Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s...

8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period

1/204

i

Hacettepe niversitesiAtatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits

ATATRK DNEMNDETRKYENN KAFKASYA POLTKASI

Mustafa ZTRK

Lisansst Eitim, retim ve Snav YnetmeliininAtatrk lkeleri ve nklap Tarihi Anabilim Dal in ngrd

BLM UZMANLII TEZOlarak Hazrlanmtr

ANKARA 2005


2/204

i

ZET

Kafkaslar, Asya ve Avrupa arasndaki ekonomik, toplumsal ve kltrel

karlamalarn ve etkileimlerin kesime noktas olagelmitir. Coraf

zelliklerinden tr blgede byk, kalc devletlerin domas mmkn olmam,

fakat; blge 19. y.y.a kadar Osmanl ve ran gibi iki nemli Mslman devletin

rekabet alan olmutur. 19. y.y.n ortalarna doru Rusya da bu rekabetin nemli

aktrlerinden birisi haline gelmitir.

Tarih Trk-Rus rekabetinin nemli atma alanlarndan biri olan Kafkasya

blgesinde, Birinci Dnya Sava srasnda ortaya kan gelimeler, Osmanl

Devletinin ve daha sonraki dnemde TBMM Hkmetinin politikalarnn

ekillenmesinde cidd bir faktr haline gelmitir. TBMM Hkmetinin Bat

Anadoluda temel olarak Yunanllarla srdrlen mcadelesi, Douda Sevr

Antlamasn kabul ettirmek misyonuyla hareket eden Ermeniler ile yaplan

mcadeleler erevesinde ekillenmitir. 1918de, I. Dnya Savann sonlarna

doru, Kafkas Harektn srdren Trk kuvvetlerinin katksyla da, Azerbaycann

bamsz bir devlet olarak ortaya km olduu gz nne alndnda Kafkaslardaki

Trk etkinliinin Bolevik Rusya asndan ciddiye alnmasnn anlalabilir

olduunu sylemek mmkndr.

Mill Mcadele yllarnda TBMM Hkmeti, Bat ile yrtlen

mcadelesinde bir denge unsuru olarak, arlk Rusyasnn yaylmac siyasetini

ideolojik argmanlarla srdren, 1922 ylnda Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii

haline dnecek olan Sovyet Rusyasn grmtr. Trkiyenin Kafkaslarla

ilikilerinin esas olarak faktre dayal olarak ekillendii sylenilebilir: Sovyet

Rusya ile olan ilikiler, Ermenistan ile olan ilikiler, Bat ile olan ilikiler.

Milli Mcadelenin baarl olmasnda M. Kemal (Atatrk)in aklc ve tutarl

Kafkasya Politikas etkili olmutur. Sovyet yardmnn hzl ve gvenilir bir biimde

ulamasn salayan Kafkas Seddinin yklmas bir krlma noktas olmutur. Lozan

Bar Antlamasyla hukuken bamszln kazanan Trkiye, bu dnemden sonra da


3/204

ii

Kafkasyada meydana gelen gelimeleri titizlikle takip etmitir. Bar yanls

politikay dstur edinip, Kafkasyaya da ayn perspektiften yaklamtr. Blge,

SSCBnin bir bnyesi olarak kabul edilmitir. SSCB ile olan ilikilerde bu blge vesorunlar dile getirilmemitir. Hatta blgenin gvenlii konusunda Ermenistan,

SSCB bnyesi altnda ok daha gvenilir olarak tanmlamtr.


4/204

iii

ABSTRACT

Caucasia has been the intersection point of economical, social and cultural

intercourses and interactions between Asia and Europe. Owing to its geographic

features, it did not allow the emergence of permanent states; yet the region had been

a competition area for two significant Islamic states; Ottomans and Iran until 19t

century. In the middle of 19th century, Russia also became one of the most important

actors of this competition.

In the region of Caucasia where has been one of the prominent conflict area

of historical Turkish and Russian rivalry, the emergence of developments during the

First World War, has become a critical factor carving out the policies of Ottomans

and in later period Government of Turkish Parliament. The challenge of Turkish

Parliament Government on-going with Greeks in West Anatoly has been formed in

the framework of the challenges continued against Armenians acting in order to have

Turkish Parliament accept the Sevres Treaty in the East. In 1918, towards end of the

First World War, considering the emergence of Azerbaijan as an independent state

by the contribution of Turkish forces exercising Caucasian Operation, it is possible to

state that Turkish influence in Caucasia was taken serious by the Bolshevik Russia.

During the years of National Struggle, Turkish Government has seen Soviet

Russia that would transform into Union of Soviet Socialist Republics in 1922,

continuing its expansionist policy of Czarist Russia with ideological arguments. It

may be expressed that Turkeys Caucasian relations are based upon three factors

mainly; the relations with Soviet Russia, the relations with Armenia and relations

with the West.

Mustafa Kemals (Ataturks) rationalist and consistent Caucasian policy

made effective contributions to the accomplishment of the national struggle. After

that period, Turkey, gaining it independence in Lozan Treaty, follow the

developmend in Caucasia fastidiously. By accepting the peace policy both in Turkey

and in the world, it handled the events in Caucasia from this perspective. This area


5/204

iv

was accepted as a land of USSR. In relations to USSR, the problems with this area

were not metioned. About the security of the region, Armenia was considered more

reliable under the USSR authority.


6/204

v

NDEKLER

SAYFAZET.................................................................................................................... i

ABSTRACT......................................................................................................... iii

NDEKLER................................................................................................... v

NSZ ................................................................................................................. ix

KISALTMALAR................................................................................................. xi

GR .................................................................................................................... 1

BRNC BLMKAFKASYA

1. Kafkasyann Corafi Konumu.................................................................... 6

1.1. Kafkasyann Stratejik nemi....................................................... 11

1.2. Kafkasyann Etnik Dokusu........................................................... 14

2. Tarihsel Srete Kafkasya............................................................................ 18

KNC BLM

BRNC DNYA SAVAINDAN MONDROS MTAREKESNE

OSMANLI DEVLETNN KAFKASYA POLTKASI

3. Birinci Dnya Sava Balarnda Osmanl Devletinin Kafkasya

Politikas............................................................................................................. 24

3.1. Osmanl Devletinin Grc Komiteleriyle Olan likileri........... 27

3.2.Osmanl Devletinin Topraklarnda Yaayan Ermenilere

Ynelik Politikas.................................................................................. 30

4. 1917 Bolevik htilli ve Sonrasnda Yaanan Gelimeler........................ 33

4.1. Osmanl Devletinin Maver-y Kafkasya Hkmeti ile Olan

likileri ve Erzincan Mtarekesi..................................................37

4.2. Brest-Litovsk Bar Antlamas ve Bolevik Rusyann

Savatan Ayrlmas......................................................................... 41


7/204

vi

4.3. Trabzon Konferans....................................................................... 45

4.4. Batum Konferans ve Maver-y Kafkas Hkmetinin

Dalmas..................................................................................................... 494.5. Osmanl Devletinin Kuzey Kafkasya Halklarna Ynelik

Politikas.............................................................................................. 52

4.6. Kafkasyada Trk lerleyii Karsnda Alman, ngiliz ve

Bolevik Rus Politikalar.................................................................... 57

NC BLM

MLL MCADELEDE KAFKASYA POLTKASI

5. Mtareke Dneminde Kafkaslar ve Elviye-i Selsenin Durumu............ 63

5.1. Mtareke artlarnn Kafkaslarda Uygulanmas.......................... 65

5.1.1. Trk Ordusunun Kuzey Kafkasya ve Azerbaycandan

ekilmesi........................................................................................66

5.2.Mtareke artlarnn Elviye-i Selsede Uygulamas...................... 69

5.2.1. Trk Ordusunun Batumdan ekilmesi.................................. 70

5.2.2.Trk Ordusunun Kars ve Ardahandan ekilmesi................. 72

6. Elviye-i Selsede Trk Milli ra Hkmetlerinin Kuruluu ve

Direni Faaliyetlerinin Balamas............................................................... 73

6.1. Kars Milli ra Hkmeti Dnemi ve Faaliyetleri.......................... 74

6.2. Cenb-i Garbi Kafkas Hkmeti Dnemi ve Faaliyetleri............. 76

6.2.1. Cenb-i Garbi Kafkas Hkmetinin Ermenilerle OlanMcadelesi................................................................................. 78

6.2.2. Cenb-i Garbi Kafkas Hkmetinin Grclerle OlanMcadelesi...................................................................................80

6.2.3. Cenb-i Garbi Kafkas Hkmetine ngilizler TarafndanSon Verilmesi............................................................................ 82

6.3. Mahalli ra Hkmetleri Dnemi ve Faaliyetleri........................ 84

6.3.1. Oltu ra Hkmeti................................................................... 84

6.3.2. Ahska Hkmet-i Muvakkatas............................................... 86

6.3.3. Aras Trk Hkmeti.................................................................. 87


8/204

vii

7. Genelgeler ve Kongreler Dneminde Sovyetlerle likiler veKafkasya............................................................................................. 88

7.1. Mustafa Kemal Paann Sovyetlerle Temas.............................. 91

7.2. Erzurum Kongresi ve Dr. Fuat Sabitin Moskovaya

Gnderilmesi.................................................................................. 94

7.3. Sivas Kongresi ve Halil (Kut) Paann Sovyet RusyayaGnderilmesi.................................................................................. 96

7.4. Karakol Cemiyetinin Sovyet Rusya ile likisi ve Kafkasya.... 97

8. TBMMnin Sovyetlerle likisi ve Kafkasya.......................................... 998.1. Mustafa Kemal Paann Lenine Mektubu ve Kafkas Seddi

Meselesi............................................................................................ 100

8.2. Azerbaycan Sosyalist Sovyet Cumhuriyetinin (ASSC)

Kurulmas............................................................................................. 101

8.3. lk Moskova Heyeti ve Bekir Sami (Kunduh) Beyin Moskova

le Kafkaslardaki Faaliyetleri..................................................... 102

8.4. Memduh evket (Esendal) Beyin ASSCdeki Faaliyetleri..... 104

8.5.Ermenistan Sosyalist Sovyet Cumhuriyetinin (ESSC)

Kurulmas....................................................................................... 109

8.6.Ermenilere Ynelik Trk Asker Harekt ve Gmr

Antlamas...................................................................................... 112

8.7.Grcistan Sosyalist Sovyet Cumhuriyetinin (GSSC)

Kurulmas....................................................................................... 115

8.8.Kzm (Dirlik) Beyin Tiflisteki Faaliyetleri.............................. 116

8.9.Grcistan Elisi Simon Mdivaninin Ankara Faaliyetleri........ 118

8.10. Ahska, Ahlkelek ve Batumun Trk Ordusu Tarafndangli ve Meydana Gelen Gelimeler...................................... 120

8.11. kinci Moskova Heyeti ve Moskova Antlamas..................... 1228.12. ASSC Elisi brahim Abilovun Trkiyeye Gelii ve

Faaliyetleri................................................................................ 126

8.13. Yusuf Kemal (Tengirenk) Beyin Bak ve Tiflisteki


9/204

viii

Faaliyetleri................................................................................ 128

8.14. Kars Konferans ve Antlamas................................................. 131

DRDNC BLM

LOZAN BARI ANTLAMASI VE SONRASINDA

KAFKASYA POLTKASI

9. Lozan Konferansnda Ermeni Sorunu................................................. 1379.1. Lozan Konferans ncesinde Ermeni Faaliyetleri....................... 138

9.2. Lozan Konferans Srasnda Ermeni Meselesi............................. 140

10.Lozan Bar Antlamas Sonras Trkiyenin D Politika Anlay. 14610.1. Cumhuriyetin lk Yllarnda Kafkasya Politikas................... 149

SONU......................................................................................................... 157

BBLYOGRAFYA...................................................................................... 160

EKLER......................................................................................................... 180


10/204

ix

NSZ

Kafkasyada birok etnik grubun bir siyasal sistem iinde biraraya gelmesi,

etnik srtmelerin de gelimesi anlamn da dourmaktadr. Bu olumsuz durum

siyasal sistemdeki gerginliin de nemli bir nedenini oluturmaktadr. Siyasal

sistemdeki gerginliklerin azaltlmas ve birlikte yaama arzusunun

glendirilmesiyle, etnik sorunlarn patolojiye dnme eilimlerinin gelimesine

engel olabilecek birtakm politikalar retilmelidir.

Kafkasya tarihten gnmze ok karmak gelimelere sahne olmaktadr.

Blgede ba gsteren etnik atmalar bir taraftan ok sayda insann hayatn

kaybetmesine neden olmuken, dier taraftan da ok sayda insann farkl

corafyalara g etmelerine neden olmutur. Bu husus hem Kafkasya devletlerinin

hem de buralarda din, dil, rk, kltr ve tarih balar olan Trkiye iin nemli bir

sorun olagelmitir. Bu sorunlar aabilmek iin Trkiye ve buradaki Kafkasya

devletleri tarafndan politikalar retilmelidir. Trkiye asndan ok ynl bir

ilgilenme zorunluluu bulunan Kafkasya blgesi, hereyden nce Trkiyenin

gvenlii ve gelecei bakmndan byk bir nem tamaktadr.

