ससस्ककतव्यमाकरणमम् २४६ Sanskrit...मम ध...

ममाध्यममकककमायमायाः पमाठ्यक्रमयाः

ससस्कक तव्यमाकरणमम् - २४६

पपुस्तकमम् - १

रमाषष ष्ट्रीय-मपुक-मविदमालयष्ट्री-मशिकमा-ससस्थमानमम्ए-२४-२५, ससस्थमागतकक्षेत्रमम् , मविभमागयाः - ६२

ननोएडमा - २०१ ३०९ (उत्तरप्रदक्षेशियाः)जमालपपुटकक टमम् - www.nios.ac.in मनमकरल्ययाः दकरभमाषयाः - १८००१८०९३९३

National Institute of Open SchoolingA- - , Institutional Area, Sector – 24 25 62

NOADA – (UP)201 309

©रमाषष ष्ट्रीय-मपुक-मविदमालयष्ट्री-मशिकमा-ससस्थमानमम् National Institute of Open Schooling

प्रथमससस्करणमम् २०१७ First Edition (Copies )2017

ISBN (Book )1

ISBN (Book )2

ISBN (Book )3

समचिवियाः, रमाषष ष्ट्रीय-मपुक-मविदमालयष्ट्री-मशिकमा-ससस्थमानमम्, ए-२४-२५, ससस्थमागतकक्षेत्रमम् , मविभमागयाः - ६२, ननोएडमा - २०१ ३०९ (उत्तरप्रदक्षेशियाः)दमारमा प्रकमामशितमम्। ...............दमारमा मपुमद्रितमम्।

ममाध्यममकककमा - ससस्कक तव्यमाकरणमम् (२४६)

मन्त्रणमामण्डलमम्आचचाररर्यः चन्द्रभभषणशरचार शश्री ससजर-कक रचार-ससन्हचा डचाड. सन्ध्रचा-कक रचारर्यःअध्यकक्षः ननिददेशकक्षः (शशैनकक) उपननिददेशकक्षः (शशैनकक)

रराष्टट्रीय-ममक-नविदरालयट्री-नशकरा-ससस्थरानिमम ररा.मम.नवि.नश.ससस्थरानिमम ररा.मम.नवि.नश.ससस्थरानिमम निनोएडरा, उत्तरप्रददेशक्षः - २०१ ३०९ निनोएडरा, उत्तरप्रददेशक्षः - २०१ ३०९ निनोएडरा, उत्तरप्रददेशक्षः - २०१ ३०९

पमाठ्यमविषय-मनममर मत-समममतयाःपप. डड. अकर नचाथ-चचौधरश्री (ससरततर्यः अध्रकर्यः)उप-कम लपनतक्षःशट्रीसनोमनिराथ-ससस्कक त-नविश्वनविदरालयक्षःविदेरराविल -३६२२६६ (गमरर्जरप्रददेशक्षः)

डचाड. नश्रीरजकक रचारभचाररवर्यः (ससरततर्यः उपचाध्रकर्यः)सहरायकप्रराध्यरापकक्षः (ससस्कक तराध्ययनिनविभरागक्षः)ररामकक ष्ण-नमशनि-नविविदेकरानिन्द-नविश्वनविदरालयक्षःबदेलमड-मठक्षः, हराविडरा - ७११ २०२ (प.विङम गमम)

डड. हरर-रचार-सरशर्यःसहरायकप्रराध्यरापकक्षः (ससस्कक तनविभरागक्षः)रविराहरलराल-निदेहर-नविश्वनविदरालयक्षःनिविददेहलट्री

स्वचारश्री वतदतत्त्वचानन्दर्यःप्रराचरायर्जक्षःररामकक ष्ण-मठ-नविविदेकरानिन्द-विदेद-नविदरालयक्षःबदेलमड-मठक्षः, मण्डलमम - हराविडरा - ७११ २०२ (प.विङम गमम)

डड. सवजतन्द्र-सससहर्यःविररष-प्रराध्यरापकक्षः (ससस्कक तमम)नशकराननिददेशरालयक्षः, कदे न्द्रसविर्जकरारक्षः, ददेहलट्री

शश्रीरचानन रलर-पपडतसहरायकप्रराध्यरापकक्षः (W.B.E.S) (ससस्कक तनविभरागक्षः)रराणट्रीबराबाँध-सविर्जकरारट्रीय-महरानविदरालयक्षःस्थरानिमम - रराणट्रीबराबाँध, मण्डलमम - बराबाँकम डरा - ७२२१३५ (प.विङम गमम)

शश्रीरचानन सकरन्त-चचौधकरश्रीसहरायकप्रराध्यरापकक्षः (ससस्कक तनविभरागक्षः)सबस-सरनिट्रीकरान्त-महरानविदरालयक्षःपतरालयक्षः - लमटमननियरा, रकरालयक्षः - सबसमण्डलमम - पनश्चिममदेनदनिट्रीपमरमम - ७२१ १६६ (प.विङम गमम)

डड. रचार-नचारचारण-रश्रीणचासहरायक-ननिददेशकक्षः (शशैनकक)

रराष्टट्रीय-ममक-नविदरालयट्री-नशकरा-ससस्थरानिममनिनोएडरा, उत्तरप्रददेशक्षः - २०१ ३०९

पमाठ्यक्रम-समन्वियकयाःडड. रचार-नचारचारण-रश्रीणचासहरायक-ननिददेशकक्षः (शशैनकक)

रराष्टट्रीय-ममक-नविदरालयट्री-नशकरा-ससस्थरानिममनिनोएडरा, उत्तरप्रददेशक्षः - २०१ ३०९

पमाठ्यमविषयसमामगष्ट्री-मनममर मत-समममतयाः

ससपमादकमण्डलमम्डचाड. नश्रीरजकक रचारभचाररवर्यःसहरायकप्रराध्यरापकक्षः (ससस्कक तराध्ययनिनविभरागक्षः)ररामकक ष्ण-नमशनि-नविविदेकरानिन्द-नविश्वनविदरालयक्षःबदेलमड-मठक्षः, हराविडरा - ७११ २०२ (प.विङम गमम)

स्वचारश्री वतदतत्त्वचानन्दर्यःप्रराचरायर्जक्षःररामकक ष्ण-मठ-नविविदेकरानिन्द-विदेद-नविदरालयक्षःबदेलमड-मठक्षः, मण्डलमम - हराविडरा - ७११ २०२ (प.विङम गमम)

पमाठलक्षेखकमायाः(पचाठर्यः १-९)

स्वचारश्री वतदतत्त्वचानन्दर्यःप्रराचरायर्जक्षःररामकक ष्ण-मठ-नविविदेकरानिन्द-विदेद-नविदरालयक्षःबदेलमड-मठक्षः, हराविडरा - ७११ २०२ (प.विङम गमम)

(पचाठर्यः १०-१४)

शश्रीरचानन जरदतवसदण्डचाअनिमसन्धरातरा (ससस्कक तराध्ययनिनविभरागक्षः)ररामकक ष्ण-नमशनि-नविविदेकरानिन्द-नविश्वनविदरालयक्षःमण्डलमम - हराविडरा - ७११ २०२ (प.विङम गमम)

(पचाठर्यः १५-१८)

शश्रीरचानन सकरन्त-चचौधकरश्रीसहरायकप्रराध्यरापकक्षः (ससस्कक तनविभरागक्षः)सबस-सरनिट्रीकरान्त-महरानविदरालयक्षःपतरालयक्षः - लमटमननियरा, रकरालयक्षः - सबसमण्डलमम - पनश्चिममदेनदनिट्रीपमरमम - ७२१ १६६ (प.विङम गमम)

(पमाठयाः १९-२५)

डमाड. नष्ट्रीरजकपु ममारभमागरवियाःसहरायकप्रराध्यरापकक्षः (ससस्कक तराध्ययनिनविभरागक्षः)ररामकक ष्ण-नमशनि-नविविदेकरानिन्द-नविश्वनविदरालयक्षःबदेलमड-मठक्षः, हराविडरा - ७११ २०२ (प.विङम गमम)

(पचाठर्यः २६-२९)

शश्रीरचानन रचाहहलरचासजर्यःअनिमसन्धरातरा (ससस्कक तनविभरागक्षः)यरादविपमरनविश्वनविदरालयक्षःकनलकरातरा - ७०० ०३२ (प.विङम गमम)

रक्षेखमामचित्रमाङ्कनस मपुखपकष्ठमचित्रणस चिस्वचारश्री हररूपचानन्दर्यःररामकक ष्ण-नमशनिमबदेलमड-मठक्षःमण्डलमम - हराविडरा - ७११ २०२ (प.विङम गमम)

नप्रय नविदरानथर्जनिम

'भरारतट्रीयजरानिपरम्पररा' इनत पराठमयक्रमस्य अध्ययनिराय अध्यदेतदे हरादर्दं स्विरागतस व्यरानह्रियतदे। भरारतमम अनत प्रराचट्रीनिमम अनत नविशरालस च। भरारतस्य विराङ्मयमनप तथशैवि प्रराचट्रीनिस प्रशस्यतरस सममहतम च। सकनष्टिकतरार्ज भगविरानिम एवि

भरारतट्रीयरानिरास सकलनविदरानिरामम उत्स इनत नसदरान्तक्षः शरासदेषम। भरारतस्य समजरातदे अल्पजरातदे अजरातदे च इनतहरासदे विरानगविननिमयस्य मराध्यमस ससस्कक तनमनत समनविनदतस समदेषरामम। प्रदट्रीरर्घै अनस्मनिम भरारतदेनतहरासदे यराननि शरासरानण सममददतराननि, यतम नचन्तनिस प्ररावितर्जत, यदे भराविराक्षः प्रकनटतराक्षः तत्सविर्जमनप ससस्कक तभराषराभराण्डरारदे ननिबदमनस्त। अस्य भराण्डरारस्य आकरारक्षः नकयरानिम, तलक्षः नकयरानिम गभट्रीरक्षः, मदल्यस नकयदम अनधकमम इनत ननिधरार्जरणदे नि कनोऽनप समथर्जक्षः। पमररा नकस नकस पठनन्त स्म भरारतट्रीयरा इनत एकदे नि शनोकदे नि कथनञचतम ससनकप्य प्रकटमयतदे -

अङम गराननि विदेदराश्चित्विरारनो मट्रीमराससरा न्यरायनविस्तरक्षः।पमरराणस धमर्जशरासस च नविदरा हदेतराश्चितमदर्जश।। (विरायमपमरराणमम ६१.७८)

अनस्मनिम शनोकदे चतमदर्जश नविदरास्थरानिराननि कथ्यन्तदे। चत्विरारनो विदेदराक्षः (उपविदेदराक्षः च) षडम विदेदराङम गराननि मट्रीमराससरा (पदविर्वोत्तरमट्रीमराससदे) न्यरायक्षः (आन्विट्रीनककक) पमरराणमम (अष्टिरादश ममख्यराननि पमरराणराननि, उपपमरराणराननि च) धमर्जशरासमम (स्मकनतक्षः) इनत चतमदर्जश नविदरास्थरानिराननि कथ्यन्तदे। इतनोऽनप कराव्यरादट्रीननि बहहननि शरासरानण सनन्त। एतरासरास नविदरानिरामम उत्सक्षः प्रविराहक्षः प्रदरानिस प्रगनतक्षः प्रविकनदक्षः च महतरा करालदेनि ररातरा। समरारस्य कल्यराणराय भरारतस्य पराठदरानिपरम्पररायरास गमरुकम लदेषम आध्यरानत्मकरा मनिनोविशैजराननिकरा शरट्रीररारनोगयनविषयरा ररारनिट्रीनतक्षः दण्डनिट्रीनतक्षः कराव्यराननि कराव्यशरासरानण अन्यराननि च बहहननि शरासरानण पराठमयन्तदे पठमयन्तदे स्म।

एतरासरामम नविदरानिरास नशकणराय बटमक्षः नपतकगकहस त्यक्त्विरा गमरुकम लदेषम ब्रह्मचयरार्जशमस यरापयनत स्म। एतरासम ननिष्पराणनो भविनत स्म। एतरासम नविदरासम ननिष्णरातरा रनिरा अदरानप कदे नचतम सनन्त। निशैसनगर्जकपररवितर्जनिराननि परददेशट्रीयराननि आक्रमणराननि स्विददेशट्रीयरा नविप्लविराक्षः इत्यरानदनभक्षः बहहनभक्षः करारणशैक्षः एतरा नविदरा यथरापदविर्दं नि पराठमयन्तदे भरारतदे। अनपच यदे कदे ऽनप पठनन्त तदेषरास पराठमयक्रमक्षः परट्रीकरा प्रमराणपतमम इत्यरानदकमम आधमननिकनशकणपदत्यरा क्विनचतम रराज्यदेषम भविनत, बहहत निशैवि भविनत। अतक्षः एतदेषरास प्रराचट्रीनिशरासराणरामम अध्ययनिस परट्रीकणस प्रमराणट्रीकरणस च भवितम इनत नधयरा अयस पराठमयक्रमक्षः ररानष्टयममकनविदरालयट्रीनशकराससस्थरानिदेनि प्ररारब्धक्षः। रनिनहतराकरारर यदम यराविदम यथरा च जरानिस एतदेषम शरासदेषम ननिनहतस ननिभकतमम चरानस्त तदम रनिरानिरास पमरस्तरातम प्रकनटतस भवितम इनत लक्ष्यमम। तदेनि सविर्वेऽत समनखिनिक्षः सन्तम, सविर्वे सन्तम ननिररामयराक्षः, सविर्वे भद्रदृनष्टिसम्पनिरा भदत्विरा भद्ररानण पश्यन्तम, मरा कनश्चिदम दमक्षःखिमम आप्निमयरातम, मरा कनश्चिदम दमक्षःखिदरानिदे प्रवितर्वेत इनत अत्यन्तमम उदरारमम उददेश्यमम 'भरारतट्रीयजरानिपरम्पररा' इनत निरामकस्य अस्य पराठमयक्रमस्य प्रकल्पनिदे वितर्जतदे। नविजरानिस शरट्रीररारनोगयस नचन्तयनत। कलरानविषयरा मनिनोनविजरानिमम आध्यरानत्मकनविजरानिस मनिनोरञरनिस च नचन्तयनन्त। नविजरानिस सराधनिस्विरपस समखिनोपभनोगक्षः सराध्यस चरानस्त। अतक्षः नविजरानिरादनप कलराशराखिरायराक्षः शदेषत्विस ननिक्षःसन्ददेहमनस्त। रनिक्षः कलरामम उपयमज्य नविजरानिरातम समखिमम निराप्निनोनत। अनप तम नविजरानिमम उपयमज्य कलरातक्षः समखिमराप्निनोनत। निरात व्यनतक्रमक्षः पररलक्ष्यतदे।

अयस ससस्कक तव्यराकरणस्य पराठमयक्रमक्षः छरातरानिमकद लनो जरानिविधर्जकनो लक्ष्यसराधकक्षः पमरुषराथर्जसराधकश्चि अनस्त इनत नविश्वनसनम।अस्य पराठमयक्रमस्य ननिमरार्जणदे यदे नहतरानभलरानषणनो नविदराससक्षः उपददेष्टिरारक्षः पराठलदेखिकराक्षः तमनटससशनोधकराक्षः टङम करायनोरकराक्षः च सराकरातम

परनोकरपदेण विरा सराहराय्यस कक तविन्तक्षः, तदेभ्यक्षः ससस्थरानिपकतनो हरानदर्जकस करातर्जज्ञ्यस व्यरानह्रियतदे। ररामकक ष्णनमशनिम-नविविदेकरानिन्द-नविश्वनविदरालयस्य कम लपनतवियरार्जक्षः शट्रीमन्तक्षः स्विरानमनि आत्मनप्रयरानिन्दराक्षः नविशदेषतनो धन्यविरादराहरार्ज यदेषरामम आनिमकद ल्यस प्रदेरणरास च नविनिरा करायर्जस्यरास्य पररसमरानपक्षः दमष्कररा एवि।

अस्य पराठमयक्रमस्य अध्यदेतरारनो धन्यरा भविन्तम, सफलरा भविन्तम, नविदराससनो भविन्तम, सज्रनिरा भविन्तम, ददेशभकरा भविन्तम, समरारसदेविकरा भविन्तम इनत अनत हरादरार्ज सनदच्छरा अस्मराकमम।

आचरायर्जक्षः चन्द्रभदषणशमरार्जअध्यकक्षः

रराष्टट्रीय-ममक-नविदरालयट्री-नशकरा-ससस्थरानिमम

अध्यकष्ट्रीययाः सन्दक्षेशियाः

मनदक्षेशिककीयमा विमाकम् नप्रय अध्यदेतक्षः

'भरारतट्रीयजरानिपरम्पररा' इनत पराठमयक्रमस पनठतममम उत्सरानहभ्यनो भरारतट्रीयजरानिपरम्पररायरा अनिमररानगभ्य उपरासकदे भ्यश्चि हरानदर्जकस स्विरागतस नविजराप्यतदे। परमहषर्जनविषयक्षः अयस यदम गमरुकम लदेषम अधट्रीयरानिरा नविषयरा अस्मराकस रराष्टट्रीय-ममक-नविदरालयट्री-नशकरा-ससस्थरानिस्य पराठमयक्रमदेऽनप समरानविष्टिरा भविनन्त। आ बहनोक्षः करालरादम नविदमरानिक्षः अन्तररायनो ददरट्रीभविदेनदनत आशरासदे। नहन्दमरशैनिबबौदरानिरास धनमर्जकमम आध्यरानत्मकस कराव्यरानदकस च विराङ्मयस प्ररायक्षः सविर्जमनप ससस्कक तदे ननिबदमनस्त। एतदेषरास शतस्य कनोटट्रीनिरास मनिमररानिरास नप्रयराणरामम नविषयराणरामम भदनमकरायशै प्रस्तमत्यशै प्रविदेशयनोगयतरायशै प्ररनोचनिरायशै च मराध्यनमकस्तरदे उच्चमराध्यनमकस्तरदे च कदे नचदम नविषयराक्षः पराठमयत्विदेनि यनोज्यन्तदे। यथरा आसगल-नहन्दरानदभराषराजरानिस नविनिरा तत्तदराषयरा नलनखितरा मराध्यनमकस्तरट्रीयरा ग्रन्थराक्षः पनठतमस बनोदमस च नि शक्यन्तदे तदतम अतरानप प्ररारनम्भकस ससस्कक तस नि ररानिरानत चदेतम इमस पराठमयक्रमस बनोदमस नि परारयदेतम। अतक्षः प्ररारनम्भकस ससस्कक तस नविदरानिम छरातक्षः अत अस्य पराठमयक्रमस्य अध्ययनिदे अनधकराररत्विदेनि इनत गण्यतदे।

गमरुकम लदेषम अधट्रीयरानिराक्षः छरातरा अष्टिमककरास यरावितम करामस स्विपरम्पररानिमसरारमम अध्ययनिस करनोतम। निविमदशमककयनोक्षः तम एकरादशदरादशककयनोक्षः च भरारतट्रीयजरानिपरम्पररा इनत पराठमयक्रमस्य ननिषयरा ननियनमतमम अध्ययनिस करनोतम। अस्य पराठमयक्रमस्य अध्यदेतरा उच्चनशकरायशै यनोगयनो भनविष्यनत।

ससस्कक तस्य नविनभन्निदेषम शरासदेषम कक तभदररपररशमराक्षः नविदराससक्षः प्रराध्यरापकराक्षः नशककराक्षः नशकरानविदक्षः च अस्य पराठमयक्रमस्य प्ररारपरचनिरायरामम नविषयननिधरार्जरणदे नविषयपररमराणननिधरार्जरणदे नविषयप्रकटनिभराषरास्तरननिणर्जयदे नविषयपराठलदेखिनिदे च ससलगनिराक्षः। अतक्षः अस्य पराठमयक्रमस्य स्तरक्षः उन्नित एवि इनत नकमम उ विकव्यमम।

ससस्कक तव्यराकरणस्य एषरा स्विराध्यरायसरामग्रट्री भवितरास कक तदे पयरार्जपरा समबनोधरा रुनचररा आनिन्दरसस्यनन्दनिट्री सबौभरागयदरानयनिट्री धमरार्जथर्जकराममनोकनोपयनोनगनिट्री च स्यरानदनत आशरास्महदे। अस्य पराठमयक्रमस्य प्रधरानिस लक्ष्यस यदम भरारतट्रीयजरानिपरम्पररायराक्षः शशैकनणककदेतदेषम नविनशष्टिस यनोगयस च स्थरानिस स्विट्रीकक नतक्षः गविदेषणरा च स्यरानदनत। तल्लक्ष्यमम पराठमयक्रमदेणरानिदेनि सदेत्सनत इनत दृढनविश्वरानसनिनो वियमम।

अध्यदेतरा अध्ययनिकरालदे यनद मन्यदेत यदम अनस्मनिम अध्ययनिसम्भरारदे पराठननिचयदे यत ससशनोधनिस पररवितर्जनिस पररविधर्जनिस ससस्करारक्षः च अपदेक्ष्यन्तदे, तदेषरास समदेषरास प्रस्तराविरानिरास वियस स्विरागतस कतमर्दं नसदराक्षः स्मक्षः। अममस पराठमयक्रममम इतनोऽनप अनधकमम प्रभरानविनिमम उपयनोनगनिस सरलस च नविधरातमस भविनदक्षः सह वियस सदरा प्रयत्निपररा एवि।

अध्यदेत तणरास समदेषरामनप अध्ययनिदे सराफल्यराय रट्रीविनिदे च सराफल्यराय कक तकक त्यरायशै च आशट्रीविर्जचक्षः अस्मराकमम। नकस बराहहनिरा नविस्तरदेण। अस्मराकस गबौरविविराणणीं रगनत नविरलरामम सविर्जनविदरायरा लक्ष्यभदतरामम एवि उदररानम -

सविरऽत्र सपुखखनयाः सन्तपु सविर सन्तपु मनरमामयमायाः। सविर भद्रिमामण पश्यन्तपु ममा कशश्चिदम् दपुयाःखभमागम् भविक्षेतम्।। दपुजरनयाः सज्जननो भकयमातम् सज्जनयाः शिमाशन्तममाप्नपुयमातम्।शिमान्तनो मपुच्यक्षेत बन्धक्षेभ्यनो मपुकश्चिमान्यमानम् मविमनोचियक्षेतम्।।स्विस्त्यस्तपु मविश्विस्य खलयाः प्रसष्ट्रीदतमास ध्यमायन्तपु भकतमामन मशिविस ममथनो खधयमा। मनश्चि भद्रिस भजतमादधनोकजक्षे आविक्षेश्यतमास ननो ममतरप्यहहैतपुककी।।

शट्री ससरय-कम मरार-नसन्हराननिददेशकक्षः (शशैनककमम)


मनदक्षेशिककीयमा विमाकम्

नप्रय अध्यदेतक्षः'भरारतट्रीयजरानिपरम्पररा' इनत पराठमयक्रमस पनठतममम उत्सरानहभ्यनो भरारतट्रीयजरानिपरम्पररायरा अनिमररानगभ्य उपरासकदे भ्यश्चि हरानदर्जकस

स्विरागतस नविजराप्यतदे। परमहषर्जनविषयक्षः अयस यदम गमरुकम लदेषम अधट्रीयरानिरा नविषयरा अस्मराकस रराष्टट्रीय-ममक-नविदरालयट्री-नशकरा-ससस्थरानिस्यपराठमयक्रमदेऽनप समरानविष्टिरा भविनन्त। आ बहनोक्षः करालरादम नविदमरानिक्षः अन्तररायनो ददरट्रीभविदेनदनत आशरासदे। नहन्दमरशैनिबबौदरानिरास धनमर्जकममआध्यरानत्मकस कराव्यरानदकस च विराङ्मयस प्ररायक्षः सविर्जमनप ससस्कक तदे ननिबदमनस्त। एतदेषरास शतस्य कनोटट्रीनिरास मनिमररानिरास नप्रयराणरामम नविषयराणराममभदनमकरायशै प्रस्तमत्यशै प्रविदेशयनोगयतरायशै प्ररनोचनिरायशै च मराध्यनमकस्तरदे उच्चमराध्यनमकस्तरदे च कदे नचदम नविषयराक्षः पराठमयत्विदेनि यनोज्यन्तदे। यथराआसगल-नहन्दरानदभराषराजरानिस नविनिरा तत्तदराषयरा नलनखितरा मराध्यनमकस्तरट्रीयरा ग्रन्थराक्षः पनठतमस बनोदमस च नि शक्यन्तदे तदतम अतरानप प्ररारनम्भकसससस्कक तस नि ररानिरानत चदेतम इमस पराठमयक्रमस बनोदमस नि परारयदेतम। अतक्षः प्ररारनम्भकस ससस्कक तस नविदरानिम छरातक्षः अत अस्य पराठमयक्रमस्य अध्ययनिदेअनधकराररत्विदेनि इनत गण्यतदे।

गमरुकम लदेषम अधट्रीयरानिराक्षः छरातरा अष्टिमककरास यरावितम करामस स्विपरम्पररानिमसरारमम अध्ययनिस करनोतम। निविमदशमककयनोक्षः तमएकरादशदरादशककयनोक्षः च भरारतट्रीयजरानिपरम्पररा इनत पराठमयक्रमस्य ननिषयरा ननियनमतमम अध्ययनिस करनोतम। अस्य पराठमयक्रमस्य अध्यदेतराउच्चनशकरायशै यनोगयनो भनविष्यनत।

ससस्कक तस्य नविनभन्निदेषम शरासदेषम कक तभदररपररशमराक्षः नविदराससक्षः प्रराध्यरापकराक्षः नशककराक्षः नशकरानविदक्षः च अस्य पराठमयक्रमस्यप्ररारपरचनिरायरामम नविषयननिधरार्जरणदे नविषयपररमराणननिधरार्जरणदे नविषयप्रकटनिभराषरास्तरननिणर्जयदे नविषयपराठलदेखिनिदे च ससलगनिराक्षः। अतक्षः अस्यपराठमयक्रमस्य स्तरक्षः उन्नित एवि इनत नकमम उ विकव्यमम।

ससस्कक तव्यराकरणस्य एषरा स्विराध्यरायसरामग्रट्री भवितरास कक तदे पयरार्जपरा समबनोधरा रुनचररा आनिन्दरसस्यनन्दनिट्री सबौभरागयदरानयनिट्रीधमरार्जथर्जकराममनोकनोपयनोनगनिट्री च स्यरानदनत आशरास्महदे। अस्य पराठमयक्रमस्य प्रधरानिस लक्ष्यस यदम भरारतट्रीयजरानिपरम्पररायराक्षः शशैकनणककदेतदेषमनविनशष्टिस यनोगयस च स्थरानिस स्विट्रीकक नतक्षः गविदेषणरा च स्यरानदनत। तल्लक्ष्यमम पराठमयक्रमदेणरानिदेनि सदेत्सनत इनत दृढनविश्वरानसनिनो वियमम।

अध्यदेतरा अध्ययनिकरालदे यनद मन्यदेत यदम अनस्मनिम अध्ययनिसम्भरारदे पराठननिचयदे यत ससशनोधनिस पररवितर्जनिस पररविधर्जनिस ससस्करारक्षः चअपदेक्ष्यन्तदे, तदेषरास समदेषरास प्रस्तराविरानिरास वियस स्विरागतस कतमर्दं नसदराक्षः स्मक्षः। अममस पराठमयक्रममम इतनोऽनप अनधकमम प्रभरानविनिमम उपयनोनगनिस सरलसच नविधरातमस भविनदक्षः सह वियस सदरा प्रयत्निपररा एवि।

अध्यदेत तणरास समदेषरामनप अध्ययनिदे सराफल्यराय रट्रीविनिदे च सराफल्यराय कक तकक त्यरायशै च आशट्रीविर्जचक्षः अस्मराकमम। नकस बराहहनिरा नविस्तरदेण। अस्मराकस गबौरविविराणणीं रगनत नविरलरामम सविर्जनविदरायरा लक्ष्यभदतरामम एवि उदररानम - सविर्वेऽत समनखिनिक्षः सन्तम सविर्वे सन्तम ननिररामयराक्षः। सविर्वे भद्ररानण पश्यन्तम मरा कनश्चिदम दमक्षःखिभरागम भविदेतम।। दमरर्जनिक्षः सज्रनिनो भदयरातम सज्रनिक्षः शरानन्तमराप्निमयरातम।शरान्तनो ममच्यदेत बन्धदेभ्यनो ममकश्चिरान्यरानिम नविमनोचयदेतम।।स्विस्त्यस्तम नविश्वस्य खिलक्षः प्रसट्रीदतरास ध्यरायन्तम भदतराननि नशविस नमथनो नधयरा। मनिश्चि भद्रस भरतरादधनोकरदे आविदेश्यतरास निनो मनतरप्यहशैतमकक।।

(डराड. ररारदेशकम मरारक्षः)ननिददेशकक्षः (शशैनककमम)


नप्रय नरजरासनो

ॐ सह निराविवितम। सह निबौ भमनिकम । सह विट्रीयर्दं करविराविहशै। तदेरनस्विनिराविधट्रीतमस्तम। मरा नविनदषराविहशै॥ ॐ शरानन्तक्षः शरानन्तक्षः शरानन्तक्षः॥ परम्पररामम अविलम्ब्य इयस प्रराथर्जनिरा यदम अस्मराकमम अध्ययनिस नविघ्निरनहतस भवितम। अजरानिनिराशकस तदेरनस्वि भवितम।

नविददेषभराविनिरानिराशकस भवितम। नविदरालराभदेनि सविर्जनविधतरापरानिरास शरानन्तक्षः भवितम इनत।भरारतट्रीयजरानिपरम्पररा इनत पराठमयक्रमस्य अङम गभदतनोऽयस पराठमयनविषयक्षः। अस्य मराध्यनमकककरायराक्षः कक तदे ननिधरार्जरणमनस्त।

एतत्पराठमयक्रमस्य पराठननिचयरानत्मकरामम इमरामम अध्ययनिसरामग्रट्रीमम भवितदे दददम अहस परमस हषर्जमम अनिमभविरानम। सरलस ससस्कक तस ररानिनिम यक्षः कनोऽनप अस्य अध्ययनिदे समथर्वो गण्यतदे।

ससस्कक तव्यराकरणस्य अध्ययनिस सनोपरानिक्रमदेण भविनत। अतक्षः सनोपरानिस्य प्रनत पविर्ज आरनोहणस क्रमदेणशैवि कतर्जव्यनमनत इत्यतक्षः परानणनिट्रीयरामम अष्टिराध्यरायणीं नविदराससक्षः नभन्निक्रमदेणरानप व्यराख्यरातविन्तक्षः। सनोऽयस प्रनक्रयराक्रमक्षः। तस क्रममम अविलम्ब्य ननिनमर्जतरा इयस सरामग्रट्री सनोपनिपविर्जक्रमदेणशैवि आयनोनरतरा अनस्त। मराध्यनमकककरायरास एकक्षः भरागक्षः उच्चमराध्यनमकककरायरास च अविनशष्टिक्षः भरागक्षः वितर्जतदे। एतदेनि परानणनिट्रीयतन्तदे प्रविदेशराय छरातस्य यनोगयतरा कल्प्यतदे। एतत्सरामग्रट्री परानणनिट्रीयतन्तस्य सशदमम अध्ययनिदे प्रविदेशराय प्ररनोचनिराय च। अनियरा आकरग्रन्थरा नि गतराथरार्ज नि विरा हदेयराक्षः अनप तम गभट्रीरतयरा अध्यदेयराक्षः।

समग्रनोऽनप पराठमयनविषयक्षः नतषम पमस्तकदे षम कनल्पतनोऽनस्त। अस्य अध्ययनिदेनि व्यराकरणस्य मदलभदतस जरानिस छरातस्य भविदेतम। सदतरानण सदतव्यराख्यरा, उदराहरणराननि, उदराहरणदेषम सदतस्य प्रविकनत्तक्षः, रपननिष्पनत्तश्चि इनत लक्ष्यलकणरात्मकनोऽयस व्यराकरणप्रपञचक्षः अत वितर्जतदे।

अध्यदेतरा पराठरानिम सम्यकम पनठत्विरा पराठगतरानिरास प्रशरानिरामम उत्तररानण स्वियस नविचरायर्ज अन्तदे प्रदत्तरानिरामम उत्तरराणरास दशर्जनिस कम यरार्जतम, तशैक्षः उत्तरशैक्षः स्विस्य उत्तरस च मदेलयदेदम। प्रनतपतस प्रदत्तदे ररकभरागदे स्विस्य नटप्पणणीं रचयदेदम। पराठरान्तदे प्रदत्तरानिरामम उत्तररानण ननिमरार्जय परट्रीकरायशै सन्निदनो भवितम।

पराठमयक्रमस्य सनविस्तरस नविविदेचनिस प्रशपतस्य परारपमम प्रशपतस्य प्रनतमरा तदमत्तररानण च पमस्तकस्य अन्तदे द्रष्टिव्यराननि। अध्ययनिरारम्भरातम प्रराकम निदनिमदेवि अध्यदेतरा तत दत्तरानिम नबन्ददनिम अविलनोकयदेतम। तदेनि अध्ययनिस्य नदशरा गनतक्षः च समषह स्यरातरामम।

अध्ययनिसम्भरारदे क्विरानप करानठन्यमम अनिमभदयतदे चदेतम अध्ययनिकदे न्द्रस यथराकरालस गत्विरा समस्यरासमराधरानिराय आचरायर्दं पश्यतम। ररानष्टयममकनविदरालयट्रीनशकराससस्थरानिदेनि सह ई-पतदराररा सम्पकर्दं विरा करनोतम। ररालपमटदे अनप ससपकर्ज व्यविस्थरा वितर्जत एवि। ररालपमटकद टक्षः www.nios.ac.in इनत अनस्त।

पराठमयनविषयनोऽयस भवितक्षः जरानिस विधर्जयतरातम , परट्रीकरासम सराफल्यमम आविहतरातम , रुनचस विधर्जयतरातम , मनिनोरथरानिम पदरयतरातम इनत करामयदे।

अजरानिरान्धकरारस्य निराशराय जरानिज्यनोनतषक्षः दशर्जनिराय च इयस मदे हरानदर्जकक प्रराथर्जनिरा - ॐ असतनो मरा सदम गमय। तमसनो मरा ज्यनोनतगर्जमय। मकत्यनोमरार्जमकतस गमय॥ ॐ शरानन्त: शरानन्त: शरानन्त:॥

भवित्कल्यराणकरामट्री

रराम-निराररायण-मट्रीणरापराठमयक्रमसमन्वियकक्षः (शशैनककमम)


समन्वियककीयमामन विचिमासखस

पकस्तकरन- १

सजमापररभमाषमम्. 1 व्यमाकरणपररचिययाः

. 2 ससजमाप्रकरणमम् - १

. 3 ससजमाप्रकरणमम् - २

. 4 ससजमाप्रकरणमम् - ३

. 5 पररभमाषमाप्रकरणमम्

सशन्धप्रकरणमम्. 6 अच्सन्धधौ यणम्-अयविमायमाविमामदसशन्धयाः

. 7 अच्सन्धधौ एकमादक्षेशियाः प्रकक मतभमाश्चि

. 8 हल्सन्धधौ रुत्वि-श्चिपुत्विमामदसशन्धयाः

. 9 हल्सन्धधौ अनपुस्विमारसशन्धयाः मविसगरसशन्धश्चि

पकस्तकरन- २

सपुबन्तप्रकरणमम्. 10 अजन्तपपुसखलङक्षे अदन्तशिब्दरूपमामण

. 11 अजन्तपपुसखलङक्षे अदन्तशिब्दमानमास सविरनमाम्नमास चि रूपमामण

. 12 अजन्तपपुसखलङक्षे इकमारमामदशिब्दमानमास रूपमामण

. 13 अजन्तसष्ट्रीखलङक्षे रममानदष्ट्रीशिब्दरूपमामण

. 14 अजन्तनपपुससकखलङमम्

. 15 हलन्तप्रकरणक्षे खलहम्-दपुहम् इत्यमामदशिब्दमानमास रूपमामण

. 16 हलन्तप्रकरणक्षे इदमम् रमाजनम् इत्यमामदशिब्दमानमास रूपमामण

. 17 हलन्तप्रकरणक्षे ततम् इत्यमामदशिब्दमानमास रूपमामण

. 18 हलन्तप्रकरणक्षे महतम् इत्यमामदशिब्दमानमास रूपमामण

पकस्तकरन- ३

कमारकमविभक्त्यथरप्रकरणमम्. 19 कमारकसमाममान्यपररचिययाः, प्रथममाकमारकमविभमकयाः

. 20 मदतष्ट्रीयमाकमारकमविभमकयाः -१

. 21 मदतष्ट्रीयमाकमारकमविभमकयाः - २

. 22 कमारकमविभकधौ तकतष्ट्रीयमा, चितपुथर्थी चि

. 23 कमारकमविभकधौ पञ्चमष्ट्री षष्ठष्ट्री सप्तमष्ट्री चि

उपपदमविभक्त्यथरप्रकरणमम्. 24 उपपदमविभकधौ मदतष्ट्रीयमा, तकतष्ट्रीयमा, चितपुथर्थी, पञ्चमष्ट्री चि

. 25 उपपदमविभकधौ षष्ठष्ट्री, सप्तमष्ट्री चि

कक दन्तप्रकरणमम्. 26 कक त्यप्रकरणमम्

. 27 पकविरकक दन्तप्रकरणमम्-१

. 28 पकविरकक दन्तप्रकरणमम्-२

. 29 उत्तरकक दन्तप्रकरणमम्

ससस्कक तव्यमाकरणमम्

ममाध्यममकककमाप्रथमस स्विमाध्यमायसनोपमानमम्

क्ररर्यः सवषरसभचश्री पपष्ठससख्रचा

ससजमापररभमाषमम्. 1 व्यमाकरणपररचिययाः १

. 2 ससजमाप्रकरणमम् - १ २१

. 3 ससजमाप्रकरणमम् - २ ४१

. 4 ससजमाप्रकरणमम् - ३ ६१

. 5 पररभमाषमाप्रकरणमम् ८५

सशन्धप्रकरणमम्. 6 अच्सन्धधौ यणम्-अयविमायमाविमामदसशन्धयाः ११४

. 7 अच्सन्धधौ एकमादक्षेशियाः प्रकक मतभमाश्चि १३१

. 8 हल्सन्धधौ रुत्वि-श्चिपुत्विमामदसशन्धयाः १५८

. 9 हल्सन्धधौ अनपुस्विमारसशन्धयाः मविसगरसशन्धश्चि १८२सकत्रसकचिष्ट्री १९८

ससस्कक तव्यमाकरणमम्पमामणमनव्यमाकरणस्य भकममकमा

पमामणनष्ट्रीयव्यमाकरणस्य अध्ययनक्षे भविद्भ्ययाः स्विमागतमम्। अहनो भमाग्यमम् यदम् व्यमाकरणमाध्ययनक्षे प्रविकखत्तयाः जमातमा। व्यमाकरणस भमाषमायमायाःससस्कमारस करनोमत। भमाषमा मकस करनोमत, भमाषमायमायाः ममहममा इमत मविषयक्षे मकखञ्चतम् प्रस्तकयतक्षे।

ममानविस्य भमाविप्रकटनस्य ममाध्यमस मह भमाषमा। एकक्षे न जनक्षेन भमाषयमा भमावियाः प्रकमटतयाः चिक्षेतम् अपरयाः जनयाः तदमा एवि बनोद पुस शिक्ननोमतयमद सयाः अमप तमामम् भमाषमास जमानमामत। अतयाः बहहषपु जनक्षेषपु समाधमारणमा कमामचिदम् भमाषमा नकनमम् आविश्यककी। अन्यथमा विमाखग्विमनमयस्य मविरमामयाःस्यमातम्। पपुरमा प्रमाचिष्ट्रीनहैयाः गन्थरूपक्षेण मविषयमायाः प्रकमटतमायाः। अद तमानम् मविषयमानम् वियस तदमा एवि बनोदपुस शिक्नपुमयाः यमद वियस तमास भमाषमास जमानष्ट्रीमयाः।एकप्रदक्षेशिक्षे प्रयपुकमा भमाषमा सपुदकरप्रदक्षेशिक्षे तदमा एवि बनोदपुस शिक्यमा यमद तत्रत्यमायाः जनमायाः तमास भमाषमास जमानशन्त। अतयाः तमादृशिष्ट्री भमाषमा आविश्यककी - १)

यमा पपुरमा यथमा आसष्ट्रीतम् तथहैवि अदमामप अशस्त। २) यमा प्रदक्षेशिभक्षेदक्षेन पररविमतरतमा नमाशस्त। ३) यमा शिपुदमा अशस्त। ४) यमा सकलभमाविप्रकटनक्षेसमथमार अशस्त। ५) आगमाममकमालक्षे नकतनशिब्दमानम् स्रषपु स मनममारतपुमम् आदमातपुस चि शिक्ननोमत। ६) यस्यमायाः व्यमाकरणस सपुस्पषस सपुदृढमम् चि अशस्त। ७)

यस्यमास शिब्दमानमास मविपपुलतमा अशस्त। ८) यमा सरलमा सपुबनोधमा अशस्त। ९) यस्यमास सकलध्विमनप्रकटनक्षे पयमारप्तमा विणमारयाः सशन्त। १०) यमा यथमाखलख्यतक्षे तथहैवि पठ्यतक्षे, यथमा उच्चिमायरतक्षे तथहैवि खलख्यतक्षे।

ईदृशिष्ट्री जगमत एकमा एवि भमाषमा मविरमाजतक्षे। समा चि ससस्कक तभमाषमा। अस्यमायाः भमाषमायमायाः व्यमाकरणमम् अत्र पमाठ्ययाः मविषययाः। अहनो भमाग्यमम्अस्ममाकस यदम् जगमत सविरशक्षेष्ठमायमायाः भमाषमायमायाः व्यमाकरणस वियस पमाठमामयाः। कमायर यमावितम् शक्षेष्ठस तमावितम् तशस्मनम् कषमम् अमप अखधकमम् भविमत।महममालयस्य सविर्वोच्चिमशिखरस्य आरनोहणस यमद ययाः कनोऽमप समाममान्ययाः जनयाः कतपुर शिक्नपुयमातम् तमहर ततम् स्तपुत्यस कमायरमम् इमत कनोऽमप न विदक्षेतम्।कक्षे मचिदम् मविमशिषमायाः एवि मशिखरमारनोहणस कपु विरशन्त। अतयाः ययाः करनोमत तस्य गधौरविगमाथमा गष्ट्रीयतक्षे। अतयाः शक्षेष्ठस कमायर सदहैवि दपुष्करस भविमत एवि।ससस्कक तस्य व्यमाकरणस पठमामम इमत गधौरविबनोधस कक त्विमा बदपररकरयाः कक तससकल्पयाः भवितपु छमात्रयाः।

भमाषमायमायाः यक्षे पणमायाः उकमायाः तक्षेषमास समाधनमाय मकममप शिमासमम् आविश्यकमम्। तदक्षेवि शिमासस व्यमाकरणस नमाम। व्यमाकरणस शिपुदशिब्दमानमासमनममारणस करनोमत। विमाक्यक्षे प्रयपुकमानमास शिब्दमानमास परस्परस कस्य कक्षे न कयाः सम्बन्धयाः इमत मनशश्चिननोमत। एकक्षे न प्रकमटतस भमाविमम् अपरयाः जनयाः सन्दक्षेहसमविनमा अविगच्छक्षेतम् इमत व्यविस्थमास करनोमत।

व्यमाकरणमाध्यनकमालक्षे अत्र आविधमानस दक्षेयमम् -

बहहत्र शिमासक्षेषपु मकलस्य गन्थस्य कण्ठपमाठयाः नमामप आविश्यकयाः स्यमातम्। परन्तपु व्यमाकरणस्य रूपमामण समाधनष्ट्रीयमामन चिक्षेतम्सकत्रनोलक्षेखपपुरयाःसरस रूपमामण समाध्यन्तक्षे। सकत्रस मह लकणमम् उच्यतक्षे। ततम् लकणस यस्य शिब्दस्विरूपस्य ससस्कमारस करनोमत ततम् शिब्दस्विरूपस तस्यलक्ष्यमम् उच्यतक्षे। अतयाः व्यमाकरणस्य छमात्रक्षेण लकणस तलक्ष्यस चि सपुष्ठपु बनोध्यमम्। लकणस्य अथर जमानमामत चिक्षेदक्षेवि लक्ष्यस्य ससस्कमारस कतपुरप्रभविमत। अतयाः लकणमम् अथरयाः लक्ष्यमम् एततम् मत्रतयमम् मनष्ठयमा जक्षेयमक्षेवि। अयमक्षेवि व्यमाकरणमाध्ययनस्य पन्थमायाः। स एवि खलपु विहैदयाः यनो रनोगसजमानमामत, औषधस चि जमानमामत, औषधस्य प्रयनोगस चि जमानमामत। एषपु एकममप न जमानमामत चिक्षेतम् ककीदृशियाः स विहैदयाः। एविमक्षेवि स एवि खलपुविहैयमाकरणयाः ययाः लकणस जमानमामत, अथर जमानमामत, लक्ष्यस चि जमानमामत, लकणक्षेन लक्ष्यस्य ससस्कमारस चि करनोतष्ट्रीमत। अतयाः लकणमानमामम् अथमारतम्सकत्रमाणमास कण्ठपमाठयाः अमनविमायरयाः एवि।

)1 व्यमाकरणपररचिययाःप्रस्तमाविनमा

ससस्कक तभमाषमायमायाः व्यमाकरणमामन बहहमन सशन्त। तक्षेषपु पमामणनष्ट्रीयस व्यमाकरणमम् अन्यतममम्। इदस व्यमाकरणसपमामणमनमपुमनयाः मविरमचितविमानम्। इदस व्यमाकरणमम् अन्यमामन सविमारमण व्यमाकरणमामन अमतशिक्षेतक्षे। लधौमककससस्कक तस्यविहैमदकससस्कक तस्य चि व्यमाकरणमम् अशस्मनम् पमामणनष्ट्रीयव्यमाकरणक्षे अशस्त। अतयाः इदस सविरव्यमामप व्यमाकरणमम्भविमत।

व्यमाकरणस्य आरम्भयाः कदमा कथस चि अभवितम् इमत खजजमासमा समपुमचितमा एवि। अमप चिव्यमाकरणशिब्दस्य अथरयाः कयाः। व्यमाकरणस मकस करनोमत। व्यमाकरणस स्विकमायर कथस करनोमत। दक्षेशिक्षे मविदक्षेशिक्षे विहैजमामनकमायाःसकत्रमामण दृष्टमा अमभभकतमायाः आश्चियमारशन्वितमायाः चि कपु तयाः भविशन्त। तक्षेषमास पमामणमनसकत्रमाणमास विहैमशिष्टस मकमम्। एविसमविधमायाःनहैकक्षे मविषयमायाः अशस्मनम् प्रथमक्षे पमाठक्षे आलनोमचितमायाः सशन्त। अतयाः अविधमानक्षेन पठतपु।

उदक्षेश्यमामनइमस पमाठस पमठत्विमा भविमानम् -

व्यमाकरणस्य आरम्भयाः कपु तयाः जमातयाः इमत जमानष्ट्रीयमातम्। व्यमाकरणस्य आचिमायमारणमामम् गन्थमानमास चि परम्परमास पररमचिनपुयमातम्। व्यमाकरणशिब्दस्य अथर विकपुस शिक्ष्यमत। ससजमास, ससजमायमायाः उपयनोमगतमास, ससजमायमायाः भक्षेदमानम् चि बनोदपुस शिक्नपुयमातम्। पमामणमनमपुमनयाः सकत्रक्षेण कथस ससजमास करनोमत इमत अविगच्छक्षेतम्। विणरप्रकटनस्य धमातपुप्रकटनस्य चि उपमायमानम् जमास्यमत। ससजमायाः जमात्विमा पमामणनष्ट्रीयव्यमाकरणमम् प्रविक्षेषपुमम् पमारयक्षेतम्। पमामणनष्ट्रीयव्यमाकरणक्षे प्रयपुकमायाः कमाश्चिन ससजमायाः जमातपुमम् प्रभविक्षेतम्। लघपुसकत्रस्य अथरयाः कथस महमानम् भविमत इमत जमानष्ट्रीयमातम्।

ससस्कक तव्यमाकरणमम् 1

1

मटप्पणष्ट्री ससस्कक तव्यमाकरणमम्

. ) 1 1 व्यमाकरणस्य परम्परमा. . ) 1 1 1 व्यमाकरणस्य आरम्भयाःपपुरमा बकहस्पमतयाः इन्द्रिमाय शिब्दपमारमायणमम् प्रनोकविमानम्। इन्द्रिस्य अध्ययनकमालयाः आसष्ट्रीतम् मदव्यस

विषरसहस्रमम्। तथमामप शिब्दपमारमायणस्य अध्ययनस न सममाप्तमम्। एतमाविमानम् महमानम् मविस्तरयाः शिब्दपमारमायणस्य।तथमा आह पतञ्जखलयाः -

बकहस्पमतयाः इन्द्रिमाय मदव्यस विषरसहस्रस प्रमतपदनोकमानमास शिब्दमानमास शिब्दपमारमायणस प्रनोविमाचि नमान्तसजगमाम। बकहस्पमतश्चि प्रविकमा इन्द्रिश्चि अध्यक्षेतमा, मदव्यस विषरसहस्रमम् अध्ययनकमालयाः, न चिमान्तस जगमामइमत।

दक्षेविमायाः शिब्दपमारमायणस जमातपुमम् इच्छशन्त। परन्तपु एतमाविमानम् महमानम् कमालयाः आविश्यकयाः। तदमा दक्षेविमायाः इन्द्रिसप्रमाखथरतविन्तयाः यतम् कममप उपमायमम् आमविष्कपु रु इमत। तदमा इन्द्रियाः सविरप्रथममम् एकहै कस्य शिब्दस्यप्रकक मतप्रत्ययक्षेषपु मविभमाजनस कक तविमानम्। इत्थस मविभमाजनस्य फलस यतम् अल्पक्षेन कमालक्षेन अल्पक्षेन प्रयमासक्षेन चिशिब्दपमारमायणमम् अथमारतम् शिब्दजमानस, शिब्दव्यमाकरणस जमातपुमम् शिक्यमम् अभवितम्। इत्थस ससस्कक तभमाषमायमायाःव्यमाकरणस्य आरम्भयाः जमातयाः। तथमामह शपुमतयाः -

विमाग्विहै परमाविमागव्यमाकक तमाविदतम्। तक्षे दक्षेविमा इदमबपुविनम् इममास ननो विमाचिस व्यमाकपु मविर मत ... तमाममन्द्रिनोमध्यतनोऽविक्रम्य व्यमाकरनोतम्। ... तमामखण्डमास विमाचिस मध्यक्षे मविशच्छद प्रकक मतप्रत्ययमविभमागस सविरत्रमाकरनोतम्।(तहैखत्तरष्ट्रीयससमहतमा)

