Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 17. SaYl, 2008/2, 1-29

TOPLUMSAL A<;IDAN MARMARA'DA DEPREM RisKi

RISK OF EARTHQUAKE IN THE MARMARA REGION FROM A SOCIAL PERSPECTIVE

Gl

Prof. Dr. Erhan ATiKER istanbul Universitesi Edebiyat Fakiiltesi Sosyoloji Boliimii

Ozet : Dogal feHtketlerin YlklCI etkileri insanhk tarafmdan giderek daha fazla denetim altma almmakta ve bu siire9 devam ede gelmektedir. Bu a91dan bakildlgmda deprem felaketlerini yalmzca doganm giiciiniin bir fonksiyonu olarak karakterize etmek miimkiin degildir. <;aglmlzm geli~mi~ toplumlannda deprem tehlikesi yonetilebilir bir riske donii~tiiriilmii~ ve 90gu durumda insan ya~amml kitlesel bi9imde tehdit etmeyecek diizeye indirgenmi~tir. Ancak, riskin azaltllmasl yalmzca refah toplumunun bir sonucu degildir. Riskin gergek boyutlanmn bilincinde olmayan bir toplum, kaynaklan bulunsa bile, onlan risk azaltJcl onlemlerde kullanmakta isteksiz davramr. Bolgesel ekonomik geli~mi~lik a91smdan yiiksek bir performans gosteren istanbul orneginde de bunu gormekteyiz. Bu kentte, deprem felaketi bilim adamlan tarafmdan ongoriilmesine kar~m onleyici onlemlerin yeterli diizeyde almmaml~ olmasl, yalmzca yonetimlerin hatasl olarak a91klanamaz. Bu, aym zamanda kentlilerin kendi ya~amlan iizerindeki sorumsuzlugunu gosterir. Benzer orneklerde de goriilecegi iizere, deprem riskini kaderci bir bi9imde gormezden gelen insanlar, maddi refah ugruna ya~amlanm tehlikeye atmaktadlrlar.

Anahtar Kelimeler: Deprem, istanbul'da Deprem Riski, Deprem AIglSl, Devlet ve Toplum.

2 Erhan ATiKER

Abstract: Destructive impacts of natural phenomena can increasingly be controlled by mankind. From this point of view, it is impossible to characterize earthquake disasters only as a function of the power of nature. In the developed countries of our age, the peril of earthquakes has been transformed in most cases to a manageable risk reducible to a level where the threat to human life has been reduced massively. However, the reduction of the risk of earthquakes is not only a consequence of the affluent society. A society which can mobilize resources but is not aware of the true dimension of the risk will behave unwillingly to use its resources for risk reducing measures. We see this situation in the example of the city of Istanbul, which shows a relatively high performance from the aspect of regional economic development. In this city, the fact that no sufficient preventive measures have been taken against earthquake disasters, although the risk has been foreseen by scientists, can not be explained only through the failure of authorities, but through the failing responsibility of citizens for their own life, too. Fatalistically ignoring the risk of earthquake, in typical cases people expose themselves to mortal danger for the sake of material wealth.

Key Words: Earthquake, Earthquake Risk at Istanbul, Perception of Earthquake, State and Society.

Atiker, Toplumsal AC;ldan Marrnara'da Deprem Riski 3

Giri~

Marmara Denizi i~indeki faylanma, bOlge i~in btiytik tehlike yaratmaktadlr. Bu ~er~evede istanbul, diger kentler gibi, depreme dayamkslz yapIlardan olu~tugundan, ba~ta zemin ko~ullan elveri~siz olan Avrupa yakasmm sahil bOlgesi olmak tizere risk altmda bulunmaktadlr. Burada once istatistiksel olmayan pratik (kullalll~h) bir talllmlama yapahm: Risk, belli btiytikltikteki bir depremin hem bilimsel yontemlerle hesaplanan ger~ekle~me olaslhgmm, hem de olu~acagl tahmin edilen can ve mal kaybmm ortak gostergesidir.1 Uzmanlar otuz yll i~inde Marmara Denizi'nde Richter ol~egine gore 7 ve tizeri btiytikltikte bir deprem olaslhgma i~aret ederek risk azaltlcl onlemler almmasl dogrultusunda toplumu uyarmaktadlr. Omegin mtihendis Prof. Nuray Aydmoglu durumu ~oyle degerlendirir: "istanbul, deprem tehlikesinin bumunun dibinde olmaSl bakImmdan, btiytik ntifusuyla, feHiket durumundaki yapl stokuyla dtinyanm hi~ ~tiphesiz deprem baklmmdan en riskli kenti.,,2 Kandilli Rasathanesi Ulusal Deprem izleme Merkezi Mtidtirti Dr. Dogan Kalafat'a gore de, olasl bir Marmara depremi istanbul kentini tehdit etmektedir ve kendisiyle yaptlgmllz mtil&katta ~oyle demi~tir: "( ... ) yakla~lk 30 yll i~erisinde 7 btiytikltigtinde bir depremin olma olaslhgl yabancIlarm ~ah~malanna gore ytizde 62,5; bizim yaptlglmlz ~ah~malarda ise ytizde 75 olarak veriliyor. Bu onemli bir rakam, yani risk var. ( ... ) Depremle mticadelenin olmazsa olmaZI: Muhakkak ve muhakkak depreme dayalllkh binalarda oturmamlz gerekir." Yine istanbul Teknik Universitesi Avrasya Yer Bilimleri Enstittisti'nden Prof. Dr. Mehmet Karaca kendisiyle yapIlan mtil&katta ~oyle diyor: "istanbul Btiytik~ehir Belediyesi genel olarak deprem sonrasma hazlrlalllyor. ( ... ) istanbul Valiligi de deprem sonrasma hazlrlIk yapmaktadir. ( ... ) depremde aglr hasar gormesi veya YlkIlmasl beklenen 50 bin civanndaki binayla ilgili Valiligin bir ~oztim onerisi ya da pratik giri~imi yoktur." Prof. Dr. Okan Ttiystiz'e gore de "istanbul'daki binalann btiytik boltimti deprem etkileri dti~tintilmeden yapIlml~tIr. ( ... ) Kent'teki binalarda yogun bir onanm ve gti~lendirme kampanyasl ba~latllmahdlr."3 Ttiystiz, bu kampanya ile, oncelikle binalardaki go~me riskinin ortadan kaldmlmasml ama~lamaktadlr.

Murat Balamir, "Kentsel Risk Yonetimi ve Kentlerin Depreme Haz!rlanmas!", Sempozyum: Kentlerin Depreme HaZlrlanmasl ve L\,tanbul Gerregi, S-9 Subat 2002, istanbul: TMMOB Mimarlar Odas!, 2003, s, IS, Nuray Aydmoglu, "Onanm ve Gii\ilendirmeye Yonelik Yiiriirliikteki Yasalar", Sempozyum: Kentlerin Depreme HaZlrlalllllasl ve Ll'tallbul Gerregi, s, 309, Okan Tiiysiiz, "Deprem ve Tiirkiye", Sempozyum: Depre/ll Bolgelerinde Yapl Uretimi, istanbul: TMMOB Mimarlar Odas!, 2003, s, 239.

4 Erhan A TiKER

Sonu<; olarak, olasl bir Marmara depreminde, bliylik bOllimli depreme dayamkslz yapllardan olu~an ve birinci derecede deprem bOlgesi olan istanbul'da 1999 izmit depreminden daha da bliylik bir feHiket ger<;ekle~ebilir. Kentin zemini saglam olan kuzey bOlgelerinin imar izni bulunan alanlannda mlihendislik denetimi altmda in~a edilmi~ binalann can ve mal kaybl riskinin gliney bolgelerine gore daha dli~lik oldugu bilinmekte ise de; son kertede, binalann deprem riskini belirleyen ~ey, zeminin saglamhgl degil, 'verili zemin ko~ullan altmda' binanm depreme kar~l dayamkhhgldlr. Ba~ka deyi~le zemin ko~ullanna uygun olarak saglam binalar in~a edilebilmektedir. Oysa istanbul'un yapIla~masmda deprem imar yonetmeligi ve yapl denetiminin yetersizligi ylizlinden bina in~aatlannda depreme dayamkhhk yeterince dikkate ahnmaml~tlr. Toplam bina stokunun % 4 kadannm yani 40 bin civannda binamn bliylik bir depremde tam hasara ugrayacagl ve bunlann arasmdan 5-6 bin kadannm yassl kadaYlf bi<;iminde <;okecegi (go<;me) tahmin edilmektedir.4

Sorun, basit bir deyi~le "deprem oldlirmez, binalar oldlirlir" diye formtile edilebilir. DolaYlslyla <;ozUlmesi gereken sorun depremin ger<;ekle~mesi degil, binalann depreme dayamkh in~a edilmeyi~idir. Bu sorunun toplumda nasll algIlandlgml 2006-2007 gliz ve bahar yanYlllannda yapllan ogrenci mUHikatlan araclhgl ile yorumlamaya <;alt~tIk. Degeriendirme, 2007 yIlI ortasmda bitirilmi~tir.

Devlet ve Toplum

Can kaybmm azaltIlmasl a<;lsmdan hangi binalann depremde go<;me riskinin bulundugunun onceden saptanmasl ya~amsal onem ta~lmaktadlr. Eger kentsel alandaki her bir binanm depreme dayamkhhgl test edilirse bUyUk risk ta~lyan binalar saptamp bunlarda Ylkma veya gU<;lendirme gibi onlemlerin ahnmasl saglanabilir. istanbul BUyUk~ehir Belediyesi'nce dort Universiteye 2003 Yllmda hazlrlattmlan istanbul'un "Deprem Master Plam"nda ongorUldligU gibi, depremde go<;ecek kadar dayamkslz binalann bir tarama sonucunda belirlenip bo~altIlmasl gerekmektedir. Ancak sozU edilen plana uygun bir depreme dayamkhhk taramaSI Zeytinburnu il<;esinde uygulanmak istenmi~se de aI'adan yIllar ge<;mesine kar~m iIerleme kaydedilememi~tir. TamtIm eksikliginin ve mal sahiplerinin taramaya gUvensizliginin yam ma, ba~anslzhgm bir diger onemli

Bkz. Bogazi"i Universitesi KOERi ara~tlrmasl: Earthquake Risk Assessment for Istanbul Metropolitan Area (Executive Summary), istanbul, 2002, s. 7.

Atiker, Toplumsal Ar;ldan Marmara'da Deprem Riski 5

nedeni de geni~ toplum kesimlerinin deprem tehlikesine duyarhhk gostermeyi~idir.

Diger yandan, belediyelerin e1inde olan depremle ilgili tUm bilgilerin ve risk azaltmak ic;in liretilen projelerin herkesin eri~imine aC;lk ve kolayca ula~Ilabilir olmasl, ba~ka bir deyi~le, ~effafhgl saglanamaml~tIr. Ornegin satm ahnmak istenen bir binamn hasarll olup olmadlgml belediye kaYltlanndan ogrenmek, uygulamada mal sahibinin iznine baghdlr. Oysa belediyelerin mal sahibinin iznini aramaSl bir yana, en azmdan hasarll binanm online uyancl tabela asmalan gerekirdi. Bir yetkilinin (V2) verdigi bilgiye gore; Zeytinburnu'nda 2007 yIlmda kendiliginden goc;en bina, aglr hasarll bir binaydl ve olay esnasmda binadan kac;amaYlp hayatIm kaybeden lie; ki~i oraya yeni yerle~mi~lerdi:

"Biz yaptlglmlz ara~tlrmada ~unu gordiik: Bu bina 99 Marmara depreminde aglr hasar gormii~ C ... ) 0 zamanlar Baymdlrltk Miidiirliigii ve iIge BeIediyeIerimizin yaptlklan 9ah~malarda bu binaya aglr hasarll olan klrmlzl renk i~areti veri1mi~, yani oturulamaz binalar slmfma sokuImu~. Sonrasmda bu yaplIan 9alt~ma akim kaldl. Sonra 0 da her zamanki gibi zamana yaYIIdl unutuldu. insanlar 0 binadaki 9atlakIan, patlaklan giiya onardilar. Ve bizim tabirimizle binaYl makyajiadIlar. Ve bu bina 99 YIImdaki sahipleri tarafmdan tamamen satlIml~. C ... ) Peki bu binaYI kim aIml~? i~te bu kaza ba~Ianna geJip hayatlanm kaybeden insanIar."

