AÛNH HÖÔÛNG CUÛA CHEÁ ÑOÄ DOØNG CHAÛY LEÂN ÑIEÀU KIEÄN MOÂI TRÖÔØNG ÔÛ ÑOÀNG BAÈNG SOÂNG CÖÛU LONG,

VIEÄT NAM

TOÙM TAÉT Söû duïng hôïp lyù nguoàn taøi nguyeân nöôùc cuûa löu vöïc soâng Meâ Koâng laø muïc tieâu chieán löôïc cuûa Hieäp ñònh caùc nöôùc trong Uûy ban soâng Meâ Koâng naêm 1995 nhaèm ñaûm baûo phaùt trieån cuûa coäng ñoàng daân cö sinh soáng trong löu vöïc soâng Meâ Koâng thònh vöôïng coâng baèng vaø beàn vöõng. Muïc tieâu phaùt trieån cuûa moãi Quoác gia caàn thieát phuø hôïp vôùi qui cheá chung cuûa UÛy ban soâng Meâ Koâng trong vieäc chia seû nguoàn nöôùc cuûa löu vöïc. Baøi baùo neâu leân toång quan veà ÑBSCL, nhöõng ñaëc ñieåm noåi baät cuûa noù vaø quan ñieåm cuûa Nhaø nöôùc Vieät Nam veàu phaùt trieån ÑBSCL, söï phaân boá vaø cheá ñoä doøng chaûy, aûnh höôûng cuûa doøng chaûy luõ ñeán moâi tröôøng, kinh teá vaø xaõ hoäi vaø aûnh höôûng cuûa caùc hoaït ñoäng kinh teá xaõ hoäi leân heä sinh thaùi ôû ÑBSCL. Chuû tröông cuûa Nhaø nöôùc Vieät Nam phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi vuøng ÑBSCL trôû thaønh moät vuøng kinh teá troïng ñieåm cuûa caû nöôùc laø moät thaùch thöùc lôùn trong phaùt trieån beàn vöõng baûo ñaûm caân baèng giöõa phaùt trieån kinh teá vaø baûo veä moâi tröôøng. Baøi baùo kieán nghò raèng vieäc phaùt trieån moät chieán löôïc nghieân cöùu keát hôïp chaët cheõ giöõa haäu quaû moâi tröôøng cuûa caùc chieán löôïc quaûn lyù vôùi moâ hình kinh teá sinh hoïc cuûa soâng Meâkong laø toái caàn thieát ñeå cung caáp cho caùc nhaø quaûn lyù vaø nhöõng ngöôøi ra quyeát ñònh moät nguoàn thoâng tin coù giaù trò vaø quyeàn löïc veà chi phí lôïi ích cuûa caùc phöông aùn löïa choïn veà quaûn lyù doøng soâng ñang ñöôïc xem xeùt. Ñaây cuõng theå hieän chieán löôïc cuûa nhaø nöôùc Vieät Nam ñeán phaùt trieån vuøng ÑBSCL.

I. TOÅNG QUAN ÑOÀNG BAÈNG SOÂNG CÖÛU LONG

Ñoàng baèng soâng Cöûu Long(ÑBSCL) laø phaàn laõnh thoå cuûa Vieät Nam naèm ôû haï löu chaâu thoå soâng Meâ Koâng; phía Baéc giaùp Campuchia, phía Nam vaø phía Taây giaùp bieån Ñoâng; phía Ñoâng giaùp thaønh phoá Hoà Chí Minh vaø Taây Ninh, bao goàm 12 tænh : Long An, Tieàn Giang, Beán Tre, Ñoàng Thaùp, Vónh Long, Traø Vinh, An Giang, Caàn Thô, Soùc Traêng, Baïc Lieâu, Caø Mau, Kieân Giang (hình 1).

ÑBSCL coù toång dieän tích töï nhieân:3.971.232 ha, daân soá trung bình naêm 2000:16,365 trieäu ngöôøi, chieám 12% dieän tích vaø 22% daân soá caû nöôùc. Maät ñoä daân soá 412 ngöôøi/km2, gaáp 1,75 laàn maät ñoä daân soá trung bình toaøn quoác (236 ngöôøi/km2).

Ngoaïi tröø khu vöïc nuùi soùt ôû phía Taây Baéc vaø “löôùi “ phuø sa coå ôû phía Ñoâng, Ñoâng Baéc, noùi chung ñòa hình ÑBSCL khaù baèng phaúng, coù höôùng thaáp daàn töø phía Baéc xuoáng phía Nam coù hai vuøng truõng laø vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi vaø ñoâng baéc baùn ñaûo Caø Mau. Ngoaøi heä thoáng soâng raïch töï nhieân, ÑBSCL coøn bò chia caét bôûi nhöõng keânh ñaøo chaèng chòt, taïo neân maïng löôùi giao thoâng thuûy khaù thuaän lôïi, nhaát laø vaän chuyeån noâng saûn.

ÑBSCL naèm trong vuøng khí haäu nhieät ñôùi caän xích ñaïo, vôùi nhieät ñoä cao vaø oå ñònh. Nhieät ñoä cao ñeàu vaø naéng nhieàu laø moät trong nhöõng lôïi theá ÑBSCL ñeå phaùt trieån moät neàn noâng nghieäp nhieät ñôùi vôùi nhieàu chuûng loaïi caây troàng vaät nuoâi, taïo neân söï ña daïng trong cô caáu saûn xuaát noâng nghieäp. Löôïng möa phaân hoùa saâu saéc theo thôøi gian, taïo neân 2 muøa töông phaûn laø muøa möa vaø muøa khoâ: muøa möa töø thaùng V ñeán thaùng X, chieám 90% löôïng möa caû naêm; muøa khoâ töø thaùng XI ñeán thaùng IV, löôïng möa nhoû khoâng ñaùng keå. Löôïng möa bình quaân naêm caû vuøng ñaït 1.520-1.580 mm, nhöng phaân boá khoâng ñeàu. Cheá ñoä thuyû vaên ÑBSCL chòu aûnh höôûng maïnh cuûa doøng chaûy soâng Meâ Koâng, thuûy trieàu bieån Ñoâng , vònh Thaùi Lan vaø cheá ñoä möa noäi vuøng.

Moät soá ñaëc ñieåm noåi baät ôû ÑBSCL: Ñaát ngaäp nöôùc (wetland): Theo coâng öôùc Ramsar (1971), ñaát ngaäp nöôùc ñöôïc ñònh nghóa laø” nhöõng vuøng ñaàm laày, duø laø töï nhieân hay nhaân taïo, ngaäp nöôùc thôøng xuyeân hoaëc töøng thôøi kyø, la nöôùc tónh, nöôùc chaûy, nöôùc ngoït, nöôùc lôï hay nöôùc maën, bao goàm caû nhöõng vuøng bieån maø ñoä saâu möïa nöôùc khi thuûy trieàu ôû möùc thaáp nhaát khoâng vôït quaù 6 meùt”. Ñoàng baèng soâng Cöûu Long (ÑBSCL) coù toång dieän tích phaàn ñaát lieàn laø 4 trieäu ha. Neáu tính caû dieän tích vuøng ven bieån caïn döôùi 6 meùt thì toång dieän tích cuûa ÑBSCL laø 5117.590 ha. Ñoái chieáu vôùi ñònh nghóa veà ñaát ngaäp nöùôc theo Coâng ôùc Ramsar coù theå xem haàu heát laõnh thoå cuûa ÑBSCL (90%) laø moät vuøng ñaát ngaäp nöôùc roäng lôùn bao goàm moät heä thoáng keânh, raïch chaèng chòt, caùc ruoäng luùa, röøng Traøm, caùc traûng coû ngaäp nöôùc theo muøa vaø ñaàm laày, röøng ngaäp maën, baõi boài vaø caùc ao nuoâi troàng thuûy saûn. Hai heä sinh thaùi röøng tieâu bieåu ñaõ hình thaønh treân caùc vuøng ñaát ngaäp nôùc cuûa ñoàng baèng soâng Cöûu Long laø heä sinh thaùi röøng ngaäp maën vaø heä sinh thaùi röøng traøm. Caùc heä sinh thaùi ñaát ngaäp nöôùc ôû ÑBSCL coù vai troø quan troïng trong vieäc bo veä ña daïng sinh hoïc, duy trì caân baèng sinh thaùi vaø cung caáp sn phaåm cho xaõ hoäi.

Ñaát pheøn: Ñaáp pheøn chieám 1.600.263 ha (chieám 41,10 % toång dieän tích), trong ñoù coù 1.050.000 ha laø ñaát pheøn nheï vaø trung bình (coù taàng pheøn saâu), haàu heát ñaõ ñöôïc söû duïng troàng luùa vaø caùc loaïi caây troàng caïn nhö : mía, khoùm, khoai môõ, saén…Ñaát pheøn naëng (taàng pheøn noâng vaø haøm löôïng pheøn cao) coù khoaûng 550.263 ha, taäp trung nhieàu ôû caùc vuøng ÑTM, TGLX, BÑCM, phaàn lôùn dieän tích ñaõ ñöôïc troàng röøng vaø soá ít ñaõ ñöôïc troàng luùa, coøn laïi laø ñaát chöa söû duïng.

Haïn cheá chính cuûa nhoùm ñaát naøy laø tình traïng chua pheøn vaø ñoäc toá taêng khi pH giaûm, nhöng khi chuû ñoäng ñöôïc nöôùc töôùi ñeå eùm pheøn vaø boùn phaân hôïp lyù thì coù theå cho naêng suaát cao. Tuy nhieân, chaát löôïng saûn phaåm maø nhaát laø chaát löôïng thoùc ôû ñaát pheøn thöôøng keùm hôn so vôùi caùc loaïi ñaát khaùc trong vuøng. Do coù nhieàu ñaát pheøn neân ÑBSCL coù tình traïng nöôùc chua: Vaøo ñaàu muøa möa, nöôùc ôû nhieàu khu vöïc ôû ÑBSCL bò nhieãm chua vôùi ñoä pH töø 2,5-5. Vaøo ñaàu thaäp nieân 80, dieän tích bò chua vaøo khoaûng hôn 1 trieäu ha, thôøi gian chua töø 2-5 thaùng tuøy töøng vuøng. Trong caùc naêm gaàn ñaây, nhôø phaùt trieån caùc coâng trình thuûy lôïi neân dieän tích bò aûnh höôûng chua ñöôïc thu heïp raát nhieàu, thôøi gian chua ñöôïc ruùt ngaén. Hieän nay ôû ÑBSCL chæ coøn caùc vuøng Töù giaùc Haø Tieân, baéc keânh Quaûn Loä Phuïng, U minh, trung taâm Ñoàng Thaùp Möôøi, Baéc Ñoàng-Bo Bo laø coøn bò chua maën.