इत्थस व्यमाकरणस्य आरम्भयाः जमातयाः। अत एवि इन्द्रियाः ससस्कक तभमाषमायमायाः आमदयाः ससस्कतमार अशस्त।प्रकक मतप्रत्ययरूपक्षेण मविभमाजनस, ततयाः परस प्रकक मतप्रत्ययनोयाः मक्षेलनक्षेन शिब्दस्य मनममारणमम् इमत प्रमक्रयमा एविससस्कमारयाः कथ्यतक्षे। एविस ससस्कमारयाः यदमाषमायमायाः कक तयाः समा ससस्कक तभमाषमा कथ्यतक्षे। अथमारतम् ससस्कमारसम्पनमा भमाषमामह ससस्कक तमम् इमत।

. . ) 1 1 2 व्यमाकरणस्य आचिमायमारयाः गन्थमायाः चिइन्द्रिस्य आमविष्कमारमानन्तरस नहैकक्षे गन्थमायाः प्रणष्ट्रीतमायाः मविदमदयाः। नहैकक्षे आचिमायमारयाः इन्द्रिकक तस्य उपमायस्य

मविस्तमारस कक तविन्तयाः। इन्द्रियाः कस्ममादम् अधष्ट्रीतविमानम्, कमानम् पमामठतविमानम् इमत मविषयक्षे ऋकन्त्रक्षे व्यमाकरणस्य परम्परमाइत्थस प्रकमटतमा -

बहमा बकहस्पतयक्षे प्रनोविमाचि, बकहस्पमतयाः इन्द्रिमाय, इन्द्रिनो भरदमाजमाय, भरदमाज ऋमषभ्ययाः, ऋषययाःबमाहणक्षेभ्ययाः, तस खलपु इममम् अकरसममाम्नमायमम् इत्यमाचिकतक्षे। (ऋकन्त्रप्रमामतशिमाख्यमम् १.४)

एतक्षेन खसध्यमत यदम् व्यमारकरणस्य प्रथममाचिमायरयाः बहमा, मदतष्ट्रीयमाचिमायरयाः बकहस्पमतयाः, तकतष्ट्रीयमाचिमायरयाःइन्द्रियाः, चितपुथरयाः भरदमाजयाः, पञ्चममायाः ऋषययाः इमत। एविस व्यमाकरणस्य परम्परमायमामम् पमामणमनयाः अन्यतमयाः।

महमामपुमनयाः पमामणमनयाः मविश्विमविख्यमातस्य अषमाध्यमायष्ट्रीनमामकगन्थस्य लक्षेखकयाः। तस्य मपतमा पमणयाः,ममातमा दमाकष्ट्री, गपुरुयाः उपविषरयाः। स प्रयमागक्षे अकयविटस्य अधयाः तष्ट्रीवस तपयाः कक तविमानम्। तस्य तपसमा महक्षेश्विरयाः प्रसनयाः

2 ससस्कक तव्यमाकरणमम्

व्यमाकरणपररचिययाः मटप्पणष्ट्री

सनम् आमविभकरय चितपुदरशिविमारस ढक्कमास नमामदतविमानम्। अयमक्षेवि ढक्कमानमादयाः चितपुदरशिसकत्रष्ट्री, अकरसममाम्नमाययाः,ममाहक्षेश्विरसकत्रमामण इमत कथ्यतक्षे। एतमामन सकत्रमामण अविलम्ब्य महमषरयाः पमामणमनयाः अषमाध्यमायष्ट्री नमाम गन्थसरमचितविमानम्। अशस्मनम् सकत्रमामण सशन्त। अषधौ अध्यमायमायाः सशन्त। प्रमत अध्यमायस चित्विमारयाः पमादमायाः सशन्त।

सकत्रमाणमामम् अथर मविशिदष्ट्रीकतपुरमम् कमात्यमायनयाः मपुमनयाः विमामतरकमामन प्रणष्ट्रीतविमानम्। तक्षेषपु विमामतरकक्षे षपु पमामणमननमाउकस्य, अनपुकस्य, दपुरुकस्य चि मचिन्तमा अशस्त।

गच्छतमा कमालक्षेन पमामणमनव्यमाकरणक्षे मविमभनक्षेषपु स्थलक्षेषपु नहैकक्षे पकविरपकमायाः समपुदकतमायाः। तक्षेषमास समक्षेषमाससममाधमानमाय शिक्षेषमावितमारयाः भगविमानम् पतञ्जखलयाः महमाभमाष्यस नमाम गन्थस प्रणष्ट्रीतविमानम्। पतञ्जलक्षेयाः ममातमा गनोमणकमा,दक्षेशिश्चि गनोनदरयाः। महमाभमाष्यक्षे पतञ्जखलयाः मपुमनयाः पमामणनक्षेयाः सकत्रमाणमामम् अमपचि कमात्यमायनस्य विमामतरकमानमास चिव्यमाख्यमानस कक तविमानम्। महमाभमाष्यक्षे मविषयप्रमतपमादनशिहैलष्ट्री अत्यन्तस सरलमा परन्तपु मविषययाः अतष्ट्रीवि गभष्ट्रीरयाः अशस्त।

पमामणमनयाः कमात्यमायनयाः पतञ्जखलयाः इमत मपुमनत्रयमम्। त्रयमाणमामम् अविदमानक्षेन सम्पनस व्यमाकरणमम् एविमत्रमपुमनव्यमाकरणमम् इमत प्रखथतमम्।

पमामणनष्ट्रीयव्यमाकरणस्य व्यमाख्यमानस्य अध्यनस्य अध्यमापनस्य चि प्रकमारदयमम् - सकत्रक्रमयाःप्रमक्रयमाक्रमयाः चिक्षेमत।

सकत्रक्रमयाः -पमामणमनयाः यक्षेन क्रमक्षेण सकत्रमामण मविरमचितविमानम् तक्षेन एवि क्रमक्षेण व्यमाख्यमानमम् अध्ययनमम् अध्यमापनस विमा

भविमत चिक्षेतम् स सकत्रक्रमयाः उच्यतक्षे। सकत्रक्रमक्षेण यक्षे गन्थमायाः खलखखतमायाः सशन्त तक्षेषपु कक्षे षमाखञ्चदम् स्विल्पयाः पररचिययाःअधस्तमातम् उपन्यस्यतक्षे।

पतञ्जखलमविरमचितस्य महमाभमाष्यस्यमामप तमात्पयर बनोधमयतपुमम् प्रदष्ट्रीपयाः नमाम टष्ट्रीकमास कहै य्यटयाःखलखखतविमानम्। उदनोतयाः नमाम प्रदष्ट्रीपस्यमामप टष्ट्रीकमा नमागक्षेशिभटक्षेन खलखखतमा।

पमामणमनसकत्रक्षेषपु कमामशिकमानमामकस गन्थस विमामनजयमामदत्यधौ दधौ जनधौ खलखखतविन्तधौ। कमामशिकमागन्थस्यटष्ट्रीकमादयस सपुप्रखसदमम्। हरदत्तक्षेन पदमञ्जरष्ट्री नमाम टष्ट्रीकमा खलखखतमा। खजनक्षेन्द्रिबपुमदनमा न्यमासयाः नमाम टष्ट्रीकमाखलखखतमा।

सम्प्रमत अमप भमारतक्षे आयरसममाजष्ट्रीयमायाः सकत्रक्रमक्षेण पठनपमाठनमामदकस कपु विरशन्त।

प्रमक्रयमाक्रमयाः - पमामणमननमा यक्षेन क्रमक्षेण सकत्रमामण खलखखतमामन तक्षेनहैवि क्रमक्षेण व्यमाकरणस्य अध्ययनमम् इमत एकमा

परम्परमा अशस्त। समा सकत्रपमाठमानपुसमाररणष्ट्री अशस्त इमत उपरर आलनोमचितमक्षेवि। परन्तपु यक्षेन क्रमक्षेण सकत्रमामणपमामणमननमा खलखखतमामन तक्षेन क्रमक्षेण शिब्दमनममारणस्य प्रमक्रयमा नमाशस्त। एकहै कस्य शिब्दस्य मनममारणमाय बहहमनसकत्रमामण मविमशिषक्रमक्षेण आविश्यकमामन भविशन्त। अतयाः यक्षेन क्रमक्षेण शिब्दमनममारणस्य प्रमक्रयमा भविमत तक्षेन क्रमक्षेणसकत्रमामण आयनोखजतमामन मविदमदयाः। इयमम् व्यमाकरणमाध्यनस्य परम्परमा प्रमक्रयमाक्रममानपुसमाररणष्ट्री अशस्त।

प्रमक्रयमाक्रमस्य नहैकक्षे प्रयमासमायाः अभविनम्। तत्र सविमारदृतयाः गन्थयाः भविमत भटनोखजदष्ट्रीमकतक्षेन प्रणष्ट्रीतमाविहैयमाकरणखसदमान्तकधौमपुदष्ट्री। अस्यमामम् पमामणनक्षेयाः सविमारमण सकत्रमामण सशन्त। अस्य गन्थस्य प्रमपुखटष्ट्रीकमायाः -



विमासपुदक्षेविदष्ट्रीमकतक्षेन खलखखतमा बमालमननोरममा, जमानक्षेन्द्रिसरस्वितष्ट्रीमविरमचितमा तत्त्विबनोखधनष्ट्री, नमागक्षेशिभटक्षेन मविरमचितयाःलघपुशिब्दक्षेन्दपुशिक्षेखरयाः, भटनोखजदष्ट्रीकक्षेतन स्वियस रमचितमा प्रधौढमननोरममा इमत।

बमालमायाः व्यमाकरणशिमासक्षे अल्पमायमासक्षेन प्रविक्षेशिस कपु यपुरयाः इमत मनखस मनधमाय विरदरमाजमाचिमायरयाःमध्यखसदमान्तकधौमपुदष्ट्री, लघपुखसदमान्तकधौमपुदष्ट्री, समारखसदमान्तकधौमपुदष्ट्री इमत गन्थमानम् प्रणष्ट्रीतविमानम्। एतक्षेषपुलघपुखसदमान्तकधौमपुदष्ट्री नमाम गन्थयाः प्रमारशम्भकस्तरक्षे अत्यन्तमम् उपयनोगष्ट्री इमत समाम्प्रमतकमानमामम् अमभप्रमाययाः।

यदमप यमाविमानम् मविस्तरयाः अत्र प्रकमटतयाः ततनोऽमप अत्यखधकयाः मविस्तरयाः टष्ट्रीकमाव्यमाख्यमाविकत्तष्ट्रीनमामम्अशस्त। सकलस्य अत्र प्रकटनमम् न कक तमम्।

व्यमाकरणमम् मदमविधस भविमत - १) विहैमदकमम् (प्रमामतशिमाख्यमामदकमम्।), २) लधौमककमम्

व्यमाकरणस्य दधौ सम्प्रदमायधौ - १) ऐन्द्रिसम्प्रदमाययाः, २) ममाहक्षेश्विरसम्प्रदमाययाः चि।

. . ) 1 1 3 व्यमाकरणस्य महत्त्विमम् - छन्दयाः पमादधौ तपु विक्षेदस्य हस्तधौ कल्पनोऽथ पठ्यतक्षे।

ज्यनोमतषमामयनस चिकपुमनररुकस शनोत्रमपुच्यतक्षे।।

मशिकमा घमाणस तपु विक्षेदस्य मपुखस व्यमाकरणस स्मकतमम्।

तस्ममातम् समाङमधष्ट्रीत्यहैवि बहलनोकक्षे महष्ट्रीयतक्षे।। (पमा.मशि.)

एतशस्मनम् श्लनोकदयक्षे विक्षेदयाः पपुरुषयाः इवि कशल्पतयाः। तस्य पपुरुषस्य पमादधौ तपु छन्दयाःशिमासमम्, हस्तधौकल्पशिमासमम्, चिकपुयाः ज्यनोमतषशिमासमम्, शनोत्रमम् मनरुकशिमासमम्, घमाणमम् मशिकमाशिमासमम् एविञ्च मपुखमम्व्यमाकरणशिमासमम् इमत प्रमतपमामदतमम् अशस्त। अत्र यथमा पपुरुषस्य मपुखस शिरष्ट्रीरक्षे मपुख्यस भविमत, तदतम्व्यमाकरणशिमासस्य स्थमानमम् अशस्त। एतमाविदम् महत्त्विमम् अस्य शिमासस्य। विक्षेदमानमास रकणमाथरमम् व्यमाकरणशिमासस्यअतष्ट्रीवि उपयनोमगतमा अशस्त। व्यमाकरणजमानस मविनमा विक्षेदजमानस भमवितपुस नमाहरमत। विक्षेदस्य षडम् अङमामन सशन्त। तक्षेषपुव्यमाकरणमम् एवि प्रधमानस भविमत। प्रधमानक्षे चि कक तनो यत्नयाः फलविमानम् भविमत। अतयाः अध्यक्षेयस व्यमाकरणमम्।

. . ) 1 1 4 व्यमाकरणस्य स्विरूपस कमायरप्रणमालष्ट्री चिऋषययाः व्यमासयाः विमाल्मष्ट्रीमकयाः इत्यमादययाः मपुनययाः एवि मशिषमायाः सशन्त। तक्षे यक्षेषमास शिब्दमानमास प्रयनोगमम्

कक तविन्तयाः तक्षे एवि शिब्दमायाः समाधपुशिब्दमायाः सशन्त।

ययाः जनयाः समाधपुशिब्दमम् जमात्विमा प्रयपुङ्कक्षे स जनयाः अभ्यपुदयस लभतक्षे। अथमारतम् तस्य धमरलमाभयाः भविमत।तथमामह अमभयपुकनोमकयाः - 'एकयाः शिब्दयाः सम्यग्जमातयाः सपुष्ठपु प्रयपुकयाः स्विगर लनोकक्षे कमामधपुगम् भविमत' इमत। जमानपकविरकसययाः शिब्दमानम् प्रयपुङ्कक्षे सयाः अभ्यपुदयक्षेन यपुज्यतक्षे इमत।



शिब्दप्रयनोगकमालक्षे शिब्दस्य मकमम् जमानमत्र इषमम्। शिब्दस्य कमा प्रकक मतयाः कयाः चि प्रत्यययाः इमतमविभमागस्य जमानमम् अत्र अपक्षेमकतमम्। अथमारतम् शिब्दस्य व्यमाकरणस मकमममत जमानमत्र अपक्षेमकतमम्।प्रकक मतप्रत्ययजमानमाय व्यमाकरणमाध्ययनमम् एवि उपमाययाः।

व्यमाकरणशिब्दस्य व्यपुत्पखत्तयाः, अथर याः चि -

व्यमाकरणशिब्दस्य व्यपुत्पखत्तयाः - व्यमामक्रयन्तक्षे व्यपुत्पमादन्तक्षे शिब्दमायाः अनक्षेन इमत व्यमाकरणमम्।(मवि+आङम् +कक +ल्यपुटम् - व्यमाकरणमम्) ।

प्रकक त्यमा सह प्रत्ययस्य यनोगक्षेन शिब्दस्य व्यपुत्पखत्तयाः, मनष्पखत्तयाः यक्षेन शिमासक्षेण मक्रयतक्षे ततम् शिमासमम्व्यमाकरणमम् इमत कथ्यतक्षे। व्यमाकरणशिमासक्षे प्रकक मतजमानस प्रत्ययजमानस चि भविमत। तयनोयाः यनोगस्य जमानस भविमत।इत्थस मनष्पनयाः शिब्दयाः एवि समाधपुशिब्दयाः भविमत। अनक्षेन प्रकमारक्षेण व्यमाकरणस समाधपुशिब्दस्य जमानस कमारयमत। इममामक्षेविप्रमक्रयमामम् अविलम्ब्य व्यमाकरणस विस्तपुतयाः असमाधपुशिब्दक्षेभ्ययाः समाधपुशिब्दमानम् पकथकम् करनोमत। अत एविसमाधपुत्विजमानमविषयमा सहैषमा व्यमाकरणस्मकमतयाः।

व्यमाकरणस्य नमाममान्तरमामण

शिब्दशिमासमम्, शिब्दमानपुशिमासनमम्, पदमविदमा इमत अमप व्यमाकरणस्य अन्यमामन नमाममामन।

शिब्दमायाः अनपुमशिष्यन्तक्षे अनक्षेन इमत शिब्दमानपुशिमासनमम् व्यमाकरणशिमासमम्।

पमाठगतप्रश्नमायाः-१

. 1 इन्द्रिस्य गपुरुयाः कयाः।

. 2 ससस्कक तभमाषमायमायाः आमदयाः ससस्कतमार कयाः।

. 3 इन्द्रियाः शिब्दपमारमायणस्य कस ससस्कमारस कक तविमानम्।

. 4 पमामणमनयाः महक्षेश्विरमातम् सकत्रमामण लब्ध्विमा कथमम् अषमाध्यमाययीं खलखखतविमानम् इमत मविविरणस दक्षेयमम्।

. 5 सकत्रक्रमयाः कयाः।

. 6 प्रमक्रयमाक्रमयाः कयाः।

. 7 पमामणनक्षेयाः गपुरुयाः कयाः।१) पतञ्जखलयाः २) महक्षेश्विरयाः ३) इन्द्रियाः ४) उपविषरयाः

. ) 1 2 ससजमावियस प्रमतमदनमम् बहहनमामम् विस्तकनमामम् व्यककीनमामम् विमा व्यविहमारमम् कपु मरयाः, अथमारतम् विमाणष्ट्रीदमारमा प्रकटनस

कपु मरयाः। एतदम् विस्तपु लधौमककमम् भविमत। एकयाः अपरस्महै मकममप विदमत। तदमा विस्तकनमामम् व्यककीनमामम् नमामव्यविहरमत, विदमत, उच्चिरमत। नमाम नमाशस्त चिक्षेदम् विमामचिकव्यविहमारयाः नहैवि सम्भविमत। व्यविहमारक्षे शस्थतमामन विस्तकमन,

शस्थतमायाः व्यकययाः विमा अथमारयाः इमत कथ्यन्तक्षे। अथरस्य मकममप नमाम भविमत। नमाम मकममप पदमम् भविमत। यथमा



दशिरथस्य पपुत्रयाः, सष्ट्रीतमायमायाः पमतयाः चि, ययाः अथरयाः, ययाः जनयाः तस्य नमाम 'रमामयाः' इमत। अतयाः 'रमामयाः' इमत नमामभविमत 'पदमम्'। तस्य अथरयाः भविमत - दशिरथस्य पपुत्रयाः सष्ट्रीतमायमायाः पमतयाः चि। अतयाः रमामयाः इमत पदमम् भविमत।दशिरथपपुत्रयाः भविमत अथरयाः। स एवि पदमाथरयाः इमत कथ्यतक्षे। एविमम् अथरस्य विमाचिकस पदमक्षेवि ससजमा इमत उच्यतक्षे।ससजमायमायाः अथरयाः ससजष्ट्री इमत चि उच्यतक्षे। यथमा 'रमामयाः' इमत पदस ससजमा अशस्त। दशिरथपपुत्रयाः ससजष्ट्री अशस्त।

. . ) 1 2 1 ससजमायमायाः प्रकमारमायाःससजमा कदमामचितम् लघपुयाः (अल्पमाकरमा) भविमत कदमामचितम् महतष्ट्री (अखधकमाकरमा) भविमत। यथमा विकमदयाः,

गपुणयाः, ससमहतमा, प्रत्यययाः, प्रमामतपमदकमम्, धमातपुयाः, पदमम्, कमारकमम्, सममासयाः इत्यमादययाः। कदमामचितम्लधौमककव्यविहमारक्षे प्रयपुकमामन पदमामन एवि ससजमारूपक्षेण व्यविमह्रियन्तक्षे। यथमा विकमदयाः, गपुणयाः, ससमहतमा, प्रत्यययाः, पदमम्,कमारकमम् इत्यमादष्ट्रीमन। कदमामचितम् पकविरमम् अप्रयपुकमामन पदमामन विमा ससजमारूपक्षेण व्यविमह्रियन्तक्षे। यथमा मट, घपु, घयाः, भमम्इत्यमादष्ट्रीमन।

क्विमचितम् वियमम् ससजमायमायाः मनममारणस कतपुरमम् शिक्नपुमयाः। तदमा समा ससजमा कक मत्रमससजमा इमत उच्यतक्षे। यथमाअचिम् हलम् अलम् सपुपम् सपुटम् इत्यमादययाः। क्विमचितम् पमामणमनमपुमननमा स्वियमम् ससजमा उकमा। समा अकक मत्रमससजमा कथ्यतक्षे।यथमा विकमदयाः, गपुणयाः, ससमहतमा, प्रत्यययाः, प्रमामतपमदकमम् इत्यमादययाः।

ससजमा अथर बनोधयमत। स चि अथरयाः क्विमचितम् व्यमाविहमाररकयाः पदमाथरयाः भविमत। इयस ससजमा अथरस्यअशस्त। अतयाः समा अथरससजमा इमत कथ्यतक्षे। यथमा कतमार, कमर, करणमम् इत्यमादययाः।

क्विमचितम् ससजमायमायाः ययाः अथरयाः भविमत सयाः अपरयाः शिब्दयाः भविमत, विणरयाः विमा भविमत। अत्र ससजमा अमपशिब्दयाः एवि। अथरयाः अमप शिब्दयाः एवि। समा ससजमा शिब्दस्य अशस्त। अतयाः शिब्दससजमा इमत कथ्यतक्षे। यथमा विकमदयाःइमत ससजमा। तदथरयाः 'आ' 'ऐ' 'औ' इमत विणमारयाः। यथमा पदमम् इमत ससजमा। तदथरयाः 'रमामयाः' 'कक ष्णयाः' 'भविमत'

'गच्छमत' इमत शिब्दमायाः।

क्विमचिदम् लधौमककव्यविहमारक्षे शिब्दस्य ययाः अथरयाः भविमत तमादृशियाः एवि अथरयाः व्यमाकरणक्षे अमप भविमत। तदमासमा ससजमा अन्विथरससजमा इमत कथ्यतक्षे। अत्र लधौमककमम् उदमाहरणमम् एकमम् आलनोचियमामयाः। कस्यमचितम् जनस्यनमाम भविमत विष्ट्रीरक्षेन्द्रि इमत। यमद स जनयाः विस्तपुतयाः सविरशक्षेष्ठयाः विष्ट्रीरयाः अशस्त तमहर तस्य नमाम अन्विथरमम् भविमत।अन्विथर इत्यस्य तमाप्तयरमम् भविमत - यथमा अथरयाः तथमा नमाम। व्यमाकरणक्षे सविरनमाम, प्रमामतपमदकमम्, प्रत्यययाः, कतमार,कमारकमम् इत्यमादययाः अन्विथरससजमायाः।

कस्यमचितम् जनस्य नमाम भविमत कपु बक्षेर इमत। यमद सयाः मनधरनयाः अशस्त तमहर यथमा अथरयाः तथमा तस्यनमाम नमाशस्त। ईदृशिक्षे स्थलक्षे नमाम अन्विथरमम् नमाशस्त। तथहैवि व्यमाकरणक्षे अमप मट, घपु, भमम्, घयाः इत्यमादययाः ससजमा नअन्विथमारयाः। समा ससजमा अनन्विथमार इमत कथ्यतक्षे।

अनपुक्रमयाः ससजमाप्रकमारयाः ससजमा ससजष्ट्री

१.१ लघपुयाः घयाः तरपम् , तमपम्

१.२ महतष्ट्री प्रमामतपमदकमम् रमाम, हरर, हर



अनपुक्रमयाः ससजमाप्रकमारयाः ससजमा ससजष्ट्री

२.१ कक मत्रममा इकम् इ उ ऋ ऌ

२.२ अकक मत्रममा विकमदयाः आ ऐ औ

३.१ अथरससजमा कतमार रमामयाः गच्छमत इत्यत्रदशिरथपपुत्रयाः

३.२ शिब्दससजमा पदमम् रमामयाः, भविमत

४.१ अन्विथमार सविरनमाम तदम् , एतदम् , इदमम्

४.२ अनन्विथमार घयाः तरपम् , तमपम्

पमाठगतप्रश्नमायाः -२

. 8 ससजमा कमा। ससजष्ट्री कयाः।

. 9 ससजमायमायाः प्रकमारमानम् खलखत।

. 10 कतमार इमत अन्विथरससजमा न विमा।

. 11 इयमम् अन्विथरयाः ससजमा।१) घयाः २) घपुयाः ३) मट ४) कमारकमम्

. 12 सविरनमाम यमद ससजमा तमहर ससजष्ट्री कयाः।१) तरपम् २) कतमार ३) घपुयाः ४) इदमम्

. ) 1 3 सकत्रमम्पमामणमनयाः अषमाध्यमायष्ट्री इमत नमामकस गन्थस खलखखतविमानम्। तशस्मनम् गन्थक्षे अषधौ अध्यमायमायाः सशन्त।

प्रत्यध्यमायस चित्विमारयाः पमादमायाः सशन्त। प्रमतपमादमम् कमामनचिन सकत्रमामण सशन्त। प्रमतपमादस सकत्रससख्यमा मभनमा अशस्त।

. . ) 1 3 1 सकत्रमम् मकमम् भविमत।सकत्र इमत धमातपुतयाः अचिम्-प्रत्यययनोगक्षेन सकत्र इमत नपपुससकखलङष्ट्री शिब्दयाः भविमत। सकत्रशिब्दस्य तन्तपुयाः

गपुणयाः इमत अथमारयाः भविशन्त। तथमामप व्यमाकरणक्षे सकत्रशिब्दस्य अथरयाः भविमत - समारगमभरतमम् लघपुतमस विमाक्यमम्।सकत्रस्य स्विरूपमम् इत्थमम् उकमम् -

अल्पमाकरमसशन्दग्धस समारविमदश्वितनोमपुखमम्।

अस्तनोभमनविदस चि सकत्रस सकत्रमविदनो मविद पुयाः।।



अन्विययाः - यतम् अल्पमाकरमम् असशन्दग्धस समारवितम् मविश्वितनोमपुखमम् अस्तनोभमम् अनविदस चि भविमत ततम्सकत्रमम् इमत सकत्रमविदयाः विदशन्त।

श्लनोकस्य सरलमाथर याः -

अल्पमाकरमम् - सकत्रक्षे यथमासम्भविमम् अल्पमामन अकरमामण भविशन्त। अतयाः सकत्रमम् अल्पमाकरमम् भविमत।

असशन्दग्धमम् - सकत्रमम् स्विककीयमम् अथरमम् स्पषतयमा बनोधमयतपुमम् कममम् भविक्षेतम्, अमपचि सन्दक्षेहमम् नजनयक्षेतम्। कदमामचितम् सशन्धयाः अशस्त चिक्षेतम् सन्दक्षेहयाः जमायक्षेत। तस्ममातम् क्विमचितम् क्विमचितम् सशन्धस त्यजमत सकत्रकमारयाः।क्विमचितम् सममासयाः अशस्त चिक्षेतम् अथरयाः दपुबर्वोधयाः भमवितपुमम् अहरमत। तस्ममातम् सममासस न करनोमत सकत्रकमारयाः। एविमम्सन्दक्षेहस मविनमा अथर बनोधयमत ततम् सकत्रमम् असशन्दग्धस भविमत।

समारवितम् - सकत्रकतमार यमम् अथरमम् प्रकटमयतपुमम् इच्छमत तस्य प्रकटनस यमद सकत्रमम् करनोमत तमहरतशस्मनम् सकत्रक्षे समारयाः अशस्त। अतयाः मविविमकतमाथरदनोतकस सकत्रमम् समारवितम् भविमत।

मविश्वितनोमपुखमम् - सकत्रकमारयाः सकत्रक्षेण मकममप कमायरमम् बनोधयमत। तत्कमायरस्य कक्षेत्रमम् यथमासम्भविमम्अखधकमम् व्यमापकमम् चि स्यमातम्। एकक्षे न सकत्रक्षेण बहहषपु स्थलक्षेषपु कमायरमम् भविमत चिक्षेतम् सकत्रमम् मविश्वितनोमपुखमम् अशस्त।

अस्तनोभमम् - मन्त्रमामदषपु कक्षे विलस पमादपकरणमादथर्वो विणरमविशिक्षेषयाः स्तनोभयाः उच्यतक्षे। समामविक्षेदस्य गमानक्षे बहहत्रअखधकध्विनष्ट्रीनमामम् उपयनोगयाः मक्रयतक्षे। एतक्षेषमास ध्विनष्ट्रीनमामम् तथमा कनोऽमप अथरयाः न भविमत। परन्तपु गमानक्षे ममाधपुयरमम्जनयमत। एविस ध्विमनयाः स्तनोभयाः इमत कथ्यतक्षे। सकत्रक्षेषपु तमादृशिध्विनष्ट्रीनमामम् प्रयनोगयाः न भविमत। तस्ममातम् सकत्रमम्अस्तनोभमम् इमत कथ्यतक्षे।

अनविदमम् - कदमामचितम् सशन्धयाः अशस्त चिक्षेतम् मनन्दनष्ट्रीययाः अथरयाः भविमत। एकमम् उदमाहणमम् अत्रआलनोचियमामयाः - धपुविमम् ऋतमम् इमत शिब्दयनोयाः सशन्धयाः भविमत चिक्षेतम् धपुविमकतमम् इमत शिब्दयाः भविमत। अत्र कशश्चितम्धपुवि-मकतमम् इमत अमप मचिन्तमयतपुमम् शिक्ननोमत। तत्र अमनषयाः मनन्दयाः अथरयाः आयमामत। सकत्रमम् एविमम् मनन्दमम्अथरमम् न प्रमतपमादयक्षेतम्। तस्ममातम् सकत्रमम् अनविदमम् अमनन्दमम् भविमत।

. . ) 1 3 2 सकत्रमाणमामम् प्रकमारमायाःसकत्रमम् मकममप कमायरमम् बनोधयमत। तत्कमायरविशिमादम् एवि सकत्रमाणमामम् प्रकमारमायाः सशन्त। तथमामह श्लनोकयाः -

ससजमा चि पररभमाषमा चि मविखधमनरयम एवि चि।

अमतदक्षेशिनोऽखधकमारश्चि षशडविधस सकत्रमपुच्यतक्षे।

सकत्रमाणमास षटम् प्रकमारमायाः सशन्त। तक्षे मह १) ससजमा, २) पररभमाषमा, ३) मविखधयाः, ४) मनयमयाः, ५)

अमतदक्षेशियाः, ६) अखधकमारयाः चिक्षेमत।

ससजमासकत्रमम् - ससजमा कमा भविमत, ससजमायमायाः प्रकमारमायाः कक्षे भविशन्त इमत मविषयक्षे उपररतनक्षे असशिक्षे समविस्तरमम् मविमशिरयाः

कक तयाः। मकममप पदमम् कस्यमचितम् अथरस्य बनोधनक्षे समथरमम् भविमत। पदक्षे ईदृशिमम् समामथ्यरमम् एवि तस्य शिमकयाः इमतउच्यतक्षे। पदस्य अथरबनोधनसमामथ्यरमम् एवि शिमकयाः। वियमम् व्यविहमारमामदतयाः अविगच्छमामयाः यतम् अस्य पदस्यअयमम् अथरयाः इमत, अथविमा इदमम् पदमम् अमपुमम् अथरमम् बनोधयमत इमत। तदमा विस्तपुतयाः कस्य अथरस्य बनोधनक्षे



कस्य पदस्य शिमकयाः अशस्त इमत एवि वियमम् अविगच्छमामयाः। ससजमासकत्रमम् पदस्य शिमकमम् बनोधयमत। एततम् पदसससजमा, अयमम् अथरयाः ससजष्ट्री इमत सकत्रमम् बनोधयमत। अथमारतम् सकत्रमम् शिमकमम् गमाहयमत। अतयाः एवि ससजमासकत्रमम्शिमकगमाहकमम् भविमत। क्विमचितम् व्यविहमारक्षे प्रयपुकमानमामम् अमप शिब्दमानमामम् ससजमारूपक्षेण व्यविहमारयाः भविमत व्यमाकरणक्षे।तदमा व्यविहमारक्षे वियस तस्य पदस्य अथरमम् जमानष्ट्रीमयाः। परन्तपु व्यमाकरणक्षे तस्य पदस्य ततयाः मकखञ्चदम् मभनयाः अथविमाअसमशिकयाः अथरयाः अशस्त इमत अमप सकत्रस बनोधयमत। अत एवि ससजमासकत्रमम् शिमकमनयमामकमम् भविमत। यथमाभकविमादयनो धमातवियाः इमत सकत्रक्षे भक विमा इत्यमादययाः ससखजनयाः सशन्त। धमातपुयाः इमत ससजमा अशस्त। लधौमककक्षे व्यविहमारक्षेधमातपुशिब्दस्य अन्यक्षे अमप अथमारयाः सशन्त। मकन्तपु व्यमाकरणशिमासक्षे धमातपुशिब्दस्य अथरयाः व्यविहमारतयाः मभनयाः इमतस्पषमत्र। समाममान्यतयाः ससजमासकत्रक्षे पकविरमम् ससखजनयाः मनदरशियाः भविमत। ततयाः परमम् ससजमायमायाः मनदरशियाः भविमत। कममपअथरमम् उमदश्य ससजमा मविधष्ट्रीयतक्षे। तस्ममातम् अथरयाः उदक्षेश्ययाः भविमत। ससजमा मविधक्षेयमा भविमत। उदक्षेश्यस्य उलक्षेखयाःपकविरमम् भविमत। मविधक्षेयस्य उलक्षेखयाः परमम् भविमत। तथमामप कक्षे षपुमचितम् सकत्रक्षेषपु मविपरष्ट्रीतयाः अमप क्रमयाः अशस्त। तदमातत्र कमा ससजमा, कयाः ससजष्ट्री इमत आचिमायरव्यमाख्यमानमादम् बनोद्ध्यमम्।

पररभमाषमा -क्विमचितम् गमनकमालक्षे वियमम् तथमा स्थमानमम् आगच्छमामयाः यत्र ममागरदयमम् अमप गमनमाय अशस्त। यमद

वियस पकविरतयाः न जमानष्ट्रीमयाः यतम् कक्षे न ममागरण गन्तव्यमम् तमहर प्रश्नयाः भविमत। दयनोयाः ममागरयनोयाः कतरयाः गमाहयाः इमत।अनक्षेन एवि गन्तव्यमम् इमत मनश्चिययाः न भविमत। तमावितम् अमनयमयाः अशस्त। तदमा वियमम् कस्महैमचितम् जनमायपकच्छमामयाः। स जमानमामत चिक्षेतम् ममागरमम् उपमदशिमत। तदमा अमनयमयाः दकरष्ट्रीभविमत। तदमा अस्ममाकमम् मनश्चिययाः भविमत।मनयमयाः भविमत यदम् अनक्षेन एवि ममागरण गन्तव्यमम् इमत।

व्यमाकरणक्षे क्विमचितम् क्विमचितम् तथमा प्रसङयाः आयमामत यत्र एकमाखधकमायाः पयमारयमायाः ममागमारयाः विमा उपशस्थतमायाःभविशन्त। तदमा अमनयमयाः भविमत। अमनयमक्षे समत मनयमयाः आविश्यकयाः। एविमम् यतम् सकत्रमम् अमनयमक्षे मनयममम्करनोमत तत्सकत्रमम् पररभमाषमासकत्रमम् इमत कथ्यतक्षे। यत्र यत्र अमनयमयाः भविमत तत्र तत्र मनयममम् करनोमतपररभमाषमासकत्रमम्। अतयाः एवि पररतयाः सविरतनो व्यमापकतमामम् भमाषमामम् पररभमाषमास प्रचिकतक्षे। पररतनो भमाष्यतक्षे यमा समापररभमाषमा प्रककीमतरतमा।

उदमाहरणमम् एकमम् मविमकश्यमामयाः - नश्चि इमत एकमम् सकत्रमम्। नयाः इमत पञ्चमष्ट्रीमविभक्त्यन्तमम् रूपमम्। धपुटम्इमत प्रथममान्तमम् , सस्य इमत षष्ठ्यन्तमम् पदस चि अनपुवितरतक्षे। तदमा नकमारमातम् सस्य धपुटम् विमा इमत सकत्रस्यमाथरयाः।अत्र स्विमाभमामविकयाः प्रश्नयाः उदक्षेमत यतम् नकमारमातम् पकविरस्य परस्य विमा सस्य धपुटम् मविधक्षेययाः इमत। अतयाः अत्रअमनयमयाः उत्पनयाः। अधपुनमा तस्ममामदत्यपुत्तरस्य इमत पररभमाषमासकत्रमम् मनयममम् करनोमत यतम् पञ्चमष्ट्रीमनदरशियाःअशस्त चिक्षेतम् तस्ममातम् परस्य एवि कमायर कतरव्यमम् इमत। अतयाः अथरयाः भविमत यतम् नकमारमातम् परस्य सस्य धपुटम् विमाइमत सकत्रस्यमाथरयाः। अतयाः तस्ममामदत्यपुत्तरस्य इमत सकत्रमम् पररभमाषमासकत्रमम्।

अषमाध्यमाय्यमामम् पमामणमनमपुमननमा समाकमातम् ३६ पररभमाषमायाः उमलखखतमायाः। अन्यमायाः पररभमाषमायाः आचिमायरस्यपमामणनक्षेयाः व्यविहमारमादम् खसद्ध्यशन्त। कमाश्चिन पररभमाषमायाः लधौमककव्यविहमारमादम् खसद्ध्यशन्त।



मविखधयाः -पकविरमक्षेवि उकमम् यतम् सकत्रमम् मकममप कमायरमम् करनोमत। सविमारमण सकत्रमामण समाकमातम् कमायर कपु विरशन्त। अथविमा

अन्यसकत्रदमारमा यदम् विमास्तमविकस कमायरमम् तस्य अनपुगमाहकमामण उपकमारकमामण विमा भविशन्त। विमास्तमविकमम् मकमम्कमायरमम् करनोमत। तदथमा कस्ममाशच्चितम् शिब्दमातम् परमम् कस्यमचितम् प्रत्ययस्य प्रयनोगकमम् करनोमत। क्विमचितम्कस्यमचितम् विणरस्य विणरसमपुदमायस्य विमा अवियविरूपक्षेण पकविरमम् परमम् विमा विणरमम् विणरसमपुदमायमम् विमा यनोजयमत।अयमक्षेवि आगमयाः इमत कथ्यतक्षे। क्विमचितम् कखञ्चतम् विणरमम् अपसमायर तस्य स्थमानक्षे अन्यमम् विणरमम् करनोमत। क्विमचितम्विणरसमपुदमायस्य स्थमानक्षे एकमम् विणरमम् विणरसमपुदमायमम् विमा करनोमत। क्विमचितम् विणरस्य विणरसमपुदमायस्य विमा लनोपमम्करनोमत। अथमारतम् कक्षे विलमम् अपसमारणमम् करनोमत।

इत्थमम् कस्यमचितम् कक्षे विलमम् आनयनमम्, कस्यमचितम् कक्षे विलमम् अपसमारणमम्, कस्यमचितम् अपसमारणसकक त्विमा तस्य स्थमानक्षे अपरस्य आनयनमम्, कस्यमामचिदम् अवियविरूपक्षेण आनयनमम् इमत एविसमविधमामन कमायमारमणविमास्तमविककमायमारमण भविशन्त। यत्र एविमम् कमायरमम् भविमत ततम् लक्ष्यमम् इमत कथ्यतक्षे। यतम् सकत्रमम् ततम् कमायरमम्करनोमत ततम् सकत्रमम् लकणमम् इमत उच्यतक्षे। एविमम् लनोपयाः आगमयाः प्रत्यययाः विणर मविकमारयाः स्विरमामदधमर याः इमतएतक्षेषमामम् मविधमानमम् एवि विमास्तमविकमम् कमायरमम्। सकत्रमम् अन्यतम् सविरमम् यदम् यदम् करनोमत ततम् सविरमम् अमप एतक्षेषमामम्कमायमारणमामम् पकरकमम् पनोषकमम् अनपुगमाहकमम् विमा भविमत। एविमम् लनोपमामदनमा लक्ष्यस्य यतम् पररवितरनमम् भविमत ततम्लक्ष्यस्य ससस्कमारयाः इमत कथ्यतक्षे। इत्थस लकणस लक्ष्यस्य ससस्कमारस करनोमत। एविसरूपक्षेण लक्ष्यससस्कमारमानम् कक त्विमाअन्ततनोगत्विमा समाधपुशिब्दयाः कयाः इमत अस्ममाकमम् बनोधनो भविमत। लनोकक्षे एतक्षेषमामक्षेवि समाधपुशिब्दमानमामम् व्यविहमारयाः जनहैयाःकतरव्ययाः इमत व्यमाकरणशिमासस्य तमात्पयरमम् अशस्त। अतयाः यतम् सकत्रमम् समाकमातम् लक्ष्यस्य ससस्कमारमम् करनोमतमकञ्च समाधपुशिब्दयाः कयाः इमत बनोधस जनयमत, तमादृशिबनोधजनकस सकत्रमम् मविखधसकत्रमम् भविमत। इकनो यणमचि इमतसकत्रमम् इकयाः स्थमानक्षे यणस मविधत्तक्षे। एविमन्यमामन सकत्रमामण।

मनयमयाः - इतरमनविकखत्तफलकमाथरबनोधकमम् भविमत मनयमसकत्रमम्। कक्षे नमचितम् मविधमानक्षेन स्वितयाः एवि विमा यदमा

एकमाखधकमानमास मकममप कमायर प्रमाप्ननोमत तदमा तक्षेषपु कक्षे षमाखञ्चदक्षेवि तत्कमायर भवितपु अन्यक्षेषमास न इमत एविसमविधमम् कमायरमम्मनयमसकत्रस करनोमत। अथरविदधमातपुरप्रत्यययाः प्रमामतपमदकमम् इमत सकत्रक्षेण गमाममानय इमत विमाक्यस्य अमपचिरमाजपपुरुषयाः इमत सममासस्य प्रमामतपमदकससजमा प्रमाप्ननोमत। तत्र कक त्तमदतसममासमाश्चिमा इमत सकत्रक्षे सममास इमतअसशियाः मनयममाथरयाः अशस्त। तक्षेन मनयमयाः भविमत यदम् यमद अथरवितयाः शिब्दस्विरूपस्य प्रमामतपमदकससजमा स्यमातम्तमहर सममासस्य एवि न तपु अन्यस्य इमत। अस्य मनयमस्य फलस यदम् गमाममानय इमत यदमप अथरविमानम् समपुदमाययाःतथमामप तस्य प्रमामतपमदकससजमा न भविमत। विमाक्यमम् इतरदम् अशस्त। तस्य प्रमामतपमदकससजमा न जमातमा, मनविकखत्तयाःअभवितम्। इतरमनविकखत्तफलकमम् अथर बनोधयमत इदस सकत्रमम्।

अमतदक्षेशियाः -धमरशिब्दस्य समाममान्यतयाः गपुणधमरयाः इमत अथरयाः बहहत्र भविमत। एकस्य धमरयाः अपरस्य यदमप नमाशस्त

तथमामप अशस्त इमत यतम् सकत्रस करनोमत ततम् सकत्रमम् अमतदक्षेशिसकत्रमम्। एकत्र दृषमानमास धममारणमामम् अन्यत्रसम्बन्धनोपदक्षेशियाः अमतदक्षेशियाः। समाममान्यतयाः अमतदक्षेशिसकत्रक्षे विमतप्रत्ययमान्तयाः शिब्दयाः अमतदक्षेशिबनोधनमाथर दृश्यतक्षे।



अतयाः विमतप्रत्ययस दृष्टमा अमतदक्षेशिसकत्रस पररचिक्षेतपुस शिक्यमम्। स्थमामनविदमादक्षेशिनोऽनशल्विधधौ इमत सकत्रक्षे स्थमामनवितम् इमतशिब्दयाः विमतप्रत्ययमान्तयाः। अतयाः इदस अमतदक्षेशिसकत्रमम्।

अखधकमारयाः - गमणतक्षे वियमम् इत्थमम् कपु मरयाः २ ax+३ ay+५ az इमत अस्ममातम् a इमत समाधमारणमम् गकहष्ट्रीत्विमा एकविमारमम्

एवि खलखमामयाः। तदमा एविस शस्थमतयाः भविमत -- a(२ x+३ y+५ Z). अत्र a विस्तपुतयाः कस सक्षे शस्थतहैयाः प्रत्यक्षेकस पदहैयाःसह ममखलत्विमा एवि समगमम् अथर प्रकटयमत, a स्वियमम् एकमामक प्रमाययाः मनरथरकमम् एवि अकरमम् इमत मन्यमामहक्षेवियमम्।

अषमाध्यमाय्यमामम् एविमक्षेवि समाधमारणयाः असशियाः एकविमारमम् एवि खलखखतयाः भविमत। तस्य असशिस्य पकथकम्प्रमाययाः कनोऽमप अथरयाः न भविमत। परन्तपु अन्यहैयाः पदहैयाः सह मक्षेलनक्षेन एवि समपुमदतस्य अथरयाः भविमत। तमादृशिमम् सकत्रमम्पदमम् विमा अखधकमारयाः इमत कथ्यतक्षे। प्रत्यययाः इमत सकत्रमम् अखधकमारसकत्रमम्। एविमन्यमामन सकत्रमामण।

. . ) 1 3 3 सकत्रस्य अथर याः कथमम् भविमत।लधौमककमम् उदमाहरणमम् एकस पररशिष्ट्रीलयमामयाः -

१) प्रमातयाः (रमामयाः विक्षेदमम् पठमत। लक्ष्मणयाः जलमम् आनयमत। भरतयाः विककमानम् खसञ्चमत।)

अस्य मविस्तरयाः अथरयाः चि एविमम् भविमत -

प्रमातयाः रमामयाः विक्षेदमम् पठमत।

प्रमातयाः लक्ष्मणयाः जलमम् आनयमत।

प्रमातयाः भरतयाः विककमानम् खसञ्चमत।

अत्र प्रमातयाः इमत पदमम् समाधमारणमम् अशस्त। मविस्तमारकमालक्षे ततम् पदमम् कस सक्षे शस्थतहैयाः मत्रमभयाः अमपविमाक्यहैयाः सह पकथकम् पकथकम् यनोज्यतक्षे। तदमा मविविमकतयाः अथरयाः स्पषयाः भविमत।

२) प्रमातयाः रमामयाः विक्षेदमम् पठमत। लक्ष्मणयाः कमाव्यमम्। भरतयाः व्यमाकरणमम्। आञ्जनक्षेययाः फलमम् खमादमत।समायमम् सपुगष्ट्रीवियाः नगरमम् पश्यमत।

विमाक्यमामन पकथकम् पकथकम् खलखमामयाः।

प्रमातयाः रमामयाः विक्षेदमम् पठमत।

लक्ष्मणयाः कमाव्यमम्।

भरतयाः व्यमाकरणमम्।

आञ्जनक्षेययाः फलमम् खमादमत।

समायमम् सपुगष्ट्रीवियाः नगरमम् पश्यमत।

अत्र प्रथमविमाक्यक्षे प्रमातयाः इमत पदमम्, पठमत इमत चि पदमम् उच्चिररतमम्। ततयाः परमम् तत्पददयमम्नमाशस्त। परन्तपु इदमम् स्पषमम् यतम् प्रमातयाः इमत पठमत इमत चि पददयमम् मदतष्ट्रीयक्षे तकतष्ट्रीयक्षे चि विमाक्यक्षे अनपुवितरतक्षे, प्रमत



विमाक्यमम् उपमतष्ठतक्षे। तत्रमामप चितपुथरविमाक्यक्षे खमादमत इमत पदमम् अशस्त। अतयाः पठमत इमत सममानजमातष्ट्रीयमम् पदमम्नहैवि आयमामत, कक्षे विलमम् प्रमातयाः इमत एवि पदमम् आगच्छमत। पञ्चमविमाक्यक्षे तपु समायमम् इमत पदमम् अशस्त। अतयाःप्रमातयाः इमत सममानजमातष्ट्रीयमम् पदमम् अत्र नहैवि आयमामत, ततम् पदमम् मनवितरतक्षे। एविमक्षेवि पश्यमत इमत पदमम् अत्रअशस्त। अतयाः उपररषमातम् खमादमत इमत पदमम् नहैवि आयमामत।

भरतयाः व्यमाकरणमम् इमत तकतष्ट्रीयमम् विमाक्यमम्। एततम् पददयमम् कममप अथरमम् बनोधमयतपुमम् न कममम्।उपररषमातम् प्रमातयाः इमत पठमत इमत चि पददयमम् आयमामत। तदमा विमाक्यमम् भविमत - प्रमातयाः भरतयाः व्यमाकरणमम्पठमत। अधपुनमा इदमम् विमाक्यमम् पकणरमम्। अमपचि अथरमम् बनोधमयतपुमम् कमममप।

इत्थमम् पमामणमनमपुनक्षेयाः मकममप सकत्रमम् पश्यमामयाः चिक्षेदम् तदम् अल्पमम् अथररमहतस चि भमामत। परन्तपुअनपुविकखत्तदमारमा पदमामन आयमाशन्त चिक्षेतम् दष्ट्रीघर विमाक्यमम् भविमत। सकत्रक्षे यतम् पदस नमाशस्त परन्तपु अथर अशस्त तदम्प्रमाययाः अनपुविकत्तमम् इमत मन्तव्यमम्। अस्य मविस्तरयाः अन्यत्र कररष्यतक्षे।

इत्थमम् उपररतनमादम् विमाक्यमादम् अधस्तनक्षेषपु विमाक्यक्षेषपु कस्यमामप पदस्य आनयनमम् एवि अनपुविकखत्तयाः इमतउच्यतक्षे। सजमातष्ट्रीयस पदमम् अमगमक्षे सकत्रक्षे अशस्त चिक्षेतम् पकविरतयाः पदमम् न आयमामत, न अनपुवितरतक्षे। एविमम्अनपुवितरममानस्य पदस्य सजमातष्ट्रीयपदस्य उपशस्थमतविशिमातम् आगमनमविरमामयाः एवि मनविकखत्तयाः इमत उच्यतक्षे।

मकमम् पदमम् मकयदकरमम् अनपुवितरतक्षे इत्यमामदकमम् अधस्तमातम् तमाखलकमायमामम् प्रकमटतमम् अशस्त।अविधमानक्षेन पररशिष्ट्रील्यतमामम्।

प्रमातयाः रमामयाः विक्षेदमम् पठमत

प्रमातयाः लक्ष्मणयाः कमाव्यमम् पठमत

प्रमातयाः भरतयाः व्यमाकरणमम् पठमत

प्रमातयाः आञ्जनक्षेययाः फलमम् खमादमत

समायमम् सपुगष्ट्रीवियाः नगरमम् पश्यमत

कस्य पदस्य मकयदकरमम् अनपुविकखत्तयाः भविमत इमत मविषयक्षे बहहत्र पमामणमनमपुनक्षेयाः मनदरशिमायाः सशन्त। बहहत्रनमामप सशन्त। अतयाः पतञ्जल्यमामदमभयाः मपुमनमभयाः कक तमम् व्यमाख्यमानमम् एवि अत्र तरणनोपमाययाः।

. ) 1 4 सकत्रससख्यमासकत्रससख्यमामविषयक्षे कशश्चितम् प्रमाचिष्ट्रीनश्लनोकयाः एविमम् -