Bu almann temel amac, Atatrk Dneminde Trkiyenin Kafkasya

Politikas, o dnemde Kafkasyada ba gsteren atmalar, sorunlar ve bu

sorunlar ortaya karan temel nedenleri bilimsel bir titizlikle ortaya koymaktr.

Ancak, bu yaplan aratrmada ortaya konulan politikann daha ok Mill Mcadele

dneminde, zellikle dou snrndaki Ermeni sorununu zmek ve Sovyet yardmn

temin edecek olan Kafkas Seddi meselesini halletmek amacna bal olduu

grlecektir.

almada, Babakanlk Cumhuriyet Arivi ve Genelkurmay Bakanl

Askeri Tarih ve Stratejik Ett Dairesi Bakanl Arivinden konuyla ilgili belgelere

yer verilmi, Milli Ktphane, Trk Tarih Kurumu Ktphanesi, TBMM

Ktphanesinden yararlanlmtr. Bununla birlikte dnemi yaam kiilerin

anlarndan da istifade edilmitir. TBMM Gizli Celse Zabtlar ve TBMM Zabt


11/204

x

Ceridelerinden de yararlanlmtr. Belli llerde dnemin basn organ gazetelerde

kan yazlardan da yararlanlmtr. Bugne kadar konuyla ilgili yaymlanm

eserlerden de faydalanlmtr.

Bu almay hazrlarken bana her trl destei veren ve deerli fikirleriyle

yol gsteren Danman Hocam Sayn Prof. Dr. Temuin Faik Ertana sonsuz

teekkrm bir bor bilirim. Ayrca almam sresince bilgi, sabr ve anlayn

esirgemeyen Enstit Mdr Sayn hocam Prof. Dr. Mustafa Ylmaza, deerli

bilgilerini benimle paylaan hocalarmdan Sayn Prof. Dr. Hikmet zdemire, Sayn

Do. Dr. Adnan Sofuoluna, Sayn Do. Dr. Adil Dastana, Sayn Yrd. Do. Dr.

Ayten Sezere, Sayn Dr. Dervi Klnkayaya, Sayn Dr. Saime Selenga Gkgze,

Sayn Ata Grbz rtoluna, kymetli arkadam Necati Kirazlya ve bana bugne

kadar zverinin anlamn en iyi ifade eden sevgili Annem ve Babama sonsuz

kranlarm sunarm.


12/204

xi

KISALTMALAR

a.g.e. Ad Geen Eser.

a.g.m. Ad Geen Makale

a.g.t. Ad Geen Tez

ASSC Azerbaycan Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti

ATESE Genelkurmay Bakanl Askeri Tarih veStratejik Ett Dairesi Bakanl Arivi

ATAED Ankara niversitesi Tarih Enstits Dergisi

BCA. Babakanlk Cumhuriyet Arivi

bkz. Baknz

B.M.M. Byk Millet Meclisi

BTTD Belgelerle Trk Tarihi Dergisi

C. Cilt

ev. eviren

D. Dosya No

ESSC Ermenistan Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti

F. Fihrist

GSSC GrcistanSosyalist Sovyet Cumhuriyeti

Haz. Hazrlayan

Hk. Hakknda

H.. Hacettepe niversitesi

html Hyper Text Markup Language

K. Klasr No.

Org. Organization


13/204

xii

OTAM Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama MerkeziDergisi

p. Page

RSFSC Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti

RU Russia

s. Sayfa

S. Say

SSCB Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii

T.B.M.M. Trkiye Byk Millet Meclisi

T.T.K. Trk Tarih Kurumu

TR Turkey

Vd. Ve devam

Yay. Yaynlar

y.y. Yzyl

www World Wide Web


14/204

1

GR

Kafkasya, coraf konumu itibariyle Trkiye ile ayn corafyann bir uzantsolmas nedeniyle bir btn olarak kabul edilmektedir. Nitekim, Anadolu ve Kafkasya

iin kullanlan Kk Asya ve n Asya tanmlar da bunun bir gstergesidir.

Uluslar aras stratejik boyutunun yansra, Kafkasya blgesindeki istikrar ve refah

Trkiyenin kendi gvenlii ve istikrar bakmndan zel bir nem tamaktadr.

Bu coraf yaknlk, ayn zamanda bu blgenin tarih, demografik, kltrel ve

siyas geliimlerini de belirlemitir. Dolaysyla Trkiyenin, Kafkasya ve

Kafkasyadaki lke ve topluluklar ile ilikilerini gelitirmesini ya da ilgilenmesini

gerektiren bu yaknlk, ayn zamanda 1917 Bolevik htilli sonras blgede meydana

gelen oluumlar itibariyle gndeme gelen artlar nedeniyle de daha fazla nem

kazanmtr. Bu nedenlerle, Trkiyenin ok ynl olarak ilgilenmek zorunda kald

Kafkasya, Dou Anadolu blgesinin savunmas ve gvenliinin salanmas, Orta

Asya ve dil-Ural blgesindeki Trk ve Mslman lke ve topluluklar ile ilikilerini

glendirmesi, ou Trk ve Mslman olan ve genel olarak Trkiyeye yaknlk

duyan blge halk ile sosyo-ekonomik ve politik ilikiler kurulmasnn temin

edilmesi, stratejik yer alt zenginlikleri ve petrol yataklar nedeniyle uygun ham

hammadde ve Pazar olana oluturmas, Ruslarn gneye /scak denizlere

ulamasnn engellenmesi ve Trkiye iin tehdit olmaktan kartlmas gibi konularda

avantajlar salayabilecek bir blgedir.1

Kafkasya, tarihin en eski alarndan itibaren Dou ve Bat arasnda bir kpr

vazifesi grm ve eitli milletlerin mcadele alan olmutur. Kafkasya, gnmzde

de bu nemini korumakta ve Trkiye ile Orta Asya Cumhuriyetleri arasnda bir

kpr grevi yapmaktadr.

Kafkasyada yaayan halklarn %60 Trktr. Tarihin en eski zamanlarndan

beri Kafkasyada ve Anadoluda yaayan Trkler birbirleri ile srekli etkileim

1 Sava Yanar, Trk-Rus likilerinde Gizli G Kafkasya, stanbul 2002, IQ Yay., s.76.


15/204

2

halinde olmulardr. Bu nedenle Trkiyenin Kafkasya ile tarih, sosyal, kltrel,

etnik, dil, din balarnn devam etmesi byk nem arzetmektedir. Kafkasya blgesi

Trkiye ile Rusya arasnda bir tampon blge olarak nemini giderek arttrmaktadr.

Dnya dengelerini alt st eden Birinci Dnya Sava yllarnda da arlk

Rusyann, rann, ngilterenin ve Osmanl Devletinin Kafkasya politikas farkl

amalar etrafnda kesimeler gstermitir. Bu glerin Kafkasya politikasn anlamak

iin nce Kafkasyann tarihini, corafyasn, kltrn, etnik dokusunu, din

yapsn, dil zelliklerini nesnel bir perspektiften deerlendirmek, konunun

anlalmas asndan daha salam bir yaklam oluturmaktadr. Ayn dnceler

1917 Bolevik htilli sonras dnemde arlk hegemonyasndan kurtulan fakat bu

sefer de Bolevik Ruslar ile ngilizlerin sava ierisinde blgenin gvenlik, enerji ve

enerji gvenlii gibi temel unsur iin plnladklar stratejilerine maruz kaldklar

dnem iinde sylenebilir.2

XX. y.y.n balarna gelindiinde, Kafkasyada talarn yerli yerine tam

oturmad bylesi kaygan bir zeminde farkl cephelerde tilf Devletleri ile olan

mcadelesinde ypranan Osmanl Devletinin blge ile ilgilenmesini ve blgede

Mslman ve Trk topluluklardan bir g oluturmak istemesini tetikleyen iki

nemli gelime olduu sylenebilir. Bunlardan ilki Osmanl Devletinin dou

hudutlarnda arlk Rus askerlerinin Bolevik htilli sonras ekilmesi ile onlarn

yerini alan Ermenilerin blgede yaayan Trklere ynelik katliamlara girimesidir.

Osmanl Devletinin Kafkasyaya ynelmesini tetikleyen dier bir neden olarak da,

yine 1917 Bolevik htilli sonrasnda Rusyada Boleviklerin iktidara gelmeleri,

savamayacaklarn aklamalar, 3 Mart 1918 tarihli Brest-Litovsk Bar

Antlamasyla ekilmeleri ve sonrasnda Kafkasyada meydana gelen deiimler

karsnda Azerbaycan merkezli Kuzey Kafkas Mslmanlarnn da birlikteliinde

blgede Osmanl menfaatlerini gzetecek bir Mslman g oluturmak isteidir.

Osmanl Devleti bu hedefini ksa sreli olsa da gerekletirmitir ancak 30 Ekim

2 Ufuk Tavkul, Etnik atmalarn Glgesinde Kafkasya, stanbul 2002, tken Yay., s.61.


16/204

3

1918 Mondros Mtarekesi artlarnn askerlerini blgede tahliyeyi gerektirmesiyle de

blgede politikas etkinliini kaybetme noktasna gelmitir.

Bundan sonra blgede daha ok ngiliz etkinlii grlmeye balanmtr.

zellikle Gney Kafkasya lkelerinden Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistanda

ngiliz politikas taraftar hkmetler oluturulmutur. Boleviklerin 1920 ylnda

doru toparlanmalar ve Kuzey Kafkasyadan sonra Azerbaycana doru

ynelmeleri, Anadoluda Trklerin Mustafa Kemal Paa (Atatrk) nderliinde Milli

Mcadele daha profesyonelce rgtlenmeleri ve Dou Anadoluda Kafkasya snrna

doru Ermenileri pskrtmeleri, ngilizlerin Kafkasyadaki varln tehlikeye

soktuu gibi, Boleviklerle ve Anadoludaki Trkleri her geen gn biraz daha

ngiliz kart ortak politikalar yrtmeye sevk etmitir. Nitekim Trklerin en byk

sknts Bat Anadoluda Yunanllara kar srdrd mcadelede maddi

sorunlarn giderecek Sovyet yardmn elde edip edememe dncesidir. Fakat;

Grcistanda ve Ermenistanda yer alan ngiliz varl bir sed olarak iki tarafn ban

engellenmektedir.3 Trklere gre ayet bu sorun alrsa Sovyet yardm sadece daha

hzl ve gvenilir bir biimde gelmekle kalmayacak bundan da te Anadoluyu tehdit

eden Ermenistanda ngiliz yanls Tanak Hkmetinin varl son bulacaktr.

Bylece Ermeni problemi zme kavuarak, burada bulunan Trk askerleri

Yunanllarla verilen savata Bat Anadoluda kullanlacaktr. Sovyetlerin en byk

sknts ise Kafkasyann Bolevik nfuz altnda birleip birleemeyecei

dncesidir. Nitekim Trk-Sovyet plnlar blgede galip gelmitir.

Milli Mcadele Dneminde elde edilen baarlar sonucu Batllar Lozan Bar

Antlamas ile Trkiyenin bamszln hukuken de tanmtr. Sovyet Rusya ise

1922 ylnda SSCB haline dnecektir. Kafkasyadaki etnik ve snr sorunlarnn

kroniklemi olduunu iyi analiz eden Sovyet Rusya lideri Lenin; ayn yl

Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistan daha gvenli ve Moskovaya daha baml

hle getirmek amacyla Gney Kafkasya Federatif Sosyalist Sovyet Cumhuriyetleri

3 Stefanos Yerasimos, Kurtulu Savanda Trk-Sovyet likileri 1917-1923, stanbul 2000, BoyutYay., ss.105-122.


17/204

4

yapsna dntrecektir.4 Bu dnemle birlikte Trkiyenin Kafkasya Politikas da

farkllk gsterecektir. Snrnda yer alan Ermenistan ve Grcistann Trkiyeye

ynelik politikalarna kar duyarsz kalmayacaktr. SSCB ile olan ilikilerinde zengsteren Trkiye, Grcistan ve Ermenistan da meydana gelen gelimeleri dikkatle

takip edecektir. Fakat Azerbaycan konusunda ise Stalin ynetiminin uygulamalarna

kar SSCByi gerek Batya kar denge unsuru olarak grmesinden gerekse de

savatan yeni kmann ve i bnyesinde yeni bir yaplanma ierisinde olmas gibi

dnemsel artlarn etkisiyle sessiz bir politika izlemitir.