Hình 1: Baûn ñoà ÑBSCL

Ñaát maën : Ñaát maën coù tôùi 744.547 ha(chieám 19,10% toång dieän tích). Ñaây laø ñaát phuø sa bò nhieãm maën, ngoaïi tröø ñaát ngaäp maën thöôøng xuyeân, caùc loaïi ñaát maën khaùc ñeàu coù theå troàng luùa, haïn cheá chính laø noàng ñoä maën vaøo muøa khoâ gia taêng, aûnh höôûng lôùn ñeán sinh tröôûng cuûa caây troàng, nhöng khi ñöôïc röûa maën vaø cung caáp ñaày ñuû nöôùc ngoït thì coù theå cho naêng suaát cao vaø chaát löôïng saûn phaåm thöôøng cao hôn caùc loaïi ñaát khaùc trong vuøng.

Xaâm nhaäp maën : Söï xaâm nhaäp maïnh meõ cuûa thuûy trieàu ñaõ keùo theo söï xaâm nhaäp maïnh cuûa maën ôû ÑBSCL. Trong muøa möa, nhôø coù löu löôïng nöôùc ngoït phong phuù, neân ranh giôùi maën bò ñaåy luøi ra gaàn bieån, nhöng trong muøa khoâ do löu löôïng ngoït giaûm neân maën laán saâu vaøo noäi ñoàng. Tröôùc ñaây khi coâng trình thuûy lôïi chöa phaùt trieån, dieän tích bò aûnh höôûng maën khoaûng 2,1 trieäu ha; ñeán nay , khi coâng trình thuûy lôïi phaùt trieån , nhieàu vuøng ven bieån ñöôïc ngoït hoùa neân dieän tích bò aûnh höôûng maën giaûm xuoáng ñaùng keå, chæ coøn khoaûng 1,4 trieäu ha. Tuy nhieân ranh giôùi maën treân soâng chính coù xu theá gia taêng.

Nguoàn nöôùc maët ôû ÑBSCL khaù doài daøo, bao goàm heä thoáng soâng ngoøi thieân nhieân vaø heä thoáng keânh ñaøo chaèng chòt, mang nguoàn nöôùc daøn traûi haàu nhö roäng khaép ñoàng baèng, maø lôùn nhaát vaø chuû yeáu nhaát laø 2 heä thoáng soâng chính : heä thoáng soâng Cöûu Long vaø heä thoáng soâng Vaøm Coû.

Nöôùc ngaàm ÑBSCL ñöôïc ñaùnh giaù laø coù tröõ löôïng lôùn. Toång tröõ löôïng tieàm naêng cuûa vuøng ÑBSCL treân 84 trieäu m3/ngaøy. Vôùi thoâng tin hieän nay veà chaát thuûy vaên thì saûn löôïng khai thaùc an toaøn ñöôïc ñaùnh giaù ôû möùc ñoä 1 trieäu

m3/ngaøy ñeâm, chuû yeáu döïa vaøo taàng beân treân, laø moät trong 5 taàng chöùa nöôùc ôû ÑBSCL. Hieän nay toång löôïng nöôùc ñang khai thaùc söû duïng laø 854 ngaøn m3/ngaøy, trong ñoù löôïng nöôùc ngaàm môùi chieám 12%(106 ngaøn m3/ngaøy). ÔÛ noâng thoân, ñeå phuïc vuï ñôøi soáng, theo thoáng keâ chöa ñaày ñuû, hieän coù hôn 32.000 gieáng caùc loaïi vôùi toång löu löôïng khai thaùc 220.000 m3/ngaøy.

Tình hình phaùt trieån kinh teá: Ñoàng baèng soâng Cöûu Long laø moät vuøng saûn xuaát noâng nghieäp quan troïng nhaát cuûa Vieät nam, ñoùng goùp treân 50% saûn löôïng löông thöïc; treân 55% saûn löôïng thuûy saûn vaø caây aên traùi; treân 61% giaù trò thuûy saûn xuaát khaåu cuûa caû nöôùc…Taøi nguyeân nöôùc ñoùng goùp ñaùng keå vaøo thaønh töïu ñoù. Nguoàn nöôùc ôû Ñoàng baèng soâng Cöûu Long ñöôïc coi laø moät nhaân toá haøng ñaàu, caàn ñöôïc khai thaùc thaän troïng, vöøa ñaûm baûo beàn vöõng moâi tröôøng, vöøa ñaûm baûo taêng tröôûng nhanh caùc ngaønh noâng nghieäp, thuûy saûn; vöûa hoã trôï, thuùc ñaåy caùc ngaønh khaùc phaùt trieån.

Toác ñoä taêng tröôûng GDP trung bình haøng naêm vuøng ÑBSCL thôøi kyø 1996-2000 ñaït 8,5%, cao hôn so vôùi möùc taêng tröôûng chung cuûa caû nöôùc, trong ñoù khu vöïc I(noâng-laâm-thuûy saûn) ñaït 5,19%. Khu vöïc II(coâng nghieäp-xaây döïng) ñaït 14,27%, khu vöïc III(dòch vuï-thöông maïi-du lòch) ñaït 12,46%. Toång GDP toaøn vuøngÑBSCL naêm 2000 chieám khoaûng 20% toång GDP caû nöôùc, tuy vaäy GDP bình quaân ñaàu ngöôøi cuûa ÑBSCL vaãn coøn thaáp hôn khoaûng 6% so vôùi trung bình toaøn quoác.

Do ñaït ñöôïc toác ñoä taêng tröôûng cao hôn möùc trung bình toaøn quoác ôû caû 3 khu vöïc, trong ñoù caùc khu vöïc II vaø III taêng nhanh hôn gaáp 2 laàn khu vöïc I neân cô caáu kinh teá chuyeån ñoåi khaù nhanh, theo chieàu höôùng giaûm tyû leä troïng khu vöïc I vaø taêng tyû leä troïng khu vöïc II vaø III, tuy nhieân, ñeán nay khu vöïc I vaãn coøn chieám treân 50% toàng GDP toaøn neàn kinh teá.

Quan ñieåm phaùt trieån cuûa Vieät Nam: Nhaø nöôùc Vieät nam vöøa chuû tröông phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi vuøng ÑBSCL trôû thaønh moät vuøng kinh teá troïng ñieåm cuûa caû nöôùc (theo quyeát ñònh 173/2001/QÑ-TTg ngaøy 06 thaùng 11 naêm 2001). Theo quyeát ñònh naøy, ñeå phaùt trieån ÑBSCL phaûi khai thaùc tieàm naêng, lôïi theá cuûa vuøng veà ñòa lyù, ñaát ñai, taøi nguyeân nöôùc, röøng, bieån vaø nguoàn lao ñoäng phaùt huy theá maïnh veà xuaát khaåu gaïo, thuyû saûn vaø noâng saûn. ÑBSCL coù ñieåm xuaát phaùt thaáp hôn caùc vuøng troïng ñieåm kinh teá khaùc trong caû nöôùc. Ñeå trôû thaønh vuøng kinh teá troïng ñieåm, ÑBSCL phaûi ñaåy nhanh quy moâ saûn xuaát taêng nhanh toång giaù trò vuøng vaø töø ñoù naâng cao chaát löôïng xaõ hoäi. Muïc tieâu cuûa vuøng thôøi kyø 2001-2005, taêng tröôûng ñaït bình quaân 9,8%/naêm; trong ñoù, khu vöïc I taêng bình quaân 6%/naêm; khu vöïc II taêng bình quaân 13,5%/naêm vaø khu vöïc III taêng bình quaân 10,0%/naêm. Vôùi toác ñoä taêng nhö vaäy, GRP bình quaân ñaàu ngöôøi ñaït 550USD/ngöôøi/naêm vaøo naêm 2005; xoaù ñöôïc ñoùi; tyû leä hoä ngheøo coøn 10,0%; suy dinh döôõng treû em coøn 22,0 – 25,0%; 80% soá hoä noâng thoân ñöôïc cung caáp ñieän, soá hoä cung caáp nöôùc saïch treân 60,0%, rieâng thaønh phoá seõ coù hôn 75-80% daân soá ñöôïc duøng nöôùc saïch. Cuøng theo ñoù, cô caáu kinh teá cuûa khu vöïc I ñeán naêm 2005, laø 45,5%; khu vöïc II laø 22,5% vaø khu vöïc III laø 31,5%. Giaûi quyeát vieäc laøm 1,8 – 2,0 trieäu lao ñoäng. Nhöõng soá lieäu daãn chöùng ôû ñaây môùi chæ laø nhöõng muïc tieâu cuûa Nhaø nöôùc cho keá hoaïch phaùt trieån 5 naêm(2001-2005).

Trong baùo caùo ñeà taøi môùi ñaây nhaát cuûa Uûy Ban Soâng Meâ Koâng Vieät Nam ñaõ ñöa ra ba kòch baûn phaùt trieån döïa treân quan ñieåm söû duïng hôïp lyù nguoàn taøi nguyeân nöôùc ôû haï löu löu vöïc soâng Meâ Koâng. Quan ñieåm kòch baûn thöù nhaát

söû duïng nguoàn nöôùc khoâng haïn cheá. Töông öùng vôùi kòch baûn naøy laø phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi taäp trung phaùt trieån khu vöïc I (noâng nghieäp, thuûy saûn vaø laâm nghieäp). Quan ñieåm kòch baûn thöù hai laø söû duïng nguoàn nöôùc coù ñieàu tieát. Vôùi kòch baûn naøy, phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi döïa treân phaùt trieån noâng nghieäp, keát hôïp phaùt trieån maïnh coâng nghieäp. Kòch baûn thöù ba söû duïng nguoàn nöôùc an toaøn, theo ñoù phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi laø phaùt trieån ñoàng boä caû ba khu vöïc noâng nghieäp-coâng nghieäp-dòch vuï gaén vôùi baûo veä moâi tröôøng.