त्रष्ट्रीमण सकत्रसहस्रमामण तथमा नवि शितमामन चि।

चितपुणरविमतसकत्रमामण पमामणमनयाः कक तविमानम् स्वियमम्।।

३९९४ सकत्रमामण सशन्त इमत अस्य श्लनोकस्य अथरयाः।



अधयाः पमटकमायमामम् अषसपु अध्यमायक्षेषपु प्रमत पमादस सकत्रससख्यमा प्रदमशिरतमा अशस्त। एषमा सकत्रससख्यमागनोपमालदत्तपमाण्डक्षेयक्षेन सम्पमामदतमा चिधौखम्बमासपुरभमारतष्ट्रीप्रकमाशिनक्षेन प्रकमामशितमा अषमाध्यमायष्ट्री इमत गन्थमातम्ससगकहष्ट्रीतमा।

पमादयाः

प्रथमयाः मदतष्ट्रीययाः तकतष्ट्रीययाः चितपुथर याः यनोगयाः

अध्यमाययाः

प्रथमयाः ७५ ७३ ९३ ११० ३५१

मदतष्ट्रीययाः ७२ ३८ ७३ ८५ २६८

तकतष्ट्रीययाः १५० १८८ १७६ ११७ ६३१

चितपुथर याः १७८ १४५ १६८ १४४ ६३५

पञ्चमयाः १३६ १४० ११९ १६० ५५५

षष्ठयाः २२३ १९९ १३९ १७५ ७३६

सप्तमयाः १०३ ११८ १२० ९७ ४३८

अषमयाः ७४ १०८ ११९ ६८ 1 ४२

पकणरयनोगयाः १३६५

अत्र एषपु ममाहक्षेश्विरसकत्रमामण न गमणतमामन। ३९८३+१४=३९९७ इमत सकत्रससख्यमा भविमत। मविमभनक्षेषपुगन्थक्षेषपु सकत्रससख्यमा मभनमा दृश्यतक्षे। तत्र कमारणस मह एकस्य सकत्रस्य यनोगस कक्षे मचितम् कपु विरशन्त, कक्षे मचितम् मविभमागसकपु विरशन्त।

. . ) 1 4 1 सकत्रससख्यमायमायाः अथर याःपमामणमनयाः अषधौ अध्यमायमानम् खलखखतविमानम्। प्रमत अध्यमायस चित्विमारयाः पमादमायाः सशन्त। अमपचि प्रमतपमादस

नहैकमामन सकत्रमामण सशन्त। गन्थक्षेषपु यदमा पमामणमनसकत्रस्य उलक्षेखयाः भविमत तदमा तत्र पमामणघतमाडघधौमशिशल्पमन (३.२.५५) इमतरूपक्षेण कमामचितम् ससख्यमा खलखखतमा भविमत। तत्र प्रथमस ३ इमत यमा ससख्यमा अशस्तसमा अध्यमायससख्यमास दशिरयमत। अथमारतम् पमामणघतमाडघधौ मशिशल्पमन इमत इदस सकत्रस तकतष्ट्रीयमाध्यमायक्षे अशस्त। ततयाःपरस २ इमत मदतष्ट्रीयमा ससख्यमा अशस्त। समा ससख्यमा पमादस्य भविमत। अथमारतम् मदतष्ट्रीयक्षे पमादक्षे इदस सकत्रमम् अशस्त। ततयाःपरस ५५ इमत ससख्यमा सकत्रस्य क्रमस दशिरयमत। अथमारतम् तकतष्ट्रीयक्षे अध्यमायक्षे, मदतष्ट्रीयक्षे पमादक्षे, पञ्चपञ्चमाशित्तममम् इदससकत्रमम् इत्यथरयाः। एविस सविरत्र बनोद्ध्यमम्।

पमाठगतप्रश्नमायाः-३

. 13 सकत्रस्य स्विरूपस मकमम्।



. 14 सकत्रमाणमास प्रकमारमानम् खलखत।

. 15 कमा अनपुविकखत्तयाः।

. 16 ८.४.१० इमत सकत्रससख्यमायमायाः अथरयाः भविमत।१) ८-पमादयाः, ४-अध्यमाययाः, १०-सकत्रमम् २) ८-सकत्रमम् , ४-अध्यमाययाः, १०-पमादयाः ३) ८-अध्यमाययाः, ४-पमादयाः, १०-सकत्रमम् ४) ८-अध्यमाययाः, ४-सकत्रमम्, १०-पमादयाः

. 17 अयस न सकत्रस्य प्रकमारयाः।१) अखधकमारयाः २) ससजमा ३) अमतदक्षेशियाः ४) अनपुविकखत्तयाः

. ) 1 5 शिब्दस्विरूपमम्शिब्दक्षे क्रमशियाः मविदमाममानमायाः विणमारयाः एवि शिब्दस्य स्विरूपमम् भविमत। यथमा 'रमाममादम्' इमत पदस्य स्विरूपमम्

भविमत 'रम् आ मम् आ दम्' इमत क्रमशियाः मविदममानमायाः विणमारयाः। एविस रमाममादम् इमत शिब्दस्य स्विरूपस भविमत - पञ्चमानमासविणमारनमामम् समपुदमाययाः। सदमा समपुदमाययाः एवि स्विरूपस भवितष्ट्रीमत न। एकयाः विणरयाः अमप शिब्दस्विरूपस भमवितपुमम् अहरमत।विणरसमपुदमाययाः विमा शिब्दस्विरूपस भमवितपुमहरमत। यथमा 'रमाम' इमत विणरसमपुदमायमात्मकस शिब्दस्विरूमम्। तस्ममातम् परस'भ्यमामम्' इमत प्रत्यययाः भविमत। 'भ्यमामम्' इमत प्रत्यययाः अमप विणरसमपुदमाययाः एवि। 'भ्यमामम्' इमत एकस शिब्दस्विरूपमम्।रमामशिब्दमातम् परमम् 'औ' इमत प्रत्यययाः भविमत। अत्र 'औ' इमत एकयाः विणरयाः, न तपु विणरसमपुदमाययाः। अतयाः 'औ' इमतएकस शिब्दस्विरूमम्।

. ) 1 6 विणरप्रकटनस्य उपमाययाःव्यमाकरणशिमासक्षे कस्यमचिदम् विणरस्य अपसमारणस कक त्विमा अपरयाः विणरयाः आनष्ट्रीयतक्षे। एविसमविधमामन कमायमारमण

भविशन्त। तदमा विणरस्य उलक्षेखयाः प्रकटनस विमा कथस कतरव्यमममत अधस्तमातम् उपन्यस्यतक्षे।

विणरप्रकटनमाय समाममान्यतयाः अविणरयाः पविणरयाः इत्यक्षेविममप विकपुस शिक्यतक्षे। तथमामप शिमासक्षे यक्षे यक्षे उपमायमायाःअविलम्ब्यन्तक्षे तमदषयकस जमानमम् आविश्यकमममत अत्र मविस्तरयाः मक्रयतक्षे।

विणमारतम् कमारयाः। रमामदफयाः। इमत विमामतरकदयमशस्त। विणरस्य प्रकटनस कतरव्यस चिक्षेतम् ततयाः परस कमार-

प्रत्यययाः यनोजनष्ट्रीययाः। यथमा अ-कमारयाः, पकमारयाः इमत। रविणरयाः प्रकटनष्ट्रीययाः चिक्षेतम् ततयाः परमम् इफ-प्रत्यययाःयनोजनष्ट्रीययाः। यथमा - रक्षेफयाः इमत। यदमप रकमारयाः इमत विकपुस शिक्यमम्। तथमामप रविणरस्य प्रकटनमाय रक्षेफयाः इमतप्रखसदयाः व्यविहमारयाः। यदमा अकमारयाः इमत उच्यतक्षे तदमा तक्षेन कक्षे विलस ह्रिस्वियाः एवि अविणरयाः प्रकमटतयाः भविमत इमत न।तस्य अषमादशि भक्षेदमायाः अमप प्रकमटतमायाः भविशन्त इमत बनोदव्यमम्। कमार-प्रत्यययनोगयाः मनत्यस कतरव्ययाः इमत मनयमयाःनमाशस्त। 'अस्य च्विधौ' इत्यत्र 'अस्य' इमत पदक्षे समाकमातम् 'अ'विणरस्य षष्ठ्यक्षेकविचिनस प्रयपुकमम् दृश्यतक्षे।

व्यञ्जनस्य उच्चिमारणमम् अन्तरक्षेण स्विरस कतपुर नहैवि शिक्यतक्षे। अतयाः व्यञ्जनमातम् पकविर परस विमा कशश्चितम् स्विरयाःयनोज्यतक्षे। समाममान्यतयाः ह्रिस्वियाः अकमार एवि यनोज्यतक्षे। यथमा - णनो नयाः इमत एकस सकत्रमम्। अत्र नयाः इमत पपुसखस



प्रथममान्तमम् पदमम्। अत्र कक्षे विलस नकमारयाः एवि बनोधमयतपुमम् इषयाः, न तपु अकमारसमहतयाः नकमारयाः (नम्+अ) इमत।परन्तपु उच्चिमारणस सपुकरस भवितपु इमत अकमारयाः यनोखजतयाः।

स्विरस्य प्रकटनमाय कस्यमामप व्यञ्जनस्य आविश्यकतमा नमाशस्त। स्वियस रमाजन्तक्षे इमत स्विरमायाः। तथमामपएकमाखधकमानमास स्विरमाणमामम् एकत्र प्रकटनस कतरव्यस चिक्षेतम् सशन्धयाः भमवितपुमहरमत। सशन्धयाः भविमत चिक्षेतम् अथरयाः दपुबर्वोधयाःभविमत। अतयाः स्विरमातम् परमम् तकमारयाः यनोज्यतक्षे। यथमा - एतम् इमत। अस्य अथरयाः भविमत एविणरयाः अथविमा एकमारयाःइमत। एतस्य उदमारहणस यथमा - एदहैतनोयाः कण्ठतमालपु इमत। एतम् ऐतम् इमत अनयनोयाः उच्चिमारणस्थमानस कण्ठतमालपुइत्यथरयाः।

स्विरमातम् पकविर परस विमा तकमारस्य प्रयनोगस्य अपरयाः अमप अथरयाः भविमत। यमद कक्षे विलस ह्रिस्वियाः अकमारयाःप्रकटनष्ट्रीययाः तमहर अतम् इमत उच्यतक्षे। अतम् इत्यस्य अथरयाः ह्रिस्वियाः अकमारयाः इमत। कदमा तकमारयाःउच्चिमारणसधौकयमारय गकहष्ट्रीतयाः कदमा विमा ह्रिस्विस्य दष्ट्रीघरस्य विमा प्रकटनमाय गकहष्ट्रीतयाः इमत व्यमाख्यमानस दृष्टमा बनोदव्यमम्।

. ) 1 7 धमातपुप्रकटनस्य उपमाययाःधमातपुयाः स्विरमान्तयाः भविमत व्यञ्जनमान्तनो विमा भविमत। धमातपुमम् आदमाय मकममप कमायर कतरव्यस भविमत।

धमातनोयाः उलक्षेखयाः प्रकटनस विमा कथस कतरव्यमममत अधस्तमातम् प्रदश्यरतक्षे।

इकम् -शश्तपधौ धमातपुमनदरशिक्षे। इमत विमामतरकमम् अशस्त। धमातपुयाः प्रकटनष्ट्रीययाः चिक्षेतम् तक्षेन इकम् इमत प्रत्यययाःयनोजनष्ट्रीययाः अथविमा शश्तपम्-प्रत्यययाः यनोजनष्ट्रीययाः।

यथमा इकम् -यनोगस कक त्विमा गमम्-धमातपुयाः गमम्+इ=गमम। गममशिब्दयाः पपुसखलङयाः भविमत। गममयाः इमत प्रथममान्तसरूपमम् भविमत। ममदक्षेगपुरणयाः इत्यमामदस्थलक्षे ममदम्+इ=मममदयाः, तस्य षष्ठ्यमामम् ममदक्षेयाः इमत रूपस भविमत।

शश्तपम् प्रत्यययाः कतररर भविमत। भक-धमातपुतयाः शश्तपम्-प्रत्यययनोगक्षेन 'भविमत' इमत शिब्दयाः (प्रमामतपदकमम्)मनष्पदतक्षे। तस्य मविभमकरूपमामण भविशन्त। अत एवि भवितक्षेरयाः इमत सकत्रक्षे भवितक्षेयाः इमत षष्ठ्यक्षेकविचिनस सम्भविमत।

बहहत्र समाकमातम् भकधमातपुयाः पठम् -धमातपुयाः इमत रूपक्षेणमामप प्रकटनस भविमत व्यमाख्यमासपु।

पमाठगतप्रश्नमायाः-४

. 18 विणरयाः कथस प्रकटतक्षे।

. 19 धमातपुयाः कथस प्रकटतक्षे।

. 20 गममयाः इत्यनक्षेन मकस प्रकमटतमम्।

. 21 विणरप्रकमाशिमाय इदस प्रयपुज्यतक्षे।१) कमारप्रत्यययाः २) मतपम्-प्रत्यययाः ३) तमदतप्रत्यययाः ४) सष्ट्रीप्रत्यययाः

. 22 धमातपुप्रकटनमाय मकमम् उपयपुज्यतक्षे।१) इकम् २) शश्तपम् ३)मतङम् ४) इकम् शश्तपम् चि

. 23 स्तम्भयनोयाः शस्थतमानम् परस्परसम्बदमानम् मक्षेलयत।



क-स्तम्भयाः ख-स्तम्भयाः

१) पतञ्जखलयाः १) विहैयमाकरणखसदमान्तकधौमपुदष्ट्री

२) महक्षेश्विरयाः २) विणमारतम् कमारयाः

३) इन्द्रियाः ३) महमाभमाष्यमम्

४) पमामणमनयाः ४) शश्तपम्

५) विणरप्रकटनमम् ५) विणरसममाम्नमाययाः

६) धमातपुप्रकटनमम् ६) अल्पमाकरमम्

७) कक मत्रमससजमा ७) अषमाध्यमायष्ट्री

८) सकत्रमम् ८) अकम्९) प्रमक्रयमाक्रमयाः ९) आमदविहैयमाकरणयाः

पमाठसमारयाः

इन्द्रियाः सविरप्रथममम् एकहै कस्य शिब्दस्य प्रकक मतप्रत्ययरूपक्षेण मविभमागस कक तविमानम्। एविञ्च इत्थस मविभकयनोयाःप्रकक मतप्रत्यययनोयाः मक्षेलनक्षेन शिब्दस्य मनममारणस कक तविमानम्। अतयाः स शिब्दस्य ससस्कमारस कक तविमानम्। एविस ससस्कमारयाःकक तयाः अशस्त अतयाः एवि एषमा भमाषमा ससस्कक तभमाषमा इमत कथ्यतक्षे इमत आलनोमचितस प्रमारम्भक्षे। इन्द्रिस्य गपुरयाःबकहस्पमतयाः अमपचि इन्द्रियाः दक्षेविमानम् व्यमाकरणस पमामठतविमानम् इमत मविषययाः आलनोमचितयाः। व्यमाकरणस्य मपुख्यमायाःआचिमायमारयाः कक्षे इमत प्रकमटतस तत्रहैवि।

पमामणमनयाः मपुमनयाः महक्षेश्विरस्य डमरुमननमादमातम् सकत्रमामण लब्धविमानम्। तमामन एवि ममाहक्षेश्विरसकत्रमामण। तमामनसकत्रमामण अविलम्ब्य पमामणमनयाः अषमाध्यमाययीं रमचितविमानम्।

अषमाध्यमायष्ट्रीगन्थस्य अध्ययनस्य प्रकमारदयमम् - सकत्रक्रमयाः, प्रमक्रयमाक्रमयाः चिक्षेमत। सकत्रक्रमक्षेण खलखखतमायाःकक्षे मचितम् व्यमाख्यमागन्थमायाः। तथहैवि प्रमक्रयमाक्रमक्षेण अमप विहैयमाकरणखसदमान्तकधौमपुदष्ट्री इत्यमादययाः गन्थमायाः खलखखतमायाःसशन्त।

शिब्दशिमासस पदमविदमा इत्यमादष्ट्रीमन व्यमाकरणस्य मविमभनमामन नमाममामन। व्यमाकरणस्य मदमविधयाः सम्प्रदमाययाःचि अशस्त। कस्यमामप पपुरुषस्य मपुखस यथमा प्रमपुखस भविमत तदतम् विक्षेदपपुरुषस्य मपुखमम् भविमत व्यमाकरणशिमासमम्।तमाविमानम् ममहममा अस्य शिमासस्य।

व्यमाकरणशिमासस प्रमक्रयमाममाध्यमक्षेन समाधपुशिब्दस्य मनममारणस कथस कतरव्यमम् इमत दशिरयमत। तथमामहव्यमाकरणशिब्दस्य व्यपुत्पखत्तयाः - व्यमामक्रयन्तक्षे व्यपुत्पमादन्तक्षे शिब्दमायाः अनक्षेन इमत व्यमाकरणमम्।

व्यविहमारक्षे ससजमा उपयनोमगनष्ट्री भविमत। अतयाः पमामणमनयाः स्विशिमासक्षे मविमविधमायाः ससजमायाः कक तविमानम्। तमासमासभक्षेदमायाः अशस्मनम् पमाठक्षे आलनोमचितमायाः।



पमामणमनयाः महमषरयाः सकत्रमामण खलखखतविमानम्। कमत सकत्रमामण सशन्त। अतयाः सकत्रस मकस भविमत। सकत्रमाणमासप्रकमारमायाः कक्षे इमत मविषययाः आलनोमचितयाः। अमपचि अनपुविकत्त्यमामददमारमा सकत्रस्य अथरयाः कथस भविमत इत्यमप समविस्तरमम्उपन्यस्तमम्।

कमारप्रत्ययस्य यनोगस कक त्विमा विणरयाः प्रकटतक्षे। यथमा - अकमारयाः मकमारयाः इमत। इकम् शश्तपम् इमत एतदयसप्रयपुज्य धमातपुयाः प्रकटतक्षे। यथमा भविमत, गममयाः इत्यमामदयाः।

एविमम् अशस्मनम् प्रथमपमाठक्षे व्यमाकरणस्य आरम्भयाः कथस जमातयाः इमत आलनोमचितमम्। अमपचिव्यमाकरणस्य अध्ययनकमालक्षे कक्षे मचितम् मकलमविषयमायाः अविश्यस जमातव्यमायाः तक्षे अमप अत्र प्रदत्तमायाः सन्तष्ट्रीमत शिमम्।

यनोग्यतमाविधरनमम्

जमानक्षेन यनोग्यतमा विधरतक्षे। अखजरतस्य जमानस्य प्रयनोगक्षेन चि प्रयनोगकधौशिलमम् विधरतक्षे। 'ययाः मक्रयमाविमानम् सपशण्डतयाः' इमत अमभयपुकमानमामम् ममान्यविरमाणमामम् उमकयाः। अतयाः कक्षे विलस व्यमाकरणस जमानमामत इमत न पयमारप्तमम्। तस्यव्यविहमारयाः कतरव्ययाः। मविशिपुदस्य ससस्कक तस्य प्रयनोगयाः इमत व्यमाकरणस्य लक्ष्यमम् भविमत। अतयाः मक्रयमाविमानम्अथमारतम् अखजरतस्य जमानस्य व्यविहमारविमानम् भविक्षेतम् छमात्रयाः। तदमा एवि स विस्तपुतयाः पशण्डतयाः भविमत।

'न मह जमानक्षेन सदृशिस पमवित्रममह मविदतक्षे।' इमत शष्ट्रीमदगविद्गष्ट्रीतमायमामम् भगविमानम् शष्ट्रीकक ष्णयाः प्रमाह। तस्यतमात्पयर यतम् जमानस पमवित्रष्ट्रीकरनोतष्ट्रीमत। कथस पमवित्रष्ट्रीकरनोमत। यदम् जमानमम् अज्यरतक्षे तदनपुसमारस व्यविहमारयाः अमपआविश्यकयाः। तज्जमानमम् आखशत्य अशिपुमदयाः ससशिनोधनष्ट्रीयमा। स्विस्य व्यविहमारयाः पररवितरनष्ट्रीययाः पमवित्रष्ट्रीकतरव्ययाः चि।स्विस्य विमाणष्ट्री दनोषरमहतमा कतरव्यमा। स्विस्य अन्तयाःकरणस शिपुदस पमवित्रमम् मनमरलस चि कतरव्यमम्।

व्यमाकरणस विमाङ्मलस्य, भमाषमायमास शस्थतमानमास दनोषमाणमास चि विमारणक्षे समथरमम्। व्यमाकरणस मविनमा दनोषमनविमारणमम्दपुयाःसमाध्यमम् अशस्त। अत एवि विदशन्त शक्षेष्ठमायाः - 'यदमप बहह नमाधष्ट्रीषक्षे तथमामप पठ पपुत्र व्यमाकरणमम्।' अथमारतम् यमदअल्पस पठखस तमहर आदधौ व्यमाकरणस पठ।

अध्यक्षेतमा स्विस्य यनोग्यतमास विधरमयतपुमम्, स्विस्य व्यपुत्पखत्तमम् सम्पमादमयतपुमम्, स्विस्य भमाषमाप्रयनोगस शिपुदसकतपुरमम् , मविषयक्षेऽशस्मनम् पमाटविमम् अखजरतपुमम् चि मनम्नमबन्दकनम् अविलनोकयक्षेतम्। प्रदत्तमनदरशिमानम् अनपुसरक्षेतम् चि।

व्यमाकरणस्य प्रयनोगकक्षेत्रस तपु समामहत्यमामदकमम्। अतयाः यदमा ससस्कक तसमामहत्यस पठ्यतक्षे तदमा कमाव्यमामदषपुआगतमानम् व्यमाकरणस्य असशिमानम् ससगकहष्ट्रीयमातम्।

ससगकहष्ट्रीतमानमामम् असशिमानमामम् व्यमाकरणदृष्टमा समाधपुत्विमम् समथरयक्षेतम्। असमाधपुप्रयनोगमानम् मनविमारयक्षेतम्। एतक्षेन भमाषमाशिपुमदयाः भविमत। तक्षेन व्यमाकरणमाध्ययनस्य प्रधमानस लक्ष्यस

खसद्ध्यमत। ससकखलतमानम् शिब्दमानम् स्वियस भमाषणक्षे लक्षेखनक्षे चि मपुहहमपुरहह याः व्यविहरक्षेतम्। एतक्षेन नकतनशिब्दस्य प्रयनोगक्षे पमाटविस

विधरतक्षे। भमाषणस्य ममहममा विधरतक्षे।



दक्षेशिक्षे मविदक्षेशिक्षे चि व्यमाकरणस्य नहैकक्षे गन्थमायाः प्रमादक्षेमशिकभमाषमासपु अनपुविमादक्षेन प्रकमामशितमायाः सशन्त। स्विप्रदक्षेशिक्षेस्विममातकभमाषयमा कक्षे गन्थमायाः सशन्त तमानम् आदमाय पठक्षेतम्। तत्र सपुलभस सपुबनोधस सपुकरस मकममप अशस्त चिक्षेतम्ततम् उपमादक्षेयमम्।

प्रमारशम्भकस्तरक्षे छमात्रमाणमास कक तक्षे उपयनोगष्ट्री गन्थयाः - लघपुखसदमान्तकधौमपुदष्ट्री इमत गन्थस्य भष्ट्रीमसक्षेनशिमाखसणमामहन्दष्ट्रीभमाषयमा कक तमा भहैमष्ट्री व्यमाख्यमा सपुमविशिमालमा सपुस्पषमा चिमाशस्त। षट्खण्डमात्मकयाः अयस गन्थयाः बहहनमाससन्दक्षेहमानमास सममाधमानमाय उपयनोगष्ट्री अशस्त।

पमाठमान्तप्रश्नमायाः

. 1 व्यमाकरणस्य आरम्भयाः कथमम् अभवितम्।. 2 इन्द्रिस्य पररचियस दत्विमा तक्षेन कक तस्य व्यमाकरणससस्कमारस्य पररचिययाः कमायरयाः।. 3 सकत्रक्रमक्षेण खलखखतमानम् गन्थमानम् पररचिमाययत।. 4 प्रमक्रयमाक्रमक्षेण खलखखतमानम् गन्थमानम् पररचिमाययत।. 5 व्यमाकरणस्य ममहममानस विणरयत।. 6 व्यमाकरणशिब्दस्य अथर खलखखत्विमा व्यमाकरणस मकस करनोमत अमपचि कथस करनोमत इमत मविशिदयत।. 7 ससजमामविषयक्षे लघपुमटप्पणष्ट्री लक्षेख्यमा।. 8 सकत्रस्विरूपमम् अमभव्यज्यतमामम्।. 9 सकत्रप्रकमारमानम् मविविकणपुत।. 10 विणरप्रकटनस्य उपमाययाः प्रकटनष्ट्रीययाः।. 11 धमातपुप्रकटनस्य उपमाययाः उपस्थमापनष्ट्रीययाः।. 12 यमद सकत्रस्य क्रमयाः ५.३.८ इमत अशस्त तमहर मकस बनोदव्यमम्।

पमाठगतप्रश्नमानमामम् उत्तरमामण

उत्तरमामण-१. 1 इन्द्रिस्य गपुरुयाः बकहस्पमतयाः।. 2 ससस्कक तभमाषमायमायाः आमदयाः ससस्कतमार इन्द्रियाः।. 3 इन्द्रियाः शिब्दपमारमायणस्य ससस्कमारस कक तविमानम्।. 4 महमामपुमनयाः पमामणमनयाः महक्षेश्विरस्य उपमासनमास कक तविमानम्। महक्षेश्विरयाः प्रसनयाः सनम् चितपुदरशि विमारस ढक्कमास

नमामदतविमानम्। अयमक्षेवि ढक्कमानमादयाः चितपुदरशिसकत्रष्ट्री, अकरसममाम्नमाययाः, ममाहक्षेश्विरसकत्रमामण इमत कथ्यतक्षे।एतमामन सकत्रमामण अविलम्ब्य महमषरयाः पमामणमनयाः अषमाध्यमायष्ट्री नमाम गन्थस रमचितविमानम्। अशस्मनम् सकत्रमामणसशन्त। अषधौ अध्यमायमायाः सशन्त। प्रमत अध्यमायस चित्विमारयाः पमादमायाः सशन्त।



. 5 पमामणमनयाः यक्षेन क्रमक्षेण सकत्रमामण मविरमचितविमानम् तक्षेन एवि क्रमक्षेण व्यमाख्यमानमम् अध्ययनमम् अध्यमापनस विमाभविमत चिक्षेतम् स सकत्रक्रमयाः उच्यतक्षे।

. 6 यक्षेन क्रमक्षेण सकत्रमामण पमामणमननमा खलखखतमामन तक्षेन क्रमक्षेण शिब्दमनममारणस्य प्रमक्रयमा नमाशस्त। एकहै कस्यशिब्दस्य मनममारणमाय बहहमन सकत्रमामण मविमशिषक्रमक्षेण आविश्यकमामन भविशन्त। अतयाः यक्षेन क्रमक्षेणशिब्दमनममारणस्य प्रमक्रयमा भविमत तक्षेन क्रमक्षेण सकत्रमामण आयनोखजतमामन मविदमदयाः। इयमम्व्यमाकरणमाध्यनस्य परम्परमा प्रमक्रयमाक्रममानपुसमाररणष्ट्री अशस्त।

. 7 ४)

उत्तरमामण-२

. 8 अथरस्य विमाचिकस पदमक्षेवि ससजमा इमत उच्यतक्षे। ससजमायमायाः अथरयाः ससजष्ट्री इमत चि उच्यतक्षे।

. 9 लघपुयाः महतष्ट्री कक मत्रममा अकक मत्रममा अथरससजमा शिब्दससजमा अन्विथमार अनन्विथमार इमत ससजमायमायाः प्रकमारमायाःसशन्त।

. 10 कतमार इमत अन्विथरससजमा।

. 11 ४)

. 12 ४)

उत्तरमामण-३

. 13 अल्पमाकरमसशन्दग्धस समारविमदश्वितनोमपुखमम्। अस्तनोभमनविदस चि सकत्रस सकत्रमविदनो मविद पुयाः।। इमत श्लनोकनोकसभविमत सकत्रस्य स्विरूपमम्।

. 14 सकत्रमाणमास षटम् प्रकमारमायाः सशन्त। तक्षे मह १) ससजमा, २) पररभमाषमा, ३) मविखधयाः, ४) मनयमयाः, ५)

अमतदक्षेशियाः, ६) अखधकमारयाः चिक्षेमत। . 15 उपररतनमादम् सकत्रमादम् अधस्तनक्षेषपु सकत्रक्षेषपु कस्यमामप पदस्य आनयनमम् एवि अनपुविकखत्तयाः इमत उच्यतक्षे।. 16 ३)

. 17 विणमारतम् कमारयाः इमत, रमामदफयाः इमत विमामतरकदयमशस्त। विणरस्य प्रकटनस कतरव्यस चिक्षेतम् ततयाः परस कमार-

प्रत्यययाः यनोजनष्ट्रीययाः। यथमा अ-कमारयाः, पकमारयाः इमत। रविणरयाः प्रकटनष्ट्रीययाः चिक्षेतम् ततयाः परमम् इफ-प्रत्यययाःयनोजनष्ट्रीययाः। यथमा - रक्षेफयाः इमत।उत्तरमामण-४

. 18 इशक्शिमतपधौ धमातपुमनदरशिक्षे इमत विमामतरकमम् अशस्त। धमातपुयाः प्रकटनष्ट्रीययाः चिक्षेतम् तक्षेन इकम् प्रत्यययाः यनोजनष्ट्रीययाःअथविमा शश्तपम्-प्रत्यययाः यनोजनष्ट्रीययाः। यथमा इकम् -यनोगस कक त्विमा गमम्-धमातपुयाः गमम्+इ=गमम। गममशिब्दयाःपपुसखलङयाः भविमत। गममयाः इमत प्रथममान्तस रूपमम् भविमत। शश्तपम् प्रत्यययाः कतररर भविमत। भक-धमातपुतयाःशश्तपम्-प्रत्यययनोगक्षेन 'भविमत' इमत रूपस मनष्पदतक्षे। तस्य मविभमकरूपमामण भविशन्त। अत एवि भवितक्षेरयाःइमत सकत्रक्षे भवितक्षेयाः इमत षष्ठ्यक्षेकविचिनस सम्भविमत।

. 19 इशक्शिमतपधौ धमातपुमनदरशिक्षे इमत विमामतरकक्षे न इकम् -यनोगयाः भविमत। इकम् -यनोगक्षेन गमम्-धमातपुयाः गमम्+इ=गमम।गममशिब्दयाः पपुसखलङयाः भविमत। गममयाः इमत प्रथममान्तस रूपमम् भविमत। गममयाः इत्यस्य अथरयाः भविमत गमम्इमत धमातपुयाः।



. 20 गमम् इमत धमातपुयाः।

. 21 १)

. 22 ४)

. 23 १-३, २-५, ३-९, ४-७, ५-२, ६-४, ७-८, ९-१

।।इमत प्रथमयाः पमाठयाः।।


)2 ससजमाप्रकरणम-१प्रस्तमाविनमा

व्यमाकरणस्य आरम्भयाः कथस जमातयाः, कक्षे मपुख्यमायाः आचिमायमारयाः सशन्त, कक्षे मपुख्यमायाः गन्थमायाः सशन्त इमतभविमानम् बपुदविमानम्। मकञ्च व्यमाकरणस मकस करनोमत, कथस करनोमत इमत मविषययाः अमप जमातयाः प्रथमपमाठक्षे। व्यमाकरणक्षेसमाधपुशिब्दस्य मनममारणस मक्रयतक्षे। शिब्दयाः विणरसमपुदमायमात्मकयाः। अथमारतम् कयाः शिब्दयाः इमत चिक्षेतम् विणमारनमामम् समपुदमाययाःशिब्दयाः इमत उत्तरमम्। अतयाः ससस्कक तक्षे कक्षे विणमारयाः सशन्त, तक्षेषमास मविभमाजनस कथमम् कक तमशस्त, तक्षेषमास कमामन नमाममामनसशन्त, तक्षेषमामम् उच्चिमारणस कथमम् भविमत इत्यमादययाः अनक्षेकक्षे मविषयमायाः अशस्मनम् पमाठक्षे अन्तभरविशन्त। एतस्यपमाठस्य सम्यकम् जमानमम् अमगमपमाठक्षेषपु अध्ययनमाय अत्यन्तमम् उपयनोमग अशस्त। अत्र उकमानमास सजमानमासपरविमतरपमाठक्षेषपु मविपपुलप्रयनोगयाः अशस्त। अतयाः अयस पमाठयाः अत्यन्तस गपुरुत्विमम् आविहमत।

कस्यमचिदम् मविषयस्य प्रमतपमादनमाय मह शिमासमामण प्रवितरन्तक्षे। तस्य मविषयस्य प्रमतपमादनक्षे सधौकयमारयबहवियाः उपमायमायाः अविलम्ब्यन्तक्षे। तक्षेषपु उपमायक्षेषपु अन्यतमयाः उपमाययाः भविमत ससजमा। ससस्कक तक्षे ससजमा इत्यस्यपयमारयशिब्दमायाः भविशन्त - नमाम, नमामधक्षेयमम्, आख्यमा, अमभधमानमम्, आहयाः इमत। यक्षे मविमभनमायाः पदमाथमारयाः शिमासक्षेआलनोच्यन्तक्षे तक्षेषमास मविमविधमामन नमाममामन भविशन्त। एकशस्मनम् शिमासक्षे एकमा ससजमा यमम् अथर बनोधयमत, अन्यशिमासक्षेसमा एवि ससजमा कदमामचितम् मभनमक्षेवि अथर बनोधयमत। व्यमाकरणशिमासक्षे कमाश्चिन ससजमायाः व्यविमह्रियन्तक्षे यमासमामम् अथमारयाःअन्यशिमासक्षेभ्ययाः मभनमायाः भविशन्त। अगक्षे मत्रषपु पमाठक्षेषपु एविमम् मविमशिषमायाः कमाश्चिन ससजमायाः अस्ममाकमम् आलनोचिनमायमायाःमविषययाः अशस्त।


ससस्कक तस्य विणरममालमास जमास्यमत। ससस्कक तक्षे कमत विणमारयाः सशन्त, कक्षे चि तक्षे सशन्त इमत सकमारणस विकपुस प्रभविक्षेतम्। ममाहक्षेश्विरसकत्रमाणमास जमानस प्रमाप्स्यमत। प्रत्यमाहमारस्य मनममारणस कतपुर समथर्वो भमविष्यमत। पमामणमनसकत्रक्षेषपु अनपुविकत्त्यमामदकस कथस भवितष्ट्रीमत जमास्यमत। सकत्रमामण व्यमाख्यमातपुस प्रभविक्षेतम्। इतम् लनोपयाः सविरणयाः इत्यमामदससजमानमास जमानस प्रमाप्नपुयमातम्। विणर्वोच्चिमारणस्य प्रमक्रयमास जमास्यमत। उदमात्तयाः कयाः अनपुदमात्तयाः कयाः इत्यमामदकस सपुस्पषस जमास्यमत।


2


विणमारनमामम् उच्चिमारणस्थमानमामन, यत्नमानम् चि जमास्यमत। तपरकरणस मकमम् इमत जमास्यमत।

. ) 1 1 विणरममालमापपुस्तकक्षे पमाठमायाः भविशन्त। पमाठक्षे पररच्छक्षेदमायाः भविशन्त। पररच्छक्षेदक्षे विमाक्यमामन भविशन्त। विमाक्यक्षे पदमामन

भविशन्त। पदक्षे विणमारयाः भविशन्त। विणर मकस भविमत। भमाषमायमायाः ईदृशियाः अशन्तमयाः घटकयाः यस्य अगक्षे मविभमाजनस नहैविसम्भविमत स मह विणरयाः अकरमम् विमा कथ्यतक्षे। ससस्कक तभमाषमायमास कमत अकरमामण सशन्त इमत मविषययाः सपुतरमासस्विमारस्यस जनयमत।

समाममान्यतयाः बहहषपु पपुस्तकक्षे षपु मनम्नमायाः ४४ विणमारयाः एवि प्रदश्यरन्तक्षे। परन्तपु ससस्कक तक्षे तथमा नमाशस्त।

अ आ इ ई उ ऊ ऋ ॠ ऌ ए ऐ ओ औ (१३)

क ख ग घ ङ चि छ ज झ ञ ट ठ ड ढ ण त थ द ध न प फ ब भ म (२५)

य र ल वि शि ष स ह (८)

विस्तपुतयाः ससस्कक तक्षे मनम्नमायाः ६३ विणमारयाः सशन्त।

अ आ अ३ इ ई इ३ उ ऊ उ३ ऋ ॠ ऋ३ ऌ ऌ३ ए ए३ ऐ ऐ३ ओ ओ३ औ औ३ (२२)

क ख ग घ ङ चि छ ज झ ञ ट ठ ड ढ ण त थ द ध न प फ ब भ म (२५)

य यय र ल लय वि विय शि ष स ह (११)

ळ, अनपुस्विमारयाः, मविसगरयाः, दधौ खजहमामकलष्ट्रीयधौ, दधौ उपध्ममानष्ट्रीयधौ (७)

२२+२५+११+७=६३

विणमारनमामम् इतनोऽमप समविस्तरस पररचिययाः अधस्तमातम् उपन्यस्यतक्षे।

स्विरमायाः - अ आ इ ई उ ऊ ऋ ॠ ऌ ए ऐ ओ औ (अस अयाः अनपुस्विमार-मविसगर)

विगर → प्रथमयाः मदतष्ट्रीययाः तकतष्ट्रीययाः चितपुथरयाः पञ्चमयाः उच्चिमारण-

स्थमानमम् अन्त

याःस्थयाः

ऊष्म

मास्पशिरविणमारयाः अल्पप्रमाणयाः महमाप्रमाणयाः अल्पप्रमाणयाः महमाप्रमाणयाः अल्पप्रमाणयाः

कपु - कविगर याः क ख ग घ ङ कण्ठयाःह

मविसगरयाः

चिपु - चिविगर याः चि छ ज झ ञ तमालपु य शि

टपु - टविगर याः ट ठ ड ढ ण मकधमार र ष

तपु - तविगर याः त थ द ध न दन्तमायाः ल स

पपु - पविगर याः प फ ब भ म ओष्ठधौ


ससजमाप्रकरणम-१ मटप्पणष्ट्री

अन्तयाःस्थविणमारयाः - य र ल वि (यणनोऽन्तस्थमायाः।)ऊष्मविणमारयाः - शि ष स ह (शिल ऊष्ममाणयाः।)

विणरममालमायमायाः विहैमशिष्टमम् - ससस्कक तविणरममालमा अत्यन्तमम् सपुमचिशन्ततमा विहैजमामनककी चि वितरतक्षे। तस्यमायाःआयनोजनक्षे यदमप बहहमन विहैमशिष्टमामन सशन्त तथमामप कमामनचिन विहैमशिष्टमामन अधयाः दष्ट्रीयन्तक्षे -

• आदधौ स्विरमायाः ततयाः परस व्यञ्जनमामन चि न्यस्तमामन। स्विरव्यञ्जयनोयाः ससकरयाः नमाशस्त।

• स्विरक्षेषपु चि शिपुदस्विरमायाः (अ आ अ३ इ ई इ३ उ ऊ उ३ ऋ ॠ ऋ३ ऌ ऌ३) आदधौ सशन्त। ए ए३ऐ ऐ३ ओ ओ३ औ औ३ एतक्षे जन्यस्विरमायाः ततयाः परस सशन्त। अ+इ=ए, अ+ए=ऐ, अ+उ=ओ,

अ+ओ=औ इमत रूपक्षेण एतक्षे स्विरमायाः जन्यन्तक्षे उत्पदन्तक्षे।

• व्यञ्जनमानमामम् आयनोजनक्षे तपु अत्यन्तस सकक्ष्मतमा अशस्त। २५ स्पशिरव्यञ्जनमामन प्रथमस सशन्त। ततयाः परमम्७ अन्तयाःस्थमामन व्यञ्जनमामन सशन्त। अन्तक्षे ४ ऊष्मव्यञ्जनमामन सशन्त।

• स्पशिरव्यञ्जनमामन मह विगर्थीयव्यञ्जनमामन कथ्यन्तक्षे। तक्षेषमामम् पञ्च विगमारयाः सशन्त। यक्षेषमामम् उच्चिमारणस्थमानमम्सममानमम् तमामन पञ्च स्पशिरव्यञ्जनमामन एकत्र स्थमामपतमामन सशन्त। यथमा यक्षेषमामम् उच्चिमारणस्थमानमम्कण्ठयाः तमामन क ख ग घ ङ इमत एतमामन पञ्च स्पशिरव्यञ्जनमामन एकत्र स्थमामपतमामन। एतक्षेषमाससमपुदमायस्य नमाम कविगरयाः इमत। एविमक्षेवि चि छ ज झ ञ इमत चिविगरस्य उच्चिमारणस्थमानस तमालपु। ट ठ डढ ण इमत टविगरस्य उच्चिमारणस्थमानमम् मकधमार। त थ द ध न इमत तविगरस्य उच्चिमारणस्थमानमम् दन्तमायाः।प फ ब भ म इमत पविगरस्य उच्चिमारणस्थमानमम् औष्ठधौ।

• प्रमत विगरमम् प्रथमव्यञ्जनमम् अल्पप्रमाणमम्, मदतष्ट्रीयमम् महमाप्रमाणमम्, तकतष्ट्रीयमम् अल्पप्रमाणमम्, चितपुथरमम्महमाप्रमाणमम्, पञ्चममम् अल्पप्रमाणमम् इमत व्यविस्थमा अशस्त।

• पञ्चमानमाममप विगमारणमामम् अशन्तमविणरयाः अनपुनमाखसकयाः अशस्त। यथमा ङ ञ ण न म इमत।

• प्रमतविगरमम् प्रथममम् व्यञ्जनदयमम् कठनोरमम् उच्यतक्षे। अशन्तममम् व्यञ्जनत्रयमम् मकद पु उच्यतक्षे। क ख एतक्षेकठनोरक्षे। ग घ ङ एतमामन मकदकमन। एविस सविरषपु विगरषपु।

• विगर्थीयव्यञ्जननोत्तरमम् अन्तयाःस्थमामन ७ व्यञ्जनमामन सशन्त। तक्षेषपु रक्षेफस्य अनपुनमाखसकयाः रक्षेफयाः नमाशस्त।अन्यक्षेषमामम् यविलमानमामम् अनपुनमाखसकमायाः ययवियलमाययाः सशन्त।

• अन्तक्षे चि शि ष स ह एतमामन ऊष्ममामण व्यञ्जनमामन सशन्त।

• सकक्ष्ममचिन्तनक्षेन इदमम् अविगन्तपुस शिक्यतक्षे यतम् मपुखक्षे उच्चिमारणस्य पञ्च स्थमानमामन सशन्त। एकस्ममातम्स्थमानमातम् कक्षे मचितम् स्विरमायाः, पञ्च विगर्थीयव्यञ्जनमामन, एकमम् अन्तयाःस्थमम् व्यञ्जनमम्, एकमम् ऊष्मव्यञ्जनमम्चि उत्पदन्तक्षे। यथमा तमालपुस्थमानमातम् इ चिविगरयाः य शि एतक्षे विणमारयाः उच्चिमायरन्तक्षे। तक्षेषपु इ - स्विरयाः, चि छ जझ ञ इमत विगर्थीयमायाः, य - अन्तयाःस्थयाः, शि - स्पशिरयाः इमत।



. ) 1 2 ममाहक्षेश्विरसकत्रमामणअइउणम्।१। ऋऌकम् ।२। एओङम् ।३। ऐऔचिम्।४।

हयविरटम् ।५। लणम्।६। ञमङणनमम्।७। झभञम्।८। घढधषम्।९। जबगडदशिम्।१०।

खफछठथचिटतविम्।११। कपयम्।१२।। शिषसरम्।१३। हलम्।१४।

एतमामन चितपुदरशि ममाहक्षेश्विरमामण सकत्रमामण। एतक्षेषमामम् सकत्रमाणमामम् अन्तक्षे णम् कम् ङम् इमत एकहै कमम् व्यञ्जनमम्अशस्त। तस्य नमाम 'इतम्' इमत। एतमामन सकत्रमामण प्रत्यमाहमारमनममारणमाय व्यविमह्रियन्तक्षे। प्रत्यमाहमारयाः ससकक्षेपयाः भविमत।

ममाहक्षेश्विरसकत्रमाणमास विहैमशिष्टमामन - विणरसममाम्नमाययाः चितपुदरशिसकत्रष्ट्री इत्यमप ममाहक्षेश्विरसकत्रमाणमामम्नमाममान्तरक्षे। विणरसममाम्नमायक्षे आ ई ऊ ॠ मविसगरयाः खजहमामकलष्ट्रीययाः उपध्ममानष्ट्रीययाः अनपुस्विमारयाः इमत एतमादृशिमायाः विणमारयाः,विणरसदृशिध्विनययाः विमा न सशन्त। विणमारनमास सविमारदृतयाः ययाः नहैसमगरकयाः क्रमयाः वितरतक्षे तस्य महमानम् मविपयमारसयाः अत्रपररलक्ष्यतक्षे। स्विरमाणमास क्रमयाः प्रमाययाः तथहैवि वितरतक्षे। व्यञ्जनक्षेषपु क्रमयाः इत्थमम् - हकमारयाः (ऊष्ममा), अन्तयाःस्थमायाः,विगरपञ्चममायाः अनपुनमाखसकमायाः, विगरचितपुथमारयाः, विगरतकतष्ट्रीयमायाः, विगरमदतष्ट्रीयमायाः, विगरप्रथममायाः, ऊष्ममाणयाः इमत। णकमारयाः मदयाःइत्ससजकयाः। लयणम्-सकत्रक्षे लकमारमातम् परयाः अयकमारयाः अनपुनमाखसकयाः। अतयाः इत्ससजकयाः। तक्षेन अविणरन सहउच्चिमायरममाणयाः रक्षेफयाः रलयनोयाः ससजमा भविमत। अलम् इमत प्रत्यमाहमारक्षे सविर विणमारयाः सन्तष्ट्रीमत अलम् शिब्दयाःविणरपयमारयत्विक्षेन गण्यतक्षे। अचियाः मह स्विरमायाः, हलयाः मह व्यञ्जनमामन इमत सपुष्ठपु मविभमागनोऽमप पररलक्ष्यतक्षे।

. . ) 1 2 1 प्रत्यमाहमारमनममारणस्य प्रमक्रयमाप्रत्यमाहमारमनममारणस्य प्रमविखधयाः अधस्तमातम् उपन्यस्यतक्षे।

अषमाध्यमाय्यमामम् आचिमायरयाः पमामणमनमपुमनयाः कक्षे षमासमचिदम् विणमारनमामम् समपुदमायमम् प्रकटमयतपुमम् इच्छमत।समाममान्ययाः उपमाययाः तपु तक्षेषमास विणमारनमास समाकमादम् उलक्षेखयाः इमत। यथमा - इ उ ऋ ऌ इमत एतक्षेषमास स्थमानक्षे क्रमशियाः यम् विम्रम् लम् इमत एतक्षे विणमारयाः कतरव्यमायाः यमद इ उ ऋ ऌ इमत एतक्षे विणमारयाः अ इ उ ऋ ऌ ए ओ ऐ औ इमत एतक्षेभ्ययाःविणरभ्ययाः पकविर वितरन्तक्षे इमत। एविसरूपक्षेण प्रकटनमम् यदमप सम्भविमत तथमामप इदस शक्लषमशस्त, गपुरुभकतमम् अशस्त।इतनोऽमप लघष्ट्रीयमानम् उपमाययाः सम्भविमत चिक्षेतम् अत्यपुत्तममम्। स एवि उपमाययाः भविमत प्रत्यमाहमारयाः। तमदत्थमम् भविमत -यक्षे विणमारयाः प्रकटनष्ट्रीयमायाः सशन्त तक्षे ससकलनष्ट्रीयमायाः। ततयाः परस ममाहक्षेश्विरसकत्रक्षेषपु ययाः क्रमयाः अशस्त तक्षेन क्रमक्षेणआयनोजनष्ट्रीयमायाः। तत्र ययाः आमदयाः अथमारतम् प्रथमयाः विणरयाः भविमत स गमाहयाः। तक्षेषपु ययाः अशन्तमयाः भविमत, सममाहक्षेश्विरसकत्रक्षेषपु कपु त्रमाशस्त इमत द्रिषव्यमम्। तस्ममातम् परमम् ययाः इतम्-ससजकयाः विणरयाः भविमत स गमाहयाः। एविमम्आमदविणरन सह इत्ससजकस्य मक्षेलनक्षेन एवि प्रत्यमाहमारयाः भविमत।

उदमाहरणमम् - यथमा ऋ ऌ इ उ इमत एतमानम् विणमारनम् प्रकटमयतपुमम् इच्छमामम। तमहर एतक्षेषमासममाहक्षेश्विरसकत्रक्रमक्षेण लक्षेखनमम् करनोमम, यथमा - इ उ ऋ ऌ इमत। अधपुनमा एतक्षेषपु प्रथमयाः विणरयाः भविमत 'इ' इमत।अशन्तमयाः विणरयाः अशस्त 'ऌ' इमत। ममाहक्षेश्विरसकत्रक्षेषपु ततयाः परमम् इतम्-ससजकयाः विणरयाः अशस्त 'कम् ' इमत। इदमानष्ट्रीमम्प्रथमविणरन 'इ’ इत्यनक्षेन सह इतम्-ससजकस्य 'कम् ’ इत्यस्य मक्षेलनमम् करनोमम, तदमा 'इकम् ' इमत शिब्दयाः भविमत।अयमम् 'इकम् ' एवि प्रत्यमाहमारयाः भविमत। प्रत्यमाहमारयाः एकमा ससजमा भविमत। 'इकम् ' इमत प्रत्यमाहमारस्य अथरयाः भविमत इ उऋ ऌ इमत चित्विमारयाः विणमारयाः।



एविमम् रम् लम् विम् यम् इमत विणमारनमास सकक्षेपक्षेण प्रकटनमम् सम्भविमत। एतक्षेषमामम् ममाहक्षेश्विरसकत्रक्षे ययाः क्रमयाः तक्षेनक्रमक्षेण लक्षेखनमम् - यम् विम् रम् लम् इमत। तक्षेषमामम् आमदयाः विणरयाः 'यम्' इमत। तक्षेषमामम् अन्त्ययाः विणरयाः 'लम्' इमत।ममाहक्षेश्विरसकत्रक्षेषपु ततयाः परमक्षेवि इत्ससजकयाः विणरयाः अशस्त 'णम्' इमत। 'यम्' इत्यस्य 'णम्' इत्यनक्षेन मक्षेलनक्षे कक तक्षे 'यणम्' इमतलभ्यतक्षे। 'यणम्' एवि प्रत्यमाहमारयाः। अतयाः 'यणम्' ससजमा अशस्त। तत्ससखजनयाः यम् विम् रम् लम् इमत विणमारयाः सशन्त। यणम् इमतशिब्दक्षे यविणमारतम् परमम् अविणरयाः यनोज्यतक्षे (यम्+'अ’+णम् इमत)। तक्षेन यणम् इत्यस्य उच्चिमारणमम् सपुकरमम् भविमत।

