DKTATRLGN VE DEMOKRASiNN .. .

TOPLUMSAL KOKENLERI ada Dnyann Yaratlmasnda

Soylunun ve Kylnn Rol

evirenler irin Tekeli - Alieddin enel

BARRINGTON MOORE JR

DiKTATRLGN VE DEMOKRASiNiN TOPLUMSAL KKENLER

lk basks 1966-ylnda yaplan Barrington Moore, Jr., Social Origins of Dictator:ship and Democracy (Lord and Peasant in the Making of the Modem World) adl yaptn, 1973 Penguin University Books basksndan irin Tekeli ve Alaeddin enel tarafndan evrilip, Diktatrlgn ve Demokrasinin Toplumsal nleri (aJda Dnyann Yaratlmasnda Soylunun ve l(ylnn Rl ) balJyla, birinci Trke basks V Yaynlarnca, Haziran 1989'da gerekletirilmistir.

KaynakaNotu : Barrington Moore, Jr., Diktatrln ve Demokrasinin Toplumsal Kkenleri, evirenler: irin Tekeli- Alaeddin enel, Ankara, 1989, V Yaynlan.

BARRINGTON MOORE JR.

DKTATRLGN VE DEMOKRASiNN TOPLUMSAL KKENLER

ada Dnyann Yaratlmasnda Soylunun ve Kylnn Rol

evirenler irin Tekeli - Alieddin enel

VBRSO YAYINCILIK . ' .

BtRlNCl BASKI : Haziran 1989

VBRSO A.. Konur Sokak 13fl ANKARA P.K. 359, Yeniehir- A

Dizgi ve Sayfa Dzeni: fJJ!LSIZAjans- 118 73 91- ANKARA

Bask: Feryal Matbaas- 230 80 61 - ANKAAA

Kapaktaki resim: Francisso Goya'nn (1746-1828) "3 Mays 1808 Katliam" adl tablosundan alnmtr.

Barrington Moore, Jr. Harvard niversitesi Rusya Aratrmalar Merkezi kdemli aratrma retim yesidir: Yaptlar arasnda:

Te"or and Progress, USSR, (1954) Political Power and Social Theory, (1958) Soviet Politics : The Dilenma of Power,(l950) Social Origins of Dietatarship and Democracy, (1966) Reflections on the Causes of Human Misery, (1973) Injustice: The Social Basis of O be dience and Revolt, (1978) ve baka yazartarla birlikte kaleme alnan A Critique of Pure Tolerance, (1965) bulunmaktadr.

( j

. j j j

j

j j

j

j j j j

. 1

j j j

. j

j j j

j j

j j j

NDEKLER (ematik)

Birinci Ayrm KAPITALIST DEMOKRASININ DEVRIME DAYANAN KOKLERI

I. lNGll..TERE VE lDDETlN ILIMLI DElMEC1LlE KATKILRI................................... 9-36 II. FRANSA'DA EVRIM VE. DEVRM............................................................................. 37-90 II. AMERIKAN I SAVAI : SON KAPlTALlST DEVRM ................................................ 9J-126

Ikinet Ayrm ASYA'DA AGDA DNYAYA GEIIN YOLU

IV. IMPARATORLUK N' lNlN GERlLEYll VE KOMNIST YOLUN KKENLERI .... 13H81 V. ASYA FAlZMl :JAPONYA RNE... .................................................. 183- 245

VI. ASYA'DA DEMOKRASI: HNDSTAN VE BARII DEGlMENIN BEDELI .............. 247-317

nc Ayrm KURAMSAL UZANTILAR VE PROJEKSIYONLAR

VII. ADA 'TOPLUMA DEMOKRATIK GE YOLU ... ., ...................................... .. VIII. TEPEDEN NME DEVRM VE FAlZM .............................................................. .

IX. KYLLER VE DEVRM ................................................................... : ............ .. SONSZ : GERlCt VE DEVRMCI lMGELEM ..................................................... . F.K lSTATlSTlKLER VE TUTUCU TARtHY AZICILlGI STNE BIR NOT ............ .

NSZ VE TEEKKRLER

Birinci Ayrm

NDEKlLER (Ayrntl)

321-335 337-351 353-375 377-394 395-404

KAPITALIST DEMOKRASININ DEVRIME DAYANAN K0KLERI... ................................. 7-126

l.lNGlLTERE VE lDDETlN ILIMLI DElMECU..lE KATKILARI... ................................... 9-36 . I. Krsal Blgelerde Kapitalizme Geiin Ardnda Yatan Aristolcratik Drtler ............................ 9 2. l Savan Tanmsal Boyutlan.......... .................................................... .. .......... ..... ....... .. 18 3. itleme Hareketleri ve Kyllgn k...................................................................... 22 4. Kapitalizmin Zaferi Iin Aristok:ratik Ynetime Bavuru ....................................... ............. 29

II.FRANSA'DA EVRlM VE DEVRM .................................................................................. 37-90 I. Fransa'nn ngiltere'ye Benzemeyen Yanlan ve Bunlarn Kkenleri...................................... 37 2 Ticarete Ynelik Tanm Karsnda Soylutann Tutumu ...................................................... 40 3; Mutlak Monari Zamanndaki Snf llikileri.,................................................................ 49 4. Aristok:ratlann Saldrya Gemesi ve Mutlaklgn Sona Ermesi.. ..... : ........................ ,.......... .54 5. Devrim Srasnda Kyllerin Radikalizmle llikisi............................................................. 59 6. Devrime Kar kan Kyller: Vendee Kar Devrimi .................. :..................................... 76 7. Devrimci Terrn Toplumsal Sonulan ................................. ................. ,........................ 83 8. zet ve Sonu............................................................................................................. 89

m. AMERKAN l SAVAI: SON KAPITALIST DEVRlM ..................................................... 9J-126 1. Plantasyon ve Fabrika : Kanlmaz Bir atma m '? ........................................................ 91 2. Anerikan Kapitalist Bymesinin Biimi.................................................................... 94 3. l Sava'n Nedenlerini Aklama Denemesi...................................................................... 108 4. Devrimci Giriim ve Baarsz Kal............................................................................... 115 5. l Sava'n Anlam .................................................................................... :................... 121

vn.

Ikinci Ayrm . ASYA'DA AGDA DNYAYA GEIIN YOLU ............................................ 127-317

AVRUPA VE ASYA SlY ASAL GELMELERlNt KARlLATlRMANIN SORUNLARI ZERNE BR NOT ............................................................................................... . 129

IV.Th:fi'ARATORLuK N' lNtN GER1LEY VE KOMNST YOLUN KKENLER .... 131-181 . Yukan Snflar ve mparatorluk Sistemi................................................................. . 131 2. Gentry ve Ticaret Dnyas ............... .... .. ........................................................ ...... 140 3. Ticareti Ynelik Tarm Benimscme& Uitranlan Baarszlk ..................................... 143 4. mparatorluk sisteminin ldl ve avabeylerinin Ytselii................................... 145 5. Komiritag Ara Rejimi ve Bunun Anlam................................................................ 150 6. Ayaklanma, Devrim ve Kyller ............................................................... .. :....... 161

V. ASYA.FAtzMl : JAPONYA RNEl... ........................................ ....................... ; 1. Tepeden nme Devrint : Ynetici Snflarn Eski ve Yeni Tehditlere Yant ....... : ........... . 2. Bir Kyl Devriminin Eksikligi. ........................................................................ .. 3. Meici zm : Yeni Toprakbeyleri ve Kapitalizm ................................................ :. 4. Siyasal Sonular : Japon Faizminin Dogas .................................................... ; ... .

183-245 183 202 218

229

VI. ASYA'DA DEMOKRAS : HNDSTAN VE BARII DEMEN1N BEDELL ......... 247-317

. Hindistan Deneyiminin Geerlilik Derecesi............................................................. 247 2. Mogul Hindistan : Demokrasinin nndeki Engeller.................................. ........... 249 3. Ky Toplumu : Ayaklanmay nleyen Engeller...................................................... 258 4. ngilizlerin 1857'ye Kadar Yolatg Degimeler .............................................. ,....... 266 5. Pax Britannica 1857-1947 : Toprakbeylerinin Cenneti miydi?..................................... 274 6. Burjuvazinin iddete Bavurma Yoluyla Kyllkle Kurdugu Ba............................. 286 7. Kyl iddetinin ap ve Karakteri zerine Bir Not... ............................................. 292 8. Bagtmszlk ve Bar Degimenin Bedeli ............................................................. 297

nc Ayrm KURAMSAL UZANTILAR VE PROJEKSIYONLAR ............................................... 319-404

VII. _ADA TOPLUMA DEMOKRATiK GE YOLU ..................................... .......... 321-335 VIII TEPEDEN NME DEVRM VE FAIZM.: .............................................................. 337-351 IX. KYLLER VE DEVRM ................................................. ; ................................... 353-375

SONSZ : GERC VE DEVRMC lMGELEM ........................................................ 377-394 EK: STATSTKLER VE TUTUCU TAR1HYAZICILII STNE BR NOT ............ _ 395-404

KA YNAKA ...................................................................................................... 405-430 DlZlN ........................................... " .................................................................... 431 vd ..

VIII

NSZ VE TEEKKRLER

Bu kitabn amac, tanm toplumlanndan (en yaln biimiyle nfusun ounluunun geimini topraktan salad devletler olarak tanmlanan tanm toplumlanndan) ada endstri toplurolanna gei srecinde, toprak sahibi yukan snflada kyllerin oynad deiik siyasal rolleri aklamaktr. Daha kesin olarak belirtmek gerekirse, bu kitap, sz konusu tarmsal gruplardan birisinin ya da her ikisinin, hangi tarihsel koullar altnda, Bat tipi parlamenter demokrasinin, sa ve sol diktatrlklerin, yani faist ve komnist rejimierin ortaya kmasnda nemli bir g durumuna gelebildiklerini ortaya karma abasnn rndr.

Toplumu inceleyenlerin kafasna taklan sorular, gkyznden zenbille inmediklerine gre, bu kitab yazman gerektiren dncelerimi, ksaca da olsa anam gerek .. Elinizdeki kitap zerinde en azndan on yl nce [1966'da] almaya girimeden, Rusya'nn ve in'in, komnistler iktidar ele geirdiklerinde byk lde tarm toplumlar olduklan apak gereine dayanarak, yirminci yzyl totaliter rejimlerinin balca nedenini endstrilemede gren tezin doruluundan kuku duymaya balamtm. Bundan ok nceden beri de, siyasal sistemleri kuramsal ynden doru olarak kavrayabilmek iin, Asya toplumlannn kurumlannn ve tarihlerinin de hesaba katlmas gerektiine inanyordum. Bu yzden, krsal alanda yaayan, geimlerini topraktan salayanlar arasnda etkili olan siyasal akmlan aratrmak ve Bat toplumlan kadar Asya toplumlann da gznne almak, bana en azndan verimli sonulara ulatrabilecek bir strateji olarak grnd.

Kitapta ilkin (Birinci Aynm'da) amzn dnyasna (modern aa) demokratik ve kapitalist yoldan gei, bu deiikliin ngiltere, Fransa ve Amerika Birleik Devletleri'nde ortaya kt biimiyle tartma konusu edilecektir. Kitab ilk tasarladm sralarda bu ayrm Almanya ve Rusya ile ilgili iki blm ekleyerek tamamlamak, bylece Avrupa'da faizmin ve komnizmin toplumsal kkenlerinin, parlamenter demokrasilerinkinden farkl olduunu ortaya koymak niyetindeyim. Ama, baz tasalarla, bu iki blm yazmaktan vazgetim. Bunda ksmen, bu biimiyle bile kitabn hayli uzun olmas, ksmen de ben kitab yazarken, bu iki lkeyle ilgili birinci snf almalarn yaynlanmas ve benim bu iki lkenin sosyal tarihlerinin yorumuna ekieyecek fazla bir szmn kalmamas etkili oldu. Bununla birlikte, hem karlatrma yapabilmek hem de nc Aynm'daki kuramsal tartmay yrtebiirnek iin, yeri geldiinde Almanya ve Rusya ile ilgili malzemeyi bol bol kullandm. Almanya'nn ve Rusya'nn sosyal tarihlerine bak ann temelini oluturan kaynaklar, Kaynaka'da gsterilmitir. Bu iki lkeyle ilgili ayrntl zmlemelerden vazgememe karlk kazanen (Ikinci Aynm'da) tanm sorunlannn hala btn iddetiyle hkm srd Japonya, in ve Hindistan'da faizm, komnizm ve parlamenter demokrasinin Asyal biimlerinin tartlmasna daha geni bir yer ayrabilmem oldu. Batl aydn okurun, bu lkelerin tarihsel ve toplumsal. yaps hakknda olduka az bilgi sahibi olduunu gznne alarak, eletirmenlerin, pek fazla bilgili olmad bir alanda fazlaca kalem aynatan yazar ho greceklerini umuyorum.

rnek olarak seilen lkelere baklarak, inceleme alannn tek bir kii tarafndan gerektii gibi ele alnamayacak kadar geni, te yandan, anlaml geneHernelere varmaya elverili olamayacak kadar dar olduu eletirisi getirilebilir. Giriimin altndan

katklamayacak kadar byk olduu grnn ileri srkt.;.csi olasl karsnda, yazann, bu gre yrekten katld zamaniann hi de az olmadn sylemekten baka bir diyecei olamaz. tkinci eletiriyi getirenler, daha kk devletlerin, demokratik kesimde svire, skandinavya veya Hollanda, Belika ve Lksemburg'un (Aa lkeler'in) br yanda da komnistlerin zafer kazand ya da denetimi ele geirdikleri Kba, DouAvrupa uydular, Kuzey Vietnam, Kuzy Kore gibi baz kk blgelerin ihmal edildiini ne srebilirler. Bunlar hesaba katmadan Bat demokrasisinin ya da komnizmin ykselii zerinde genellemeler yapmak olana var mdr? Kk batl demokratik devletlerin ihmali, kitabn btnnde bir dereceye dek kyl-kart bir eilime yolamaz m? Bu kar ka kiisel olmayan bir yant verilebilir.Elinizdeki alma, birok lkede yaanm uzun bir toplumsal srecin baz nemli aamalar zerinde younlamaktadr. Sz konusu srecin bir paras olarak, iddete veya baka yollara bavurularak yeni baz toplumsal dzenlernelerin ortaya kmas, belirli lkeleri, yirminci yzyln ilk yarsnn deiik anlarnda siyasal alanda ba eken lkeler durumuna getirmitir. ligimizin odak noktas, dnya siyasetinde anlaml iktidar olayiarna yolam olmadka, baka yerlerde biimlendirilmi kurumlarn yaylmas ve benimsenmesi deil, siyasal iktidarn ele geiriliindeki yeniliktir. Kk lkelerin, ekonomik ve siyasal bakmdan byk ve gl lkelere baml olmalar. gerei, siyasal yaamiarna yn veren nemli nedenlerin kendi snrlar dnda bulunduu anlamna gelir. Bunun bir anlam da, onlarn yzyze geldikleri siyasal sorunlarn byk lkelerin sorunlar ile karlatrlabilecek trden olmamasdr. Dolaysyla demokrasinin ve otoriteryanizmin tarihsel nkoullar hakknda, byk devletlerin yan sra kkleri de kapsayan bir genel nerme, olaslkla ii bo bir soyutlama olmann tesine giderneyecek kadar geni olacakur.