Atatrk Dneminde Trkiyenin Kafkasya Politikas ile ilgili olarak bugne

kadar yaplm aratrmalara bakldnda hemen hemen hepsinde grlen ortak

nokta, Trkiyenin blgeye ynelik politikasnn Mill Mcadele Dnemi 1919-1922

yllar arasnda younlam olduu dikkatlerden kamayacaktr. Bu aratrmalardan

biri H.. Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstitsnde Sayn Nilgn Erda

tarafndan hazrlanan Milli Mcadele Dneminde Kafkas Cumhuriyetleri ile

likiler balkl Yksek Lisans tezidir.5 Bir dier aratrma, Sayn Prof. Dr. Aygn

Attarn Atatrkn Kafkasya Politikas balkl makalesidir.6 Bu iki almada da

Kafkasyann tarih, coraf, kltrel ve etnik yapsna deinilmemekle birlikte,

Trkiyenin Kafkasya Politikas 13 Ekim 1921 Kars Antlamas ile

sonlandrlmaktadr. Sava Yanar tarafndan hazrlanan Trk-Rus likilerinde Gizli

G: Kafkasya balkl almada da 1921 Ekim itibariyle sonlandrlan ilikiler

1991 sonras tekrar deerlendirilmeye alnmtr.7 Genelkurmay Bakanlnn 2001

ylnda dzenledii Sekizinci Askeri Tarih Bildirileri 19. ve 20. Yzylda Trkiye ve

Kafkaslar balkldr. 2003 tarihinde bu bildiriler iki cilt halinde yaymlanmtr. Bu

kitaplarda da Trkiyenin Kafkasya Politikasyla ilgili olarak 70e yakn makale

mevcuttur.8 Ancak hemen hemen hepsinde ortak olan nokta ilikilerin Ekim 1921 ile

4 mer Gksel yar, Sovyet-Rus D Politikalar ve Karaba Sorunu, stanbul 2004, Alfa Yay.,365.5 Nilgn Erda, Milli Mcadele Dneminde Kafkas Cumhuriyetleri ile likiler, Hacettepeniversitesi, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits, Yksek Lisans Tezi, Ankara 1992.6 Aygn Attar, Atatrkn Kafkasya Politikas, Trkler, C.16, Ankara 2002, ss.256-262.7 Sava Yanar, Trk-Rus likilerinde Gizli G: Kafkasya, stanbul 2002,IQ Yaynlar.8 Sekizinci Asker Tarih Semineri Bildirileri, XIX. ve XX. Yzyllarda Trkiye ve Kafkaslar ,C.I-II, Ankara 2003, Genelkurmay Basmevi.


18/204

5

sonlandrlmasdr. Yine bu konu, Atatrk Dnemi Trk D Politikas erevesinde

yazlan eserlerin veya Trk-Sovyet ilikilerini konu alan eserlerin ierisinde ayrntya

girilmeden zellikle Sovyet Yardm/Dou Harekt mevzuunda yer verilmitir.

Bu teze, Atatrk Dneminde Trkiyenin Kafkasya Politikas bal

verilmekle birlikte yl asndan her hangi bir snrlandrma getirilmemitir. 1919-

1921 yllarnn artlar gerei oluan Trkiyenin Kafkasya politikas arlkl olarak

incelenmitir. Bununla birlikte, Lozan Bar Antlamas ve sonras dnem de,

varolan bilgi ve belgeler lsnde titizlikle incelenmitir. Bu ynyle dier

almalardan farkllk arzetmektedir. stelik, Atatrk Dneminde Trkiyenin

Kafkasya Politikasna deinilmeden nce, Kafkasya blgesinin daha iyi

anlalabilmesi iin ilk blmde blgenin tarih, coraf, etnik, dil ve kltr

zelliklerine deinilmitir.


19/204

6

BRNC BLM

KAFKASYA

1. Kafkasyann Corafi Konumu

Tarihte ilk defa M.. 490 ylnda Yunanl Aiskhylos tarafndan kavkasos

da eklinde adlandrlan Kafkasya, o tarihten gnmze kadar deiiklikler

geirerek, batl dillerde Caucasus, Caucasia, Caucasie eklinde ifade

edilmektedir.9

Kafkasya, eski dnyann (Asya, Avrupa, Afrika) ierisine sokulmu, 5000 km.

uzunluunda ve birbirine bal idenizlerin meydana getirdii bir su yolunun dou

ucunda bulunmaktadr. Tarih ncesi devirlerde, kylar medeniyetler tarafndan

iskan edilen bu su yolu Akdeniz, Ege Denizi, Marmara Denizi, Boazlar, Karadeniz

9 Kafkas terimi ilk defa eski Yunan melliflerinden Aiskhylos tarafndan M.. 490da yazd bilinenZincire Vurulmu Zevk ve Elence adl romannda anlan Caucasus Da eklinde kullanlmtr;Fahrettin Krzolu, Osmanllarn Kafkas Ellerini Fethi (1451-1590), Ankara 1993, TTK Yay., s.1-2; Mustafa ztrk, Kafkasyann Tarih Corafyas ve Stratejik nemi, Sekizinci Asker TarihSemineri Bildirileri I, XIX. ve XX. Yzyllarda Trkiye ve Kafkaslar, Ankara 2003, GenelkurmayAsker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yay., s. 1; Sava Yanar, Trk-Rus likilerinde Gizli GKafkasya, stanbul 2002, IQ Yay. s. 20; Ali Faik Demir, SSCBnin Dalmasndan Sonra Trkiye-Azerbaycan likileri, Deien Dnya ve Trkiye, stanbul 1996, Balam Yay., s. 222; Kafkasteriminin Yunanllarca bilinmesi, Karadenizde yon kolonilerinin etkisiyle olduu tahminedilmektedir. Eski Yunanllardan sonra Romallara Karadeniz ile Hazar denizi arasnda bulunan veTrk-slm eserlerinde Alburuz Da diye anlan sradalarn ad olarakCaucasus biiminde geencorafya deyimi, Rnesanstan sonra da hmanistlerin eserlerinde Caucasus/Caucasia/Caucasiediye anlmaya balanmtr. Bylece bu terim btn Avrupa dillerine de yaylm oldu. slamcorafyaclarnda veya seyyahlarnda ise Kafkas adna rastlanmamaktadr. bni Haldun, Fars lkesini

tantrken Kafs Dan Kirman dalar arasnda sayar. Ancak Kafs Dann bilinen Kafkas dalarolduu hakknda aklayc bilgiler bulunmamaktadr. Ayn ekilde X. yzylda Hazar lkesini ziyareteden Arap seyyah bni Fadlan da Kafkas terimini kullanmamaktadr. Dier slm corafyac veseyyahlar da Kafkas terimini bilmemekte, onlar da ayn rivayetleri kullanmaktadrlar. Rusyada iseRus ar I. Petro tarafndan Petersburgta kurulan Rus limler Akademisi araclyla bu terimkullanlmaya baland. Kafkas terimi ilk defa Trk literatrnde 1854-1856 Krm Sava sonrasndaParis Bar Konferansna grmelerde bulunmak zere grevlendirilen Encmeni Dani yesiAhmet Cevdet Paann hazrlad Dastan, Grcistan, erkezistan, Kabartay lkelerine Ait BirLyiha ile olmutur. Cevdet Paa burada ilk olarak Kafkasya ve Cebeli Kafkas deyimlerinikullanmtr. Ondan sonra da Trkede geni bir ekilde kullanlmtr; Mustafa ztrk, a.g.m., s.1-2;Fahrettin Krzolu, a.g.e., s.2.


20/204

7

ve Azak Denizinden ibarettir. Kafkasya ayn zamanda Hazar Denizi ile byk Asya

ktasnn merkezine baldr. Ayrca bu nemli corafya, kuzey ile gney ve bat ile

dou yollarnn dmlendii bir geittir.

Kafkasya blgesi; Krmn dousundaki Taman yarmadasndan balayp

Baknn dousunda yer alan Aperon Burnuna kadar uzanan Kafkas Dalarnn

kuzey ve gneyindeki sahadr. Dousunda Hazar Denizi, batsnda Karadeniz,

gneyinde oruh-Arpaay-Aras nehirleri yer almaktadr. Blgenin kuzey snrlar

olarak Don ile Volga nehirlerinin birbirine en ok yaklat ksm yahut da ok

sayda gln yer ald Mani blgesi kabul edilmektedir.

10

Uzunluu 1200 kmye varan Kafkas Dalar, genel olarak, blgeyi kuzey ve

gney olmak zere ikiye blmektedir. te yandan bu dalar, Anadolu-ran ve Arap

memleketleri ile Kpak Bozkrlar ve skit memleketlerini birbirlerinden ayran tabi

bir duvar grnmndedir. Esas itibariyle dalk bir lke olan Kafkasyada yerleim

blgeleri genellikle yksek yaylalar ve derin vadilere yaylmtr.

Kafkasya corafyasna bakldnda, kuzey-gney ynnde kullanlmaya

elverili pek az geide sahip olduu grlecektir. stelik XIX. yzyla kadar

geilere imkn tanyan en nemli geit Hazar Denizi kysnda, bugnk Dastan

snrlar ierisinde yer alanDerbentveyaDemirkapu idi.11 Hemen hemen btn tarih

boyunca Hazar sahilindeki yol ile Derbent Geidi, siyas ve iktisad neminden

10 smail Berkok, Tarihte Kafkasya, stanbul 1958, stanbul Matbaas, s. 4; Abdullah Saydam, Krmve Kafkas Gleri (1856-1876), Ankara 1997, TTK Yay., s. 14; Mehmet Saray, Kafkas Aratrmalarnn Trkiye in nemi, Kafkas Aratrmalar-I, stanbul 1988, s. 7; Suat lhan,Jeostratejik Kuzey Ufkumuz (Balkanlar, Kafkaslar, Karadeniz, 21. Yzylda Trk DnyasJeopolitii, Cilt I, Ankara 2003, Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi Yay., s. 318.11 Sasanler, Hazar Denizi ile Kafkas Dalar arasnda kalan Derbent Geidini jeostratejik nemindendolay Kuzeyden gelecek saldrlara kar kullanmak zere surlarla rmlerdi. Yaklak olarak 2 kmuzunluundaki bu geide, neminden dolay, Araplar Babl-Ebvb demekteydiler. Bu geithakknda geni bilgi iin baknz; W. Barthold, Derbend, slam Ansiklopedisi, C. III, Ankara1977, Milli Eitim Bakanl Yay., s. 532-533.


21/204

8

birey kaybetmedi. Bu nem, Volga ile Kura-Aras nehirlerinin blgeye salad

stratejik btnlkten kaynaklanmaktadr.12

Kafkas Dalarnn bu corafyada oluturduu doal setten kuzey-gney

istikametine geie imkan tanyan ikinci nemli geit ise Daryal ya da Daryol

Geididir.13

Derbent ve Daryal geitlerinin dnda aralarnda Mamison ve Klukhorgibi

geitlerinde bulunduu 70 kadar kk yol ve patika mevcut ise de bazlar yalnz

yk hayvanlarnn, bazlar da ancak tek sra halinde yryenlerin geebilecei

ekildedir. stelik bu kk geitler, yln byk bir blmnde iklim artlarna

yenilerek kullanlamaz hale gelmektedirler.14

Asyay Avrupadan ayran ve Karadeniz ile Hazar Denizi arasnda 450.000

km2 geniliindeki bu byk alan corafi zelliklerini temel alarak iki ksma ayrp

incelemek mmkndr.

1. Kuzey Kafkasya2. Gney Kafkasya

Hazar Denizine dklen Samur nehri, Kafkas da silsilesi ve Karadenize

dklen ngur nehrinin gneyden, Hazar Denizinin doudan, Karadeniz ve Azak

12 John F. Baddeley, The Russian Conquest of the Caucasus, England 1999, Curzon Press, pp. 23-37; Abdullah Saydam, a.g.e., s.15.13 Bugnk Kuzey Osetya zerk Cumhuriyeti topraklar ierisinde yer alan VladikafkasGrcistann bakenti Tiflise balayan ve dnem dnem Grc Askeri Yolu diye de anlan DaryalGeidi; olduka dar ve sarp olmasndan dolay eitli zamanlarda Romallar, ranllar, Grclertarafndan garnizonlarn ve mstahkem kalelerin ina edildii bir yer haline de getirilmitir. DaryalGeidi XVIII. y.y.n sonlarnda Ruslarn genileme ve tesviye almalar sonucunda asker amalarndnda da kullanlmaya balanmtr. Daryal Geidi hakknda geni bilgi iin baknz; W.E.D. Allen-Paul Muradoff, 1828-1921 Trk Kafkas Snrndaki Harplerin Tarihi, Ankara 1966, GenelkurmayBasmevi, s. 5; smail Berkok; a.g.e., s.7; Sava Yanar, a.g.e., s. 22; Mustafa ztrk, a.g.m., s. 3.14 Abdullah Saydam, a.g.e., s.15.


22/204

9

Denizinin batdan, Kuma nehriyle bir ok uzun gllerin tekil ettii Mani hattnn

kuzeyden evreledii blgeyeKuzey Kafkasya denir.15 Bu blgede yaayanlar adeta

diller ve kltrler mozaiinin rneini sunarlar. Bu blgede de Dastan, een-ngu, Kuzey Osetya, Kabardin-Balkar, Abhazya gibi etnik bakmdan farkl

unsurlarn yaadklar grlmektedir.