ममाहक्षेश्विरसकत्रक्षेषपु अशन्तमविणरस्य कयाः उपयनोगयाः - इदमत्रविधक्षेयमम् यतम् चितपुदरशिसपु सकत्रक्षेषपु अशन्तमयाः विणरयाःइत्ससजकयाः अशस्त, तस्य उपयनोगयाः कक्षे विलस प्रत्यमाहमारस्य मनममारणमाय भविमत। परन्तपु तस्य ससखजषपु गणनमा नभविमत। यथमा यणम् इमत प्रत्यमाहमारयाः ससजमा। तत्ससखजनयाः यम् विम् रम् लम् इमत एतक्षे एवि। तक्षेषपु टम् नमाशस्त, णम् नमाशस्त।यणम् इमत प्रत्यमाहमारक्षे यम् विम् रम् लम् गणनमाकमालक्षे हयविरटम् , लणम् इमत सकत्रदयमम् गकहतक्षे। तत्र हयविरटम् इमत सकत्रस्यअशन्तमविणरयाः टम् इमत अशस्त। सनोऽमप ससखजषपु न गण्यतक्षे इत्यमप अविधक्षेयमम्। तदथमा - लनोकक्षे चिषकक्षे ण कस सक्षेन विमाजलमम् आदमाय मपबमामयाः परन्तपु चिषकस न मपबमामयाः। चिषकस्य उपयनोगयाः जलस्य धमारणमाय न तपु पमानमाय। तदतम्इत्ससजकस्य उपयनोगयाः प्रत्यमाहमारस्य मनममारणमाय भविमत न तपु ससखजमभयाः सह व्यविहमारमाय।

एविमम् नहैकक्षे प्रत्यमाहमारमायाः सम्भविशन्त। यथमा अचिम् इमत प्रत्यमाहमारयाः सजमा, तत्ससखजनयाः सविर स्विरमायाःभविशन्त। हलम् इत्यस्य ससखजनयाः सविमारमण व्यञ्जनमामन भविशन्त। अतयाः उच्यतक्षे यतम् अचिम् इमत स्विरपयमारययाः। हलम्इमत व्यञ्जनपयमारययाः इमत। अलम् इमत विणरपयमारययाः इमत।

उपदक्षेशियाः'उपदक्षेशिक्षेऽजनपुनमाखसक इतम्' इमत सकत्रक्षे पमामणमननमा उपदक्षेशिपदस प्रयपुकस दृश्यतक्षे। उप इमत उपसगरयाः मदशिम्

इमत धमातपुयाः। मदशिम्-धमातनोयाः भमाविक्षे घञ्प्रत्यययाः प्रयपुकयाः। तदमा उपदक्षेशि इमत शिब्दयाः मनष्पदतक्षे। उप इमत शिब्दस्यआदयाः इमत अथरयाः। मदशिम्-धमातनोयाः अथरयाः उच्चिमारणमक्रयमा। एविञ्च उपदक्षेशिशिब्दस्य अथरयाः भविमत आदनोच्चिमारणमम्इमत। आदस चि तदम् उच्चिमारणमम् आदनोच्चिमारणमममत कमरधमारयसममासयाः। महक्षेश्विर-पमामणमन-कमात्यमायन-

पतञ्जलष्ट्रीनमास प्रथममपुच्चिमारणमम् आदनोच्चिमारणमम्। पकविरमम् अजमातमम् पदमम् मपुमनयाः प्रथममम् उच्चिरमत। इदस उच्चिमारणमम्एवि आदनोच्चिमारणमम् इमत। रूपमावितमारगन्थक्षे सपुप्रखसदमा एषमा कमाररकमा उकमा -

धमातपुसकत्रगणनोणमामदविमाक्यखलङमानपुशिमासनमम्।आगमप्रत्ययमादक्षेशिमा उपदक्षेशिमायाः प्रककीमतरतमायाः।। इमत।

अन्यमा अमप कमामचितम् अमभयपुकनोकमा कमाररकमा दृश्यतक्षे - प्रत्ययमायाः मशिविसकत्रमामण आदक्षेशिमा आगममास्तथमा।धमातपुपमाठनो गणक्षेपमाठ उपदक्षेशिमायाः प्रककीमतरतमायाः।। इमत।

पमामणमनमपुमननमा अषमाध्यमायष्ट्री धमातपुपमाठयाः खलङमानपुशिमासनमम् गणपमाठयाः इमत चित्विमारयाः व्यमाकरणगन्थमायाःरमचितमायाः। उणमामदसकत्रमामण पकविरमक्षेवि कक्षे नमचितम् खलखखतमामन। कमात्यमायनमपुमनयाः विमामतरकमम् खलखखतविमानम्। तदक्षेविविमामतरकमम् विमाक्यमम् अमप कथ्यतक्षे। इत्थमम् - धमातपुयाः, सकत्रमामण, गणक्षे पमठतमायाः शिब्दमायाः, उणमामदसकत्रमामण, विमामतरकमामन,

खलङमानपुशिमासनमम्, आगमयाः प्रत्यययाः आदक्षेशियाः इमत एतदम् आदनोच्चिमारणमम् इमत व्यविखसतमम् अशस्त।




. 1 ससस्कक तक्षे कमत विणमारयाः सशन्त।

. 2 ममाहक्षेश्विरसकत्रक्षेषपु मदतष्ट्रीयस सकत्रस मकमम्।

. 3 ममाहक्षेश्विरसकत्रक्षेषपु कयाः विणरयाः इतम्-ससजकयाः।

. 4 प्रत्यमाहमारशिब्दस्य अथरयाः कयाः।

. 5 विगरतकतष्ट्रीयमायाः एवि विणमारयाः कशस्मनम् प्रत्यमाहमारक्षे सशन्त।

. 6 शिरर प्रत्यमाहमारक्षे कक्षे विणमारयाः सशन्त।

. 7 उपदक्षेशिमायाः कक्षे कक्षे सशन्त।

. 8 विणरपयमारययाः अयमशस्त।१) हलम् २) अचिम् ३) अलम् ४) यरम्

. 9 स्विरपयमारययाः अयमशस्त।१) हलम् २) अचिम् ३) अलम् ४) यरम्

. 10 व्यञ्जनपयमारययाः अयमशस्त।१) हलम् २) अचिम् ३) अलम् ४) यरम्

. 11 पविगर कयाः नमाशस्त।१) म २) क ३) ब ४) भ

. 12 ससस्कक तभमाषमायमामम् कमत विणमारयाः सशन्त।१) ४४ २) ४५ ३) ५४ ४) ६३

. 13 जशिम्-प्रत्यमाहमारक्षे अयस नमाशस्त।१) ग २) झ ३) ब ४) ड

. 14 कमात्यमायनमपुमनयाः अषमाध्यमाय्यमास मकमम् खलखखतविमानम्।१) उणमामदसकत्रमामण २) धमातपुपमाठयाः ३) सकत्रपमाठयाः ४) विमामतरकमम्

[ . ]2 1 आमदरन्त्यक्षेन समहतमा॥ (१.१.७१)

सकत्रमाथर याः - अन्त्यक्षेन इतमा सह आमदयाः मध्यगमानमास स्विस्य चि ससजमा भविमत

सकत्रव्यमाख्यमा - इदस ससजमासकत्रमम्। सकत्रक्षेऽशस्मनम् चित्विमारर पदमामन सशन्त। आमदयाः अन्यक्षेन सह इतमा इमतपदच्छक्षेदयाः। आमदयाः इमत प्रथममायमामम् एकविचिनक्षे रूपमम् अथमारतम् आमदयाः इमत प्रथमहैकविचिनमान्तमम् पदमम्। अन्त्यक्षेनइमत तकतष्ट्रीयमायमामम् एकविचिनक्षे रूपमम् अथमारतम् अन्त्यक्षेन इमत तकतष्ट्रीयहैकविचिनमान्तमम् पदमम्। सह इमत अव्ययपदमम्।इतमा इमत इतम् शिब्दस्य तकतष्ट्रीयमायमामम् एकविचिनक्षे रूपमम् अथमारतम् इतमा इमत तकतष्ट्रीयहैकविचिनमान्तमम् पदमम्। यस्ममातम्



पकविर नमाशस्त सयाः आमदयाः। यस्ममातम् परस नमाशस्त सयाः अन्तयाः। अन्तक्षे भवियाः अन्त्ययाः। स्विस रूपस शिब्दस्यमाशिब्दससजमाइमत सकत्रमातम् स्विमम् इमत प्रथममान्तमम् पदमम् अनपुवितरतक्षे, षष्ठ्यन्ततयमा पररणमतक्षे चि। अन्त्यक्षेन इतमा सह आमदयाःस्विस्य इमत अन्विययाः। इदस सकत्रस ससजमाप्रकरणक्षे पमठतमम्। अतयाः ससजमा इमत पदमम् आनक्षेतपुमम् शिक्यमम्। तदमा पदमामनभविशन्त - अन्त्यक्षेन इतमा सह आमदयाः स्विस्य ससजमा भविमत। यदमा आमदयाः अशन्तमक्षेन सह गकहतक्षे तदमा आमदतयाःअन्तस यमावितम् मध्यक्षे यदम् यदम् अशस्त ततम् सविरममप गकहष्ट्रीतमम् भविमत। अतयाः मध्यगमानमामम् इत्यस्य आकक्षेपयाःमक्रयतक्षे। अतयाः एवि सकत्रस्य सरलमाथरयाः भविमत - अन्त्यक्षेन इतमा सह आमदयाः मध्यगमानमास स्विस्य (आदक्षेयाः) चि ससजमाभविमत इमत।

उदमाहरणमम् - अणम् इणम् अचिम् हलम्।

सकत्रमाथरसमन्विययाः - ममाहक्षेश्विरसकत्रक्षेषपु अ इमत विणरन सह णम् इमत अन्त्यक्षेन इत्ससजकविणरन सह मक्षेलनसकक त्विमा अणम् इमत लभ्यतक्षे। ममाहक्षेश्विरसकत्रक्षेषपु अ इमत विणमारदम् आरभ्य णम् इमत इत्ससजकविणर यमावितम् मध्यक्षे इ उ इमतदधौ विणर स्तयाः। तस्ममातम् अन्त्यक्षेन णम् इमत इत्ससजकक्षे न सह आमदयाः अणम् इमत मध्यगमानमामम् इ उ इमत एतयनोयाःस्विस्य (आदक्षेयाः अकमारस्य) चि ससजमा भविमत इमत समन्विययाः। अथमारतम् अणम् इमत शिब्दयाः अ इ उ इमत एतक्षेषमासविणमारनमामम् ससजमा भविमत।

एविमम् अन्त्यक्षेन चिम् इमत इत्ससजकक्षे न सह, आमदयाः एचिम् इमत विणरयाः, मध्यगमानमामम् ओ ऐ औ इमत एतक्षेषमासस्विस्य (आदक्षेयाः एकमारस्य) चि ससजमा भविमत। अथमारतम् एचिम् इमत शिब्दयाः ए ओ ऐ औ इमत चितपुणमारमम् विणमारनमामम्ससजमा भविमत।

एविसरष्ट्रीत्यमा अन्त्यक्षेन इतमा सह उच्चिमाररतयाः आमदयाः यथमा अणम् अचिम् एचिम् इमत शिब्दयाः प्रत्यमाहमारयाः इमतकथ्यतक्षे। अणम् अचिम् एचिम् इमत प्रत्यमाहमारमायाः ससजमायाः भविशन्त।

[शिब्दमाविलष्ट्री - अन्विययाः - सम्बन्धयाः। एकपदमाथरस्य अपरपदमाथरन सह सम्बन्धयाः एवि अन्विययाः।प्रथमस विमाक्यस्य शविणस भविमत। विमाक्यक्षे शस्थतमानमामम् पदमानमामम् यक्षे अथमारयाः तक्षेषमामम् पकथकम् पकथकम् स्मरणस भविमत।इदमम् स्मरणमम् एवि उपशस्थमतयाः इमत कथ्यतक्षे शिमासक्षेषपु। एविस स्मकतमानमामम् अथमारनमामम् आकमाङमामदविशिमातम् परस्परमम्सम्बन्धयाः भविमत। अयस सम्बन्धयाः एवि अन्विययाः। यक्षेन क्रमक्षेण अथमारनमामम् सम्बन्धयाः भविमत, तक्षेन क्रमक्षेण पदमानमामम्लक्षेखनमम् उच्चिमारणस विमा अन्विययाः इमत समाममान्यतयाः व्यविहरशन्त।

व्यविहरमत - व्यविहमारस करनोमत। उपयनोगस करनोमत।

प्रत्यययाः - प्रत्ययशिब्दस्य बहहलप्रयनोगयाः व्यमाकरणक्षे अशस्त। अतयाः तस्य जमानमम् नकनमम् आविश्यकमम्।रमामयाः इमत शिब्दयाः अशस्त। अशस्मनम् रमाम+सपु इमत मविभमागयाः अशस्त। तत्र रमाम इमत प्रकक मतयाः सपु इमत प्रत्यययाः।रमाम इमत शिब्दक्षे अमप रमम्+घञम् इमत मविभमागयाः अशस्त। तत्र रमम् धमातपुयाः मह प्रकक मतयाः अशस्त, घञम् प्रत्यययाःअशस्त। अतयाः रमामयाः इमत शिब्दक्षे प्रत्ययदयमम् अशस्त, प्रकक मतदयमम् चिमाशस्त। तथमामप यदमा सपु इमत प्रत्यययाःमन्यतक्षे तदमा रमाम इमत एवि प्रकक मतयाः। यतनो मह रमाम इमत शिब्दमम् उमदश्य सपु प्रत्यययाः मविधष्ट्रीयतक्षे। यदमा तपु घञम्इमत प्रत्यययाः मन्यतक्षे तदमा तस्य प्रकक मत रमम् इमत धमातपुयाः एवि। यतनो मह रमम् इमत धमातपुमम् उमदश्य घञम् इमतप्रत्यययाः मविधष्ट्रीयतक्षे। इत्थमम् तत्र तत्र प्रकक मतप्रत्ययमविभमागयाः करणष्ट्रीययाः। अत्र पमामणमनमपुमनयाः अषमाध्यमाय्यमामम्



प्रत्यययाः इमत अखधकमारसकत्रस कक तविमानम्। तशस्मनम् अखधकमारक्षे यक्षे मविमहतमायाः तक्षे प्रत्ययमायाः इत्यमप अविधक्षेयमम्। परन्तपुअखधकमारमामदजमानस मविनमा तदम् बनोदपुस न शिक्यतक्षे। अतयाः अलस तक्षेन।]

पमाठगतप्रश्नमायाः-२

. 15 आमदरन्त्यक्षेन सहक्षेतमा इमत सकत्रक्षे ससजमाससखजमनणरयस कपु रुत।

. 16 आमदरन्त्यक्षेन सहक्षेतमा इमत मकस मविधमम् सकत्रमम्।

. 17 आमदरन्त्यक्षेन सहक्षेतमा इमत सकत्रस्यमाथर खलखत।

. 18 आमदरन्त्यक्षेन सहक्षेतमा इमत सकत्रक्षेण मनममरतमम् एकमम् प्रत्यमाहमारमम् उक्त्विमा तत्ससखजनयाः खलखत।

. 19 इयस ससजमा आमदरन्त्यक्षेन सहक्षेतमा इमत सकत्रक्षेण न कक तमा।१) इकम् २) हशिम् ३) खरम् ४) खशिम्

. 20 स्तम्भयनोयाः शस्थतमानम् परस्परसम्बदमानम् मक्षेलयत। क-स्तम्भक्षे शिब्दमायाः सशन्त। ख-स्तम्भक्षे तस्य कक तक्षे प्रत्यमाहमारयाः अशस्त। कस्य कयाः इमत मक्षेलनष्ट्रीयमम्।


१) विणरपयमारययाः क) ञयम्

२) स्विरपयमारययाः ख) शिलम्

३) व्यञ्जनपयमारययाः ग) यणम्

४) विगरप्रथममायाः घ) झषम्

५) ऊष्ममाणयाः ङ) एचिम्

६) अनपुनमाखसकमायाः चि) अलम्

७) अन्तयाःस्थमायाः छ) अचिम्

८) स्पशिमारयाः ज) चियम्

९) महमाप्रमाणमायाः झ) ञमम्

१०) जन्यस्विरमायाः ञ) हलम्

. ) 1 3 इत्ससजमाअत्र इतम् इमत ससजमा कस्य भविमत इमत मविषययाः प्रस्तकयतक्षे। मकञ्च अषमाध्यमाय्यमामम् अनपुविकखत्तयाः,

मविभमकमविपररणमामयाः इत्यमामदकस कथमम् भविमत इत्यमप अत्र प्रदश्यरतक्षे।

अषमाध्यमाय्यमामम् इत्ससजमामविधमायकमामन कमामनचिन सकत्रमामण क्रमशियाः सशन्त। तक्षेषमास तक्षेनहैवि क्रमक्षेण मविमशिरयाःअत्र उपस्थमाप्यतक्षे। तक्षेषमास व्यमाख्यमानमम् अमप अत्रहैवि यपुगपदम् उपन्यस्यतक्षे।



अषमाध्यमाय्यमामम् क्रमशियाः सकत्रमामण इत्थमम् सशन्त -

[ . ]2 2 उपदक्षेशिक्षेऽजनपुनमाखसक इतम्॥ (१.३.२)

[ . ]2 3 हलन्त्यमम्॥ (१.३.३)

[ . ]2 4 न मविभकधौ तपुस्ममायाः॥ (१.३.४)

[ . ]2 5 आमदमञरटपु डवियाः॥ (१.३.५)

[ . ]2 6 षयाः प्रत्ययस्य॥ (१.३.६)

[ . ]2 7 चिपुटक ॥ (१.३.७)

[ . ]2 8 लशिक्वितमदतक्षे॥ (१.३.८)

[ . ]2 9 तस्य लनोपयाः॥ (१.३.९)

एतक्षेषपु सकत्रक्षेषपु उपररतनमातम् सकत्रमातम् कमामनचिन पदमामन अनपुवितरन्तक्षे। तदम् अधयाः प्रदश्यरतक्षे। तत्र यतम् पदमम्अनपुवितरतक्षे ततम् पष्ट्रीनमम् (स्थकलमम् bold) कक तमम् अशस्त। सकत्रस्य पदच्छक्षेदयाः अमप तत्रहैवि स्पषमम् प्रदत्तयाः।

१. उपदक्षेशिक्षे अचिम् अनपुनमाखसकयाः इतम् १.३.२

२. उपदक्षेशिक्षे हलम् अन्त्यमम् इतम् १.३.३

३. उपदक्षेशिक्षे मविभकधौ तपुस्ममायाः न हलम् इतम् १.३.४

४. उपदक्षेशिक्षे मञटपुडवियाः आमदयाः इतम् १.३.५

५. उपदक्षेशिक्षे षयाः प्रत्ययस्य आमदयाः इतम् १.३.६

६. उपदक्षेशिक्षे चिपुटक प्रत्ययस्य आमदयाः इतम् १.३.७

७. उपदक्षेशिक्षे अतमदतक्षे लशिकपु प्रत्ययस्य आमदयाः इतम् १.३.८

८. तस्य लनोपयाः इतयाः १.३.९



अनपुवितरनमानन्तरमम् यदम् विमाक्यमम् भविमत तत्र शिब्दमानमामम् मविभमकरूपमामण पररवितरनष्ट्रीयमामन भविशन्त। ततम्पररवितरनस कक त्विमा पदमानमामम् क्रमस्य चि पररवितरनस कक त्विमा अधयाः प्रकटतक्षे।

१) उपदक्षेशिक्षे अनपुनमाखसकयाः अचिम् इतम् भविमत।

२) उपदक्षेशिक्षे अन्त्यमम् हलम् इतम् भविमत।

३) उपदक्षेशिक्षे मविभकधौ हलयाः तपुस्ममायाः इतयाः न भविशन्त। (इतयाः - प्रथममा बहहविचिनमम्)

४) उपदक्षेशिक्षे आदययाः मञटपुडवियाः इतयाः भविशन्त।

५) उपदक्षेशिक्षे प्रत्ययस्य आमदयाः षयाः इतम् भविमत।

६) उपदक्षेशिक्षे प्रत्ययस्य आदष्ट्री चिपुटक इतधौ भवितयाः। (इतधौ - प्रथममा मदविचिनमम्)

७) उपदक्षेशिक्षे अतमदतक्षे प्रत्ययस्य आमद लशिकपु इतम् भविमत।

८) तस्य इतयाः लनोपयाः भविमत। (इतयाः - षष्ठष्ट्री एकविचिनमम्)

एतक्षेषमामम् इतनोऽमप सपुबनोधभमाषयमा प्रकटनमम् अधयाः मक्रयतक्षे।

१) उपदक्षेशिक्षे ययाः अनपुनमाखसकयाः अचिम् तस्य इतम् ससजमा भविमत।

२) उपदक्षेशिक्षे ययाः अन्त्ययाः हलम् तस्य इतम् ससजमा भविमत।

३) उपदक्षेशिक्षे मविभमकससजकक्षे प्रत्ययक्षे तविगरयाः सकमारयाः मकमारयाः इमत यक्षे हलम्-विणमारयाः तक्षेषमामम् इतम् ससजमा नभविमत।

४) उपदक्षेशिक्षे आमदयाः ययाः मञ टपु डपु इमत तस्य इतम् ससजमा भविमत।

५) उपदक्षेशिक्षे प्रत्ययस्य आमदयाः ययाः षविणरयाः तस्य इतम् ससजमा भविमत।

६) उपदक्षेशिक्षे प्रत्ययस्य आमदयाः ययाः चिविगरयाः टविगरयाः चि, तयनोयाः इतम् ससजमा भविमत।

७) उपदक्षेशिक्षे ययाः तमदतमभनप्रत्ययस्य आमदयाः लविणरयाः शिविणरयाः कविगरयाः चि इमत एतक्षेषमामम् इत्ससजमाभविमत।

८) यस्य इतम् ससजमा तस्य लनोपयाः भविमत।

यस्य इतम्-ससजमा भविमत स एवि अनपुबन्धयाः इत्यमप कथ्यतक्षे। एतक्षेषमामम् इत्ससजकविणमारनमामम् अगक्षेसशन्धप्रकरणमादधौ बमाहहल्यक्षेन प्रयनोगयाः उपयनोगश्चि दृश्यक्षेतक्षे। अतयाः उदमाहरणमामन तत्रहैवि स्पषष्ट्री भमविष्यशन्त।



[ . ]2 10 अदशिरनस लनोपयाः॥ (१.१.९)

सकत्रमाथर याः - प्रसकस्य उच्चिमारणमाभमावियाः लनोपससजयाः भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - इदस ससजमासकत्रमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे दक्षे पदक्षे स्तयाः। न दशिरनमम् अदशिरनमम् इमत नञम्-तत्पपुरुषयाः सममासयाः। दशिरनशिब्दस्य जमानमम् अथरयाः। तथमामप अत्र उच्चिमारणमाभमावियाः इमत अथरयाः। अनक्षेन सकत्रक्षेणउच्चिमारणमाभमाविस्य लनोपयाः इमत ससजमा भविमत। कस्य उच्चिमारणस्य अभमाविस्य लनोपयाः इमत नमाम दष्ट्रीयतक्षे इमतप्रश्नयाः। स आलनोच्यतक्षे अत्र।

लधौमककनोदमाहरणक्षेन सकत्रमाथरस्य स्पषष्ट्रीकरणमम् - अद समायमम् सप्तविमादनक्षे चिन्द्रिदशिरनमम् भमविष्यमतइमत जमातमम्। समायस सप्तविमादनक्षे यमद चिन्द्रिदशिरनस न भविमत तमहर उच्यतक्षे यतम् चिन्द्रियाः लपुप्तयाः अथविमा चिन्द्रिस्य लनोपयाःजमातयाः। सप्तविमादनक्षे चिन्द्रिस्य दशिरनमम् भमविष्यमत इमत एवि अन्यप्रकमारक्षेण प्रकटमयतपुमम् शिक्यतक्षे। यथमा समायससप्तविमादनक्षे चिन्द्रियाः प्रसकयाः इमत। एविमम् प्रसकस्य चिन्द्रिस्य दशिरनमाभमावियाः लनोपयाः इमत लनोकक्षे व्यविहमारयाः। ऋतपुयाःपररवितरतक्षे चिक्षेतम् विकमषयाः उष्णतमा शिहैत्यमम् चि अमप पररवितरन्तक्षे। तत्तदृतधौ तत्ततम् भविमत। तस्ममातम् गष्ट्रीष्मतर उष्णतमाप्रसकमा। विषमारतर विकमषयाः प्रसकमा। एविमक्षेवि विककमाणमास फलमामन अमप ऋतधौ प्रसकमामन भविशन्त। अथमारतम् मकममपमविमशिषस कमारणस नमाशस्त चिक्षेतम् तमामन तमामन फलमामन भमविष्यशन्त इमत।

एविमक्षेवि यस्य शिब्दस्य विणरस्य विमा उच्चिमारणस प्रसकमम् आसष्ट्रीतम् (प्रमाप्तमम् आसष्ट्रीतम्) तस्य प्रसकस्यउच्चिमारणमाभमावियाः एवि लनोपयाः इमत कथ्यतक्षे। अशस्मनम् सकत्रक्षे उच्चिमारणमाभमावियाः मह ससजष्ट्री, लनोपयाः इमत ससजमा। अतयाःसकत्रमाथर्वो भविमत - प्रसकस्य उच्चिमारणमाभमावियाः लनोपससजयाः भविमत।

उदमाहरणमम् - अ इ उ णम् । ऋ ऌ कम् । इमत सकत्रदयक्षे णम् कम् इमत दयनोयाः विणरयनोयाः इतम्-ससजमा अशस्त,

तयनोयाः लनोपयाः चि भविमत।

सकत्रमाथरसमन्विययाः - यदमा अकम् इमत प्रत्यमाहमारक्षे कक्षे विणमारयाः इमत प्रश्नयाः भविमत तदमा अ इ उ ऋ ऌ इमतएतक्षे पञ्च एवि विणमारयाः सशन्त इमत उत्तरमम् भविमत। उत्तरक्षे णम् कम् इमत अनयनोयाः उच्चिमारणस न भविमत, गणनमा नभविमत। यमद तयनोयाः इतम्-ससजमा न स्यमातम् तमहर उच्चिमारणमम् अमप भविक्षेतम्। अत एवि णम् कम् इमत दधौ विणर प्रसकधौ।परन्तपु तयनोयाः इतम्-ससजमा भविमत। यस्य इतम्-ससजमा तस्य लनोपयाः भविमत, अथमारतम् उच्चिमारणमाभमावियाः भविमत। इत्थमम्प्रसकस्य उच्चिमारणमाभमावियाः व्यविहमारमाभमावियाः विमा लनोपयाः इमत कथ्यतक्षे।


. 21 तस्य लनोपयाः इमत सकत्रक्षेण कस्य लनोपयाः।

. 22 कयाः अनपुबन्धयाः इमत कथ्यतक्षे।

. 23 अदशिरनस लनोपयाः इमत सकत्रस्यमाथरयाः कयाः।

. 24 अदशिरनस लनोपयाः इमत सकत्रक्षे अदशिरनशिब्दस्यमाथरयाः कयाः।

. 25 अदशिरनस लनोपयाः इमत सकत्रक्षे ससजमाससखजमनणरययाः कमायरयाः।



. 26 कस्य लनोपयाः भविमत।१) अदशिरनस्य २) सकत्रस्य ३) धमातनोयाः ४) इतम्-ससजकस्य

. 27 जशिम् इमत प्रत्यमाहमारक्षे कयाः न गण्यतक्षे।१) जम् २) शिम् ३) बम् ४) डम्

[ . ]2 11 ऊकमालनोऽज्झ्रस्विदष्ट्रीघर प्लपुतयाः॥ (१.२.२७)

सकत्रमाथर याः - विमामम् उच्चिमारणस्य कमालयाः इवि उच्चिमारणस्य कमालयाः यस्य अचियाः (स्विरस्य) सयाः अचिम्क्रममादम् हस्विससजयाः दष्ट्रीघरससजयाः प्लपुतससजयाः स्यमातम्।

सकत्रव्यमाख्यमा - इदमम् ससजमासकत्रमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे त्रष्ट्रीमण पदमामन सशन्त। ऊकमालयाः अचिम्ह्रिस्विदष्ट्रीघरप्लपुतयाः इमत पदच्छक्षेदयाः। सविमारमण पदमामन प्रथमहैकविचिनमान्तमामन। ह्रिस्वियाः चि दष्ट्रीघरयाः चि प्लपुतयाः चिह्रिस्विदष्ट्रीघरप्लपुतयाः इमत सममाहमारदन्दसममासयाः। (सममाहमारदन्दयाः नपपुससकखलङकयाः भविमत। मकन्तपु सकत्रक्षेपमामणमनमपुमनयाः तथमा न कक तविमानम्। सकत्रक्षे एविस सम्भविमत।) उश्चि ऊश्चि उ३श्चि वियाः। ऊकमारस्यप्रथममाबहहविचिनमान्तमम् रूपमम् वियाः इमत। विमामम् इमत षष्ठष्ट्रीबहहविचिनमम्। तक्षेषमामम् विमामम् (उ ऊ उ३ एषमामम्) उच्चिमारणस्यकमालयाः इवि उच्चिमारणस्य कमालयाः यस्य अचियाः (स्विरस्य) सयाः अचिम् क्रममादम् हस्विससजयाः दष्ट्रीघरससजयाः प्लपुतससजयाःस्यमातम् इमत सकत्रमाथरयाः।

अथमारतम् उकमारस्य उच्चिमारणमाय यमाविमानम् कमालयाः आविश्यकयाः तमाविमानम् कमालयाः यस्य स्विरस्यउच्चिमारणमाय आविश्यकयाः भविमत तस्य स्विरस्य ह्रिस्वियाः इमत ससजमा भविमत।

ऊकमारस्य उच्चिमारणमाय यमाविमानम् कमालयाः आविश्यकयाः तमाविमानम् कमालयाः यस्य स्विरस्य उच्चिमारणमायआविश्यकयाः भविमत तस्य स्विरस्य दष्ट्रीघरयाः इमत ससजमा भविमत।

उ३कमारस्य उच्चिमारणमाय यमाविमानम् कमालयाः आविश्यकयाः तमाविमानम् कमालयाः यस्य स्विरस्य उच्चिमारणमायआविश्यकयाः भविमत तस्य स्विरस्य प्लपुतयाः इमत ससजमा भविमत।

सकत्रमाथरस्य मविविरणमम् - स्विक शिब्दनोपतमापयनोयाः इमत धमातपुयाः। स्वियरन्तक्षे शिब्दन्तक्षे इमत स्विरमायाः।उदमात्तमामदमभयाः स्वियस रमाजन्तक्षे इमत स्विरमायाः। अथमारतम् स्विरस्य उच्चिमारणमम् अन्यविणरस्य समाहमाय्यस मविनमासम्भविमत। परन्तपु स्विरस मविनमा कक्षे विलस व्यञ्जनस्य उच्चिमारणस जगमत कक्षे नमामप कतपुर न शिक्यतक्षे। व्यञ्जनस्यउच्चिमारणस कतपुरमम् व्यञ्जनमातम् पकविरमम् परस विमा कशश्चितम् स्विरयाः यनोज्यतक्षे। एकस्य व्यञ्जनस्य उच्चिमारणमाय यमाविमानम्कमालयाः आविश्यकयाः तस्य पररममाणमम् अधरममात्रमा इमत कथ्यतक्षे। व्यञ्जनस्य उच्चिमारणकमालयाः शस्थरयाः एवि। नकक्षे नमामप विधरमयतपुस शिक्यतक्षे न विमा कक्षे नमामप कमायमयतपुमम् शिक्यतक्षे। एविस व्यञ्जनमम् अधरममामत्रकमम्। अधरममात्रमायमायाःमदगपुणस्य कमालस्य पररममाणमम् एकममात्रमा भविमत। एविमम् ह्रिस्वियाः एकममामत्रकयाः भविमत। दष्ट्रीघरयाः मदममामत्रकयाः भविमत।प्लपुतयाः मत्रममामत्रकयाः भविमत।

एविमम् एकममामत्रकयाः अचिम् ससजष्ट्री, ह्रिस्वियाः इमत ससजमा। मदममामत्रकयाः अचिम् ससजष्ट्री, दष्ट्रीघरयाः इमत ससजमा।मत्रममामत्रकयाः अचिम् ससजष्ट्री, प्लपुतयाः इमत ससजमा।



कपु क्कपु टयाः कपु कक कपु ३ इमत रधौमत। तत्र क्रमशियाः ह्रिस्विदष्ट्रीघरप्लपुतमायाः उकमारमायाः शकयन्तक्षे। कपु क्कपु टस्य शिब्दक्षेउकमारयाः अशस्त। तस्ममातम् सकत्रक्षे आचिमायरयाः पमामणमनमपुमनयाः उकमारस्य आदमानस कक त्विमा प्रमतपमादनस कक तविमानम्। अन्यथमातपु अविणरयाः विणरममालमायमास ममाहक्षेश्विरसकत्रक्षेषपु चि प्रथमयाः अशस्त। तस्य एवि आदमानमम् यपुकमम् (उमचितमम्) आसष्ट्रीतम्।

एविमम् अविणरस्य इविणरस्य उविणरस्य ऋविणरस्य चि ह्रिस्विदष्ट्रीघरप्लपुतभक्षेदक्षेन त्रययाः प्रकमारमायाः भविशन्त।ऌविणरस्य ह्रिस्विप्लपुतभक्षेदक्षेन प्रकमारदयमम्। तस्य दष्ट्रीघरयाः नमाशस्त। ए ओ ऐ औ इमत एतक्षेषमामम् दष्ट्रीघरप्लपुतभक्षेदक्षेनप्रत्यक्षेकमम् दधौ प्रकमारधौ स्तयाः। एतक्षेषमामम् ह्रिस्विमायाः न सशन्त।

[ . ]2 12 उच्चिहैरुदमात्तयाः॥ (१.२.२९)

सकत्रमाथर याः - तमाल्विमामदषपु सभमागक्षेषपु ऊध्विरभमागक्षे मनष्पनयाः अचिम् उदमात्तससजयाः भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - इदस ससजमासकत्रमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे दक्षे पदक्षे स्तयाः। उच्चिहैयाः उदमात्तयाः इमत सकत्रगतपदच्छक्षेदयाः।तमाल्विमामदषपु सभमागक्षेषपु ऊध्विरभमागक्षे मनष्पनयाः अचिम् उदमात्तससजयाः भविमत इमत सकत्रस्यमाथरयाः।

सकत्रमाथर मविविरणमम् - अधयाः सममाहमारयाः स्विररतयाः इमत सकत्रव्यमाख्यमाप्रसङक्षे समविस्तरस प्रदत्तमम् अशस्त।

[ . ]2 13 नष्ट्रीचिहैरनपुदमात्तयाः॥ (१.२.३०)

सकत्रमाथर याः - तमाल्विमामदषपु सभमागक्षेषपु अधनोभमागक्षे मनष्पनयाः अचिम् अनपुदमात्तससजयाः भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - इदस ससजमासकत्रमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे दक्षे पदक्षे स्तयाः। नष्ट्रीचिहैयाः अनपुदमात्तयाः इमतसकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। न उदमात्तयाः अनपुदमात्तयाः इमत नञम्-तत्पपुरुषयाः सममासयाः। तमाल्विमामदषपु सभमागक्षेषपु अधनोभमागक्षेमनष्पनयाः अचिम् अनपुदमात्तससजयाः भविमत इमत सकत्रस्यमाथरयाः।

सकत्रमाथर मविविरणमम् - अधयाः सममाहमारयाः स्विररतयाः इमत सकत्रव्यमाख्यमाप्रसङक्षे समविस्तरस प्रदत्तमम् अशस्त।

[ . ]2 14 सममाहमारयाः स्विररतयाः॥ (१.२.३१)

सकत्रमाथर याः - उदमात्तत्विमम् अनपुदमात्तत्विमम् इमत दधौ विणरधमर यशस्मनम् अमचि सममामह्रियक्षेतक्षे सयाः अचिम्स्विररतससजयाः भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - इदस ससजमासकत्रमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे दक्षे पदक्षे स्तयाः। सममाहरणमम् एकत्रष्ट्रीकरणमम् मक्षेलनस विमासममाहमारशिब्दस्य अथरयाः भविमत।

उदमात्तत्विमम् अनपुदमात्तत्विमम् इमत दधौ विणरधमर यशस्मनम् अमचि सममामह्रियक्षेतक्षे सयाः अचिम् स्विररतससजयाः भविमतइमत सकत्रस्यमाथरयाः। यशस्मनम् अमचि उदमात्तत्विमम् अनपुदमात्तत्विमम् इमत दधौ विणरधमर ममखलतधौ सयाः अचिम् ससजष्ट्री अशस्त।स्विररतयाः इमत ससजमा अशस्त।

सकत्रमाथर मविविरणमम् - त्रयमाणमामम् अमप सकत्रमाणमामम् आलनोचिनमम् अधस्तमातम् प्रस्तकयतक्षे।

विणमारनमामम् उच्चिमारणस्य स्थमानमामन -

विणमारनमामम् उच्चिमारणमाय मपुखस्य मविमविधमानमामम् स्थमानमानमामम् उपयनोगयाः भविमत। तमामन स्थमानमामन अषधौसशन्त। अत्र पञ्च स्थमानमामन एवि आलनोच्यन्तक्षे।



गलक्षे गष्ट्रीविमायमामम् विमा सम्मपुखक्षे उनतयाः भमागयाः भविमत। स मचिबपुकस्य अधस्तमातम् भविमत। तस्य नमामकमाकलकयाः इमत। स एवि लनोकक्षे कण्ठममणयाः इमत कथ्यतक्षे। कमाकलकमादम् आरभ्य ओष्ठस यमावितम् पञ्च स्थमानमामनउच्चिमारणमाय व्यविमह्रियन्तक्षे। तमामन चि - १) कण्ठयाः, २) मकधमार, ३) तमालपु, ४) दन्तमायाः, ५) औष्ठधौ इमत।

अविणरस्य उच्चिमारणमाय श्विमासनखलकमायमायाः आकपु ञ्चनस मक्रयतक्षे। नखलकमायमायाः ययाः असशियाः आकपु खञ्चतयाःभविमत तस्य नमाम कण्ठयाः इमत। मपुखमविविरक्षे उपररतनक्षे गनोलमाकमारक्षे उनततमस स्थमानमम् मकधमार भविमत। ततयाः परसदन्तस यमावितम् मविस्तष्ट्रीणरस्य मविभमागस्य ययाः मध्यमबन्दपुयाः स तमालपु इमत कथ्यतक्षे। दन्तमायाः दशिनमायाः इमत प्रखसदमायाः।दधौ ओष्ठधौ चि।

कयाः उदमात्तयाः भविमत -

कण्ठस्य यमाविमानम् भमागयाः उच्चिमारणमाय उपयनोगष्ट्री भविमत तस्य भमागदयमम् कतरव्यमम्। ऊध्विरभमागयाःअधनोभमागयाः चि।

अत्र उच्चिहैयाः इमत शिब्दस्य अथरयाः भविमत - ऊध्विरभमागक्षे इमत। उच्चिहैयाः इत्यस्य महमानम् ध्विमनयाः इमतनमात्रमाथरयाः। कण्ठस्य ऊध्विरभमागक्षे अमभघमातक्षेन ययाः स्विरयाः उत्पदतक्षे स उदमात्तयाः इमत कथ्यतक्षे।

यथमा कण्ठस्य भमागमायाः कल्प्यन्तक्षे। तस्य ऊध्विरभमागयाः अधनोभमागयाः चि कल्प्यक्षेतक्षे। तथमा तमालपुनयाः मकध्नरयाःदन्तमानमामम् ओष्ठयनोयाः चि अमप भमागमायाः कल्पनष्ट्रीयमायाः।

कयाः अनपुदमात्तयाः भविमत -

सकत्रस्थस्य नष्ट्रीचिहैयाः इमत शिब्दस्य अथरयाः भविमत - अधनोभमागक्षे इमत। नष्ट्रीचिहैयाः इत्यस्य लघष्ट्रीयमानम् ध्विमनयाःइमत न अत्र अथरयाः। कण्ठस्य अधनोभमागक्षे अमभघमातक्षेन ययाः स्विरयाः उत्पदतक्षे सयाः अनपुदमात्तयाः इमत कथ्यतक्षे।

कयाः स्विररतयाः -

उदमात्तस्य स्विरस्य धमरयाः उदमात्तत्विमम्। अनपुदमात्तस्य स्विरस्य धमरयाः अनपुदमात्तत्विमम्। यशस्मनम् स्विरक्षेउदमातत्विमम् अनपुदमात्तत्विस चि ममखलतस भविमत स स्विरयाः स्विररतयाः स्विरयाः कथ्यतक्षे। अतयाः स्विररतस्य उच्चिमारणक्षेकण्ठमादष्ट्रीनमामम् ऊध्विरभमागयाः अधनोभमागयाः चि अमप व्यविमह्रियक्षेतक्षे।

स्विररतक्षे उदमात्तत्विस्य अनपुदमात्तत्विस्य चि मविभमागयाः -

स्विररतस्य कशस्मनम् भमागक्षे उदमात्तत्विमम् कशस्मनम् विमा भमागक्षे अनपुदमात्तत्विमम् इमत जमानमम् अपक्षेमकतमम्।स्विररतस्विरक्षे पकविमारधरभमागयाः उदमात्तयाः भविमत। उत्तरमाधरभमागयाः अनपुदमात्तयाः भविमत। स्विररतस्विरमातम् परस यमद अन्ययाःउदमात्तयाः स्विररतयाः विमा स्विरयाः स्यमातम् तमहर अस्य अनपुदमात्तभमागस्य उच्चिमारणमम् अनपुदमात्तमक्षेवि भविमत। यमदअस्ममातम् स्विररतस्विरमातम् परमम् अनपुदमात्तस्विरयाः स्यमातम् तमहर स्विररतस्य ययाः अनपुदमात्तभमागयाः तस्य उदमात्ततरमम्उच्चिमारणस भविमत। अथमारतम् उदमात्तमादम् अमप ऊध्विरभमागक्षे मनष्पदतक्षे।

स्विररतमादम् परमम् उदमात्तयाः स्विररतयाः विमा इमत शस्थमतयाः चिक्षेतम् अनपुदमात्तभमागस्य अनपुदमात्तमक्षेवि उच्चिमारणमम्।

स्विररतमातम् परमम् अनपुदमात्तयाः प्रचिययाः विमा इमत शस्थमतयाः चिक्षेतम् अनपुदमात्तभमागस्य उदमात्ततरमम् उच्चिमारणमम्।



प्रचिययाः एकशपुमतयाः

स्विररतस्विरमानन्तरमम् अनपुदमात्तस्विरमायाः ततयाः परमम् उदमात्तयाः इमत यदमा शस्थमतयाः भविमत तदमा उदमात्तमातम्पकविर मविदममानयाः एकयाः अनपुदमात्तयाः अधनोरक्षेखयमा मचिमह्नितयाः भविमत। ततयाः पकविर मविदममानमायाः अनपुदमात्तमायाः स्विरमचिह्निहष्ट्रीनमायाःभविशन्त। तक्षेषमामक्षेवि अनपुदमात्तमानमामम् नमाम प्रचिययाः एकशपुमतयाः विमा।

उदमाहरणमम् - अअनगनिमट्री मळदे पम अरनोनह मतमम(ऋ.१.१.१)। उप म त्विरागनिदे नद अविदेनद मविदे (ऋ.१.१.७)।अप्र मयमतरामदेवियराविनो मअनतस दराक्षःम। (ऋ.७.१००.२)

सकत्रमाथरसमन्विययाः - अअनगनिमट्री मळदे पम अरनोनह मतमम इमत ऋग्विक्षेदस्य अमग्निसककस्य प्रथमस शिब्दत्रयमम्। अशस्मनम्अअनगनिमट्री मळदे इत्यत्र अकमारयाः अनपुदमात्तयाः। इकमारयाः उदमात्तयाः। ईकमारयाः स्विररतयाः। एकमारयाः प्रचिययाः। अतयाः एविईकमारस्य ययाः उत्तरमाधरभमागयाः तस्य उदमात्ततरमम् उच्चिमारणस भविमत। व्यञ्जनस्य उदमात्तत्विमामदकस नमाशस्त।

उप म त्विरागनिदे नद अविदेनद मविदे (ऋ.१.१.७) इत्यत्र उप म इत्यशस्मनम् उकमारयाः उदमात्तयाः, पकमारमातम् परयाः अकमारयाःस्विररतयाः। नद अविदे इत्यत्र दकमारमातम् परयाः इकमारयाः अनपुदमात्तयाः। ' त्विरागनिदे ' इत्यत्र सविर स्विरमायाः प्रचियमायाः।

अप्र मयमतरामदेवियराविनो मअनतस दराक्षःम। (ऋ.७.१००.२) इत्यत्र अप्र म इत्यशस्मनम् प्रथमयाः अकमारयाः उदमात्तयाः,मदतष्ट्रीययाः अकमारयाः स्विररतयाः। मअनतस इत्यत्र मकमारमातम् परवितर्थी अकमारयाः अनपुदमात्तयाः। ' यमतरामदेवियराविनो ' इत्यत्रसविर स्विरमायाः प्रचियमायाः।


. 28 कस्य ह्रिस्विससजमा भविमत।

. 29 कयाः उदमात्तयाः भविमत।

. 30 स्विररतससजमामविधमायकस सकत्रस मकमम्।

. 31 स्विररतस्य कशस्मनम् भमागक्षे उदमात्तत्विमम्।

. 32 प्रचिययाः कयाः।

. 33 एकस विहैमदकमम् उदमाहरणस दत्विमा तत्र उदमात्तमानपुदमात्तस्विररतप्रचियमानम् विदत।

. 34 कस्य उच्चिमारणमम् अन्यस्य समाहमाय्यस मविनमा सम्भविमत।१) मविसगरस्य २) अनपुस्विमारस्य ३) स्विरस्य ४) व्यञ्जनस्य

. 35 कयाः स्विररतयाः न भविमत।१) ह्रिस्वियाः २) दष्ट्रीघरयाः ३) प्लपुतयाः ४) व्यञ्जनमम्

. 36 प्रचिययाः विस्तपुतयाः कयाः भविमत।१) उदमात्तयाः २) अनपुदमात्तयाः ३) स्विररतयाः ४) एषपु कनोऽमप न



[ . ]2 15 मपुखनमाखसकमाविचिननोऽनपुनमाखसकयाः॥ (१.१.८)

सकत्रमाथर याः - मपुखसमहतयमा नमाखसकयमा उच्चिमायरममाणयाः विणरयाः अनपुनमाखसकससजयाः भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - ससजमासकत्रमम् इदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे पददयमम् अशस्त। मपुखनमाखसकमाविचिनयाः अनपुनमाखसकयाःइमत पदच्छक्षेदयाः। पददयमम् अमप प्रथममान्तमम् अशस्त। मपुखसमहतमा नमाखसकमा इमत मपुखनमाखसकमा इमतमध्यमपदलनोपष्ट्री तत्पपुरुषसममासयाः। उच्यतक्षे उच्चिमायरतक्षे इमत विचिनयाः। ययाः उच्यतक्षे सयाः इमत उच्चिमारणस्य कमरविचिनयाः इत्यथरयाः। उच्चिमारणमविषययाः इमत यमावितम्। मपुखनमाखसकयमा विचिनयाः इमत मपुखनमाखसकमाविचिनयाः इमततकतष्ट्रीयमातत्पपुरुषयाः सममासयाः। मपुखसमहतयमा नमाखसकयमा ययाः विणरयाः उच्चिमायरतक्षे स विणरयाः अनपुनमाखसकयाः कथ्यतक्षे। अत्रमपुखनमाखसकयमा उच्चिमाररतयाः विणरयाः ससजष्ट्री भविमत। अनपुनमाखसक इमत ससजमा भविमत।

उदमाहरणमम् - अय आय इय ईय उय ऊय ऋय ।

विणरस्य प्रकमारमायाः -आहत्य कस्य विणरस्य कमत भक्षेदमायाः, कमत प्रकमारमायाः इमत एकत्र दशिरनमम् आविश्यकमम्। उपरर

उकरूपक्षेण एकस्य अविणरस्य ह्रिस्वियाः दष्ट्रीघरयाः प्लपुतयाः इमत त्रययाः भक्षेदमायाः। तक्षेषपु ह्रिस्विस्यमामप उदमात्तयाः अनपुदमात्तयाःस्विररतयाः इमत त्रययाः भक्षेदमायाः। एविस दष्ट्रीघरस्यमामप उदमात्तयाः अनपुदमात्तयाः स्विररतयाः इमत त्रयनो भक्षेदमायाः। एविस प्लपुतस्यमामपउदमात्तयाः अनपुदमात्तयाः स्विररतयाः इमत त्रयनो भक्षेदमायाः। एविस नवि भक्षेदमायाः स्पषमायाः।

नविसपु अमप एकहै कस्यमामप भक्षेदस्य अनपुनमाखसकयाः अननपुनमाखसकयाः इमत भक्षेददयमम् भविमत। अतयाःआहत्य एकस्य अकमारस्य अषमादशि भक्षेदमायाः खसद्ध्यशन्त।

एविमम् अ इ उ ऋ इमत प्रत्यक्षेकस विणमारनमामम् अषमादशि भक्षेदमायाः सशन्त। ऌविणरयाः ह्रिस्वियाः प्लपुतयाः चि अशस्त,

दष्ट्रीघरयाः न भविमत। अतयाः तस्य दमादशि एवि भक्षेदमायाः भविशन्त। इत्थमक्षेवि ए ओ ऐ औ इमत एचिमामम् दष्ट्रीघरयाः प्लपुतयाः चिभक्षेदयाः भविमत, तक्षेषमामम् ह्रिस्विभक्षेदयाः न भविमत। अतयाः एचिमामम् अमप प्रत्यक्षेकमम् विणमारनमामम् दमादशि एवि भक्षेदमायाः भविशन्त।

यम् विम् लम् इमत एतक्षेषमाममप त्रयमाणमामम् अनपुनमाखसकयाः अननपुनमाखसकयाः चि भक्षेदमायाः भविशन्त। एविमम् यम् यम्य , विम्विम्य , लम् लम्य इमत एविस प्रकमारमायाः भविशन्त।

अकमारस्य भक्षेदमायाः मचित्रमपुखक्षेन प्रकमटतमायाः।अ

ह्रिस्वियाः अ दष्ट्रीघरयाः आ प्लपुतयाःअ३

उदमात्तयाः अ अनपुदमात्तयाः अ स्विररतयाः अ उदमात्तयाः आ अनपुदमात्तयाः आ स्विररतयाः आअनपुनमाखसकयाः अयअननपुनमाखसकयाः अ उदमात्तयाः अ३ अनपुदमात्तयाः अ३ स्विररतयाः अ३