Bu adan, belirli baz lkelerde tarm toplumunun geirdii deimelcrin _zmlenmesi, en azndan daha st dzeyde genellemeler kadar yararl sonular verir. rnein, ngiltere'de tarm sorunlarnn zlmesinin parlamenter demokrasinin kuruluuna nasd bir katk yaptin, Hindistan'da ise bunlardan ok deiik tarm sorunlarna bugne dek bir zm bulunamamasnn demokrasiyi nasl tehdit ettiini bilmek nemlidir. Ayrca, ele alnan her!angi bir lkede, daha genel kurarnlara kolay kolay uymayan nedensellik balar aramak gerekebilir. Buna karlk, ar bir kurarn dknl, birliinde her zaman, kurama uyan olgular, bunlarn tek tek lkelerin tarihindeki nemine baklmakszn abartma tehlikesini getirir. Bu nedenlerle, kitapta en geni yeri, birka lkede grlen deimele yorumlamaya ayrdk.

Belirli bir lkenin tarihini anlamaya alrken, karlatrmal bir bak as benimsemek, ok yararl ve bazen de yepyeni sorular sormaya yolaabilir. Byle bir yaklamn baka yararlan da vardr. Karlatrmalar, kabul edilmi tarihsel aklamalarn geersizliinin ilk ipularn verebilir. Ayn zamanda, karlatrmal yaklam, bizi yeni tarihsel genellernelere gtrebilir. Aslnda bu yaklamlar belli bir dnsel srecin paralardr ve bu tr bir almann, birbirinden kopuk, ilgin baz olaylar biraraya getirmenin tesine gitmesini salar. rnein, Hindistan kyllerinin ondokuzuncu ve yirminci yzyllar boyunca en az inli kyller kadar maddi sknt iinde yaadklar halde, kapsaml bir devrimci eyleme ynelemeyilrini grmek insan, '

bu iki toplumda olup bitene getirilen geleneksel aklamalara kukuyla bakmaya yneltir ve genel baz nedenler bulma umuduyla; baka toplumlardaki kyl ayaklanmalarn hazrlayan etmenleri yakalayabilmek iin uyank olmaya iter. Ya da ondokuzuncu yzyl ile yirminci yzyl ba Almanya'snda tarm ve endstri elideri

2

arasnda kurulan ittifakn, o ok tartlm "demir ile a'vdarn evlilii"nin demokrasi zcrindc ykc sonular dourduunu rendikten sonra insann, demir ile pamuk arasnda kurulan benzeri bir evliliin ABD'de Sava'n patlamasn neden nleyemediini soras gelir; ve bylece, ada bat demokrasisinin kurulmasna elverili ve elverisiz ittifaklarn belirlenesi yolunda ileri bir adm atlm olur. Ancak, karlatrmal zmlemelerin belirli rnekler zerinde ayrntl incelemeler yrtmenin yerini tutamayaca da aktr.

Salam temellere dayanan genellemeler, bir pilotun ktay aarken kullanabilecei trden, geni bir lkenin byk lekli bir haritasna benzer. Daha ayrntl haritalarn belli baz amalar iin gerekli olmas gibi, bu tr haritalar da belli baz amalar iin gereklidir. Bir lkeyi nce yle bir tanmak isteyen bir kii, tek tek btn evlerin ya da patikalarn nerede bulunduklarn bilmek istemez. Gene de, bir yeri yaya olarak kefe kmsanz (ki karlatrmal inceleme yapan tarihinin ou zaman yapt tam tamna. budur) genellikle ilk rendiiniz eyler ayrntlardr. Bunlarn anlamlar ve aralarndaki balantlar ancak yava yava ortaya kar. Aratncnn, iinde uzmanlarn o alln bir am ormanna m yoksa tropikal bir cangla m ulaaca konusunda kran krana bir kavgaya tutumu olduklan allklar arasnda yolunu yitirdiini dnd uzun dnemler olabilir. Bu tr kapmalardan yara bere almadan, arasn burasn izmeden kmas pek olanakl deildir. Ve eer kefe kt bu alann bir haritasn izecek olursa, orann yerlilerinden biri pekala onu, kendi evini ya da evinin nndeki akl haritada gstermemekle sulayabii ir; byle bir sulama, hele aratrc o evde adanm ve o evde dinlenmise, hayli zc bir olaydr. Aratrc, gezisi sonunda, oraya kendinden sonra gelecekler in. gzne en fazla arpan eyleri ok ksa olarak yazya dkmeye kalkrsa, kendisine daha da fena klacaktr. te benim imdi yapmaya kalkacam ey de tam tarnma bu: Okuyucuyla birlikte kefe kacamz alann kaba bir haritasn vermek zere bellibal bulgularm, kaln izgileriyle sunmak.

Burada ele ainan rnekler dizisinde, endstri ncesi dnyadan ada dnyaya geiin bellibal tarihsel yol izledii grlmektedir. Bunlardan ilki "burjuva devrimieri" diye adlandrlmay hakettiini dndm bir sreten gemitir. Bu adlandrmann, birok meslekta, tad Marksist artrina nedeniyle kzl bir bayrak gibi fkelendirmesi dnda, baka belirsizlikleri ve sakncalar da vardr. Bununla birlikte, yeri geldikte aklanacak nedenlerden dolay, ngiliz, Fransz ve Amerikan toplumlarnn, endstriye dayanan ada demokrasiler olma yolunda ilerlerken grlen, baz tarihilecin Priten Devrimi'ne (veya bir o kadar tarihinin yeledii deyile ngiliz Sava'na) baladklar, iddete dayanlarak gerekletirilen baz deiikliklere bu ad vermenin

. gerekli olduunu dnyorum. Bu devrimierin pf noktalanndan biri, toplumda, bamsz bir ekonomik tabana dayanan ve kapitalizmin demokratik biiminin karsna kan, gemiten devralnm engellere kar sava aan bir grubun ortaya kdr. Bu hareketin itici gc, byk lde kentlerin ticaret ve manufaktrle uraan snflarndan gelmi olmakla birlikte, iin iinde baka etmenler de' vardr. Burjuva hareketinin edindii dostlar, savat dmanlar, lkeden lkeye byk farkllklar gstermektedir. ncelememizin balarnda daha ok zerinde duracamz toprak sahibi yukar snflar, ya, ngiltere'de olduu gibi, kapitalist ve demokratik dalgann nemli bir gcn oluturdular; ya da, ona kar k . .ar yerde, devrimin ve i savan alkantlar arasnda yokolup gittiler. Ayn ey kyller iin sylenebilir. Ya siyasal abalarnn na izgisi, kapitalizme \'C siyasal demokrasiye paralel dt, ya da gznne alnmayabilecek kadar

3

nemsjz bir aba durumuna dt.' Gznne alrnayabilecek kadar nemsiz olduu durumlar ise, ya kapitalizmin ilerlemesinin kyl toplumunu ykmasnn ya da bu ilerlemenin, Amerika Birleik Devletleri'nde olduu gibi, yeni, bu yzden gerek anlamda bir kylln varolmad bir toplutnda grlmesinin rnyd.

Bu byk devrimlerden ve i savalardan geen ilk ve tarihsel bakmdan daha eski yol, kapitalizmle Bat demokrasisinin birlikte varolmalanna, bunlann bileimine yolat. tkinci yol da kapitalistti, ama yirminci yzyl faizmine varacakt. Bu yolun en belirgin rnekleri Almanya ve Japonyadr; ancak bu kitapta, daha nce belirtilen nedenlerden tr, yalnz Japonya ile ilgili aynnth bir inceleme yaplmaktadr. Ben bu yola, "kapitalist ve gerici biim" adn vereceim. Bu yol, tepeden inme bir devrime varr. Almanya'da ve Japonya'da burjuva hareketi ok daha zayft. Hareket, devrimci bir biim alamad; ald zaman da, yenilgiye uratld. Bu yenilgiden sonra, grece zayf bir ticaret ve endstri snfnn baz kesimleri, ada endstri toplumunun gerektirdii siyasal ve ekonomik deiiklikleri gerekletirebiirnek iin, yan parlamenter bir rejimin kanatlan altna girerek, eski, ama bala egemen konumda olan ve daha ok toprak sahipleri arasndan gelen, ynetici snfiann durum undan honutsuz elerine yasland. Bu tr bir koruroayla endstrinin hzla gelimesi salanabilir. Ama, varaca nokta, ksa sren ve dengesiz bir demokrasiden sonra gelen faizmdir. nc yol, beklenecei gibi,Rusya ve in rneklerinde grdmz komnizmdir. Bu lkelerin, tanma dayal byk brokrasileri, nce ticaret sonra da endstri atlmlann e.ngellemekte, bundan nceki rneklerden [Almanya'dan ve Japonya'dan] daha baanl olmutur. Bunun yaratt iki sonu zerinde durulabilir. lik olarak,.bu kentli snflar o kadar zayftlar ki, Almanya'nn ve Japonya'nn izledikleri adatama yolunda oynadklan "kk ortak" roln bile, bu ynde baz giriimlerde bulunulmusa da, stlenememilerdir .. Ikinci olarak da, adalama dorultusunda ok elimsiz admiann tesinde bir atlmn yaplamay, ok byk kyl kitlelerinin varlklann srdrmelerine yolamtr. ada dnyann zerine zerine gelii karsnda karlat glkler ve basklar altnda, bu tabaka, devrimin, eski dzeni ykacak ve bu lkelerin amzn dnyasna komnistlerin nderlii altnda gemesini salayacak olan en byk ykc gcn oluturmulardr; komnist rejimin balca kurban da gene bu kyllk olacaktr.

Son olarak, Hindistan'daki adalama ynnde gl olmayan bir atlm rneini, drdnc genel eilimi grmekteyiz. Bu lkede bugne kadar, ister tepeden insin ister tabandan gelsin, ne kapitalist bir devrim, ne de komnizme varan bir kyl devrimi gerekleebildi. Ayn biimde, adatama eilimi de gl deildi. te yandan, Hindistan'da Batl demokrasisinin tarihsel ngereklerinin hi deilse bir blm ortaya km grnyor. Uzunca bir zamandan beri varolan parlamenter bir rejim, salt bir grnt olmann hayli tesinde bir anlam tamakta. adatama drts, Hindistan'da btn teki lkelerin gerisinde kald iin, Hindistan rnei, sz konusu teki lkeler iin kurulabilecek herangi bir kuramsal modelin az ok dnda kalr. Ayn zamanda bizleri, bu tr genellemeler yaparken dikkatli olmaya yneltir. Hindistan, zellikle kyl devrimlerini anlamaya alrken ok yararl bir rnek. nk, hemen hi bir kyl ayaklanmas _grlmeyen bu lkede. krsal blgelerdeki yoksullun derecesi, kyl ayaklanmalannn ve devrimlerinin, hem ada diyadan bir nceki dnemde hem de daha yakn zamanlarda belirleyici bir rol oynad in'dekinden hi de farkl deildir. '

Birka szetikle zetlemeye alrsak, biz, toprak sahibi yukan snftarla kyllerin, kapiWist demokrasiyle sonulanan burjuva devrirnlerinde, faizmle sonulanan baarsz

4

burjuva devrimlerinde ve komnizm ile sonulanan kyl devrimlerinde aynadklan rol anlamaya alyoruz. Toprak sahibi yukar snflada kyllerin karsna kan ticarete' ynelik taruna kar gsterdikleri eitli tepkiler, bu durumun dogurdugu siyasal sonucu belirleyen en nemli etmen olmutur. Bu siyasal nitelernelerin geerlilik derecesinin, bu hareketlerin hangi gelerinin, eitli lkelerde, eitli zamanlarda ne lde paylaldg sorununun ilerideki tartmalarmzda aydnlatlacagn umuyorum. Ancak bir noktay imdiden saptai\lkta yarar var. Ele alnan her rnekte degiik gelerin ,biraraya gelmesinden oluan bir bileim, egemen bileim olarak grnmekteyse de, bunun yan sra o lkede, bir baka toplumda agr basan bir zellik olarak grlebilen ikincil bileimlrin varlg da ayrmlanabilir. Gerekten lngiltere'de, Fransz Devrimi'nin son dnemleri boyunca ve Napolyon Savalan sona erene kadar, Almanya'da egemen bileim olarak karmza kan gerici bileimin baz geleriyle; toprak sahibi eski elitlerle ykselen ticaret ve endstri elitlerinin, kentsel ve krsal alt snfara kar kurduklar (ama zaman zaman, belli konularda nemli bir alt snf destegi de saglayabilen) ittifakla karlanz. Aslnda eitli gelerin bu gerici bileimine, ABD'yi de darda brakmakszn ele aldgmz btn toplumlarda u ya da bu biimde, karlalmaktadr. Bir baka rnek daha vermek gerekirse, Fransa'da mutlak monarinin, ticaret yaam zerinde arlk Rusya'sndaki ve imparatorluk in'indeki byk brokratik monarilerin yarattklar etkiye benzer baz sonular dogurdugu sylenebilir. Bu tr gzlemler, ampirik temellere dayanan kategorilerin, tek tek rneklerin snrllklarn aan bir geerlilik tayabileceklerine olan gveninii pekitiriyor.