Byk Kafkas dalarnn gneyini Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan

topraklar kaplar. Bu ksma da dnem dnem Gney Kafkasya, Cenb-i Kafkasya,

Transkafkasya veya Maverayi Kafkasya denilmitir.16 Gney Kafkasya blgesi de

tpk Kafkasyann dier blgelerinde olduu gibi XIX. y.y. boyunca Trkiye, Rusyave ran arasnda, XX. y.y. boyunca ise Dou ile Bat dnyas arasnda tampon rol

stlenmitir. Blge renkli etnik, din ve toplumsal yapsyla, eitli medeniyetler ve

halklar arasnda bir kpr ve snr olma zelliine de sahiptir.17 Bu blge Azeri,

Grc ve Ermeni toplumlarna yurtluk yapmaktadr.

Kuzey ve Gney Kafkasya corafyas arasnda, Taman yarmadasndan

balayarak Aperon yarmadasna kadar uzanan ve muntazam bir set manzaras arz

eden Byk Kafkas Dalar bulunmaktadr. Kafkas dalar silsilesi, bu byk alann

gneydousunda yani Hazar Denizi sahilinde bulunan Bakden, kuzeybatya doru

Karadeniz sahilinde Anapaya kadar olmak zere uzanmaktadr. Bu dalar almas

g, ok byk bir duvar andrmakta olup, her iki taraftaki vadiler ve nehirlerle

ayrlm dier da silsilelerini de kapsamaktadr. Ancak birka geit veren ve 1200

15 Sava Yanar, a.g.e., s.21: Ancak Ufuk Tavkul, Kafkasyann Kuzey ve Gney eklinde ikiyeayrlmasna kar kmaktadr. Onun Kafkasya corafyasnn tarihsel dokusuna en uygun blgesel

tanmlamas ierisinde Gney Kafkasya eklinde bir tanmlama yer almamaktadr. Ona gre yalnz birKafkasya vardr oras ise Kuzey Kafkasyadr; Ufuk Tavkul, a.g.e.; s. 12.16 Sun ve zorlama bir ifadeyle Gney Kafkasya olarak adlandrlan blgenin Trke literatrndekiad Kafkasya-tesidir. Ruslar bu blgeye Zakavkaz(Kafkas-tesi), Anglo-Amerikan kltrTrans-Caucasus derken, Osmanl ve Arap literatrnde Mavera-y Kafkasya yani, dierlerindeolduu gibi Kafkasya tesi (Kafkasya Arkas) eklinde atfta bulunulmaktadr; Ufuk Tavkul, a.g.e.,s.12; Halbuki Ruslarn kendi corafi koordinatlarna uygun olarak adlandrdklar Kafkasya tesianlamna gelen Zakavkaz terimine Trke literatrde de Kafkasya tesi eklinde balklandrmalaryaplyor olmas Kafkasya corafyasna Rus perspektifinden bakmak anlamn tad sanlmaktadr.17 Hmit Zbeyir Koay, Erzurum ve evresinin Dip Tarihi, (Prehistor ve Protohistuari), Ankara1984, Trk Kltr Aratrma Enstits Yay., s. 10.


23/204

10

km. uzunluundaki bu heybetli silsilenin en yksek zirveleri, Elbruz (5630m.) ve

Kazbek (5045 m.) tepeleridir.18

Dalarn kuzey etekleri, sulak, derin vadiler ile yeil ovalarla son bulmaktadr.

Bu ovalar ve vadiler, Terek, Kuban, Samur, Gum (Kuma), Sulak ve Aras gibi okun

nehirlerle beslenmektedir. Rua nehri knts Kutaisiden itibaren batya doru

genileyerek Karadeniz sahilindeki Kolhida ovasn oluturur. Kura/Kr nehri

knts gneydouya doru ilerledike nce Mingeevir glne, daha sonra

Azerbaycan steplerinde bulunan su kanallarnn oluturduu geni dzlklere ular.

Kura nehri, kanallar blgesinde Aras nehri ile birleir. Her iki nehrin beslediitopraklar, Kafkasyann en nemli tarm alanlarn oluturur. Rua ve Kura

nehirlerinin gneyinde uzanan da silsilelerine Kk Kafkas Dalar denir. Bu

dalar Dou Anadolu dalarna balanr. Sradalar, snm volkanlar ve volkanik

glleri ile Kk Kafkas dalar, Dou Anadolu dalarnn zelliklerini tamaktadr.

Bu dalarn zirveleri Ermenistanda Alagz da, Gegamsky da, Azerbaycanda

Karaba dadr.19

Gney Kafkasyadan balayan silsileye Mukabil Kafkasya / Anti-Caucase

denir. Dalar gittike yksekliklerini kaybeder. Onun iindir ki daha yukardaki

Kuzeydeki Kafkas zirveleri btn gney havalisinde ran ve Anadolu corafyasna

hkimdir. Karadeniz ile Hazara dklen sularn ayrldklar noktalarda, Kafkasyay

Bat Asyaya balayan dalar birleirler. Zaten bu noktalardan itibaren hatlar

ayrlmaya balamaktadr. Zicar dandan eski Phase, Rioni, Dvaletti dalarndan

oruh nehrine kadar bu ayrc hat ak bir ekilde kendisini gsterir. O silsileden

eitli uzantlar doar. Kurann gneyinden inen Alagz silsilesi ve Aras nehri,

Grcistan ile Ermenistann coraf snr olarak kabul edilmektedir. Bu dalk

havalide nehirler azdr ve kktr. Bu blgenin gneyinde 5880 m yksekliinde ve

Erivan ve Bayezidden grlebilen Ar da bulunmaktadr. Kura nehri, Soanlk

18 sa Er, Kafkasyada Meydana Gelen Gelimeler, Ankara 1994, Silahl Kuvvetler Akademisi Tezalmas, s.6.19 Mustafa Pamuk, Kafkasya ve Azerbaycann Dn-Bugn ve Yarn, Ankara 1995, HarpAkademisi Yay., s. 109.


24/204

11

dandan kar. Bu havalide en nemli askeri mevki Karstr. Kura havzas,

Grcistan ve irvan eyaletlerini kapsar. Kafkasyaya sahip olanlar iin ondan teye

gemek istediklerinde nlerinde pek ok yol alr. Nitekim Erivan ovas, Dikican veKk ay derbentleri sayesinde fethedilmitir.20

Kafkasyann sahip olduu bu corafi zellikleri, onu tarih boyunca eitli

glerin dnyann en ok zerinde rekabette bulunduklar bir blge haline

getirmesine neden olmutur. Ayrca bu corafyann sahip olduu hammadde

kaynaklar onun stratejik nemini bir kat daha arttrmaktadr.

1.1. Kafkasyann Stratejik nemi

Kafkasya hakknda yaplm almalar dikkatli bir analize tbi tutulduunda,

Kafkasyay asl nemli klan hususun onun ktalar arasndaki coraf konumu

olduu grlecektir. Kafkasya; Asya, Avrupa, Orta Dou ve Afrika arasnda bir

dm noktasdr. Kafkasya, bir yandan Hazar Denizi21 ile Orta Asyaya, bir yandan

Karadeniz ve Kuzeyi ile Avrupaya, bir yandan Anadolu, Suriye ve Msra, biryandan da ran ve Basra krfezine balanan yollarn ve geitlerin merkezindedir.22

Asya, ran, Mezopotamya, Anadolu ve Avrupa tarihin en nemli medeniyet

merkezleridir. Tarihe yn veren byk savalara, glere, iktisdi ve kltrel

ilikilere baktmzda en nemlilerinin bu nemli corafi alanlarda gerekletiini

grmekteyiz. Bu merkezler arasnda sayabileceimiz siyas, iktisad ve kltrel

ilikilerin gei yerlerinden birisi de Kafkaslardr. Bu zellii ile Kafkaslar, tarih

20 Mustafa ztrk, a.g.m., s. 4.21 Hazar Denizi Havzasna coraf ve jeopolitik bak hakknda geni bilgi iin bkz; Meftun Metin,Politik ve Blgesel G Hazar, stanbul 2004, IQ Kltr-Sanat Yay., s. 19-26, 175-191.22 Abdullah Saydam, a.g.e., s.14; Ufuk Tavkul, Kafkasya ve evresindeki Trk Topluluklar, GenelTrk Tarihi Ansiklopedisi, Cilt 10, Ankara 2002, Yeni Trkiye Yay., s. 469; smail Berkok,a.g.e.,s.3-4.


25/204

12

boyunca daima evresinde kurulan byk glerin etki alan olmu, ya bu glerin

himayesine girmi veya onlarn igaline uramtr.

Corafi konum itibari ile Kafkasya, her ynden gelen kavimlerin tarih boyunca

bir urak yeri olmutur. Bu kavimlerden bir ksm bu topraklardan gelip geerken,

bir ksm ise buralara yerlemilerdir. Blgede kalan ve Kafkasyann doasna

paralel, orijinal bir yerleim tarz gsteren kavimler, birbirine karmakszn ayr ayr

blgeleri yurt edinmilerdir. Dolaysyla blgedeki kavimler nce doal artlarn

etkisiyle daha sonra da siyasi artlarn etkisinde kalarak birbirlerinden izole edilmi

bir hale gelmilerdir. Bu durum ise, blge halklarnn sorunlarnn kendi aralarndazlmesini engelledii gibi, blge d glerin politikalar iin de istismara ak bir

zemin tekil etmitir.23

Esas itibari ile dalk bir blge olan Kafkasyada yerleim blgeleri genellikle

yksek yaylalar ve derin vadilere yaylmtr. Ykseklii fazla olan bu da silsilesi,

blgedeki insanlarn tarihlerini, kltr ve karakterlerini bakalarndan farkl klmtr.

Askeri adan byk lde savunma imkan salayan dalar, kltr ve etnik

bakmdan blnm bir corafyann domasna sebep olmutur.24

Kafkasya corafyasnn kuzey ve gney ksmlarnn stratejik nemleri hem

birlikte hem de bamsz deerlendirmeye aktr. yle ki; tarihi srete, Kuzey

Kafkasyada doal artlar Gney Kafkasyaya gre daha belirleyici olmutur. Daha

engebeli bir arazi hakimdir ve bu blgede yaayan topluluklar nehir ve dier su

ihtiyacn karlayan imkanlarnda etkisiyle kapal niteler halinde yaamlardr.

Yine bu corafi zellik blgenin savunulmasn belli lde kolaylatrm, belli

llerde ise gletirmitir. Burada yaayan topluluklarn aralarnda kan

uzlamazlklarla ortaya kan savalarda, savunmalarn coraf artlar belirlerken,

byk bir gce kar savamalar ve topraklarn korumalar sz konusu olduu

23 Tark Snbl, Azerbaycan Dosyas, S.18, Ankara 1990, s.18.24 Abdullah Saydam, a.g.e., s.14; Ufuk Tavkul, a.g.e., s. 13.


26/204

13

dnemlerde ise yine o fiziki ve doal artlarn etkisiyle kendileriyle ayn kaderi

paylaan topluluklarla mttefik olamamalar sonucunu ortaya karmtr.25

Nitekim Kafkasyann giri kaps durumundaki Kuzey Kafkasya, blgenin

kontroln salayabilecek asl stratejik neme haiz olan kritik arazi kesimidir.26

Tarihi srece gz atldnda, bylesi dalk arazi kesimini elinde bulunduran gcn,

Gney Kafkasya zerinde hakimiyeti salamak iin byk avantaj elde ettii

grlecektir.

te yandan, Gney Kafkasyada corafi artlar Kuzey Kafkasyada olduu

kadar belirleyici deildir. Burada ise daha farkl bir fonksiyon aa kmaktadr.

zellikle Azerilerin yaadklar Bak topraklarnn sahip olduu petrol, bu blgeye

ayr bir stratejik nem vermektedir.27 Ayrca Hazar Denizi kysnda olmas

nedeniyle, gerek Orta Asya, gerekse Ortadouya geilebilecek yollarnn bulunmas

blgenin nemini bir kat daha arttrmaktadr. Azerbaycan topraklarnn verimli tarm

ovalarna sahip olmas da blgenin bir dier nemli zelliidir. Grcistann ise

Karadeniz kysnda olmas ve Bakden elde edilebilecek petroln Avrupaya

tanmasnda kullanlabilecek limanlara sahip olmas stratejik nemini arttrmaktadr.

stelik gerek Grcistan gerekse Ermenistann Anadolu ile snrnn olmas iki lke

corafyasn kymetlendirmitir. Ayrca bu iki lke, ran ve dier scak lkelerde

yetien rnlerin Kuzeyin souk iklimlerinin lkelerine ulatrlmasnda da

Azerbaycan ile ayn fonksiyonda nemi bulunmaktadr.28

25 Alexander Rondeli, Black Sea Regional Security: The South Caucasus Component, InsghtTurkey, Volume 6/Number 2, Ankara 2004, Published by The Ankara Center for Turkish PolicyStudies, pp. 28.26 Snmez Can, Jeopolitik Adan Kafkasya, Avrasya Dosyas Rusya-Kafkasya zel, stanbul1996, Asam Yay., , s.209.27 Bak Petrollerinin nemi hakknda geni bilgi iin baknz; Suat Parlar, Barbarln KaynaPetrol, Anka Yay., stanbul 2003, s. 37-45; Meftun Metin, a.g.e.,s.217-226.28 Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistann klim, Flora ve Fauna zellikleri hakknda geni bilgi iin

baknz; Emrullah Gven, Trkiyenin Komular lkeler Corafyas-Jeopolitik, antay Kitabevi,stanbul 2003, s.195-241.