Goc;en binadan daire satm alanlar onceden ciddi bir bic;imde uyanlsalardl ku~kusuz soz konusu binadan daire satm alma fikrinden vazgec;erlerdi. ~effafhkla ilgili onlemlerin ilginc; yam, kaynak gerektirmeyi~i ve yalmzca yasal dlizenlemelerle gerc;ekle~tirilebilir olmalandlr. DolaYlslyla sivil blirokraside depreme kar~l risk azaltlcl onlemler almak ic;in neyin, nasIl yapllmasl gerektigi konusunda bir plftnslzhk oldugu aC;lkc;a gorlilmektedir.

Sec;men kesimleri, sivil toplum olu~turarak de vI etten taleplerde bulunabileceklerinin bilii1cine de sahip degildirler. Vatanda~lar binalannm saglamla~tmlmasl ic;in maddi ozveride bulunmaYl goze alarak devletten destek talep etmedikc;e sorunlannm c;ozlimli de mlimklin gozlikmemektedir. Bunun tersine, toplumda mevcut yapda~ma kalitesini slirdUrmeyi yegleyen bir egilimin varhgmdan soz edilebilir. Mulk sahipleri, genellikle kendi ba~larma risk azaltlcl onlemler alamadlklan noktada, soruna devletin c;ozUm liretmesini beklemekte; yonetimin giri~imleri de yetersiz kalmca mevcut yaplla~mamn oldugu gibi (ta~ldlgl riskle birlikte) sliregelmesine seyirci kahnmaktadlr.

6 Erhan A TiKER

Sivil toplum herkesin katIlabilecegi bir etkinlik alam olarak gtindelik ya~ama yabanci bir kavram olmaktan kurtulamanu~tlr. Diger yandan sivil toplum olu~turamasa bile toplum kesimleri yalmzca se<;men olarak devletten, ornegin medya veya siyasi partiler araclhglyla taleplerde bulunabilirlerdi. Dernek kurarak deprem riskine kar~l ya~ama hakkmm savunulmasl en azmdan istanbul gibi bir kent i<;in yadlrganacak bir durum sayIlmazdl. Ne var ki toplumda deprem konusunda bir ilgi ve bilgi eksikligi soz konusudur. Siyaset<;iler se<;imle i~ba~ma geldigine gore, se<;men kesiminden kuvvetli bir talep gelseydi, deprem sorununa <;oztimler Uretmek siyaset<;iler i<;in ka<;lmlmaz bir zorunluluk haline gelirdi. Se<;men basklsl olmadlgl i<;in de istanbul'da BUytik~ehir Belediyesi tarafmdan dort tiniversiteye hazlrlattmlan Deprem Master PHim'nm ger<;ekle~tirilmesinde kar~tla~llan sorunlann <;ozumu zamamn akl~ma

blraktlml~tlr. $oyle ki, Zeytinburnu'nda belli klstaslara gore gozle (teknik) tarama yaptlarak 2295 binanm ytiksek risk ta~ldlgl saptanml~tIr. Ancak bu sonu<;, binalann hepsinin depremde aglr hasar gorecegi ya da go<;ecegi anlamma gelmemektedir. Bogazi<;i KOERi ara~tlrmasma gore depremde aglr hasar gorecek binalann oram % 4 tilr. Buna gore bu il<;edeki 16500 binanm % 4'Unti olu~turan 600 civanndaki aglr hasar gormti~ binadan hangilerinin go<;ecek nitelikte oldugunun kesin olarak belirlenebilmesi i<;in soz konusu 2295 binanm detayh testlerden ge<;irilmesi gerekmektedir. Bu ise, btiytik bir kaynak ihtiyaci yaratmaktaydl. Bir belediye yetkilisinin (R2) ifadesine gore <;ok <;aph bir test mali yeti 1000 metre karelik bir bin a i<;in 5000 YTL gibi bir meblaga ula~makta ve testlerin yapllmasl <;ok zaman almaktaydl. Sonu<;ta Btiytik~ehir

Belediyesi'nin istanbul'daki binalarm hlzla testten ge<;irilmesi i<;in gereken kaynak sarfiyatml goze alamadlgl anla~tlmaktadlr. Bu durumda, kaynaklan belirsiz olan bu depreme dayamkhhk taramasma neden ba~landlglm sorgulamak gerekirdi. Ancak planslzltk kaynaklarla da smldl degildir. Deprem Master Plan'mda ifade edilen ve <;oztilmesi gereken ba~ka sorunlarla kar~tla~tlml~tIr. Ornegin, Zeytinburnu'ndaki binalann <;oguna ka<;ak katlar ilave edilrni~ oldugundan, binalar Ylklhp mevcut imar planma uygun yapIldlgmda ka<;ak kat sahipleri a<;lkta kalmaktadlr. Ancak bir bUyUk deprem oldugunda binalann go<;mesine ve binlerce insanlll ya~amlm yitirmesine ned en olacak olan bu ka<;ak katlann sahipleri resmen "magdur" durumuna da dti~mektedir, <;tinkti yerel yonetimler ozellikle se<;im oncelerinde ka<;ak binalara ruhsat vermi~tir. Bu ornekte yasal olan ile yasadl~1 arasllldaki Slllmn nasll ortadan kalktlgl gorUlmektedir. Bu ko~ullar altlllda soz konusu plamn uygulanabilmesi i<;in yerel ve merkezi yonetimlerin koordineli bir bi<;imde <;ah~masl ve gereken yasal dtizenlemelerin yaptlmasl gerekirdi. Bunlann arasmda en onemlisi de go<;me

Atiker, TopJumsaJ A91dan Marmara'da Deprem Riski 7

riskinin kabul edilemeyecek derecede yilksek oldugu bilimsel olarak saptanml~ olan binaYI mal sahibinin onaYI olmadan ytkma yetkisinin belediyelere verilmesidir. Ne yazlk ki bu tilr yasa tasanlan ~imdilik meclis raflannda beklemektedir. Aynca Zeytinburnu yalmzca sonradan ilave edilmi~ kac;ak katiarla degil, kac;ak binalarla da doludur. Zeytinburnu Belediyesi'nden bir yetkilinin (G2) verdigi bilgilere gore ilc;edeki yakla~lk 16500 binanm 12000'i projeli yani ruhsathdlr. Geriye kalam ise kac;aktlr. Ancak aym yetkili, ruhsath binalann da denetim altmda in~a edilmi~ oldugu soylenemeyecegini, ornegin c;ogu kez 70 metrekare kurulu~lu bir bina projesiyle 90 metrekare kurulu~lu binalann in~a edildigini de belirtmi~tir. Mevcut duruma ve ili~kilere ili~kin olarak da ~u tespitleri yapml~tlr:

"TUrkiye'nin imar kanunu yetkisi bir zamanlar Baymdlrhk Bakanhgl'na veri1mi~, sonra belediyelere verilmi~tir. Belediyelerde parasal diyebilecegimiz ili~kiler, hem~ehrilik ili~kileri, parti ili~kileri vb. nedenlerle bu durum alml~ ba~ml gitmi~. TUm bunlara neden olansa, toprak sahiplerinin ve mUteahhitlerin, belediyelere olan tarafh ili~kileridir. Siyasiler oy sahibi olmu~, belediyeler de daha fazla para koparml~, mUteahhitler daha fazla kat yaplp satml~, mUlk sahipleri de daha fazla kat sahibi olmu~tur. Kim kaybetmi~? Sonw;ta hepimiz kaybediyoruz ( ... ) Denetim olmadlgmdan bir ba~lbo~luk ortaya C;lkml~. Sonuc;ta meydana gelebilecek kUC;Uk bir deprem bile bUyUk kesimleri etkileyebilecek nitelikte gorUnmektedir."

Deprem sorunu bir zincirleme sorumsuzluk ornegi olarak kar~lmlzda

durmaktadlr. Bilerek risk ta~lyan binada oturan ve tehlikeye kar~l onlem almayan ki~i bir de maddi olanaklan varsa ba~ma gelebilecek feHiketten sorurnludur. Eger yonetmelige aykm olarak bina in~a etmi~se milteahhit de can ve mal kaybmdan, yerel yonetimler ise yetersiz yapl ve zemin denetiminden sorumludur. Aslmda sorumsuzluklar birbirini beslemektedir. AhcI, depreme dayamkslz in~a edilmi~ kac;ak binaYl ucuz oldugu ic;in satlll allr ve mUteahhit de ahcI buldugu ic;in bunlan in~a eder. Kac;ak binada oturan sec;menler de denetimsiz yaptla~maya kar~l onlem almayan yonetimlere oy vermekte ve yolsuzlugu bir anlamda me~rula~tlrmaktadlrlar.

Kendisiyle goril~me yapllan emHikC;I Fl' e gore ise asllllda kac;ak yap! satlll almak, imarh bina satm almakla mukayese edildiginde, ahclya uzun vadede maddi hic;bir fayda saglamamaktadlr. Kac;ak yaplla~madan aS11 C;lkar saglayanlar, karlanna kar kat an eden mUteahhitler ve kac;aga goz yummakla oy toplayan siyasetc;ilerdir. Soyle ki, devlet kac;ak yaptla~ma alanlarma saghk,

8 Erhan A TiKER

egitim gibi hizmet!er gottiremediginden burada oturanlar ilave masraflar yapmak zorunda kalmakta ve yaplla~ma alanmm bu gibi hizmetleri saglayan c;evreye uzakhgl dolaYlslyla neden oldugu masraflar hesaba katlldlgmda mali yeti artmaktadlr. Eger ahcllar varo~larda kac;ak binada oturmanm yaratacagl sorunlardan haberi olsaydl ucuz bile olsa bu binalan satm almazlardl. Uzun vadede mali yet yUkselmektedir. Kac;ak yapl, yasal engellerin a~Ilmasl ic;in el altmdan Menen bedeller hesaba kattldlgmda daha da pahahya mal olmaktadlr. Her ~eyden once, kac;ak bina almakla insanlar hayatml tehlikeye atmaktadlr. Aynca, deprem riski bir yana blrakllsa bile, soz konusu ahCllann kac;ak binada oturmaktan ba~ka sec;eneklerinin olmadlgl gorU~U kabul edilemez. <;UnkU c;ogu durumlarda ahcl in~aatc;mm tuzagma dU~mekte, aldatllmakta ve bu yUzden de kendi C;lkanna olan ba~ka sec;enekleri kullanamamaktadlr. FI'in bu iddialan tartl~maya aC;lktIr ve insanlann sokakta kalmamak ic;in kac;ak in~a edilmi~

binalardan daire satm almaktan ba~ka c;areleri olmadlgml iddia eden konu~macllar da vardlr. Gerc;egin bu ikisinin arasmda oldugunu soylemek herhalde daha dogru olacaktIr. istanbul'da kiralar c;ok yUksek oldugundan daire sahibi olmak isteyenlerin bir ktsml, yeterli maddi olanaga sahip degildir. Bu nedenle mUteahhitlerin ucuz daire Uretmesi sonucunda kac;ak ve denetimsiz yapIla~malar ortaya C;lkmaktadlr. Ancak depreme dayamkslz yapIlar her zaman yoksullann gereksinimlerini kar~llamak ic;in de in~a edilmeyebiliyor. Bunun en trajik ornegi Yalova-<;marclk'ta gorUlmU~ttir. insanlann yazhk almasl bir zorunluluk degilken, daha sonra goc;ecek olan yapIlar yazhk olarak yaplhp satllml~tlr.

istanbul'da depreme kar~l onlem almak devletin de C;lkannadlr. <;UnkU bUyUk bir depremde kamuya ait binalar Ylktldlgmda devlet hizmetleri aksayacak, sanayi ve ticaretin durmasl sonucunda de viet vergi toplayamaz hale gelecektir. Deprem, sanayi ic;in de bUyUk bir sermaye ve i~gUcU kaybl yarattr. Uzmanla~ml~ kalifiye elemanlar istanbul bOlgesinde yogunla~ml~ bulunmaktadlr. Devletin vergi gelirlerinin onemli bir klsml bu bUyUk metropol kentte tahakkuk etmektedir. Bu nedenle depreme kar~l gUnUmiize dek alman onlemlerin yetersizligi goz onUnde bulunduruldugunda bu durumun toplumun ve devletin C;lkanna oldugu soylenemez.