Ne var ki, daha ok zgl bir sorunun ne kadar nemli oldugu, bu tr sorunlarn hepsi incelenmeden kestirilemeyecegi iin, tekil bir megi onu arptmadan aklanann gerekleriyle, genellernelere varma abas arasnda her zaman belirli bir gerilim varolacaktr. Metnin sunoluunda belirli bir simetrinin ve zarifligin grlmeyiinin nedeni de bu gerilimdir; bu zc durumu metni birka kez yeniden yazdgm halde gideremedim. Burada da, bilinmeyen topraklan kefe kan kaifmizle paralellik kurmak pek yersiz kamayabilir: Onun grevi, ondan sonra gelecek gezginler takm iin dmdz ve dosdogiU bir anayol amak olamaz. Onlara rehberlik edecekse, kendisi!lden beklenebilecek olan ey, kendisinin ilk kefi srasnda bouna zaman harcamasna yolaan ileri geri gidilerden kanabilmesi, yoldalarnn allklarn en sk yerlerine dmelerini nleme inceligini gstermesi ve onlara rehberlik ederken, daha nce yanndan getigi en tehlikeli uurumlar komisunda onlar uyarmas olabilir. Sakar bir adm atar da kendisi bir tuzaga derse, yol arkadalar arasnda endisine glmekle kalmayacak ve elini uzatp onu yine ayaklar zerine kaldracak biri de mutlaka kacaktr. Bu kitab, dogiUyu aramaya km byle bir yolda takm iin yazdm.

Harvard niversitesi'nin Rusya Aratrmalar Merkezi bana "zaman" gibi ok degerli bir armagan verdi. Kitab yazm srasnda hibir sabrszlk belirtisi gstermedikleri ve yalnzca iyi niyetli bir merakla beni izledikleri iin, bu kitab yazdgm sre boyunca Merkez'in yneticisi olan birka kiiye, zellikle, Merkez'in mdrlerinden Prof. William L.Langer, Merle Fainsod, Abram Bergson ve mdr yardmcs Marshall D.Schulman'a teekkr borluyum.Bir ygn ii gc arasnda Bayan Rose DiBenedeto saysz elyazmas sayfalarn daktiloya ekti, bir daha ekti ve bunu byk bir evkle yapt.

Tm alma boyunca, ok yakn dostum Herbert Marcuse, iten desteiyle derinligine eletirisinin o esiz karmyla, bana g verdi. Belki de en byk yardm, bana en az inandg zamanlarda oldu. Bir baka yakn dost, perhum Profesr Otto

5

Kirchheimer, elyazmas metnin tmn okudu v{' yeterince ak olmayan baz tezlerign na kard; bunlar ak duruma getirmeye altm. Btn aamalarda Elizabeth Carol Moore'un salad yardmlar ylesine nemli ve ylesine eitliydi ki, bunun deerini bir yazar ve ayn zamanda br koca olan kimse anlayabilir. Her ikimiz de sk sk Widener Kitapl'nn grevlilerinin, zellikle Bay Foster M. Paliner'n ve Bayan Y.T.Feng'in zekalarnc,Ian ve sakin,gsterisiz yeteneklerinden yararlanmann yollarn bulabildik.

B irok meslekta, belli konulardaki olgutarla ilgili bilgileriyle ve belirli blmler hakkndaki yorumlaryla, beni olmayacak hatalara dmekten kurtardlar ve ok deerli nerilerde bulundular. Yazdklarmda onlar dnmeye aran ve kendi uzmanlk dallarnda yeni sorular sormalarna neden olan noktalar bulunduunu syleme ycegnlln gstermeleri, benim iin paha biilmez bir dl oldu. Adlarn vermem, ne kadar tersini sylersem syleyeyim, onlar bir lde benimle zdeletirecek ve bu kitaba haketmedii bir bilimsel oydama izlenimi kazandrm olacak. Bu yzden onlara teekkrlerimi zcl olarak sundum. Burada ad geenierkadar

. gemeyenlerden de bilim adamlan topluluu kavramnn edebiyat yapmak iin sylenen bo bir sz olmann tesinde bir anlam tadn rendim.

Barrington Moore, Jr.

6

Birinci Ayrm

KAPT ALST DEMOKRASINN DEVRIME DAY ANAN KKLER

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 '1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

1

I

lNGll...TERE VE lDDETlN ILIMLI DEGlMECll...lGE* KATKILAR

1 . Krsal Blgelerde Kapitalizme Geiin A rdnda Yatan Aristokrafik Drt/er

Endstri ncesi dnyadan ada dnyaya geiin yksn, bu adm, ilk atan lkelerin tarihini inceleyerek anlatmaya balarken, akla bir soru, neredeyse kendiliinden gelip taklr. ngiltere'de endstrileme sreci nasl olup da bir dereceye dekzgr bir toplumun kurulmasyla sonulanabildi? amz ngiltere'sinin uzun zamandan beri, hele konuma zgrlne ve rgtl siyasal muhalefete gsterilen hogr bakmndan zgr bir toplum ve hatta ABD'den daha liberal bir toplum olduu aka bilinen bir ey. Egemen snflarn gsterdii bu hogrde aristokratlarn da paynn bulunduu ayn derecede a}c. Bu dllnma nasl varldn aklayan btn nemli nedenleri saymaya almak, buradaki hedefimizi aar; olaya belli bir perspektiften bakabilmek iin burada zerinde duracamz olas nedenlerin dnda baka baz nedenlerin de bulunabileceini aklmzdan karmamak gerektiini dnsek de, bu, buradaki grevimizi aan bir itir. Bu blmde zerinde duracamz nokta, endstrilemeye gei

srecinde krsal snflarn aynadklan zel ve ok nemli rol olacak.

Aratrmamzn evresinde dnd eksen, bu kitabn genel planndan ve bu plann yolat sorulardan domu olan, soylularla kyllerin ve ngiliz toplumunun bakalannda grlmeyen bir zellii olarak bu ikisi arasnda yer alan birok katmann bana gelenler ise de, eldeki kantlarn incelenmesinden doan bir baka eksenin bulunduu grlecektir.Gerekten, byle bir eksenin varln anlamak iin, ngilizlerde bulunduu sylenen, o kendine zg yetenek, siyasal ve ekonomik anlamazlklar, bar, haka ve demokratik srelerle zebilme yetenei hakkndaki yaygn kannn, bir dereceye dek bir hayal rn olduunu, iinde bir mit esi tadn kavramak iin, ne uzun boylu ngiliz tarihi okumak ne de bilimsel yntemle ilikili standart metinlerde ngrlenin tesinde pheci olmak gerekir. Aslnda bu tr kanlar tmyle birer mit olmaktan ok, ilerinde gereklik pay bulunan dorulardr. Mitleri yknakla yetinmek sorunlarmz zmez. Kald ki ngiliz endstrilemesinin yksn 1 750'den sonraki bir tarihten balatan yerleik tarihilik anlay,ilgileri ngiliz siyasal tarihinin bar ynlerine ekerek ve Priten Devrim'i, yani Sava dnemini gemiin karanlnda brakarak, zellikle onsekizinci ve ondakozuncu yzyllar Fransa'sna gre son derece bar bir tarih tablosu izerek, bu yar dorunun srp gitmesine yardm etmektedir)

* Gradialim'i "lrnl deimecilik" ile karlarlk (.n.).

9

Oysa yalnzca bu son olguyu saptamak (l Sava dnemini gznne almak) bile, iddet ile ban refonn arasndaki ban. ne olduu sorusunu sonnay gerektirir: Bu soru, ncelikle ada endstri teknolojilerine dayal toplumlar durumuna dnmesi srecinin btn iin sorulmaldr.

Onyedinci yzylda patlak veren Ingiliz l Sava srasnda su yzne kan toplumsal kavgalann kkenleri, birka yzyl ncelerine dayanan kank bir deime sreci iinde yatar. Bu srecin kesin ola;k ne zaman balad sylenemeyecei gibi, bunun bir i sava biimini almasnn kalmaz bir sonu olduu da kantlanamaz. Ancak srecin nitelii yeterince aktr. ada ve laik bir toplum, gl ve her yana dal budak salm feodal ve dinsel bir dzen iinde; ar ar yolunu aarak ilerlemekteydi.2 Daha kesin bir deyile, andrdnc yzyldan balayarak, ticaretin gerek krsal blgelerde gerekse kentlerde giderek artan bir nem kazandn, feOdalizmin tahtndan indirilerek yerini, Ingiltere'nin olduka zayf mutlak monarisinin aldn gsteren birok belirtiler grlyor. Her iki gelime, bir dereceye dek; bir uygarlk trnn gerilemesi ve bir yenisinin ykselii srasnda zorunlu olarak ortaya lcan endie ve aclan yanstan, bir dereceye dek de bu endieleri ve aclan besleyen ve giderek keskinleen bir din sava erevesinde yer almaktadr.

Ingiltere'de yn ticareti, teden beri yaplmaktaysa da, bu lke ancak ortaan sonlarnda kaliteli yn retiminin en byk ve en nemli kayna durumuna geldi.3 Yn ticaretinin yanklan yalnz kentlerde deil, ayn zamanda ve belki daha fazlakrsal blgelerde duyulmaktayd ve elbette etkisini politika alanmda da duyunnaktayd. ngiliz ynnn satld pazarlar Kta Avrupas'nda, zellikle talya'da ve Alak lkeler'de (Belika, Hollanda ve Lksemburg'da) olduundan, sonunda Ingiliz toplumunu ynetecek olan gl ticaret drtsnn balangcna gidebilmek iin, gzlerimizi buralardaki ticaret kentlerinin gelimelerine evirmek gerek. Ancak byle bir zmlerneye girirnek bizi konumuzdan ok uzaklara gtreceinden, bu ok nemli etkiyi, amacmz asndan bir ham veri olarak kabul etmekle yetinmek durumundayz. Bunun yan sra baka nemli gelimeler de oluyordu. 1348-1349'da ortal kasp kavuran Kara lm (veb'a) ngiltere nfusunda derin bir yara am, igc arzn azaltmt. Bundan ksa bir sre sonra Lolardy'de dinsel bir bakaldnnn ilk uursuz hornurtutan duyulmaya balad ve 138l'de bunu ciddi bir kyl ayaklanmas izledi. lleride, alt snflar arasndaki bu kprdanmalar ve ne anlama geldikleri zerinde dunna frsatmz olacak.

1. Schweinitz, lndustrialization, s.6'da yle der: "Byk Britanya'ya tam demokrasiyi FIDat 1832 Reform Yasas ile balayan siyasal reformlar, ondokuzuncu yzylda ve yirminci ,-..,.n banda yaplmtr. Ancak bu nlemlerin baanya ulamalar, byk lde 1832 ws"*ki yllardil anayasal ve pariamanter kurumlarn, yava ama srekli bir evrim gstermi C'/ El f kaynaklanmaktadr." (vurgu benim). Baka bir yerde (s.tq.;l l 'de) de yazar, ipin ucunu '; ', aj1dalama sorunlarna bulunan kapitalist ve demokratik .zmlere [teki lkelera:-.a..J :JWIIilen bavurulmas olanann bulunmadn ne srmektedir ki, bu teze ben de katlyorum.

2. Sosyal tarihi, iktisat tarihisi, hukuk tarihisi ve anayasa tarihisi feodalizmeka ... F.J1er anlar; ve farkl bak alan, feodalizmin farkl ynlerini rr, farkl ynlerini C..'m "Decline and Fall" adl makalesindeki (s.216'daki) yararl tartmaya baknz.

3. Power, Wool Trade, s.16.

10

imdilik dikkatimizi daha ok yukar snflar zerinde younlauracaz. Ondrdnc yzyln sonlany-la onbeinci yzyln byk bir blm boyunca bu snflarn konumunda nemli deiiklikler olumaktayd. Toprak ve ona dayanan topra kullanma ilikileri lordla (soyluyla) adamlann birbirine blayan bir har olmaktan byk lde kmt. Feodalizmin baka ynleri glerini MHi korumaktayd; ama kral, uzun zamandan beri, bu ilikiler iinde kalarak ve bunlan kendi yaranna kullanarak, kendi iktidarn glendirmeye alyor, bunda da az ok baarl oluyordu. Topraktaki kklerinden kopan feodalizm, asalaklamu ve gcn byk, senyrlerin evirdikleri manevralar ve kraln kar manevralar: sayesinde koruyabiliyordu.4

Jller Sava* ( 1455- 1485) toprak sahibi aristokras iin doal olmaktan ok tpfumsal bir ykm nite,ii tam, bu savata uradklan byk kan kayb aristokrasiyi zayflaUrken, Tudor Hanedan mcadeleden krallk iktidann saiarniatrma srecini baaryla tamamiayabilecek bir gle kmtr. VIII. Henry'nin ynetimi zamannda grlen siyasal ve dinsel tasalar, tamnn ticariletirilmesi ynnde bir baka i.tici gc salam olabilir. Marksist bir tarihi, VIII. Henry'nin I 536'da ve 1539'da manastrlann mlkne el koymasnn, eski aristokrasinin ve onun ademi merkeziyeti geleneklerinin harcanmas pahasna, yeni ve ticari kafada toprak sahiplerinin ilerlemesine yardmc olmu olabileceini ileri srmtr.5 Bununla birlikte, VIII. Henry'nin ynetiminin en nemli ynn, eski dzenin dayand temel direklerden biri olan kiliseyi zayftatnasnda ve bu adan ardllarnn (haleflerinin) ileride haynanacaklan bir rnek oluturmasnda aramak akla daha yakn grnyor. Tahtn harekete geirmesine hi de gerek duymayan baz devinimler, derinden derine srmekteydi ve taht da giderek onlar iyi dzeni tehdit eden gler olarak grp karianna kmaya balamt.