27/204

14

Kafkasyann stratejik nemini tarihsel srete deerlendirdiimizde bir ok

nemli mparatorluklarn ve devletlerin rekabet alan olduu grlecektir. M.. VI.

y.y.da Kimmerlerle balayp, srasyla skitler, Persler, Bat Romallar, DouRomallar (Bizans), Araplar, Byk Seluklular, Akkoyunlular, Safeviler,

Osmanllar, Ruslar bu blge iin kendi dnemlerinde mcadele etmileridir.29

M..VI. y.y.da balayan bu mcadelelerde ortak zellik Kafkasyann sahip olduu

muhteem corafyas, tarma ve ticarete elverili topraklardr.

Kafkasya, Rusya iin Avrupa ile Orta Asya arasnda bir gei kprs

olmasnn yan sra, Karadeniz ve Hazar Denizine kysnn olmas sebebiyle gerekKaradeniz-Boazlar-Akdeniz yolu ile Svey Kanalna inebilmesine imkn

salamas ynnden gerekse Rusyann stratejik menfaatleri asndan son derece

nemli bir jeopolitik blgedir30.

1.2. Kafkasyann Etnik Dokusu

Kafkasya halklarnn sosyo-kltrel yaplar Kafkasyay tarih boyuncadardan etkileyen eitli kavim ve medeniyetlerle yakndan ilikilidir. Kafkasyaya

kuzeyden gelen Kimmer ve skit gibi proto-Trk kavimleri ile, Hun, Bulgar, Alan,

Hazar, Kpak gibi Trk kavimleri, Karadeniz yoluyla batdan gelen eski Yunan,

Roma, Bizans, Ceneviz ticaret kolonileri, Anadolu ve n Asyadan gelen eitli

medeniyetler Kafkas halklarnn kltrleri ile birleerek Kafkas etnik ve toplumsal

yapsn ekillendirmiler, Kafkas Kltrnn meydana gelmesinde nemli rol

oynamlardr.31

29 Aydn O. Erkan; Tarih Boyunca Kafkasya, stanbul 1999, ivi Yazlar/Mjora Yay., s. 25-37;Mustafa ztrk, a.g.m., s. 5.30 Ufuk Tavkul, a.g.e., s.17-18; John F. Baddeley, a.g.e., p. 1-23.31 Ufuk Tavkul,a.g.e., s.140


28/204

15

te yandan Kafkasya corafyasna hakim olan dalk yap, tarih boyunca

blgenin siyasi ve etnik yapsnn ekillenmesinde ok nemli rol oynamtr. Etnik

yap itibariyle dnyann en karmak blgesi olan Kafkasya, bu durumucorafyasnn geit vermez dalarndan ve onlarn aralarnda yer alan derin

vadilerden olumasna borludur. Arazinin dalk olmas sebebiyle tam bir

egemenlik kurulamayan bu blge, tarih boyunca srekli olarak doudan batya g

eden pek ok etnik grubun snma yeri olmutur. Dalarn ulam engellemesi, bu

farkl etnik gruplarn kaynamasna veya birbirleri zerinde tahakkm kurarak zayf

unsurlarn asimile edilmesine mani olmutur.32

Karlatrma yapmak gerekirse Kafkasyann etnik zenginlii Balkanlara

benzemektedir. Birka istisna olmak zere etnik farkllk ve dil, iinden klmaz bir

tarzda birbirleriyle balantldr.33

Yaklak elli kadar etnik grubun yaad bu blgede ounluk Azeri, Grc,

Ermeni ve eenlerden olumutur. Etnik yapnn bu derecede eitlilik arz ettii

blgede yaayan gruplar genel anlamda l bir snflama zerinde deerlendirmek

mmkndr.

1. Trk Kkenliler2. Hristiyan Milletler3. Mslman Olan Kafkas Kavimleri34

Kafkasyann Trk ve Mslman olmayan, Hristiyan unsurlar: Grcler,

Ermeniler, Abhazlar, Osetler, Asuriler, Udinler.

32 Sava Yanar, a.g.e., s.28.33 Mustafa Pamuk, a.g.m., s.134.34 Abdullah Saydam, a.g.e., s. 17; Sava Yanar, a.g.e., s.29.


29/204

16

Kafkasyann Trk olmayan Mslman unsurlar: Osetler, eenler,

Kabardaylar, Acaralar, Abazalar, erkezler, Adigeler, Tatlar, Tallar, Lezgiler,

Dargnlar, Laklar, Rutullar, Agullar, Sokurlar, Tabasaranlar.

Trk gruplar: Azerbaycan Trkleri, Kumuk Trkleri, Karaay Trkleri, Balkar

Trkleri, Nogay Trkleri, Kundur Trkleri, Kafkasya Trkleri, Ahska Trkleri.35

Kafkas halklarn asl Kafkas kavimleri, Trk kavimleri ve Hint-Avrupa

kavimleri olarak snflamak gerekirse:

Kaslar36 yani asl Kafkas Kavimleri: erkesler (Abazalar, Aphazlar, Ubhlar,

Arguveyler, Nethalar, ebinler, Hatkolar, Khegaklar, Abzehler, Besleneveyler,

Kabartaylar), Nohiler (eenler, ngular), Andelelar (Avarlar), Laklar (Gazi-

Kumuklar), Lezgiler, Agullar, akurlar, Grcler.

Trkler: Azeriler, Kumuklar, Karakalpaklar, Kundurlar, Karaaylar, Balkarlar,

Kalmuklar, Nogaylar, Trkmenler.

Hint-Avrupa Kavimleri: Osetler, Farslar, Tatlar, Taliler, Svanitler, Ruslar,

Alanlar.37

Kafkasyada Halklar ve dilleri snflandrmak iin kullanlan kritere gre her

biri bir dil veya diyalekte olan elli kadar etnik grup gsterilebilir. Yerli milletlerinbyk ounluu Azeri, een, Grc ve Ermenilerdir. Kafkasyann en eski halklar

35 Abdullah Saydam, a.g.e., s. 18.36 Kas Kavimlerinin etnolojik ve politik zellikleri hakknda geni bilgi iin baknz; smail Berkok,a.g.e., .89-91.37 Abdullah Saydam, a.g.e., s. 18.


30/204

17

Grcler38 ve eenlerdir. Ayrca Kuzey Kafkasyada eski zamanlardan beri yaayan

bir dzne kadar etnik grup vardr. Bu etnik gruba Abhazlar ve eitli erkez alt

gruplar, eenlerin kuzenleri olan ngular ve Avarlar, Lezgiler ve Dastandakidier gruplar dahildir.39 Bu gruplarn hepsi Kafkasyann etnik karmn oluturur.40

Kafkasyann yerli halklar daha ziyade dalk kesimde, d dnya ile irtibatn

nispeten az olduu blgelerde younlarken, dardan gelen Trkler ve ranllar gibi

unsurlar, ounlukla gney ve kuzeydeki d alanlara yerlemilerdir.41

Kafkasyada dnyann ilk bin yllk dneminde ortaya kan Trkler arasnda

Azerilerden baka drt Kuzey Kafkasya Trk grubu vardr: Bunlar Karaay, Balkar,

Nogay ve Kumuklardr. Dalarn kuzey dousundaki steplerde byk bir alana

sahip Kalmuklar Mooldur ve Kuzey Kafkasyann merkezinde oturan Osetler ise

rani bir dil konuurlar.42 Baka kk rani gruplar da vardr. Yunanl gruplar da

eski alardan beri Kafkasyada yaamtr. Nihayet blgede Krtler, eitli Yahudi

gruplar, Asurlular son olarak da Slavlar bulunur. Dier halklarda karlatrldnda

Slavlar blgeye yeni gelmilerdir.43

Nitekim sahip olduu etnik eitliliiyle Kafkaslar dnyada eine az rastlanr

bir biimde kltr laboratuvarn andrmaktadr. Neticede Karadenizden Hazar

denizine kadar Kafkasyadaki farkl rklar ve etnik gruplar birbirleriyle kaynarken,

ortak hayat felsefesi, benzer adet ve gelenekler, ortak tarih ve bamszlk uuru,

ortak giyim-kuam ve folklordan oluan Kafkas Kltr etrafnda birlemilerdir.

38 Kafkasyann en eski kavimlerinden biri olan Grcler hakknda geni bilgi iin baknz; NikolozBerdzenivili-Simon Canaia, Grcstan Tarihi, ev. Hayri Hariolu, stanbul 1997, Sorun Yay.;David Marshall Lang, Grcler, ev. Neenur Domani, stanbul 1997, Ceylan Yay.; Ufuk Tavkul,Sosyo-Ekonomik ve Kltrel Ynleriyle Grcistan, TrkKltr, Say 30, Ankara 1992, s.34-43.39 zdemir zbay, Dnden Bugne Kuzey Kafkasya, Takav Matbaas, Ankara 1995, s. 7-9.40 Tahir Tamer Kumkale, Tarihten Gnmze Trk-Rus likileri, Ankara 1995, Harp AkademileriYay., s.91.41 Abdullah Saydam, a.g.e., s.18; Sava Yanar, a.g.e., s. 30.42 Kafkasyadaki etnodilbilimsel gruplar hakknda geni bilgi iin baknz; Christian Neef, Kafkasya,ev. zalp Gneralp, stanbul 2004, Yenihayat Yay., s. 116-118.43 Sava Yanar, a.g.e., s.30.


31/204

18

Bu ortak kltr zaman zaman byk glerin hakimiyet mcadelelerine alet

olmulardr. Zaman zaman ise bu hakimiyet mcadelelerinin milleri kendileri

olmulardr.44

2. Tarihsel Srete Kafkasya

Tarih boyunca bu blge zerinde byk devletler arasndaki hakimiyet

mcadelesinin hi eksilmedii bilinmektedir. lkalarda Kimmerlerin, Romallarn,

Perslerin, skitlerin yerini Ortaalarda Bizansllar, Sasaniler, Hazarlar almlardr.

Bu mcadeleler srasnda genellikle Kafkas Dalarnn snr tekil ettii

grlmektedir. Nitekim Hazarlar, Gney Kafkasyada nemli bir sonu elde

edemezken, Sasaniler de benzer bir duruma Kuzey Kafkasyada maruz kalmlardr.

Hatta Sasaniler yerine geen Mslmanlar da baka corafi alanlarda kaydettikleri

olaanst baary burada gerekletirememilerdir.45

XI. y.y.a kadar eitli Ouz boylarnn yerlemi olduu Azerbaycan46; 1019-

1021 yllar arasnda Byk Seluklu Trk Devletinin kurucularndan ar BeyinDou Anadoluya yapt seferden sonra ounlukla Trklerin barnd bir blge

haline gelmitir. Malazgirt zaferinden sonra Kafkasyaya doru younlaan Seluklu

Trk aknlar srasnda Ermeniler, Bizansa tabi olarak blgede kk gruplar halinde

oturmakta idiler.47

44 Kafkasyann etnik renklilii hakknda geni bilgi iin baknz; Tark Snbl, Tarihi ve CorafiAdan Kafkasya'nn Etnik Yaps, Belgelerle Trk Tarih Dergisi, Say: 46, Ankara 2000, s.86-95.45 Emevi kumandan Mervan b. Muhammed el-Cezrenin, 737 ylnda Hazarlar malup edip bakentel-Beydaya kadar ilerlemesine ramen buras, slm hakimiyetine, mesel ran lsndesokulamamtr. Bununla birlikte Gney Kafkasyada slm nfuzu tesis edilmi, buraya gnderilenEmev ve sonra da Abbas valileri zamanla kendi sllelerine dayal ynetimler kurmulardr;Abdullah Saydam, a.g.e., s. 25.46 M.. VIII. y.y.dan itibaren Azerbaycann ilk sakinleri Orta Asyadan gelen Saka Trkleriolmutur. Daha sonra buraya eitli Trk boylar gelip yerlemilerdir. Sava Yanar, a.g.e., s.37.47 Aydn O. Erkan, a.g.e., s.25-37.


32/204

19

XIII. y.y.daki Mool istilasna kadar Kafkaslar; Seluklu Trklerinin

ynetiminde kalmtr. Bu yzyldan itibaren blge, nce Hlag mparatorluunun

ve daha sonra onlarn devam olan lhanl Devletinin bir paras haline gelmitir.48

te yandan, Kafkas-Rus ilikileri X. y.y.dan itibaren balamaktadr.

Kafkasyaya saldran Kiev Prensleri, Bat Kafkasyada Adgelerle karlamlar ve

eitli savalar yapmlardr. Fakat Ruslar, XIII. y.y.da, Dou Avrupay igal eden

Moollarn yznden geici bir sre iin kuzeye ekilmek zorunda kalmtr.