ससस्कक तभमाषमायमामम् ६३ विणमारयाः सशन्त। तशस्मनम् ळकमारयाः, अनपुस्विमारयाः, दधौ खजहमामकलष्ट्रीयधौ, दधौउपध्ममानष्ट्रीयधौ अमप अन्तभरविशन्त। विणरममालमायमायाः ययाः नहैसमगरकयाः क्रमयाः स कक्षे न आयनोखजतयाः इमत तपु न जमायतक्षेपरन्तपु सयाः अतष्ट्रीवि विहैमशिष्टपकणरयाः अशस्त। प्रथमस स्विरमायाः, ततयाः परस व्यञ्जनमानष्ट्रीमत बहहमन विहैमशिष्टमामन सशन्त।

लघपुनमा उपमायक्षेन व्यमाकरणस्य सकत्रमामण रचिमयतपुमम् पमामणमनमपुमनयाः महक्षेश्विरमातम् चितपुदरशि (१४) सकत्रमामणलब्धविमानम्। तमान्यक्षेवि ममाहक्षेश्विरसकत्रमामण। तक्षेषपु प्रमतसकत्रस ययाः अशन्तमयाः विणरयाः स इतम्-ससजकयाः भविमत। तस्यसमाहमाय्यक्षेन प्रत्यमाहमारमायाः मनमर्थीयन्तक्षे। प्रत्यमाहमारमनममारणस्य प्रमक्रयमामम् आमदरन्त्यक्षेन सहक्षेतमा इमत सकत्रक्षेण पमामणमनयाःअविनोचितम्।

मत्रमभयाः मपुमनमभयाः उकमायाः प्रत्ययमादययाः उपदक्षेशिमायाः कथ्यन्तक्षे। तक्षेषपु उपदक्षेशिक्षेषपु कक्षे मचिदम् विणमारयाः इतम्-ससजमासलभन्तक्षे। इतम्-ससजमामविधमायकमामन सप्त सकत्रमामण सशन्त। तहैयाः सकत्रहैयाः मविमविधमानमास विणमारनमामम् विणरसमपुदमायमानमामम् विमा इतम्-ससजमा मक्रयतक्षे। इतम्-ससजकयाः एवि अनपुबन्धयाः कथ्यतक्षे। अनपुबन्धस्य लनोपयाः अथमारतम् व्यविहमारमाभमावियाः तस्य लनोपयाःइमत सकत्रक्षेण भविमत।

इतम्-ससजमामविधमायकसकत्रमामण यत्र आलनोमचितमामन तत्रहैवि पमामणमनसकत्रक्षेषपु अनपुविकखत्तयाः, पदस्यविचिनमविपररणमामयाः, अनपुवितरममानस्य पदस्य मनविकखत्तयाः इत्यक्षेतक्षे मविषयमायाः आलनोमचितमायाः।

प्रसकस्य शिब्दस्विरूपस्य उच्चिमारणमाभमावियाः व्यविहमारमाभमावियाः विमा लनोपयाः भविमत इमत अदशिरनस लनोपयाःइमत सकत्रस्यमाथरयाः आलनोमचितयाः।

ससस्कक तभमाषमायमास यमाविन्तयाः विणमारयाः सशन्त तक्षेषपु स्विरमायाः व्यञ्जनमामन इमत भमागदयस भविमत प्रमाधमान्यक्षेन।स्विरमायाः एवि अचिम्। व्यञ्जनमामन एवि हलम्।

उकमारस्य उच्चिमारणमाय यमाविमानम् कमालयाः आविश्यकयाः तमाविमानम् कमालयाः यस्य स्विरस्य उच्चिमारणमायआविश्यकयाः भविमत तस्य स्विरस्य ह्रिस्वियाः इमत ससजमा भवितष्ट्रीमत ऊकमालनोऽज्झ्रस्विदष्ट्रीघरप्लपुतयाः इमत सकत्रस्यमाथरयाः।अनक्षेनहैवि सकत्रक्षेण दष्ट्रीघरससजमा प्लपुतससजमा अमप मक्रयतक्षे। एविस स्विरमाणमास ह्रिस्वियाः दष्ट्रीघरयाः प्लपुतयाः इमत त्रयनो भक्षेदमायाःसम्पनमायाः।

उच्चिहैरुदमात्तयाः इमत सकत्रक्षेण उदमात्तससजमा, नष्ट्रीचिहैरनपुदमात्तयाः इमत सकत्रक्षेण अनपुदमात्तससजमा, सममाहमारयाः स्विररतयाःइमत सकत्रक्षेण स्विररतससजमा चि मक्रयन्तक्षे। स्विररतस्य स्विरस्य प्रथममाधरभमागयाः उदमात्तयाः भविमत, उत्तरमाधरभमागयाःअनपुदमात्तयाः भविमत। पकविर यक्षेषमास ह्रिस्विदष्ट्रीघरप्लपुतभक्षेदमायाः जमातमायाः तक्षेषमास पपुनयाः एतहैयाः सकत्रहैयाः अनपुदमात्तयाः उदमात्तयाः स्विररतयाःइमत त्रययाः भक्षेदमायाः भविशन्त।

यस्य विणरस्य उच्चिमारणमाय मपुखक्षेन सह नमाखसकमायमायाः अमप व्यविहमारयाः भविमत स विणरयाः अनपुनमाखसकयाःकथ्यतक्षे इमत मपुखनमाखसकमाविचिननोऽनपुनमाखसकयाः इमत सकत्रस्यमासशियाः। यदमप अननपुनमाखसकससजमामविधमायकस मकममपसकत्रस नमाशस्त तथमामप इदस बनोद्ध्यमम् यतम् यस्य कक्षे विलस मपुखक्षेन उच्चिमारणस भविमत सयाः अननपुनमाखसकयाःमनरनपुनमाखसकयाः विमा कथ्यतक्षे। तक्षेन प्रमतस्विरस भमागदयस भविमत - अनपुनमाखसकयाः अननपुनमाखसकयाः चिक्षेमत। इत्थमम् अ इउ ऋ एषमामम् प्रत्यक्षेकमम् अषमादशि भक्षेदमायाः। ऌ ए ओ ऐ औ एषमामम् प्रत्यक्षेकमम् दमादशि भक्षेदमायाः।




अशस्मनम् पमाठक्षे प्रत्यमाहमारमनममारणस्य प्रमक्रयमास पमठतविन्तयाः। पमठतक्षे मविषयक्षे दमारर सम्पमादमयतपुमम्मनम्नमबन्दकनम् अविलनोक्य मनदरशिमानपुसमारस कमायमारमण कपु यमारतम् छमात्रयाः।

• कशस्मनमप प्रत्यमाहमारक्षे कक्षे कक्षे विणमारयाः सशन्त इमत सपुस्पषस जमानमम् अपक्षेमकतस चिक्षेतम् ममाहक्षेश्विरसकत्रमाणमासकण्ठपमाठस मविनमा गत्यन्तरस नमाशस्त। अतयाः तक्षेषमास स्मरणमाय प्रकक षयाः यत्नयाः शदयमा मविधक्षेययाः।

• पमठतमामन सकत्रमामण अषमाध्यमाय्यमामम् यत्र सशन्त ततम् स्थलमम् अषमाध्यमाय्यमामम् उदमाट कस्ममातम् सकत्रमातम्मकमम् पदमम् अनपुवितरतक्षे, कयाः अखधकमारयाः आयमामत इमत पश्यक्षेतम्।

• एकहै कस्य स्विरस्य समक्षेषमाममप प्रकमारमाणमामम् मचित्ररूपक्षेण प्रकटनस कतरव्यमम्।

• गपुरुमपुखमातम् विक्षेदमम् अधष्ट्रीत्य तत्र उदमात्तमानपुदमात्तस्विररतप्रचियमानम् पररमचिनपुयमातम्।

पमाठमान्तप्रश्नमायाः-५

अधस्तमातम् अभ्यमासमाय प्रश्नमायाः दष्ट्रीयन्तक्षे। छमात्रहैयाः पमाठस सम्यकम् पमठत्विमा बपुद्ध्विमा चि मविमकश्य एतक्षेषमासप्रश्नमानमामम् उत्तरमामण स्विमटप्पणष्ट्रीपपुशस्तकमायमास लक्षेख्यमामन। प्रमाययाः बहहत्र दष्ट्रीघरमक्षेवि उत्तरस स्यमातम्।

. 1 ससस्कक तस्य विणरममालमास खलखखत्विमा तस्यमायाः विहैमशिष्टमामन खलखत।

. 2 ममाहक्षेश्विरसकत्रमाणमास विहैमशिष्टमामन खलखत।

. 3 प्रत्यमाहमारमनममारणप्रमक्रयमास ससकक्षेपक्षेण विणरयत।

. 4 उपदक्षेशिमायाः कक्षे इमत स्पषष्ट्रीकपु रुत।

. 5 आमदरन्त्यक्षेन सहक्षेतमा इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 6 अदशिरनस लनोपयाः इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 7 स्विररतस्य कशस्मनम् भमागक्षे उदमात्तत्विमम् कशस्मनम् विमा भमागक्षे अनपुदमात्तत्विमम् इमत सनोदमाहरणस स्पषष्ट्रीकपु रुत।

. 8 अविणरस्य सकलमानम् भक्षेदमानम् खलखत।


अधस्तमातम् पमाठगतप्रश्नमानमामम् उत्तरमामण खलखखतमामन सशन्त। तमामन सकचिकनोत्तरमामण सशन्त। अथमारतम्अत्यन्तस लघपु उत्तरमम् अशस्त। परष्ट्रीकमायमामम् उत्तरलक्षेखनकमालक्षे स्पषस विमाक्यस खलख्यतक्षे चिक्षेदम् विरमम्।

उत्तरमामण-१

. 1 ६३



. 2 ऋऌकम् ।

. 3 अन्त्ययाः। अनपुनमाखसकश्चि।

. 4 ससकक्षेपयाः।

. 5 जशिम्।

. 6 शिषसमायाः।

. 7 धमातपुयाः, सकत्रमामण, गणक्षे पमठतमायाः शिब्दमायाः, उणमामदसकत्रमामण, विमामतरकमामन, खलङमानपुशिमासनमम्, आगमयाः प्रत्यययाःआदक्षेशियाः इमत एतदम् आदनोच्चिमारणमक्षेवि उपदक्षेशिमायाः।

. 8 ३)

. 9 २)

. 10 १)

. 11 २)

. 12 ४)

. 13 २)

. 14 ४)


. 15 अन्त्यक्षेन इत्ससजकक्षे न सह, आमदयाः विणरयाः, मध्यगमानमामम् ससजमा भविमत। आमदयाः मध्यगमायाः चि ससखजनयाःभविशन्त।

. 16 ससजमासकत्रमम्।

. 17 अन्त्यक्षेन इतमा सह आमदयाः मध्यगमानमास स्विस्य चि ससजमा भविमत।

. 18 प्रत्यमाहमारयाः - यणम्। तत्ससखजनयाः - यविरलमायाः।

. 19 ४)

. 20 १)-चि), २)-छ), ३)-ञ), ४)-ज), ५)-ख), ६)-झ), ७)-ग), ८)-क), ९)-घ), १०)-ङ)


. 21 इत्ससजकस्य।

. 22 इत्ससजकयाः।

. 23 प्रसकस्य उच्चिमारणमाभमावियाः लनोपससजयाः भविमत।

. 24 उच्चिमारणमाभमावियाः।

. 25 प्रसकस्य उच्चिमारणमाभमावियाः अथरयाः ससजष्ट्री, लनोपयाः इमत ससजमा।

. 26 ४)

. 27 २)



उत्तरमामण-४

. 28 उकमारस्य उच्चिमारणमाय यमाविमानम् कमालयाः आविश्यकयाः तमाविमानम् कमालयाः यस्य स्विरस्य उच्चिमारणमायआविश्यकयाः भविमत तस्य स्विरस्य ह्रिस्वियाः इमत ससजमा भविमत।

. 29 कण्ठस्य ऊध्विरभमागक्षे अमभघमातक्षेन ययाः स्विरयाः उत्पदतक्षे स उदमात्तयाः इमत कथ्यतक्षे।

. 30 सममाहमारयाः स्विररतयाः।

. 31 स्विररतस्विरक्षे पकविमारधरभमागयाः उदमात्तयाः भविमत।

. 32 स्विररतस्विरमानन्तरमम् अनपुदमात्तस्विरमायाः ततयाः परमम् उदमात्तयाः इमत यदमा शस्थमतयाः भविमत तदमा उदमात्तमातम्पकविर मविदममानयाः एकयाः अनपुदमात्तयाः अधनोरक्षेखयमा मचिमह्नितयाः भविमत। ततयाः पकविर मविदममानमायाः अनपुदमात्तमायाःस्विरमचिह्निहष्ट्रीनमायाः भविशन्त। तक्षेषमामक्षेवि अनपुदमात्तमानमामम् नमाम प्रचिययाः एकशपुमतयाः विमा।

. 33 अप्र मयमतरामदेवियराविनो मअनतस दराक्षःम। (ऋ.७.१००.२) इत्यत्र अप्र म इत्यशस्मनम् प्रथमयाः अकमारयाः उदमात्तयाः,मदतष्ट्रीययाः अकमारयाः स्विररतयाः। मअनतस इत्यत्र मकमारमातम् परवितर्थी अकमारयाः अनपुदमात्तयाः। ' यमतरामदेवियराविनो 'इत्यत्र सविर स्विरमायाः प्रचियमायाः।

. 34 ३)

. 35 ४)

. 36 २)

।।इमत मदतष्ट्रीययाः पमाठयाः।।


)3 ससजमाप्रकरणमम्-२प्रस्तमाविनमा

पकविरशस्मनम् पमाठक्षे विणमारयाः, तक्षेषमामम् भक्षेदमायाः, भक्षेदमानमास नमाममामन, विणर्वोच्चिमारणप्रमक्रयमा, स्विरमाणमास बहहमविधप्रकमारमायाःइमत आलनोमचितमम्। आभ्यन्तरप्रयत्नयाः बमाहयत्नयाः इत्यमप आलनोमचितमम्। सविणरससजमास कक त्विमा कयाः विणरयाः कदमास्विसविणरस्य ससजमा भवितष्ट्रीमत अमप पकविरपमाठक्षे एवि आलनोमचितमम्। अनक्षेन शिब्दस्य ययाः मकलघटकयाः स विणरयाः, तस्यव्यमाकरणनोपयनोमगतयमा मविविरणस सम्पनमम्।

अशस्मनम् पमाठक्षे समक्षेषमास विणमारनमामम् उच्चिमारणस्थमामन आभ्यन्तरप्रयत्नमायाः बमाहयत्नमायाः चिआलनोचिमयष्यन्तक्षे। एतक्षेषमामम् उपयनोगक्षेन एकस्य विणरस्य अपरयाः विणरयाः सविणरयाः कथस भवितष्ट्रीत्यमप द्रिषव्यमशस्त।तत्रहैवि एकयाः सविणरयाः अपरस्य सविणरस्य गहणस कदमा करनोतष्ट्रीमत मपुख्यमविषययाः। तपरकरणस्य अथरयाः तमात्पयर चिइत्यपरयाः मविषययाः अगक्षे वितरतक्षे। मकञ्च व्यमाकरणक्षे कथमम् शिब्दममादमाय कमायर भवितष्ट्रीमत व्यमाकरणस्य विहैमशिष्टममपअत्रहैविमागक्षे अशस्त। बहहषपु सकत्रक्षेषपु तदन्तमविखधयाः तदमामदमविखधश्चि भवितयाः। अतयाः स मविषययाः आलनोच्ययाः अशस्त।


विणर्वोच्चिमारणस्य प्रमक्रयमास जमास्यमत। विणमारनमामम् उच्चिमारणस्थमामन आभ्यन्तरप्रयत्नमानम् बमाहयत्नमानम् चि जमास्यमत। कयाः अनपुस्विमारयाः, क उपध्ममानष्ट्रीययाः, कयाः खजहमामकलष्ट्रीययाः इत्यमामदकस जमास्यमत। अमनषस्य समाविण्यरस्य विमारणक्षे समथर्वो भमविष्यमत। गहणकशिमासस जमास्यमत। एकयाः सविणरयाः अपरस्य सविणरस्य गहणस कदमा करनोतष्ट्रीमत जमास्यमत। तपरकरणक्षे समथर्वो भमविष्यमत। व्यमाकरणशिमासक्षे शिब्दस्य ससस्कमारयाः भविमत न तपु अथरस्य इमत मविषयक्षे पमामणमनसकत्रस पमठष्यमत। तदन्तमविखधस तदमामदमविखधस चि कतपुर समथर्वो भमविष्यमत।


3


[ . ]3 1 तपुल्यमास्यप्रयत्नस सविणरमम्॥ (१.१.९)

सकत्रमाथर याः - यस्य विणरस्य यक्षेन विणरन तपुल्यमम् उच्चिमारणस्थमानमम् मकञ्च तपुल्ययाः आभ्यन्तरप्रयत्नयाःभविमत तधौ ममथयाः सविणर। एकयाः विणरयाः अपरस्य विणरस्य सविणरससजकयाः भवितष्ट्रीत्यथरयाः।

सकत्रव्यमाख्यमा - इदस सजमासकत्रमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे पददयमम् अशस्त। तपुल्यमास्यप्रयत्नमम् इमत प्रथममान्तमम्पदमम्। सविणरमम् इमत प्रथममान्तमम् ससजमापदमम्। तपुल्यशिब्दस्य सदृशियाः इमत अथरयाः। आस्य इत्यस्य मपुखमम् इमतअथरयाः। मकन्तपु अशस्मनम् सकत्रक्षे अथरयाः भविमत - आस्यक्षे मपुखक्षे भविमम् आस्यमम् इमत। मपुखक्षे मविदममानमम् इत्यथरयाः। मपुखक्षेतमालपु दन्तमायाः मकधमार ओष्ठधौ कण्ठयाः चिक्षेमत पञ्च स्थमानमामन मविदन्तक्षे। अतयाः प्रकरणनोपयनोमगतयमा आस्यशिब्दस्यतमाल्विमामदस्थमानमम् अथरयाः। प्रकक षयाः यत्नयाः प्रयत्नयाः इमत प्रमामदतत्पपुरुषसममासयाः। आस्यस चि प्रयत्नयाः चिआस्यप्रयत्नधौ इमत इतरक्षेतरयनोगदन्दसममासयाः। तपुल्यधौ आस्यप्रयत्नधौ यस्य विणरजमालस्य ततम् तपुल्यमास्यप्रयत्नमम्इमत बहहवष्ट्रीमहसममासयाः। यस्य विणरस्य यक्षेन अपरक्षेण विणरन तपुल्यमम् सदृशिमम् उच्चिमारणस्थमानमम् अमपचि तपुल्ययाःआभ्यन्तरप्रयत्नयाः भविमत स विणरयाः तस्य अपरस्य सविणरससजकयाः भविमत।

[व्यपुत्पखत्तयाः - कस्यमामप शिब्दस्य अथरयाः प्रकटनष्ट्रीययाः चिक्षेतम् एतक्षे प्रकमारमायाः अविलम्ब्यन्तक्षे -

तपुल्यशिब्दस्य सदृशियाः इमत अथरयाः।

'तपुल्ययाः सदृशियाः' इमत।

'तपुल्यशिब्दयाः सदृशिपयमारययाः’ इमत।

'तपुल्य इत्यकक्षे सदृशि इत्यथरयाः’ इमत।

एतक्षेषमास समक्षेषमास विमाक्यमानमामम् अथरयाः सममानयाः एवि। परन्तपु यदमा 'प्रचिययाः एकशपुमतयाः' इमत उच्यतक्षे तदमातस्य अथरयाः कयाः इमत झमटमत न स्फपु रमत प्रमारशम्भकमाविस्थमायमामम् छमात्रमाणमामम्। परन्तपु तत्र अथरयाः कतरव्ययाः -प्रचिययाः एवि एकशपुमतयाः इमत कथ्यतक्षे। अपरमपुदमाहरणमम् - 'मविसजरनष्ट्रीययाः मविसगरयाः' इत्यस्य अथरयाः - मविसजरनष्ट्रीययाःइत्यस्य पयमारयशिब्दयाः मविसगरयाः इमत। अथविमा मविसजरनष्ट्रीययाः एवि मविसगरयाः इमत कथ्यतक्षे।

एविमम् प्रकमारमायाः तत्र तत्र बनोदव्यमायाः।]

स्थमानमामनअत्र प्रश्नयाः भविमत यतम् कस्य विणरस्य मकमम् उच्चिमारणस्थमानमम् इमत। तदक्षेविमात्रमालनोच्यतक्षे। अधयाः

मशिकमागन्थस्थमामन कमामनचिन विचिनमामन तदथरमम् उपस्थमाप्यन्तक्षे।

१) अकपु हमविसजरनष्ट्रीयमानमास कण्ठयाः। २) इचिपुयशिमानमास तमालपु। ३) ऋटपु रषमाणमास मकधमार।४) ऌतपुलसमानमास दन्तमायाः। ५) उपकपध्ममानष्ट्रीयमानमामनोष्ठधौ। ६) ञमङणनमानमास नमाखसकमा चि। ७) एदहैतनोयाःकण्ठतमालपु। ८) ओदधौतनोयाः कण्ठनोष्ठमम्। ९) विकमारस्य दन्तनोष्ठमम्। १०) खजहमामकलष्ट्रीयस्य खजहमामकलमम्।११) नमाखसकमानपुस्विमारस्य।


ससजमाप्रकरणमम्-२ मटप्पणष्ट्री

अथर याः -

१) अ कपु (कविगरयाः - क ख ग घ ङ) ह मविसजरनष्ट्रीययाः इमत एषमामम् उच्चिमारणस्थमानमम् अशस्त कण्ठयाः।कण्ठदक्षेशिस्य आकपु ञ्चनमम् कक त्विमा विमायनोयाः रनोधस कक त्विमा एतक्षे विणमारयाः उच्चिमायरन्तक्षे। अत्र अ इत्यनक्षेन तस्य १८ भक्षेदमायाःबनोद्ध्यमायाः।

२) इ चिपु (चिविगरयाः - चि छ ज झ ञ) य शि इमत एषमामम् उच्चिमारणस्थमानमम् भविमत तमालपु। अत्र इइत्यनक्षेन तस्य १८ भक्षेदमायाः बनोद्ध्यमायाः।

३) ऋ टपु (टविगरयाः - ट ठ ड ढ ण) र ष इमत एषमामम् उच्चिमारणस्थमानमम् भविमत मकधमार। अत्र ऋइत्यनक्षेन तस्य १८ भक्षेदमायाः बनोद्ध्यमायाः।

४) ऌ तपु (तविगरयाः - त थ द ध न) ल स इमत एषमामम् उच्चिमारणस्थमानमम् भविमत दन्तमायाः। अत्र दन्तमायाःइत्यस्य दन्तमकलमम् इमत अथरयाः गमाहयाः। अत्र ऌ इत्यनक्षेन तस्य १२ भक्षेदमायाः बनोद्ध्यमायाः।

५) उ पपु (पविगरयाः - प फ ब भ म) उपध्ममानष्ट्रीययाः इमत एषमामम् उच्चिमारणस्थमानमम् भविमत ओष्ठधौ। अत्रउ इत्यनक्षेन तस्य १८ भक्षेदमायाः बनोद्ध्यमायाः।

६) ञ म ङ ण न इमत एषमामम् उच्चिमारणस्थमानमम् भविमत नमाखसकमा अमप। अथमारतम् ञकमारस्य तपुउच्चिमारणस्थमानस तमालपु इमत उकमक्षेवि। परन्तपु न कक्षे विलस तमालपु इमत अमपतपु नमाखसकमा अमप। अतयाः ञकमारस्यउच्चिमारणस्थमानमम् तमालपु नमाखसकमा चि। मकमारस्य उच्चिमारणस्थमानमम् ओष्ठधौ नमाखसकमा चि। ङकमारस्यउच्चिमारणस्थमानमम् कण्ठयाः नमाखसकमा चि। णकमारस्य उच्चिमारणस्थमानमम् मकधमार नमाखसकमा चि। नकमारस्यउच्चिमारणस्थमानमम् दन्तमायाः नमाखसकमा चि।

७) ए ऐ इमत इमत अनयनोयाः उच्चिमारणस्थमानमम् भविमत कण्ठतमालपु। अत्र ए ऐ इत्यमाभ्यमास तयनोयाः प्रत्यक्षेकस१२ भक्षेदमायाः बनोद्ध्यमायाः।

८) ओ औ इमत अनयनोयाः उच्चिमारणस्थमानमम् भविमत कण्ठनोष्ठमम्। अत्र ओ औ इत्यमाभ्यमास तयनोयाःप्रत्यक्षेकस १२ भक्षेदमायाः बनोद्ध्यमायाः।

९) वि इत्यस्य उच्चिमारणस्थमानमम् भविमत दन्तनोष्ठमम्।

१०) खजहमामकलष्ट्रीयस्य उच्चिमारणस्थमानस भविमत खजहमामकलमम्।

११) अनपुस्विमारस्य उच्चिमारणस्थमानस भविमत नमाखसकमा।

उपरर प्रयपुकमानमास कक्षे षमाखञ्चतम् शिब्दमानमामम् अथमारयाः -

मविसजरनष्ट्रीययाः - मविसजरनष्ट्रीयशिब्दयाः मविसगरपयमारययाः। मविसगरस्य प्रकटनमाय स्विरविणमारतम् परमम् ‘:’ इत्थमम्मबन्दपुदयमम् दष्ट्रीयतक्षे लक्षेखनकमालक्षे। मविसगरयाः स्विरमातम् परमक्षेवि भविमत। पकविरस्विरस्य प्रभमावियाः मविसगरस्य उच्चिमारणक्षेभविमत। तदत्र प्रदश्यरतक्षे।



क्रमयाः शस्थमतयाः उच्चिमारणमम्

१ अयाः / रमामयाः प्रमाययाः ह इवि

२ आयाः / रमाममायाः प्रमाययाः हमा इवि

३ इयाः / हररयाः प्रमाययाः मह इवि

४ उयाः / भमानपुयाः प्रमाययाः हह इवि

५ एयाः / हरक्षेयाः प्रमाययाः हक्षे इवि

६ ऐयाः / दक्षेविहैयाः प्रमाययाः मह इवि

७ ओयाः / भमाननोयाः प्रमाययाः हनो इवि

८ औयाः / गधौयाः प्रमाययाः हह इवि

उपध्ममानष्ट्रीययाः - पकमारमातम् पकविर फकमारमातम् पकविर विमा यमद मविसगरयाः अशस्त तमहर तस्य स्थमानक्षेअधरमविसगरसदृशियाः खलख्यतक्षे उच्चिमायरतक्षे चि। तदमा तस्य नमाम उपध्ममानष्ट्रीययाः भविमत। उदमा. - रमामयाः पश्यमत -रमाम⩆पश्यमत। विककयाः फलमत - विकक⩆फलमत। अत्र ⩆ इमत उपध्ममानष्ट्रीययाः।

खजहमामकलष्ट्रीययाः - ककमारमातम् पकविर खकमारमातम् पकविर विमा यमद मविसगरयाः अशस्त तमहर तस्य स्थमानक्षेअधरमविसगरसदृशियाः खलख्यतक्षे उच्चिमायरतक्षे चि। तदमा तस्य नमाम खजहमामकलष्ट्रीययाः भविमत। उदमा. - रमामयाः कथयमत -रमाम⩆कथयमत। रमामयाः खमादमत - रमाम⩆खमादमत। अत्र ⩆ इमत खजहमामकलष्ट्रीययाः।

अनपुस्विमारयाः - स्विरमातम् परस व्यञ्जनक्षे परक्षे समत स्विरक्षे मबन्दपुयाः यमद खलखखतयाः स्यमातम् सयाः अनपुस्विमारयाःकथ्यतक्षे। उदमा. - रमामस पश्यमत। अत्र मकमारनोत्तरमाकमारमातम् परयाः मविदममानयाः मबन्द पुयाः अनपुस्विमारयाः अशस्त।

प्रयत्नयाःकस्य विणरस्य कयाः प्रयत्नयाः इमत प्रश्नयाः उदक्षेमत। तदक्षेविमात्रमालनोच्यतक्षे। विहैयमाकरणखसदमान्तकधौमपुदष्ट्री इमत

गन्थतयाः अत्र स भमागयाः मकखञ्चतम् पररवितरनस कक त्विमा उपस्थमाप्यतक्षे।

यत्ननो मदधमा। आभ्यन्तरनो बमाहश्चि। आदश्चितपुधमार। स्पकषक्षेषत्स्पकषमविविकतससविकतभक्षेदमातम्। तत्रस्पकषस प्रयतनस स्पशिमारनमामम्। ईषत्स्पकषमम् अन्तयाःस्थमानमामम्। मविविकतमम् ऊष्मणमास स्विरमाणमास चि। ह्रिस्विस्यअविणरस्य प्रयनोगक्षे ससविकतमम्। प्रमक्रयमादशिमायमास तपु मविविकतमक्षेवि।

बमाहयत्नस्त्विक्षेकमाकमादशिधमा। मविविमारयाः ससविमारयाः श्विमासनो नमादनो घनोषनोऽघनोषनोऽल्पप्रमाणनो महमाप्रमाणउदमात्त अनपुदमात्तयाः स्विररतश्चिक्षेमत।

विगमारणमास प्रथममदतष्ट्रीयमायाः खययाः खजहमामकलष्ट्रीययाः उपध्ममानष्ट्रीययाः मविसगर याः शिषसमायाः इमत एषमास मविविमारयाःश्विमासयाः अघनोषयाः चि। अन्यक्षेषमा स तपु ससविमारयाः नमादयाः घनोषयाः चि। विगमारणमास प्रथमतकतष्ट्रीयपञ्चममायाः यरलविमायाः चिअल्पप्रमाणमायाः। अन्यक्षे महमाप्रमाणमायाः।



अथर याः - सकत्रक्षे विस्तपुतयाः प्रयत्नयाः इमत शिब्दयाः अशस्त। परन्तपु प्रसङमातम् ततनोऽमप अमतररकयाः मविषययाः आलनोच्यतक्षे

अत्र।

आभ्यन्तरयाः बमाहयाः चि इमत यत्नस्य प्रकमारदयमम् अशस्त।

आभ्यन्तरयाः यत्नयाः एवि प्रयत्नयाः इत्यमप कथ्यतक्षे। स चि चितपुमविरधयाः - स्पकषयाः ईषतम्-स्पकषयाः मविविकतयाःससविकतयाः इमत।

बमाहयत्नस्य एकमादशि भक्षेदमायाः सशन्त। तक्षे मह - मविविमारयाः ससविमारयाः श्विमासयाः नमादयाः घनोषयाः अघनोषयाःअल्पप्रमाणयाः महमाप्रमाणयाः उदमात्तयाः अनपुदमात्तयाः स्विररतयाः इमत।

अत्र प्रश्नयाः उदक्षेमत यतम् कक्षे स्पशिमारदययाः इमत।

विणर्वोच्चिमारणप्रमक्रयमा - नमामभप्रदक्षेशिमातम् प्रयत्नक्षेन प्रक्षेररतयाः प्रमाणयाः नमाम विमायपुयाः ऊध्विरमम् गच्छमत। तदमाखजहमायमायाः अगमम् उपमागमम् मध्यमम् मकलस चि मपुखक्षे मविमभनक्षेषपु स्थमानक्षेषपु विमायपुमम् मविधमारयशन्त, (अगभमागयाः विमायपुसमविधमारयमत इमत।) विमायनोयाः ममागमारविरनोधस करनोतष्ट्रीत्यथरयाः। एविस मविधमायरममाणयाः विमायपुयाः मपुखक्षे तत्ततम् स्थमानमम् अमभहशन्त।तशस्मनम् स्थमानक्षे आघमातस करनोमत इत्यथरयाः। ततयाः स्थमानमामभघमातमादम् विणरयाः उत्पदतक्षे। अथमारतम्विणमारमभव्यञ्जकध्विमनयाः उत्पदतक्षे। मपुखस्य यशस्मनम् स्थमानक्षे विमायनोयाः अमभघमातयाः भविमत तशस्मनम् स्थमानक्षे विणरध्विमनयाःउत्पदतक्षे। ततम् स्थमानमक्षेवि तस्य विणरस्य उच्चिमारणस्थमानमम् कथ्यतक्षे। उदमा. - यथमा खजहमायमायाः मकलमम् कण्ठक्षे विमायपुसमविधमारयमत। स विमायपुयाः कण्ठमम् अमभहशन्त। ततयाः स्थमानमामभघमातदम् अ इमत विणरध्विमनयाः उत्पदतक्षे। अतयाःअकमारस्य उच्चिमारणस्थमानस कण्ठयाः इमत।

स्पशिमारयाः - यदमा खजहमायमायाः अगमम् उपमागमम् मध्यमम् मकलस विमा मपुखस्य कशस्मनमप स्थमानक्षे सम्यकम् स्पशिरकरनोमत। तदमा यक्षे विणमारयाः उत्पदन्तक्षे तक्षे स्पशिमारयाः कथ्यन्तक्षे। विणरममालमायमामम् प्रदमशिरतक्षेषपु ककमारमादम् आरभ्यमकमारपयरन्तस २५ विणमारयाः स्पशिमारयाः भविशन्त। अतयाः उच्यतक्षे यतम् कमादयनो ममाविसमानमायाः स्पशिमारयाः इमत। ञयम्-प्रत्यमाहमारस्थमायाः स्पशिमारयाः भविशन्त। एतक्षेषमामम् आभ्यन्तप्रयत्नयाः स्पकषयाः भविमत।

अन्तयाःस्थमायाः - यदमा खजहमायमायाः अगनोपमागमध्यमकलमानमामम् ईषतम् स्पशिरयाः भविमत। तदमा यक्षे विणमारयाःउत्पदन्तक्षे तक्षे अन्तयाःस्थमायाः इमत कथ्यन्तक्षे। यणम्-प्रत्यमाहमारस्थमायाः अथमारतम् य वि र ल इमत एतक्षे ४ अन्तयाःस्थमायाःकथ्यन्तक्षे। एतक्षेषमामम् आभ्यन्तरप्रयत्नयाः ईषतम्-स्पकषयाः भविमत।

ऊष्मविणमारयाः - यदमा खजहमा दकरक्षेण स्पकशिमत तदमा सविर स्विरमायाः ऊष्ममाणयाः चि विणमारयाः उत्पदन्तक्षे।ऊष्मविणमारयाः शिलम्-प्रत्यमाहमारस्थमायाः शि ष स ह इमत चित्विमारयाः। स्विरमायाः अचिम्-प्रत्यमाहमारस्थमायाः। एविमम् अचिमामम् शिलमामम्चि आभ्यन्तरप्रयत्नयाः मविविकतयाः भविमत। यदमप ऊष्ममाणयाः स्विरमायाः चि सममानस्थमानमातम् सममानक्षेन चिआभ्यन्तरप्रयन्तक्षेन उत्पदन्तक्षे तथमामप स्वियस रमाजन्तक्षे इमत स्विरमायाः सशन्त, अथमारतम् तक्षेषमामम् उच्चिमारणक्षे अन्यस्यकस्यमामप विणरस्य समाहमाय्यस नमाविश्यकमम्। ऊष्मणमास ऊष्मत्विक्षे बमाहयत्नयाः कमारणस भविमत। अतयाः स्विरक्षेभ्ययाःऊष्मणमास भक्षेदयाः बमाहयत्नविशिमामदमत।



यदमा खजहमा समामष्ट्रीप्यक्षेन स्पकशिमत तदमा ह्रिस्वियाः अविणरयाः उत्पदतक्षे। अस्य आभ्यन्तरप्रयत्नयाः ससविकतयाःभविमत। ह्रिस्विस्य अविणरस्य लनोकक्षे व्यविहमारकमालक्षे तपु आभ्यन्तरप्रयत्नयाः ससविकतयाः एवि भविमत। परन्तपु यदमारूपखसमदप्रमक्रयमा भविमत तदमा तत्र अस्य मविविकतयाः आभ्यन्तरप्रयत्नयाः मन्तव्ययाः प्रमक्रयमासधौकयमारय।

विणरस्य उत्पखत्तकमालक्षे एवि स्पशिमारमदकस भविमत। अतयाः आभ्यन्तरयाः प्रयत्नयाः इमत कथ्यतक्षे।

बमाहयत्नयाः नमामभप्रदक्षेशिमादम् ऊध्विरमम् गच्छनम् विमायपुयाः मकशध्नर प्रमतहतयाः भविमत। ततयाः स विमायपुयाः मनविकत्तयाः भविमत।

मनविकत्तयाः स कनोष्ठमम् अमभहशन्त। विमायपुनखलकमायमास कण्ठमणक्षेयाः अधनोभमागयाः कनोष्ठमम् कथ्यतक्षे यतयाः विमायपुयाः उपररप्रक्षेररतनो भविमत।

अमभहननक्षेन यदमा गलमबलस मविविकतमम् भविमत। तक्षेन मविविमारयाः नमाम विणरधमरयाः उपजमायतक्षे। यदमा गलमबलसमविविकतस भविमत तदमा तशस्मनम् अव्यकयाः शिब्दयाः जमायतक्षे। स शिब्दयाः श्विमासयाः इमत कथ्यतक्षे। यदमा श्विमासयाःअनपुप्रदष्ट्रीयतक्षे तदमा श्विमासध्विमनसङमादम् अघनोषयाः जमायतक्षे।

अमभहननक्षेन यदमा गलमबलस ससविकतमम् भविमत। तदमा ससविमारयाः नमाम विणरधमरयाः उपजमायतक्षे। ससविकतक्षे गलमबलक्षेतशस्मनम् अव्यकयाः शिब्दयाः जमायतक्षे। स शिब्दयाः नमादयाः इमत कथ्यतक्षे। यथमा घण्डविमादनक्षेन मकखञ्चतम् कमालस ध्विमनयाःवितरतक्षे क्रमशियाः लघपुयाः चि भविमत। अयस ध्विमनयाः नमादयाः उच्यतक्षे। तथमा अयस नमादयाः बनोदव्ययाः। यदमा नमादयाःअनपुप्रदष्ट्रीयतक्षे तदमा नमादध्विमनसङमादम् घनोषयाः जमायतक्षे। यथमा पविरतक्षेषपु ध्विमनयाः मक्रयतक्षे चिक्षेतम् तस्य प्रमतध्विमनयाः भविमत।तदतम् घनोषयाः इत्यस्य अथरयाः प्रमतध्विमनयाः इमत।

श्विमासनमादधौ अनपुप्रदमानमम् इमत अमप कथ्यतक्षे।

यदमा महमानम् विमायपुयाः व्यविमह्रियतक्षे तदमा महमाप्रमाणयाः विणरयाः उत्पदतक्षे। यदमा अल्पयाः विमायपुयाः व्यविमह्रियतक्षे तदमाअल्पप्रमाणयाः विणरयाः उत्पदतक्षे।

उदमात्तयाः अनपुदमात्तयाः स्विररतयाः इमत त्रययाः पकविरमक्षेवि उपविमणरतमायाः।

खयम् शिरम् खजहमामकलष्ट्रीययाः उपध्ममानष्ट्रीययाः मविसगरयाः इत्यक्षेषमामम् बमाहयत्नयाः मविविमारयाः श्विमासयाः अघनोषयाः चि। हशिम्अनपुस्विमारयाः चि इमत एतक्षेषमामम् बमाहयत्नयाः ससविमारयाः नमादयाः घनोषयाः चि। चियम् जशिम् यमम् चि अल्पप्रमाणमायाः। झषम् शिलम् खफ छ ठ थ इत्यक्षेतक्षेषमामम् महमाप्रमाणयाः। अचिमामम् बमाहयत्नयाः उदमात्तयाः अनपुदमात्तयाः स्विररतयाः चि। बमाहयत्नस्य उपयनोगयाःआन्तरतम्यपरष्ट्रीकमायमास भविमत। तस्य उदमाहरणमामन प्रमक्रयमा चि प्रसङक्षे विक्ष्यन्तक्षे।

एकयाः विणर याः अपरस्य सविरणयाः कथस भविमत। चिकमारस्य जकमारक्षेण समाविण्यरमम् मविचिमायरतक्षे।

तपुल्यमास्यप्रयत्नस सविणरमम् इमत सविणरससजमामविधमायकस सकत्रमम्। ययनोयाः विणरयनोयाः मपुखक्षे उच्चिमारणस्थमानमम्आभ्यन्तरप्रयत्नयाः चि इमत एतद्दयस तपुल्यमशस्त चिक्षेतम् तयनोयाः दयनोयाः विणरयनोयाः ममथयाः सविणरससजमा भविमत।इचिपुयशिमानमास तमालपु इमत विचिनमातम् चिकमारस्य जकमारस्य चि उच्चिमारणस्थमानस तमालपु। स्पकषस प्रयतनस स्पशिमारनमामम् इमतविचिनमातम् चिकमारस्य जकमारस्य चि आभ्यन्तरप्रयत्नयाः स्पकषयाः। अतयाः दयनोयाः विणरयनोयाः उच्चिमारणस्थमानमम्



आभ्यन्तरप्रयत्नयाः चि तपुल्यधौ। अत एवि चिकमारयाः जकमारस्य सविणरयाः भविमत। जकमारयाः चि चिकमारस्य सविणरयाःभविमत। अथमारतम् चिकमारजकमारयनोयाः ममथयाः समाविण्यर भविमत।

समाविण्यर मविचिमारकमालक्षे नमाखसकमायमायाः गणनमा भविमत न विमा - पकमारस्य उच्चिमारणस्थमानस ओष्ठधौ।मकमारस्य उच्चिमारणस्थमानमम् ओष्ठधौ नमाखसकमा चि। दयनोयाः आभ्यन्तरप्रयत्नयाः स्पकषयाः। अत्र मविप्रमतपखत्तयाः यतम्पकमारयाः मकमारस्य सविणरयाः न विमा। कपु तयाः। उच्चिमारणस्थमानस दयनोयाः सममानस नमाशस्त। मकमारस्य नमाखसकमा इमतअखधकमम् अशस्त। तत्रनोच्यतक्षे यतम् समाविण्यरमनणरयकमालक्षे आस्यमम् अथमारतम् मपुखक्षे मविदममानमम् एवि उच्चिमारणस्थमानसगमाहमम्। मपुखमादम् बमहयाः मविदममानस स्थमानस न गण्यतक्षे। नमाखसकमा तपु मपुखक्षे नमाशस्त। तस्ममातम् यदमप मकमारस्यनमाखसकमा इमत उच्चिमारणस्थमानमम् अशस्त। तथमामप तस्य गणनमा अत्र न मक्रयतक्षे। अतयाः पकमारमकमारयनोयाः समाविण्यरभविमत। अतयाः उच्यतक्षे - आस्यभवियमावित्स्थमानसमाम्यस समाविण्यरप्रयनोजकमममत।

ऋकमारऌकमारयनोयाः सविणर मविखधयाः (विमामतरकमम्)

हनोतकऌकमारयाः इमत स्थलक्षे हनोततॄकमारयाः इमत सविणरदष्ट्रीघरयाः सशन्धयाः इषयाः। मकन्तपु ऋकमारयाः ऌकमारस्यसविणरयाः नमाशस्त। कपु तनो नमाशस्त सविणरयाः। ऋकमारस्य उच्चिमारणस्थमानस मकधमार। ऌकमारस्य उच्चिमारणस्थमानस दन्तमायाः।दयनोयाः उच्चिमारणस्थमानसमाम्यस नमाशस्त। अतयाः समाविण्यर न सम्भविमत। अतयाः सविणरदष्ट्रीघरसशन्धयाः तयनोयाः भमवितपुमम्नमाहरमत। इषश्चि। अतयाः विमामतरककमारयाः मपुमनयाः कमात्यमायनयाः विमामतरकस रमचितविमानम् - (विमा.) ऋकमारऌकमारयनोयाःसविणर मविखधयाः इमत। अत एतदमामतरकबलमातम् ऋकमारयाः ऌकमारयाः चि परस्परस सविणर भवितयाः। इदमक्षेवि विमामतरकसविहैयमाकरणखसदमान्तकधौमपुदमास भटनोखजदष्ट्रीमकतवियरण मकखञ्चतम् पररवितरनस कक त्विमा खलखखतमम् - ऋऌविणरयनोयाः ममथयाःसमाविण्यर विमाच्यमम् इमत।

अमनषस समाविण्यरमम् तस्य विमारणस चि।

विणमारनमामम् अमनषमम् समाविण्यरमम् कथस प्रमाप्तमम्। तस्य मनविमारणस चि कथमम् इमत अधयाः आलनोच्यतक्षे।

अमनषस समाविण्यरमम् - अविणरस्य उच्चिमारणस्थमानस कण्ठयाः। हकमारस्यमामप कण्ठयाः। स्विरमाणमामम् ऊष्मणमासचि आभ्यन्तप्रयत्नयाः मविविकतयाः। अतयाः अकमारहकमारयनोयाः समाविण्यर प्रमाप्तमम्।

इकमारस्य स्थमानस तमालपु। शिकमारस्यमामप तमालपु। स्विरमाणमामम् ऊष्मणमास चि आभ्यन्तप्रयत्नयाः मविविकतयाः।अतयाः इकमारशिकमारयनोयाः समाविण्यर प्रमाप्तमम्।

ऋविणरस्य उच्चिमारणस्थमानस मकधमार। षकमारस्यमामप मकधमार। स्विरमाणमामम् ऊष्मणमास चि आभ्यन्तप्रयत्नयाःमविविकतयाः। अतयाः ऋकमारषकमारयनोयाः समाविण्यर प्रमाप्तमम्।

विमारणमम् - एविस समत बहहत्र सशन्धप्रदक्षेशिक्षेषपु अमनषस रूपस मनष्पदक्षेत। अतयाः एतक्षेषमास समाविण्यरस्य विमारणमायपमामणमननमा नमाज्झलधौ (१.१.१०) इमत सकत्रस रमचितमम्। (न आ-अचिम्-हलधौ) अस्य सकत्रस्य तमात्पयमारथरयाःभविमत - अचिम् हलम् परस्परस न सविणर। अथमारतम् स्विरस्य व्यञ्जनक्षेन सह समाविण्यर न भविमत इमत।

ह्रिस्विस्य अकमारस्य आभ्यन्तरप्रयत्नयाः - अइउणम् इमत ममाहक्षेश्विरसकत्रक्षे अकमारयाः मविविकतयाः।समाधपुपदस्य मनममारणमम् अषमाध्यमायष्ट्रीसकत्रमामण कपु विर शन्त। अषमाध्यमाय्यमामम् अशन्तमस सकत्रमम् अ अ (८.४.६८) इमत।



तस्य अथरयाः - प्रमक्रयमादशिमायमामम् ययाः मविविकतयाः अकमारयाः स लनोकक्षे व्यविहमारमाय ससविकतयाः मविधष्ट्रीयतक्षे इमत। अस्यसकत्रस्य अषमाध्यमाय्यमामम् प्रभमावियाः नमाशस्त। यदमा रूपस मनष्पदतक्षे तदमा तत्र यमद ह्रिस्वियाः अकमारयाः स्यमातम् तमहरप्रमक्रयमान्तक्षे सयाः ससविकतयाः मक्रयतक्षे।

यदमप एकमारस्य ऐकमारक्षेण प्रकक तसकत्रक्षेण समाविण्यर प्रमाप्ननोमत। तथमामप एकमारयाः ऐकमारस्य सविणरयाः इमत नस्विष्ट्रीमक्रयतक्षे।

यदमप ओकमारस्य औकमारक्षेण प्रकक तसकत्रक्षेण समाविण्यर प्रमाप्ननोमत। तथमामप ओकमारयाः औकमारस्य सविणरयाःइमत न स्विष्ट्रीमक्रयतक्षे।


. 1 अनपुनमाखसकससजमामविधमायकस सकत्रस खलखखत्विमा अथर खलखत।

. 2 अकमारस्य कमत भक्षेदमायाः सशन्त।

. 3 सविणरससजमामविधमायकस सकत्रस खलखखत्विमा अथर खलखत।

. 4 पकमारस्य उच्चिमारणस्थमानस मकमम्।

. 5 चिविगरस्य उच्चिमारणस्थमानस मकमम्।

. 6 कयाः उपध्ममानष्ट्रीययाः।

. 7 आभ्यन्तरप्रयत्नस्य भक्षेदमानम् खलखत।

. 8 हकमारस्य बमाहयत्नयाः कयाः।

. 9 नमाखसकयमा सह मपुखक्षेन उच्चिमाररतस्य विणरस्य कमा ससजमा।१) अननपुनमाखसकयाः २) मकधरन्ययाः ३) अनपुनमाखसकयाः ४) इतम्

. 10 कस्य दष्ट्रीघरयाः प्रकमारयाः नमाशस्त।१) ऋ २) इ ३) ऌ ४) ऐ

. 11 अयमकष्ममा विणरयाः।१) ढ २) भ ३) ख ४) स

. 12 तकमारस्य बमाहयत्नयाः कयाः।१) घनोषयाः २) नमादयाः ३) श्विमासयाः ४) महमाप्रमाणयाः

. 13 ऋकमारस्य सविणरयाः कयाः।१) र २) ट ३) इ ४) ऌ

. 14 अनपुप्रदमानमम् मकमम्।१) घनोषयाः २) नमादयाः ३) मविविमारयाः ४) महमाप्रमाणयाः



[ . ]3 2 अणपुयमदतम् सविणरस्य चिमाप्रत्यययाः॥ (१.१.६९)

सकत्रमाथर याः - उयमदतम् चि अप्रत्यययाः अणम् चि सविणरस्य स्विस्य चि ससजमा भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - ससजमासकत्रममदमम्। अशस्मनम् पञ्च पदमामन सशन्त। अणम् उयमदतम् सविणरस्य चि अप्रत्यययाःइमत सकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। अणम् उयमदतम् अप्रत्यययाः इमत त्रष्ट्रीमण प्रथममान्तमामन पदमामन। सविणरस्य इमतषष्ठ्यक्षेकविचिनमान्तमम्। चि इमत अव्ययपदमम्। स्विस रूपस शिब्दस्यमाशिब्दससजमा इमत सकत्रमातम् स्विमम् इमत पदमम्अनपुवितरतक्षे, षष्ठ्यन्तत्विक्षेन पररणमतक्षे चि।

प्रकक तक्षे सकत्रक्षे अणम् इमत प्रत्यमाहमारयाः परक्षेण णकमारक्षेण गमाहयाः। तशस्मनम् अ इ उ ऋ ऌ ए ओ ऐ औ ह यवि र ल इमत विणमारयाः सशन्त।

अप्रत्यययाः इमत अणम् इत्यस्य मविशिक्षेषणस न तपु उयमदतम् इत्यस्य अमप। उयमदतम् अप्रत्यययाः अणम् चिसविणरस्य स्विस्य इमत पदयनोजनमा। ससजमाप्रकरणक्षे इदस सकत्रस पमठतमम्। अतयाः ससजमा इमत पदस लभ्यतक्षे। तदमासकत्रस्य अथरयाः भविमत -- उयमदतम् चि अप्रत्यययाः अणम् चि सविणरस्य स्विस्य चि ससजमा भवितष्ट्रीमत।

प्रत्ययपदस्य कयाः अथरयाः। उयमदतम्-पदस्य कयाः अथरयाः। अणम् इमत कक्षे न णकमारक्षेण प्रत्यमाहमारयाः इमतप्रश्नमानम् अधस्तमातम् आलनोचियमाम।