Soruna ki~isel dUzeyde baktldlgmda ise insanlann yalmzca maddi olanaklarl bulunmadlgl ic;in deprem riskini azaltmaya yonelik onlem alamadlklanm soylemek a~m bir genelleme olacakttr. <;UnkU zemin aC;lSlndan riski bUyUk olan sahil bolgelerinde oturan insanlann onemli bir kesimi; onlem alma olanagma sahip olmalanna kar~m eski ya~am dUzeylerini sUrdUrmek istediklerinden ve

Atiker, Toplumsal AC;ldan Marmara'da Deprem Riski 9

riski azaltma onlemleri onlarda maddi kaYlplar ve dolaylSlyla statU kaybl yaratacagmdan ek harcamalarda bulunmaYl ya da ornegin bliylik daireden -depreme dayamkh bir ba~ka binada bulunan- daha kliC;lik bir daireye ta~mmayl goze alamamaktadlr. Bunun astl nedeni ise biIgisizIiktir. Binalar, uzmanlar tarafmdan teknik denetime tabi tutulduktan sonra mlilk sahipleri, evlerinin depremde bliylik bir olaslhkla goc;ecegi konusunda biIgiIendirilmi~ olsalardl, muhtemelen, bu kadar rahat davranamaz ve onlem almmasma on ayak olabilirlerdi. Burada tabii ki zorlaYlcl uygulamalar da vazgec;iImez niteliktedir: Bliylik depremde yliksek bir olaslhkla goc;ecegi bilimsel olarak saptanml~ olan bir binanm, ya mal sahiplerine c;e~itli m~Hi kolayhklar saglanarak glic;lendirilmesinin yapIlmasl ya da mal sahibinin izni olmakslzm Ylktlmasl gibi. Erdik ve digerlerine gore de "c;abalarm en az bir yatmmla en fazla insan hayatmm kurtanlmasmm mlimklin oldugu 'yassl kadaYlf tipi' c;okme ihtimali olan yapIlara yonlendirilmesi gerekmektedir.,,5 Bu gibi onlemler ic;in ise yeni yasalara ihtiyac; vardlr.

istanbul'da oiaSI bir deprem feHiketi lizerine bilim adamlanmn uyanlan merkezi ve yerel yonetimler tarafmdan yeterince onemsenmemi~tir. Deprem riskini azaltma dogrultusunda izmit depreminden beri yeterli onlem almmamasl bunun bir kamtldlr. Ornegin, kamuya ait bin alar ve viyadlik gibi yapIlar glic;lendirilmeyi beklemektedir. iTO'de ogretim liyesi olan U2'ye gore de "kamu binalannm beklenen depreme kar~l dayamkIthklannm belirlenmesi ve bu depremi hasarslz atlatacak ~ekilde glic;lendirilmeleri amaclyla henliz yapdan bir ~ey yoktur." Bu c;erc;evede kaynak sorunu, halihazlrdaki mall kaynaklann nastl kuIlamldlgl ve oncelikler lizerinde tartl~llmasml gerektirir. Bu tartl~ma kamuoyunda yapllmamakta ve merkezi ve yerel yonetimler tarafmdan deprem ic;in almacak onlemlerin finansmam oncelikli kaynak ihtiyaci olarak gorlilmemektedir. Her ~eyden once yonetimlerin istanbul'daki denetimsiz yaptla~maYl durdurmasl gerekirdi. C;linkli bu durum kentte her zaman beklenebilecek orta ~iddetteki bir depremin bile bliylik Ylklm olu~turmasma neden olabilir. Tlim kentsel alan kabul edilemez bir risk altmdadlr, c;linkli kentteki binalann % 67'si yasa dl~l yollardan imar mevzuatma aykm bic;imde in~a edilmi~tir. Ornegin, kat adedi 4 He slmrlandmlml~ bolgede 5-6-7-8 kath binalar yaptlml~tlr.6

M. Erdik vd., "istanbul'da Binalar i~in Deprem Riski ve Risk Azaltllruna Ylinelik Somut Bir tineri", ikinci lI·tanbul ve Deprem SelllpozyulIlll, istanbul: TMMOB in~aat MUhendisleri Odasl istanbul ~ubesi, 2000, s. 147. Bkz. istanbul i("in Deprelll Master PIOIll, istanbul BliyUk~ehir Belediyesi, 2003, s. 264 Yd. \'c 307 yd.

10 Erhan ATiKER

Merkezi ve yerel yonetimler hi<;bir ek kaynaga ihtiya<; duymadan, deprem sorunu ve ozellikle mevcut yapdarm depreme dayamkllhgl ile ilgili sahip olduklan tUm bilgileri herkesin kullammma a<;abilir ve aynca risk azaltmaya yonelik onlemlerin ahnabilmesi i<;in yasalarda gerekli olan degi~iklikleri

yaptIrabilirlerdi, ancak bugline dek bu hususlarda hi<;bir adlm atIlmaml~tlr.

Sosyo-Ekonomik Ko~ullarlll Belirleyiciligi

Deprem tehlikesi en <;ok yoksul veya dar gelirli kesimler i<;in bliylik risk olu~turmaktadlr. <;linkli onlar ge<;im Slkmtlsl i<;inde olup oncelikle maddi olanakslzhk ylizlinden depreme kar~l onlem alamazlar. Y oksul <;ogunluk bir yana, dar veya sabit gelirliler i<;in bile depreme kar~l bireysel onlem almak bir ltiks olu~turmaktadlr. Maddi ko~ullar insanlan deprem tehlikesiyle birlikte ya~amaya zorlamakta ve ki~iler <;evre degi~tirip sefalete slirliklenmektense deprem tehlikesini goze almaYl yeglemektedir. Orne gin emekli olan bir konu~macl, AI, oturdugu ev belediye tarafmdan kontrol edilip "<;lirlik" oldugu soylendigi halde soz konusu dairesini satlp daha glivenli bir yere ta~marmyordu. Belediye kredi kolayhgl sunmadlgl ve daire sahiplerinin olanaklanyla bina saglamla~tlfllamadlgl i<;in kendi deyi~iyle 'eli kolu bagh' bir ~ekilde depremi beklemekteydi. Klsacasl Al ev sahibi oldugu halde maddi ko~ullannm olanak vermeyi~i ylizlinden deprem tehlikesine kar~l <;aresiz kalml~ttr. Bu ornekte, riski azaltmak a<;lsmdan yalmzca yerle~im yeri degil, aym zamanda dayam~ma ve <;ah~ma <;evresinin zor degi~ebilirligi de sorun olu~turmaktadlf. ~oyle ki, iki <;ocuk sahibi olan AI, ba~ka bir semte ta~mdlgmda dayam~ma <;evresiyle birlikte ek i~ini de (<;ocuk baklclhgl) yitirecekti, <;linkli onun tamdlk <;evresi <;ocuk baktlgml ba~kalanna haber verip kendisine yardlmcl oluyordu. Boylece, bu <;evreden uzakla~tIgmda ek i~ olanaklan da klSltlanacaktl. Emekli maa~l ise ge<;imlerine zor yetiyordu. Yine de AI, <;evre ve gelir kaybma ragmen de viet mall a<;ldan biraz destek olsa, ba~ka yerde daha saglam bir konuta yerle~ebilecegini ifade etmi~tir. <;linkli ailesinin ve kendisinin tehlikeden uzakta bulunmasl her ~eyden onemliydi ve in~aat mlihendisi olan bir akrabasl tehlike konusunda onu yeterince bilgilendirmi~ti. Oncelik tehlikeden korunmak ise de, ancak maddi olanak varsa onlem almaya oncelik tamnabilirdi:

"Zaten biz TUrk toplumu olarak kaderci bir toplumuz. Ashnda bu konuda ~artlar da buna izin veriyor. <;UnkU eger deprem konusunu kafam1Zda ~ok fazla kurcalarsak, maddi olanakslzhklar nedeniyle bir ~ey yapamayacaglmlz i~in belki de psikolojimiz bozulacak. ( ... ) depremi kendi haline blrakttk. Eger

Atiker, Toplumsal AC;ldan Marmara'da Deprem Riski

olursa biliyoruz ki bliylik Ylklmlar olacak C •.. ) ama elimizden bir ~ey

gelmedigi ic;in sadece konu~ulanlan dinliyoruz. Evet, biz kaderimize raZl olarak depremi bekliyoruz. Oleceksek eger, evde de, dl~anda da olebiliriz deyip i~in ic;inden slynhyoruz."

11

Yukandaki sozler ortiilii bir yakmma ve yardtm talebi i<;ermektedir. Yonetimler, giivenliksiz yapIlar nedeniyle ortaya <;lkan deprem sorununa <;oziim getiremedikleri i<;in <;ogunlugu olu~turan dar gelirli vatanda~ kitlesi, ev sahibi olsa bile binasml gii<;lendiremedigi i<;in bulundugu durumdan kaderine raZl olarak deprerni beklemekten ba~ka <;lkt~ yolu gorememektedir. Burada 'vatanda~ devletten neden a<;lk<;a bir talepte neden bulunmuyor?' ~eklinde bir soru sorulabilir. Bu sorunun cevabl, otoriter devlet gelenegi i<;inde yeti~mi~ olan yurtta~lann "olumlu" ozgiirliikler kar~lSlndaki pasif tutumunda aranmahdlr. Olumlu ozgiirliik, her ~eyden once yurtta~lann aralannda dayam~ma kurarak kendi sorunlannm <;oziimiine yarayan fikirlerin geli~tirilmesine ve bu dogrultuda yasalarm yaptlmasma oncii olmasl, bunun i<;in etkinliklerde bulunmasl anlamma gelir. Oysa parlamentoda alman kararlan se<;menlerin --en azmdan kendilerini temsil eden rnilletvekilleri araclhglyla- bile etkileme olanaklannm bulundugu, deprem soz konusu olunca kimsenin aklma bile gelmemektedir. Yeni olanaklan yalmzca ki~iler degil devlette yaratabilir. Ornegin yapdarm saglamla~tlfllmasl i<;in ucuz kredi saglanmasl gibi. Boylece . ki~ilerin onlem almasl devlet tarafmdan ozendirilip kolayla~tlfllabilir. AI, yalmzca kendi olanaklannm slmrhhgml ve devletin kolayhk gostermeyi~ini gorerek deprem tehlikesine kar~l eylemde bulunmak dii~iincesinden

vazge<;mi~tir. Belediyenin sorunun <;oziimiinde yardlmcl olmadlgml ele~tirse

bile merkezi veya yerel yonetimden bir ~ey talep etmek se<;enegini kullanamaz, <;iinkii kendisiyle aym sorunu payla~anlarla dayam~ma i<;inde degildir. Bunun gibi, RI de deprem tehlikesinin bilincindedir ve heyelan tehlikesi bulunan A vCllar' dan Kii<;iik<;ekmece' ye ta~mml~tlr ama burasl da riskli bir bolgedir:

"Elbette biliyorum <;ekrnece de Avcilar gibi birinci derece deprem bOlgesi. Elbette ben de arzu ederdim daha risksiz yerlere ta~Jnmay1. .. Malfimunuz, parasal meseleler giriyor araya. Bizler, dli~lik-orta gelirliler diyelim, en c;ok etkilenen kesim olduk afetten ... <;aresiziz, yapacak bir ~ey yok ... Kader, kismet demekten ba~ka c;are yok. Kiralar oldukc;a yliksek, iyi bir yerde oturmak isterseniz. ( ... ) Benim i~yerim Avcilar'da mesela. i~imi de degi~tirmem mlimklin degil."

12 Erhan ATiKER

Ekonomik ko~ullar ki~ileri tehlike altmda ya~amaya mecbur kIlmakta, ancak see;men olarak kimse buna kar~l siyasi tepki gostermemektedir. Eger see;menlerin tepkisi olu~saydl hie; olmazsa muhalefet partileri soruna e;ozUm onerileri getirirIer, medya ise kamuoyu olu~turma i~levini yerine getirirdi.