Yn ticaretinin sren canllyla birlikte, Tudor ban, krsal blgelerin ticarete ynelik, hatta kapitalist bir grnm almasn destekleyen byk bir itici g yaratt. Baka baz yaptlar yan sra, R.H. Tawney'in ngiltere'nin l Sava ncesindeki ekonomik yaamn inceleyen, bugne dek alamayan almas, bu glerin feodal ereveyi, savatan ok nce nasl para para ettiini gsteriyor:

"Onbeinci yzyln alkantl gnlerinde, toprak hilla ekonomik deerinden ayr bir toplumsal ve askeri bir anlam tamaktayd; lordlar, ardlar sra srkledikleri adamlaryla kt komularn dize getirmek iin her yola bavurmakta, onlar gerektiinde sopayla gerektiinde yasayla (yasal belgelerle)* iknaya almaktaydlar; o sralarda bir senyrn topranda ok sayda kiracnn barnmas, topraktan salanan yksek kazantan daha nemliydi. Tudor disiplini ise, bir yandan senyrlerin kendilerine

4. Cam, "Decline and Fall", s.218, 225, 232. " Gller Sava, annas beyaz gl olan York soylu slalesiyle, knnz gl olan Lancaster slalesi

ve onlan destekleyerek ikiye blnm soylular aras kavgalar olup, yava yava taht iin yaplan bir i savaa dnt (.n.).

5. Hill, Puritanism; s.34-35. " ngilizcesindeki uyakl "bows and bills" (yaylarla ve beratlarla) deyiini Trkede byle uyakl

bir deyile karlamaya altk (.n.).

ll

bagl adam beslemelerine koy,Jugu kat snrlarla, bir yandan da ynetsel yargyla ve aman vermez brokrasisiyJc, ''yrler aras (zel) savalara acmaszca son vermi ve feodalizmin kolunu kanadn krarak, paraya egemen olmay insanlara egemen olmaktan daha nemli duruma getirmiti ... [Bu degiiklik] toprag, siyasal g,revlerin ve ykmllklerin temeli olarak gren ortaa anlayndan, onu gelir gedten bir yatrm arac olarak gren ada anlaya geiin bir grnmdr. Ksacas., toprak sahiplii giderek ticarilemektedir."6

Merkezi kralln salad bar ile ynn zgl biimde biraraya gelileri, ngiltere'yi bir ydan kapitalizme, te yandan da bu kapitalizmi sonnda demokratik duruma getirecek olan bir devrime dogTU srkleyen en nemli etmenlerden birini hazrlamaktayd. Baka devletlerde, zellikle Rusya'da ve in'de gl yneticiler glerini ok geni alanlara yaylm topraklar boyunduruklar altna alma yolunda

kullandlar. ngiltere'de ise, yneticilerinin bu alandaki baarlarnn hayli snrl oluu, bu lkede sonunda zaferi parlamenter demokrasinin kazanmas zerinde ok nemli bir katkda bulunmutur. te yandan, tek bana ele alndnda yn ticaretiyle demokrasi arasnda hi bir zorunlu iliki yoktur. Gerekten, ayn dnemde tspanya'da koyun yetitiricilii byle bir sonu dourmamtr; herhangi bir sonu dourduysa o da ngiltere'dekinin tam tersi ynde olmutur; nk burada ger srler ve onlann sahipleri, merkezilemekte olan kralln yerel ve ayrlk eilimiere kar kulland aralardan birisi durumuna gelmi ve bylece kstekleyici (bunaltc) bir mutlak monarinin kurulmasna katkda bulunmutur.? ngiltere'deki durumu kavramamzn antarn ise, onaltnc ve onyedinci yzyllar boyunca, ticaret yaamnn gelimesini, gerek kentlerde gerekse krsal blgelerde, tmyle olmasa da, daha ok tahta karn gerekletirmesinde aramak gerekir. Nedenlerini yeri geldiinde greceiz.

6. Tawney, Ag:arian Problem, s.JSS-189. Aynca Hexter, Reappraisals, s. 144-145'e baknz. Yazar [Hexter] burada ayn olguyu, Tawney'e, ekonomik etmeniere gereinden fazla nem vermesine kar ynelttii eletirilerden biri olarak kullanyor. Tawney'in inceledii konulann ksa ve son zamanlarda yaplm (ada) bir deerlendirmesi iin bak. Tbirsk, Tudor Enclosures. itlemenin corafi ve toplumsal koullara gre eitlilik gstermesine dikkat ekerek yazar, Tawney'in ulat ayn genel sonulara varmaktadr (bak. s. l9-21). Tawney drbu farkllklan ortaya koymaya dikkat ediyordu. Aralanndaki en nemli fark, Tbirsk'n doal nfus artn en nemli etmenlerden biri olarak grmesinden kaynaklanmaktadr (s.9). Kerridge, "Depopulation", s.212-228'de itlemelerle ilgili istatistiklere gvenilmemesinin gerektiini gsteren hakl nedenler ileri srmektedir. Bu yolda

'deindii en nemli nokta, topraklan itleyip kapatmakla sulanan birok kiinin sonradan akland ve bu nedenle istatistiklerdeki toplamiann abartlm olduudur. Topraklan itle evirenlerin Tudor zamannda bile siyasal arlk sahibi olduklan gznnde bulundurulursa, bu olgu hi de artc grnmeyecektir. Gerek rakamlann, durumun fazla ciddi olduunu gsteren bir nitelik tarnamasna karn, sorunun ngiltere'nin nemli blgelerinde ciddi boyutlar kazandna kuku yok. Tbirslt'n Tudor Enclosures adl yaptrom sonunda verilen ksa kaynakada, ne Tawney'in ne de Kerridge'in ad gemektedir. ,

Tawney'den yanm yzyl sonra bile, ada aratrmaclar yn ticareti ile tanmsal deiiklikler arasndaki ilikiyi vurgulamaktalar. Ancak onaltnc yzyl ortalanndan balayarak, tahldan yne geme eilimi zayflar; toprak daha ktlap, emek bollarken, tahl fiyatlan hzla ykselmektedir. Yn ticaretinin nitelii deimise de, yn fiyatlannn gidii, arada bir byk dalgalanmalar gstermekle birlikte, 1450'den 1650'ye kadar, hzl bir ykseli ynnde olmutur. Bowden, Wool Trade, s. xv'e, 6 'ya ve s.219-220'deki tabloya baknz.

7. Klein, The Mesta, s.351-357'de vard sonu da bu"

12

Kounann zorlamasyla, ekonomik etkinlikleri toplumun salYla yaptklar etkiye gre deerlendire11 ortaa anlay yklnaya balad. lnsaplar tarm sorununu, halkn geimini toptaktan salamann en iyi yntemini arama sorunu olarak grmekten vazgeerek, kapitali topraa yatrmann en iyi yolunu arama olarak alglamaya baladlar. Topra, gittike daha fazla, satlabilen, iyiye de ktye de kullanlabilen bir nesne, yani tek bir szckle belirtecek olursak, amtn kapitalistinin "zel mlkiyet"ine benzer bir ey olarak grmeye baladlar. phesiz feodalizmde de zel mlkiyet vard. Ancak yeryznde feodalizmin gelitii her yerde, toprak mlkiyeti birliinde her zaman , birok sorumluluklar ve baka kiilere kar eitli ykmllkleri de getirmekteydi. Bu ykmllkterin ortadan kalk biimi ve bu deiiklikten kimin yarartarup kimin zararl kt sorunu, feodalizmin egemen olduu btn toplumlarda ciddi siyasal przler dourmutur. ngiltere'de bu sorunlar, gndeme erken bir tarihte geldi. Burada, Adam Smith'ten ok nce, krsal blgelerde yaayan baz gruplar, insann z karn kollamasn ve ekonomik zgrl, insan . toplumunun dayand doal temel olarak grmeye baladlar. 8 Ekonomik bireyciliin esas olarak burjuvazi arasnda doduu yolundaki yaygn kany irdelerken, l Sava ncesi dnemde "itleme" eylemine girien toprakbeylerinin, bu tr ykc retilerin gelimesine en azndan burjuvazi kadar elverili bir ortam hazrladklarn gzard etmemek gerekir.

' . Dnyann deien grnmnn en arpc belirtilerinden birisi de, toprak

satlarnda grlen, 1580 dolaylarnda balayp yarm yzyl kadar sren patlamadr. Topran yllk "kiralar", birka onyl nce "sat" bedeli olan miktarn te birine ykseldi.9 .Byle bir patlamann, dorudan doruya tarm ilerinin yrtlmesinde kapsaml yapsal deiiklikler olmasayd hi de gerekleemeyecei sylenebilir; dolaysyla sz konusu degiiklikterin bir sonucu olarak doduu ileri sriilebilir.

Sz konusu deiikliklerin enpnemlisi "itlemeler" (enclosure) idi. Bu szcn de birbirinden farkl eyleri anlatan birka anlam var; ancak hepsi ayn tarihlerde grlen bu deiikliklerden herbirinin greli arlnn ne olduunu saptamak pek kolay bir i deildir. Onaltnc yzylda itlemenin ald en nemli biim, "malikfue sahiplerinin

8. Lipson, Economic History,cilt II, s. lxv-li:v. Hexter, Reappraisals, s.94-95'te, Tawney'in, "kentlilerin krsal blgelere gelilerinin eski ataerkil kr ekonomisini ykp; yerine, kat, acmasz bir burjuva ticaret dzeni ve zihniyeti getirdikleri" masal ile, Priten Devrim'i, burjuva devriminin kanlroazlg yolndaki nceden benimsenmi doktriner bir anlay iine sdrmaya altn ileri srerek, Tawney'in sz konusu gelimelerle ilgili zmlemesini, hem inceliklerini vermeden hem de sapurarak yanstmaktadr. Tawney Priten Devrim'i hi de Hexter'in yanstt gibi yorumlam deildir. Tawney'in tm zmlemesi, toprak sahibi yukan snflann, en nemli gelime yvalannn kentlerde olutuunu grd ticaretin neminin anmasnn yolat yeni duruma, az ok

kendiliden denebilecek bir biimde ayak uydurduklann vurgulamaktadr. (bak. Tawney, Agrarian Probl em,s.408). Bu, binakim yeni dncelere sahip kentlileri n krsal blgelere gettiklerini sylemekten apayn bir eydir. Tawney'e ynelik eletirisini desteklemek zere Hexter, Tawney'in Agrarian Problem adl yaptnn 177. - 200. sayfalanndan ve "Rise of the Gentry" adl denemesinden upuzn alntlar vermektedir. Tawney'in savunduu asl tezin ne oldunu gn'nek iin "Rise of the Gentry", s. l84-186'ya bakmz. Hexter'in Tawney'den yaptg ilk afu,tnn ilk sayfasnda (Agrarian Problem, s.l77'de) bile, Tawney, doktriner determinist tarihilie kar, bugne kadar grdm en ak seik uyanlanndan birini yapmtr. sz konusu uzun paralar iinde, kentiiierin malikane satn almalanndan ve bnlan ticaret amalaryla iletmelerinden sz eden baz cmleler bulunabil irse de, Tawney'in -ezinin z baka yerdedir.

9. Bak. Hexter, keappraisals, s. l 33.

13

ya da onlarn iftilerinin, bir malikane halknn orthldaa hakla .. ,,hip olduklar topraklara veya ekilebilir bo alanlara girmeleridir." l O Yn n.:up satarak elde edilebilecek karn ya da topraklarn bunu yapanlara kiralayarak kira gelirlerini artrmann ekiciliine kaplan malikane sahibi lordlar, kylleri serbest topraklar ekip bime haklarndan olsun, ortak topraklardan srlarn otlatmak, yakacak odun toplamak vb. iin yararlanma haklarndan olsun yoksun brakmak zere, yasal ya da yar yasal eitli yntemler buldular. Bu tr itlemelerle kapatlan topraklarn gerekte fazla olmad. itlemenin en yaygn olduu kasabalarda (kontluklarda) toplam topraklant yirmide birinden az olduu g'rlrse de, bu durum, eer durum gerekten buysa, sz konusu blgelerde gidiin vahim olmad anlamna gelmez. Byle bir durum nemli . saylmazsa, o zaman Tawney'in de belirttii gibi, lkenin toplam topraklar nfusa blndnde ortaya adam bana bir buuk akr (yarm dnm)* dolaynda bir rakam kuna dayanlarak, ngiltere'nin kentsel blgelerindeki ar ylmann da ok nemli olmad pekala ne srlebilirdi. "Her elli malikanenin birinden bir kiracnn srlmesiyle, tek bir malikaneden elli kiracnn srlmesi kesinlikle ayn istatistiksel sonucu verir" ama, daurduklar toplumsal .sonular ok farkldr. Son olarak, bu sralarda gndeme gelen siyasal ve toplumsal kargaalarn da gerek bir temeli olmalyd. "Hkmetler izledikleri yolu deitirip, salt sorumsuzca davranlan yznden gl snflar kzduacak yollara sapmayacaklar gibi, kalabalk insan ynlar da salt ekilip biilen bir toprak parasn otlak sanmak yanlgsna dtkleri iin bakaldrmazlar."