प्रत्यययाः (३.१.१) इमत एकस सकत्रमम्। तत्र प्रत्ययशिब्दस्य अथरयाः भविमत यतम् तकतष्ट्रीयक्षे चितपुथर पञ्चमक्षे चिअध्यमायक्षे यक्षे यक्षे मविधष्ट्रीयन्तक्षे तक्षेषमामम् ससजमा मह प्रत्यययाः इमत। सविरत्र प्रत्ययशिब्दस्य अयमक्षेवि अथरयाः गमाहयाः। परन्तपुअशस्मनम् सकत्रक्षे प्रत्ययशिब्दस्य सयाः अथरयाः न गमाहयाः। अत्र तपु प्रतष्ट्रीयतक्षे मविधष्ट्रीयतक्षे इमत प्रत्यययाः। अथमारतम्अषमाध्यमाय्यमामम् यस्य मविधमानस भविमत स मविधष्ट्रीयममानयाः प्रत्यययाः इमत। न प्रत्यययाः अप्रत्यययाः इमत नञम्-तत्पपुरुषसममासयाः। एविञ्च अप्रत्यय इमत शिब्दस्य अमविधष्ट्रीयममानयाः इत्यथरयाः।

पमामणमनमपुमनयाः क ख ग घ ङ इमत कविगरस्य प्रकटनमाय कपुय इमत पदस प्रयपुङ्कक्षे । एविमक्षेवि अन्यक्षेषमासविगमारणमास प्रकटनमाय चिपुय टपु य तपुय पपुय इमत व्यविहरमत। तत्र उयकमारयाः अनपुनमाखसकयाः अशस्त। अतयाः स इतम्-ससजकयाःभविमत। उयकमारयाः एवि उयतम्। उयतम् इतम् यस्य स उयमदतम्। उयमदतम् इत्यनक्षेन कपुय चिपुय टपु य तपुय पपुय एतक्षे अथमारतम् ञयम्-प्रत्यमाहमारस्थमायाः सविर विगर्थीयमायाः विणमारयाः बनोदव्यमायाः।

अणम् इमत प्रत्यमाहमारयाः। ममाहक्षेश्विरसकत्रक्षेषपु अइउणम् इमत लणम् इमत सकत्रदयक्षे णकमारयाः इतम्-ससजकयाः।दमाभ्यमामम् सह अकमारयाः अणम् इमत प्रत्यमाहमारस मनममारमत। तत्र अणम् इमत प्रत्यमाहमारयाः कदमा पकविरण णकमारक्षेण कदमा विमापरक्षेण णकमारक्षेण इमत प्रश्नयाः। तदपुत्तरमाथरमम् अत्र एकमा कमाररकमा -

परक्षेणहैविक्षेणम्-गहमायाः सविर पकविरणहैविमाणम्-गहमा मतमायाः। ऋतक्षेऽणपुमदत्सविणरस्यक्षेत्यक्षेतदक्षेकस परक्षेण तपु।।

अथर याः - इणम् प्रत्यमाहमारयाः सदमा परक्षेण णकमारक्षेण भविमत। अणम् प्रत्यमाहमारयाः सदमा पकविरण णकमारक्षेण भविमत।कक्षे विलमम् अणपुमदत्सविणरस्य चिमाप्रत्यययाः इमत सकत्रक्षे अणम् प्रत्यमाहमारयाः परक्षेण णकमारक्षेण भविमत। अणपुमदतम्-सकत्रक्षेमनयमस्य व्यमतक्रमयाः अशस्त।

कस्य विणरस्य कक्षे ससखजनयाः इमत मनणरययाः कतरव्ययाः।



एकमम् उदमाहरणमम् आलनोचियमाम।

इकनो यणमचि इमत सशन्धसकत्रमम्। अस्य सकत्रस्य अथरयाः भविमत - इकयाः स्थमानक्षे यणम् स्यमातम् अमचि।सरलमाथरयाः - यमद अचियाः पकविरमम् इकम् अशस्त तमहर इकम् -स्थमानक्षे यणम् कतरव्ययाः। पकविरतयाः शस्थतयाः इकम् अचिम् चि अशस्त।नकतनतयमा तयनोयाः मविधमानमम् आनयनस यनोगयाः विमा न भविमत। अतयाः इकम् अचिम् चि अमविधष्ट्रीयममानयाः अशस्त, अप्रत्यययाःअशस्त। यणम् तपु पकविर तत्स्थमानक्षे नमाशस्त। नकतनतयमा आनष्ट्रीयतक्षे, प्रयपुज्यतक्षे, मविधष्ट्रीयतक्षे। अतयाः एवि यणम् मविधष्ट्रीयममानयाःअशस्त। पकविरतयाः मविदममानयाः अमविधष्ट्रीयममानयाः अप्रत्यययाः भविमत। नकतनतयमा यस्य प्रयनोगयाः भविमत स मविधष्ट्रीयममानयाःप्रत्यययाः भविमत। एविञ्च इकनो यणमचि इमत सकत्रक्षे इकम् अचिम् चि अमविधष्ट्रीयममानधौ स्तयाः। यणम् चि मविधष्ट्रीयममानयाः अशस्त।

तस्य उदमाहरणमम् -

सपुधष्ट्री उपमास्ययाः इमत। अशस्मनम् उदमारहणक्षे पकमारमातम् पकविरमम् ययाः उकमारयाः सयाः अचिम् अशस्त। स पकविरतयाःअशस्त। अतयाः उकमारयाः सकत्रस्थक्षेन अचिम्-पदक्षेन बनोध्यतक्षे। अचिम् अमविधष्ट्रीयममानयाः अप्रत्यययाः अशस्त। धकमारमातम् परमम्ययाः ईकमारयाः सयाः इकम् अशस्त न विमा इमत आलनोच्यतक्षे।

(ईकमारयाः पकविरतयाः मविदतक्षे। अतयाः सयाः अमविधष्ट्रीयममानयाः अप्रत्यययाः अशस्त।)

अत्र इकम् इमत ससजमा। ससखजनयाः कक्षे । ससखजनयाः भविशन्त - इ उ ऋ ऌ इमत ममाहक्षेश्विरसकत्रक्षेषपु उमलखखतमायाःविणमारयाः। ममाहक्षेश्विरसकत्रमामण विणरसममाम्नमाययाः इमत उच्यतक्षे। तशस्मनम् उमलखखतमायाः विणमारयाः विमाणरसममाम्नमामयकमायाः इमतकथ्यन्तक्षे। एतक्षेषपु दष्ट्रीघरयाः ईकमारयाः नमाशस्त। तस्ममातम् दष्ट्रीघरयाः ईकमारयाः इकम् -पदक्षेन न बनोध्यतक्षे। सकत्रस तपु विदमत यतम् इकम् -स्थमानक्षे यणम् भवितपु इमत। अतयाः एवि इकनो यणमचि इमत सकत्रक्षेण सपुधष्ट्री उपमास्ययाः इमत उदमाहरणक्षे दष्ट्रीघरस्य ईकमारस्यस्थमानक्षे यणम् न कतपुरमम् शिक्यतक्षे। तदमप शिक्यतक्षे यमद इकम् इमत अशस्मनम् दष्ट्रीघमारणमाममप गहणस स्यमातम्। तथमा गहणसपमामणमनमपुमनसम्ममतस मविनमा न भविमत। अतयाः अणपुमदत्सविणरस्य चिमाप्रत्यययाः इमत सकत्रस प्रणष्ट्रीतस मपुमननमा। इदस सकत्रमम्अणम् इत्यनक्षेन दष्ट्रीघमारणमाममप गहणस कमारयमत। अत एवि इदस सकत्रस गहणकशिमासमम् इमत व्यमाकरणसम्प्रदमायक्षेप्रखसदमम्। गकहशन्त अकमारमादययाः स्विसविणमारनम् यक्षेन तदम् गहणकमम्। एविस इकम् -प्रत्यमाहमारयाः ह्रिस्विमानमास दष्ट्रीघमारणमासप्लपुतमानमास चि बनोधकनो भविमत। तक्षेन सपुधष्ट्री उपमास्ययाः इत्यमामदस्थलक्षे ईकमारस्य यणम् भविमत। प्रमक्रययमा सपुध्यपुपमास्ययाःइमत रूपस चि खसद्ध्यमत।

अणम् इमत ससजमा। ससखजनयाः सशन्त - अ इ उ ऋ ऌ ए ओ ऐ औ ह य वि र ल इमत।

अणपुमदतम् सविणरस्य चिमाप्रत्यययाः इमत प्रकक तसकत्रक्षेण अ इ इत्यमादययाः अमप ससजमा इमत उकमम्। कक्षे तमहरससखजनयाः। स्विस्य सविणमारयाः ससखजनयाः। अकमारस्य कक्षे सविणमारयाः। यक्षेषमामम् उच्चिमारणस्थमानमम् आभ्यन्तरप्रयत्नयाः चिअकमारक्षेण तपुल्ययाः तक्षे विणमारयाः। कक्षे तक्षे विणमारयाः। तक्षे विणमारयाः भविशन्त अकमारस्य अषमादशि भक्षेदमायाः। तक्षेमपुखनमाखसकमाविचिननोनपुनमाखसकयाः इमत सकत्रक्षे समविस्तरस विमणरतमायाः।

अकमारयाः ससजमा। तत्ससखजनयाः - अकमारस्य अषमादशि भक्षेदमायाः।

इकमारयाः ससजमा। तत्ससखजनयाः - इकमारस्य अषमादशि भक्षेदमायाः।

उकमारयाः ससजमा। तत्ससखजनयाः - उकमारस्य अषमादशि भक्षेदमायाः।



ऋकमारयाः ससजमा। तत्ससखजनयाः - ऋकमारस्य अषमादशि भक्षेदमायाः। अमपचि ऌकमारस्य दमादशि भक्षेदमायाः। कपु तयाःएविमम्। यतनो मह ऋऌविणरयनोयाः समाविण्यरमम् अशस्त।

ऌकमारयाः ससजमा। तत्ससखजनयाः - ऌकमारस्य दमादशि भक्षेदमायाः। अमपचि ऋकमारस्य अषमादशि भक्षेदमायाः। कपु तयाःएविमम्। यतनो मह ऋऌविणरयनोयाः समाविण्यरमम् अशस्त।

इदमत्रमाविदक्षेयमम् - ह्रिस्विस्य ऌकमारस्य षटम् भक्षेदमायाः सशन्त। प्लपुतस्य ऌ३कमारस्य षडम् भक्षेदमायाः सशन्त।दष्ट्रीघरयाः ऌकमारयाः ससस्कक तक्षे नमाशस्त। अत एवि ऌकमारस्य दमादशि एवि भक्षेदमायाः इमत उकमम्।

एकमारयाः ससजमा। तत्ससखजनयाः - एकमारस्य दमादशि भक्षेदमायाः।

ओकमारयाः ससजमा। तत्ससखजनयाः - ओकमारस्य दमादशि भक्षेदमायाः।

ऐकमारयाः ससजमा। तत्ससखजनयाः - ऐकमारस्य दमादशि भक्षेदमायाः।

औकमारयाः ससजमा। तत्ससखजनयाः - औकमारस्य दमादशि भक्षेदमायाः।

एकमारस्य ओकमारस्य ऐकमारस्य औकमारस्य चि ह्रिस्वियाः प्रकमारयाः नमाशस्त। तस्ममातम् कक्षे विलस दमादशि एविप्रकमारमायाः प्रत्यक्षेकस सशन्त।

ए ओ ऐ औ इमत विस्तपुतयाः दयनोयाः स्विरयनोयाः मक्षेलनक्षेन उत्पनमायाः स्विरमायाः। अत एवि तक्षेषमास ह्रिस्विमायाः नभविशन्त। ननपु कथस मक्षेलनमम् जमातमम्। तदथमा-

अ+इ=ए, अ+उ=ओ, अ+ए=ऐ, अ+ओ=औ

य वि ल इमत त्रयमाणमामम् अनपुनमाखसकयाः अननपुनमाखसकयाः चि प्रकमारयाः वितरतक्षे। यथमा- यम् यम्य , विम् विम्य , लम्य लम्यइमत। अत एवि य वि ल इमत दयनोयाः दयनोयाः ससजमा।

कपुय इमत ससजमा। तत्ससखजनयाः - क ख ग घ ङ इमत।

चिपुय इमत ससजमा। तत्ससखजनयाः - चि छ ज झ ञ इमत।

टपु य इमत ससजमा। तत्ससखजनयाः - ट ठ ड ढ ण इमत।

तपुय इमत ससजमा। तत्ससखजनयाः - त थ द ध न इमत।

पपुय इमत ससजमा। तत्ससखजनयाः - प फ ब भ म इमत।

[ . ]3 3 तपरस्तत्कमालस्य॥ (१.१.७०)

सकत्रमाथर याः - तमातम् परयाः अणम् , तयाः परयाः यस्ममातम् सयाः अणम् , स्विस्य उच्चिमारणकमालयाः इविउच्चिमारणकमालयाः यस्य सविणरस्य, तस्य ससजमा भविमत। स्विस्य चि ससजमा भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - ससजमासकत्रममदमम्। सकत्रक्षेऽशस्मनम् दक्षे पदक्षे स्तयाः। तपरयाः तत्कमालस्य इमतसकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। तपरयाः इमत पदस मदयाः आवितरतक्षे। अथमारतम् विमारदयस गकहतक्षे। तक्षेन तपरयाः तपरयाः तत्कमालस्य इमतशस्थमतयाः भविमत। तयनोयाः एकस्य तपरशिब्दस्य बहहवष्ट्रीमहसममासयाः गकहतक्षे। तयाः परयाः यस्ममातम् सयाः तपरयाः इमत।अपरस्य तपरशिब्दस्य पञ्चमष्ट्रीतत्पपुरुषयाः सममासयाः गकहतक्षे। तमातम् परयाः तपरयाः इमत। तत्कमालस्य इत्यत्र



बहहवष्ट्रीमहसममासयाः। तस्य कमाल इवि कमालनो यस्य स तत्कमाल इमत। अथरस्तपु एविमम् - तस्य तपरत्विक्षेनउच्चिमायरममाणस्य कमाल इवि कमालनो यस्य स तत्कमालयाः इमत। तस्य तत्कमालस्य इमत। अणपुमदतम् सविणरस्यचिमाप्रत्यययाः इमत सकत्रमातम् अणम् इमत पदमनपुवितरतक्षे। अणम् इत्यनक्षेन विमाणरसममाम्नमामयकमायाः विणमारयाः एवि गकहन्तक्षे। स्विसरूपस शिब्दस्यमाशिब्दससजमा इमत सकत्रमातम् स्विस रूपमम् इमत पददयमनपुवितरतक्षे। तयनोयाः षष्ठ्यन्ततयमामविभमकमविपरणमामयाः भविमत। समक्षेषमास पदमानमास यनोजनयमा सकत्रस्यमाथरयाः भविमत - तमातम् परयाः अणम् , तयाः परयाः यस्ममातम्सयाः अणम् , स्विस्य उच्चिमारणकमालयाः इवि उच्चिमारणकमालयाः यस्य सविणरस्य, तस्य ससजमा भविमत। स्विस्य चि ससजमाभविमत।

उदमाहरणक्षे सकत्रमाथरसमन्विययाः - अणपुमदतम् सविणरस्य चिमाप्रत्यययाः इमत गहणकशिमासबलमातम् अकमारयाःस्विस्य १८ सविणमारनमास चि ससजमा बनोधकनो विमा भविमत। यमद क्विमचितम् अतम् इमत पदमम् आयमामत तदमा तत्रमामपअकमारस्य अषमादशिमानमास सविणमारनमास बनोधयाः प्रमाप्तयाः। तदमा प्रकक तसकत्रमम् प्रवितरतक्षे। अकमारमातम् परमम् तकमारयाः यनोखजतयाःचिक्षेतम् तपरस्तत्कमालस्य इमत प्रकक तसकत्रक्षेण अस्य अकमारस्य यमाविमानम् उच्चिमारणकमालयाः अशस्त अथमारतम्एकममामत्रकयाः, तमाविमानम् उच्चिमारणकमालयाः यस्य स्विसविणरस्य अशस्त तस्य ससजमा भविमत। तमाविमानम् उच्चिमारणकमालयाःह्रिस्विमानमास षण्णमामम् अकमारमाणमामम् अशस्त। अतम् इमत तपरयाः अकमारयाः अशस्त इमत अतयाः षण्णमामक्षेवि ह्रिस्विमानमास बनोधयाःभविमत न तपु अषमादशिमानमाममप भक्षेदमानमामम्।

अतम् इत्यनक्षेन एतक्षे बनोदव्यमायाः -

ह्रिस्वियाः उदमात्तयाः अनपुनमाखसकयाः अकमारयाः,

ह्रिस्वियाः उदमात्तयाः अननपुनमाखसकयाः अकमारयाः,

ह्रिस्वियाः अनपुदमात्तयाः अनपुनमाखसकयाः अकमारयाः,

ह्रिस्वियाः अनपुदमात्तयाः अननपुनमाखसकयाः अकमारयाः,

ह्रिस्वियाः स्विररतयाः अनपुनमाखसकयाः अकमारयाः,

ह्रिस्वियाः स्विररतयाः अननपुनमाखसकयाः अकमारयाः इमत।

एविमम् इतम् उतम् एतम् ओतम् ऐतम् औतम् इमत अषसपु तपरक्षेषपु अमप बनोदव्यमम्। प्रत्यक्षेकमम् स्विस्य षण्णमासभक्षेदमानमास ससजमायाः भविशन्त। ऋतम् ह्रिस्विमानमामम् षण्णमामम् ऋकमारमाणमामम् , ह्रिस्विमानमास षण्णमामम् ऌकमारमाणमास चि ससजमा भविमत।ऌतम् ह्रिस्विमानमामम् षण्णमामम् ऋकमारमाणमामम् , ह्रिस्विमानमास षण्णमामम् ऌकमारमाणमास चि ससजमा भविमत। ऋऌविणरयनोयाः ममथयाःसमाविण्यमारतम्। तथमामप क्विमचितम् ऌतम् ऋकमारस्य ससजमा न भविमत। यथमा पपुषमामददपुतमादद्यॢमदतयाः इत्यमामदस्थलक्षेषपु।


. 15 अणम् स्विसविणरस्य ससजमा कदमा भविमत।

. 16 उयमदतम् कयाः।

. 17 मविधष्ट्रीयममानयाः उयमदतम् सविणरस्य ससजमा भविमत न विमा।



. 18 अणपुमदतम् सविणरस्य चिमाप्रत्यययाः इमत सकत्रक्षे अणम् कक्षे न णकमारक्षे सह।

. 19 तपरयाः इत्यत्र मदमविधयाः सममासयाः लक्षेख्ययाः।

. 20 उतम् कतष्ट्रीनमामम् ससजमा।

. 21 ईतम् इमत तपरकरणस चिक्षेतम् तपरशिब्दस्य कयाः मविगहयाः बनोध्ययाः।

. 22 गहणकशिमासक्षेण ककीदृशियाः अणम् सविणर बनोधयमत।१) मविधष्ट्रीयममानयाः २) अमविधष्ट्रीयममानयाः ३) आगमयाः ४) आदक्षेशियाः

. 23 अणपुमदत्सविणरस्य चिमाप्रत्यययाः इमत सकत्रक्षे अप्रत्ययस्य कक्षे न सम्बन्धयाः।१) अणम् २) उमदतम् ३) अणम् चि उमदतम् चि ४) एषपु कनोऽमप न

. 24 ऋकमारयाः ससजमा चिक्षेतम् तत्ससखजनयाः कमत।१) १२ २) १८ ३) ३० ४) ६

. 25 ऋतम् ससजमा चिक्षेतम् तत्ससखजनयाः कमत।१) ६ २) १८ ३) ३० ४) १२

[ . ]3 4 स्विस रूपस शिब्दस्यमाशिब्दससजमा॥ (१.१.६८)

सकत्रमाथर याः - अथरमविमशिषयाः शिब्दयाः ससजष्ट्री, शिब्दशिमासक्षे यमा ससजमा तमास मविनमा।

सकत्रमावितरणमम् - अग्निक्षेढरकम् इमत एकस सकत्रमम्। अस्य अथरयाः - अमग्नितयाः परस ढकम् इमत प्रत्यययाःयनोजनष्ट्रीययाः। अमग्नियाः तपु पदमाथरयाः। ढकम् प्रत्यययाः तपु शिब्दयाः। कथमम् विमह्निमम् आनष्ट्रीय ततयाः परस ढकम् इमत शिब्दस्ययनोगयाः कतपुर शिक्यतक्षे। सकत्रक्षे अमग्निशिब्दयाः उच्चिमाररतयाः। अमग्निपदमाथमारतम् परस ढकम् प्रत्यययाः न यनोकपुस शिक्ययाः। अतयाःअमग्निपदमाथर त्यक्त्विमा अमग्निशिब्दमातम् परस ढकम् प्रत्यययाः प्रयनोकपुस शिक्यतक्षे। अमप चि अमग्निशिब्दस्य पयमारयमायाः विमह्नियाःअनलयाः पमाविकयाः इत्यमादययाः सशन्त। तक्षेभ्ययाः अमप ढकम् प्रत्यययाः प्रयनोकपुस शिक्यतक्षे। एविस समत कक्षे विलमम् अमग्निशिब्दमातम्उत अमग्निविमाचिकक्षे भ्ययाः विमह्नि अनल इत्यमामदभ्ययाः पयमारयशिब्दक्षेभ्ययाः अमप ढकम् प्रत्यययाः प्रयनोकव्ययाः इमत प्रश्नयाः।तमनणरयमाय इदमम् सकत्रमम् आनष्ट्रीतमम्।

सकत्रव्यमाख्यमा - ससजमासकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे चित्विमारर पदमामन सशन्त। स्विमम् रूपमम् शिब्दस्यअशिब्दससजमा इमत सकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। स्विमम् इत्यस्य अथरयाः अथरयाः, विमाच्ययाः, अमभधक्षेययाः इमत। रूपमम् इत्यस्यआनपुपकविर्थी अथरयाः। 'अ-गम्-नम्-इ' इमत क्रमशियाः मविदममानमायाः विणमारयाः अमग्निशिब्दस्य आनपुपकविर्थी भविमत। व्यमाकरणक्षेअथरस्य ससस्कमारयाः न भविमत, शिब्दस्य ससस्कमारयाः भविमत। अतयाः व्यमाकरणक्षे अथरयाः गधौणयाः। शिब्दयाः प्रधमानमम्। अतयाःअत्र अथरमविमशिषयाः शिब्दयाः ससजष्ट्री भविमत। शिब्दशिमासक्षे ससजमा शिब्दससजमा इमत सप्तमष्ट्रीतत्पपुरुषयाः सममासयाः। सकत्रस्यअथरयाः भविमत - सकत्रक्षे उपमात्तयाः शिब्दयाः ससजमा, अथरमविमशिषयाः शिब्दयाः ससजष्ट्री, अथमारतम् आनपुपकविर्थी ससखजनष्ट्री, शिब्दशिमासक्षेयमा ससजमा तमास मविनमा। एविञ्च व्यमाकरणक्षे शिब्दक्षेन तस्य स्विरूपस्य बनोधयाः भविमत, अथरस्य बनोधयाः न गमाहयाः, न विमापयमारयस्य। एविञ्च अग्निक्षेढरकम् इमत सकत्रक्षे अमग्निशिब्दयाः उपमात्तयाः। अमग्निशिब्दक्षेन 'अ-गम्-नम्-इ' इमत आनपुपकविर्थी एवि बनोध्यमा।ततयाः एवि ढकम् प्रत्यययाः यनोज्ययाः।



[ . ]3 5 यक्षेन मविखधस्तदन्तस्य॥ (१.१.७२)

सकत्रमाथर याः - मविशिक्षेषणस तदन्तस्य ससजमा भविमत, स्विस्य चि रूपस्य इमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - ससजमासकत्रममदमम् पदत्रयमात्मकमम्। यक्षेन मविखधयाः तदन्तस्य इमत सकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। यक्षेनइमत यतम्-सविरनमाम्नयाः तकतष्ट्रीयहैकविचिनमान्तमम् पदमम्। यक्षेन इत्यत्र करणक्षे तकतष्ट्रीयमा। मविखधयाः इमत प्रथममान्तस पदमम्।मविधष्ट्रीयतक्षे इमत मविखधयाः, मविधमानमक्रयमा इत्यथरयाः। तदन्तस्य इमत षष्ठ्यक्षेकविचिनमान्तमम् पदमम्। सयाः अन्तक्षे यस्य सतदन्तयाः इमत बहहवष्ट्रीमहयाः सममासयाः। स्विस रूपस शिब्दस्यमाशिब्दससजमा इमत सकत्रमातम् स्विस रूपमम् इमत प्रथममान्तसपददयमनपुवितरतक्षे, षष्ठ्यन्ततयमा मविपररणमतक्षे चि। करणस चि मक्रयमास प्रमत। अत्र तत्करणस मविशिक्षेषणरूपक्षेण गकहतक्षे।यक्षेन करणक्षेन अथमारतम् मविशिक्षेषणक्षेन पमामणमनयाः मविधमानस करनोमत ततम् करणमम् ससजमा। कस्य। स्विस्य अमपचि ततम्मविशिक्षेषणस यस्य अन्तक्षे अशस्त तस्य ससजमा। अतयाः सकत्रमाथर्वो भविमत - मविशिक्षेषणस तदन्तस्य ससजमा भविमत स्विस्य चिरूपस्य इमत।

उदमाहरणमम् - अचिनो यतम् इमत एकमम् सकत्रमम्। तस्ममातम् पकविरमम् अखधकमाररूपक्षेण धमातनोयाः इमत एकस पदमम्पमामणमनमपुमनयाः खलखखतविमानम्। विस्तपुतयाः धमातनोयाः परस यतम् प्रत्यययाः कतरव्ययाः अशस्त। परन्तपु यक्षेन सकत्रक्षेण तत्कमायरकतपुरमम् इच्छमत तशस्मनम् सकत्रक्षे समाकमातम् अचियाः इमत एकमक्षेवि पदस तत्कमायमारथरमम् दत्तविमानम्। 'यतम्' इमत तपु प्रत्यययाःमविधक्षेययाः अशस्त। अचियाः इमत पदममाध्यमक्षेन धमातनोयाः परस यतम्-प्रत्ययस मविदधमामत पमामणमनयाः। अत एवि अचियाः इमतममाध्यमस तस्य करणस भविमत। तदक्षेवि मविशिक्षेषणमम् इमत कथ्यतक्षे अत्र। तमदशिक्षेषणस स्विस्य ससजमा भविमत। अमपचि तदम्यस्य अन्तक्षे भविमत तस्य ससजमा भविमत। यथमा अचियाः इमत स्विस्य ससजमा भविमत। अथमारतम् ययाः धमातपुयाः कक्षे विलमम्अचिम्-रूपयाः एवि अशस्त ततयाः अमप यतम्-प्रत्यययाः भविमत। यथमा इ इमत धमातपुयाः। तस्ममातम् यतम्-प्रत्यययनोगक्षेन अययाःइमत रूपस मनष्पदतक्षे। मदतष्ट्रीययाः अथरस्तपु - अचिम् यस्य अन्तक्षे अशस्त तस्य धमातनोयाः अमप अचिम् ससजमा भविमत।यथमा - मचि इमत धमातपुयाः। तस्य अन्तक्षे अचिम् अशस्त। अतयाः अचिम् इमत ससजमा। मचि इमत अजन्तयाः धमातपुयाः ससजष्ट्री।अत एवि मचि धमातपुतयाः यतम्-प्रत्यययनोगक्षेन चिययाः इमत रूपस मनष्पदतक्षे।

लधौमककमम् उदमाहरणमम् आलनोचियमामयाः। यमद यमानमम् आनय इमत उक्त्विमा यमानचिमालकयाः प्रक्षेष्यतक्षे तमहरस कपु त्र उपमविश्य यमानमम् आनयमत। स यमानचिमालकस्य आसनक्षे उपमविश्य यमानमम् आनयमत।

तदतम् अचिम्-शिब्दक्षेन धमातपुतयाः प्रत्यययाः यनोजनष्ट्रीययाः इमत उकमम्। तदमा अचिम्-शिब्दयाः यस्य अन्तक्षे अशस्ततमादृशिस धमातपुमम् बनोधयमत।

एविस तदन्तस्य ससजमाकरणमक्षेवि तदन्तमविखधयाः इमत प्रखसदमम् व्यमाकरणक्षे।

इदमम् अविधमायरमम् एवि -

तदन्तमविखधयाःसकत्रक्षे यमामन पदमामन सशन्त ततयाः अखधकमामन पदमामन सकत्रस्य अथर दृश्यन्तक्षे। तत्र एतहैयाः षशडभयाः प्रकमारहैयाः

पदमामन लभ्यन्तक्षे। १) सकत्रक्षे समाकमातम् उच्चिमाररतमामन, उपमात्तमामन, उमलखखतमामन, २) अखधकमारक्षेण लब्धमामन, ३)

अनपुविकत्त्यमा लब्धमामन, ४) पररभमाषयमा उपस्थमामपतमामन, ५) आकक्षेपमातम् लब्धमामन, ६) अध्यमाहृतमामन।



सकलपदलमाभमानन्तरमम् पददयमम् सममानमविभमककमम् अशस्त न विमा इमत द्रिषव्यमम्। अथमारतम् दयनोयाःपदयनोयाः मविभमकयाः सममानमा, एकमा एवि अशस्त न विमा इमत द्रिषव्यमम्। समा मविभमकयाः यमद सप्तमष्ट्री अशस्त तमहर तत्रतदमामदमविखधयाः भविमत। तदमामदमविखधयाः अगक्षे विक्ष्यतक्षे। सप्तमयीं मविनमा अन्यमविभमकयाः यमद अशस्त तमहर तयनोयाः दयनोयाःपदयनोयाः मध्यक्षे एकस मविशिक्षेषणस भविमत, अपरस चि मविशिक्षेष्यमम्। मविशिक्षेष्यमविशिक्षेषणभमावियाः अशस्त चिक्षेतम् अभक्षेदमान्विययाःसमाममान्यतयाः भविमत। व्यमाकरणशिमासक्षे तदन्तमविखधयाः अमप भविमत। तदन्तमविखधयाः यदमा भविमत तदमा - तथमामविशिक्षेष्यमम् गमाहमम् यस्य अन्तक्षे मविशिक्षेषणमम् अशस्त, अथमारतम् मविशिक्षेषणस मविशिक्षेष्यस्य अन्त्ययाः अवियवियाः अशस्त इमततमादृशिस मविशिक्षेष्यमम् बनोध्यमम्।

उदमाहरणमम् - यथमा 'अचियाः धमातनोयाः यतम्' इत्यत्र अचियाः इमत मविशिक्षेषणस धमातनोयाः इमत मविशिक्षेष्यमम्। अत्रतथमा धमातपुयाः गमाहयाः यस्य अन्तक्षे अचिम् अशस्त। अथमारतम् अजन्तयाः धमातपुयाः बनोदव्ययाः। मचि खज भक इत्यमादययाः धमातवियाःअजन्तमायाः सशन्त। तक्षे अस्य मविशिक्षेषणस्य ससखजनयाः, अथमारयाः भविशन्त।

तदमामदमविखधयाःयशस्मशन्विखधस्तदमादमाविल्गहणक्षे इमत कमामचितम् पररभमाषमाशस्त। तस्यमायाः सरलमाथरयाः अत्र दष्ट्रीयतक्षे।

सकत्रक्षे सकलपदलमाभमानन्तरमम् यमद पददयस सप्तम्यन्तस स्यमातम्। अथमारतम् दयनोयाः पदयनोयाः मविभमकयाः सप्तमष्ट्रीस्यमातम्। तयनोयाः मध्यक्षे मविशिक्षेषणपदस्य अथरयाः कक्षे विलमम् एकयाः अलम् अथमारतम् एकयाः विणरयाः स्यमातम्। अथमारतम् तयनोयाः मध्यक्षेएकमम् पदमम् अलम्-बनोधकस स्यमातम्। तमहर तदमामदमविखधयाः भविमत, तदन्तमविखधयाः न भविमत। सयाः अलम् यस्य आदधौअथमारतम् अदमावियवियाः अशस्त तस्य गहणस कतरव्यमम् इमत तदमामदमविखधयाः।

उदमाहरणमम् - विमान्तनो मय प्रत्ययक्षे इमत एकस सकत्रमम्। विमान्तयाः इमत पदस्य तदमामदमविधधौ उपयनोगयाःनमाशस्त। अत्र मय इमत 'यम्’-विणरस्य सप्तमष्ट्री अशस्त। प्रत्ययक्षे इत्यमप सप्तमष्ट्री अशस्त। पददयमम् सप्तम्यन्तमम्अशस्त। मय इमत मविशिक्षेषणपदस्य अथरयाः कक्षे विलमम् एकयाः अलम् अथमारतम् एकयाः एवि 'यम्' इमत विणरयाः अशस्त। तत्रमाधपुनमातदमामदमविखधयाः भविमत। अत एवि यकमारमामदयाः प्रत्यययाः अत्र गमाहयाः। यविणरयाः यस्य प्रत्ययस्य प्रथमयाः विणरयाः अशस्ततमादृशियाः प्रत्यययाः बनोदव्ययाः।

पमाठगतप्रश्नमायाः ३

. 26 पदस्य मविसजरनष्ट्रीयस्य सयाः इमत शस्थतक्षे तदन्तमविखधनमा कयाः अथरयाः लभ्यतक्षे।

. 27 अतनो दष्ट्रीघर्वो यमञ समाविरधमातपुकक्षे इमत शस्थतक्षे तदमामदमविखधनमा कयाः अथरयाः लभ्यतक्षे।

. 28 तदन्तमविखधयाः कदमा भविमत।

. 29 तदमामदमविखधयाः कदमा भविमत।

. 30 स्विस रूपस शिब्दस्यमाशिब्दससजमा इमत सकत्रक्षे शिब्दस्य रूपमम् मकमम्।१) अथरयाः २) आनपुपकविर्थी ३) पयमारयशिब्दमायाः ४) एषपु कनोऽमप न

. 31 सकत्रक्षे मकस तदन्तस्य ससजमा भविमत।१) मविशिक्षेष्यमम् २) मविशिक्षेषणमम् ३) धमातपुयाः ४) पदमम्



. 32 पददयमम् सप्तम्यन्तमम् अशस्त, मकञ्च तयनोयाः एकमम् अल्बनोधकमशस्त चिक्षेतम् मकस भविमत।१) तदन्तमविखधयाः २) अव्यविमहतपरस्य ३) तस्य स्थमानक्षे ४) तदमामदमविखधयाः

. 33 सकत्रक्षे पददयमम् प्रथममान्तमम् अशस्त, मकञ्च तयनोयाः एकमम् मविशिक्षेषणमशस्त तदमा मकस भविमत।१) तदन्तमविखधयाः २) मविशिक्षेषणमविखधयाः ३) अनशल्विखधयाः ४) तदमामदमविखधयाः


सममासक्षेन अस्य पमाठस्य मपुख्यमविषययाः अधस्तमादम् उपन्यस्यतक्षे।

यमद कस्यमचिदम् विणरस्य मपुखक्षे उच्चिमारणस्थमानमम् आभ्यन्तरप्रयत्नयाः चि इमत एतदम् दयमम् अपरक्षेणविणरन तपुल्यमम् सममानमम् अशस्त तमहर तधौ परस्परमम् सविणर भवितयाः इमत तपुल्यमास्यप्रयत्नस सविणरमम् इमतसकत्रस्यमाथरयाः। पञ्च उच्चिमारणस्थमानमामन सशन्त। बमाहयाः आभ्यन्तरयाः इमत यत्नयाः मदमविधयाः। अशस्त। बमाहयाःएकमादशिधमा, आभ्यन्तरयाः चितपुधमार अशस्त।

तपुल्यमास्यप्रयत्नस सविणरमम् इमत सकत्रक्षेण सविणरससजमा कक तमा। परन्तपु कदमा कशश्चितम् विणरयाः स्विसविणरस्यससजमा स्यमामदमत न स्पषमम्। अतयाः अणपुयमदतम् सविणरस्य चिमाप्रत्यययाः इमत सकत्रममागतमम्। यदमा अणम् अमविधष्ट्रीयममानयाःअशस्त तदमा एवि स्विसविणरस्य ससजमा गमाहकनो विमा भवितष्ट्रीमत सकत्रस्यमास्यमाशिययाः। उयमदतम् मविधष्ट्रीयममानयाः अमपस्विसविणमारनम् गमाहयमत।

एकस्य अविणरस्य अषमादशि (१८) प्रकमारमायाः सशन्त। यदमा कक्षे विलस ह्रिस्विमायाः एवि षडम् प्रकमारमायाःप्रकटनष्ट्रीयमायाः इमत मनष्ट्रीषमा अशस्त तदमा ह्रिस्विमादम् अकमारमातम् परमम् एकयाः तकमारयाः यनोजनष्ट्रीययाः। यथमा अतम् इमत।इदमक्षेवि तपरकरणमम् उच्यतक्षे। अतम् इत्यस्य अथरयाः ह्रिस्विमायाः षडम् अविणमारयाः इमत। एविमक्षेवि उतम् एतम् ओतम् इत्यमामदषपुअमप बनोध्यमम्।

शिब्दशिमासक्षे यमा ससजमा तमास मविहमाय अन्यक्षे यक्षे शिब्दयाः व्यमाकरणक्षे प्रयपुज्यन्तक्षे तक्षे स्विरूपस्य विमाचिकमायाःभविन्तष्ट्रीमत स्विस रूपस शिब्दस्यमाशिब्दससजमा इमत सकत्रस्यमाथरयाः। तक्षेन अग्निक्षेढरकम् इमत सकत्रक्षेण उकस कमायरमम् अमग्निपदमाथमारतम्परस न भविमत अमप तपु अमग्निशिब्दमातम् परस भविमत।

सकत्रक्षेषपु प्रयपुकमानमामम् मविभककीनमामम् अथमारयाः लधौमककव्यमाकरणमादम् मभनमायाः भविशन्त। मकञ्चअत्यल्पशिब्दप्रयनोगक्षेन सकत्रमामण रचिनष्ट्रीयमामन इमत कमारणमातम् पमामणमनयाः बहहनम् उपमायमानम् आमविष्कक त्य व्यविजहमार।तक्षेषपु अन्यतमयाः उपमाययाः कक्षे विलस मविशिक्षेषणक्षेन कमायरमम् उच्यतक्षे। मविशिक्षेष्यमम् एकविमारमम् अन्यत्र उच्यतक्षे। अतयाः यदमामविशिक्षेष्यमविशिक्षेषणसम्बन्धयाः भविमत तदमा तदन्तमविखधयाः भविमत। मविशिक्षेषणस तदन्तस्य ससजमा भविमत स्विस्य चिरूपस्यमामप। तदमा मविशिक्षेषणमान्तस मविशिक्षेष्यमम् बनोध्यमम्।

यदमा पददयस सप्तम्यन्तस स्यमातम्। तयनोयाः मध्यक्षे एकमम् पदमम् अलम्-बनोधकस स्यमातम्। तमहर तदमामदमविखधयाःभविमत। तक्षेन सयाः अलम् यस्य आमदमविणरयाः तमादृशिस्य गहणस भविमत।




अशस्मनम् पमाठ्यक्रमक्षे पकविरप्रकरणस्य जमानस मविनमा परविमतरपमाठमानमामम् अध्ययनमम् अत्यन्तस कषसमाध्यमम्।अतयाः पकविरपकविरपमाठमानमामम् उमचितमम् अध्ययनमम् अमनविमायरमक्षेवि। तथमामप अध्ययनकमालक्षे बहहत्र मविषययाः नमाविगम्यतक्षे।तदमा अध्ययनस न स्थगनष्ट्रीयमम्। अत्र ययाः मविषययाः शक्लषयाः भमामत स कदमामचितम् अगक्षे इतनोऽमप स्पषयाः भमवितपुमम्अहरमत। अतयाः मनरन्तरमम् अगक्षे पठनष्ट्रीयमक्षेवि। एकहै कस्य पमाठस्य आदनोपमान्तस जमानमम् एकविमारस पठनक्षेन नसम्भविमत। तस्ममातम् मपुहहमपुरहह याः पठनष्ट्रीयमम्। परन्तपु कमामचितम् पशङ्कयाः, कशश्चितम् शिब्दयाः, कमामचितम् प्रमक्रयमा, कमामचितम्यपुमकयाः यमद बनोदपुस न शिक्यतक्षे तमहर अमगमस्य अध्ययनस्य मविरमामयाः न कतरव्ययाः। अविगमयाः न भविमत इमतअविसमादयाः न कतरव्ययाः। पठनमम् तपु अनपुवितरनष्ट्रीयमम्।

स्विस्य यनोग्यतमा कमा। तस्यमायाः विधरनस कतरव्यस चिक्षेतम् मकस मकमम् आविश्यकमममत अत्र सपुभमामषतमक्षेकसदष्ट्रीयतक्षे -

शिपुशकषमा शविणस चिहैवि गहणस धमारणस तथमा।ऊहमापनोहमाथर मविजमानस तत्त्विजमानस चि धष्ट्रीगपुणमायाः॥

अन्वियमाथर याः - शिपुशकषमा शविणक्षेच्छमा, शविणस समाकमातम् शविणमम्। गहणस शपुतस्य मविषयस्य अविगमयाः,धमारणस यथमा शपुतस यथमा अविगतस तथमा तस्य धमारणस स्मरणमम् , तथमा ऊहयाः तकर याः स्विपकसमथरनमम्, अपनोहयाःप्रमतपकस्य आकक्षेपमाणमास खण्डनमम् , अथर मविजमानस तकर मवितकमारनन्तरमम् मनष्पनस्य अथरस्य खसदमान्तस्यव्यहमारयनोग्यस जमानमम् , तत्त्विजमानमम् ममरजमानमम् चि इमत एतक्षे अषधौ धष्ट्रीगपुणमायाः बपुमदगपुणमायाः सशन्त।

अत एवि ययाः कनोऽमप विहैद पुष्यस सम्पमादमयतपुमम् इच्छमत चिक्षेतम् एतक्षे धष्ट्रीगपुणमायाः तस्य स्यपुयाः। शिमासस्यगपुरुमपुखमातम् शविणस्य प्रबलमा इच्छमा आविश्यककी। तक्षेन अन्यमामन आकषरणमामन त्यक्त्विमा शविणक्षे प्रविकखत्तयाः भविमत।शविणक्षे प्रविकत्तक्षेयाः अनन्तरमम् मविकक्षेपकमारणमामन दकरष्ट्रीकक त्य एकमागचिक्षेतसमा शविणस कतरव्यमम्। यदमा यमावितम् शकयतक्षे तदमातस्य गहणमम् अथमारतम् मविषयस्य अविबनोधयाः, सपुस्पषस जमानमम् भवितपु। कक्षे विलस शविणभमकयाः कक तमा परन्तपु मकममप नबपुदमम् इमत शस्थमतयाः ममास्तपु।

व्यमाकरणशिमासक्षे प्रमत पदमम् नविष्ट्रीनमायाः मविषयमायाः उदविशन्त। बहवियाः प्रकमारमायाः उपमतष्ठन्तक्षे। बहहमन सकत्रमामणआयमाशन्त। अतयाः समगस्य अविबनोधयाः, धमारणमम् , कमालक्षे कमालक्षे स्मरणमम् , परष्ट्रीकमासपु अन्यत्र व्यविहमारक्षे चिप्रमतपमादनमम् इमत एतमाविदम् दकरस गन्तव्यमशस्त। तदमा एवि अशस्मनम् शिमासक्षे पमाटविमशस्त इमत विकपुस शिक्यमम्।


• मकममप विणरदयमम् आदमाय तयनोयाः समाविण्यरमम् भविमत न विमा इमत सयपुमक मविचिमारणष्ट्रीयमम्।



• शिमान्तचिक्षेतसमा मनभकतक्षे स्थमानक्षे विणमारनमामम् उच्चिमारणस कतरव्यमम्। तत्र कण्ठमामददक्षेशिक्षे कक्षे कक्षे विणमारयाःउत्पदन्तक्षे, तक्षेषमामम् आभ्यन्तरप्रयत्नमायाः कक्षे सशन्त, तक्षेषमामम् उच्चिमारणक्षे कयाः प्रभमावियाः अशस्त इमत एतमानम्मविषयमानम् सकक्ष्मतयमा अविलनोकयक्षेतम्।

• विणमारनमास तमाखलकमास मनममारय समक्षेषमास विणमारनमामम् उच्चिमारणस्थमानमामन, आभ्यन्तरप्रयत्नमानम् बमाहयत्नमानम् चिखलखक्षेतम्।

• अमगमक्षेषपु पमाठक्षेषपु प्रमत मविखधसकत्रस कयाः मविधष्ट्रीयममानयाः कयाः अमविधष्ट्रीयममानयाः इमत मनणरयमाय प्रयमासयाःमविधक्षेययाः।

• बहहषपु सकत्रक्षेषपु तपरकरणस लभ्यतक्षे। तदमा तत्र तस्य कयाः सममासयाः इमत मनणरयमम्। मकञ्च स तपरयाःतत्कमालस्य कस्य कस्य गहणस करनोमत इमत अविधक्षेयमम्।

• अगक्षे सकत्रव्यमाख्यमाविसरक्षे बहहत्र तदन्तमविखधयाः तदमामदमविखधश्चि भविमत तदमा अशस्मनम् पमाठक्षे यथमाव्यमाख्यमातमशस्त तक्षेन मक्षेलनस कपु यमारतम्। नकतनस्थलक्षे स्वियस तदमामदमविखधस तदन्तमविखधस चि कपु यमारतम्।


अधस्तमातम् अभ्यमासमाय प्रश्नमायाः दष्ट्रीयन्तक्षे। छमात्रहैयाः पमाठस सम्यकम् पमठत्विमा बपुद्ध्विमा मविमकश्य चि एतक्षेषमासप्रश्नमानमामम् उत्तरमामण स्विमटप्पणष्ट्रीपपुशस्तकमायमास लक्षेख्यमामन। प्रमाययाः बहहत्र दष्ट्रीघरमक्षेवि उत्तरस स्यमातम्।

. 1 तपुल्यमास्यप्रयत्नस सविणरमम् इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 2 विणमारनमास स्थमानमामन खलखत।

. 3 विणर्वोच्चिमारणप्रमक्रयमास प्रकटयत।

. 4 बमाहयत्नमानम् पररचिमाय्य कस्य कयाः बमाहयत्नयाः इमत मविस्तमारयत।

. 5 समाविण्यरमनणरयक्षे नमाखसकमायमायाः उपयनोगयाः भविमत न विक्षेमत लक्षेख्यमम्।

. 6 ऋकमारऌकमारयनोयाः सविणरमविखधयाः इमत विमामतरकस व्यमाख्यमात।

. 7 तपरस्तत्कमालस्य इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 8 यक्षेन मविखधस्तदन्तस्य इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।


अधस्तमातम् पमाठगतप्रश्नमानमामम् उत्तरमामण खलखखतमामन सशन्त। तमामन सकचिकनोत्तरमामण सशन्त। अथमारतम्अत्यन्तस लघपु उत्तरमम् अशस्त। परष्ट्रीकमायमामम् उत्तरलक्षेखनकमालक्षे स्पषस विमाक्यस खलख्यतक्षे चिक्षेदम् विरमम्।




. 1 अनपुनमाखसकससजमामविधमायकस सकत्रस तमावितम् - मपुखनमाखसकमाविचिननोऽनपुनमाखसकयाः। सकत्रमाथरयाः - मपुखसमहतयमानमाखसकयमा उच्चिमायरममाणयाः विणरयाः अनपुनमाखसकससजयाः भविमत।

. 2 अकमारस्य १८ भक्षेदमायाः।

. 3 सविणरससजमामविधमायकस सकत्रमम् - तपुल्यमास्यप्रयत्नस सविणरमम्। सकत्रमाथरयाः - यस्य विणरस्य यक्षेन विणरन तपुल्यमम्उच्चिमारणस्थमानमम् मकञ्च तपुल्ययाः आभ्यन्तरप्रयत्नयाः भविमत तधौ ममथयाः सविणर। एकयाः विणरयाः अपरस्यविणरस्य सविणरससजकयाः भवितष्ट्रीत्यथरयाः।

. 4 ओष्ठधौ।

. 5 तमालपु।

. 6 उपध्ममानष्ट्रीययाः - पविणमारतम् पकविर फविणमारतम् पकविर विमा यमद मविसगरयाः अशस्त तमहर तस्य स्थमानक्षेअधरमविसगरसदृशियाः खलख्यतक्षे उच्चिमायरतक्षे चि। तदमा तस्य नमाम उपध्ममानष्ट्रीययाः भविमत। उदमा. - रमामयाःपश्यमत - रमाम⩆पश्यमत। विककयाः फलमत - विकक⩆फलमत।

. 7 स्पकषक्षेषत्स्पकषमविविकतससविकतभक्षेदमातम् आभ्यन्तरप्रयत्नयाः चितपुधमार।

. 8 हकमारस्य बमाहयत्नयाः - ससविमारयाः नमादयाः घनोषयाः महमाप्रमाणयाः इमत।

. 9 ३)

. 10 ३)

. 11 ४)

. 12 ३)

. 13 ४)

. 14 २)


. 15 अणम् अमविधष्ट्रीयममानयाः अशस्त चिक्षेतम् स्विसविणरस्य ससजमा भविमत।

. 16 कपुय चिपुय टपु य तपुय पपुय एतक्षे उमदतयाः। यस्य उयकमारयाः इतम् भविमत स उमदतम्।

. 17 न।

. 18 परक्षेण।

. 19 तमातम् परयाः अणम् इमत पञ्चमष्ट्रीतत्पपुरुषयाः। तयाः परयाः यस्ममातम् सयाः इमत बहहवष्ट्रीमहयाः।

. 20 ह्रिस्विमानमास स्विसविणमारनमामम् षण्णमामम्।

. 21 तयाः परयाः यस्ममातम् इमत बहहवष्ट्रीमहयाः सममासयाः।

. 22 २)

. 23 १)



. 24 ३)

. 25 ४)


. 26 मविसजरनष्ट्रीयमान्तस्य पदस्य।

. 27 यञमादधौ समाविरधमातपुकक्षे ।

. 28 सकलपदलमाभमानन्तरमम् पददयमम् सममानमविभमककमम् अशस्त चिक्षेतम्, समा मविभमकयाः सप्तमष्ट्रीमभनमा अशस्तचिक्षेतम्, तयनोयाः दयनोयाः पदयनोयाः मध्यक्षे मविशिक्षेष्यमविशिक्षेषणभमावियाः अशस्त चिक्षेतम् तदन्तमविखधयाः भविमत।

. 29 सकत्रक्षे सकलपदलमाभमानन्तरमम् यमद पददयस सप्तम्यन्तस स्यमातम्। तयनोयाः मध्यक्षे एकमम् पदमम् अलम्-बनोधकसस्यमातम्। तमहर तदमामदमविखधयाः भविमत।

. 30 २)

. 31 २)

. 32 ४)