Kafkasyaya ilk Mool saldrlar 1222de gereklemi ve bu saldrlara kar

konulabilmitir. Moollar gerekletirdikleri saldrlarnn sonucunda Terek vadisi,Hazar kenar ve Kafkas stepleri gibi stratejik neme sahip alanlarda koloniler

kurmulardr.49

Dier taraftan 1481 ylnda Timur tarafndan Altnordu Devleti yklnca yerine

kk hanlklar kuruldu. Fakat bunlarn en nemlileri olan Kazan 1552de, Astrahan

1556da Ruslarn igaline urad. XVI. y.y.n ortalarna gelindiinde yeni bir siyasi

g olarak ortaya kan Moskova Knezlii, blge siyasi dengesini deitirebilecek

bir konuma ulamtr.50

Kafkasya ve zellikle Azerbaycan blgesi XVI. y.y.dan sonra Osmanl ve ran

Devletinin mcadele alan haline gelmi ve bu blgenin hakimiyeti iki devlet

arasnda srekli el deitirmitir. Osmanl Devletinin blgeye at seferler, Safevi

Devletinin 1737 tarihinde yklna kadar srp gitmitir.51

48 Mustafa Pamuk, a.g.m., s.51; Sava Yanar, a.g.e.,s.37.49 1226 ylnda Cengiz Hann ordular Gney Rusyaya saldrd ve Avrupada Karpatlara kadarilerleyip merkezi Volga nehri zerindeki Saray ehri olan Altnordu devletini kurdu. Altnordu devletiKazan, Astrahan ve Rus hanlklarndan oluuyordu. Ancak Timurun saldrlar sonucu Altnordudevleti 1481 ylnda yklmtr; Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi Balangtan 1917ye Kadar,Ankara 1999, TTK Yay., s. 107-127.50 Akdes Nimet Kurat, a.g.e., s. 107-127.51 Bu seferlerin almasna, Safevilerin blgede srekli mezhep ayrm kkrtmalar ve Osmanlaleyhtarln yaymaya almalar, ayrca yre halknn Osmanl Devletine yaptklar ikayetler etkiliolmutur; Mustafa Pamuk, a.g.m., s. 6; Sava Yanar, a.g.e., s. 38.


33/204

20

Kazan Hanlnn dmesi hem Rus hem de Trk lkeleri asndan nemli bir

dnm noktas tekil etmitir. Bu tarihten itibaren Rusya ok milletli bir devlet

olmaya balamtr. Astrahann da dmesi ile Rusya Hazar kylarna ulam vepek Yolunun bir ksmn eline geirmitir. Bu yol ise Osmanl ve ran ticaretinde

neme sahipti. Rusyada bu nemli gelir kaynandan yararlanmak istemekteydi.

Dolaysyla artk Osmanl-ran mcadelesine Rusyada eklenmitir.52

Ruslarn Kafkasya topraklarna kar gittike yaylmac bir politika

sergileyeceklerinin anlalmas zerine, Osmanl Devletini ncelikli olarak

topraklarnn kuzey ve kuzeydou snrlarnn gvenlik stratejisi gerei rahatszetmitir. Nitekim Osmanl Devleti blgeye dzenleyecei seferlerle buralar

fethetmeyi ve Don ile Volga arasnda bir kanal aarak Hazar Denizine ulamak

suretiyle hem Rusyay blgeden atmay, hem ran geriden kuatmay, hem de

Trkistan Trk hanlklaryla dorudan mnasebet kurmay tasarlamtr. Bununla

ayn zamanda Osmanl himayesini talep eden Azerbaycan ve Dastan beylerine

Hazar Denizi vastasyla karadan ve denizden yardmda bulunmak mmkn

olacaktr. Ancak 1569 ylnda yaplmas planlanan bu sefer, eitli i ve d siyasi

sebeplerle yaplamam ve ulalmak istenen hedefler gereklememitir.

Uzun yllar Azerbaycan ve Grcistan topraklarnda savaan Osmanl ve ran

ordularnn zayf dmesi ile Ruslar tarafndan I. Petrodan sonra saldrlar sistemli

bir ekilde balatlmtr. ar I. Petro, ran ve Orta Asya zerinden Hindistana

ulamak, ticari gelimeyi salamak ve pek, bakr, pamuk gibi hammadde kaynaklar

ile seyrek nfuslu topraklar ele geirmek arzusu ile stratejik neme sahip Gney

Kafkasya geitlerine hakim olmaya girimitir.53 Nitekim, Rusyann Kafkasyaya

dorudan ilk inii 1720li yllara denk gelir. Kafkasya nlerine gelen Ruslarn

saldrlar sonucu baz Kuzey Kafkas topluluklarndan erkes, Nogay, een beyleri

arn yksek hakimiyetini tanmak zorunda kalmlard. Ruslar Kabartay Prensi ile

yaplan anlama gereince, Terek boyundan Rus tccarlarn korumak bahanesiyle

52 Fahrettin Kirziolu, a.g.e., s.267-274.53 Mustafa Budak, a.g.m., s.644-645.


34/204

21

bir kale yapmtr. Bylece yerleme politikas uygulayp, savunma stratejileri

gelitirebileceklerinin ilk sinyallerini vermilerdir. stelik Kuzey Kafkasya

blgesindeki Rus hakimiyeti, Gney Kafkasyaya ynelik saldrlarnkolaylatrmtr.54

Ayrca bu tarihlerde Ruslar, ran ile olan mcadelelerinde saladklar galibiyet

sonucu onlarla anlaarak Hazar Denizinin kuzey kylarn ve Baky ele

geirmilerdir. Ancak Kafkasyallarn saldrlar ve randa Nadir ahn Rus

yaylmasna kar mcadeleci tavr sonucu igal ettikleri yerlerden kmak zorunda

kalmlardr.

55

Rusyada arie II. Katerinada tpk I. Petro gibi Kafkasyada tutunma

siyaseti gtmeye balamtr. Kuzey Kafkasyada Rus hakimiyetini byk lde

gerekletirmitir. stelik ar I. Petrodan farkl olarak bu blgelerin

Hristiyanlatrlmas iin misyonerlik faaliyetlerini de balatmtr.56

Dier taraftan Osmanl Devleti zellikle 1774te Krm kaybettikten sonra,topraklarnn kuzey ve dou snrlarnn gvenlii asndan Kafkasyaya daha fazla

nem vermeye balamtr. Osmanl Devleti 1769-1774 yllar arasnda Ruslarla

yaptklar savalar kaybettiler. Bu yenilgiler zerine onlar da tpk II. Katerinann

yapt gibi misyonerlik faaliyetlerine girimitir. 1782de Grc asll Ferah Ali

Paay Anapaya gndermiler ve bylece bu blgeleri mslmanlatrarak ve

Osmanl sempatizanln alayarak dolayl da olsa Osmanl hakimiyetine almak

istemilerdir.57

54 Mustafa Budak, Rusyann Kafkasyada Yaylma Siyaseti, Genel Trk Tarihi Ansiklopedisi,Ankara 2002, Yeni Trkiye Yay., s. 642-643.55 Zekeriya Trkmen, XIX. Yzyl Balarnda Rusyann Gney Kafkasya Politikas (1800lerin

Bandan 1828 Trkmenay Antlamasna Kadar), Sekizinci Asker Tarih Semineri Bildirileri I,XIX. ve XX. Yzyllarda Trkiye ve Kafkaslar, Ankara 2003, Genelkurmay Asker Tarih veStratejik Ett Bakanl Yay., s.21-22.56 Mustafa Budak, a.g.m., s.649.57 Ferah Ali Paa sevilen bir kimse olduu iin Kafkasya blgesindeki faaliyetlerinde baarsalamtr; Hamiyet Sezer, Ferhat Paann Krm Sava Srasnda Kafkas Cephesindeki Osmanl


35/204

22

XVIII. y.y.dan itibaren bu blgede ve Balkanlarda Osmanl-Rus mcadelesi

ylesine artmt ki, artk Rusya Tarihi Trkiyesiz, Trkiye Tarihi ise Rusyasz

dnlemez hale gelmitir.58

Ancak Osmanl Devleti zellikle XIX. y.y.a gelindiinde hem i bnyesinde

hem de dta, eski gc ve otoritesinden yoksun bir halde idi. mparatorluk dnemin

artlarna ayak uydurmakta glk ekmekteydi. Ynetim sisteminde ve ordusunda

aksaklklar grlyordu. zellikle ordusu hantal bir yapya brnmtr. stelik

Ruslar ise modernleme abalarndan neticeler elde etmilerdi. Devaml yaylmaydstur haline getirmilerdi. Nitekim iki tarafn aralarnda gerek Kafkaslar gerekse de

Balkanlar iin yaptklar mcadelelerin byk ounluunda Ruslar galip

gelmilerdir.

te yandan Ruslar 1801 ylnda Grcistan ilhak etmitir. Ruslarn bu giriimi

Kafkasya tarihinde nemli bir sretir. nk Grc topraklar stratejik adan

neme haizdir. Bylece Ruslar Osmanlya snr oluyorlar, Azerbaycana ynelikistila giriimlerinde nemli bir mevkii elde ediyorlar, rann ba ucunda her an

onlara saldrda bulunabilecekleri bir koz elde ediyorlard. Nitekim 1810da

Azerbaycan ynne doru balayan Rus ilerlemesi ran ile 1813 ylnda yaplan

Glistan Antlamasyla sonulanmtr. Bu antlama rann Kafkasyadaki

hakimiyetine son vermitir. Ancak Rus ilerlemesi bununla da bitmemitir. ran

ilerine gitmek isteyen Ruslarn ran ile yeni bir mcadelesi balamtr. Yaplan

savalar 1828 Trkmenay Antlamasyla Ruslarn lehine sonulanmtr. Bu

antlama ile Ruslar Azerbaycan topraklarnn Kuzey tarafn hakimiyetlerinekatmlardr.Oysa ki, Osmanl mparatorluu, o yllarda Ruslarn Navarinde

Donanmalarn yakmasnn nne geememitir. stelik yine Ruslarla giritii

Ordusuna Dair Dnceleri, Sekizinci Asker Tarih Semineri Bildirileri I, XIX. ve XX.Yzyllarda Trkiye ve Kafkaslar, Ankara 2003, Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik EttBakanl Yay., s. 80-85.58 lber Ortayl, XVIII. Yzylda Trk Rus likileri, Trk-Rus likilerinde 500 Yl, Ankara 1999,TTK Yay., s.125-132.


36/204

23

mcadeleler sonucunda ald yenilgiler zerine 1829 ylnda Edirne Antlamasnn

artlarna boyun emek zorunda braklmtr.59

Ruslarla, lkesinin Balkan topraklarnda yaptklar mcadelelerde ypranan, bir

de bu yetmiyormu gibi bu olumsuz neticelerin i bnyesinde Mehmet Ali Paa

isyan rneinde olduu gibi ypratc gelimelere yol amasyla Osmanllar,

Kafkasya corafyasnda Ruslara kar hibir varlk gsterememitir. Nitekim Ruslar

1864 ylnda zellikle erkesleri zorunlu ge60 tabi tuttuklarnda bile ancak

erkeslere topraklarnda barnma izni vermekten te bir siyaset tatbik edememitir.

Dier taraftan, 1877-78 Osmanl-Rus harbinde Osmanl Devletinin Ruslar karndakigszl iyice perinlenmitir. Artk Osmanl Devletinin brakn Kafkasya

Politikas gtmeyi, kendi topraklarn bile koruyamamas durumu belirmitir.

Ne var ki, 1914 ylnda balayan I. Dnya Savanda farkl bloklarda bulunan

Osmanllar ile Ruslarn ilikileri, savan sonlarna doru dier konularda olduu

gibi Kafkasya konusunda da deiiklik gstermitir. Bu sava srecinde de Rus

arl hakimiyetinde yer alan Kafkasya halklar, savan sonlarna doru ksa sreli

de olsa bamszlk yaamtr. Hatta Osmanl Devleti ile siyasi mnasebetlerde bile

bulunmutur.

59 Akdes Nimet Kurat, a.g.e., s. 322-325.60 erkes G hakknda geni bilgi iin baknz; Cahit Tutum, 1864 G ile lgili Baz Belgeler,erkeslerin Srgn 21 Mays 1984, Ankara 2001, Kafkas Dernei Yay., s. 7-25; Marc Pinson,Krm Savandan Sonra Osmanllar Tarafndan erkeslerin Rumeline skan, erkeslerinSrgn 21 Mays 1984, Ankara 2001, Kafkas Dernei Yay., s. 5267.