Caùc quan ñieåm kòch baûn laø cô sôû xaây döïng chieán löôïc vaø qui hoaïch phaùt trieån tieåu vuøng 10V (ÑBSCL) töø nay ñeán naêm 2020. Tuy nhieân, trong phaïm vi baùo caùo naøy môùi laø nhöõng yù töôûng khôûi ñaàu, phuïc vuï hình thaønh chieán löôïc döïa treân nguoàn taøi nguyeân nöôùc. Do vaäy, ñeå coù nhöõng kòch baûn phaùt trieån caàn coù thôøi gian vaø ñieàu kieän ñaày ñuû hôn.

II. CHEÁ ÑOÄ DOØNG CHAÛY ÔÛ ÑBSCL

2.1 PHAÂN BOÁ DOØNG CHAÛY Soâng Mekong laø con soâng lôùn nhaát Ñoâng Nam AÙ, vôùi chieàu daøi 4.800km vaø dieän tích löu vöïc 795.000km2, chaûy qua 6 quoác gia laø Trung Quoác, Myanmar, Thaùi Lan, Laøo, Campuchia vaø Vieät Nam roài ñoå ra bieån Ñoâng. Ñoàng baèng soâng Cöûu Long (ÑBSCL) laø phaàn cuoái cuøng cuûa chaâu thoå soâng Mekong thuoäc laõnh thoå Vieät Nam coù dieän tích 39.000km2, chieám 5% dieän tích toaøn löu vöïc. Söï phaân boá löu löôïng theo löu vöïc cuûa caùc Quoác Gia cuõng khoâng ñoàng ñeàu (baûng 1, hình 2).

Soâng Meâkoâng coù löu löôïng trung bình haøng naêm vaøo khoaûng 15.000 m3/s, xaáp xæ 475 tæ m3/naêm. Trong ñoù 72% toång löôïng doøng chaûy ñöôïc hình thaønh töø boán nöôùc haï löu: Laøo 35%, Thaùi Lan 18%, Campuchia 18% vaø Vieät Nam 11%. Phaàn doøng chaûy ñoùng goùp töø hai nöôùc thöôïng löu chieám khoaûng 18% toång löôïng doøng chaûy caû naêm, tuy nhieân ñaây laø phaàn ñoùng goùp quan troïng trong doøng chaûy muøa kieät

Doøng soâng Meâkoâng ñöôïc hình thaønh chuû yeáu do möa trong khu vöïc vaø löôïng nöôùc do tuyeát tan ôû ñaàu nguoàn. Doøng chaûy soâng Meâkoâng coù hai muøa roõ reät : muøa luõ vaø muøa kieät. ÔÛ thöôïng löu, muøa luõ baét ñaàu töø thaùng VI vaø keát thuùc vaøo thaùng XI, muøa kieät töø thaùng XII ñeán thaùng V.

Bieån Hoà coù taùc duïng raát lôùn trong vieäc ñieàu tieát doøng chaûy cho haï löu Phnompenh. Vaøo muøa luõ, bieån Hoà nhaän nöôùc soâng Meâkoâng tích laïi vaø ñeán muøa kieät laïi chaûy ra. Nhôø vaäy ôû haï löu Phnompenh löu löôïng muøa luõ ñöôïc giaûm xuoáng nhöng muøa kieät laïi gia taêng. Söï ñieàu tieát cuûa bieån Hoà ñaõ laøm cho luõ ôû ÑBSCL veà chaäm hôn, daïng luõ keùo daøi hôn; ñoàng thôøi laøm cho löu löôïng caùc thaùng muøa kieät ñöôïc gia taêng ñaùng keå.

Hình 2: Phaân boá löu löôïng theo löu vöïc caùc Quoác gia

Bảng 1: Diện tích và tổng lượng dòng chảy đóng góp từ phần lưu vực các quốc gia TT Teân Quoác gia

% so vôùi toång

dieän tích löu vöïc

% so vôùi toång dieän tích moãi Quoác gia

% doøng chaûy ñoùng goùp

1 2 3 4 5 6

Trung Quoác Myanma Laøo Thaùi Lan Campuchia Vieät Nam

21 3 25 22 20 9

97 36 86 20

16 2 35 18 18 11

Toång dieän tích 795.000 km2 Toång doøng chaûy 475 km3

naêm

Caùc taøi lieäu thoáng keâ cho thaáy raèng löu löôïng haï löu Phnompenh trong thôøi gian töø thaùng II ñeán thaùng V xuoáng khaù thaáp, thöôøng töø 2.000-5.000 m3/s vaøo thaùng IV laø thaùng coù löu löôïng nhoû nhaát, löu löôïng trung bình khoaûng 2.380 m3/s , naêm kieät xuoáng döôùi 2.000 m3/s.

Soâng Mekong vaøo ÑBSCL vaø chaûy ra bieån baèng nhieàu con ñöôøng khaùc nhau neân cheá ñoä doøng chaûy ôû ñaây raát phöùc taïp.

- Doøng chaûy vaøo : Löôïng nöôùc chaûy vaøo ÑBSCL chuû yeáu taäp trung ôû soâng Tieàn vaø soâng Haäu, ñoàng thôøi coù moät löôïng nöôùc ñaùng keå chaûy traøn vaøo Töù giaùc Long Xuyeân (TGLX), vaøo khu giöõa soâng Tieàn vaø soâng Haäu, vaøo Ñoàng Thaùp Möôøi (ÑTM). Theo keát quaû tính toaùn baèng moâ hình thì löôïng doøng chaûy tröïc tieáp töø Campuchia vaøo ÑTM laø 2.850 m3/s.

- Doøng chaûy ra: Moät löôïng nöôùc töø soâng Haäu chaûy vaøo TGLX cuøng vôùi löôïng nöôùc tröïc tieáp töø Campuchia sang laøm ngaäp vuøng naøy. Moät phaàn chaûy tröïc tieáp qua Vònh Thaùi Lan theo caùc keânh raïch vaø soâng Caùi Lôùn, moät phaàn chaûy laïi soâng Haäu vaø ra bieån Ñoâng.

Vaøo muøa möa, möa lôùn treân löu vöïc laø nguyeân nhaân chính gaây ra luõ treân doøng chính Meâkoâng vaø ÑBSCL…Cheá ñoä doøng chaûy ôû ÑBSCL chòu aûnh höôûng maïnh cuûa doøng chaûy soâng MeâKoâng, thuûy trieàu bieån Ñoâng, bieån Taây vaø cheá ñoä möa noäi ñoàng. Haøng naêm toång löôïng nöôùc ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long khoaûng 500 tyû m3 nöôùc (khoaûng 422 tyû m3 nöôùc töø thöôïng nguoàn, 67 tyû m3 nöôùc do möa taïi choã). Muøa luõ chieám khoaûng 80 - 83%. Boán thaùng muøa kieät chieám khoaûng 7÷9%. Hai thaùng chuyeån tieáp khoaûng 10÷11%.

Khi vaøo laõnh thoå Vieät nam, löu löôïng ôû soâng Tieàn lôùn hôn soâng Haäu raát nhieàu, löu löôïng taïi Taân Chaâu chieám khoaûng 83%, Chaâu Ñoác khoaûng 17%. Trong muøa luõ taân Chaâu chieám khoaûng 80%, Chaâu Ñoác khoaûng 20%, trong muøa kieät Taân Chaâu chieám khoaûng 85%, Chaâu Ñoác khoaûng 15%. Tuy nhieân nhôø coù soâng Vaøm Nao tyû leä phaân phoái doøng chaûy soâng Tieàn, soâng Haäu khaù caân baèng, taïi Caàn Thô vaø Myõ Thuaän tyû leä khoaûng 50% cho moãi beân. soâng Vaøm Nao ñoùng moät vai troø quan troïng trong phaân boá laïi löu löôïng giöõa hai soâng naøy. Phaân boá löu löôïng khoâng ñeàu trong naêm, taäp trung vaøo muøa luõ, ñaëc bieät laø Thaùng 9 vaø Thaùng 10 thöôøng xuaát hieän ñænh luõ vôùi löu löôïng trung bình khoaûng 25.500 m3/s vaø toång löôïng doøng chaûy cuûa hai thaùng naøy chieám khoaûng 17% toång löôïng doøng chaûy naêm (Baûng 2). Naêm 2000 laø naêm luõ ñieån hình, löu löôïng trung bình thaùng lôùn nhaát laø 29.624 m3/s vaø naêm 1998 laø naêm kieät, löu löôïng thaùng luõ lôùn chæ ñaït 18.783 m3/s. Löu löôïng nhoû nhaát vaøo Thaùng 4, vôùi löu löôïng bình quaân nhieàu naêm laø 2.340 m3/s, ñaëc bieät vaøo naêm kieät nhö naêm 1998 löu löôïng ñeán chæ ñaït 1.820 m3/s.

Bảng 2: Lưu lượng trung bình hàng năm tại Tân Châu và Châu Đốc (Giai đoạn 1977-1999)

Tháng Q Tân Châu (m3/s)

Q Châu Đốc (m3/s)

Q Tổng (m3/s)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

6220 3720 2600 2010 2640 7180 11270 16390 20140 20340 15260 10180

1360 700 420 330 460 1450 2390 3970 5290 5480 4700 2710

7580 4420 3020 2340 3100 8630 13660 20360 25430 25820 19960 12890

Trung bình 9830 2440 12270 Tổng lượng (tỷ m3)

310 77 387

% tổng l ượng 80% 20% 100%

Soâng Tieàn ñöôïc noái vôùi khu chöùa nöôùc roäng lôùn (vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi) thoâng qua heä thoáng soâng, raïch chaèng chòt. Khi thuûy trieàu treân soâng dao ñoäng, möïc nöôùc vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi cuõng dao ñoäng theo. Chính vì theá, vaøo muøa kieät vuøng haï chaâu thoå soâng Tieàn cuõng coù vaän toác doøng chaûy raát lôùn, nhaát laø vaøo thôøi ñieåm trieàu ruùt. Vaän toác doøng chaûy do thuûy trieàu taïo ra treân soâng Tieàn, lôùn hôn nhieàu so vôùi vaän toác khoâng xoùi cho pheùp cuûa ñaát caáu taïo neân loøng daãn soâng. Do ñoù, ñaây chính laø nguyeân nhaân gaây ra xoùi lôû bôø vuøng haï chaâu thoå soâng Tieàn.