Eskiden geleneksel kurallara bal ve bu kurallara uygun yntemlerle ekilebilen topraklarn nemli bir blmnn giderek bireylerin keyfince kullanlmaya baland aktr. Tarmn . ticariletirilmesi, bunun yan sra, eskiden en kt durumda yasa tanmaz bir tiran, en iyi durumda da zorba bir "baba" olan feodal senyrn, giderek malikanesinin maddi kaynaklarn kar salamak amacyla etkili bir biimde ileten akll bir iadamna beneyen bir toprakbeyine dnmesi anlamna geliyordu. 12 Bu tr tutumlar kukusuz onalunc yzylda yeni ortaya km alkanlklar deildi. Ayn zamanda, l Sava sonras ve onsekizinci ondokuzuncu yzyllarda grlecei kadar yaygnlam davranlar da deildi. Ayrca bu alkanlklarn yalnzca toprak sahibi yukar snfiara zg olduklar da sanlmamal; nk kylln st katmanlar arasnda da olduka yaylmt. Bu kimseler, stte gentry'nin altta da daha az zengin tabakalarn snrlaryla bir para rtebilen bir tabaka olan yeoman* snfn oluturdular.l3 Bunlarn hepsi kendi topraklarnn sahibi serbest kyl ya da toprakta

10. Tawney, Agrarian Problem, s.150. ngilizce'de "farmer" (ifti) genellikle "kirac ifti", yani, belirli bir toprak parasn kiralayan ve onu, kapitalinin byklne bagl olarak ya kendi bana ya da cretle tuttul!u emekilerle birlikte ileyen kii anlamna gelir. "Farmer" szcl!nn toprak sahibi iin kullanldi! durumlar enderdir. Bak. The Shorter Oxford English Dictionary, "farmer" maddesi.

* Acre, 0,404 hektar, (40, 47 m2) tutan ngiliz alan ls birimidir (.n.). 1 1 . Tawney, Agrarian Problem, s. 264-265, 224. 12. Tawney, Agrarian Problem, s. 217, 191-193. Gentry, ngiltere'de soyluluk (nobility) ile kk mlk sahibi orta snf (yeomanry) aras

kyl tabakasdr; yeoman, kendi topraln ekip bien, kk mlk sahibi tabakadr, genlemen (kk soyluluk) tabakasnn bir alt konumda olup orduda genellikle piyade olarak grevlendirilirler. Zorlanarak, gentry" ky eraf", yeomanry" ky zenginleri" olarak evrilebilir (.n.).

13 . Campbell, English Yeoman, s.23-27.

14

ada zel mlkiyet hakkndan yararlanan kiiler olmamalJ

. lailmalan yznden domu deildi. Eski kanlklann ayak diretmesinin bu sonuta paynn olduu kukusuz; ama burada asl sorulmas gereken soru, tpk bu inceleme boyunca karlaacamiZ birok baka durumda olduu gibi, eski alkanlklarn niin ayak direttikleri sorusudur. Bunun nedenini grmek pek de zor deil. Ingiltere'de ortaa tarm sistemi, tpk dnyann birok baka yerinde olduu gibi, her kylnn teki kyllerin aktaki, yani itle evrili olmayan alanlardaki topraklar arasna darmadank bir biimde yaylm birok kk toprak parasn (eridii) ileme temeline dayanyordu. Srlar da, hasat kaldrldktan sonra bu tarlalarda otlatldndan, bir blgede hasadn az ok ayn zamanda kaldrlmas, yani tarm takviminin ilerinin az ok egdml olarak yaplrrms gerekiyordu. Bu dzenleme ierisinde, bireylerin belirli bir hareket esneklii de vard kukusuz;19 ama, her eyden ok da ibirlii salayacak bir dzenlemeye gereksinim duyuluyordu: Bu tr bir ibirlii ise, ksa srede sorunlar zmenin en kolay yolu olan gelenee dnebilmekteydi. Her ekim mevsimi kimin, hangi toprak parasn ileyeceini yeniden belirlemenin, bu tr bir dalmn yaplabildiini grsek de, adamakll rgtlenme isteyen bir i olduunu akldan karmamalyz. Kyllerin ek bir otlak ve yakacak kayna olarak grdkleri ortak topraklar konusunda byk bir duyarllk gstermeleri de doald. Daha genel olarak da, Ingiliz kyllerinin malikane tesinin korumas altnda, kendilerinden yana ve teki lkelerin kyllerince az ok kskanlacak bir durum salam oldUklan dnlecek olursa, bu gelenek ve treleri, kendilerine hi de yarar salayacak olmayan kapitalist _ dalgalarn saldrlarna kar kendilerini koruyan bir mendirek gibi grm olmalarna hi amamak gerek.20

) Fakat monarinin zaman zaman salad destekiere karn, mendirek lcrneye

balad. O gnn deyiiyle "koyunlar insanlar yediler". Ky.ller topraktan srld; ekilip biiloo kk toprak paralar gibi ortak topraklar da otlak durumuna getirildi. Artk, eskiden birok insan beslemi olan topraklarda otlatlan srlere tek bir obann bakmas yetiyrdu.21 Bu deiikliklerin apn doru olarak lm,ek olanana sahip o14uumuzu syleyemeyiz; ama olduka kapsaml deiiklikler olduklarn duraksamadan syleyebiliriz. Ancak, Tawney'in de gznden kamayan bir gerek olarak, onaltnc yzylda mendirei aabilen sular, I Sava'tan sonra grlen, onu yerle bir edecek olan dalgalarn yannda ok nemsiz kalr.

Demek ki sonunda a ve laik bir toplum durumuna gelecek olan Ingiltere'yi bu yola srkleyen ba gler, o dnemde daha ok, gere krlarda gerek kentlerde yaayan ticaret adamlandr. Fransa'da olup bitenlerin tam tersine, bu kimseler, "babaca" bir kraln koruyucu kanatlar altnda kalmak yerine, kendi bildikleri yolda ilerlemeyi semilerdi. Kukusuz ilerinden bazlar zaman zaman tahtla ibirlii yapmaktan holanyorlard; nk byle bir ibirliinden elde edilebilecek kazan hi de az deildi. Ama zellikle I Sava'n yaklat yllarda, zengin ketlilerin, krallk tekellerine, retimi engelledikleri . gerekesiyle, hi deilse onlarn tutkularnn nnde bulunan, almas gereken eneller olduklar dncesiyle, kar ktklar grld.22 Elizabeth ve

19. Campbell, English Yeoman'm G.E. Fussell'm eski iftilik yntemleriyle ilgili aratnna-Janndan sz eden 176. - 178. sayfalanyla kaqlatnn.

20. Tawney, Agrarian Problem, s.126, 128, 130-132. 21. Tawney, Agrarian Problem, s. 232, 237, 240-241, 257. 22. Fransa'da bunun tersi bir durumun doimul olmas hakkmda bak. Nef, ln.dustry and

Government. Aynca, ayncalk almt irketlere ynelen saldnlar iin bak. Lipson, Economic History, cilt ll, s.lv- 1x.

16

Stuart banedann ilk iki egemeni dneminde taht, bu egilimlerin gerek kyller, gerekse kentlerdeki yoksul snflar zerinde dogurdugu olums.z sonular biraz olsun baffletebilmek iin baz abalara giriti. nk akntya kaplm ok sayda kyl, "iyi" dzeni bozan bir tehdit kaynag durumuna gelmiti. O kadar ki zaman zaman ayaklanmalar ba gsteriyorclu.23 Dikkatli bir tarihi, krallgn izledigi politikaya "gelipgeici hayrseverlik" adn veriyor. On Bir Yllk Tiranlk dneminde I. Charles, Parlamento'yu devre d brakp, lkeyi Strafford ve Laud eliyle ynetirken, bu hayrseverlige daha bir agrlk vermi olabilir. Star Chamber Mahkemesi ve Court of Requests gibi krallk kurullar, kyllerin itlerneler yoluyla topraklarndan atlmalarna kar, ellerindeki tm yetkiyi kullanarak, koruyucu kararlar aldlar.24

te yandan taht da, bu politikay uygulama bahanesiyle, kesilen cezatarla ceplerini doldurma abasndan kendini kurtarabiimi degildi. Kald ki bu politikay kesin olarak uygulayacak gc de yoktu. Fransz monarisinden farkl olarak ngiliz taht, iradesini krsal blgelere dayatmasn saglayabilecek, kendi etkili ynetSel ve hukuksal (adli) dzeneini kurabilmi deildi. Krsal blgelerde dzeni salama durumunda olanlar, genellikle gentry'den gelen, yani dogrudan doruya sz konusu koruyucu nlemlerin hedefi olan kimselerdi. Bu durumda, tahtn izledigi politikann en nemli sonucu bir kimsenin mlkn istedii biimde ktllanma hakkna sahip olduu grn savunan ve bunun toplumsal bakmdan da yararl olduunu dnen kimseleri kendisine dman etmesi oldu. Krallgn bu politikas, krlarn ve kentlerin aralarnda zaten birok birletirici ba bulunan kafalar ticarete yatkn elerinin, tahta kar kan, birbirlerini destekleyen bir cephede toplanmaianna

23. Kyl ayalanna pek fazla dikkat edilmedilli ak. Tawney ise onlann itleme hareketleriyle baJlanusn abanm olabilir. Bu konuda en iyi bilgileri, Semenov, Ogorazhivaniya adl yapUn iinde, zellikle s.349, 277, 284, 287-291 , 300-304, 307, 309, 321, 324, 327. sayfalarda bulabildim. OnalUnc yzylla snrl olan bu malzernede u bilgiler bulunmaktadr: Bu yzylda kyllerin katld byk ayaklanma olmutur: Bmlar, 1) 1536 1537 yllan arasndaki lnayet Yolunda Ha Seferi (The Pilgrimage of Grace) hareketi, daha ok feodal nitelikli ve krala kar bir giriim olup, bu harekette kyller, efendileriyle birlikte ayaklanmlardr; 2) Ekonomik bakmdan geri bir blgede, Devonshire ve Comwall'da grlen . ayaklanma; ve 3) Ayn yl Norfolk blgesiride bagsteren, itlenelerle ilgili oldugu yolunda ipulan bulman ayaklanma, Trevor_-Roper, "Gentry", s.40'da, Midland blgesindeki kyllerin 1607'deki ayaklanmalanndan, Leveller1ar ve Digger'lar terimlerinin [ilk olarak] kullamldl! bir hareket ve ngiltere'de grlen, "kauksz kyl ayaklanmas nitelil!i tayan son hareket" olarak sz ediyor. Bu ayaklanma da aka itlerneleri hedef almt. '

* Star Chamber toplanu salonunun tavanmdaki yldz sslemeler.den olacak "Yldz Meclisi" denen medeni hukuk ve ceza hukuku alanlannda ok geni yetkileri bulunan eski bir yksek mahkemedir. Sz konusu geni yetkileri taht, zellikle Tudorlar tarafindan desteklenen bu kurul, yksek memurlara baz yarglann da eklenmesiyle mahkeme olarak toplanr, sylentilere bakarak, tanklar dinleyerek ve bir jriye bavurmakszn karar alabilir, ikence uygulayabilirdi. 164l"de Uzun Parlamento tarafnd kaldnlmur:

Court of Requests, ngiltere'de kk alacak verecek davalanna bakan eski yerel mahkemelerdi (.n.).

24. Lipson, Economic History, cilt Il, s. ltv, 404-405; James, Social Problems, s.19, 241-243.

17

yolat.25 Suanlar'n izledikleri tarm politikas krsal kesimde tam bir baarszla urad ve "sari kertede dinsel dokunulmazla dayand dnlen krallk yclkcsiyle (krallk otoritesiyle) bireylerin haklar arasndaki"26 bir atma olan l Sava'n hzlanmasna yardmc oldu. Bu aamada ank, tehlikede olan bireysel haklarn .kimlerc ait olduu, sz edilen haklarn kesinlikle hala ngiltere nfusunun ok byk bir

' blmn oluturan kyl kitlelerinin haklar olmad ak seik ortaya km olsa gerek.

2. I Sava'n Tarmsal Boyutlar

Bu genel tarihsel bilgilerin nda, krala ve onun eski dzeni koruma ynndeki giriimlerine kar kan ve bylelikle l Sava'n kmasnda, tck alnasa da en nemli rol oynayan kesimin,toprak sahibi yukar sn flarla, daha snrl hir lde olmak zere, yeoman;ler arasndan kan tacir kafal dcr olduu tezini reddetmek i;in ort:.da bir neden bulunmasa gerek. Onaltnc ve on cdinc i yzyllarda t icaretin kentlerde gsterdii gelime, ngiltere'nin krsal blgelerinin tarm rnleri iin bir pazar yaraLn ve bylece dorudan doruya krsal blgelerde ticarete ynelik ve kapitalist ilcunccilic dayal bir tarma geilmesi olanan douran sreci balatmtr. Ticari ctklkrin girii, gittike daha yaygn bir alanda, tarmla uraan snflar iinde bulunan, hi birini dierlerinden ya da kentli gruplardan net biimde ayrdetmek olana bulunmayan her bir grubun bu yeni duruma deiik biimlerde ve deiik baar dcreeclerinde uyum gsterdii yeni bir durum yaratt. Pahalya patlayan gsterii harcamalarda bulunma alkanlna sahip ve sarayla balantlan olan nvan sahibi aristokrallarn byle bir deiiklie ayak uydurmalar genellikle zordu. Gene de aralarndan tek tk bunu baaranlar ktP En giriimci yelerinin bu gelimeye en iyi ayak uydurabildii en byk tarm kesimi, byk soylularn altnda ve yeoman 'lerin stnde yer alan, o byk ve az ok dank grup, yani gentry idi. Ama bu kimselerin baarlarnn tek kayna tarmsal etkinlikleri deildi. Baklarn gelecee evirmi bulunan gentry'nin, kentiiierin st katmanlar, yani szcn benimsenen dar anlamyla "burjuvazi" ilc ok eitli kiisel ilikileri ve i ilikileri vard.28 te, ngiliz kr toplumunun yapsn deitiren o kesin tarihsel ynelii, bir snf olarak gentry iinden gelen temsilciler gerekletirdiler. Gentry ve toprak sahibi aristokras arasnda grlcbilccek ekonomi, toplumsal yap ve bunlara denk den yaam biimi trlerinin ztlklar asndn dccrlendirildiinde "toplumsal tabakalardan ok blgesel zellikler ilc ilikili farkl ekonomi trleri arasnda bir savamn bulunduu sylenebilir. Ank ilcrleyemez olan ya da inie geen pek ok gentry yesi bulunduu gibi, zamana uyabilen, mlknden elde edilebilecek en byk kazanc elde edebilen toprak sahipleri de vard. "29

25. Bu konuda yetkl bir zmleme iin Aston (ed.), Crisis inEurope iinde Manning, "Nobles", s.247-2ffJ. sayfalara, zellikle 252 ve 263. sayfaya baknz.