37/204

24

KNC BLM

BRNC DNYA SAVAINDAN MONDROS MTAREKESNE

OSMANLI DEVLETNN KAFKASYA POLTKASI

3. Birinci Dnya Sava Balarnda Osmanl Devletinin KafkasyaPolitikas

1914-1918 yllar arasnda yaplan ve dnya tarihinin en kanl savalarndan

biri olan I. Dnya Sava'nda Osmanl mparatorluu, ttifak Devletleri olanAlmanya ve Avusturya-Macaristan'n yannda yer alarak, tilaf Devletleri'ne;

ngiltere, Fransa ve Rusyaya kar farkl cephelerde savamtr.61

Birinci Dnya Sava ncesinde Osmanl Devletinin iinde bulunduu

durum, uluslararas ilikiler ve stratejik deerlendirmeler bakmndan gerek savaa

girii ve gerekse Almanlar yannda yer almasnda nemli rol oynamtr. nk

Balkan Savalar sonrasndan Birinci Dnya Savann balangcna kadar olan

61 28 Temmuz 1914'te balayan I. Dnya Sava, Avusturya-Macaristan veliahd FrancoisFerdinandn 28 Haziran 1914de Saraybosnada bir Srpl tarafndan ldrlmesi sonras gelienhadiselerin u noktas eklinde deerlendirilemez. Bu byk savan sebebi, ilk olarak Fransz htillive eyrek yzyl sren ihtill savalarnn mteakip yzyl iinde meydana getirdii gelimelere(Liberal akmlar, sanayileme ve buna bal olarak Avrupal byk gler arasnda geliensmrgecilik rekabeti, smrgecilik rekabetinin byk gler arasnda yol at kutuplamalar)

balanabilir. O dnemde Osmanl Devletinin bylesi byk bir savan ierisinde yer almasnda,siyasi, ekonomik, sosyal ve askeri ynden bunalm iinde olmas, Almanlarn ekonomik ve askeriyardm vaatleri ve ttihat ve Terakki Partisi nderlerinden Enver Paa, Cemal Paa ve Talat Paa'nnahsi kararlar etkili olmutur. Ayrca ngiltere, Rusya ve Fransann Osmanl Devletinin stratejik veekonomik deere sahip topraklarn ele geirme dncesinin Osmanl Devleti tarafndan tahminediliyor olmas da ayr bir etkendir. Hzla gerginleen uluslararas arenada yalnz kalmak istemeyenOsmanl Devleti nihayet 2 Austos 1914'te Almanya ile gizli bir ttifak Antlamas imzalamtr.

Ayn gn seferberlik ilan etmitir. Akdeniz'de ngilizlerin basksndan kaan Goben ve Breslaw(Yavuz ve Midilli) adl Alman sava gemilerinin, 27 Ekim 1914'te Karadeniz'e alp Sivastopol veOdesa'y bombalamas zerine, Rus Ordusu 2 Kasm 1914'te doudan taarruza gemitir. ngiliz veFransz sava gemileri 3 Kasm 1914'te anakkale Tabyalarn topa tutmaya balamas zerine

bylece Osmanl mparatorluu fiilen savaa girmitir. 5 Kasm'da, ngiltere ve Fransa, OsmanlDevleti'ne sava ilan etmitir; Birinci Dnya Sava hk. geni bilgi iin bkz; Yusuf Hikmet Bayur,Trk nklb Tarihi, C. II, Ksm IV, Ankara 1953,TTK Basmevi, s. 510; 19. yzyl Avrupas, 19.yzyl Osmanl mparatorluu ve smrgecilik hk. geni bilgi iin bkz; Fahir Armaolu, 20. YzylSiyas Tarihi, C. 1-2; Ankara 1990, Alkm Yay., s. 3-55, 79-93; Dou/ark Sorunu hk. geni bilgiiin bkz; Bayram Kodaman, ark Meselesi ve Tarihi Geliimi, Tarihi Gelimeler indeTrkiyenin Sorunlar Sempozyumu, Ankara 1992, TTK Basmevi, s. 59-63.


38/204

25

srete, Osmanl Devletini idare edenlerin, dier endielerinin yan sra, hi de

yersiz olmayan bir Rusya tehdidi alglamas olduu ve bundan dolay lkelerinin

toprak btnln gvenceye alabilecek araylara yneldii aktr. Bu tehditalglamasnn birka yn vardr. Bunlardan biri, kinci Balkan Sava srasnda Trk

ordusunun Edirneyi Bulgarlardan geri almas ve bunu korumaya almas esnasnda

ve hatta bir antlama ile bu durumu hukukletirdikten sonra bile aleyhte bir Rus

mdahalesiyle, nceki snrlarna ekilmeye zorlanacana ilikindir62. Dieri ise,

Ruslarn ncl ve basksyla 1914 yl ubat aynda, Ermenilerin de yer ald

ark vilyetlerinde, blgede oluturulacak iki idar blme yabanc genel

mfettilerin atanmas meselesidir. Hatta, Hristiyan ve Mslman cemaat

temsilcilerinden oluan seilmi meclisler oluturulmasn ngren ve bu programn

uygulanmasnda Rusyaya belli bir yetki veren bir Osmanl-Rus szlemesine imza

atmak zorunda kalan Osmanl yneticilerinin, anlan blgenin gelecei hakkndaki

kayglaryla ilgili olmutur.63 teki ve belki de en nemlisi ise Rusyann niha

hedefi olan stanbul ve Boazlar ele geirmek iin uygun zaman ve frsat

beklediine dairdir. Ali hsan Sabise gre; Esasen Ruslar Ankara ve Ulukla

taraflarndan Erzurum cihetine doru bir demir yolu ina etmekliimize teden beri

mani oluyorlard. Bu da, ayn Boazlarn takviyesini istememek gibi Trkiye

aleyhine bir dncenin mahsulyd. nk bu demir yolu ina edilirse Ruslara

mdafaa kudretimiz artacakt.64

Osmanl Devleti, Birinci Dnya Savana henz girmemiken tilf

Devletleri, Osmanl topraklarna ynelik asker hazrlklarna hz vermitir. Rusya ise

Kuzey ran ve Gney Kafkasya topraklarn kullanarak snra yakn Osmanl

62 Vladimir Potyemkim ve dierleri; Uluslararas likiler Tarihi 2, ev. Attila Tokatl, stanbul

1978, May Yay., s.441.63 Alan Bodger, Rusya ve Osmanl mparatorluunun Sonu, Osmanl mparatorluunun Sonuve Byk Gler, ev. Ahmet Fethi, stanbul 1999, Tarih Vakf Yurt Yay., s.110.64 I. Dnya Savann baarl komutanlarndan biri olan Ali hsan Sabis, I. Dnya Savann

balarnda stanbuldaki Ummi Kararghnn Harekt- Harbiye ubesinde grevli iken daha sonraeitli frka, kolordu ve ordu komutanlklarnda bulunmutur. Bu arada Kafkas cephesinde de birtakmnemli grevler almtr. 1915 Aralk aynda 3. Ordu htiyat Komutanl grevini fa etmitir. Birmddet sonra da yine 3. Orduya bal bulunan 4. Kolordu Komutanlna atanmtr. Bylece hemummi kararghta hem de Kafkas cephesinde fiilen grev yapmtr. st dzey bir komutan olan Alihsan Sabisin gzyle Ruslarn Osmanl ynelik politikalar iin baknz; Ali hsan Sabis, HarpHatralarm, Birinci Dnya Harbi, C.I., stanbul 1991, Nehir Yay., s.141.


39/204


40/204

27

dnmlerdir. stelik Osmanl Devleti, Rusyann hakimiyeti altndaki

Kafkasyadaki Trk ve Kafkas asll halklarla tarihten gelen bir yaknlk iinde

bulunmas, Ruslar iin tehlike arz etmitir. Dier taraftan Osmanl hakimiyeti altndayaayan Ermeniler de her an Ruslarn yannda yer alabilirdi. Bu durum da Osmanl

Devleti iin tehlike arz etmitir. ki taraf arasndaki bu unsurlar cephenin nemini bir

kat daha arttrmtr.

Enver Paann Dou Anadolu ve Kafkaslara daha sonra da Hazar tesine

alma planlarnn ilk adm olarak grd Sarkam Harekt (15-22 Aralk

1914)nn baarszlkla sonulanmasyla Dou Anadolu yolu Ruslara almtr.69

stelik Ruslar, Ermenileri de ayaklandrarak bu blgelerde yaayan Trklere kar

insanlk d faaliyetlerde bulunmulardr. Artk nlerinde onlara engel olabilecek

Trk birlikleriyle karlamayan Rus askerleri Erzurum, Erzincan, Trabzon, Van,

Bitlis, Mua kadar ilerlemilerdir.

Sarkam Harektndan sonra Osmanl birlikleri Dou Anadoluda Ruslarn

ele geirdii blgelerin snrlarnda onlarla mcadele ierisine girmitir. stelik

sadece Ruslarla mcadele etmenin de tesinde, Ruslarn kkrtm olduu

Ermenilerle de mcadele etmitir. Bu mcadeleler Rusyada Bolevik ihtilli patlak

verip Rus askerlerinin blgeden ekilmesine kadar srmtr. Rus askerlerinin

blgeden ekilmesi sonrasnda ise onlarn yerini dolduracak olan Ermenilerle

mcadele devam etmitir.

3.1. Osmanl Devletinin Grc Komiteleriyle Olan likileri

Grcler artan Rus basksna dayanamayarak 1801de Rus arlnn

himayesi altna girmilerdi. Ancak Ruslarn ezici ynetiminden bir trl memnun

Genelkurmay Bakanl, Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi Kafkas Cephesi 3 nc OrduHarekt, C. I, , Ankara 1993, Genelkurmay Basmevi s.15.69 evket Sreyya Aydemir, Suyu Arayan Adam, Remzi Kitabevi, stanbul 1999, s. 93-94; KzmKarabekir, Birinci Cihan Harbini Nasl dare Ettik?, C.IV, stanbul 1995, Emre Yay., s. 11;Sarkam Harektn bir Rus General gzyle tanmak iin bkz; Nikolsky, Sarkam Harekt (12-24 Aralk 1914), ev.Yb.Nazmi, Ankara 1990, Genelkurmay Basmevi, s.23-41.


41/204

28

olmayarak bir ok defa isyan giriimlerinde bulunmu ancak baar

salayamamlardr. Bu isyan faaliyetlerinde bulunanlar genellikle destei Osmanl

Devletinden almtr. Nitekim isyan hareketlerinde baarsz olanlar da Osmanltoprana snmtr.70

1906 ylnda Ruslara kar isyan giriiminde bulunup baarsz olan Nikolas

Archimendritede Osmanl Devletine snmtr. Faaliyetlerine devam eden

Arhimendrite, Ruslara kar mcadele etmek amacyla stanbulda htill Komitesini

kurmutur.71 Komitenin temel amac Osmanl yardmyla karlan bir ihtill ile

bamsz Grcistan kurmaktr72. Bamsz Grcistan kurulduu takdirde Osmanl

Devletine en byk faydas Rusyann Osmanl snrlarndan uzaklamas olacaktr.

70 XX. y.y.n ilk eyreindeki Trk-Grc likileri hk. bkz; Serpil Srmeli, Trkiye-Grcistanlikileri (1918-1921), Erzurum 1997, Atatrk niversitesinde Hazrlanm Doktora Tezi.71 Nicolas Archimendrite Grcistan Haricinde Mteekkil htill Komitesi Reisi imzalraporlarndan 3 Haziran 1915 tarihli olannda kendisini yle anlatmaktadr: 1900 senesinden itibarenihtill iin gizli almaya baladm. 1904te Grcistann en byk manastr reisi oldum. Bu grevimesnasnda Grc milletine ihtille dair vaaz ve nasihatta bulundum. Hatta ihtille hazr bir hlekoymaya altm. Btn hayatm bu vazifeye adayarak Ktayis blgesini dolatm ve halk uyardm.1905te Ktayis blgesinde bulunan 600 ruhban tarafndan Ktayis htill Heyeti reisi seildim. Halkda dhil olmak zere btn ruhban Sinod Meclisinin basksndan kurtulmak, ihtill yapmak iin hereye hazrlandk. 1906 isyan esnasnda Petersburgdan gelen emir ile grevden alnmam ve

tutuklanmam istenildi. Bunun zerine mensup olduum komitenin karar ile istifa ederek Tiflisegeldim. Tifliste bir gizli toplant yaparak yaplmas gerekli hizmetin nasl olmas gerektiini

plnladm. Bundan sonra Grcistanda durmaklm uygun grlemediinden tercihen Osmanlvatanna ilticaya mecbur oldum. Harbin balangcndan beri bu vatanda Osmanl himayesine snarakvatanm iin alyorum. Osmanl vatannda bulunan Grclerin de yol gstermesiyle 1909dan berihkmeti seniyeye takdim ettiim raporlarmda, Rusyann zlum ve vahetinden Grcistannkurtarlabilmesi iin lzm gelen yardmlar anlatmaya baladm. Yukardaki anlatlanlardan maksat;ahsmn btn Grcler ve Grc frkalarnca tannm ve liderlerinin benimle mnasebetleri eskiolduunu, Ruhban Heyetinin ise her szme tam itimat ve itikatlarnn olduunu anlatmaktr.demektedir. Harbiye Nezaretine verdii raporlarnda Grclerin ihtille nasl hazrlanacan anlatanArchimandrite bundan nce; iinde bulunulan durumu yorumlamaktadr: Yakn bir zamandaOsmanl Devletinin de Birinci Dnya Savana katlaca ve Kafkasyann Rusya ile Osmanl