Vuøng cöûa soâng Haäu maëc duø trao ñoåi moät löôïng nöôùc khoâng lôùn vôùi vuøng chaâu thoå, nhöng doøng chaûy hai chieàu cuõng ñaõ ñaït tôùi vaän toác 1,5 m/s. Vôùi vaän toác naøy, laïi ñöôïc duy trì trong khoaûng thôøi gian raát daøi, ñaõ baøo moøn lieân tuïc bôø soâng vuøng cöûa soâng vaø taïo neân caùc laïch saâu rieâng bieät.

Löu luôïng muøa kieät cuûa soâng Cöûu Long nhoû Q<5000m3/s. Toác ñoä doøng chaûy nguoàn nhoû, truïc ñoäng löïc cuûa doøng chaûy nguoàn muøa kieät thöôøng men theo ven bôø.

2.2 ÑAËC ÑIEÅM MÖÏC NÖÔÙC Dieãn bieán möïc nöôùc soâng Cöûu Long phuï thuoäc vaøo doøng chaûy ñeán, trieàu bieån Ñoâng vaø trieàu bieån Taây, trong ñoù aûnh höôûng cuûa thuûy trieàu bieån Ñoâng laø maïnh hôn vì bieân ñoä giao ñoäng lôùn (3.5 - 4 m) trong khi dao ñoäng trieàu bieån Taây chæ khoaûng 1 m (Hình 3&4), maët khaùc trao ñoåi löu löôïng theo höôùng bieån Taây laø khoâng ñaùng keå. Hình 3: Dao ñoäng möïc nöôùc Bieån Ñoâng (traïm Vuõng Taøu)

Veà muøa kieät, aûnh höôûng cuûa thuyû trieàu ñeán dao ñoäng möïc nöôùc ôû Caàn Thô vaø Myõ Thuaän (caùch bieån khoaûng 90 km) vaøo khoaûng 1.5 - 2 m, caøng ngöôïc vaø phía thöôïng löu hay vaøo sau noäi ñoàng thì dao ñoäng thuyû trieàu caøng giaûm, giao ñoäng möïc nöôùc taïi Taân Chaâu vaø Chaâu Ñoác (caùch bieån 190 km) vaøo khoaûng treân döôùi 1 m, naêm kieät nöôùc dao ñoäng möïc nöôùc do aûnh höôûng cuûa thuyû trieàu coøn thaáy leân ñeán taän Phnoâm Peânh, nôi caùch bieån khoaûng 300 km, tuy khoâng ñaùng keå. Vaøo muøa luõ, do löu löôïng lôùn, aûnh höôûng cuûa thuyû trieàu giaûm, caùc thaùng 7 vaø 8 giao ñoäng möïc nöôùc taïi Taân Chaâu vaø Chaâu Ñoác coøn khoaûng 0.2-0.5 m, khi möïc nöôùc taïi ñaây vöôït quaù 3.5 m thì dao ñoäng möïc nöôùc do aûnh höôûng cuûa thuyû trieàu laø khoâng ñaùng keå (hình 5 & 6). Dieãn bieán möïc nöôùc luõ thay ñoåi theo ñaëc ñieåm thôøi tieát haøng naêm, thoâng thöôøng cöù 3 naêm laïi xuaát hieän moät naêm luõ lôùn vaø gaây ngaäp treân moät dieän tích roäng lôùn treân laõnh thoå Campuchia baét ñaàu töø phía haï löu Kratie vaø khoaûng 1.6 trieäu ha ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Ngaäp luõ phía haï löu (Khu vöïc Nam Maêng Thít, vaø Quaûn Loä Phuïng Hieäp) chuû yeáu laø do luõ lôùn keát hôïp trieàu cöôøng, tuy nhieân dao ñoäng möïc nöôùc luõ haøng naêm töông ñoái oån ñònh. Trong khi ñoù dao ñoäng möïc nöôùc luõ taïi Taân Chaâu vaø Chaâu Ñoác laø töông ñoái lôùn töø 2.81 m ñeán 5.06 m.

Hình 4: Dao ñoäng möïc nöôùc bieån Taây (traïm Raïch Giaù)

Hình 5: Dao ñoäng möùc nöôùc taïi Caàn Thô thaùng 5&9/2000

Hình 6: Dao ñoäng möïc nöôùc taïi Myõ Thuaän thaùng 5&9/2000

2.3 AÛNH HÖÔÛNG CUÛA CHEÁ ÑOÄ THUÛY TRIEÀU

Cheá ñoä thuûy trieàu leân xuoáng hai laàn trong ngaøy vôùi bieân ñoä khaù lôùn, trong ñieàu kieän loøng soâng roäng vaø ñoä doác ñaùy bình quaân nhoû, ñaõ laøm cho thuûy trieàu truyeàn raát saâu vaøo soâng. Vaøo muøa kieät, dao ñoäng thuûy trieàu coøn thaáy xuaát hieän taïi Phnoâmpeânh, caùch cöûa soâng khoaûng hôn 300 km. Tuy vaäy, doøng chaûy ngöôïc do thuûy trieàu gaây neân coù leõ cuõng chæ toàn taïi ñeán treân Taân Chaâu vaø Chaâu Ñoác chuùt ít vaø toàn taïi trong thôøi gian raát ngaén vaøo muøa kieät. Doïc theo soâng Cöûu Long caøng leân thöôïng löu, taùc ñoäng cuûa thuûy trieàu caøng giaûm, nhöng do coù söï giao thoa giöõa doøng chaûy thöôïng nguoàn vaø doøng trieàu, neân doøng chaûy trong soâng xuaát hieän nhieàu vuøng xoaùy vaät lôùn, laøm gia taêng löu toác maïch ñoäng ñoàng thôøi laøm doøng chaûy chuû löu bò heïp laïi.

Vaøo muøa luõ, thuûy trieàu tuy khoâng aûnh höôûng maõnh lieät nhö vaøo muøa kieät, nhöng noù coù taùc ñoäng raát lôùn ñeán vieäc laøm chaäm laïi quaù trình thoaùt luõ ra bieån, ñaëc bieät laø vaøo caùc ngaøy trieàu cöôøng. Ngay caû ñænh luõ trong naêm, gaëp ngaøy trieàu cöôøng, cuõng bò doàn öù khieán möïc nöôùc gia taêng caû treân soâng vaø noäi ñoàng (ñeán taän Taân Chaâu vaø Chaâu Ñoác). Söï doàn öù naøy gaây boài laéng töùc thôøi ôû moät soá ñoaïn soâng vaø laøm taêng vaän toác doøng chaûy khi trieàu ruùt. ÔÛ gaàn cöûa soâng, thuûy trieàu leân coù theå gaây neân caùc vuøng nöôùc vaät khieán vaän toác doøng nöôùc giaûm ñi ñaùng keå vì theá ña phaàn phuø sa bò boài laéng ngay vuøng cöûa soâng.

Nhôø coù bieân ñoä cao taïo naêng löôïng lôùn, loøng soâng saâu vaø ñoä doác thaáp neân Thuûy trieàu truyeàn vaøo raát saâu treân soâng.Trieàu truyeàn vaøo soâng theo 2 daïng:

Daïng doøng vaø daïng soùng. Doøng trieàu truyeàn vaøo soâng vôùi doøng chaûy ngöôïc coù vaän toác lôùn (Coù theå ñaït 1,5m/s). Soùng trieàu truyeàn vaøo soâng theo cô cheá lan tuyeàn soùng. So vôùi doøng trieàu thì soùng trieàu aûnh höôûng treân soâng cao hôn nhieàu. Thoâng thöôøng khi noùi ñeán aûnh höôûng trieàu thì ngöôøi ta noùi ñeán aûnh höôûng cuûa soùng trieàu neân noùi ñeán vuøng aûnh höôûng trieàu coù nghóa laø noùi ñeán vuøng aûnh höôûng cuûa soùng trieàu.

Vôùi bieân ñoä trieàu lôùn coäng vôùi loøng daãn saâu vaø ñoä doác ñaùy soâng töông ñoái nhoû neân nöôùc maën theo doøng trieàu leân raát deã xaâm nhaäp maën saâu vaøo caùc soâng raïch ñaëc bieät laø caùc thaùng giöõa vaø cuoái muøa khoâ. Maën xaâm nhaäp maën saâu trong muøa kieät xaûy ra ñoàng thôøi vôùi muøa khoâ khoâng möa keùo daøi gaây nhieàu khoù khaên cho saûn xuaát noâng nghieäp vaø sinh hoaït cuûa nhaân daân trong vuøng.Tuy nhieân do löôïng xaû xuoáng töø caùc hoà chöùa ôû thöông löu laø oån ñònh neân chieàu daøi xaâm nhaäp trieàu xa nhaát trong muøa kieät hieän taïi laø moät giaù trò oån ñònh. Daïng cuûa ñöôøng quaù trình maën cuõng töông töï nhö daïng möïc nöôùc trieàu tuy khoâng phaân bieät roõ raøng baèng nhaát laø ôû nhöõng vuøng coù ñoä maën nhoû.

Thuyû trieàu bieån Ñoâng theo soâng Tieàn, soâng Haäu, soâng Vaøm Coû xaâm nhaäp saâu vaøo ñoàng baèng vaø aûnh höôûng leân phaàn lôùn dieän tích cuûa ÑBSCL, goàm toaøn boä vuøng taû ngaïn soâng Tieàn, vuøng giöõa soâng Tieàn vaø soâng Haäu, phaàn lôùn vuøng TGLX vaø phaàn lôùn vuøng BÑCM. ÔÛ vuøng ven bieån, cöûa soâng vaø doøng chính, thuûy trieàu thöôøng coù bieân ñoä lôùn, nhöng vaøo noäi ñoàng bieân ñoä giaûm ñi raát nhieàu. Trong thöïc teá, söï truyeàn trieàu theo nhieàu höôùng taïo neân cheá ñoä doøng chaûy yeáu, bieân ñoä nhoû, laøm cho vieäc tieâu nöôùc khoù khaên. Söï xaâm nhaäp cuûa thuûy trieàu keùo theo söï xaâm nhaäp cuûa maën, maën ñang laøm aûnh höôûng ( caû tích cöïc laãn tieâu cöïc) ñeán saûn xuaát vaø ñôøi soáng cho khoaûng 1,7 trieäu ha ñaát vuøng ven bieån vaø vuøng ven caùc soâng lôùn.