. 33 १)

।।इमत तकतष्ट्रीययाः पमाठयाः।।


)4 ससजमाप्रकरणमम्-३प्रस्तमाविनमा

पकविरशस्मनम् पमाठक्षे समक्षेषमास विणमारनमामम् उच्चिमारणस्थमामन आभ्यन्तरप्रयत्नमायाः बमाहप्रयत्नमायाः चिआलनोमचितमायाः। एतक्षेषमामम् उपयनोगक्षेन एकस्य विणरस्य अपरयाः विणरयाः सविणरयाः कथस भवितष्ट्रीत्यमप दृषमम्। तत्रहैवि एकयाःविणरयाः स्विसविणरस्य गहणस कदमा करनोतष्ट्रीमत पमठतमम्। तपरकरणस्य अथरयाः तमात्पयर चि अधष्ट्रीतमम्। मकञ्च व्यमाकरणक्षेकथमम् शिब्दममादमाय कमायर भवितष्ट्रीमत मविमकषमम्। बहहषपु सकत्रक्षेण तदन्तमविखधयाः तदमामदमविखधश्चि भवितयाः। अतयाः समविषययाः पकविरपमाठक्षे आलनोमचितयाः एवि।

अधपुनमा अशस्मनम् पमाठक्षे विकमदयाः गपुणयाः धमातपुयाः अविसमानमम् ससमहतमा ससयनोगयाः लघपु गपुरु अपककयाः पदमम् मटउपधमा मनपमातमायाः उपसगमारयाः गमतयाः अव्ययमम् नदष्ट्री मघ इमत एतमायाः अत्यन्तमम् मपुख्यमायाः, पमामणनष्ट्रीयव्यमाकरणक्षेमपुहहमपुरहह याः प्रयपुकमायाः कमाश्चिन ससजमायाः आलनोच्यन्तक्षे। अयस पमाठयाः मपुख्ययाः भविमत। अस्य जमानस सम्पमाद अमगमपमाठमायाःपठनष्ट्रीयमायाः। अस्य जमानमम् अशस्त चिक्षेतम् अगक्षे यत्र तत्र प्रयपुकमायाः अत्रत्यमायाः ससजमायाः उपयनोगमाय भविक्षेयपुयाः। अतयाःमननोमनविक्षेशिक्षेन अस्य अध्ययनमम् अत्यन्तमम् व्यपुत्पखत्तविधरकमम् भविक्षेदम्।

व्यमाकरणशिमासस सनोपमानक्रमक्षेण पठनष्ट्रीयमम्। अन्यत्र कथमापपुस्तकक्षे षपु यमा कमामप कथमा पमठतपुस शिक्यमा।व्यमाकरणक्षे तपु न तथमा। पकविमारध्यमायमानमास जमानस सममासमाद अमगमपमाठमायाः पठनष्ट्रीयमायाः।


पमामणमनव्यमाकरणक्षे प्रयपुकमायाः मनतमान्तमम् मपुख्यमायाः गपुणमामदससजमायाः जमास्यमत। अन्यत्र व्यमाकरणशिमासक्षे प्रयपुकमानमामम् एतमासमास सजमानमास जमानक्षेन तत्र अध्ययनक्षे समथर्वो भविक्षेतम्। सकत्रस्यमाथरमम् कतपुरमम् प्रभविक्षेतम्। अनपुविकखत्तमम् कतपुरमम् प्रभविक्षेतम्। विक्षेदक्षे कमाव्यशिमासक्षे चि छन्दखस छन्दनोमनणरयमाय लघपुगपुरुविणमारनम् मचिनपुयमातम्।

[ . ]4 1 विकमदरमादहैचिम्॥ (१.१.१)

सकत्रमाथर याः - आ ऐ औ एषमास विकमदयाः इमत ससजमा भविमत।


4


सकत्रव्यमाख्यमा - ससजमासकत्रममदमम्। अषमाध्यमाय्यमामम् प्रथमस सकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे पदत्रयमम् अशस्त।विकमदयाः आतम् ऐचिम् इमत सकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। ससजमाप्रकरणक्षे इदस सकत्रमम्। अतयाः ससजमा इमत पदस लभ्यतक्षे। विकमदयाः इमतससजमा। आतम् एचिम् चि ससखजनयाः। आतम् इत्यस्य दष्ट्रीघरयाः आकमारयाः इत्यथरयाः। ऐचिम् इमत प्रत्यमाहमारयाः। ऐ औ इमत तस्यअथरयाः। सकत्रस्यमाथरयाः भविमत - आ ऐ औ इत्यक्षेषमास विकमदयाः ससजमा भविमत इमत। अत्र ससजमा अमप शिब्दयाः। ससजष्ट्री अमपशिब्दयाः एवि। अतयाः विकमदयाः इमत शिब्दससजमा।

[ . ]4 2 अदक्षेङम् गपुणयाः॥ (१.१.२)

सकत्रमाथर याः - अ ए ओ एषमास गपुणयाः इमत ससजमा भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - ससजमासकत्रममदमम्। अषमाध्यमाय्यमामम् मदतष्ट्रीयस सकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे त्रष्ट्रीमण पदमामन।अतम् एङम् गपुणयाः इमत सकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। ससजमाप्रकरणक्षे इदस सकत्रमम्। अतयाः ससजमा इमत पदस लभ्यतक्षे। गपुणयाः इमतससजमा। अतम् एङम् चि ससखजनयाः। अतम् इत्यस्य ह्रिस्वियाः अविणरयाः इत्यथरयाः। एङम् इमत प्रत्यमाहमारयाः। ए ओ इमत तस्यअथरयाः। सकत्रस्यमाथरयाः भविमत - अ ए ओ इत्यक्षेषमास गपुणयाः ससजमा भविमत इमत। अत्र ससजमा अमप शिब्दयाः। ससजष्ट्री अमपशिब्दयाः एवि। अतयाः गपुणयाः इमत शिब्दससजमा।

[ . ]4 3 भकविमादयनो धमातवियाः॥ (१.३.१)

सकत्रमाथर याः - मक्रयमाविमाचिकमायाः धमातपुपमाठक्षे पमठतमायाः भक इत्यमादययाः शिब्दमायाः धमातपुससजमायाः भविशन्त।

सकत्रव्यमाख्यमा - ससजमासकत्रममदमम्। मदपदमात्मकममदस सकत्रमम्। भकविमादययाः धमातवियाः इमत सकत्रगतपदच्छक्षेदयाः।भकयाः चि विमायाः चि भकविधौ। आमदयाः चि आमदयाः चि आदष्ट्री। भकविधौ आदष्ट्री यक्षेषमास तक्षे भकविमादययाः इमत बहहवष्ट्रीमहसममासयाः। अत्रधमातपुयाः मह ससजमा। भक विमा इत्यमादययाः पमामणनष्ट्रीयधमातपुपमाठक्षे पमठतमायाः शिब्दमायाः मह ससखजनयाः सशन्त। धमातकनमास समाममान्ययाःअथरयाः भविमत मक्रयमा इमत। यथमा गमनमम् कक्षेपणमम् मचिन्तनमम् इमत एतमायाः मक्रयमायाः। पमामणमननमा धमातपुपमाठनमामकक्षेस्विककीयक्षे गन्थक्षे मक्रयमाविमाचिकमायाः एतक्षे शिब्दमायाः ससगकहष्ट्रीतमायाः। तक्षेषमामक्षेवि प्रकक तसकत्रक्षेणमानक्षेन धमातपुससजमा मविधष्ट्रीयतक्षे।सकत्रस्यमाथरयाः भविमत - मक्रयमाविमाचिकमायाः धमातपुपमाठक्षे पमठतमायाः भक इत्यमादययाः शिब्दमायाः धमातपुससजमायाः भविशन्त।

[ . ]4 4 सनमादन्तमा धमातवियाः॥ (३.१.३२)

सकत्रमाथर याः - सनमादययाः मणङन्तमायाः प्रत्ययमायाः अन्तक्षे यक्षेषमास तक्षे धमातपुससजकमायाः भविशन्त।

सकत्रव्यमाख्यमा - ससजमासकत्रममदमम्। सकत्रक्षेऽशस्मनम् पददयमशस्त। सनमादन्तमायाः धमातवियाः इमतसकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। सनम् आमदयाः यक्षेषमास तक्षे सनमादययाः इमत बहहवष्ट्रीमहसममासयाः। सनमादययाः अन्तक्षे यक्षेषमास तक्षे सनमादन्तमायाःइमत बहहवष्ट्रीमहसममासयाः।

सनम्-क्यचिम्-कमाम्यचिम्-क्यङम् -क्यषनोऽथमाचिमारशक्विबम्-मणजम्-यङधौ तथमा। यगमायक्षेयङम् -मणङम् चिक्षेमत दमादशिमाऽमष्ट्री सनमादययाः।।

सनम् क्यचिम् कमाम्यचिम् क्यङम् क्यषम् आचिमारशक्विपम् मणचिम् यङम् यकम् आय ईयङम् मणङम् इमत एषमामम् आमदयाःसनम् अशस्त। अतयाः एतक्षे सनमादययाः। एतक्षे यस्य अन्तक्षे भविशन्त स सनमादन्तयाः भविमत। यथमा कमक्षेमणरङम् इमत सकत्रक्षेणकमम्-धमातपुतयाः मणङम् प्रत्यययाः मविधष्ट्रीयतक्षे। तदमा कमम्+मणङम् इमत जमातक्षे प्रमक्रययमा कमामम इमत शिब्दयाः मनष्पदतक्षे।


ससजमाप्रकरणमम्-३ मटप्पणष्ट्री

अस्य अन्तक्षे मणङम् अशस्त। अतयाः अयस सनमादन्तयाः शिब्दयाः। तस्य अनक्षेन सकत्रक्षेण धमातपुयाः इमत ससजमा मविधष्ट्रीयतक्षे।सनमादययाः मणङन्तमायाः प्रत्ययमायाः अन्तक्षे यक्षेषमास तक्षे धमातपुससजकमायाः भविन्तष्ट्रीमत सकत्रस्यमास्यमाथरयाः।


. 1 विकमदससजकमायाः कक्षे ।

. 2 गपुणससजकमायाः कक्षे ।

. 3 धमातपुपमाठक्षे पमठतमानमामम् धमातकनमास धमातपुससजमा कक्षे न सकत्रक्षेण।

. 4 सनमामदप्रत्यययनोगक्षेन मनष्पनमानमामम् धमातपुससजमा कक्षे न सकत्रक्षेण।

. 5 अदक्षेङम् गपुणयाः इमत सकत्रस्य प्रकमारयाः कयाः।१) ससजमा २) पररभमाषमा ३) मविखधयाः ४) अखधकमारयाः

. 6 अयस विणरयाः गपुणयाः।१) आ २) ए ३) ऐ ४) इ

. 7 अयस विणरयाः न विकमदयाः।१) ए २) ऐ ३) औ ४) आ

. 8 धमातनोयाः विमाच्यमाथरयाः कयाः।१) मक्रयमा २) गपुणयाः ३) विकमदयाः ४) सनमामद

[ . ]4 5 मविरमामनोऽविसमानमम्॥ (१.४.११०)

सकत्रमाथर याः - विणमारनमामम् उच्चिमारणमाभमावियाः अविसमानससजकयाः भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - ससजमासकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे पददयमशस्त। मविरमामयाः अविसमानमम् इमतसकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। मविरमामयाः इमत ससखजपरमम् पदमम्। अविसमानमम् इमत ससजमा। मविरम्यतक्षे अशस्ममनमत मविरमामयाः।मविरमणस मविरमामयाः। अथमारतम् मविरमणमक्रयमा। प्रकक तक्षे चि मविरमामयाः इत्यस्य उच्चिमारणमाभमावियाः इत्यथरयाः।व्यमाकरणप्रकरणस्य प्रस्तमाविमातम् उच्चिमारणस चि विणमारनमामक्षेवि। अतयाः विणमारनमामम् उच्चिमारणमाभमावियाः अविसमानससजकयाःभवितष्ट्रीमत सकत्रमाथरयाः। रमामशिब्दस्य रूपसमाधनप्रमक्रयमायमामम् रमामरम् इमत शस्थमतयाः भविमत। तत्र रमामरम् इमतअशन्तमरक्षेफमातम् परमम् कस्यमामप विणरस्य उच्चिमारणस नमाशस्त, उच्चिमारणमाभमावियाः अशस्त। अयमभमावियाः एवि मविरमामयाः।अतयाः अयमम् अभमावियाः अविसमानससजकयाः भविमत।

[व्यपुत्पखत्तयाः - मविरमामयाः इमत ससखजपरमम् पदमम्। अस्य विमाक्यस्य कयाः अथरयाः। ससजष्ट्री परयाः यस्य सससखजपरयाः। अथमारतम् मविरमामयाः इमत शिब्दयाः ससखजविमाचिकयाः। मविरमामशिब्दस्य अथरयाः ससजष्ट्री, यस्य ससजमा अशस्त सयाः।



एविमक्षेवि अन्यत्रमामप ससजमापरमम् पदमम्, मविधक्षेयपरमम् पदमम्, उदक्षेशिपरमम् परमम् इमत मविपपुलप्रयनोगयाः भविमतशिमासक्षेषपु। तदमा तत्र तत्र तक्षेषमामम् अथमारयाः जक्षेयमायाः।)

[ . ]4 6 परयाः समनकषर याः ससमहतमा॥ (१.४.१०९)

सकत्रमाथर याः - दयनोयाः विणरयनोयाः अधरममात्रमाखधककमाखलकव्यविधमानमाभमाविमात्मकस समामष्ट्रीप्यस ससमहतमाससजस भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - ससजमासकत्रममदमम्। परयाः समनकषरयाः ससमहतमा इमत त्रष्ट्रीमण पदमामन अशस्मनम् सकत्रक्षे सशन्त।सविमारमण अमप प्रथममान्तमामन। तत्र परयाः समनकषरयाः इमत पददयस ससखजपरस ससमहतमा इमत ससजमापदमम्। परयाः इत्यस्यअमतशिमयतयाः इत्यथरयाः। समनकषरयाः इत्यस्य समनखधयाः समामष्ट्रीप्यमम् विमा अथरयाः। ससमहतमा इमत अथरस्य ससजमा न तपुविणरस्य विणरसमपुदमास्य विमा। दयनोयाः विणरयनोयाः मध्यक्षे मविदममानस्य अत्यन्तसमामष्ट्रीप्यरूपसम्बन्धस्य इयस ससजमा।सकत्रमाथरयाः - दयनोयाः विणरयनोयाः परयाः अमतशिमयतयाः समनकषरयाः समनखधयाः समामष्ट्रीप्यस ससमहतमाससजस भविमत। दयनोयाः विणरयनोयाःमध्यक्षे व्यविधमानस कमालकक तस भविमत। अथमारतम् एकस्य विणरस्य उच्चिमारणमानन्तरमम् मकखञ्चतम् कमालमानन्तरमम् अपरयाःविणरयाः उच्चिमायरतक्षे। विणरयनोयाः मध्यक्षे न्यकनतयाः अधरममामत्रकमक्षेवि उच्चिमारणकमाखलकस व्यविधमानस सम्भविमत, न तपु ततनोऽमपन्यकनमम्। अतयाः ययनोयाः दयनोयाः विणरयनोयाः मध्यक्षे अधरममात्रमाकमाखलकव्यविधमानस यमद भविमत तमहर तयनोयाः विणरयनोयाः मध्यक्षेपरयाः समनकषरयाः अथमारतम् अमतशियसमामष्ट्रीप्यस भविमत। अतयाः स समनकषरयाः ससमहतमा इत्यपुच्यतक्षे। ससमहतमा चि दयनोयाःस्विरयनोयाः, दयनोयाः व्यञ्जनयनोयाः, स्विरव्यञ्जनयनोयाः अमप सम्भविमत।

उदमाहरणमम् - सपुद्ध्यपुपमास्ययाः इत्यत्र उदमाहरणक्षे सपुधष्ट्री उपमास्ययाः इमत सममासयाः। सममासयाः भविमत चिक्षेतम्दयनोयाः समस्यममानयनोयाः पदयनोयाः मध्यक्षे परमम् अथमारतम् अमतशिमयतस समामनध्यमम् अमनविमायरमम्। अतयाः ईकमारस्यउकमारक्षेण अधरममात्रमाकमाखलकस व्यविधमानमम् आयमामत, न तपु ततयाः अखधकमम्। इदस समामष्ट्रीप्यमक्षेवि ससमहतमा इमत उच्यतक्षे।तदमा ससमहतमायमायाः मविषयनो भविमत। मकञ्च इकनो यणमचि इमत सकत्रक्षेण ससमहतमाकमायर फलमत।

[ . ]4 7 हलनोऽनन्तरमायाः ससयनोगयाः॥ (१.१.७)

सकत्रमाथर याः - अशज्भयाः अव्यविमहतमायाः हलयाः ससयनोगससजमायाः भविशन्त।

सकत्रव्यमाख्यमा - ससजमासकत्रममदमम्। इदमम् पदत्रयमात्मकमम्। हलयाः अनन्तरमायाः ससयनोगयाः इमतसकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। हलयाः इमत 'हलम्' इमत शिब्दस्य प्रथममाबहहविचिनमम्। 'अन्तर'शिब्दस्य व्यविधमानमम् अथरयाः।अमविदममानमम् अन्तरस व्यविधमानस यक्षेषमामम् हलमामम् तक्षे अनन्तरमायाः इमत नञम्-बहहवष्ट्रीमहसममासयाः। दयनोयाः हलनोयाः मध्यक्षेव्यविधमानस कस्य भमवितपुमम् सम्भविमत। अन्यस्य विणरस्य। कयाः सयाः। अचिम् अथमारतम् स्विरयाः। दयनोयाः व्यञ्जनयनोयाः मध्यक्षेयमद स्विरयाः स्यमातम् तमहर स्विरमात्मकमम् व्यविधमानमम् अशस्त इमत बनोध्यमम्। अशज्भयाः अथमारतम् स्विरहैयाः यमद व्यविधमानसस्यमातम् तमहर हलयाः अशज्भयाः व्यविमहतमायाः, यमद न स्यमातम् तमहर अव्यविमहतमायाः। एविमम् सकत्रमाथर्वो भविमत - अशज्भयाःअव्यविमहतमायाः हलयाः ससयनोगससजमायाः भविशन्त। विस्तपुतयाः दयनोयाः व्यञ्जनयनोयाः मध्यक्षे स्विरयाः नमाशस्त चिक्षेतम् तयनोयाः दयनोयाःव्यञ्जनयनोयाः ससयनोगयाः इमत ससजमा भविमत। इयमम् ससजमा एकस्य व्यञ्जनस्य न भविमत। दयनोयाः एवि व्यञ्जनयनोयाःससयनोगससजमा भविमत। एकस्य स्विरस्य अथविमा एकमाखधकमानमास स्विरमाणमामम् अथविमा स्विरव्यञ्जनयनोयाः ससयनोगससजमा नभविमत।



उदमाहरणमम् - यथमा कक ष्णयाः इमत शिब्दयाः। अशस्मनम् शिब्दक्षे षम् णम् इमत अनयनोयाः विणरयनोयाः मध्यक्षे कनोऽमपस्विरयाः नमाशस्त। अतयाः षम्+णम् इमत अनयनोयाः अथमारतम् 'ष्णम्' इमत समपुदमायस्य ससयनोगयाः इमत ससजमा भविमत। लक्ष्मणयाःइत्यत्र कम् +षम्+मम् इमत त्रष्ट्रीमण व्यञ्जनमामन व्यविधमानरमहतमामन। परन्तपु क्ष्मम् इमत विणरत्रयमात्मकस्य समपुदमायस्यससयनोगयाः इमत ससजमा न भविमत। तत्र कम् इत्यस्य ससयनोगससजमा भविमत। ष्मम् इत्यस्यमामप ससयनोगससजमा भविमत।

मभनप्रकमारक्षेण तदक्षेवि प्रकटतक्षे - दयनोयाः व्यञ्जनयनोयाः स्विररमहतस यपुग्ममक्षेवि ससयनोगयाः। यथमा कक ष्ण इमतशिब्दक्षे षम्+णम् इमत दक्षे व्यञ्जनक्षे स्तयाः। तयनोयाः यपुग्ममम् अशस्त। परन्तपु तशस्मनम् यपुग्मक्षे स्विरयाः नमाशस्त। स्विरयाः तपु पकविर विमापरस विमा अशस्त, न तपु मध्यक्षे। अतयाः ष्णम् इमत ससयनोगयाः।

[ . ]4 8 ह्रिस्विस लघपु॥ (१.४.१०)

सकत्रमाथर याः - ह्रिस्विस्विरस्य लघपुससजमा भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - ससजमासकत्रममदमम् पददयमात्मकमम्। ह्रिस्विस्विरस्य लघपुससजमा भविमत। ह्रिस्विमम् इमतससजमापरमम्। लघपु इमत ससखजपरस पदमम्। उदमाहरणमामदकस दष्ट्रीघर चि इमत सकत्रक्षे अधयाः प्रदमास्यतक्षे।

[ . ]4 9 ससयनोगक्षे गपुरु॥ (१.४.११)

सकत्रमाथर याः - ससयनोगमातम् पकविरवितर्थी ह्रिस्विस्विरयाः गपुरुससजयाः भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - ससजमासकत्रममदमम् पददयमात्मकमम्। ह्रिस्विस लघपु इमत सकत्रमातम् ह्रिस्विमम् इमत प्रथममान्तमम्पदमनपुवितरतक्षे। यमद ससयनोगमातम् पकविरमम् ह्रिस्विस्विरयाः स्यमातम् तमहर तस्य गपुरुससजमा भविमत। उदमाहरणमामदकस दष्ट्रीघर चिइमत सकत्रक्षे अधयाः प्रदमास्यतक्षे।

[ . ]4 10 दष्ट्रीघर चि॥ (१.४.१२)

सकत्रमाथर याः - दष्ट्रीघरस्विरयाः गपुरुससजयाः भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - ससजमासकत्रममदमम् पददयमात्मकमम्। ससयनोगक्षे गपुरु इमत सकत्रमातम् गपुरु इमतससजमापदमनपुवितरतक्षे। दष्ट्रीघरस्विरस्य गपुरुससजमा भविमत इमत सकत्रमाथरयाः।

ह्रिस्विस लघपु। ससयनोगक्षे गपुरु। दष्ट्रीघर चि। इमत त्रयमाणमामम् सकत्रमाणमास समार इत्थमम् - दष्ट्रीघरस्विरस्य गपुरु इमत ससजमाभविमत। यमद ह्रिस्विस्विरमातम् परस ससयनोगयाः अशस्त तमहर तस्य ह्रिस्विस्य अमप गपुरु इमत ससजमा भविमत। यमदह्रिस्विस्विरमातम् परस ससयनोगयाः नमाशस्त तमहर ह्रिस्विस्य लघपु इमत ससजमा भविमत।

लघपुनयाः प्रकटनमाय U, गपुरुणयाः प्रकटनमाय - इदस मचिह्निस व्यविमह्रियतक्षे।

उदमाहरणमम् - भद्रिकमाल्यहै नमयाः। इमत मन्त्रक्षे भम् अ दम् रम् अ कम् आ लम् यम् ऐ नम् अ मम् अ : इमत क्रमक्षेणविणमारयाः सशन्त। तत्र आ ऐ इमत दष्ट्रीघर स्तयाः। तयनोयाः गपुरुससजमा भविमत। दम्+रम् इमत ससयनोगयाः अशस्त, तस्ममातम् पकविरमम्ह्रिस्वियाः अकमारयाः अशस्त। अस्य अकमारस्य ससयनोगक्षे गपुरु इमत सकत्रक्षेण गपुरुससजमा भविमत। ककमारमातम् पकविर ययाः अकमारयाःतस्य ह्रिस्विस लघपु इमत सकत्रक्षेण लघपुससजमा भविमत। यतनोमह तस्ममातम् परस ससयनोगयाः नमाशस्त। नकमारमातम् परवितर्थी ययाःह्रिस्वियाः अकमारयाः तस्यमामप ह्रिस्विस लघपु इमत सकत्रक्षेण लघपुससजमा भविमत, यतनोमह तस्ममातम् परस ससयनोगयाः नमाशस्त।

भद्रिकमाल्यहै नमयाः इमत उदमाहरणक्षे लघपुगपुरुमचिह्निमामन प्रदश्यरन्तक्षे।



भम् अ दम् रम् अ कम् आ लम् यम् ऐ नम् अ मम् अ :

– U – – U –

अधयाः पमटकमायमामम् मचिह्निदमारमा लघपुगपुरुविणमारयाः प्रदमशिरतमायाः। तत्र हृदयकमलमध्यक्षे रमाखजतस मनमविरकल्पमम्इमत कमाव्यपशङ्कयाः अशस्त।

हृ द य क म ल म ध्यक्षे रमा खज तस मनरम् मवि क ल्पमम्

U U U U U U ‒ ‒ ‒ U ‒ ‒ U ‒ ‒


. 9 अविसमानससजमा कस्य।. 10 ससमहतमा कमा।. 11 दयनोयाः स्विरयनोयाः ससमहतमा भविमत विमा न विमा।. 12 ससयनोगक्षे कमत विणमारयाः भविशन्त।. 13 दयनोयाः स्विरयनोयाः ससयनोगयाः भविमत विमा न विमा।

. 14 नमनो नमारमायणमाय इमत मन्त्रक्षे कयाः लघपुविणरयाः। कश्चि गपुरुविणरयाः।

. 15 ससयनोगक्षे परक्षे समत ह्रिस्विस्य कमा ससजमा भविमत।

. 16 मविरमामनोऽविसमानमम् इमत सकत्रक्षेण कमा ससजमा भविमत।१) मविरमामयाः २) अविसमानमम् ३) उच्चिमारणमाभमावियाः ४) ससमहतमा

. 17 ससमहतमा कयनोयाः।१) स्विरयनोयाः २) व्यञ्जनयनोयाः ३) स्विरव्यञ्जयनोयाः ४) त्रयमाणमाममप

. 18 ससयनोगयाः कयनोयाः।१) स्विरयनोयाः २) व्यञ्जनयनोयाः ३) स्विरव्यञ्जयनोयाः ४) त्रयमाणमाममप

. 19 ससयनोगक्षे मकमशस्त।१) अचिम्-दयमम् २) हलम्-दयमम् ३) एकयाः अचिम् एकयाः हलम् ४) हलम्-त्रयमम्

. 20 विन्द इमत शिब्दक्षे ससयनोगयाः कयाः।१) नम्+दम् २) दम्+यम् ३) नम्+दम्+यम् ४) नम्+दम् , दम्+यम्

. 21 गनोमविन्दमम् विन्दक्षे इमत उदमाहरणक्षे कमत गपुरुस्विरमायाः, कमत लघपुस्विरमायाः।१) गपुरु-४, लघपु-१ २) गपुरु-३, लघपु-२ ३) गपुरु-५, लघपु-० ४) गपुरु-२, लघपु-३

. 22 क) ससयनोगयाः अशस्त चिक्षेतम् ससमहतमा अशस्त एवि।ख) ससमहतमा अशस्त चिक्षेतम् ससयनोगयाः अशस्त एवि।अनयनोयाः कथनयनोयाः मविषयक्षे यपुकमम् यपुग्मस मचिनपुत।



१) (क) सत्यमम् (ख) असत्यमम् २) (क) सत्यमम् (ख) सत्यमम् ३) (क) असत्यमम् (ख) सत्यमम् ४) (क) असत्यमम् (ख) असत्यमम्

[ . ]4 11 अपकक एकमालम् प्रत्यययाः॥ (१.२.४१)

सकत्रमाथर याः - एकमालम् प्रत्यययाः अपककससजयाः भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - ससजमासकत्रममदमम्। अशस्मनम् त्रष्ट्रीमण पदमामन सशन्त। अपककयाः एकमालम् प्रत्यययाः इमतसकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। अपककयाः इमत ससजमापदमम्। एकमालम् प्रत्यययाः इमत ससखजपरमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे एक इमत शिब्दस्यअसहमाययाः एकमाककी इत्यथरयाः। एकयाः अलम् एकमालम् इमत कमरधमारयसममासयाः। एकमालम् प्रत्यययाः अपककससजयाःभवितष्ट्रीमत सकत्रमाथरयाः। अथमारतम् यस्य प्रत्ययस्य एकयाः एवि विणरयाः अशस्त स प्रत्यययाः अपककससजकयाः भविमत।

उदमाहरणमम् - यथमा धमातनोयाः शिपम् इमत प्रत्यययाः मविधष्ट्रीयतक्षे। शिपम् इत्यत्र शिकमारयाः पकमारयाः इत्ससजकधौ।तयनोयाः लनोपयाः भविमत। कक्षे विलमम् अ इत्यक्षेवि अविमशिष्यतक्षे। अयमम् 'अ' इमत प्रत्यययाः अपककससजकयाः भविमत।

[ . ]4 12 सपुमप्तङन्तस पदमम्॥ (१.४.१४)

सकत्रमाथर याः - सपुबन्तस मतङन्तस चि शिब्दस्विरूपमम् पदससजस स्यमातम्।

सकत्रव्यमाख्यमा - इदस ससजमासकत्रमम्। सकत्रक्षेऽशस्मनम् दक्षे पदक्षे स्तयाः। सपुमप्तङन्तमम् पदमम् इमत सकत्रगतपदच्छक्षेदयाः।सपुपम् चि मतङम् चि सपुमप्तङधौ इमत इतरक्षेतरयनोगदन्दसममासयाः। सपुमप्तङधौ अन्तक्षे यस्य शिब्दस्विरूपस्य ततम्सपुमप्तङन्तमम्। दन्दमान्तक्षे शकयममाणस पदस प्रत्यक्षेकममभससबध्यतक्षे। इमत मनयमयाः। अथमारतम् दन्दसममासस्य अन्तक्षेमविदममानमम् दन्दसममासस्य अनङभकतमम् पदमम् दन्दसममासक्षे मविदममानहैयाः पदहैयाः प्रत्यक्षेकमम् अमभसम्बध्यतक्षे, अन्विक्षेमतइमत। अन्तक्षे इमत पदस दन्दसममासस्य अवियवियाः नमाशस्त, मकन्तपु दन्दसममासस्य अन्तक्षे अशस्त। अतयाः तस्य सपुपम्इमत मतङम् इमत दमाभ्यमामम् पदमाभ्यमामम् अमभसम्बन्धयाः अथमारतम् अन्विययाः भविमत। अतयाः सकत्रमाथरयाः भविमत - सपुबन्तसमतङन्तस चि शिब्दस्विरूपमम् पदससजस स्यमातम्। सपुपम् इत्यस्यमाथरयाः कक्षे विलमम् सपुपम् इमत सप्तमष्ट्रीबहहविचिनस्यप्रत्ययममात्रमम् न। अत्र सपुपम् इत्यपुकक्षे सपु औ जसम् ... सपुपम् इमत एषपु सपुप्रत्ययस्य सपुपम्-प्रत्ययस्थक्षेन पकमारक्षेणप्रत्यमाहमारयाः। तक्षेन सपुबमादष्ट्रीनमामम् एकमविसशितक्षेयाः प्रत्ययमानमास बनोधयाः। मतङम् इत्यपुकक्षे मतपम् तसम् खझ ... इटम् विमह ममहङम्इमत एषपु मतपयाः मत इत्यस्य ममहङम् इत्यस्य ङकमारक्षेण प्रत्यमाहमारयाः। तक्षेन मतबमादष्ट्रीनमामम् अषमादशिमानमास प्रत्ययमानमासबनोधयाः।

यतम् शिब्दस्विरूपमम् उमदश्य सपुपम् मविधष्ट्रीयतक्षे ततम् शिब्दस्विरूपमम् आमद यस्य समपुदमायस्य मकञ्च स सपुपम्प्रत्यययाः अन्तक्षे यस्य समपुदमायस्य, तस्य पदससजमा भविमत। तदमामदतदन्तस्य पदससजमा इमत प्रचिमारयाः। अथमारतम्उमदषशिब्दस्विरूपमामदयाः प्रत्ययमान्तयाः ययाः समपुदमाययाः तस्य पदससजमा भविमत। न कक्षे विलस प्रकक तक्षेयाः न विमा कक्षे विलसप्रत्ययस्य पदससजमा भविमत।

उदमाहरणमम् - सपुबन्तमम् - रमामयाः इमत समपुदमाययाः पदससजकयाः। अत्र रमाम इमत मकलशिब्दयाः, ततयाः परस सपुइमत प्रत्यययाः। रमामयाः इमत समपुदमायस्य अन्तक्षे सपुप्रत्यययाः अशस्त। अतयाः समपुदमाययाः सपुबन्तयाः। अतयाः समपुदमायस्यपदससजमा फलमत।



मतङन्तमम् - पठमत इत्यत्र पठम् अ मत इमत शस्थमतयाः। तत्र विस्तपुतयाः धमातपुयाः+शिपम्+मतपम्प्रकक मतप्रत्ययमामदकमम्। पठम् इमत धमातपुमम् उमदश्य मतपम् इमत प्रत्यययाः मविमहतयाः। स धमातपुयाः आमदयाः यस्य(पठम् +अ+मत) समपुदमायस्य, मतपम् चि अन्तक्षे यस्य समपुदमायस्य तत्समपुदमायस्य (पठम् +अ+मत) पदससजमा भविमत।

[ . ]4 13 अचिनोऽन्त्यमामद मट॥ (१.१.६४)

सकत्रमाथर याः - अचिमास मध्यक्षे ययाः अन्त्ययाः, स आमदयाः यस्य ततम् मटससजस भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - इदस ससजमासकत्रमम्। सकत्रक्षेऽशस्मनम् त्रष्ट्रीमण पदमामन सशन्त। अचियाः अन्त्यमामद मट इमतसकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। अचियाः इमत षष्ठ्यन्तमम् पदमम्। अत्र मनधमाररणक्षे षष्ठष्ट्री। अतयाः अथरयाः भविमत - अचिमास मध्यक्षे इमत।अन्तक्षे भवियाः अन्त्ययाः। अन्त्ययाः आमदयाः यस्य ततम् अन्त्यमामद। अचिमास मध्यक्षे ययाः अन्त्ययाः, स आमदयाः यस्य ततम्मटससजस भवितष्ट्रीमत सकत्रमाथरयाः। अथमारतम् कशस्मनमप शिब्दक्षे यमाविन्तयाः अचियाः सशन्त, तक्षेषपु ययाः अशन्तमयाः अचिम् स गमाहयाः।अयमम् अशन्तमयाः अचिम् शिब्दस्यमामप अन्तक्षे अस्तपु इमत आगहयाः नमाशस्त। अस्ममादम् अशन्तममादम् अचियाः शिब्दस्यअन्तपयरन्तमम् यच्चि यमाविच्चि भविमत ततम् अचिम्-समहतस मटससजस भविमत।

उदमाहरणमम् - रमाममादम् इत्यत्र रम् आ मम् आ दम् इमत क्रमशियाः विणमारयाः सशन्त। अशस्मनम् शिब्दक्षे दधौ अचिधौस्तयाः। तयनोयाः मध्यक्षे अन्त्ययाः अचिम् भविमत मकमारमातम् परवितर्थी आकमारयाः। तमम् आकमारमम् आदमाय ततयाः परमम्अन्तपयरन्तमम् यदम् वितरतक्षे यमाविच्चि वितरतक्षे तत्सविरमम् मटससजस भविमत। यथमा अत्र 'आदम्' इमत समपुदमायस्य मट ससजमाभविमत।

नमाम इमत शिब्दक्षे नम् आ मम् अ इमत क्रमशियाः विणमारयाः सशन्त। तत्र आ अ इमत दधौ अचिधौ स्तयाः। तयनोयाःमध्यक्षे मकमारमातम् परवितर्थी अकमारयाः एवि अन्त्ययाः अचिम् अशस्त। तमम् अकमारमम् आदमाय शिब्दस्य अन्तपयरन्तसयदशस्त तत्सविरमम् मटससजस भविमत। परन्तपु अत्र अकमारयाः शिब्दस्यमामप अन्त्ययाः अशस्त, ततयाः परस कनोऽमप विणरयाःनमाशस्त। तस्ममातम् कक्षे विलमम् 'अ'कमारस्य एवि मट ससजमा भविमत।

[ . ]4 14 अलनोऽन्त्यमातम् पकविर उपधमा॥ (१.१.६५)

सकत्रमाथर याः - अन्त्यमातम् अलयाः अव्यमहतपकविरयाः विणरयाः उपधमाससजयाः भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - इदस ससजमासकत्रमम्। सकत्रक्षेऽशस्मनम् चित्विमारर पदमामन सशन्त। अलयाः अन्त्यमातम् पकविरयाः उपधमाइमत सकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। अलयाः इमत पञ्चम्यन्तमम् पदमम्। अन्तक्षे भवियाः अन्त्ययाः। अन्त्यमातम् इमत पञ्चम्यक्षेकविचिनमान्तसपदमम्। पकविरयाः इमत प्रथममान्तमम् पदमम्। उपधमा इमत प्रथममान्तमम् ससजमापदमम्। अलम् इमत विणरपयमारययाः। अथमारतम् अलम्इत्यकक्षे सविर विणमारयाः बनोदव्यमायाः। अलयाः अन्त्यमादम् इमत दयनोयाः पदयनोयाः समाममानमाखधकरण्यमम्। अथमारतम् दयनोयाः पदयनोयाःमविभमकयाः सममानमा। अत एवि अन्त्यमादम् इमत अलयाः इत्यस्य मविशिक्षेषणमम्। एविञ्च सकत्रमाथर्वो भविमत - अन्त्यमातम् अलयाःपकविरयाः अव्यमहतयाः अलम् उपधमाससजयाः भविमत। उपमान्त्ययाः विणरयाः उपधमाससजकयाः भवितष्ट्रीमत भमावियाः। अन्त्ययाः अमप अलम्एवि न तपु अलम्-समपुदमाययाः। ततयाः पकविरवितर्थी अमप अलम् अथमारतम् एकयाः एवि विणरयाः न तपु विणरसमपुदमाययाः। तस्यउपधमाससजमा भविमत। विणरसमपुदमायस्य उपधमाससजमा न भविमत।

उदमाहरणमम् - रमाममादम् इत्यत्र रम् आ मम् आ दम् इमत क्रमशियाः विणमारयाः सशन्त। तत्र अन्त्ययाः अलम् भविमतदम्-विणरयाः। ततयाः पकविरयाः अलम् भविमत आ-कमारयाः। तस्य प्रकक तसकत्रक्षेण उपधमा इमत ससजमा भविमत।



नमाम इमत शिब्दक्षे नम् आ मम् अ इमत क्रमशियाः विणमारयाः सशन्त। तत्र मकमारमातम् परवितर्थी अकमारयाः एवि अन्त्ययाःअलम् अशस्त। तस्ममातम् पकविरयाः अलम् भविमत मम् इमत विणरयाः। अस्य उपधमा इमत ससजमा प्रकक तसकत्रक्षेण भविमत।


. 23 एकमालम्-प्रत्ययस्य कमा ससजमा।

. 24 पदमम् मकमम्।

. 25 दन्दमान्तक्षे शकयममाणस पदस प्रत्यक्षेकममभससबध्यतक्षे इमत विचिनस्य कयाः अथरयाः।

. 26 पदस कमतमविधमम्। मकस तदम्।

. 27 रमाममाणमामम् इमत पदक्षे मट मकमम्।

. 28 रमामस्य इमत पदक्षे उपधमा कमा।

. 29 एकमालम्-प्रत्ययस्य कमा ससजमा।१) अपककयाः २) उपधमा ३) मट ४) पदमम्

. 30 सपुबन्तस्य कमा ससजमा।१) अपककयाः २) उपधमा ३) मट ४) पदमम्

. 31 भद्रिकमाल्यहै इमत शिब्दक्षे यकमारस्य कमा ससजमा।१) अपककयाः २) उपधमा ३) मट ४) पदमम्

. 32 कक्षे न्द्रिमम् इत्यत्र मट मकमम्, उपधमा चि कमा।१) मट-अमम् , उपधमा-मम् २) मट-मम् , उपधमा-अ ३) मट-अमम् , उपधमा-अ ४) मट-अमम् , उपधमा-रम्

[ . ]4 15 प्रमागष्ट्रीश्विरमामनपमातमायाः॥ (१.४.५६)

सकत्रमाथर याः - प्रमागष्ट्रीश्विरमामनपमातमायाः इमत सकत्रमातम् प्रभकमत अखधरष्ट्रीश्विरक्षे इमत सकत्रमातम् प्रमाकम् मध्यपमामतनमासमनपमातससजमा भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - इदस अखधकमारसकत्रमम्। अयस ससजमाखधकमारयाः। सकत्रक्षेऽशस्मनम् त्रष्ट्रीमण पदमामन सशन्त। प्रमाकम्रष्ट्रीश्विरमातम् मनपमातमायाः इमत सकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। अखधरष्ट्रीश्विरक्षे (१.४.९७) इमत सकत्रस्य एकदक्षेशियाः भविमत रष्ट्रीश्विर इमतशिब्दयाः। प्रमागष्ट्रीश्विरमामनपमातमायाः इमत सकत्रमातम् प्रभकमत अखधरष्ट्रीश्विरक्षे इमत सकत्रमातम् प्रमाकम् मध्यपमामतनमास मनपमातससजमाभविमत इमत सकत्रमाथरयाः। अखधरष्ट्रीश्विरक्षे इमत सकत्रमातम् प्रमाकम् मनपमातपदमनपुवितरतक्षे इत्यथरयाः।

[ . ]4 16 चिमादयनोऽसत्त्विक्षे॥ (१.४.५७)

सकत्रमाथर याः - चिमामदगणक्षे पमठतमायाः अद्रिव्यविमाचिकमायाः शिब्दमायाः मनपमातससजमायाः भविशन्त।



सकत्रव्यमाख्यमा - इदस ससजमासकत्रमम्। सकत्रक्षेऽशस्मनम् दक्षे पदक्षे स्तयाः। चिमादययाः असत्त्विक्षे इमत सकत्रगतपदच्छक्षेदयाः।चियाः आमदयाः यक्षेषमास तक्षे चिमादययाः। पमामणनष्ट्रीयगणपमाठक्षे चिमामदगणयाः मविदतक्षे। तशस्मनम् गणक्षे पमठतमायाः शिब्दमायाः चिमादययाःभविशन्त। न सत्त्विमम् असत्त्विमम्। अद्रिव्यमम् इत्यथरयाः। सत्त्विस द्रिव्यमम् भविमत। यथमा मकदम् मरुदम् जलमम् विमह्नियाःइत्यमामदकस द्रिव्यमम्। ससख्यमा गपुणमायाः मक्रयमा इत्यमामदकस न द्रिव्यमम्। प्रमागष्ट्रीश्विरमामनपमातमायाः (१.४.५६) इमत सकत्रमातम्मनपमातमायाः इमत अखधकमारमातम् लब्धमम् पदमम्। तच्चि ससजमापदमम्। चिमामदगणक्षे पमठतमायाः शिब्दमायाः यमद द्रिव्यविमाचिकमायाः नस्यपुयाः तमहर तक्षेषमामम् मनपमातससजमा भवितष्ट्रीमत सकत्रमाथरयाः। यमद कस्यमचितम् जनस्य घटस्य पशिनोयाः विमा नमाम 'चि'

इत्यमामदकस न स्यमातम् तमहर चिमादष्ट्रीनमास मनपमातससजमा भवितष्ट्रीमत तमात्पयमारथरयाः। चिमामदगणक्षे पशिपु इमत शिब्दयाः, सम्यकम् इमततदथरयाः। यदमा गजयाः पशिपुयाः इमत गजविमाचिकरूपक्षेण पशिपुशिब्दस्य व्यविहमारयाः भविमत तदमा तत्र पशिपुशिब्दस्यमनपमातससजमा न भविमत। परन्तपु यमद पशिपु गजयाः इमत प्रयनोगयाः स्यमातम् तदमा पशिपु शिब्दस्य मनपमातससजमा भविमत।मकञ्च सम्यकम् गजयाः इमत तस्य अथर्वो भविमत।

[ . ]4 17 प्रमादययाः॥ (१.४.५८)

सकत्रमाथर याः - प्रमामदगणक्षे पमठतमायाः अद्रिव्यविमाचिकमायाः शिब्दमायाः मनपमातससजमायाः भविशन्त।

सकत्रव्यमाख्यमा - इदस ससजमासकत्रमम्। सकत्रक्षेऽशस्मनम् प्रमादययाः इमत एकमक्षेवि पदमशस्त। प्र आमदयाः यक्षेषमास तक्षेप्रमादययाः। पमामणनष्ट्रीयगणपमाठक्षे प्रमामदगणयाः मविदतक्षे। तशस्मनम् गणक्षे पमठतमायाः शिब्दमायाः प्रमादययाः भविशन्त। चिमादयनोऽसत्त्विक्षे(१.४.५७) इमत सकत्रमातम् असत्त्विक्षे इमत सप्तम्यन्तस पदमनपुवितरतक्षे। न सत्त्विमम् असत्त्विमम्। अद्रिव्यमम् इत्यथरयाः। सत्त्विसद्रिव्यमम् भविमत। यथमा मकदम् मरुदम् जलमम् विमह्नियाः इत्यमामदकस द्रिव्यमम्। ससख्यमा गपुणमायाः मक्रयमा इत्यमामदकस न द्रिव्यमम्।प्रमागष्ट्रीश्विरमामनपमातमायाः (१.४.५६) इमत सकत्रमातम् मनपमातमायाः इमत अखधकमारमातम् लब्धमम् पदमम्। तच्चि ससजमापदमम्।प्रमामदगणक्षे पमठतमायाः शिब्दमायाः यमद द्रिव्यविमाचिकमायाः न स्यपुयाः तमहर तक्षेषमामम् मनपमातससजमा भवितष्ट्रीमत सकत्रमाथरयाः। यमदकस्यमचितम् जनस्य घटस्य पशिनोयाः विमा नमाम 'अनपु' इत्यमामदकस न स्यमातम् तमहर प्रमादष्ट्रीनमास मनपमातससजमा भवितष्ट्रीमततमात्पयमारथरयाः। प्रमामदगणक्षे अनपु इमत शिब्दयाः, पश्चिमादम् इमत तदथरयाः। यदमा गजस्य नमाम अनपुयाः इमत गजविमाचिकरूपक्षेणअनपुशिब्दस्य व्यविहमारयाः भविमत तदमा तत्र अनपुशिब्दस्य मनपमातससजमा न भविमत।

प्रमादययाः - प्र। परमा। अप। समम्। अनपु। अवि। मनसम्। मनरम्। द पुसम्। दपुरम्। मवि। आङम् । मन। अखध। अमप।अमत। सपु। उतम्। अमभ। प्रमत। परर। उप।

[ . ]4 18 उपसगमारयाः मक्रयमायनोगक्षे॥ (१.४.५९)

सकत्रमाथर याः - मक्रययमा अशन्वितमाथमारयाः प्रमादययाः उपसगरससजमायाः भविशन्त।

सकत्रव्यमाख्यमा - इदस ससजमासकत्रमम्। सकत्रक्षेऽशस्मनम् उपसगमारयाः मक्रयमायनोगक्षे इमत दक्षे पदक्षे स्तयाः। प्रमादययाः(१.४.५८) इमत सम्पकणर सकत्रमनपुवितरतक्षे। उपसगमारयाः इमत ससजमापदमम्। मक्रययमा यनोगयाः मक्रयमायनोगयाः इमततकतष्ट्रीयमातत्पपुरुषसममासयाः। तशस्मनम् मक्रयमायनोगक्षे इमत। मक्रययमा सह अन्वियक्षे समत इमत तदथरयाः।प्रमागष्ट्रीश्विरमामनपमातमायाः (१.४.५६) इमत सकत्रमातम् मनपमातमायाः इमत अखधकमारमातम् लब्धमम् पदमम्। तदमप ससजमापदमम्।मक्रययमा अशन्वितमाथमारयाः प्रमादययाः उपसगरससजमायाः भविन्तष्ट्रीमत सकत्रमाथरयाः। यस्य धमातनोयाः अथरन प्रमादष्ट्रीनमामम् अथरस्यअन्विययाः भविमत, तस धमातपुस प्रमत प्रमादष्ट्रीनमामम् उपसगरससजमा, नमान्यस प्रमत इमत तमात्पयरमम्। मनपमातससजमा चिमामप भविमत।



उदमाहरणमम् - रमाममनपुगच्छमत लक्ष्मणयाः इमत उदमाहरणक्षे रमाममम् अनपु लक्ष्मणयाः गच्छमत इमत यमदअथरयाः तमहर अनपु इमत प्रमादक्षेयाः गममधमातपुविमाच्यमायमामम् गमनमक्रयमायमामम् अन्विययाः नमाशस्त। अतयाः न उपसगरससजमा।परन्तपु यमद अनपुगच्छमत लक्ष्मणयाः रमाममम् इमत यमद तमात्पयरमम् तदमा अनपु इमत प्रमादक्षेयाः गममधमातपुविमाच्यमायमामम्गमनमक्रयमायमामम् अन्विययाः अशस्त। अतयाः तदमा अनपु इत्यस्य गममधमातपुस प्रमत उपसगरससजमा भवित्यक्षेवि।

[ . ]4 19 गमतश्चि॥ (१.४.६०)

सकत्रमाथर याः - मक्रययमा अशन्वितमाथमारयाः प्रमादययाः गमतससजमायाः भविशन्त।

सकत्रव्यमाख्यमा - इदस ससजमासकत्रमम्। सकत्रक्षेऽशस्मनम् दक्षे पदक्षे स्तयाः। गमतयाः चि इमत सकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। प्रमादययाः(१.४.५८) इमत सम्पकणर सकत्रमनपुवितरतक्षे। उपसगमारयाः मक्रयमायनोगक्षे (१.४.५९) इमत सकत्रमातम् मक्रयमायनोगक्षे इमतपदमनपुवितरतक्षे। प्रमागष्ट्रीश्विरमामनपमातमायाः (१.४.५६) इमत सकत्रमातम् मनपमातमायाः इमत अखधकमारमातम् लब्धमम् पदमम्। तदमपससजमापदमम्। मक्रययमा अशन्वितमाथमारयाः प्रमादययाः गमतससजमायाः भविन्तष्ट्रीमत सकत्रमाथरयाः। यस्य धमातनोयाः अथरन प्रमादष्ट्रीनमामम्अथरस्य अन्विययाः भविमत, तस धमातपुस प्रमत प्रमादष्ट्रीनमामम् गमतससजमा, नमान्यस प्रमत इमत तमात्पयरमम्। मनपमातससजमा चिमामपभविमत।

अषमाध्यमाय्यमास प्रथममाध्यमायस्य चितपुथरपमादक्षे गमतससजमामविधमायकमामन मविसशिमतयाः सकत्रमामण मविदन्तक्षे।

[ . ]4 20 स्विरमामदमनपमातमव्ययमम्॥ (१.१.३७)