Yukandaki ornegin tersine deprem riskinin smlrll oldugu bir ornekte ki~inin sosyal e;evresi, yer degi~tirme karan Uzerinde belirleyici bir etken haline gelmi~tir. Soyle ki, ba~ka bir konu~maci ii, ozel sektOrde e;ah~an yUksek gelirli bir uzman olup bogaz slrtlannda zemin ae;lsll1dan tehlikesiz ve depreme dayalllkh iki kath bir evde oturmaktadlr. Belki daha da risksiz olan bir semte ta~ll1abilirdi ancak akraba ve arkada~ e;evresine olan baghhgl onu oturdugu yerde blrakml~tlr. <::UnkU il 'e gore bu e;evreden uzakta kahrsa ne ya~adlgml anlayacak, ne de i~ ve aile ili$kilerinde "ba~anh" olabilecekti. Dayam~ma ie;inde oldugu bu gruplardan uzakta kalmak kendisi ie;in sosyalligini yitirmekle e~degerdi. iI, yakmlanyla olan samimi ili~kileri devam ettirebilmek ie;in biraz risk almaYl yeglemekteydi. Yallllz bu, -il'in evi depreme dayamkh ve zemini de saglam oldugundan- hesaph ve sllllrh bir risktir. Ba~ka orneklerde ise, oturduklan binalann depreme kar~l dayalllkslzhgi yUzUnden btiyUk risk altmda ya~ayan, ancak bu riskin bilgisine ya da bilincine yeterince sahip olamayan insanlar bu durumu ortbas edercesine yer degi~tirmeyi~lerinin nedeni olarak sosyal e;evrelerini gosterebilmektedir. Yallllz, akraba, kom~uluk veya arkada~ e;evresinin gUvenli bir bOlgeye ta~ll1ma karanlll oncelikli olarak engelledigi dogrultusunda bir genelleme de yapmak olanakslZdlf. <::UnkU, sosyal e;evrenin ta~mma karanm engelleyici bir neden olarak on plana e;lkanlmasl, e;ogu kez deprem tehlikesine kar~ll1 ie;inde bulunulan e;aresizligin bir gostergesidir. Ornegin Kl' e gore, insanm ya~adlgl yer ve sosyal e;evresi onun kimliginin onemli bir pare;aslydl. Ki~inin ya~adlgl yeri terk etmesi kimlik kaybl anlamma gelip insam bunahma sUrUkleyeceginden yer degi~tirmemek ie;in insan deprem tehlikesini goze alabilirdi. Kl kendisini sosyal e;evre bUtUnlUgUnUn bir pare;asl olarak tammlar. Kendisinin ie;inde ya~adlgl bir topluluk vardlr ve 0 da bu toplulugun kimligini payla~maktadlr. Bu nedenle tek ba~ma oturdugu yoreyi terk etmesi topluluk ve dolaylSlyla kimlik kaybma neden olacak ki~isel dUzeyde kriz yaratacaktIr. Bu nedenle Kl oturdugu yerdeki insanlar toplu olarak yer degi~tirmeye ba~laymcaya dek bulundugu yeri terk etmek istemez. Konu~macmm zemin ae;lsmdan en riskli bolgelerden biri olan Avctlar'da oturdugunu ekleyecek olursak deprem tehlikesini sosyal e;evre klhfma sokarak gormezlikten gelmesi ~a~lrtlcldlr:

Atiker, Toplumsal A\ildan Marmara'da Deprem Riski

"C ... ) bizim insanlanmlz, mantlgmdan <;ok duygulanyla hareket eden insanlar oldugundan kimi zaman bazl ger<;ekleri gormezden gelebiliyorlar. Aynca toplum olarak 'a~lfl kadercl' bir diinya gorli~line sahip oldugumuz i<;in almabilecek en kli<;lik tedbirleri bile gereksiz ve faydaslz olarak gorliyoruz ( ... ) 'bizim insanlanmlz' slmflamasma samnm ben de dahilim. Ben ve ailem 14 Ylldlr burada ya~lyoruz ve buradaki kom~ulanmlz ve dostlanmlzla adeta bir blitlin old uk. A<;lk<;asl bu blitlinli blraklp da daha glivenli bir yere ta~mmaktansa, burada kahp kom~ulanmla ve dostlanmla biraz daha risk altmda ya~amayl tercih ederim."

13

Kl, sanki sosyal baghhklardan dolaYl tehlikeyi goze ahyormu~ gibi gortinmesine kar~m asll nedenin i~ \=evresi oldugu ileri stirtilebilir: Kendisi Avcllar'da bir restoran i~letmekte olup yer degi~tirirse tamdlk ve dolaYlslyla mti~teri \=evresini kaybedecekti. Ba~ka bir neden ise tehlikenin boyutunu kavrayamamasldlr. Bu konuda ~oyle der:

"C ... ) uzmanlar C ... ) zemini zaYlf olan sahil bolgelerinin daha riskli bOlgeler olduklanm belirtiyorlar. Fakat ben aSll belirleyici olmasl gerekenin zeminin ozelliginden <;ok 0

zemine oturtulan yapllann saglamhgl ve dayamkhhgl olduguna inamyorum. Belki yanh~ dli~linliyorum ama C ... ) yani bizim binamlz sahil bolgesinde olmasma ragmen 99 depreminde tek bir <;atlak bile almadl fakat C ... ) i<; bolgelerde bir<;ok bina Ylklldl. C ... )

Her yerde aym Ylklm tehdidinin oldugunu belirtmek istiyorum. C ... ) Evet, bu bir risk ama ne zaman olacagml bilmedigim bir Ylkim i<;in senelerdir ya~adlglm <;evremden aynlmak istemiyorum."

Kl'in gozden ka\=lrdlgl ger\=ek, Avcllar'daki binalann \=ogunun zemin ozelliklerine gore tasarlalllp btiytik bir depreme dayalllkh olarak in~a edilmi~ olmamasldlr. Yani sozti ge\=en binalarla istanbul'un ba~ka yerlerindeki binalar arasmda proje a\=lsmdan btiytik bir fark bulunmamaktadlr. Bu da yoredeki deprem tehli~esini saglam zemine sahip bOlgelere gore daha da btiytitmektedir. Bu ifadeler uzmanlann gorti~lerinin ki~iler tarafmdan onemsenmeyi~inin bir ornegidir. Konu~macl; oturdugu binaYl uzmanlara kontrol ettirmeden, oturdugu binadaki hasann istanbul'un ytizlerce kilometre uzagmda vuku bulan izmit depremi nedeniyle olu~madlgl gerek\=esiyle, \=ok daha btiytik ~iddetle sahil bolgelerini vurabilecek olan olasl bir Marmara depreminde de oturdugu binanm, zemini goreli olarak daha saglam olan bOlgelerdeki binalarla aym riski ta~ldlgml iddia ederek uzmanlann gorti~lerini goz ardl etmektedir. Hem de deprem ~iddet haritalan stirekli internet'te yaymlandlgl halde ... Bu ifade aylll zamanda, herkes i\=in gerekli ve faydah olan uzmanhk bilgilerinin gtindelik ya~am soyleminin

14 Erhan A TiKER

i~erikleri lizerinde ne kadar az etkili oldugunun da bir kamtldlr. Yalmz, mlilftkattan sonraki aylarda Kl 'in ya~ammda ilgin~ bir degi~iklik

ger~ekle~mi~tir: Kl, Avcllarda i~lettigi restoran yeterli gelir getirmedigi i~in, kendisine Topkapl'da yeni bir i~ bulur ve Bagcllar'a ta~mlr; ~linkli BagcIlar, Topkapl'ya ula~lm a~lS1ndan ~ok daha bliylik kolayhklar saglamaktadlr. Ekonomik ogelerin ne kadar belirleyici oldugu bu omekte a~lga ~lkmaktadlr. Kl ile ikinci bir mliHikat yapIlamadlgl i~in ta~mma karannda depremin ne Ol~lide etkili oldugu belirsiz kalml~tlr.

Tehlikeli bOlgede ve risk azaltlcl onlem almadan bannmaya devam etmek i~in ki~i, ya riskin yeterli bilgisine sahip degildir ya da riski azaltmak i~in maddi olanaklan bulunmamaktadlr. Burada sosyal ~evrenin ki~i lizerindeki etkisini yadslmlyorum. Ku~kusuz, insanm ya~adlgl yer ve oradaki sosyal ~evresi onun kimliginin bir par~asldlr ve uzun zaman dan beri ya~adlgl bir yeri terk etmek kimlik kaybl anlamma gelip insam bunahma slirlikleyebilir ve bu ylizden de yer degi~tirmemek i~in ki~iler deprem riskini goze alabilir. Bazen de sorun, ki~inin sevdigi insanlarla aym kaderi payla~ma egiliminden kaynaklamr. Bu da kaderciligin degi~ik bir gorlintlislidlir. Klsacasl ki~iler akIldan ~ok duygulannm etkisi altmda karar verdiginde sosyal veya dogal, ya~am ~evresi ugruna deprem tehlikesini gormezden gelerek kendilerini kadercilige terk edebilmektedir. Depremi ilahi takdir ya da kader olarak goren ki~i, tehlikeyi umursamaz; ~linkli herkesin kaderine boyun egmesi gerektigi dli~lincesindedir. Ancak istanbul omeginde son kertede belirleyici olan yine de bilgisizlik ve maddi kaygIlardlr.

Aynca, i~inde bulunduklan sosyal ~evreden dl~lanmalanna neden olabilecek olaylar ylizlinden bunahma girip intihar eden insanlar her zaman olmu~tur ve bu nedenle bu tip (e1cil egilimli) ki~ilerin diyelim ki sosyal ~evrelerini

kaybetmemek i~in aglr hasarh binalarda oturmaya devam ederek tehlikeye meydan okumasl da mlimklindlir. Yalmz intihar olaYl, olagan dl~l bir eylem olup toplumun ~ok kli~lik bir ylizdesini kapsar. Genelde insanlar oncelikle kendilerinin ve yakmlarmm ya~amml glivence altma almak egilimindedir. Yine de bazl insanlar, bilgisizlik ve maddi olanakslzhk veya maddi zarara ugrama kayglsl ylizlinden deprem riskini azaltma olanaklanm gormezlikten gelmektedir. Tehlikenin varhgmm bilincinde olmayan ve onun ger~egini

kabullenmeyen kimse, olanaklan olsa bile maddi ozveride bulunarak onlem almakta gecikir.

A~agldaki omekte gorlilecegi gibi egitimli olmak da risk azaltlcl davram~ta bulunmak a~lS1ndan her zaman yeterli olmamaktadlr. ~oyle ki, VI bir liniversitenin kimya bOllimli mezunu olup ilkokul ogretmenidir. VI, ka~ak kat

Atiker, Toplumsal A91dan Marmara'da Deprem Riski 15

ve yapllann yogunlugu dolaylSlyla yapl stokunun sorunlu oldugu ve yliksek riskli Avrupa yakasl sahil bolgesinde bulunan Zeytinbumu'nda oturmaktadlr. VI'e gore, uzmanlann ongordligli gibi istanbul'da (er ya da gee;) bir deprem feHiketi ya~anacakt1r ve deprem istanbul' da ya~ayanlar ie;in en bliylik tehlikeyi olu~turmaktadlr. Ancak kendisine gore onemli olan, deprem riskinin dli~lik

oldugu bir bOlgede oturmak degil oturulan binanm -mevcut zemin ozelliklerinde- depreme dayamkll olmasldlr. VI'in soyledigi teorik ae;ldan dogru olsa bile pratikte bu tilr yeni binalarda oturabilmek ancak azmhkta olan varhkll kesim i<;in olanakhdlr. Bu nedenle depreme dayamkslz in~a edilmi~ mevcut yapllarda oturanlar i<;in VI 'in sozleri onem ta~lmamaktadlr.

VI 'in Anadolu'dan istanbul'a, akrabalarmm bulundugu Zeytinbumu il<;esindeki bir okula tayini <;lkttktan sonra kendisi her glin i~yerine ula~lm slkmtIsl ya~amamak i<;in aym il<;ede bir ev kiralaID1~ ve sonra da bir daire satm alml~ttr. Yalmz ya~adlgl bu dairenin depreme dayamkh olup olmadlgim bilmemekteyse de izmit depremi etkisiyie hasar gormedigi i<;in glivenli oldugunu sanmaktadu. Ancak V I' e gore ki~i depreme dayamkh bir evde otursa bile risksiz ya~amasl yine de mlimklin degildir:

"Sadece kendi evimin dayamkh olmaSI yetmiyor. Sokakta, i~yerinde, bir arkada~lmtn evinde ya da ne bileyim hastanede bile yakalanabilirim depreme. Bunlann depreme dayamkh olup olmadlgml bilemiyor ki insan."