Heä thoáng soâng vaø keânh raïch daøy ñaëc ôû ÑBSCL ñaõ taïo neân söï aûnh höôûng maïnh meõ cuûa doøng chaûy soâng Meâ Koâng vaø thuyû trieàu vaøo saâu noäi ñoàng. Heä thoáng keânh ñaøo ñaõ noái thoâng soâng Tieàn vôùi soâng Vaøm Coû, noái thoâng caùc vuøng naèm saâu trong noäi ñoàng vaø soâng Chính, noái soâng Tieàn sang soâng Haäu vaø soâng Haäu ra bieån Taây, ra soâng Caùi Lôùn vaø caùc soâng phía Nam nhö Myõ Tranh, Gaønh Haøo, Oâng Ñoác. Söï xuaát hieän cuûa heä thoáng keânh ñaøo laøm cho caùc soâng thieân nhieân maát tính ñoäc laäp, aûnh höôûng ñeán doøng chaûy soâng Meâkoâng, thuûy trieàu vaøo saâu trong noäi ñoàng hôn vaø doøng chaûy noäi ñoàng trôû neân phöùc taïp.

III. LUÕ VAØ AÛNH HÖÔÛNG CUÛA NOÙ ÑEÁN KINH TEÁ – XAÕ HOÄI VAØ MOÂI TRÖÔØNG

3.1 LUÕ ÔÛ ÑBSCL

Haøng naêm, vaøo muøa luõ, nöôùc soâng Mekong chaûy veà laøm ngaäp moät dieän tích roäng lôùn töø Dieän tích ngaäp luït töø 1,2 ñeán 1,4 trieäu ha ñoái vôùi naêm luõ nhoû vaø khoaûng 1,9 trieäu ha vôùi naêm luõ lôùn, chieám 50% dieän tích ÑBSCL traûi roäng treân laõnh thoå cuûa 8 tænh (An Giang, Ñoàng Thaùp, Kieân Giang, Caàn Thô, Vónh Long, Tieàn Giang, Long An vaø Beán Tre, vôù 53 huyeän, thò. Thôøi gian ngaäp luït töø 2 ñeán 6 thaùng töø thaùng VIII ñeán thaùng XII, vôùi ñoä ngaäp saâu töø 0,5 ñeán 4,0m. Trong 50 naêm qua, cöù bình quaân 2 naêm thì coù naêm luõ lôùn vöôït luõ baùo ñoäng caáp 3 (vôùi

möùc nöôùc 4,2m taïi Taân Chaâu). Nhieàu thôøi kyø luõ lôùn xaûy ra lieân tuïc 3-4 naêm lieàn nhö caùc naêm 1937-1940, 1946-1949 vaø 1994-1996.

Nguyeân nhaân gaây luõ

Luõ luït ôû ÑBSCL phuï thuoäc vaøo luõ ôû thöôïng nguoàn, söï ñieàu tieát cuûa Bieån Hoà, caùc vuøng ngaäp treân laõnh thoå Campuchia, cheá ñoä thuûy trieàu bieån Ñoâng – bieån Taây, cheá ñoä möa noäi ñoàng, ñaëc ñieåm tình hình, ñòa maïo trong vuøng ngaäp luït vaø taùc ñoäng cuûa con ngöôøi treân toaøn löu vöïc. Nguyeân nhaân gaây luõ chuû yeáu ôû ÑBSCL laø do möa, löôïng möa soâng MeKong thuoäc loaïi lôùn so vôùi caùc loaïi soâng coù löu vöïc lôùn treân theá giôùi. Sôû dó löôïng möa ôû soâng MeKong lôùn laø vì ñaïi boä phaän löu vöïc cuûa soâng MeKong naèm trong vuøng khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa, chòu aûnh höôûng cuûa nhieàu nhieãu ñoäng hình theå thôøi tieát khaùc nhau.Trong ñoù coù 3 hình theå gaây möa nhieàu nhaát vaø laø nguyeân nhaân chuû yeáu sinh ra luõ laø : Nhieãu ñoäng do gioù muøa Taây Nam, giaûi hoäi tuï nhieät ñôùi vaø aùp thaáp nhieät ñôùi.

Löôïng möa bình quaân toaøn ñoàng baèng 1.700 mm; vuøng möa nhieàu ven bieån Taây 1.600 mm - 2.500 mm; vuøng möa ít 1.400 mm -1.500 mm. - Möa ôû thöôïng nguoàn (Ñoâng Baéc Thaùi lan, Laøo, Campuchia) taïo neân luõ ôû

soâng Cöûu Long. - Möa ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long goùp phaàn gaây ngaäp uùng noäi ñoàng.

Möa laøm bieán daïng soùng trieàu chaân trieàu, ñænh trieàu, bò naâng cao, bieân ñoä trieàu giaûm nhoû) thôøi gian ruùt nöôùc keùo daøi, khi möa lôùn gaëp trieàu cöôøng taïo neân hieän töôïng doàn öùa nöôùc, haïn cheá, caûn trôû khaû naêng thoaùt luõ.

Cöôøng ñoä möa caøng lôùn, thôøi gian möa keùo daøi ngaøy caøng laøm cho nöôùc möa thaám vaøo trong ñaát, khi luõ xuoáng, trieàu ruùt, taïo neân doøng chaûy theâm maïnh goùp phaàn laøm saït lôû maùi bôø soâng.

Cöôøng suaát luõ

Theo caùc keát quaû nghieân cöùu luõ taïi Taân Chaâu (ñaëc tröng cho soâng Cöûu Long) cho thaáy: Luõ lôùn nhaát thôøi ñoaïn thöôøng xuaát hieän ôû caùc con luõ sôùm, ñoái vôùi caùc con luõ chính vuï thì cöôøng suaát khoâng lôùn, thöôøng khoâng quaù 10 cm/ngaøy.

Khi löôïng luõ ôû thöôïng nguoàn veà, soâng Tieàn, soâng Haäu taûi 92,6% (khoaûng 30.000÷32.000 m3/s) ra bieån (moät phaàn ra bieån Taây 4,6%, moät phaàn nhoû hôn 2,8% thoaùt ra soâng Vaøm Coû) trong ñoù soâng Tieàn khoaûng 82 - 86%, soâng Haäu khoaûng 14 - 18% töông ñöông vôùi caáp möïc nöôùc trung bình 4,40m taïi Taân Chaâu vaø 3,88m taïi Chaâu Ñoác, coøn 20% qua caùc baõi traøn bieân giôùi vaøo ñoàng baèng soâng Cöûu Long (khoaûng 8.000 m3/s) chaûy vaøo ñoàng khoaûng 2.000 m3/s.

Do taùc duïng ñieàu tieát cuûa Bieån Hoà vaø khi veà ñeán ñoàng baèng laïi coù doøng chaûy traøn bôø neân möïc nöôùc luõ ôû Taân Chaâu, Chaâu Ñoác daâng leân töø töø.

Cöôøng suaát luõ bình quaân khoaûng ∆∆Ht

(5÷10cm/ngaøy, lôùn nhaát 30cm/ngaøy. Bieân ñoä

luõ khoaûng 3,5m - 4,0m (Kratie coù ∆H≈10m). Toác ñoä truyeàn luõ chaäm 1,5 (2km/h neáu gaëp trieàu cöôøng toác ñoä truyeàn luõ coøn nhoû ñi roõ reät. Ñaây laø moät trong nhöõng ñaëc ñieåm noåi baät cuûa luõ ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long

Thoáng keâ taøi lieäu luõ nhieàu naêm cuûa soâng Tieàn taïi Taân Chaâu (1945 - 1996) + Luõ nhoû (H<4m); (Q≈20000m3/s), 7 naêm chieám 13,5% + Luõ trung bình (H=4÷4,5m);(Q≈20000÷25000m3/s), 24 naêm chieám 46,1% + Luõ lôùn (H>4,5m); (Q≈25000÷29000m3/s), 21 naêm chieám 40,4% Töø naêm 1911 ñeán nay, trung bình cöù 7 naêm xaûy ra moät traän luõ lôùn, xa nhaát laø 12 naêm (1966÷1978) vaø gaàn nhaát laø 3 naêm (1991÷1994). Nhöõng naêm luõ lôùn gaàn ñaây : 1961, 1966, 1978, 1984, 1991, vaø 1994. Nhöng neáu xeùt caû luõ trung bình thì gaàn nhaát laø :

♦ 3÷4 naêm lieàn: 1937, 1938, 1939, 1940, 1946, 1947, 1948, 1949, 1970, 1971, 1972.

♦ 2 naêm lieàn: 1929-1930, 1980-1981; ♦ Caùch nhau 1 ñeán 2 naêm lieàn: 1940, 1942, 1943; 1964, 1966; 1978, 1980,

1981; ♦ Hoaëc nhieàu naêm lieàn: 1937-1940, 1946-1949, 1994-1996

Baûng 3 ghi laïi thôøi gian xuaát hieän ñænh luõ vaø thôøi gian duy trì caùc caáp möïc nöôùc cao cuûa caùc traän luõ lôùn ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Xu theá chung cho thaáy möïc nöôùc trong muøa luõ nghieâng theo 3 höôùng laø: - Töø thöôïng löu veà haï du. - Töø soâng Tieàn sang soâng Haäu vaø soâng Vaøm Coû Taây - Töø soâng Haäu sang Bieån Taây.