26. James, Social Policy, s.SO. 27. Tawney, "Rise of.the Gentry", s.l81. Bu konuda, elinizdeki kitap baskdayken yaynlanan, Stoie"un, Crisis of the

Aristocracy adl, her bakmdan yetkin incelemesinin IV.blmne, zellikle 163. sayfasna baknz. Yazar (Stone) Ingiltere'nin hzla artan zenginlii ierisinde, biiyk soylulann (peers) paynn ksa srede byk bir diij gsterdii, mali durumlanndaki bu, mutlak deilse de greli deiikliin bilyk nem tad sonucuna vanyor.

2&.. Tawney, "Rise of the Gentry", s.l76, 87- 188. 29. Tawney, "Rise of the Getry", s . l86. Tawney'in baans, ngiliz toplununun geinnekte olduu yapsal deiiklii

kavrayp, dikkatleri ona ekmesinde yatmaktadr; ancak dayandW, istatistik temeller belki de savnn en zayf noktasn olutunnaktadr. Doan yeni durumdan zarar gren Onvan sahibi soylulann (til/ed 110bles) saylatm olduu kadar ondan yararlanan gentry'nin saylann da abartm olabilir. Tawney'in istatistik verileri kullan yntemiyle ilgili bir eletiri iin Coopcr, "Counting of Manors", s.377.-389. sayfalanna ve bu kitabn istatistik verilerin yorumuyla ilgili "ek"ine baknz .

1 8

"Duraanlaan" gentry yeleri, bcklcnecei gibi, topraktaki ekonomik durumlarn gclitirme konusunda pek giriimci olmayan ve kenlerle ticarelle veya resmi ilerde yararl ilikiler kuramam kiilerdi. Cromwell'in ve Pritcn Devrimi'nin asl desckilerinin, toplumsal piramirlin daha alt basamaklanndan geldiklerini unumamak kouluyla, bu hareketin ardnda yer alan radikal glerin bir blmnn, gcntry'nin "bu hornurdananlar ve di gcrdatanlar" kesimi oldugu sylcnebilir.30 Demek ki ticaretin ve bir dereceye dek de endstrinin etkisi alunda Ingiliz toplumu, geici olarak ba role karacalt ayn gler tarafndan yaraUlan, giditen hi de honut olmayan radikal gleri oluturacak biimde, yukardan aaya doru blnmekteydi. Yeri geldiginde greceimiz gibi, olaylarn buna benzer bir gelime gstermesinin ada Fransz, Rus ve in devrimleri gibi teki nemli devrimlerde de grlebilen bir zellik olduu sylcnebilir.B u srete, eski dzen yklrken, uzun dnemli ekonomik eilimler nedeniyle toplumun gerilemekle olan kesimleri n plana kmakta ve ancien regime'i (eski dzeni) ykmak iin iddet kullanmay gerektiren "pis ilerin" ounu yerine getirerek, bir dizi yeni kurumun gelecei yolu temizleyip amaktadrlar.

ngiltere'de bu trden pis ilerin banda, simgesel nitelik tayan bir olay olarak, I. Charles'n bann uurulmas eylemi gelir. Krala haka davranlmas istekleri daha ok ordudan gelmitir. Ordu iindeki halk elerinin etkisi olduka glyd. Sz konusu basklar, gentry'nin altndaki tabakadan, byk bir olaslkla kentli usta takmyla kyllerden gelmekteydi.31 Am:ak, kraln idam edildii srada, Cromwell ve subaylan onlar dize getirmeyi baarm bulunuyorlard. ldam karar ise, aslnda sng tehdidi altndaki bir Parlamento'dan zorla karmak durumunda kalnmt. Gene de, hi de kmsenmeyccek sayda bir grup parlamenter (49 kii) kral yarglamayi kabul etmemi, idam fermann yalnzca 59 kii imzalamt. Kraln ldrlmesinden yana olanlar arasnda pek varlkl olmayan gentry'nin, kral yarguamay reddedenler arasnda ise daha zengin gentry'nin bulundugunu gsteren belirtiler var. Ama yoksul gentry ' den olup kraln yarglanmasna kar karlarta varlkl gentry'den olup ldrlmesinden yana olanlar da vard; ayrca mekanik bir toplumsal zmlemenin o gnlerin siyasal duygularn doru bir biimde snflandrabilece;i beklcnmemeJi.32 Anayasal rnonari baka bir yoldan da kurulabilirdi. Bu yoldan kurulunca, I. Charles'n yazgs, gelecee rpcrtici bir an olarak kald. Bu tarihten sonra hi bir ngiliz kral, mutlakl ciddi olarak dnmeye kalkmad. Cromwcll'in, testi knldktan sonra paralar biraraya getirmeye abalamaktan baka hi bir eye benzemeyen diktatrlk kurma giriiminin, ancien regime'in ok daha byk bir yikma uratld Fransz Devrimi'nin yan diktatrlk dnemiyle karlatrlabilecek bir yan yoktu. Ayn biimde teki devrimlerde pis ileri grmek zere devreye giren kyllerle kent pleblerine karlk, Ingiliz l Sava'nda bu kimseler ok nemli ve imgesel nitelikli olup ksa sren baz ey le mler dnda n plana km deillerdi.

30. Trevor-Roper. "Gentry", s.8. 1 6. 24, 26. 3 1 . 34, 38, 40. 42, 5 1 . Bu konudaki sav ok salam olmamakla birlikte, Trevor-Roper. Cromwell ordulanndaki "mere gentry" dedii sradan kk soylulann byk bir arla sahip olduklarn gsteren birok kant sunmaktadr. TrevorRopcr"nkine benzer grler iin bak. Yule, lndependens, s.48-SO. 52. S. 61, 65, 79, S l 'e .cllikle Yulc'n, kk soylularm (lesser gentry ) Cromwell ordusunun subay Bamszlar'n (lndependents) oluturduldanni kabul' ett.ii 80. sayfasna baknz. Trevor-Ropcr"n tezinin keskin bir eletirisini Zagorin, "Social lterpretation", s.3 S l . 363, 385, 387'de bulabilirsiniz.

3 1 . Finh, Cromwcll's Army, s.346-360. 32. Yule, /r...icpcndents, s . l 29'daki tabloya baknz.

1 9

Ayn toplumsal tabaka iindeki adalama yanllaryla gelenekileri birarada tutan pek ok ba vard; bunlardan biri de, her iki kesimin de "aaglk insanlar" olarak grdkleri alt tabakalar karsnda duyduklar ortak korku idi. Bu devrim smsnda snflar birbirinden ayran izgilerin kesin olarak izilemeyiinin nedenlerinin aklanmasna bu tr bagldklar yardmc olur. I. Charles gentry'yi kendi safna ekebilmek iin elinden geleni yapt. Bunda byk lde baarl oldugunu gsteren kantlar var.33 Stuartlar'n itlernelere kar olmalarna karn, zengin gentry'nin bir blmnn kraln ilivasna arka km olmas hi de artc deildir. Varlk sahiplerinin, toplumsal dzeni ayakta tutan iki temel diregin, kralla kilisenin tepelenmesini gnl rahatlg ile kabul edebileceklerini beklememek gerekir. Bu kimseler sonunda, krallgn ve kilisenin kendi gereksinimlerine daha uygun biimleriyle geri getirilmelerini sevinle karlayacaklard. Eski dzenin mlkiyet haklarn koruyan ynleriyle ilgili olarak, ayn ikircikli tutum, Amerikan l Sava'nda olduu kadar, Priten Devrim'den sonra dnyann teki blgelerinde patlak veren ' byk devrimde de su yzne kt. Buna . karlk, ayaklanmann nderlerince benimsenip izlenen politikalar ok ak ve tutarlyd. Ayaklanmann . nderleri, hem kraln hem de alt tabakadan radikallerin toprakbeylerinin mlkiyet haklarna karmasna kar ktlar. 1641 Temmuz'unda Uzun Parlamento* krallk erkinin keyfiliinin bir simgesi olduu kadar, kraln itleme hareketlerine girien toprakbeylerine kar kulland balca silah olan Star Chamber' dagtt. Cromwell ve yoldalar, ordunun iindeki baz gruplardan, Leveller'lardan ve Digger'lardan gelen radikal tehditleri de byk bir kararllkla ve ustalkla uzaklatrmay baardlar. 34

Priten Devrimi'nin hi bir aamasnda, ak bir biimde st ve alt tabakalar aras bir savam biimini almayn belirleyen baka etmenler de vard. Savam anayasal, ekonomik ve dinsel kkenli sorunlar yum evresinde yrtlmekteydi. Ancak bu sorunlarn ne lde stste geldiklerini tartmaya yer brakmayacak biimde zmeye yeterli kantlar daha elimizde yok: yleyse Pritencilik akmnn toplumsal temelleri zmlenmeyi beklemektedir. Bununla birlikte, sz konusu sorunlarla ilgili grlere kesin biimlerinin farkl zamanlarda verildi gsteren baz belirtiler var. Gerekten, . . Devrimin dramatik olaylar patlak verip insanlar ne denetleyebildikleri ne de sonularn nceden kestirebildikleri olaylarla yz yze geldiklerinde, ksacas devrimci kutuplamann ilerleme ve gerileme sreleri iine kstrldklainda, ister yukar snftan ister alt tabakadan olsunlar, birok kimse, kendisini son derece g bir durum iinde bulmu ve taknaca tutumla ilgili bir karara varmas hi de kolay olmamtr. Ancak belli kimselere olan ballklar kiileri yar yarya bilinsizce benimsedikleri ilkelere zt bir ynde davranmaya yneltebilir; ya da bunun tersi, kiiler ancak yar yarya bilincinde olduklar ilkelerin etkisiyle kiisel balklarna uymayan bir ynde davranabilirler.

l sava, ekonomik alanda toprak mlkiyetinin bir snf veya gruptan tekine geerek byk apta eldegitirmesine yolamad. (Bu konuda Tawney'in kesinlikle yanl.J.dg sylenebilir.) l Sava'n toprak mlkiyeti zerindeki etkisi olaslkla' Fransz Devrimi'ninkinden bile daha snrl kalmt. Fransz Devrimi ile ilgili ada aratrmalar, daha ok de Tocqueville'in ne srdg, mlk sahibi bir kyl snfnn

33. Zagorin, "Social Interpretation" s.390'da bu konuyla ilgili kantlan sralamaktadr. Ayrc bak. Hardacre, Royalists, s.S-6.

* Uzun Parlamento iin bak. s.394 (dipnot 1). 34.

Bak. James, Social Policy, s. 1 17-128.

20

ortaya kmasnn Devrim'den nce gerekletii, yani gmen soylu l:.nn (imigre ) mlklerinin sauyla olumad yolundaki savn dorular grnmektedir. ngiltere'de Parlamento takm srekli bir para sknus iindeydi ve sava ksmen krallk mlklerinin iletmesini stlenerek, ksmen de baz mlkiere ycktcn cl koyarak fnanse edebiliyordu. Bu arada kraln adamlar, kraln mlklerini gerisin geriye saun almay baaryor, bylece kraln dmanlarn mali ynden' destekiemi oluyorlard.Birok malikfuenin mlkiyeti, sonradan eski sahiplerince ele geirildi. Bu tr ilemlerle ilgili olarak gneydou ngiltere'de yaplan, yazannn ulau sonularn b3:ika yreler iin de geetti olduunu dndrd bir alma, Cromwell'in' Cumhuriyet Rejimi (Commonwealth) srasnda saulan mlkierin drtte nden ounun Restorasyon (kralln yeniden kurulmas) dneminde yeniden eski sahiplerinin eline geti,ini ortaya karmtr. Drtte birine yakn bir blm ise, 1660'dan nce eski sahiplerinin eline gemi bulunuyordu. Krallk ve kilise topraklarn satn alanlarn ise, yazar bu konuda istatiksel bilgi vermemekle birlikte, Restorasyon'dan sonra bu mlkleri ellerinde tutamadklan anlalyor.35

Ancak bu kamu, Priten Devrimi'nin aslnda bir devrim olmad tezini dorulamak zere kullanmak doru olmaz. nk bu eylemin hukuksal ve toplumsal ilikiler alanndaki devrimci sonulan derin ve kalc olmutur. S tar Chamber'in daolmasyla kyller, itleme hareketinin ilerlemesini engelieyebilecek en byk koruyucularn yitinni oldular. Cromwell dneminde, zellikle de byk gencraller ynetiminin son dnemlerinde, itlernelerin dourduu etkileri durdurmak yolunda baz giriimlerde bulunuldu. Ancak, bunlar bu tr abalarn son rnekleri oldular.36 Devrimi destekleyen gentry yelerinin toplumsal nitelikleri konusunda baz kukular duyulabilirse de, zaferi kimin kazand kukuya hi yer brakmayacak kadar aktr. "Restorasyon ile birlikte, itleyenler, nlerindeki tm olanaklardan yararlanarak ilerleme yoluna koyulm u bulunuyorlard" ama bunun btn sonularnn grlcbilmcsi iin biraz daha zaman gemesi gerekiyordu.37 l Sava, kralin erkini krmakla, itlcme hareketine girien toprakbeylerinin nndeki en byk engeli kaldrm oluyor ve ayn zamanda ngiltere'yi bir "toprak:beyleri kurulu"nun ynetimine hazrlyordu. Bu "toprakbcylcri kurulu" sz. onsekizinci yzyl Parlamento'sunu, pek vc olmasa da, olduka doru biimde tanmlayan bir deyitir.

l Sava'a "burjuva devrim diyenleri eletirenierin hakl olarak ;avunduklar b ir nokta, atmann. siyasal erkin burjuvazinin eline gemesiyle sonulan m olmamasdr. lleride daha ayrnuh olarak anlaucamz gibi, krsal blgelerde yaayan yukar snflar, yalnzca onsekizinci yzyl boyunca deil, [oy verme hakkna sahip kimseler cmbetini genileten] 1832 Reform Yasas'ndan sonra da ynetim aygtn smsk ellerinde tutmay srdrmlcrdir. Ancak toplumsal yaamn gerekleri gznnde buluridurulduunda, bu eletirinin ok da an laml olmad anlalr. Kapitalist ilikiler krsal blgelere l Sava'tan ok nce girmi ve buralar adamakll dcitinniti.itleme hareketine girien toprakbeyleri ilc burjuvazi ar:sndaki balar, gnn dalbudak salm ailelerinde, birinin nerede balayp tekinin nerede sona crdiinc kolay kolay karar verilerneyecek kadar yakn ve sk idi. Savamn sonunda ortaya kan

35. Thirsk, "Restoration Land Settlcmcnt"; s. 323, 32327. 36. James, Social Policy, s.1 18, 120, 1 22, 1 24. 37. James, Social Policy, s.343.