Ku~kusuz her bir binanm depreme ne kadar dayamkh oldugunun herkes tarafmdan bilinebilmesi riski azaltmaya olanak verir: Eger binanm yliksek risk ta~ldIgml biliyorsak i<;ine girmekten sakmmz. Ancak insanm evinin dl~mda sIke;a bulundugu yerler riskliyse, kendi evinin risksiz olu~unun oneminin kalmayacagml iddia etmek yanh~t1r; <;linkli ki~inin zamanmm bliylik bir klsmml i<;inde gee;irdigi konutun depreme dayamkll oimasl, depremde can kaybl riskini bliylik ole;lide azaltu. VI Zeytinbumu'da ev satm alma karanm bu gibi zaYlf gerek<;elerle savunmaya <;ah~maktadlr:

"Ustelik istanbul'da tek sorun deprem de degil. Hlrslzhk da <;ok biiyiik problem. Bu a<;ldan da giivenli bir yer olmaSlm istedim 0 yiizden. Aynca fiyatl ve odeme ko~ullan da <;ok onemliydi. C ... ) Elbette <;ok daha saglam olabilirdi. Yani bu bolgede de goriiyorum. Gazetelerde de pek <;ok ilan var, depreme dayamkh yapllan yeni binalar hakkmda. Ama insanm biit<;esi de <;ok onemli. Yani benim biit<;em sonu<;ta bu ko~ullarda bir ev almaya yetiyordu."

16 Erhan ATiKER

Gortildtigli gibi VI, sahip oldugu stmrh parasal kaynaklan bir daire satm alarak degeriendirmi~ ve deprem riskini ise onemsemerni~tir. Tam da burada, 'bu ko~uIIar altmda konut satm ahmr mt?' diye sorulabilir. Yalmz, satm alma karannda beIirIeyici olan ogenin VI'in i<;:inde bulundugu ekonomik ko~uIlar oldugunu gormezden gelemeyiz. Riskii bolgede ama saglam bir evde oturmak isteyen VI, bu arzusunu ger<;:ekle~tirememi~tir. Ba~ka bir yerde bunu kendisi de belirtir:

"Bence ekonomik faktOrier <;:ok onemli. Yani kim bile bile riskli yerde ya~ar ki, zorunlu degilse. Mesela 12 Kaslm'daki depremden sonra insanlar yan hasarh ev1ere bile tekrar girmek zorunda kaldIlar. Ustelik bir deprem ya~arrn~lardl. Ancak yapabilecekleri ba~ka bir ~ey de yoktu. ( ... ) Vatanda~m oncelikli sorunu deprem de gil bence. i~sizIik ya da dtizgtin i~ bulamamak <;:ok daha btiytik bir sorun. Yani 500 rnilyonla ge<;:inmeye <;:ah~an ya da i~i olmayan insanm akhna en son gelen ~ey dayamkh evde oturmakttr bence."

VI ogretmen maa~lyla ge<;:indiginden, sozlinli ettigi dar gelirii vatanda~lardan biridir ve bu soyledikleri kendisi i<;:in de ge<;:erIidir. i<;:inde bulundugu ekonomik ko~uIIann basklSlyla depreme dayamkh olmayan bir ev satm almak zorunda kalml~ttr. Kendisi bu karanm hakhla~tlrmak amaclyla -ge<;:erIi oImayan- bazl nedenler ileri slirer. ~oy1e ki, insanm yalmzca oturdugu evinin depreme dayamkh olmasl yeterii degildir. Evin dl~mdaki mekanlann da gtivenii olmasl gerekir. Bu olmadlgmda evin dayamkh olmasmm da onemi azalmaktadlr. insanm Yil~adlgl, zamamm ge<;:irdigi her yerde deprem glivenligi olmadlk<;:a evinin glivenii olmasl bir ~ey ifade etmez. Burada soylenmek istenen basit bir deyi~le 'ya hep ya hi<;:'tir. Risk yonetimine deger vermedigi i<;:in bu ttir bir gorli~ ancak ktsmen kabul edilebilir niteliktedir. <;Unkli ba~ka bir a<;:ldan baktldlgmda VI'in bu sozIerinin dogru olan bir yam vardlr ki, 0 da topyekun bir deprem seferberligi oImadan bireysel giri~imierie deprem riskini makul bir dlizeye indirmenin oIanakstzhgldlr.

Zeytinburnu'nda oturan ve taksi i~Ietmeciligi yapan bir ba~ka konu~mactya (T2) gore ise Zeytinburnu'nun zemini ta~ gibi iyiydi ve soylenenler yanh~tl. Kimse Y e~iIkoy ve A vCllar' da yerini terk etmedigine gore burada oturanlarm da ba~ka yere yerle~mesine gerek yoktu. Zeytinburnu Belediyesinin iI<;:eyi tamamen Ylktp yeniden imar etmeyi ama<;:Iayan projesi burasml uluslar arast bir ticari bolge haline getirerek kar elde etmek amaclyla hazlrIanml~tl ve mtilk sahipleriniri mlilkleri ucuza ellerinden almarak strtlanndan para kazamlacaktl. Yonetim sermayedarlarla i~birligi i<;:inde olup halkm <;:tkarlanm gozetmiyordu. Deprem

Atiker, TopJumsaJ A~ldan Marmara'da Deprem Riski 17

tehlikesi ylizlinden yer degi~tirmeye gerek yoktu, insan her yerde depreme yakalanabilirdi ve depremin zamalll belli degildi.

Bu sozler deprem tehlikesinin ne kadar az ciddiye alllldlgml ve yonetime kar~l glivensizligi gostermektedir. Deprem riski ciddiye ahnmamaktadlr, <;ilnkil risk kavraffil glindelik killtilre yabancl soyut bir kavramdlr: Gilncel ya~am

ili~kilerinde bir olaym vuku bulacagl bilinir ya da bilinmez. Bilinen ve bilinmeyenin arasmda kalan belirsizlik altillda onemli kararlar almak <;ogu kimseye zor gelmektedir. Yonetime olan gilvensizlik ise Belediyenin halkla ili~kiler faaliyetlerinin eksikliginden kaynaklanmaktadlr. Bu konuda T2 ~oyle der:

"Biz televizyondan gazetelerden Zeytinburnu'nun admm ge<;tigi birtaklm projeler duyduk ama genel anlamda bir bilgimiz yok. C .•• ) BugUne kadar bize kimse gelip de bir ~ey anlatmadl. Oyle mahallede bilgilendirme yapan ekip, kurulan stand diye bir ~ey hi<; yok. Simdiye kadar bizim i<;in yaptlgml soyledikleri hangi i~ i<;in haber verdiler ki bu i~ i<;in haber versinler. Yapariarsa da sessiz sedaslz bir ~eyler yaplp oldu bittiye getiririer herhalde."

Konu;;macillm sozlerini a<;lkhga kavu~turmak i<;in ~unu belirtmek gerekir: Zeytinburnu'nda iki adet pHin-proje yan yana varhgml silrdlirmektedir. Birincisi, Deprem Master PHim, ikincisi ise Zeytinburnu Belediyesinin il<;eyi tamamen Ylk1p mliteahhitleri devreye sokarak il<;eyi (kat kar;;lltgl) yeniden imar etme projesi. Birincisi, yani istanbul'daki tilm binalann depreme dayamkhhk testinden ge<;irilmesini ve gerektiginde gil<;lendirilmesini veya Ylklimasllll ger<;ekle;;tirmeye yonelik ilk uygulama daha ba~langlcmda ba~arlSlz olmu~, yeniden imar proJesl ise milteahhitlerin ilgi gostermemesi ilzerine ba;;latIlamaml;;hr. Halkm katlhffil saglanmadan bu tilr giri~irnlerin

ger<;ekle;;tirilmesi olanakslzdlr. Ancak adl proje olan bazl uygulamalann ba~ka bir i~levi daha bulunmaktadll". Yerel yonetim, zamana yaYllml;; "projeler" araclhglyla istanbul'daki deprem riskini azaltma dogruitusunda bliyilk <;aba sarf ettigini kallltiaffil;; olacak ve sorunu yeterince onemsemedigi su<;lamasma kar~l kendisini savunabilecektir. Ger<;ekte ise Deprem Master PHilll'nm belediye tarafmdan istanbul'daki binalann go<;me riskini yok etme· dogrultusunda uygulanmasl kesintiye ugraml~hr. <; lin kil kaynaklann ve uygulama onko~ul1annm belirlenmi~ oldugu bir projeye dayanmamaktadlf. ~oyle ki, yalmzca Zeytinburnu'nda kaba yontemle bina taramaSl yaplidlktan sonra daha list kademe testIer i<;in kaynak yetersizligiyle kar~Ila;;llml~ ve halkm katlhml saglanamaml~tIr. iTO'de ogretim Uyesi olan (U2) de kendisiyle yapJlan

18 Erhan A TiKER

miiHikatta istanbul Belediyesi'nin depremde go<;me olaslhgl biiyiik olan binalan saptama ve Ylkma dogrultusunda ciddi bir projesi bulunmadlgml ifade etmi~tif. Alman onlemler miinferit olup geneli kapsamamaktadlf. Ancak, U2'ye gore deprem riskine kar~l onlem almak hiikiimetin goreviydi, <;iinkii yerel yonetimler tek ba~ma bu i~in altmdan kalkamazdl. Depremle miicadele i<;in ulusal program hazlrlanmahydl. Halk <;aresizlik i<;inde bulundugundan deprem sorununu algIlamak istemiyordu. Aynca sorunun <;oziimii i<;in bina sahiplerinden maddi ozveri gerekmekteydi. Onlar ise bu ozveri dolaylSlyla olu~acak maddi refah kaybma bilin<;sizce kar~l <;lktIgmdan siyaset<;iler oy kayglSlyla sorunun umitulmasma on ayak oluyorlardl.

Yonetime ele~tirel bakI~ a<;lsl i<;in ba~ka bir ornek de emHik<;lhk yapan harita kadastro uzmam FI' dir. FI' e gore istanbul'da deprem tehlikesi iizerine bilim adamlannm uyanlan yonetimler tarafmdan yeterince onemsenmemi~tif. Oysa oniimiizdeki on yIllar i<;inde Mannara bolgesinde biiyiik deprem feHiketleri ya~anabilirdi. Vatanda~lar, iizerine yerle~ecekleri zemin ve alacaklan konutun saglamhgl hakkmda detayh bilgi edinme hakkIna sahip olmah ve bunu ger<;ekle~tirmek i<;in gerekirse medyanm destegini de alarak eylem yapmahydl. DolaylSlyla halkIn bu tiir bilgileri edinmesini engelleyen yasalar degWirilmeli ve sivil toplum buna on ayak olmahdlf. Jeoloji haritalan zemin bilgilerinin edinilmesi i<;in yetersiz kalmaktaydl ve istanbul'un her bir binanm altmdaki zeminin durumunu gosteren zemin etiid haritasl bugiine dek bitirilememi~ti. FI, deprem tehlikesinin bilincinde olmasma kar~m riskli bOlge olan Kii<;iik<;ekmece'de oturmaya devam ediyordu. <;Unkii i~inin bozulacagl kayglSlyla yer degi~tirememekteydi:

"Oncelikle (oo.) aile ve yakm akrabalanmm da bulundugu ve i~im dolaylSlyla da bu bOlgede bulunmam gerekmektedir. <;linkli bolgenin zemin ve yapl ozeIliklerini i~imin geregi olarak bilmem gerekmektedir. Piyasasml iyi takip etmem gerekmektedir. (oo.) Belki burada ya~adlglm ortamm bir benzerini orada da [daha glivenIikli bir bOlgede] yakalayabilirim, ama bu uzunca bir zamamml alacaktlr. <;linkli burada kurmu~ oldugum iIi~kileri kolay elde edemedim, belli gab~malanmm neticesinde elde ettim. i~ aglsmdan da uzunca bir slire beklemem ve oranm piyasasml ogrenmem gerekecek. Veya oradan buradaki i~imi yonlendirmeye kalksam bu da ge~itii durumlarda kaYlplara yol agacaktlr."