Baûng 3: Thôøi gian duy trì caùc caáp möïc nöôùc cao taïi Taân Chaâu (ngaøy)

Caáp möïc nöôùc 1961 1966 1978 1984 1991 1994 1995 1996

> 3.50m 90 84 95 91 80 88 65 60 (*)

> 4.50m 52 40 60 34 22 29 0 18

((*) :Theo soá lieäu coù töø ngaøy 01/VIII ñeán 15/XI1)

Luõ traøn vaøo vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi chuû yeáu do luõ traøn qua bieân giôùi Vieät Nam – Campuchia (chieám 88%), moät phaàn chaûy töø Soâng Tieàn vaøo qua caùc keânh Hoàng Ngöï, Möông Lôùn vaø An Bình chieám 12%. Ngoaøi ra, moät phaàn löôïng nöôùc luõ ôû vuøng ÑTM laø do möa taïi choã sinh ra, löôïng luõ naøy khoaûng 3,5 – 4,0 tyû m3. Nöôùc luõ vuøng ÑTM ñöôïc thoaùt ra soâng Tieàn vaø qua soâng Vaøm Coû Ñoâng. Söï ngaäp luõ vuøng TGLX chuû yeáu laø do nöôùc luõ soâng Mekong qua caùc vuøng ngaäp treân ñaát Campuchia vaø töø soâng Haäu theo caùc keânh noái soâng haäu vôùi keânh Raïch Haø Tieân chaûy vaøo TGTX. Ngoaøi ra, coøn coù söï tham gia cuûa möa noäi ñoàng.

Trong 40 naêm qua, löôïng luõ traøn töø vuøng ngaäp Campuchia vaøo TGLX vaø ÑTM ngaøy caøng lôùn so vôùi tröôùc ñaây. Neáu so saùnh möïc nöôùc trung bình thaùng cuûa hai thôøi ñoaïn 1982 – 1995 vaø thôøi ñoaïn 1992 – 1995 veà möïc nöôùc cuûa thaùng IX vaø thaùng X treân doøng chínnh vaø vuøng gaàn ven bieån khoâng sai khaùc nhau nhieàu, nhöng trong noäi ñoàng thôøi ñoaïn 1992 – 1995 cao hôn thôøi ñoaïn 1982 – 1985 töø 0,2 – 0,4m. Ñieàu ñoù cho ta nhaän xeùt raèng, neáu khoâng coù bieän phaùp haïn cheá luõ traøn bieân giôùi vaøo vuøng ÑTM vaø TGLX thì treân doøng chính chæ xuaát hieän luõ nhoû, nhöng trong noäi ñoàng seõ laø luõ lôùn.

Doøng chaûy luõ töø caùc vuøng ngaäp luït Campuchia vaøo ÑTM vaø TGLX ít phuø sa ñaõ laán aùt doøng nöôùc giaøu phuø sa töø soâng Tieàn vaø soâng Haäu chaûy vaøo ñoàng, laøm haïn cheá ñoä phì nhieâu cuûa caùc vuøng naøy.

3.2 AÛNH HÖÔÛNG CUÛA LUÕ

Nguoàn kinh teá chính cuûa vuøng ngaäp luõ ÑBSCL laø noâng nghieäp, ngoaøi ra coøn coù thuûy saûn, laâm nghieäp, coâng nghieäp, thuû coâng nghieäp, dòch vuï vaø thöông maïi. Trong caùc naêm gaàn ñaây, kinh teá caùc tænh trong vuøng ngaäp luõ ÑBSCL phaùt trieån khaù nhanh vôùi toác ñoä taêng tröôûng khoaûng 5 – 7%. GDP bình quaân ñaàu ngöôøi hieän nay khoaûng 300USD. Tuy vaäy, nhìn chung hieän nay vaãn laø neàn kinh teá noâng nghieäp laïc haäu, vieäc saûn xuaát coøn leä thuoäc nhieàu vaøo thieân nhieân, ñôøi soáng nhaân daân chöa oån ñònh vaø khoâng ñoàng ñeàu giöõa caùc vuøng. Caùc vuøng saâu, vuøng xa phaùt trieån coøn ôû möùc raát thaáp, ñôøi soáng nhaân daân gaëp nhieàu khoù khaên.

Nguoàn thuûy saûn nöôùc ngoït ôû ÑBSCL taäp trung chính ôû vuøng ngaäp luõ. Ñaây laø vuøng coù ñieàu kieän raát thuaän lôïi cho toâm caù phaùt trieån do coù muøa nöôùc noåi keùo daøi. Toång saûn löôïng thuûy saûn cuûa vuøng ngaäp luõ chieám hôn 70% thuûy saûn nöôùc ngoït toaøn ÑBSCL.

Giao thoâng ñöôøng boä trong vuøng ngaäp luõ ÑBSCL chöa phaùt trieån. Hieän nay, coù 10 tuyeán Quoác loä vôùi toång chieàu daøi 901km, 71 tuyeán Lieân tænh loä vôùi toång chieàu daøi 1.579km. tuy nhieân, chaát löôïng ñöôøng coøn thaáp, tröø caùc Quoác loä quan troïng, ña soá caùc tuyeán ñöôøng bò hö hoûng vaø nhieàu ñoaïn bò ngaäp trong muøa luõ. Giao thoâng ñöôøng boä taäp trung trong vuøng ngaäp luõ ÑBSCL chöa phaùt trieån. Hieän nay coù 10 tuyeán quoác loä vôùi toång chieàu daøi 901km, 71 tuyeán tænh loä vôùi toång chieàu daøi 1.579 km. Tuy nhieân, chaát löôïng ñöôøng coûn thaáp, tröø caùc quoác loä quan troïng, coøn laïi ña soá caùc tuyeán ñöôøng bò hö hoûng vaø nhieàu ñoaïn bò ngaäp trong muøa luõ.

Giao thoâng thuûy chieám vò trí quan troïng trong vuøng ngaäp luõ. Hôn 70% löôïng haøng hoùa vaän chuyeån baèng ñöôøng thuûy.

Toaøn vuøng ngaäp luõ ÑBSCL coù 8 tænh, 60 huyeän, 1.069 xaõ phöôøng vaø khu phuï trôï. Toång daân soá toaøn vuøng naêm 1996 khoaûng 9.074.600 ngöôøi, trong ñoù thaønh thò chieám khoaûng 26,8% vaø noâng thoân khoaûng 73,2%. Ñaïi boä phaän nhaân daân noâng thoân ñònh cö ôû ven caùc keânh raïch lôùn vaø caùc truïc loä. Maät ñoä daân soá bình quaân toaøn vuøng laø 474 ngöôøi km2, nhöng phaân boá khoâng ñeàu taäp trung chuû yeáu ôû caùc thò xaõ, thò traán (treân 2.000 ngöôøi/km2), caùc huyeän ven soâng Tieàn soâng Haäu (khoaûng 500 – 1000 ngöôøi / km2), ngöôïc laïi ôû caùc vuøng saâu, vuøng xa maät ñoä daân soá döôùi 100 ngöôøi/km2.

Haï taàng cô sôû vuøng ngaäp luõ ÑBSCL chöa phaùt trieån. Trong vuøng hieän coù khoaûng 15% daân soá trong ñoä tuoåi phaûi bieát ñoïc bieát vieát nhöng bò muø chöõ. Veä sinh moâi tröôøng keùm, thieáu nguoàn nöôùc saïch, saên soùc söùc khoûe ban ñaàu vaø ñieàu kieän chöõa beänh bò han cheá neân ñaõ aûnh höôûng nhieàu ñeán söùc khoûe nhaân daân, caùc beänh laây lan ñöôøng nöôùc phaùt trieån, khoaûng hôn 50% phuï nöõ maëc beänh phuï khoa.

Caùc taùc haïi do luõ gaây ra Ngaäp luït laø moät trôû ngaïi lôùn cho saûn xuaát noâng nghieäp vaø ñôøi soáng nhaân daân phía Baéc ÑBSCL. Do aûnh höôûng luõ neân caùc vuøng ngaäp saâu nhö TGLX, Baéc Vaøm Nao, Ñoàng Thaùp Möôøi trong thôøi gian töø thaùng VII ñeán thaùng XII khoâng saûn xuaát ñöôïc, haøng naêm coù haøng traêm ngaøn hoä trong thôøi gian luõ cao phaûi di dôøi ñeán nôi ñaát cao ñeå taïm truù, gaây neân tình traïng khoâng oå ñònh. Ñoàng thôøi luõ cuõng gaây neân thieät haïi to lôùn veà nhaân maïng, taøi saûn, cô sôû haï taàng, luùa, hoa maøu noâng nghieäp. Caùc traän luõ lôùn gaây thieät haïi veà nhaân maïng haøng traêm ngöôøi vaø thieät haïi veà taøi saûn haøng ngaøn tyû ñoàng.

Luõ ôû ÑBSCL coù cöôøng suaát khoâng lôùn nhöng gaây ngaäp saâu keùo daøi, gaây xoùi lôû bôø soâng vaø bôø keânh trong ñoù coù caû caùc thò traán, thò xaõ vaø phaù hoaïi heä thoáng giao thoâng haøng naêm gaây ra thieät haïi raát lôùn. Luõ naêm 1994 laøm 407 ngöôøi cheát, gaây thieät haïi 2.284 tyû ñoàng; luõ naêm 1995 laøm cheát 199 ngöôøi, gaây thieät haïi hôn 700 tyû ñoàng; luõ naêm 1996 laøm 217 ngöôøi cheát vaø gaây thieät haïi 2.182 tyû ñoàng. Tình traïng ngaäp luõ ñaõ laøm cho vieäc ñònh cö vaø xaây döïng cô sôû haï taàng gaëp nhieàu khoù khaên, ñôøi soáng nhaân daân khoâng an toaøn vaø khoâng oån ñònh. Vieäc ñi laïi, hoïc haønh, chöõa beänh bò nhieàu haïn cheá. Coù theå noùi luõ luït laø trôû ngaïi lôùn cho vieäc khai thaùc tieàm naêng ñaát ñai vaø quaù trình phaùt trieån noâng thoân vaø ñoâ thò hoùa, cuõng nhö vieäc xaây döïng xaõ hoäi theo höôùng coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa vaø vaên minh cuõng nhö vieäc xaây döïng xaõ hoäi theo höôùng coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa.

Caùc lôïi ích do luõ ñem laïi

Luõ ôû ÑBSCL mang laïi nhieàu lôïi ích to lôùn, tröôùc heát laø mang laïi moät löôïng phuø sa raát lôùn töø 95% löu vöïc thöôïng löu veà boài tuï neân ÑBSCL, vieäc boài tuï aáy vaãn tieáp tuïc dieãn ra laøm cho ÑBSCL môû roäng khoâng ngöøng ra phía bieån Ñoâng, laøm taêng ñoä phì cuûa ñoàng ruoäng, cung caáp nguoàn thuûy saûn doài daøo vaø laø moâi tröôøng sinh tröôûng heát söùc thuaän lôïi cho thuûy saûn. Ñoàng thôøi doøng chaûy luõ cuõng coù taùc duïng toát trong vieäc caûi taïo moâi tröôøng nöôùc, nhaát laø nöôùc chua pheøn, caûi taïo ñaát, veä sinh ñoàng ruoäng. Maët khaùc nguoàn nöôùc ngoït quan troïng naøy ñöôïc cung caáp cho saûn xuaát noâng nghieäp, nuoâi troàng thuûy saûn, kinh teá daân sinh vaø taïo neân moät vuøng sinh thaùi nöôùc ngoït roäng lôùn cho ñoàng baèng.