Devleti arasnda harp sahas olaca belliydi. Byle bir harp vukuunda; Grcistan iin de Rusyayakar ihtill ve ayaklanma yaparak hrriyet ve istiklline kavuma zaman gelmi olacakt. te bugn

o zaman gelmitir. Fakat Grcler arasnda ihtill henz balamamtr. nk Grcistann Rusyaya kar kyam ve ihtill edebilmesi, Osmanl Devletinin yardm ve desteine baldr.Osmanl ordular Kafkasya snrna dayanmadka bu ihtill ve ayaklanma olmaz. u surette ki bukyam ve ihtill ile vatann gelecei tehlikeye maruz kalmayaca, felketler ve k girdaplarnadmeyecei belli olmadka daima Grcistan ihtille cesaret edemeyecektir. Dolaysyla Grcistanhrriyet ve bamszl iin Rusyaya kar ihtill ve mcadele ederken komu Osmanllarla hakikibir ittifak anlamas ve harp esnasnda sk bir ilikide bulunmas lzmdr. ; Genelkurmay ATASEBakanl Arivi, Birinci Dnya Harbi Koleksiyonu (BDH), K:1838, D:45, F:1-1.72 Komitenin yeleri unlardr: Mihako Zereteli, erkezoy, Sahokpa, Uznaze, Prens lya Taktakiupl, alve Galorcize, Osman Bey Galonti; Mehmet zdemir; Birinci Dnya Sava BalarndaTrkiyede Kurulan Grc Komiteleri ve Bunlara Dayal Olarak Gelien Trk-Grc likileri,


42/204

29

Nitekim Osmanl Devleti, topraklar ierinde faaliyet yapan Grclere,

Ruslara ynelik karlar gerei destek vermitir. Ancak Grcler sadece stanbuldargtlenmemitir. Almanyada da Grcistan Bamszlk Komitesi bulunmaktayd

ve onlarn Bamsz Grcistan oluturmak mcadelesinde izleyecekleri pln,

stanbulda bulunan Grcistan htill Komitesinden farkllk gstermitir. Ayrca bir

Grc asilzadesi olan Leo Kerestelidzede stanbulda ayr bir Grcistan Bamszlk

Komitesini kurmutur. stelik Grcistanda yer alan baka bir komite (Grcistan

Merkez Komitesi) Osmanl Devletine bavurarak, ihtill iin gerekli askeri hazrln

yapldn sadece Osmanl Devletinin yardmlarn bekledikleri haberini

ulatrmtr.73

Ruslarn hakimiyeti altndaki Grclerce, Ruslara kar bir ihtillin

gerekleip, Ruslarn hem Kafkas cephesinde hem de Kafkaslarda ok zor durumda

kalacana belki de en fazla Bakumandan Vekili ve Harbiye Nazr Enver Paa

inanmtr. stelik Enver Paa, Grclere sadece maddi destek vermenin tesinde

Grcistana kar yrtlecek harektta Grc askerlerin (Lejyoner) Trk ordusuna

nclk etmesini istemitir. Bu birliklerin Almanya, Osmanl Devleti ve Grcler

arasnda yaplan bir anlamayla kurulmas kararlatrlmtr.74

Dier taraftan, Osmanl topraklarnda yaayan Grclerden bir Grc lejyonu

oluturulmas konusunda Almanlar ok istekli hareket etmitir. zellikle Mslman

Grclerin kaydedilmesini istemilerdir. Osmanl Devleti ise Mslman ve Hristiyan

Grclerden kurulacak bir askeri birliin faydal olacana inanmamakta veya Trk

menfaatlerinden ok Alman menfaatlerine hizmet edeceinden endie etmekteydi.75

Nihayet Osmanl Devleti, Grc Komitelerinin verdii teminatlar ve

Almanlarn bu konuya kar gsterdii hassasiyet zerine III. Ordu komutanlnn

Sekizinci Asker Tarih Semineri Bildirileri I, XIX. ve XX. Yzyllarda Trkiye ve Kafkaslar,Ankara 2003, Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yay., s. 267.73 Mehmet zdemir, a.g.m., s. 269.74 Bakumandan Vekili ve Harbiye Nazr Enver Paa tarafndan Grc Lejyoner birliklerikurulmasna ynelik olarak hazrlad talimat hk. geni bilgi iin bkz; Serpil Srmeli, a.g.t., s. 16.75 Mustafa Balcolu, Tekilt- Mahsusadan Cumhuriyete, Nobel Yay., Ankara 2001, s.157-158.


43/204

30

muhalefetine ramen Grc lejyonunun kurulmasna izin vermitir.76 Ancak Grc

askerlerin orduya kayd daima sknt tekil etmitir. stelik Grc askerlerin

disiplinsiz davranlar da gzlenmitir.77

Zaten bandan beri bylesi bir lejyonunTrk Ordusu iinde olmasna kar kan III. Ordu komutan Vehip Paa, Osmanl

Devletinin Kafkasyaya ynelik faaliyetlerinde Grc komitelerine verilen nemin

azaldn ileri srerek, Grc lejyonunun 25 ubat 1917de terhis edilmesini

kararlatrmtr.78

Osmanl Devletinin, Birinci Dnya Savann arifesinde ve sava srecinde,

Grc Komiteleriyle ve onlarn faaliyetleriyle iliki ierisinde bulunmasndaki temel

hedef Rusyada bir ihtill gerekletirmek isteidir Fakat komitenin ve lejyonun

kurulmasndan sonra onlardan beklenen baarnn salanamamas zerine

faaliyetlerine son vermitir. stelik Rusyada ubat 1917 htillinin kendi i

bnyesinde meydana gelmesiyle Grc Komitelerine ve Lejyonuna da ihtiyata

kalmamtr. Bylece Osmanl Devletinin sava srecindeki Grc Politikas da,

ihtillle birlikte farkllk kazanmtr.

3.2.Osmanl Devletinin Topraklarnda Yaayan Ermenilere Ynelik

Politikas

Osmanl devleti ierisinde yzlerce yl Trk, Krt, Sryani, Rum vs.

topluluklarla uyum ierinde yaayan ve Osmanl ynetimince millet-i sdka olarak

tannan bu toplulukla Osmanl ynetiminin ilikileri, 1878 Berlin Antlamas

sonrasnda nceki yllara oranla ktlemitir. Kendilerinin Dou Anadoluda devlet

kuracaklarna inandrlan bu toplum, gerek Avrupal byk glerin gerekse Ruslarn

elinde Osmanl Devletine kar kullandklar bir piyon olarak grlmtr. zellikle

Ruslar, Ermenileri kullanarak Osmanl Devletinden ayrcalklar elde etme yolunda

bir politika izleme yoluna gitmitir. Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savana

76 Mehmet zdemir, a.g.m., s. 278.77 Trabzon Valisi Cemal Azmi, Grc Lejyonlaryla ilgili olarak, Grclerin Alman parasna gzdiktiklerini, tekiltlarnn fazla ehemmiyeti olmadn, ancak biraz para gndermek suretiyle,

bunlarn tekiltlarnn gelitirilmesine yardmc olunmas gerektii eklinde bir gr bildirmitir;Mehmet zdemir, a.g.m., s. 279.78 Mustafa Balcolu, a.g.e., s.160-161.


44/204

31

girmesiyle birlikte, topraklarnda yaayan Ermenilerin Osmanl ynetimine kar

tutumlar da yeni bir boyut kazanmtr.

Nitekim, Osmanl Devletinin seferberlik iln etmesiyle birlikte zellikle

Rusyann da tevikiyle79 Trk Dou vilyetlerinde nemli karklklara yol aan

Ermeniler, savaan Trk kuvvetlerini arkadan tehdit etmilerdir. Rusyann bu

husustaki abas tamamyla siyasi amalarna ulama dorultusunda seyir izlemitir.

Rusyann ise Trk Ermenistan olarak isimlendirdikleri blgeden

beklentileri vard. Rusya Dou Anadoluda bir Ermenistan oluturarak, Akdenize

rahata ulamay hedeflemitir. nk Bulgaristann bamsz olmas ve Balkan

Savalarnda fa ettii roller nedeniyle, stanbul yolunun kapandn grmler bu

tarihten sonra da Kafkasya politikasna arlk vermilerdir. Rusyann Balkanlarda

en byk avantaj slv unsuru olmutur. Ancak Kafkaslarda bu gten faydalanma

ans olmad iin daha ok Ermenileri tercih etmilerdir. nk, 1801den itibaren

Rus hakimiyeti altnda yaayan Grcler, Rus hakimiyetinden hi memnun

olmamtr. Hatta birka defa isyan giriiminde bulunmular fakat baarsz

olmulardr. Daha ak bir ifadeyle Grcler, Ruslar iin ortak hareket etmek

konusunda risk tekil etmitir. Azerlerin Trklere yaknl ise Ruslara gre bal

bana bir tehlike unsuru idi. Ermeniler ise hem Kafkasyada Azerler ile devaml

sorunlar yuma iinde yaamaktalar, hem de Osmanl topraklarnda yaamalar

nedeniyle her an Osmanl Devletine kar bir isyan kartabilecek potansiyele

sahiptiler. Btn bunlar akla getirildiinde en namzet aday topluluk olarak Ruslar

tarafndan sava stratejisine uygun olarak kullanlabilirdi.

Nitekim, savata Osmanl askerleri bir yanda Kafkasya cephesinde Ruslarla

savarken bir yandan da Ermeni isyanlar ile ypratlmaya balanmtr. zellikle

Sarkam Harbinden sonra Trk ordusunun gerilemesi karsnda ilerleyen Rus

ordularna bizzat Ermeniler nclk etmitir. Dou Anadoluda bir ok vilyette

(zellikle Erzincan, Van, Bitlis, Mu) Ermenilerin sivil Trklere ynelik yaptklar

79 Akdes Nimet Kurat, Trkiye ve Rusya, Ankara 1990, Kltr Bakanl Yay., , s.203-204.


45/204

32

vahetin ls gittike artmtr. Bu gelimeler karsnda Osmanl Hkmeti, Talat

Paann emriyle80 gayet insan ltler ierisinde 24 Nisan 1915te Ermeni

Komitaclarn ele balarn tutuklama karar alm, 27 Mays 1915te TehcirKanununu kabul ederek, 30 Mays 1915te de harekt blgesinde bulunan

vatandalarndan olaylara itirak edenleri zorunlu ge tbi tutmutur.81 Bu kanun

dhilinde sadece Ermeniler deil Rumlar, dier aznlklar ve hatta Mslmanlar bile

g ettirilmitir.82 Osmanl Devleti bu ekilde hem kendini korumak hem de mevcut

sava saha iyi artlarda yrtebilmek amacyla hareket etmitir. Herhangi bir aznlk

unsuru ortadan kaldrmak dncesini tamamtr. Ermeniler yapm olduklar

faaliyetleriyle, Osmanl Devletinin i politikasnda nemli bir deiiklii bu ekilde

gndeme getirmilerdir.

80 Talat Paann Ermenilerin tehcir edilmesindeki dnceleri hk. geni bilgi iin bkz; Talat PaannAnlar, Haz. Mehmet Kasm, stanbul 1986, Say Yay.81 Ermeni faaliyetlerinin tahamml edilemez bir hl almas zerine, Osmanl Hkmeti en son areolarak Tehcir Kanunu adyla mehur olan sevk ve iskn kanunu karmtr. anakkalemuharebelerinin en youn olduu bir srada karlan 27 Mays 1915 tarihli bu geici kanun, vakt-i

seferde icraat- hkmete kar gelenler iin cihet-i askeriyece ittihaz olunacak tedabir hakkndakanun-i muvakkat adn tamakta ve burada, Osmanl Devletine kar casusluk ve hyanetlerigrlenlerin ayr ayr veya birlikte sava alanlarndan uzak yerlere gnderilmesi istenmektedir. yle

ki Tehcir Kanununun metninde Ermeni ad bile gememektedir. Bu kanun 30 Mays 1915 tarihindeMeclisi Vkel tarafndan mzakere ve kabul edilerek derhal uygulamaya konulmutur; Kanunun tammetni iin bkz; Azmi Ssl, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Ankara 1990,Yznc Ylniversitesi Rektrl Yay., s.39.82 Sava sebebiyle doudaki cepheden ve evreden lkenin ierilerine, cephe gerilerine 1916 Ekimsonlarna kadar sevk edilip yerletirilen ve iaeleri ve emniyetleri temin edilen nfusun tamamnn702.900 olduu ve kendiliklerinden ayrlanlarn bu sayya dhil olmad bilinmektedir. Burada dikkatedilecek husus udur ki, verilen sayda Ermenilerden yine sz edilmemitir. Zira bu sevk ve isknhadisesine sadece Ermeniler deil Rumlar, dier aznlk ve hatta Mslmanlar dahi tbi tutulmutur.Tehcirle ilgili baz belgelerde Ermenilerden sz edilmesinin sebebi ise isyan ve ihanetleri sebebiyleonlarn daha ok sevk edilmeleri, onlarn bu kanuna, silhlar veya pasif direnileriyle karkoymalardr. Osmanl Devleti bir taraftan byk devletlerle birok cephe

Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s...

Documents

Transcript of Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s...