Atiker, Toplumsal AC;Idan Marmara'da Deprem Riski 19

Klsacasl yer degi~tirmek ic.:in FI, i~inin bozulmasl gibi ba~ka bir riski ve dolaylSlyla maddi kaYlplan goze alamamakta ve bunun yerine deprem riskiyle ya~amayl yeglemektedir.

Ba~ka bir omekte, harita mlihendisi olup il ozel idaresinde c.:ah~an Y I, deprem tehlikesinin bilincindedir. Soyle ki, istanbul'da binalann c.:ogunlugu denetimsiz bir bic.:imde depreme dayamkh in~a edilmedigi ic.:in ~ehir c.:ok bliylik tehlike altmdaydl. Yl, 'tehlikenin farkmda oldugu halde, deprem bOlgesi saYllan bir yerde (Kadlkoy-SahraYlcedit) hftlft neden oturdugu' sorusuna ~oyle cevap verir:

"Ekonomik nedenler bunda en bliylik etken. Evim burada. Satamam, c.:linkli babamm ashnda. Ba~ka yerde otursam kira vermem gerekecek. Mesela Beykoz'da oturup arabamla i~e gidip gelmeyi yeglerdim. (00') Soyledigim gibi, as!l etken ekonomik imkftnlar. Sosyal c.:evrem c.:ok oncelikli degil. Beykoz'da, Sanyer'de ya~anm. (00') imkftmm olsa oturdugum binaYl y!kar, deprem yonetmeliklerine gore yeniden yapanm."

Yap!-proje dam~mam F2 de buna benzer bir duruma i~aret etmektedir: insanlar kendi mall olanaklanyla oturduklan evin depreme dayamkhhgl sorununu c.:ozemediklerinde ve sosyal stattileriyle baglantdl ya~am ah~kanhklanm devam ettirebilecekleri ba~ka bir yere ta~mma olanagma da sahip olamadlklannda riskin bliylikltiglinli yadslYlp sanki goze ahnabilirmi~ gibi tehlikeyle birlikte ya~amayl yeglemekte ve bir anlamda kaderlerine raZl olmaktadlrlar. Bu edilgen tutumun nedeni ise kammca ortak sorunlara sahip bireylerin, c.:lkarlanm savunmak ic.:in ortak eylemde bulunma yoksunlugudur. <;linkli varolan yapllann depreme dayamkslzhgl sorununu ki~ilerin birbirlerinden yahtIhru~ olarak c.:ozmek ic.:in etkinlikte bulunmalan olanakslzdlr.

Bir imar mlidlirltigli yetkilisi olup istanbul'da 7 bliyliklliglinde bir deprem olacagma ihtimal vermeyen B I' e gore, yine de en bliylik tehlike orta bliylikllikte bir depremde, bliylik c.:ogunlugu. olu~turan ve maddi olanakslzhk nedeniyle binalanm saglarnla~tIramayan dar gelirli kesim ic.:in mevcuttu.

izrnit depremini Karamlirsel'de bliylik bir korkuyla ya~aml~ olan ve ~imdi istanbul'da ailesiyle birlikte oturan S I' in gozlemlerine gore ise birc.:ok kimse yeni saglam ve klic.:lik daire yerine aym fiyata veya daha ucuzuna alacagl eski ve bliylik daireleri tercih etmektedir. Kendisine yeni bir eve ta~mlfSa aradlgl ~artlann neler olacagl soruldugunda ise ~oyle der: "(00') bilinc.:siz toplumun bir bireyi olarak ta~mdlglm evde dikkat ettigim hususlar, evimin kirasl, kom~ulanmm sosyal stattisli ve ula~lm kolayhgldlr." Yine de Sl, evini zemini saglam olan bir yerden tutmu~tur. Ancak burada toplumsal bir 0I1ak tehlike

20 Erhan ATiKER

bilincine sahip olmanm onemi ortaya C;lkmaktadlr. S 1 bireysel olarak tehlikenin bilincinde oldugu halde bu yetersiz kalmaktadlr. <;linkli edilgen durumdan C;lkarak herkesin C;lkan dogrultusunda yani deprem sorununa c;ozlim arama yonlinde c;aba sarf etmemektedir. Oysa deprem tehlikesi bir sivil toplum orglitli araclhglyla ciddiye ahmp toplumsalla~tlfllml~ olsaydl, ki~iler bir deprem dayam~ma grubunun parc;asl olarak soruna c;ozlim liretmek ve bu dogrultuda eyleme gec;mek aC;lS1ndan glic;llik c;ekmezlerdi.

Yalmz, 1999 depreminden sonra gorlildli ki, hasarll evlere depremden sonra yeniden yerle~en insanlar bulunmaktaydl. <;linkli birc;ok ki~i, yoreyi terk ederek i~ini kaybetmeyi goze alamaml~tl. Bunun gibi, birc;ok insan yoksulluk ylizlinden depreme dayamkslz binalarda bunu bildikleri halde oturmaya devam etmektedir. <;linkli onlar ic;in depremden daha da onemli olan glinllik gec;im derdidir. Y oksul kesim genellikle iyi egitim gormemi~ oldugundan ic;inde bulundugu duruma toplumsal tepki vermesi de glic;tlir. Oysa daha onceki omeklerin c;ogu yoksulluktan degil, sosyo-ekonomik statlislinde kaYlp ya~amamak ic;in deprem sorununa kar~l duyarslz kalan ki~ilerden olu~maktadlr. Y oksul olmayan ki~ilerin depreme kar~l onlem alma olanaklan bulundugu halde oncelikle onlemlerin yaratacagl maddi kaYlp kayglsl onlan engellemektedir.

Yoksul kesimin tehlike algllamasml kendi gozlemleriyle in~aat mliteahhidi Zl ~oyle yorumlaml~tlr.

"Btiytik bir kesimin maddi olanagt 0 kadar ktsltlt ki, onlar ic;in oturacagt meskenin depreme dayamklt olup olmadlgmt dU~Unmek hemen hemen olanakslzdlr. Onlar maddi durumlanna gore ailesiyle ba~lanm sokacak bir yuva ararlar. Bir de buna kadercilik eklenince ba~ka bir sec;enek kalmtyor gibi. Sonuc;ta deprem olacaksa olacak, kaderlerimiz de belli, bu kadar da sorun olu~turmaya kendi kafamlzda gerek yok dii~tincesindeler. Zaten bunlan dti~Unseler bile maddi durumlanna bakttglmtzda ba~ka C;lkar yol yoktur. Durumlan daha iyi olan insanlartn risklidir diye bo~a1tttklan evleri bu kesim ya kiralar ya da satm ahr. Bu kesim ic;in oncelik, sokakta kalmamaktlr. ( ... ) Bu ev ufak bir sarsmttda Ylktlabilir deseniz bile bu c;aresiz ki~iler bu evlere yerle~eceklerdir. Onlara el a.-;an bir kllrum var mt devlet gorevini yerine getiriyor mll? ( ... ) Halkm bll zaaftnl bilen mUteahhitler de bina yapmaya devam ediyor temelsiz yerlerde."

Ki~ilerin yer sec;imi lizerinde belirleyici etki yapsa bile deprem tehlikesini gormezlikten gelmenin nedeninin yalmzca yoksulluk oldugunu soyleyemeyiz.

Atiker, Toplumsal A<;ldan Marmara'da Deprem Riski 21

Maddi olmayan etkiler arasmda sosyal s;evreye olan baghhk da burada ki~iden ki~iye degi~en onemde bir rol oynamaktadlr. Zl bu konuda ~oyle der:

"Bir kIslm insammlz ise her tlirlli olanagl bulundugu halde senelerdir ya~adlgl evini terk etmek istemez. <;linkli onlann gormek istedigi insanlar buradadlr. Kom~uluklan vardlr. Ne kadar fazla risk olsa da buralardan aynlmak sanki bir ollimdlir. Coo.) Anadolu'dan gelen gos;ler ise Coo.) genellikle aym bOlge insanlarmm Coo.) her tlirlli riski goze alarak birbirlerinden kopmamak is;in yerlerini terk etmedikleri gorlilliyor. Coo.) Medyadaki deprem uzmanlarmm gorli~leri ve telkinleri belki de onlan hiS; ilgilendirmez. ~imdiye kadar ya~adlklan bOlgede hiS; biri olmaml~tlr, oyleyse bOyle devam edecektir. Coo.) Depremin korkuns;lugu ba~lanna gelmediks;e idrak edemezler."

Bir yandan binalann depremde YlkIm tehdidi altmda bulunmasl, diger yandan ise bu gibi yerlerde oturan insanlann daha glivenlikli ba~ka bOlgelere ta~mmaya maddi olmayan nedenlerle kar~l S;lkmasl bliylik bir s;eli~ki olu~turmaktadH. Bu ki~iler kendi ya~amsal <;lkarlanmn ne oldugunu gorlip onlan savunmaktan aciz kalmaktadlr. Eger onlar deprem riskinin bilincine sahip olsalardl, tehlikeye kar~m bu kadar umursamazhk gosteremezlerdi. Demek ki, olasl bir depremin yarattlgl risk konusundaki uzmanhk bilgisi glindelik ya~ama yansltllmarru~ ve slradan ki~iler tarafmdan ogrenilememi~tir. Y oksulluk ylizlinden evini terk edemeyi~in anla~Illr bir yam vardlr. Oysa sosyal s;evresine olan baghhgm asIl ned en olarak gostererek ollime dolayb olarak meydan okuyan birisi -intihar egiliminde degilse- tehlikenin bilincine yeterince sahip olamaml~tlr.

DolaylSlyla, eger toplum, uzmanlarm soylediklerini anlayacak kadar egitilip deprem riski konusunda aydmlatIlsaydl, onemli bir kesimi hem maddi kaygllan ve hem de sosyal baghhklan ikinci derecede onemseyip oncelikle tehlikeyi ciddiye alabilirdi.

Giindelik Ya~am iIeti~imine Uzmanhk Bilgisi Aktarnmnda Aksakhk

Toplumsal bilins;lenme, belli konular veya sorunlar hakkmda herkesin ve ozellikle uzmanlann dogru kabul ettigi ortak bir bilgiye veya genel kamya sahip olabilmek aniamllla gelir. Bu as;ldan bakIldlglllda deprem riski ve ahnacak onlemler konusunda ortak bir bilins; eksikligi soz konusudur. <;linkli bu konular kamuoyunda yeterince ve akIlcl bis;imde tartl~Ilmaml~tIr. Depreme kar~l risk azaltlci onlemlerin allllmasmlll acilligi lizerinde bile kamuoyunda tam ve kapsamh bir uzla~ma saglanamaml~tlr. Son bliylik deprem, ges;mi~te kaldlks;a toplumsal bellekten silinmekte ve deprem felfiketi tehlikesi unutulmaktadtr.

22 Erhan ATiKER

<;linkli bu bliylik depremden ders S:lkanlmaml~ ve riskin azaltmasmm ne kadar bliylik bir zorunluluk olu~turdugunun farkma vanlamaml~tIr. Eger bu gers:ek bilinseydi, zihinlerde en azmdan riske kar~l onlem alamamanm buruklugu ya da sorumluluk duygusu, ba~kalanm sorumlu tutma egilimi var olurdu. Deprem riskinin gers:egine varmak ise yalmzca ki~inin egitim dlizeyiyle ilgili bir sorun degildir. Omegin, jeofizik mlihendisi olan B 1 'e gore olasl bir depremin merkezi istanbul'un yeterince uzagmda olacagmdan bliylik YlkIm yaratmayacaktl. Bunun ba~ka bir nedeni de tarihsel olarak istanbul'da bliylik ve YlkIcl bir deprem olmadlglydl. Konu~macmm bu sozlerine kar~m uzmanlar arasmda hakim olan gorli~, olasl bir depremin bliylik can kaybma neden olacagldlf. istanbul'da YlklCl deprem olmadlgl iddiaSl ise tarihsel gers:eklerle s:eli~mektedir. Kendisi de uzman olan B 1, bilim adamJan arasmdaki yaygm gorli~e ges:ersiz nedenlerle kar~l S:lkmaktadlf.