IV. TAÙC ÑOÄNG CUÛA CAÙC HOAÏT ÑOÄNG KINH TEÁ XAÕ HOÄI LEÂN HEÄ SINH THAÙI

Trong khoaûng vaøi chuïc naêm gaàn ñaây, caùc hoaït ñoäng kinh teá xaõ hoäi laøm cho caùc heä sinh thaùi ñaát ngaäp nöôùc ôû ÑBSCL bieán ñoåi heát söùc saâu saéc veà maët hình thaùi, cheá ñoä nöôùc, nguoàn lôïi sinh vaät vaø tính ña daïng sinh hoïc. Hieän töôïng di nhaäp cuûa caùc thuûy sinh vaät bieån vaøo caùc thuûy vöïc noäi ñòa ÑBSCL laø ñaëc ñieåm cô baûn cuûa heä sinh thaùi naøy. Noùi moät caùch khaùc, heä sinh thaùi noäi ñòa ôû ÑBSCL laø heä sinh thaùi hôû, nhöng khoaûng 20 naêm trôû laïi ñaây hoaït ñoäng kinh teá xaõ hoäi ôû ÑBSCL laïi dieãn ra theo chieàu höôùng taïo ra caùc heä sinh thaùi kín, laøm cho moâi tröôøng vaø heä sinh thaùi noäi ñòa bieán ñoåi saâu saéc, coù theå neâu leân caùc hoaït ñoäng ñieån hình.

Taùc ñoäng cuûa vieäc phaù röøng ngaäp maën ñeå laøm ñaàm nuoâi toâm quaûng canh. Töø ñaàu nhöõng naêm 80, khi con toâm coù giaù trò ngaøy caøng gia taêng treân thò tröôøng quoác teá. Caùc hoaït ñoäng thu mua ôû ÑBSCL trôû neân raát nhoän nhòp. Ngheà nuoâi toâm quaûng canh ñaõ phaùt trieån roäng khaép töø vuøng nöôùc ngoït noäi ñòa ñeán vuøng nöôùc maën ven bieån. Trong ñoù vieäc phaù röøng ngaäp maën ven bieån dieãn ra maïnh nhaát töø Baø Ròa –Vuõng Taøu tôùi ñaát muõi Caø Mau.

Ñaëc ñieåm chung cuûa caùc moâi tröôøng nöôùc vaø heä sinh thaùi caùc ao nuoâi toâm laø quaù trình pheøn hoùa, laéng ñoïng chaát höõu cô, taêng löôïng H2S, Al3+, SO4

2-, ôû lôùp buøn ñaùy. Ôû taàng nöôùc söï taêng ∑N, giaûm O2 keùo theo söï phaùt trieån phong phuù cuûa caùc loaøi taûo lam sôïi Oscillatoria, rong nhôùt Enteromorpha vaø laøm giaûm ñoä ña daïng sinh vaät. Keát quaû caùc khaûo saùt tröôùc vaø sau khi giaûi toûa caùc ñaàm nuoâi toâm ôû baõi boài Ñaát Muõi (thaùng 6/1992, thaùng 10/1996, thaùng 9/1998) cho thaáy vieäc giaûi toûa caùc ñaàm nuoâi toâm ôû vuøng baõi boài ñaõ laøm cho heä sinh thaùi ôû khu vöïc baõi boài bieán ñoåi theo chieàu höôùng tích cöïc, giaûm H2S, Al3+ trong buøn. Khu heä ñoäng vaät ñaùy treân neàn caùc ao nuoâi toâm cuõ ñaõ khoâi phuïc, soá löôïng thuûy sinh vaät phaân boá töông ñoái ñoàng ñieàu.

Tuy nhieân, keát quaû phaân tích caáu truùc khu heä thuûy sinh vaät, söï phaùt trieån soá löôïng cuûa thuûy sinh vaät vaø caùc loaøi öu theá, cho thaáy moâi tröôøng nöôùc khu vöïc cöûa soâng ven bieån baõi boài Ñaát Muõi coù xu höôùng taêng daàn möùc ñoä dinh döôõng vaø nhieãm baån höõu cô.

Söï khoâi phuïc röøng ngaäp maën ôû khu vöïc ñaõ giaûi toûa caùc ñaàm toâm ôû Ñaát Muõi thöïc söï chæ dieãn ra nhanh choùng ôû caùc bôø bao, coøn treân neàn ñaùy cuûa caùc ao söï khoâi phuïc röøng dieãn ra heát söùc chaäm. Ñeán nay, sau 5 naêm giaûi toûa treân neàn ñaùy caùc ao toâm cuõ, caây röøng ngaäp maën raát thöa hoaëc khoâng coù. Coù theå lôùp buøn ñen thoái ñöôïc hình thaønh treân maët ao trong thôøo gian nuoâi toâm ñaõ haïn cheá söï phaùt trieån cuûa röøng ngaäp maën.

Taùc ñoäng cuûa vieäc ñaép caùc “hoà röøng” Sau vuï chaùy röøng traøm lôùn nhaát töø tröôùc ñeán nay (1983), tænh Caø Mau ñaõ cho ñaøo keânh, xaây döïng bôø bao quanh caùc laâm ngö tröôøng U Minh I, U Minh II, U Minh III, Voà Dôi nhaèm giöõ nöôùc, khaéc phuïc hieän töôïng chaùy röøng vaøo muøa khoâ. Caùc khu vöïc trong bôø bao goïi laø “hoà röøng”. Hieän töôïng ñaép bôø bao giöõ nöôùc choáng chaùy röøng cuõng dieãn ra ôû caùc tænh An Giang, Kieân Giang, Caàn Thô vaø vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi, trong ñoù coù khu baûo toàn Traøm Chim (huyeän Tam Noâng tænh Ñoàng Thaùp).

Vieäc ñaép bôø bao ñaõ daãn ñeán hieän töôïng caùc keânh raïch noäi ñoàng laéng ñoïng nhieàu chaát höõu cô coù nguoàn goác thöïc vaät: laù caây, rong, beøo luïc bình, suùng, … phaùt trieån maïnh, cheát ñi vaø phaân giaûi laéng ñoïng ôû ñaùy, buøn ñen thoái laøm nhieãm baån thuûy vöïc. Caûm nhaän raát roõ nhaát laø ñöôøng di cö cuûa caù töø keânh raïch vaøo noäi ñoàng khoâng coøn, nguoàn lôïi caù traéng maát, chæ coøn caù ñen; buøn ñen thoái heä ñoäng vaät ñaùy hoaøn toaøn bò huûy dieät; trong thuûy vöïc toàn taïi caùc loaøi thöïc vaät phieâu sinh, ñoäng vaät phieâu sinh chæ thò cho moâi tröôøng coù ñoä pH thaáp, nhieãm maën vaø nhieãm baån.

Moâi tröôøng soáng bò bieán ñoåi maïnh, nguoàn thöùc aên cuûa chim suy giaûm, chim di chuyeån ñeán nôi khaùc. Hieän töôïng naøy cuõng ñaõ xaûy ra ôû vöôøn chim Ñaàm Dôi (tænh Caø Mau).

Söï phaùt trieån cuûa traøm troàng chaäm, khi traøm cao khoaûng 5m, do bò ngaäp nöôùc laâu ngaøy khi coù gioù lôùn , traøm bò ñoå haøng loaït.

Caùc taùc ñoäng do vieäc ñaép “hoà röøng” coøn aûnh höôûng nhieàu maët khaùc nhö söï bieán ñoåi sinh lyù – sinh thaùi cuûa caây traøm, bieán ñoåi cuûa khu heä caù vaø caùc ñoäng – thöïc vaät khaùc khi cheá ñoä thuûy hoïc thay ñoåi.

Taùc ñoäng cuûa vieäc ngoït hoùa baùn ñaûo Caø Mau

Hôn nöûa theá kyû qua, moät maïng löôùi keânh ñaøo ngaøy caøng phaùt trieån ôû ÑBSCL nhaèm môû roäng dieän tích troàng troït, tieâu nöôùc vaø phuïc vuï giao thoâng thuûy. Ôû töøng ñòa phöông cuõng xaây döïng caùc khu ngoït hoùa cuïc boä theo höôùng söû duïng nöôùc möa nhö Caùi Nöôùc, Ñaàm Dôi, Traàn Vaên Thôøi, …. Coâng taùc ngoït hoùa ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng keát quaû nhaát ñònh giuùp taêng dieän tích vaø taêng vuï canh taùc luùa nhöng noù ñaõ ñaët ra nhöõng vaán ñeà veà moâi tröôøng vaø saûn xuaát trong caùc ñieàu kieän sinh thaùi môùi:

- Giaûm ñoä maën trong caùc thuûy vöïc noäi ñoàng - Taêng cöôøng tích luõy chaát höõu cô - Xuaát hieän nhieàu thöïc vaät thuûy sinh lôùn : Ceratophullum, Myriophyllum,

Nympha sp., beøo ong, beøo luïc bình khi cheát phaân giaûi laøm bieán ñoåi chaát löôïng nöôùc vaø lôùp buøn ñaùy.

Ñaëc ñieåm chung cuûa söï phaùt trieån soá löôïng thuûy sinh vaät trong vuøng ngoït hoùa vaø “hoà röøng” laø söï phong phuù veà loaøi ñoäng vaät phieâu sinh vôùi caùc loaøi chæ thò cho moâi tröôøng giaøu dinh döôõng vaø nhieãm baån chieám öu theá. Ñoäng vaät ñaùy giaûm maïnh ôû haàu heát caùc khu vöïc ngoït hoùa.