21

sonu, parlamenter demokrasi ve kapitalizm arasnda lu ulan, daha tamamlanm grnmemekle birlikte ok grkemli gr,nen birligin zaferiydi. agda bir tarihinin dedigi gibi, "Aristokratik dzen (l Sava sonrasnda da) ayakta kald, ama bunu yeni bir biim alarak yapabildi; artk aristokrasinin temeli , soya degil paraya dayanyordu. Parlamento da,' gerek Whig (Liberal) gerek Tory (Muhafazakar') kanattan toprak sahibi olan kapitalistlerin ve onlarn iliki ve dostluk kurduklar, devletin artk hi amaz bir biimde karlarn kollad kimselerin bir aygt durumuna geldi."38

l Sava'n baard ilerin apn kavrayabilmek iin, aynntlar zerinde durmaktan kurtulup, sava ncesiyle sava sonrasna bir gz atmak gerekir. Kapitalist toplumun aklanan ilkesi, kiilerin zenginliklerini artrma yolunda zel mlkiyeti hi bir kstlamaya bal olmakszn kullanmalar, pazar dzenegi araclgyla, istikrarl bir biimde, mutlaka tm toplumun zenginliginin ve mutluluunun artmasna yolaaca dncesidir. ngiltere'de bu anlay, bu ruh, sonunda, onsekizinci yzylla ondokuzuncu yzyl banda, hem krsal blgelerde hem de kentlerde yaayan ve l Sava'ta grlenden daha gerek bir iddete ve daha byk aclara yolam olabilecek "yasal" ve "bar" yntemlerle zafere ulat. Kapitalizme doru ilk drtler, ortaan olduka erken tarihlerinde kentlerden km olabilirse de, eski dzeni yiyip bitircn 'alevlcrin bir utan teki uca krsal blgelere de yaylmasna yolaan bir sonula, srekli olarak kentlerden beslenerek, kentlerde oldugu kadar krsal blgelerde de ilerledi. Gerek kapitalist ilke, gerekse parlamenter demokrasi ilkesi, l Sava srasnda yerlerini aldklar ve byk lde yenilgiye ugrattklar ilkelere, yani politika alannda .tanr tarafndan desteklenen bir yetke dncesine ve ekonomi alannda kiisel kar salama amacndan ok kullanma amacna ynelik retim ilkesine taban tabana zt dncel erdi. Ve eger yeni ilkeler onyedinci yzylda eskilere stn gelmi olmasalard, ngiliz toplumunun agdalamasn onsekizinci ve ondokuzuncu yzyllarda, "bar" sz ne lde gerekteri bar yollar anlatyorsa o lde, bar yoldan gerekletirebilmesi kolay kolay beklenemezdi.

3. itleme Hareketleri ve Kylln k

Devrimci iddet, bir dereceye dek zgr bir toplumun kurulmasna, bar yoldan yaplan reformlar kadar yardmc olabilir; gerekten ngiltere'de daha bar bir deiiklik srecine hazrlk olarak iddet kullanld. Ancak tarihsel nem tayan her iddet hareketinin devrim biimini aldg sylenemez. Bu iddet uygulamalarnn nemli bir blm yasallk erevesi iinde hatta batda anayasal demokrasiye gtren yolun ngrd yasallk ierisinde bile ortaya kabilir. l Sava' izleyen yllarda giriilen ve erken Victoria dneminin balarna kadar sren itleme eylemleri ite bu tr bir iddet:in rnei idiler.

Yarm yzyl nce, pek ok bilim adam, onsekizinci yzylda yaplan itlcme eylemlerinin, neredeyse gc hereye yeten bir toprak aristokrasisinin ngiltere'de bagmsz kyllg ortadan kaldrmak zere kulland balca yntem olduu kansndayd.39 Daha sonra yaplan almalar, byk bir sabrla ve yava yava bu tezi unutturdular. Bugn bu tezi, belki birka Marksist bir yana braklrsa, meslekten tarihilerio pek az bcnimsemektedir. Bu eski yorumun, ayrntlarda pek ok yanla

38. Zagorin, "English Revolution", s.681 . 39. rnein, J.L. llammold ve Barbara Hammold'un klasik monografilcri olan Viiiage Labourer'a

baknz; ve Johnson, Disappearance ile karlatnnz.

22

dm olduguna, ortaya attg temel savla ilgili baz noktalarda yeterince inandrc olamadgna kuku yok. Ancak eski tarihiler, agda tartmalarda ou zaman gzden karlan bir noktay, itlemelerin, geleneksel kyde somutlaan ngiliz kyl toplumunun tm yapsn ykan sonul vuruu oluturdugu geregini ok iyi yakalamlard.

Az nce grdgmz gibi, kyl toplumu aslnda Sava'n patlak vermesinden ok daha nce saldnya uramt. l Sava ise, toprak sahibi yukah snflar tarafndan haklarnn ignenmesi karsnda kyllgn son sgnag olan kral saf d brakmt. Tudor ve Stuart brokrasilerinin bu konuda pek etkili olduklan sylenemezse de, hi degilse kyllgn zararna olan bu gidie zaman zaman set ekme abas gstermilerdi. Depremin son sarsntlar olan Restorasyon'dan ve 1688 Grkemli Devrim'inden sonra ngiltere, onsekizinci yzylda Parlamento ynetiminde karar kld. Bu dnemde kraln salt gstermelik bir erke sahip oldugu hi bir biimde sylenemezdi ama, artk itleme hareketinin alp ban gitmesine "dur" demeye kalkmad. Parlamento ise, artk yalnzca toprakbeylerinin oluturdugu bir kurul ohnaktan te bir eydi; kentlerdeki ticaret evreleri, nfus degiikliklerine ayak uyduramayan kokumu bir seim sistemiilden yararlanarak, dolayl yoldan da olsa, Parlamento'da bir dereceye dek temsil edilmekteydi.40 Buna karlk, kyllerin dolaysz olarak ilikide bulunduklari yerel ynetim, eskiden oldugundan ok daha salam bir biimde gentry'nin ve n van sahibi aristokrasiriin elinde bulunuyordu. Onsekizinci . yzyln sonlarna yaklaldka, ngiliz toplumunun siyasal yapsnn hcrelerini oluturan 15.000 dolaynda bucakta (parish) kamuoyunu ilgilendiren ilemlerin byk blm, artk, ortaa boyunca srdrlebilmi halka dayal ve demokratik ynetimin en ufak bir izi bile braklmakszn, kapal kaplar ardnda yrtlmeye balanci.41

Oahas, itleme srecini, sonunda Parlamento dzenlemeye kalkt. B ir toprakbeyinin, Parlamento tarafndan karlm karara dayanarak belli bir topra kapatnak zere giritii itleme ilemi, ak ve demokratik bir ilem olarak grld. Gerekten, bu tr kararlarn alnma srecini, bandan sonuna kadar hep byk toprak sahipleri denetliyorlard. rnein, Parlamento'nun bir itleme nerisini onayiayabilmesi iin, sz konusu yrede nceden "drtte ile bete drt" arasnda bir nzann salanm olmas gerekiyordu. Peki ama kimin nzas alnacakt? Bu sorunun yant, halkn deil, mlk sahiplerinin nzas anlamna geliyordu. Oylar saylmyor, tartlyordu. Byk topraklan olan bir mlk sahibinin arl, kk mlk sahiplerinin ve ky evlerinden baka mlk olmayanlarn (cottager'larn) oluturduu byk bir ky "topluluunun arln silip sprebiliyordu. 42

40. Namier, Egland, s.4, 22, 25. 41 . J.L. Harnnand ve Barbara Hamrnond, Viiiage Labourer, s. 16-17; Johnson, Disappearance,

s. 132. 42. J.L. Harnrnond ve B.Harnrnond, Village Labourer, s. 49-50. Daha sonra yaplan bir alma,

Harnrnond'lann Parlamento'nun itlerneleri inceleyip karara balarken yan tutmasn ve yolsuzluklann abarttklann ileri srerek, onlara saldrrnur. Bak. Tate, "Mernbers of Parlianent", s.74, 75. Bu yazar (Tate) Parlamento yelerinin bir blgede, Nottingharnshire Kontluu'nda itlerneyle ilgili bavurulan inceleyip karara balamak iin toplanmalarndan sz eden, bulabildii her trl kayd incelernitir. Toplam 365 bavurunun yzde 7l 'inde "snfl bir toplumda, belli bir snftan gelen Jciilerin, toplumsal hiyeraride kendilerininicinden ok farkl bir konumda bulunan kimselerin geim yollar, mallar mlkleri ile ilgili yasalar karrken, ister istemez dogabilecek baz adaletsizlikler dt.nda" (vurgu benimdir) "ilgili Parlamento yelerinin kendi zel karlarn gzetmeleri nedeniyle hakszlklar yapldn dnrnek iin ortada herhangi bir neden bulunmamaktadr" sonucuna

23

Bytik toprakbeylerinin onsclizinci yzyl boyunca sahip olduklar bu siyasal ve ekonomik stnlk, bir dereceye dek t Sava'tan ok nceden beri var o lan baz eilimlerin, zellikle yerel agrhg olan kimselerin (erafn) yelkesinin ve Tudorlar ile Stuartlar zamannda bile bu yetkeyi denetleyebilecek gte bir brokratik aygun bulunmaynn bir sonucuydu. Dogrudan dogruya t Sava'n dogurduu sonu ise, Fr3Ilsz Devrimi'nin dourdugu sonucun tam tersine, toprak sahibi yukar snflarn daha da glenmesi olmutur. Priten Devrimi srasnda toprak mlkiyetinin daglmnda pek byk bir deiikliin olmadgn gsteren baz kantlara deinme frsatimz olmutu.43 Bir baka kant verelim: 1640'da, Northamptonshire ve Bcdfordshire yresinde oturan byk ailelerin, ikisi dnda hepsini, bir yzyl sonra, gene bu blgelerde yaarken gryoruz.44

Ticaret dnyasna erken bir tarihte ayak uydurabiterek ve hatta yeni bir aa dogru . aulan admlara nclk ederek ngiliz aristokrasisi, bu deimeye elik eden derin alkantlarn silip sprmcsinden kendini kurt.arnbildi. Burjuvaziyle toprak aristokrasisi arasndaki karlkl ballklar, onsekizinci yzylda, Elizabeth ve ilk S tuartlar dnemine gre daha bir gevemi gibi grlinmekle birlikte, aralarndaki balar hi\la ok skyd.45 Sir Lewis Namice'in gsterdigi gibi, onsekizinci yzylda ngiliz ynetici snflar, Almanya'daki adalarndan farkl olarak, aruk "tarmla ugraan" kimseler dcgillcrdi; ama yaratUklar uygarlk ne kentli ne de krsal bir uygarla benziyordu. Artk ne surlarla evrili atolarda, ne malikane konaklarnda yayorlard, ne de (ltalya'da oluuu gibi) kentlerdeki saraylarda yayorlard; topraklarnn ortasna kurulmu kklcrde yaamaktaydlar.46

Tarihiler arasnda, 1 688'dcn N apoiyon Savalar'nn sonuna kadarki dnemin, byk toprak mlkiyetinin alunag olduu yolunda yaygn bir gr birlii vardr. lkenin nemli blgelerinde, malikanelerin, yer yer daha kk gentry'nin, ama daha nemlisi kyllerin harcanmas pahasna, sz konusu blge topraklarnda geniledii ve yayldg grld. imdiye dek tck bir tarihi kp da itlcmclerln genelde tad nemi, yani byk toprak sahipleri kyn ortak topraklarn topraklarna katarken, ok sayda kylnn ortak topraklar zerindeki haklarn yitirmesinin nemini yadsmaya kalkmad. Bu, ayn zamanda, daha ok gbre kullanm, yeni tohumlarn deneJ!mesi ve rn eitiernesine gidilmesi gibi tarm tekniklerinin ilerlemeler gsterdii bir dnemdi. Bu yeni yntemlerin, topra ortaklaa ileme kurallarna bal alanlarda uygulanma ans pek yoktu; kk, hatta orta boy iftilerin kolay kolay yararlanamayacaklar kadar pahalya sahip olunan tekniklcrdi. iftiikierin apnda grlen byrnelerin byk bir blm, kukusuz, daha byk birimlerde maliyetlecin daha dk ve karlarn daha yksek olmasndan kaynaklanyordu.47

varmaktadr. Yazann daha sonra "olsa olsa, toprakbeylerinden olutan bir parlamentonun toprak sahibi bir kyl snfnn ortadan kalkmasnn nlenmesiyle ilgili bir davay incelerken, kmr ocaklan sahiplerinden oluan bir parlamentonun kmr ocaklan sahiplerinin varlklanni srdrme gereini grrken olabilecei kadar yanl davranmlard" demesinden okuyucu, yazarn kendi savn kendisinin ykt sonucunu karabilccektir.