Bunun gibi, bir ils:e belediyesinde hukuk mli~aviri olan avukat CI "Sizce bu kadar bliyUk tehlike var ml?" sorusunu ~oyle cevaplandmr:

"Tehlikenin bliylik olup olmadlgl uzmanlann bilecegi bir i~. ( ... ) Bazllan bliylik tehlike var diyor, bazllan da haYlr bliylik tehlike yok diyor. ( ... ) Bu vesileyle tabii biz bilemiyoruz."

Uzmanlar tarafmdan yapllan depremin merkezi ve bliyliklligU ile ilgili birbiri ile s:eli~en as:lklamalar, C 1 'in deprem riskini sanki bilinemezmi~ gibi gostermesine neden olmu~tur. Ashnda konu~macmm bu sozleri siyasi is:eriklidir ve hiikim gorli~e kar~lt olan uzman gorU~lerini on plana S:lkararak dam~mam oldugu ve depreme kar~l onlemler almayan yerel yonetimin sorumlulugunu gozden kaS:lrmaYl amas:lamaktadlr.

Yine Ye~ilkoy'de oturan bayan psikolog DI, istanbul'un gUneybatI sahil kesimindeki binalarm yansmm olasl bir depremde bliylik hasara ugrayacagml ba~kalanndan duydugu halde kendisine gore oturdugu semt (1999 depreminin istanbul'a yanslmasmda) "as II zarar goren yerlerden" olmadlgmdan "harekete ges:meyi gerektirecek bir korku" duymamaktaydl. Ye~ilkoy'de oturmakla lizerine aldlgl riskin kabul edilebilir olup olmadlgl sorulunca Dl ~oyle cevap venr:

"Evet, burada ya~ayanlar 0 tehlikeyi gaze ahyor diyebilirim. ( ... ) Yeni apartmanlar yaplltyor ve insanlar bunu bile bile buraya ta~mmaya devam ediyorlar. Kendini ~ok fazla tehlikede olmadlgma inandmyor insanlar. Bir nevi ta~mmamak, dlizeni bozmamak i~in kendimizi kandmyoruz."

Atiker, Toplumsal Al;ldan Marmara'da Deprem Riski

G6rti~meci bunun tizerine uzmanlarm 50 yIlhk bir zaman dilimi i<;inde her an btiytik depremin vuku bulabilecegini beyan ettigini ve bu durumda kendisinin btiytik risk altma girip girmedigini sorar.

Cevap (Dl): "Simdi ben evet dersem kendimi huzursuz etmi~ olurum, 0

ytizden yok! ( ... ) Yani ha Ye~ilk6y'de oturmu~um ha Kurtulu~, 6ltirsek herkes 6ltir diyorum.

G6rti~meci: Ama bu tam anlamlyla ger<;egi yansltlyor denemez, <;tinkli saglam zeminli binalarda ya~ayanlann sag kalma olaslhklan Ye~ilk6y gibi saghkslz zeminlerdeki binalarda ya~ayanlardan daha ytiksek degil midir?

Cevap (Dl): "( ... ) Ashnda <;ok hakhstmz. ( ... ) Ben cidden bir <;eli~ki

i<;erisindeyim. ( ... ) Gtivenli bir yer mi yoksa alt~ttgtm yer mi diye slirekli kendi kendime soruyorum. ( ... ) Ben burada yalmz ya~tyorum ama akrabalanm, gtivenebilecegim insanlar da hemen yam ba~tmda. ( ... ) Ta~mmaya haYlr demek ka<;mIlmaz zorunluluk degil, sadece insanm felaketleri kendine yakt~tlramamasmdan."

23

D 1 'in Y e~ilkoy' de ailesinden kalan evde oturmasml destekleyen sosyal nedenler bulunmaktaysa da ornegin zemini saglam olan Kurtulu~'ta arkada~ c;evresi bulunmaktaydl ve oraya ta~mmasl olanakslz degildi. Astl neden, kendisinin de belirttigi gibi bliylik bir feHiket olabilecegine inanmamasldlr. DI deprem tehlikesini kendisine ta~mma karan verdirecek kadar bliylik olmadlgml sanmakta ama yamlmt~ olabilecegini de dli~linmektedir. istanbul'un ba~ka yerlerindeki deprem riskini de Ye~ilkoy' dekinden c;ok farkh gormediginden kendi evinde oturmaYl yeglemektedir. Dogal ve sosyal c;evresinden aynlmak istemeyi~i ve gidebilecegi buna benzer ba~ka bir yer de bulunmamasl da ta~mma fikrini olumsuz etkilemekte ve -~imdilik bliylik gormedigi- riski goze almasml kolayla~tlrmaktadlr. Riskin bliylikltigli daha da belirginle~irse ba~ka yere ta~mmama karanm gozden gec;irecektir. Blittin bunlar DI'in uzmanlann gorli~lerini yeterince dikkate almadlgl anlamtna gelir. Bazl uzmanlann depremin bliylikltigli ve zamam konusundaki tahminlerinin hftkim gorli~le

c;eli~mesi, D 1 ic;in uzmanlarm soy lediklerinin ttimline inanmamasl noktasmda bir bahane olu~turmu~tur. Glindelik ya~am ortamml degi~tirmeyi ve sosyal c;evresini kaybetmeyi goze alamadlgl ic;in DI, deprem riskinin bliylik olmadlgl dogrultusunda kendisini bir olc;lide kandlrmakta, bir olc;lide kaderci davranmakta, bir olc;lide de depremin zamamnm sadece bir olaslhkla ifade edilebilmesi nedeniyle kendisini avutmaktadlr. Hem yer degi~tirmeyip, hem de riskin bliylik oIdugunu kabullenirse bu kez de bunallma gireceginden riski bilerek gormezlikten gelmektedir.

24 Erhan A TiKER

Yukandaki ornekteki gibi, Ye~ilkoy'de oturan ve liniversite ogrencisi olan El, deprem konusunda yeterince bilin<;li degildir. Kendi gozlernlerine gore bliyUk depremin ne zaman ve ne bUyUklUkte olacagl konusunda bUyUk bir belirsizlik vardlr. Bu nedenle bazl insanlar ba~ka yerlere ta~mlrken digerleri -maddi olanaklan iyi oldugu hal de- sosyal <;evrelerini kaybetmemek i<;in evlerinde oturmaya devam etmekte ve yalmzca evlerini saglamla~tlrmakla

yetinmektedirler. Kimin dogru yaptlgl ise ancak depremden sonra anla~Ilacaktlr. El, uzmanlann "BliyUk deprem olacak" veya "deprem hafif atlatIlacak" gorU~leri arasmda kime inanacagml bilemediginden lYlmser goru~u

benimsemeyi yegler, <;UnkU ashnda kendi evleri de saglamla~tlf1lml~tlr. Ancak kendisinin ku~kulan da vardlr, <;UnkU evin dl~mda bir yerde bulundugunda yine Ylklm tehlikesiyle kar~lla~acaktlr. Bir ol<;lide kaderci davrandlgml kendisi de kabul eder, zira zemini saglam olan bir bolgeye ta~msalardl riski azaltml~

olurlardt. Diger yandan evde artlk bu konu kapatllml~tlr ve konu~ulmamaktadlr. El, konu~masmm ba~ka bir yerinde ise <;eli~kiye dU~er:

"Evimiz diger herhangi bir ev kadar saglam, C ••• ) dolaYlslyla bizim bir tehlike altmda oldugumuzu dti~tinmtiyorum ben."

Bl1 a<;lklama bile evin bUyUk bir depreme dayamklthgl hakkmda kesin bir fikir vermez. El'e gore yalmzca -trafige <;lkmak gibi- her zaman ve her yerde goze ahnmasl gereken ttirde bir tehlike yard!. Tehlikenin boyutlan konusundaki bilin<;sizlik bu sozlerle apa<;lk kendisini sergilemektedir. El ve ailesi kendilerini kandlrmakta ve bu tehlikeyi ortbas edici tutum, onlan atalete sUrUkleyerek depreme kar~1 yaptlacak ba~ka bir ~ey kalmadlgl ~eklindeki yanh~ bir yarglya vardlrmaktadlr. Oysa en azmdan deprem riski konusunda daha <;ok bilgi edinip kamuda alman onlemler a<;lsmdan yonetimin icraatlanm denetleyici, talepkar ve ele~tirel bir tutum takmabilirlerdi. Bu ornekte uzmanlar arasmdaki uzla~mazhk, ki~ilerin deprem riskini azaltmak i<;in dogru kararlar vermesine engel olmakta ve onlan belirsizlik i<;inde blraklp yanlt~ yonlendirmektedir. Bir onceki soyledikleriyle <;eli~kili olarak El'in de degindigi gibi, yalmzca oturulan bina saglamla~tlf1larak deprem riski kabul edilebilir bir dlizeye indirgenemez. Kamuya a<;lk alanlann da riskinin aza1tllmasl gerekir. DolaYlslyla kamusal alanda bir deprem felaketini onleme seferberligine acilen ihtiya<; vardlr. El'in ailesinin kendi evlerini saglamla~tlrmalan yetersiz kalmaktadlr. Ancak, devletten hi<;bir talepte bulunmadan kaderine razl olarak beklemek risk konusunda bilin<;lenme ve risk azaltilmasl <;abalanna set vurmaktadlr.

Atiker, Toplumsal AC;ldan Marmara'da Deprem Riski 25

Deprem tehlikesinin bilincinde olup bireysel onlem alanlar azmhkta kalmaktadlr. Ornegin, Kil<;:ilk<;:ekmece'de otururken izmit depreminden sonra daha glivenli hir semte ta~mml~ olan G1, tehlikenin bilincinde olup bu a<;:ldan toplumu ele~tirir. G l' e gore istanbul'da bliyilk bir Ylklm beklendigi halde <;:ogunluk 1999 depreminden ders <;:lkarmaIlll~ olup deprerni ciddiye almamaktadu. Golcilk deprerninden sonra halk deprem konusunda bilgilendirildigi halde tehlikeye kar~l duyarslz davranmaktaydl. Bunun bir gostergesi, halkl deprem tehlikesi konusunda bilin<;:lendirmeye <;:ah~an bir bilim adaIlllnm <;:ok klsa bir slire sonra magazin programlannda "en seksi erkek" ilan edilmesiydi. Boylece uzmanhk soylerni, uzmanm kendisi eglence nesnesi haline getirilerek, seyirci tarafmdan degersizle~tirilip goz ardl edilrni~tir. Duyarslzhgm ba~ka bir kamtt da, <;:ogu kimsenin evlerini deprem sigortasl yapttrmaktan bile ka<;:mmaslydl. Klsacasl, G1'in soylediklerine gore, istanbul'da insanlar deprem tehlikesinin bliyilklilgilniln farklna varamaYlp kendilerini aldatmaktadlr. ~oyle ki tehlike, sanki goze ahnabilir bir riskmi~ gibi algtlanmaktadlr. Bu yamlsamamn en onemli nedenleri ise, insanlann maddi <;:lkar kayglsma ve duygulanna yenik dli~meleridir. Ki~iler, ait olma duygusuyla bagh olduklan sosyal <;:evrelerini yitirmeyi ve maddi kaYlplan goze alamadlklarmdan deprem riskinin ger<;:ek boyutunu algllamak i<;:in yeterince <;:abasarf etmemektedirler.