Taùc ñoäng cuûa vieäc xaây döïng bôø bao chung soáng vôùi luõ Nhöõng naêm gaàn ñaây, thöïc hieän phöông chaâm soáng chung vôùi luõ, nhieàu ñòa phöông ôû ÑBSCL tieán haønh ñaép bôø bao phoøng luõ cho caùc khu vöïc cö daân, caây aên quaû, caùc ñoàng luùa, taïo ra raát nhieàu heä sinh thaùi kheùp kín treân caùc vuøng ñaát ñaõ ñöôïc caûi taïo nhôø doøng nöôùc töø soâng Mekong. Haäu quaû laø haøng traêm hecta xoaøi cuûa noâng tröôøng Long Vuõ (Long An) vaø moät soá vöôøn caây aên traùi bò cheát ngaäp do ngaäp nöôùc; vuøng sinh soáng cuûa caùc loaøi caù, toâm di cö töø soâng vaøo ñoàng ruoäng bò thu heïp. Ôû trong caùc khu ruoäng ñöôïc ñaép bôø bao nöôùc ruùt raát chaäm, aûnh höôûng lôùn ñeán muøa gieo caáy.

Taùc ñoäng cuûa vieäc chuyeån ñoåi saûn xuaát töø troàng luùa sang nuoâi toâm Töø naêm 2000, ôû vuøng sinh thaùi chuyeån tieáp – moät vuøng coù ñoä maën vaø caùc ñieàu kieän sinh thaùi dao ñoäng lôùn trong naêm, moät vuøng ñang thöïc hieän caùc döï aùn ngoït hoùa: Tieàn Giang, Beán Tre, Traø Vinh, Soùc Traêng, Baïc Lieâu, Caø Mau, Kieân Giang – cuoäc tranh chaáp giöõa con toâm vaø caây luùa dieãn ra quyeát lieät. Ôû nhieàu ñòa phöông, chính quyeàn cho pheùp ngöôøi noâng daân chuyeån ñoåi saûn xuaát töø troàng luùa sang nuoâi toâm hoaëc moät vuï nuoâi toâm, moät vuï troàng luùa.

Caùc heä sinh thaùi caùc thuûy vöïc noäi ñòa vuøng naøy ñang chuyeån daàn sang heä sinh thaùi nöôùc ngoït laïi ñoät ngoät chuyeån sang heä sinh thaùi nöôùc lôï. Caùc heä sinh thaùi

nöôùc ngoït ñang ñöôïc ñònh hình bò huûy dieät, quaù trình phaân giaûi dieãn ra, chaát löôïng moâi tröôøng nöôùc suy giaûm. Moâi tröôøng soáng khoâng oån ñònh. Cuoäc chieán giöõa con toâm vaø caây luùa chaéc chaén chöa ñöôïc phaân ñònh raïch roøi ôû vuøng sinh thaùi chuyeån tieáp ÑBSCL.

V. KEÁT LUAÄN VAØ KIEÁN NGHÒ

Quaûn lyù vaø phaùt trieån beàn vöõng nguoàn nöôùc laø moät vaán ñeà quan troïng vaø phöùc taïp ñoái vôùi caû nöôùc giaøu vaø nöôùc ngheøo. Ñoù laø moät thaùch thöùc veà kyõ thuaät vaø thöôøng ñoøi hoûi söï caân baèng caùc yeáu toá khaùc nhau ñeå ñaït ñöôïc söï keát hôïp toát nhaát trong vieäc xem xeùt caùc vaán ñeà veà xaõ hoäi, kinh teá vaø chính trò. Tieâu bieåu nhö moâi tröôøng ñöôïc xem nhö laø moät vaán ñeà neàn taûng vì noù thöïc söï laø chìa khoùa ñeå quaûn lyù nguoàn nöôùc beàn vöõng. Cheá ñoä doøng chaûy coù aûnh höôûng lôùn ñeán moâi tröôøng vaø heä sinh thaùi.

Soâng Meâkong laø moät taøi nguyeân nöôùc coù yù nghóa quyeát ñònh ñoái vôùi söï soáng coøn vaø phaùt trieån cuûa con ngöôøi vaø xaõ hoäi ôû Ñoàng Baèng Soâng Cöûu Long. Söï phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi cuøng vôùi söï gia taêng daân soá laøm cho nhu caàu söû duïng nöôùc ngaøy caøng taêng cao. Vieäc söû duïng nöôùc coù hieäu quaû ñoøi hoûi phaûi söû duïng toång hôïp, tieát kieäm phuø hôïp vôùi qui luaät phaùt trieån cuûa nguoàn nöôùc.

Nhaø nöôùc Vieät nam vöøa chuû tröông phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi vuøng ÑBSCL trôû thaønh moät vuøng kinh teá troïng ñieåm cuûa caû nöôùc. Vì vaäy vieäc phaùt trieån moät chieán löôïc nghieân cöùu keát hôïp chaët cheõ giöõa haäu quaû moâi tröôøng cuûa caùc chieán löôïc quaûn lyù vôùi moâ hình kinh teá sinh hoïc cuûa soâng Meâkong laø toái caàn thieát ñeå cung caáp cho caùc nhaø quaûn lyù vaø nhöõng ngöôøi ra quyeát ñònh moät nguoàn thoâng tin coù giaù trò vaø quyeàn löïc veà chi phí lôïi ích cuûa caùc phöông aùn löïa choïn veà quaûn lyù doøng soâng ñang ñöôïc xem xeùt. Ñaây cuõng theå hieän quan ñieåm cuûa nhaø nöôùc Vieät Nam ñeán phaùt trieån vuøng ÑBSCL.

Ña soá ngaøy caøng nhaän thöùc ñöôïc nhöõng coâng trình phaùt trieån taøi nguyeân nöôùc vaø löu vöïc laøm thay ñoåi moâ hình di chuyeån nöôùc trong caùc heä sinh thaùi thuyû sinh, seõ laøm caùc heä thoáng thay ñoåi. Nhöõng thay ñoåi naøy khoâng phaûi ngaãu nhieân, maø coù theå döï ñoaùn vaø haïn cheá ôû möùc xaõ hoäi coù theå chaáp nhaän. Ñeå thaønh coâng trong coâng taùc quaûn lyù moâi tröôøng moät caùch coù traùch nhieäm vaø ñeå ñaït ñöôïc khaùi nieäm söû duïng beàn vöõng, thì seõ coù ích cho caùc coá vaán khoa hoïc, quaûn lyù nöôùc, vaø ngöôøi ra quyeát ñònh neáu hoï coù ñöôïc moät moái quan heä laøm vieäc döïa treân chieán löôïc saùu ñieåm:

• Phaùt trieån chính saùch vaø quy ñònh phaùp lyù phuø hôïp veà baûo veä taøi nguyeân (yeâu caàu phaùp lyù ñoái vôùi söû duïng beàn vöõng)

• Chöông trình nghieân cöùu quoác gia ñöôïc ñònh höôùng veà moái lieân heä giöõa heä sinh thaùi vaø doøng chaûy (taêng kieán thöùc neàn)

• Söû duïng kieán thöùc toát nhaát saün coù töø nhöõng chöông trình, cuøng vôùi caùc coâng trình nghieân cöùu ngaén haïn coù ñònh höôùng, ñeå traû lôøi caùc caâu hoûi quaûn lyù (xuùc tieán trong tröôøng hôïp kieán thöùc haïn cheá)

• Söû duïng caùc quaù trình minh baïch vaø ñöôïc cô caáu toát cho vieäc ñaùnh giaù caùc phöông aùn vaø ra quyeát ñònh, trong ñoù giaûi quyeát caân baèng caùc vaán ñeà kinh teá, sinh thaùi, xaõ hoäi vaø kyõ thuaät (ñaùnh giaù yù nghóa ñaày ñuû cuûa taát caû caùc phöông aùn vaø nhöõng ñaùnh ñoåi thöông thaûo)

• Quan traéc keát quaû cuûa phöông aùn ñöôïc choïn (hoïc hoûi töø thöïc teá)

• Ñieàu chænh keá hoaïch quaûn lyù khi ñöôïc theå hieän qua caùc keát quaû quan traéc (söû duïng phöông phaùp quaûn lyù thích öùng chieán löôïc)

Ñeå ñaït ñöôïc chieán löôïc naøy, naêm nhaân toá caàn thieát cho söï thaønh coâng ñöôïc theå hieän roõ trong caùc coâng trình nghieân cöùu ñieån hình:

- Thöù nhaát, caùc coäng ñoàng haï löu ñoùng vai troø quan troïng trong quaù trình ra quyeát ñònh, vì chuùng coù khaû naêng taùc ñoäng vaø laøm thay ñoåi cuoäc soáng cuûa hoï.

- Thöù hai, caùc cô quan quaûn lyù nöôùc caàn chuyeån töø choã laø ngöôøi cung caáp nöôùc thaønh caùc cô quan quaûn lyù taøi nguyeân nöôùc toaøn dieän.

- Thöù ba, caùc nhaø khoa hoïc vaø quaûn lyù caàn thoáng nhaát laøm vieäc vôùi nhau trong moâi tröôøng haïn cheá kieán thöùc.

- Thöù tö, caùc quy ñònh môùi veà söû duïng taøi nguyeân moät caùch beàn vöõng, duø töø trong nöôùc hay töø beân ngoaøi, caàn ñöôïc thöïc hieän ñeå taïo ñoäng löïc vaø cô sôû phaùp lyù cho coâng taùc ñaùnh giaù doøng chaûy moâi tröôøng.

- Thöù naêm, duø khoù khaên, nhöng caàn noã löïc xuùc tieán vieäc söû duïng soâng beàn vöõng baèng quaù trình thöông thaûo, ra quyeát ñònh minh baïch, löu yù ñeán vaán ñeà coâng baèng vaø baûo toàn.

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

1. Trònh Thò Long, 2003. Xaây döïng phöông phaùp luaän veà nghieân cöùu doøng chaûy moâi tröøông soâng Meâ Coâng phuïc vuï laäp qui cheá duy trì doøng chaûy treân soâng chính, ñeà taøi UBSMK Vieät Nam, 2003.

2. To Quang Toan, November 2003. Partial review of salinity intrusion in the Mekong Delta, Vietnam. Mekong River Commission Phnom Penh, Cambodia

3. Richard Davis, Rafik Hirji, 2003. Water resources and environment, technical note C.1: environmental flows – concepts and methods. Series Editors, The World Bank - Washington, D.C.