43. Thirsk'n yukanda sz edilen almalarna baknz. 44. Il:bakkuk, "English Landownership", s.4. 45. Hab:kkuk, "English Landowner,ship", s.l7. 46. l'\:micr, England, s. 16; a:ynca bak. s. I3; ayn zamanda Goodw:in (ed.), European Nobi/ily'de,

Habakkuk'un y:zd, ln&ilere ile ilgili I. blme baknz.

24

47. :\lingay, "Size of Farms", s.480.

an bu dciikliklcri yaayan insanlar, bunlarn saladg stnlklerin bilincindeydiler; haua belki gereindcn fazla bilincindeydiler. Krsal blgenin kapitalisti, kentteki kapitalist gibi, kendisinin neden oldugu aclar, elde ettii ok byk kiisel kazancn btn toplum iin yatattg yararlardan dem vurarak, hakl gstermeye almaktayd. Bu toplumsal yarar dncesi ve iindeki olduka byk gerek pay olmakszn,itleme hareketinin nasl bu kadar acmasz olabildiini anlamann olana yoktur.48

Buraya kadar kapitalist iftiden hep, sanki tek bir kiiymi gibi sz ettim. Oysa . gerekte iki kii idi: byk toprak sahibi ve gene "byk" kirac ifti. Byk toprak sahibi ellerini kullanarak hi bir i yapmayan ve ou durumda iletmeyle ilgili ayrntlar bir kahyaya brakan, ama ona gz kulak olmay pek bolamayan bir aristokratt. rtein Walpole, devlet sorunlanyla ilgili yazlara .bakmadan nce kfhyasndan gelen raporlan okurdu. Byk toprak sahiplerinin, bu aamada kapitalist iftiliin gelimesine yaptklan katk dapa ok hukuksal ve siyasal dzeydeydi; itlerneyle topraklarn kapatlmasn ayadayan genellikle onlar oluyordu. Artk topraklann ileyen serileri de olmadndan, bunlar genellikle byk iftilere kira1amaktaydlar. Bunlarn pek ugu da cretli ii kullanrlard. Onsekizinci yzyln olduka balarnda prak sahipleri "iyi bir malikanenin ne olmas gerektii konusunda duru bir gre sahiptiler.Byle bir malikane 200 akr ya da daha byk bir topra ileyen, kiralarn dzenli olarak deyen ve topraklara gzleri gibi bakan byk iftilere kiralanm olmalyd. Bu dnemde grlen bellibal gelitirme yntemi, mlkierin birletirilmesi, snrlarn itle evrilmesi, ve yaam boyu kiracl.gn yerini, birka yllk bir sre iin- yaplan kira szlemelerinin konmas, bunu salamaya ynelikti ve bu yntemler uygulamada eitli yollarla birarada kullanlmaktaydlar."49 Byk kirac iftilerin katks ise, ekonomik nitelikteydi. Kiraclar bu konuda istediklerini elde edebilecek kadar gl bir konumda olduklarndan, toprak sahipleri yksek vergilerin denmesine omuz vermek zorunda kalmakta birlikte, kiraclan olan iftilerin iletme kapitalini ender olarak saladlar.so Bu durumda, konuyu yaknlarda incelemi bir tarihinin yargsna gre,S l tarmsal gelimenin gerek ncleri. n yapm, "gzn budaktan saknmayan" birka toprakbeyi deil, ite bu byk kirac iftilerle, zengin bagmsz rcticilerdi.

48. itlernelerin kurban olan kimselere kar besledikleri tm aema duygularna karn, I.L. Hammond ve B.Hammond, "hzn, kendisine yabanc grnen herhangi .bir neriye kukuyla bakan, ilkel ve atadan kalma yollan alkanlk edinmi kk iftilerin ar aksak kyl admlarna uydurmak zorunda kalmak, insan ldrtabilccek bir eydi" diyerek, bu noktay ok iyi kavradklann gstermektedirler {bak. Viiiage Labourer, s.36).

Walpole (1676-1745) !ngiltere'nin ilk babakan ve Whig partisi bakan idi (.n.). 49. Habakkuk, "English Landownership", s.l5. Kar. Namier, England, s.lS. SO. Habakkuk, "English Landownership", s.-14.

Sl. Arthur Young'n Tours adl yaptndan kard kantlara dayanan Mingay, "Size o( Farmers", s.479, 472'ye baknz. Bir baka yaptnda Mingay, yapabildiklerinde, ok daha avantajl evlilikler yapma ve kamu fonlarna elallp onlardan yararlanma yoluyla, mlklerine mlk katan ok byk .toprak sahiplerinin, ekonomik bakmdan mutlaka yeniliklerden, ilerlemeden yana olmayabileceklerini gsteren kantlar sunmaktadr. nen tarm yntemlerine bavurulmas ynndeki itelemeler, halka seslenen yazarlardan (publicist), bamsz reticilerden (country gentlemen), topraa igal yoluyla sahip olanlardan (owner-occupiers) ve byk kirac iftilerden" geldi. Bak. Mingay, Landed Society, III. blm, ve s.l66, 171. Mingay (s. 179'da) itleme eylemiyle toprak sahibinin ekonomik / gelimeye en byk katksn yapll gn benimser.

25

Bu deiikliklerin hangi tarihler arasnda iyice hzland ve tam anlamyla gerekletii kesin olarak saplanabilecek kadar ak deil.itleme hareketinin b) i ik bir olaslkla 1760 dolaynda adamakll hzlanm olduunu syleyebiliriz. Harckl'tn en byk hzna Napolyon Savalar srasnda ulat ve sonra da snmeye yz tuttuu sylenebilir; itlemeler, dnemin sonunda, Ingiliz krsal blgelerinin 1 832'de artk tannamayacak duruma gelmesine yapt katklardan sonra, 1832'den sonraki tarihlerde yavalayp yok olmaya balam grnr. Ykselen yiyecek fiyatlan ve belki ayn zaman

te biri ile yarsnn hatta yarsncLn fuzlasnn itlerneye uramasyla, itleme hareketi eageni apna ulam grnr.55

Bu tr toplumsal altst olularda hep grld gibi, deime srecinden yenik kanlarn yazglarnn ne olduunu saptamak olduka zordur. itleme hareketi srasnda ellerinde savunulabilecek bir mlkiyet hakknn varln gsteren belgeler bulunanlarn, bulunmayanlara gre, frtnadan daha az zararta ktklarna kuku yok. Ama ellerinde bir belge olsa da, kk mlk sahiplerinin, topraklarn evresini kazp itle evirmenin yolaaca harcamalar kadar it ekme izni almak iin gerekli resmi ilemlerin yrtlmesi yolunda yaplacak harcamalarn ykleyecei ar yklerle bellerini dorultamaz duruma dtkleri grlmekteydi. 56 .Mlkleri varla yok aras denecek kadar kk olanlar, savunmaya kalkmalarn gerektirecek kadar byk mlkiyet haklar olmadndan, tarihe geemezler. "Bu topraksz ya da topraksz saylabilecek kadar az toprakl iilerle, topraklarn birletirilmesi sreci sonunda ortadan kalkan kk iftiler, itleme hareketinin asl kurbanlar oldular ve bunlar hatrda tutmak iin zel bir aba gsterilmezse, istatistik ynteminin de kurban olabilirler."57 En altta yer alan bu katmanlar arasnda, itlerneden nce ekonomik ve hukuksal durumlar asndan az ok bir eitlilik vard. ou yoksul ailelerin, rnein "cottager"larn* kk bir konutlar birka kk toprak parasn ekme ve belki de birka inek, birka kaz veya domuz vb. besleme haklar vard. losanlar ve hayvanlar, daha ok ortak topraklar zerinde tannan haklara dayanarak, genellikle zar zor yaama olana bulabilmilerdi. Cottager'lar, hele, ortak topraklardan yararlanabilmeleri yasalara dayanmayp, ancak geleneksel haklar erevesinde salanabilen topriksz iiler iin, tannan bu hakkn ortadan kalkmas, tam anlamyla ykm demekti. "Hukuksal adan mlk sahibi grlen kimselerin ortak bo topraklarn hemen hemen tmn salt kendi kullanmlar iin sahipleurneleri gittike byyen rcnperler ordusunu btn btn proleterlemckten koruyan setlin yklnas dcmekti. Bu zaten pek salam olmayan, yklnaya hazr ve derme atma bir set idi kukusuz ... ama gene de gerek bir set idi. Yerini alacak hi bir ey koymadan renperlerin ondan yoksun edilmesi, ancak ok alnakla elde edebildikleri olanaklardan da yoksun kalmalar demekti."58 Krsal ynlarn en alt tabakasn oluturan "kk" insanlar, bylece bir blmnn itlerio ekilmesi\ yollarn yapm gibi ilerde, ya da, daha emekten tutum salayan makineler bulunmad iin, elle yaplan yeni tarmsal retim ilerinde gereksinim duyulup altrlmas ilc yeni tarm iileri ordusuna katlmalaryla bir blmnn de her trl hastahn kolgezdii kentlere doluan sefil ii ordusunun ardna taklmalaryla, yok olup gitti. ada tarihiler, mlklerinden edilmi cottager'larla topraksz renperlerin, byk bir blmnn topraktan ayrlmadklarna ve ancak geride kalan "topran souramad (massedemedii) fazlalk" oluturan renpcrlcr ve cottager'larn endstri iisi durumuna geldiklerine inanma eilimi tayorlar.59 Oysa genellikle, yalnzca gen, evlenmemi

55. Clapham'n Economic History adl yaptnn I. cildinin 20. sayfasnn yanndaki [numarasz] sayfada bulunan, 1 8. ve 19. yzyllarda ky ortak topraklannda yaplan itlemclcri gsteren haritaya baknz. Bu harita Gonner'n 19 12'de kan ve istatistik verileri eletiriye ak bir nitelik ta yabilecek olan daha eski alma:Ianna dayanan Common Land adl yaptma yaslandnlmtr.

56. Gonncr, Common Land. s. 201 -202. 367-369; Hoskins, Midland Peasanl, s. 260. 57. Chambers, "Enclpsure and Labour Supply", s. 326-327. Aynca bak. Hoskins, Midland

Peasant, s.268. * Cotager, kulbe ilkclliindc kii k ky evlerinde oturup, kendisinin olan (ya da

toprakbeyinin verdii) bu ev dnda herhangi bir mlk olmayan yoksul kyldr (.n.). 58. Chambers, "Enclosure and Labour Supply" , s. 336. 59. rnein bak. Chambers, "Enclosure and Labour Supply", s. 332-333, :}36.

27

kimseler ya da ky zanaatlar yuvalarnuan aynimaya istekliydiler ve yeni endstrinin iverenleri yalnzca bunlar gibilerini istediler. Aile sahibi orta yal adamlara yeni iler gtetmek pek kolay olmadg gibi, onlarn da kendilerini krsal yaamn balarndan tmyle koparabilmeleri pek kolay deildi. Toprakta kalarak "son haklarna", yani yoksullara yaplan yardmlardan yararlanma hakkna sgtndlarfO

Leicestershire'da bir kyde, "Midlands ve gneyindeki binlerce baka kyde oldu gibi", ortak topraklarn itlenmesi, geleneksel haklarn yi tirilmesi ve para ekonomisinin gerekleri yznden, yoksul saysnda dzenli bir art grlmt; yle ki 1832'de bu kydeki ailelerin "neredeyse yars srekli olarak yoksulluk yardmyla yayor, biro da aralkl olarak yardm alyordu." Bir yzyl ncesinde bu aileler, ya kendi kendine geinebilen kk iftiler, ya da, yaamak iin gerekeni "ak tarla" ekonomisinden salayabilen, durumlan pek de kt olmayan cottager'lar idiler.61 Ak tarla sistemi, iyi iledii zamanlarda, yani gereksinim duyulan maddeleri saya yeterli olduu lde, kyde grlen kabaca bir eitliin dayand temelleri oluturuyordu. Ayn zamanda iblmne dayal toplumsal ilikiler an da ayakta tutmaya yardmc oluyordu; ki ky toplumu dedimiz ey de o tarihte buydu. Eskiden kyl toplumunun gl oldu zamanlarda, kyller haklarn korumak iin zorlu kavgalar verebiimi ve bunda da az ok baarl olmulard. Onsekizinci yzylda ise, itlernelerin ve ticaretin etkilerinin vurduu sonul darbe zerine bu kk kyller genellikle, ne direnme ne de kar') saldrya geme gcn gsterebildiler.62 Bylece, ortak topraklarn ortadan kalktg ve yeni bir ekonomik sistemin krsal blgelerde stnln kabul ettirdii sralarda, eski kyl topluluunun da sonunda yenik dt ve zld aka anlalyor.63

Geri dnlp itleme hareketine bir btn olarak baklr ve agda aratrmalarn ulatg sonular gznnde tutulursa, itleme hareketlerinin, endstrinin ykseliinin etkileriyle birlikte, ngiliz kyllgnn belini, onu bundan byle ngiliz siyasal yaamnda gznnde bulundurulmas gereken bir etmen olmaktan karacak derecede bktg apak grlr. Burada tarttgtmz sorunlar asndan en nemli nokta da budur. Aynca "fazlalk" oluturan kyller bakmndan, kentlerin veya fabrikann ekiciliinin, kendi krsal dnyalarnn iticiliinden daha ar basp basmad sorusu, pek de nemli degildi. nk her iki kta da, sonunda, ky toplulunun geleneks((l yaam ile karlatnldgnda alalmaya ve ac ekmeye yolaacak olan seenekler arasnda kstnlp kalmaktaydlar. Bu tr sonular douran iddetin ve basknn uzun bir zaman dilimine yaylm olmas, yani bunlarn daha ok yasalar ve dzen erevesinde olumas ve sonuta demokrasinin daha saglam temeller zerinde kurulmasna katkda bulunmu olmas, bize bunlarn, yukar snflarn alt snfiara uyguladklar kitlesel apta bir iddet olgusu olduklann unutturmamal.dr.

60. Thonpson, Malcing of t