Ozel sektorde bir bliyilk i~letmede moda uzmam olarak <;:ah~an i1 de diger bir<;:ok konu~macl gibi istanbul'da deprem tehlikesinin bliyilk olmadlgml dil~ilnmektedir. Kendisine gore istanbul'da en fazla "6 ~iddetinde" bir deprem olacakttr:

"Birtaklm ( ... ) a~lklamalarda Marmara Denizi'nden gegen fay hattmm izmit depreminden sonra kmldlglnt, bundan sonraki depremin fay hattmda daha ki.i~iik ~iddette bir deprem olacagma dair a~lklamalar, metinler okudum ve aynca ( ... ) Adalar'm altmdan ge~tigi soylenen fay hattmm aslmda istanbul' a daha uzak bir yerden ge9tigini iddia eden bazl ara~tlrmalar oIdugunu biliyorum, ama bu durumun tam tersinin oIdugunu soyleyenlerin oIdugunu da unutmamak Iazlm."

il'in soyleminde birbirine kar~lt goril~lerden hangisinin dogru olabilecegini rasyonel olarak belirlemek <;:abasl gori.ilmilyor ve daha <;:ok deprem tehlikesini iyimser dogrultuda -kendi arzuladlgl gibi- tahrnin etmek <;:abasl Mkim. II'in kendi tahmininin bilimsel ger<;:eklerle bagda~madlgml saptamasl zor olmadlgl halde, birbirine kar~lt goril~leri, dogruluklan konusunda herhangi bir yarglya varmadan aym kefeye koyup kendi iyimser tahminine oncelik vermektedir. Ancak i1 'in iyimser olmas! i<;:in ki~isel ba~ka nedenler vardlr. Kendisi zemin

26 Erhan ATiKER

aC;lsmdan riski dti~tik bir bOlgede iki kath bir evde oturmaktadlr. Btiytik bir deprem olsaydl bile onun evi -tahmin ettigi gibi- ancak 6 ~iddetinde

sarstlabilirdi yani can kaybl riski yoktu; ne var ki bu tahmin istanbul'un ttimti ic;in degil, yalmzca kendi evi ic;in gec;erlidir. Bu nedenle il 'in sozleri, ki~isel aC;ldan anla~1l1r olsa bile onun toplumsal dtizeyde gerc;ekc;i olmayan iyimserligini yansltmaktadlr.

Yine yukandakine benzer bic;imde, anasmlfl ogretmeni olan 01, istanbul'da yakm gelecekte btiylik bir deprem olacagma ili~kin uzman gorli~lerini ciddiye almamaktadlr. <::linkli uzmanlar arasmda gorli~ birligi yoktu ve onlara olan glivenini kaybetmi~ti:

Cevap: "Evet [deprem tehlikesi] var. Ama televizyona <;lkan her uzman ba~ka bir ~ey soylUyor. Kimine gore 50 sene sonra, kimine gore bugUn yann. Kimisi bUyUk bir depremden bahsediyor, kimisi art<;Ilarla atlatIlacagmdan bahsediyor. Her hafta ba~ka bir uzman <;lklyor. Ben de ne dU~Unmem gerektigini bilemiyorum. ( ... ) Bizim oturdugumuz evi dedem yapml~. <;ok saglam olduguna inamyorum. Duvarlanmlza <;ivi bile <;akamIYoruz."

Soru: "Pendik sahili sonradan doldurularak yapIlml~ bir yer. Sadece binamn saglamhgl yeter mi sizce?"

Cevap: "Ben olaya hep binanm saglamhgl a<;lSlndan baktIm. Zemini hi<; dU~Unmemi~tim. Aynca madem boyle bir risk grubundaYlz, ned en bizi hi<;bir yetkili uyarmadl ?"

Soru: "Peki yarm bir gUn uzmanlar kesin konu~sa?"

Cevap: "0 kadar <;ok konu~tular ki... Kimisi 0 kadar 'net' ve 'kesin' olduguna inandlgl ~eyleri soyledi ki, devlete oldugu kadar uzmanlara da inanclml yitirdim. Yann bir gorU~ birligine varsalar bile altmda bir <;apanoglu arayacaglm."

Bazl uzmanlar tarafmdan sorumsuzca yapllan aC;lklamalar birc;ok ki~ide deprem tehlikesini ciddiye almama egilimi yaratml~tlr. Soz konusu uzmanlar kamuoyuna aC;lklama yaptlklannda soylediklerinin uzman olmayan ki~iler

tarafmdan anla~llabilir olmasma yeterince ozen gostermeyip ozellikle aC;lklamalanndan deprem riski aC;1S1ndan yanh~ sonuc;lar C;lkanlabilecegini dikkate almaml~lardlr. Oysa c;ogunlugu ilgilendiren konu, ornegin Marmara Denizi'ndeki faylann nereden gec;tigi degil, oncelikle depremin yaratacagl can kaybldlr. Bu nedenle mevcut yap! stokunun kalitesi de goz onlinde bulundurularak her bir yapmm deprem riskinin bilimsel olarak tahmin edilmesi

Atiker, Toplumsal A~ldan Marmara'da Deprem Riski 27

ya~amsal onem ta~lmaktadlr. <;linkli depreme kar~l onlem alma kararlan riskin bliyliklligli ile yakmdan ilintilidir. Oysa uzmanlar arasmdaki gorli~ aynlIklan ve depreme dayalllksiz yapIla~maYl hesaba katmadan ileri slirtilen iddialar, bliylik ya da orta bliylikllikteki bir depl'ernin istanbul'da yal'atacagl Ylklmm boyutlannm yliksek egitim gol'mli~ ki~ilel' tarafmdan bile kli~limsenmesine neden olmaktadlr. Diger yandan toplum kesimlerinin tehlikenin bilincine varamamasmm bir ba~ka onemli nedeni uzmanhk dilinin uzman olmayanlal' tarafmdan anla~Ilamamasldlr. T:Jzman ile uzman olmayanlar arasmda ileti~imi saglayacak kurum ve ki~ilere gereksinim vardlr. Soz konusu ki~iler uzmanhk dilini anlayabildigi gibi uzmanlarm soylemini uzman olmayanlara anla~Illr bi~imde sunma yetenegine sahip olmahdlf. Bu arabuluculuk gol'evini listlenecek kurum ise medya ve ozellikle devlet televizyonudur. Medya, uzmanhk dilini uzman olmayanlarm anlayabilecegi glindelik dile ~eviren ki~ilel'e yaymlannda yer vel'diginde, toplumda deprem l'iski konusunda ortak bir bilgi ya da bilin~ olu~masma olanak veril'. Ancak deprem sorunu, yakm bir tehlike algllamasma neden olmadlgmda -ger~ekle~mi~ bil' deprem soz konusu degilse- toplumun ilgisini lizerine ~ekmediginden kar amaCl gliden ozel medya kurulu~lan i~in cazip bir konu olmaktan ~lkmaktadlr. Bu durumda yallllzca sansasyon yaratlcl depl'em konulan i~lenmektedir. Toplum da -devamll korku i~inde ya~amasl mlimklin olmadlgmdan- depl'em tehlikesini unutma egilimine girmektedil'. Boylece bir paradoks ortaya ~lkar: Her bir ki~i bir yandan ~ok kIsa vadede depreme kar~l onlem alamayacagl ve devamh korku i~inde de ya~ayamayacagl i~in, sanki deprem riski yokmu~ gibi glinltik ya~amml devam ettirmeye ~ah~lr; uzun vadede ise, bilin~li bi~imde ki~isel ya da kamusal dlizeyde risk azaltlcl onlemlerin ahnmasl dogrultusunda taleplerde bulunmak zorundadlr. Ancak kIsa vade de korkunun bastmlmasl uzun vadeli kaygIlan da etkileyerek deprem tehlikesi glinltik kaygIlar arasmda unutulabilmektedir. Ornegin, izmit'te ya~anan son deprem felaketi glindelik kaygIlar arasmda zamanla toplumsal bellekten silindik~e deprem tehlikesi de unutularak onernini yitirmekte, deprem riski ya~amdaki ba~ka risklerle ktyaslalllp gorecele~tirilmektedir. Boylece istanbul'da 30 Yll i~inde her zaman meydana gelebilecek bliylik bir deprem felaketi beklendigi halde, insanlar diger sorunlan arasmda bu en bliytik soruna oncelik vermeden sanki deprem olmayacakml~ gibi ya~amaya devam etmektedirler. Son deprem felaketinden beri aradan zaman ge~tik~e ve deprem olmadlk~a toplumda riski azaltmak yerine -kaderciligin de etkisiyle- riski oldugu gibi kabullenmek egilimi aglrhk kazanmakta ve davram~

pasifle~mektedir. <;linkli tehlikenin davl'am~ lizerindeki etkisi on un algllam~l ile yaktndan ilintilidir. Kadercilik egilimi ne kadar kuvvetlenirse 0 kadar da

28 Erhan A TiKER

insanlan tehlikenin btiytikltigtinti dikkate almamaya sevk eder. Btiytik ve kti9tik riskIer arasmda aymm yapmaYI engeller. ~oyle ki, insan ya~ammda risk her yerde vardlr ve deprem riski de bu risklerden biJ;idir. Kaderini degi~tiremeyecegini sanan insan ona boyun egmektedir. Tehlike -ne kadar btiytik olursa olsun- ne kadar zaYlf algllamrsa insan eylemini 0 kadar az etkiler. Bunun tersi de gegerlidir. DolaylSIyla sorun riskin gergek btiytikltigtinti kavramak, ge~itli riskIer arasmdaki onceliklilik Slfalamasml dogru yapmaktlr. Depremin yarattIgl riskleri ancak bilim adamlannm a91klamalan aracIllglyla kavrayabiliriz, yalmz eger bu a91klamalar gtindelik dile gevrilebilirse ... istanbul'daki deprem riski konusunda toplumda ortak bir bilin9 olu~amaYI~mm onemli bir nedeni de uzmanlar arasmdaki teknik tartl~malann gereksiz bi9imde medyaya yanslmasl ve bunun olasl bir depremin btiytikltigti konusunda yanh~ anlamalara neden olmasldlr. Ba~ka deyi~le uzmanlar arasmdaki tartl~malar,

dinleyici kitlesi tarafmdan sanki deprem tehlikesine kar~l onlem almanm gerekliligi konusunda bir uzla~mazhk varml~ gibi algIlanmaktadlr. Aynca, 01 orneginde goriildiigii gibi, halkI bilgilendiren bazl uzmanlann ozel 9lkarlar dogrultusunda gergekleri saptIrdlgl ku~kusu yayllarak tUm uzmanlara kar~l bir gtivensizlik egilimi ba~ gostermi~tir. Bu ytizden de deprem riskinin boyutlan dogru olarak algllanamamaktadlr. Oysa uzmanlar en azmdan deprem sorununun acilligi ve almacak onlemler konusunda asgari mti~tereklerde uzla~abilirlerdi. Ornegin olasl bir deprernin btiytikltigtintin 6 ml, 7 mi yoksa 7,5 mu olacagl konusu ancak akademik tartl~malarda konu edinilebilir. <;tinkti her ti9 durumda da mevcut yapl stokunda btiytik 9apta Ylklmlar soz konusudur. Depremin 6 biiyUkltigUnde olacagml iddia eden bir uzman bile mevcut yap 1 stoku goz on Un de bulunduruldugunda istanbul'da biiytik bir deprem riski bulundugunu kabul edebilir. Yani burada uzla~ma, hem depremin bUyUklUgtinUn, hem de denetimsiz yaplla~manm neden olacagl can kaybl tizerinde olmahydl. Ba~lang19ta tammlanan risk kavramma gore de, bu iki yonde tahmin yapllmasl gerekir. Birinci tahmin yerbilimleri, ikincisi ise in~aat mtihendisligi alamna girmektedir. Bu nedenle, uzmanlar arasmdaki uzla~ma her iki uzmanhk alanmm kendi slmrlan i9inde gergekle~meli ve uzmanlar uzman olmadlklan alanlan kapsaYlcl bi9imde iddialarda bulunmamahdlr.

Atiker, Toplumsal Agldan Marmara'da Deprem Riski 29

SONU<;

Ara~tlrmanm sonu<;:lan a~agldaki onermelerle bir toplum ele~tirisi niteligindedir:

1) Merkezi ve yerel yonetim, bilim adamlannm deprem tehlikesine kar~l uyanlanna ve almrnasl gereken onlemler konusundaki onerilerine gereken onemi vermemektedir.

2) Halkla ili~kiler eksikligi ylizlinden yonetim ve vatanda~ arasmda depremle mlicadele konusunda bir ileti~im kopuklugu, dolaylSlyla da, deprem tehlikesine kar~l almacak onlemler a<;lsmdan bir toplumsal uzla~ma ya da kamuoyu eksikligi soz konusudur.

3) Uzmanlann soyledikleri halk tarafmdan yeterince anla~t1amadlgmdan ve medya araclhk gorevini yapamadlgmdan bliytik riske kar~m hal~ onlem almak i<;in maddi ozveride bulunmaktan ka<;mmaktadlr, <;tinkti deprem riskinin bilincinde degildir.