (a) ter verdediging van wie dan ook tegen onrechtmatig geweld; (b)
teneinde een rechtmatige arrestatie te bewerkstelligen of het ontsnappen van iemand die op rechtmatige wijze is
gedetineerd, te voorkomen; (c) teneinde in overeenstemming met de wet een oproer of opstand te onderdrukken.
Artikel 8.
Recht op eerbiediging van privé-, familie- en gezinsleven
1. Een ieder heeft recht op respect voor zijn privé leven, zijn familie- en gezinsleven, zijn woning en zijn
correspondentie.
2. Geen inmenging van enig openbaar gezag is toegestaan in de uitoefening van dit recht, dan voor zover bij de wet is
voorzien en in een democratische samenleving noodzakelijk is in het belang van de nationale veiligheid, de openbare
veiligheid of het economisch welzijn van het land, het voorkomen van wanordelijkheden en strafbare feiten, de
bescherming van de gezondheid of de goede zeden of voor de bescherming van de rechten en vrijheden van anderen.
Artikel 9.
Vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst
114
1. Een ieder heeft recht op vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst; dit recht omvat tevens de vrijheid om van
godsdienst of overtuiging te veranderen, alsmede de vrijheid hetzij alleen, hetzij met anderen, zowel in het openbaar
als privé zijn godsdienst te belijden of overtuiging tot uitdrukking te brengen in erediensten, in onderricht, in
practische toepassing ervan en in het onderhouden van geboden en voorschriften.
2. De vrijheid zijn godsdienst te belijden of overtuiging tot uiting te brengen kan aan geen andere beperkingen worden
onderworpen dan die die bij de wet zijn voorzien en in een democratische samenleving noodzakelijk zijn in het belang
van de openbare veiligheid, voor de bescherming van de openbare orde, gezondheid of goede zeden of voor de
bescherming van de rechten en vrijheden van anderen.
Artikel 14.
Verbod van discriminatie
Het genot van de rechten en vrijheden die in dit Verdrag zijn vermeld, moet worden verzekerd zonder enig
onderscheid op welke grond ook, zoals geslacht, ras, kleur, taal, godsdienst, politieke of andere mening, nationale of
maatschappelijke afkomst, het behoren tot een nationale minderheid, vermogen, geboorte of andere status.
Aanvullend Protocol art. 2.
Recht op onderwijs
Niemand mag het recht op onderwijs worden ontzegd. Bij de uitoefening van alle functies die de Staat in verband met
de opvoeding en het onderwijs op zich neemt, eerbiedigt de Staat het recht van ouders om zich van die opvoeding en
van dat onderwijs te verzekeren, die overeenstemmen met hun eigen godsdienstige en filosofische overtuigingen.