सकत्रमाथर याः - स्विरमादययाः मनपमातमायाः चि अव्ययससजमायाः भविशन्त।

सकत्रव्यमाख्यमा - ससजमासकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे पददयमम् अशस्त। स्विरमामदमनपमातमम् अव्ययमम् इमतसकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। स्विरम् आमदयाः यक्षेषमास तक्षे स्विरमादययाः। तक्षे चि मनपमातमायाः चि इमत स्विरमामदमनपमातमम् इमतसममाहमारदन्दसममासयाः। पमामणनष्ट्रीयगणपमाठक्षे स्विरमामदयाः कशश्चिदम् गणयाः वितरतक्षे। तशस्मनम् पमठतमायाः शिब्दमायाः स्विरमादययाःभविशन्त। सकत्रमाथर्वो भविमत - स्विरमादययाः मनपमातमायाः चि अव्ययससजमायाः भविन्तष्ट्रीमत।


. 33 मनपमातमायाः कक्षे ।

. 34 चिमादयनोऽसत्त्विक्षे इत्यत्र सत्त्विस मकमम्।

. 35 प्रमादययाः कमत कक्षे चि।

. 36 कस्य उपसगरससजमा।

. 37 गमतससजमा कस्य।

. 38 अव्ययससजमा कक्षे षमामम्।

. 39 प्रमामदयाः धमातनोयाः प्रमाकम् प्रयपुकयाः मकन्तपु तदमात्विथरमक्रययमा अन्विययाः नमाशस्त चिक्षेतम् तस्य उपसगरससजमा भविमत न विमा।



. 40 प्रमागष्ट्रीश्विरमामनपमातमायाः इमत मकम्प्रकमारकमम् सकत्रमम्।१) ससजमा २) पररभमाषमा ३) मविखधयाः ४) अखधकमारयाः

. 41 पशिपु गजयाः। पशिपुयाः गजयाः इमत विमाक्ययनोयाः प्रथमपशिपुब्दयाः ककीदृशियाः, मदतष्ट्रीययाः ककीदृशियाः।१) प्रथमयाः-मनपमातयाः , मदतष्ट्रीययाः - मविशिक्षेष्यमम् २) प्रथमयाः-मविशिक्षेषणमम् , मदतष्ट्रीययाः - अव्ययमम् ३) प्रथमयाः-मविशिक्षेषणमम्, मदतष्ट्रीययाः - मनपमातयाः ४) प्रथमयाः-मनपमातयाः , मदतष्ट्रीययाः - अव्ययमम्

. 42 प्रमादययाः इमत सकत्रक्षेण प्रमादष्ट्रीनमास कमा ससजमा भविमत।१) गमतयाः २) उपसगरयाः ३) मनपमातयाः ४) अव्ययमम्

. 43 क) ययाः य उपसगरयाः स स गमतससजयाः भविमत एवि।ख) ययाः ययाः गमतससजयाः स स उपसगरयाः भविमत एवि।अनयनोयाः कथनयनोयाः मविषयक्षे यपुकमम् यपुग्मस मचिनपुत।१) (क) सत्यमम् (ख) असत्यमम् २) (क) सत्यमम् (ख) सत्यमम् ३) (क) असत्यमम् (ख) सत्यमम् ४) (क) असत्यमम् (ख) असत्यमम्

. 44 क) स्विरमादष्ट्रीनमास मनपमातससजमा भविमत एवि।ख) मनपमातमानमामम् अव्ययससजमा भविमत एवि।अनयनोयाः कथनयनोयाः मविषयक्षे यपुकमम् यपुग्मस मचिनपुत।१) (क) सत्यमम् (ख) असत्यमम् २) (क) सत्यमम् (ख) सत्यमम् ३) (क) असत्यमम् (ख) सत्यमम् ४) (क) असत्यमम् (ख) असत्यमम्

[ . ]4 21 यक स्त्र्यमाख्यधौ नदष्ट्री॥ (१.४.३)

सकत्रमाथर याः - ईदकदन्तधौ मनत्यसष्ट्रीखलङधौ नदष्ट्रीससजधौ स्तयाः।

सकत्रव्यमाख्यमा - ससजमासकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे त्रष्ट्रीमण पदमामन सशन्त। तत्र यक इमत प्रथममामदचिनमान्तमम्,स्त्र्यमाख्यधौ इमत प्रथममामदविचिनमान्तमम्, नदष्ट्री इमत प्रथमहैकविचिनमान्तमम् पदमशस्त। सममासयाः - ई चि ऊ चि यक इमतइतरक्षेतरयनोगदन्दसममासयाः। खसयमामम् आचिकमातक्षे इमत स्त्र्यमाख्यधौ। अशस्मनम् सकत्रक्षे तदन्तमविखधयाः भविमत। यथमा - यकइमत मविशिक्षेषणमम्। कस्य मविशिक्षेषणमम्। स्त्र्यमाख्ययनोयाः, अथमारतम् सष्ट्रीखलमङननोयाः। कधौ तधौ। व्यमाकरणस शिब्दशिमासमम्।अतयाः शिब्दशिमासस्य प्रस्तमावियाः, मविषययाः अशस्त। अतयाः शिब्दधौ इमत पदमम् आमकप्यतक्षे। अधपुनमा यक इमतमविशिक्षेषणमम्, शिब्दधौ इमत मविशिक्षेष्यमम्। मविशिक्षेषणस तदन्तस्य ससजमा भविमत। अतयाः तमादृशिधौ शिब्दधौ अत्र गमाहधौ ययनोयाःअन्तक्षे यक स्तयाः। अथमारतम् ईदन्तयाः - ईकमारमान्तयाः शिब्दयाः, ऊदन्तयाः - ऊकमारमान्तयाः चि शिब्दयाः गमाहयाः। तदमा सकत्रमाथर्वोभविमत - ईदन्तयाः ऊदन्तयाः चि इमत एतधौ मनत्यसष्ट्रीखलमङनधौ शिब्दधौ नदष्ट्रीससजकधौ स्तयाः।

उदमाहरणमम् - शक्षेयसष्ट्री। नदष्ट्री। गधौरष्ट्री। विधक।



[ . ]4 22 शिक्षेषनो घ्यसखख॥ (१.४.७)

सकत्रमाथर याः - नदष्ट्रीससजकमभनयाः सखखमभनयाः चि इदन्तयाः उदन्तयाः मघससजयाः भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - ससजमासकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे त्रष्ट्रीमण पदमामन सशन्त। शिक्षेषयाः मघ असखख इमतसकत्रस्थक्षेषपु पदक्षेषपु मविदममानस्य सन्धक्षेयाः मविच्छक्षेदयाः। शिक्षेषयाः इमत प्रथममान्तस पदमम्। मघ इमत प्रथममान्तस ससजमापदमम्। नसखख असखख इमत नञ्तत्पपुरुषसममासयाः। मङमत ह्रिस्विश्चि इमत सकत्रमातम् ह्रिस्वियाः इमत प्रथममान्तस पदमनपुवितरतक्षे। यकस्त्र्यमाख्यधौ नदष्ट्री इमत सकत्रमातम् यक इमत प्रथममामदविचिनमान्तस पदमनपुवितरतक्षे। इयाः चि उयाः चि यक इमतइतरक्षेतरयनोगदन्दसममासयाः। एतमावितमा पदमामन लब्धमामन - असखख यक ह्रिस्वियाः शिक्षेषयाः मघ। अत्र कयाः शिक्षेषयाः, अविमशिषयाः।शिक्षेषनो घ्यसखख (१.४.७) इमत अस्ममातम् सकत्रमातम् पकविर यक स्त्र्यमाख्यधौ नदष्ट्री (१.४.३) इमत, नक्षेयङपु विङ्स्थमानमाविसष्ट्री(१.४.४) इमत, विमामम (१.४.५) इमत, मङमत ह्रिस्विश्चि (१.४.६) इमत सकत्रमामण गतमामन। तत्र यक्षेषमास ह्रिस्विमानमासनदष्ट्री ससजमा नमाभवितम् तक्षे शिब्दमायाः अत्र बनोदव्यमायाः। मकञ्च नदष्ट्रीससजमामभनमायाः अन्यक्षे इदन्तयाः ह्रिस्वियाः उदन्तयाः ह्रिस्वियाः चिगमाहयाः। तत्रमामप सखखशिब्दयाः इदन्तयाः ह्रिस्वियाः, तस्य गहणस न कतरव्यमम्। असखख यक ह्रिस्वियाः शिक्षेषयाः इत्यत्र कयाः शिक्षेषयाःइमत जमातमम्। परन्तपु कयाः सयाः इमत चिक्षेतम् उच्यतक्षे - इदमम् व्यमाकरणस शिब्दशिमासमम्। अतयाः शिब्दशिमासस्य प्रस्तमावियाः,मविषययाः अशस्त। अतयाः शिब्दधौ इमत पदमम् आमकप्यतक्षे। मकञ्च असखख ह्रिस्वियाः शिक्षेषयाः यक इमत मविशिक्षेषणमम् अशस्त,

शिब्दधौ इमत मविशिक्षेष्यमम् अशस्त। अतयाः तदन्तमविखधनमा तथमा सखखमभनयाः शिक्षेषयाः (नदष्ट्रीससजमामभनयाः) शिब्दयाः गमाहयाःयस्य अन्तक्षे ह्रिस्वियाः इकमारयाः अशस्त, ह्रिस्वियाः उकमारयाः चि अशस्त। तदमा सकत्रमाथर्वो भविमत - नदष्ट्रीससजमामभनयाःसखखमभनयाः चि इदन्तयाः उदन्तयाः चि शिब्दयाः मघससजकयाः भविमत।

उदमाहरणमम् - हरर। मपुमन। कमवि। भमानपु। मविष्णपु।

[ . ]4 23 इग्यणयाः सम्प्रसमारणमम्॥ (१.१.४४)

सकत्रमाथर – यणयाः स्थमानक्षे प्रयपुज्यममाननो य इकम् स सम्प्रसमारणससजयाः भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - ससजमासकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे त्रष्ट्रीमण पदमामन सशन्त। इकम् यणयाः सम्प्रसमारणमम् इमतसकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। इकम् इमत (१/१) प्रथमहैकविचिनमान्तस पदमम्। यणयाः इमत (६/१) षष्ठ्यक्षेकविचिनमान्तस पदमम्।सम्प्रसमारणमम् इमत प्रथममान्तस ससजमापदमम्। सकत्रमाथर्वो भविमत - यणयाः स्थमानक्षे इकम् सम्प्रसमारणससजयाः भविमत। अथमारतम्यणम् - य वि र ल एषमास स्थमानक्षे इकम् - इ उ ऋ ऌ एतक्षे मविधष्ट्रीयन्तक्षे चिक्षेतम् तस्य इकयाः सम्प्रसमारणससजमा भविमत।

सम्प्रसमारणस्य कक्षेत्रमम् - १) मविखधयाः - कदमामचितम् उच्यतक्षे सम्प्रसमारणस कपु रु। तदमा यणयाः स्थमानक्षे इकयाःमविधमानस कतरव्यमम्। यणयाः स्थमानक्षे मविमहतस्य इकयाः सम्प्रसमारणससजमा भविमत। परन्तपु यत्र यमावितमा मविधमानमक्षेवि नजमातस तत्र कथस सम्प्रसमारणस कतरव्यमम् इमत। अतयाः ससप्रसमारणस कपु रु इत्यस्य अथरयाः तथमा कपु रु यक्षेन यणयाः स्थमानक्षेइकम् स्यमातम्।

२) अनपुविमादयाः - कदमामचितम् उच्यतक्षे यतम् सम्प्रसमारणमम् अशस्त चिक्षेतम् अन्यतम् मकममप कमायर कपु रु इमत।अथमारतम् यमद यणयाः स्थमानक्षे इकम् मविमहतयाः अशस्त तमहर पकविररूपमामदकस कपु रु इमत। अत्र सम्प्रसमारणस्य मविधमानसनमाशस्त। पकविरतयाः कक तस्य सम्प्रसमारणस्य उपयनोगयाः मक्रयतक्षे। एविमम् मविमहतस्य व्यविहमारयाः अनपुविमादयाः कथ्यतक्षे।



[ . ]4 24 यस्ममातम् प्रत्ययमविखधस्तदमामद प्रत्ययक्षेऽङमम्॥ (१.४.१३)

सकत्रमाथर – ययाः प्रत्यययाः यस्ममातम् मक्रयतक्षे तदमामद शिब्दस्विरूपमम् तशस्मनम् प्रत्ययक्षे अङससजस भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - ससजमासकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे पञ्च पदमामन सशन्त। यस्ममातम् इमत यतम्-सविरनमाम्नयाःपञ्चम्यक्षेकविचिनमान्तस पदमम्। प्रत्ययमविखधयाः इमत प्रथममान्तस पदमम्। तदमामद इत्यमप प्रथममान्तस पदमम्। प्रत्ययक्षे इमतसप्तम्यक्षेकविचिनमान्तस पदमम्। अङमम् इमत प्रथममान्तस ससजमापदमम्। सममासयाः - प्रत्ययस्य मविखधयाः प्रत्ययमविखधयाः इमतषष्ठष्ट्रीतत्पपुरुषयाः सममासयाः। ततम् (प्रकक मतयाः) आमदयाः यस्य (शिब्दस्विरूपस्य) ततम् तदमामद इमततद्गपुणससमविजमानबहहवष्ट्रीमहसममासयाः। सकत्रमाथर्वो भविमत - ययाः प्रत्यययाः यस्ममातम् मक्रयतक्षे तदमामद शिब्दस्विरूपमम्तशस्मनम् अङससजस भविमत।

सकत्रमाथर मविविरणमम् - यस्ममातम् प्रत्ययमविखधयाः - प्रत्ययमाखधकरक्षे ययाः कनोऽमप प्रत्यययाः मविधष्ट्रीयतक्षे तदमाकमाखञ्चतम् प्रकक मतमम् उमदश्य मविधष्ट्रीयतक्षे। मकञ्च प्रकक मतविमाचिकशिब्दयाः पञ्चम्यन्तयाः भविमत। यथमा धमातनोयाः इमतपञ्चम्यन्तस पदमशस्त। तस्ममातम् परस मतङम् मविधष्ट्रीयतक्षे। तस्ममातम् परस शिपम् इत्यमामदप्रत्ययमायाः मविधष्ट्रीयन्तक्षे।ङ्यमाप्प्रमामतपमदकमातम् इमत अत्र पञ्चमष्ट्री अशस्त। प्रमामतपमदकमातम् सपुपम् इत्यमामदप्रत्ययमायाः मविधष्ट्रीयन्तक्षे। अतयाः कमामचितम्प्रकक मतयाः, मकममप शिब्दस्विरूपमम् उमलख्यतक्षे, तस्ममातम् परस प्रत्यययाः मविधष्ट्रीयतक्षे। एविमम् भकधमातनोयाः मतङम् मविधष्ट्रीयतक्षे,तदमा भक मत इमत शस्थमतयाः भविमत। अत्र भक इत्यस्ममातम् मतपम् इमत प्रत्यययाः मविमहतयाः। एतमावितमा 'यस्ममातम्प्रत्ययमविखधयाः' इमत असशियाः आलनोमचितयाः।

तदमामद - तदम् आमद यस्य शिब्दस्विरूपस्य ततम् तदमामद इमत सममासयाः दृषयाः। मकस तदम्। यस्ममातम्प्रत्यययाः मविमहतयाः तदम्। यथमा भक इमत अस्ममातम् मतपम् प्रत्यययाः मविमहतयाः। अतयाः भक इमत तदम्। तदम् भक आमद यस्य,

कस्य। भक मत इमत शस्थमतयाः अशस्त। मकस भक+मत इमत समपुदमाययाः गमाहयाः। अतयाः सकत्रक्षे उकमम् 'प्रत्ययक्षे' इमत।अथमारतम् ययाः प्रत्यययाः मविमहतयाः तशस्मनम् प्रत्ययक्षे परक्षे समत पकविरवितर्थी असशियाः गमाहयाः। अत्र मतपम् इमत प्रत्ययक्षे परक्षे समतपकविरवितर्थी असशियाः भक इमत। अतयाः भक इमत असशिस्य अङससजमा फलमत।

सकत्रमाथरसमन्विययाः - 'भक मत' इमत शस्थतक्षे धमातनोयाः शिपम् प्रत्यययाः अमप मविधष्ट्रीयतक्षे। तदमा 'भक अ मत' इमतशस्थमतयाः जमायतक्षे। अधपुनमा 'भक' इमत अस्ममातम् अ(शिपम्) इत्यमप प्रत्यययाः मविमहतयाः, 'मत' (मतपम्) इत्यमप प्रत्यययाःमविमहतयाः। तदमा अङस मकमममत प्रश्नयाः उमदयमातम्। अत्र अङमनणरयमाय ययाः प्रत्यययाः आशष्ट्रीयतक्षे तत्प्रत्ययमातम् पकविरवितर्थीभमागयाः अङमम् भविमत। यथमा 'भक अ मत' इमत शस्थतक्षे मतप्रत्ययक्षे मकमङमममत चिक्षेतम् 'भक अ' इमत समपुदमाययाः अङमम्।अ(शिपम्) प्रत्ययक्षे मकमङमममत चिक्षेतम् 'भक' इमत अङमम्। मत-प्रत्यययाः भक इत्यस्ममातम् मविमहतयाः। मतप्रत्ययक्षे परक्षे भकआमद यस्य ततम् अङमम्। मत-प्रत्ययक्षे परक्षे 'भक अ' इमत समपुदमायस्य भक आमद अशस्त। अतयाः 'भक अ' इमतसमपुदमाययाः अङससजयाः भविमत।

अङस्य (६.४.१) इमत अखधकमारसकत्रमम्। अयमखधकमारयाः ई चि गणयाः (७.४.९७) इमत सकत्रस यमाविदम्व्यमाप्ननोमत। अङमाखधकमारक्षे ५ पमादमायाः सशन्त। अङममाखशत्य बहहमन कमायमारमण भविशन्त। अतयाः अङससजमा सम्यकम्बनोदव्यमा।

प्रखसदमा अखधकमारमायाः



अधयाः पमटकमायमास कक्षे मचितम् प्रखसदमायाः अखधकमारमायाः प्रदत्तमायाः सशन्त, न तपु सविर। व्यमाकरणस्य छमात्रक्षेण एतक्षेअखधकमारमायाः सदमा धमारणष्ट्रीयमायाः। कयाः अखधकमारयाः, कपु तयाः आरभ्य मकयदकरस गच्छमत इमत मविषयस्य जमानसव्यमाकरणशिमासक्षे अतष्ट्रीवि उपयनोमग अशस्त।

अनपुक्र. अखधकमारयाः इतयाः आरभ्य एतमावितम् पयर न्तमम्

१ कमारकक्षे १.४.२३ १.४.५५

२ सममासयाः २.१.३ २.२.३८ (पमादमान्तयाः)

३ अनमभमहतक्षे २.३.१ २.३.७३ (पमादमान्तयाः)

४ प्रत्यययाः ३.१.१ ५.४.१६० (पमादमान्तयाः)

५ परश्चि ३.१.२ ५.४.१६० (पमादमान्तयाः)

६ आदपुदमात्तश्चि ३.१.३ ५.४.१६० (पमादमान्तयाः)

७ धमातनोयाः ३.१.२२ ३.१.९०

८ धमातनोयाः ३.१.९१ ३.४.११७ (पमादमान्तयाः)

९ कक तम् ३.१.९३ ३.४.११७ (पमादमान्तयाः)

१० कक त्यमायाः ३.१.९५ ३.१.१३३

११ भकतक्षे ३.२.८४ ३.२.१२२

१२ ङ्यमाप्प्रमामतपमदकमातम् ४.१.१ ५.४.१६० (पमादमान्तयाः)

१३ खसयमामम् ४.१.३ ४.१.८१

१४ तमदतमायाः ४.१.७६ ५.४.१६० (पमादमान्तयाः)

१५ ससमहतमायमामम् ६.१.७२ ६.१.१५८

१६ अङस्य ६.४.१ ७.४.९७ (पमादमान्तयाः)

१७ पदस्य ८.१.१६ ८.३.५४

१८ पदमातम् ८.१.१७ ८.१.६९

१९ पकविरत्रमाखसदमम् ८.२.१ ८.४.६८ (पमादमान्तयाः)

२० ससमहतमायमामम् ८.२.१०८ ८.४.६८ (पमादमान्तयाः)

पमाठगतप्रश्नमायाः-५

. 45 नदष्ट्रीससजमा कस्य।



. 46 हररशिब्दस्य नदष्ट्री ससजमा भविमत न विमा।

. 47 यणयाः स्थमानक्षे इकम् भविमत चिक्षेतम् तस्य कमा ससजमा।

. 48 अङससजमामविधमायकस सकत्रस मकमम्।

. 49 अङस्य इमत अखधकमारयाः मकयदकरस व्यमाप्ननोमत।

. 50 प्रत्यययाः इमत अखधकमारयाः मकयदकरस व्यमाप्तयाः।

. 51 अस्य नदष्ट्री ससजमा न भविमत।१) हरर २) नदष्ट्री ३) गधौरष्ट्री ४) विधक

. 52 ईदन्तस्य मनत्यसष्ट्रीखलमङनयाः कमा ससजमा।१) नदष्ट्री २) मघ ३) पदमम् ४) मट

. 53 क) ऊदन्तस्य मनत्यसष्ट्रीखलमङनयाः मघससजमा भविमत।ख) उदन्तस्य मघससजमा भविमत।अनयनोयाः कथनयनोयाः मविषयक्षे यपुकमम् यपुग्मस मचिनपुत।१) (क) सत्यमम् (ख) असत्यमम् २) (क) सत्यमम् (ख) सत्यमम् ३) (क) असत्यमम् (ख) सत्यमम् ४) (क) असत्यमम् (ख) असत्यमम्

. 54 अधनोखलखखतमानमास कक्षे न सह कस्य सम्बन्धयाः इमत यपुकमास तमाखलकमास मचिनपुत।(क) नदष्ट्री (i) रमाममानम् इत्यत्र आनम्(ख) मघ (ii) विधक(ग) मट (iii) पठम् अ मत इत्यत्र पठम् अ समपुदमाययाः(घ) अङमम् (iv) कमवि

(क) (ख) (ग) (घ)

१) (ii) (iv) (i) (iii)

२) (ii) (iv) (iii) (i)

३) (iii) (ii) (i) (iv)

४) (ii) (iii) (iv) (i)

. 55 अधनोखलखखतमानमास कक्षे न सह कस्य सम्बन्धयाः इमत यपुकमास तमाखलकमास मचिनपुत।(क) धमातपुयाः (i) पदमम्(ख) मतङन्तमम् (ii) अपककयाः(ग) दष्ट्रीघरयाः अचिम् (iii) मक्रयमाविमाचिकयाः(घ) एकमालम् प्रत्यययाः (iv) गपुरु

(क) (ख) (ग) (घ)

१) (iii) (ii) (i) (iv)

२) (ii) (i) (iii) (iv)



३) (iii) (i) (iv) (ii)

४) (ii) (iii) (iv) (I)


आ ऐ औ इमत विणमारनमामम् विकमदससजमा भविमत। अ ए ओ इमत विणमारनमामम् गपुणससजमा भविमत।पमामणमनमविरमचितक्षे धमातपुपमाठक्षे पमठतमानमास शिब्दमानमामम् धमातपुससजमा भकविमादयनो धमातवि इमत सकत्रक्षेण भविमत।सनमामदप्रत्यययाः यस्य अन्तक्षे भविमत स सनमादन्तयाः। सनमादन्तस्य शिब्दस्विरूपस्य धमातपुससजमा सनमादन्तमाधमातवियाः इमत सकत्रक्षेण भविमत।

विणमारनमामम् उच्चिमारणमाभमावियाः अविसमानससजकयाः भवितष्ट्रीमत मविरमामनोऽविसमानमम् इमत सकत्रस्यमाथरयाः। दयनोयाःविणरयनोयाः मध्यक्षे न्यकनतयाः अधरममात्रमातयाः अखधकस कमाखलकव्यविधमानस यमद न भविमत तमहर तमावितम् समामष्ट्रीप्यमक्षेविसमनकषरयाः, स एवि ससमहतमा इत्यपुच्यतक्षे।

दयनोयाः व्यञ्जनयनोयाः स्विररमहतस यपुग्ममक्षेवि ससयनोगयाः। यथमा कक ष्ण इमत शिब्दक्षे षम्+णम् इमत दक्षे व्यञ्जनक्षे स्तयाः।तयनोयाः यपुग्ममम् अशस्त। परन्तपु तशस्मनम् यपुग्मक्षे स्विरयाः नमाशस्त। स्विरयाः तपु पकविर विमा परस विमा अशस्त, न तपु मध्यक्षे। अतयाःष्णम् इमत ससयनोगयाः।

दष्ट्रीघरस्विरस्य गपुरु इमत ससजमा भविमत। यमद ह्रिस्विस्विरमातम् परस ससयनोगयाः अशस्त तमहर ह्रिस्विस्य गपुरु इमतससजमा भविमत। यमद ह्रिस्विस्विरमातम् परस ससयनोगयाः नमाशस्त तमहर ह्रिस्विस्य लघपु इमत ससजमा भविमत।

यस्य प्रत्ययस्य एकयाः एवि विणरयाः अशस्त स प्रत्यययाः अपककससजकयाः भविमत।

यतम् शिब्दस्विरूपमम् उमदश्य सपुपम् मविधष्ट्रीयतक्षे ततम् शिब्दस्विरूपमम् आमद यस्य समपुदमायस्य मकञ्च स सपुपम्प्रत्यययाः अन्तक्षे यस्य समपुदमायस्य, तस्य पदससजमा भविमत। अथमारतम् शिब्दस्विरूपमामदयाः प्रत्ययमान्तयाः ययाः समपुदमाययाःतस्य पदससजमा भविमत। न कक्षे विलस प्रकक तक्षेयाः न विमा कक्षे विलस प्रत्ययस्य पदससजमा भविमत।

कशस्मनमप शिब्दक्षे मविदममानक्षेषपु स्विरक्षेषपु ययाः अशन्तमयाः स्विरयाः भविमत, तस्ममातम् स्विरमातम् शिब्दस्यअशन्तमविणर यमावितम् तत्स्विरसमहतयाः समपुदमाययाः मटससजयाः भविमत।

कस्यमामप शिब्दस्विरूपस्य अशन्तमविणमारतम् पकविरवितर्थी, उपमान्त्ययाः विणरयाः उपधमाससजकयाः भविमत ।

प्रमागष्ट्रीश्विरमामनपमातमायाः (१.४.५६) इमत सकत्रमातम् प्रभकमत अखधरष्ट्रीश्विरक्षे (१.४.९७) इमत सकत्रमातम् प्रमाकम्मध्यपमामतनमास मनपतससजमा भविमत। सत्त्विस द्रिव्यमम् भविमत। द्रिव्यमभनमाथर प्रयपुकमायाः चिमादययाः अमप मनपमातससजकमायाःभविशन्त। दमामविसशिमतयाः प्रमादययाः अमप मनपमातमायाः एवि। मक्रययमा अशन्वितमाथमारयाः प्रमादययाः उपसगरससजमायाः भविशन्तमनपमातससजमायाः चि भविशन्त। मक्रययमा अशन्वितमाथमारयाः प्रमादययाः गमतससजमायाः भविशन्त मनपमातससजमायाः चि भविशन्त।स्विरमादययाः मनपमातमायाः चि अव्ययससजमायाः भविशन्त।



ईकमारमान्तयाः ऊकमारन्तयाः चि ययाः मनत्यसष्ट्रीखलङष्ट्री शिब्दयाः तस्य नदष्ट्री ससजमा यक स्त्र्यमाख्यधौ नदष्ट्री इमतसकत्रक्षेण कक तमा। अन्यमामन अमप कमामनचिन सकत्रमामण अषमाध्यमाय्यमास सशन्त यहैयाः नदष्ट्री ससजमा मक्रयतक्षे। ततयाःअविमशिषमानमामम् इकमारमान्तमामम् उकमारमान्तमानमामम् चि शिब्दमानमास मघ ससजमा भविमत सखखशिब्दस मविहमाय। मघससजमा शिक्षेषनोघ्यसखख इमत सकत्रक्षेण भविमत।

यणयाः य वि र ल एषमास स्थमानक्षे इकम् इ उ ऋ ऌ एतक्षे मविधष्ट्रीयन्तक्षे। मविधमानममप सम्प्रसमारणससजस भविमत।मविमहतमायाः इ उ ऋ ऌ एतक्षे अमप सम्प्रसमारणससजमायाः भविशन्त।

यस्ममातम् प्रत्ययमविखधस्तदमामद प्रत्ययक्षेऽङमम् इमत सकत्रक्षेण प्रत्यययाः यस्ममातम् मक्रयतक्षे, तदम् आमद यस्य,

ततम् शिब्दस्विरूपमम्, तशस्मनम् प्रत्ययक्षे परक्षे, अङससजस भविमत। यथमा भक अ मत इमत शस्थतक्षे अप्रत्ययक्षे भक इमतअङमम्। मतप्रत्ययक्षे भक अ इमत समपुदमाययाः मह अङमम् भविमत।

व्यमाकरणस्य छमात्रक्षेण नकनस स्मतरव्यमायाः कक्षे मचितम् सपुप्रखसदमायाः अखधकमारमायाः अशस्मनम् पमाठक्षे पमटकमायमामम्दत्तमायाः सशन्त।


छमात्रयाः स्विस्य यनोग्यतमास विधरमयतपुमम् मकस मकस कतपुर शिक्ननोमत इमत मविषयकमक्षेकस सपुबनोधस सपुभमामषतमशस्त -

कमाकचिक्षेषमा बकध्यमानस श्विमानमनद्रिमा तथहैवि चि।

अल्पमाहमारष्ट्री बहचिमारष्ट्री मविदमाथर्थी पञ्चलकणमम्॥

व्यमाख्यमा - कमाकस्य विमायसस्य चिक्षेषमा मक्रयमा कमाकचिक्षेषमा। बकस्य ध्यमानमम् एकमागतमा बकध्यमानमम्।श्विमानस्य कपु क्कपु रस्य मनद्रिमा स्विमापयाः श्विमानमनद्रिमा तथमा एवि चि। अल्पमम् न्यकनमम् आहरमत सक्षेवितक्षे भपुङ्कक्षे सयाःअल्पमाहमारष्ट्री। बहचियरवतस चिरमत स बहचिमारष्ट्री। इमत एतमामन पञ्च मविदमाखथरनयाः छमात्रस्य लकणमामन खलङमामनमचिह्निमामन।

छमात्रयाः कयाः इमत प्रश्नस्य तमात्पयरमशस्त तस्य कमामन लकणनमामन सन्तष्ट्रीमत। अशस्मनम् सपुभमामषतक्षे पञ्चलकणमामन उकमामन। तमामन लकणमामन यस्य स मविदमाथर्थी नमान्ययाः। अतयाः एवि छमात्रक्षेण एतमामन लकणमामन मनत्यमम्अभ्यमासक्षेन आत्मसमातम् कतरव्यमामन। तदमा सयाः अध्ययनस्य उत्तमस फलस लब्धपुस शिक्ननोमत। यनोग्ययाः छमात्रयाः भविक्षेतम्।अत्र एकहै कस लकणमम् अधयाः स्पषष्ट्रीमक्रयतक्षे।

कमाकचिक्षेषमा - कमाकयाः विमायसयाः यथमा सविरदमा चिक्षेषमारतयाः भविमत। कमरमण मनरतयाः भविमत। आलस्यस नकरनोमत। पपुनयाः पपुनयाः यततक्षे। जनहैयाः तमाड्यतक्षे तथमामप पपुनयाः प्रवितरतक्षे। अतयाः कमरतत्परयाः कमाकयाः। यथमा कमाकयाःआलस्यस त्यक्त्विमा स्विस्य कमरमण प्रवितरतक्षे तथमा छमात्रक्षेण आलस्यस महत्विमा स्विस्य कमर यदम् अध्ययनस तशस्मनम्प्रविकखत्तयाः कतरव्यमा।



बकध्यमानमम् - बकयाः बलमाकमा यथमा ध्यमानस करनोमत तथमा ध्यमानस मविदमाखथरनमा कतरव्यमम्। बकयाः जलक्षेशस्थत्विमा स्विभक्ष्यस गहष्ट्रीतपुमम् मशिलमा इवि मतष्ठमत। मत्समायाः अन्यक्षे चि जलचिरमायाः सन्दक्षेहममप न कपु विरशन्त यतम् अत्रमायसबकयाः इमत। परन्तपु स्विभक्ष्यस्य मनरष्ट्रीकणक्षे रतयाः बकयाः समष्ट्रीपमम् आगतस भक्ष्यमम् अत्यन्तस मनपपुणतयमा गकहमामत।बकयाः एकत्र शस्थरयाः सविरत्र स्विलक्ष्यक्षे भक्ष्यक्षे एवि दृमषस करनोमत। तदतम् मविदमाथर्थी स्विस्य लक्ष्यमम् अध्ययनमम्,तशस्मनम् सविरत्र दृमषस कपु यमारतम्, अन्यत्र दृमषस नहैवि कपु यमारतम्। मचित्तस्य मविकक्षेपस्य बहहमन कमारणमामन आयमाशन्त, परन्तपुतमामन सविमारमण सपुदकरष्ट्रीकक त्य अध्ययनहैकपरमायणयाः भविक्षेतम् छमात्रयाः।

श्विमानमनद्रिमा - श्विमानयाः कपु क्कपु रयाः यथमा मनद्रिमामत तथमा मनद्रिमा छमात्रस्य स्यमातम्। अथमारतम् समारमक्षेययाःमनमद्रितयाः चिक्षेदमप अल्पक्षेन शिब्दक्षेन ध्विमननमा प्रबनोधमत। ससकटमातम् चि प्रमाणमानम् रकमत। अत्यन्तस मनद्रिमालपुयाः न भविमतसमारमक्षेययाः। अखधकमनद्रिमा तमनोगपुणस विधरयमत। जमानमाजरनस कतरव्यस चिक्षेतम् सत्त्विगपुणस्य आविश्यकतमा अशस्त। अतयाःसत्त्विगपुणस्य उपमाजरनस कथस स्यमामदमत अविश्यस मचिन्तयक्षेतम् छमात्रयाः। सत्त्विगपुणस मविनमा मविदमागहणस मविदमाधमारणस कमालक्षेकमालक्षे मविदमाप्रयनोगस कतपुर न प्रभविमत जनयाः। अत एवि छमात्रयाः अखधकमनद्रिमास त्यक्त्विमा आरनोग्यरकणमाय यमावितष्ट्रीमनद्रिमा यपुकमा तमावितयीं मनद्रिमामक्षेवि सक्षेविक्षेत।

अल्पमाहमारष्ट्री - यपुकयाः पररममतयाः आहमारयाः मविदमाखथरनमा कतरव्ययाः। प्रमत छमात्रस आहमारस्य पररममाणस मभनसभमवितपुमम् अहरमत तथमामप यक्षेन आहमारक्षेण मनद्रिमा विधरतक्षे, आलस्यस विधरतक्षे, शिरष्ट्रीरस्य स्थकलतमा विधरतक्षे तथमा आहमारक्षेआखधक्यस न कतरव्यमम्। आहमारयाः शिरष्ट्रीरस मचित्तस चि पनोषयमत। अतयाः आहमारमनयन्त्रणस मपुख्यस भविमत। न कक्षे विलमम्अल्पयाः आहमारयाः अमप तपु आरनोग्यविधरकयाः रनोगप्रमतकमारकमतमाविधरकयाः शिमकविधरकयाः बपुमदविधरकयाः मनसयाःचिमाञ्चल्यमनविमारकयाः चि स्यमातम्। यथमा अत्यपुष्णमम् अमत कटपुमम् अमत तष्ट्रीक्ष्णमम् विमा आहमारस करनोमत चिक्षेतम् मनयाः चिञ्चलसतत्कणमक्षेवि भविमत। अतयाः आहमारस्य पररणमाममायाः भविशन्त एवि इमत मविमचिन्त्य आहमारमनयन्त्रणमम्मविदमाध्ययनमानपुकक लमम् अस्तपु इमत तमात्पयरमम्।

बहचिमारष्ट्री - पपुरमा गपुरुकपु लक्षे उमषत्विमा मभकमामम् आनष्ट्रीय मविदमाजरनस कपु विरशन्त स्म बटवियाः। रमामयाः विमशिष्ठमाशमसगत्विमा मविदनोपमाजरनस कक तविमानम् इमत वियस सविर जमानष्ट्रीमयाः एवि। मविदमायमायाः गहणमाय धमारणमाय स्मरणमाय चि बपुमदबलमम्आविश्यकमम्। एकमागतमा तष्ट्रीक्ष्णतमा चि आविश्यककी। एतमासमास कमतमानमास विधरनस बहचियरवतक्षेन भविमत इमतपरम्परमा। विष्ट्रीयररकणमम् मन्त्रजपयाः कमामक्रनोधमादष्ट्रीनमास पररत्यमागयाः, बमाहक्षे मपुहहतर प्रबनोधयाः, मदविमा मनद्रिमायमायाः असक्षेविनमम्,रमाकसकमालष्ट्रीनभनोजनस्य त्यमागयाः, आचिमायरसक्षेविमा, दक्षेविसक्षेविमा इमत नहैकक्षे मविषयमायाः बहचियरवतक्षे अन्तभरविशन्त।बहचियरस्य पमालनक्षेन मविदमायमायाः कक तक्षे यतम् बपुमदविहैभविमम् आविश्यकमम् तदम् लभ्यतक्षे।

इत्थमम् मविदमाखथरनमा मकस मकस कतरव्यस यक्षेन मविदमायमायाः गहणक्षे धमारणक्षे स्मरणक्षे प्रयनोगक्षे चि पमाटविस तस्यस्यमातम्, तस्य यनोग्यतमा यक्षेन विधरत तथमा पञ्च उपमायमायाः समविस्तरमम् आलनोमचितमायाः। अत्यन्तस शद्धयमा एतक्षे उपमायमायाःअविलम्बनष्ट्रीयमायाः छमात्रक्षेण। कणमाभ्यन्तरक्षे तपु फलस न भविमत। दष्ट्रीघरकमालमम् इत्थमम् उपमासनमा आविश्यककी। तदमा एविपररणमाममायाः स्पषस प्रकमटतमायाः भविशन्त।

अशस्मनम् पमाठक्षे यक्षे यक्षे मविषयमायाः आलनोमचितमायाः तक्षेषपु यनोग्यत्विस सम्पमादमयतपुमम् मकस मकस कतपुर शिक्यस तदत्रउच्यतक्षे।



• ससस्कक तस यदमा पठ्यतक्षे तदमा तत्र गपुणससजकविणमारनम् विकमदससजकविणमारनम् मचिनपुयमातम्।

• यत्र मकममप मक्रयमापदस प्रयपुकस पठ्यतक्षे तदमा तत्र धमातपुयाः कयाः, कक्षे न सकत्रक्षेण तस्य धमातपुससजमा भवितष्ट्रीमतमनणरयस कपु यमारतम्।

• ससस्कक तमाध्ययनकमालक्षे यत्र यत्र ससयनोगयाः लभ्यतक्षे तदमा तस्य अविधमारणस कपु यमारतम्।

• श्लनोकक्षे षपु सपुभमामषतक्षेषपु लघपुगपुरुविणमारनम् मचिमह्नितमानम् कपु यमारतम्।

• कनोऽमप शिब्दयाः लभ्यतक्षे चिक्षेतम् स शिब्दयाः पदस न विमा मनणर्थीय तशस्मनम् मट मकमम्, उपमाधमा कमा इमत जमानससम्पमादयक्षेतम्।

• ससस्कक तमाध्ययनक्षे आगतमानमामम् मनपमातमानमामम् अव्ययमानमामम् उपसगमारणमास गतष्ट्रीनमास चि चियनस पररचियस चिकक त्विमा पकथकम् तमाखलकमास चि कक त्विमा तक्षेषमामम् अथर कनोशितयाः खलखक्षेतम्। अमपचि अन्यत्र प्रयनोगस कपु यमारतम्।

• सकत्रस्य व्यमाख्यमानस्य मविमशिषयाः क्रमयाः भविमत। तस्य क्रमस्य अविलनोकनस कपु यमारतम्। तक्षेन क्रमक्षेणअन्यक्षेषमाममप सकत्रमाणमास व्यमाख्यमास कपु यमारतम्।



. 1 विकमदरमादहैचिम् इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 2 अदक्षेङम् गपुणयाः इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 3 परयाः समनकषरयाः ससमहतमा इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 4 हलनोऽनन्तरमायाः ससयनोगयाः इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 5 सपुमप्तङन्तस पदमम् इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 6 प्रमागष्ट्रीश्विरमामनपमातमायाः इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 7 उपसगमारयाः मक्रयमायनोगक्षे इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 8 यक स्त्र्यमाख्यधौ नदष्ट्री इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 9 यस्ममातम् प्रत्ययमविखधस्तदमामद प्रत्ययक्षेऽङमम् इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।





१) इशक्श्तपधौ धमातपुमनदरशिक्षे क) गपुरुससजमामविधमायकस सकत्रमम्

२) हलन्त्यमम् ख) गहणकशिमासमम्

३) न मविभकधौ तपुस्ममायाः ग) अ ए औ एतक्षे गपुणससजकमायाः

४) आमदरन्त्यक्षेन सहक्षेतमा घ) मनपमातससजमामविधमायकस सकत्रमम्

५) अणपुमदत्सविणरस्य चिमाप्रत्यययाः ङ) धमातपुपमाठक्षे पमठतमानमास धमातपुससजमा

६) विकमदरमादहैचिम् चि) धमातपुप्रकटनमम्

७) अदक्षेङम् गपुणयाः छ) इत्सससजमामविधमायकस सकत्रमम्

८) दष्ट्रीघर चि ज) प्रत्यमाहमारमनममारणमाय सकत्रमम्

९) चिमादयनोऽसत्त्विक्षे झ) आ ऐ औ एतक्षे विकमदससजकमायाः

१०) भकविमादयनो धमातवियाः ञ) इत्ससजमामनषक्षेधसकत्रमम्



१) सकत्रक्षे मविशिक्षेषणमम् क) दन्तनोष्ठमम्

२) सकत्रक्षे तपरयाः ख) तदन्तमविखधयाः

३) सकत्रक्षे अन्त्ययाः हलम् ग) परक्षेण णकमारक्षेण

४) अमविधष्ट्रीयममानयाः अणम् घ) कण्ठतमालपु

५) सकत्रक्षे सममानमविभमककस पददयमम् ङ) कण्ठनोष्ठमम्

६) अणम् चि) तदन्तस्य ससजमा

७) इणम् छ) तत्कमालस्य सविणरस्य ससजमा

८) विकमारयाः ज) सविणरस्य ससजमा

९) एकमारयाः झ) पकविरण णकमारक्षेण

१०) ओ ञ) इत्ससजमा



१) चिमादययाः क) अविसमानमम्



२) यणयाः इकम् ख) ससयनोगयाः

३) मक्रयमाशन्वितयाः प्रमामदयाः ग) ससमहतमा

४) स्विरमामद घ) लनोपयाः

५) अव्यविमहतस हल्दयमम् ङ) तदमामदमविखधयाः

६) मतङन्तमम् चि) मनपमात इमत ससजमा

७) अव्यविमहतमम् अचिम्-दयमम् छ) सम्पसमारणमम्

८) विणर्वोच्चिमारणमाभमावियाः ज) अव्ययमम्

९) प्रसकस्य उच्चिमारणमाभमावियाः झ) पदमम्

१०) सकत्रक्षे सप्तम्यन्तस पददयमम् ञ) उपसगरयाः

स्तम्भप्रश्नमानमामम् सकचिकनोत्तरमामण -

१०) १)-चि), २)-छ), ३)-ञ), ४)-ज), ५)-ख), ६)-झ), ७)-ग), ८)-क), ९)-घ), १०)-ङ)

११) १)-ज), २)-ङ), ३)-छ), ४)-झ), ५)-ञ), ६)-क), ७)-ख), ८)-घ), ९)-चि), १०)-ग)

१२) १)-चि), २)-छ), ३)-ञ), ४)-ज), ५)-ख), ६)-झ), ७)-ग), ८)-क), ९)-घ), १०)-ङ)



. 1 आ ऐ औ।

. 2 अ ए ओ।

. 3 भकविमादयनो धमातवियाः।

. 4 सनमादन्तमा धमातवियाः।

. 5 १)

. 6 २)

. 7 १)

. 8 १)


. 9 विणमारनमामम् उच्चिमारणमाभमावियाः अविसमानससजकयाः भविमत।

. 10 दयनोयाः विणरयनोयाः मध्यक्षे अधरममात्रमाकमाखलकव्यविधमानस यमद भविमत तमहर स समनकषरयाः ससमहतमा इत्यपुच्यतक्षे।

. 11 भविमत।



. 12 दधौ।

. 13 न।

. 14 नमनो नमारमायणमाय इमत मन्त्रक्षे नम् अ (लघपु) मम् ओ (गपुरु) नम् आ (गपुरु) रम् आ (गपुरु) यम् अ (लघपु) णम्आ (गपुरु) यम् अ (लघपु)।

. 15 गपुरु।

. 16 २)

. 17 ४)

. 18 २)

. 19 २)

. 20 ४)

. 21 ३)

. 22 १)


. 23 अपककयाः।

. 24 सपुबन्तस मतङन्तस चि।

. 25 दन्दसममासस्य अन्तक्षे मविदममानमम् दन्दसममासस्य अनङभकतमम् पदमम् दन्दसममासक्षे मविदममानहैयाः पदहैयाःप्रत्यक्षेकमम् अमभसम्बध्यतक्षे, अन्विक्षेमत इमत।

. 26 मदमविधमम् पदमम्। सपुबन्तस मतङन्तस चिक्षेमत।

. 27 आमम्।

. 28 यम् ।

. 29 प्रमागष्ट्रीश्विरमामनपमातमायाः (१.४.५६) इमत सकत्रमातम् प्रभकमत अखधरष्ट्रीश्विरक्षे (१.४.९७) इमत सकत्रमातम् प्रमाकम्मध्यपमामतनमास मनपतससजमा भविमत।

. 30 ४)

. 31 २)

. 32 ३)


. 33 प्रमागष्ट्रीश्विरमामनपमातमायाः इमत सकत्रमातम् प्रभकमत अखधरष्ट्रीश्विरक्षे इमत सकत्रमातम् प्रमाकम् मध्यपमामतनमास मनपमातससजमाभविमत।

. 34 सत्त्विस द्रिव्यमम् भविमत। यथमा मकदम् मरुदम् जलमम् विमह्नियाः इत्यमामदकस द्रिव्यमम्।



. 35 प्रमादययाः दमामविसशिमतयाः। तक्षे चि - प्र। परमा। अप। समम्। अनपु। अवि। मनसम्। मनरम्। द पुसम्। दपुरम्। मवि। आङम् ।मन। अखध। अमप। अमत। सपु। उतम्। अमभ। प्रमत। परर। उप।

. 36 मक्रययमा अशन्वितमाथमारयाः प्रमादययाः उपसगरससजमायाः भविशन्त।

. 37 मक्रययमा अशन्वितमाथमारयाः प्रमादययाः गमतससजमायाः भविशन्त।

. 38 स्विरमादययाः मनपमातमायाः चि अव्ययससजमायाः भविशन्त।

. 39 न।

. 40 ४)

. 41 १)

. 42 ३)

. 43 १)

. 44 ३)

उत्तरमामण-५

. 45 ईदकदन्तयनोयाः मनत्यसष्ट्रीखलङयनोयाः नदष्ट्री इमत ससजमा।

. 46 न।

. 47 सम्प्रसमारणमम्।

. 48 यस्ममातम् प्रत्ययमविखधस्तदमामद प्रत्ययक्षेऽङमम्।

. 49 ई चि गणयाः (७.४.९७) इमत सप्तममाध्यमायस्य अशन्तमसकत्रस यमावितम् पञ्चसपु पमादक्षेषपु व्यमाप्ननोमत।

. 50 मनष्प्रविमामणश्चि (५.४.१६०) इमत पञ्चममाध्यमायस्य अशन्तमसकत्रस यमावितम् त्रयमाणमामम् अध्यमायमानमामम्दमादशिसपु पमादक्षेषपु व्यमाप्तयाः।

. 51 १), ५२. १), ५३. ३), ५४. १), ५५) ३)

।।इमत चितपुथरयाः पमाठयाः।।


)5 पररभमाषमाप्रकरणमम्प्रस्तमाविनमा

पकविरशस्मनम् पमाठक्षे कमाश्चिन मपुख्यमायाः ससजमायाः यमायाः व्यमाकरणक्षे यत्र तत्र प्रयपुकमायाः तमायाः आलनोमचितमायाः। तशस्मनम्पमाठक्षे ससजमासकत्रमामण सशन्त। अशस्मनम् पमाठक्षे पररभमाषमासकत्रमामण आलनोच्यन्तक्षे। सकत्रस्य प्रकमारमायाः यत्र आलनोमचितमायाःतत्र पररभमाषमामविषयक्षे मकखञ्चतम् पररचिययाः जमातयाः। अमनयमक्षे मनयमकमाररणष्ट्री पररभमाषमा इमत तत्र पमठतमम्। अमनयमयाःकथस भविमत। अमनयमयाः उत्पनयाः चिक्षेतम् तदकरष्ट्रीकरणमाय कमा पररभमाषमा प्रयनोकव्यमा इमत एतक्षेषमास मविषयमाणमास स्पषसजमानमम् आविश्यकमम्। पररभमाषमायमायाः चि मचिह्निमम् खलङमम् विमा भविमत। यत्र यत्पररभमाषमायमायाः खलङमम् उपलभ्यतक्षे तत्रसमा पररभमाषमा ससचिमायरतक्षे। अतयाः पररभमाषमाखलङजमानमम् आविश्यकमम्।

पमामणमनव्यमाकरणक्षे पञ्चमष्ट्री षष्ठष्ट्री सप्तमष्ट्री एतमासमास मविभककीनमामम् अथमारयाः लधौमककव्यमाकरणतयाः मभनमायाःसशन्त। तमासमामम् अथरमनणरयमाय कमाश्चिन पररभमाषमायाः अशस्मनम् पमाठक्षे सशन्त।

यदमा एकस्य स्थमामननयाः एकमाखधकमायाः सम्बशन्धनयाः आदक्षेशिमायाः विमा भविशन्त तदमा कस्य कक्षे न सम्बन्धयाः,कस्य कयाः आदक्षेशियाः इमत मनणरयमाय कमाश्चिन पररभमाषमायाः सशन्त।

कदमामचितम् एकस कमायर कतपुरमम् एकमाखधकमामन सकत्रमामण आयमाशन्त। तदमा तक्षेषमास बलमाबलमविचिमारयाः आविश्यकयाःभविमत। पररभमाषमा एवि मविरनोधक्षे समत व्यविस्थमास करनोमत। एविस मविरनोधपररहमारमाय कमाश्चिन पररभमाषमायाः सशन्त।

यथमा पमाररभमामषकशिब्दमानमास जमानस मविनमा न मकममप शिमासस बनोद पुस शिक्यतक्षे तथहैवि पररभमाषमाणमास जमानस मविनमाव्यमाकरणशिमासक्षे अमनयमपररहमारयाः नहैवि कतपुर शिक्यतक्षे। अतयाः पररभमाषमाध्ययनमम् अत्यन्तस महत्त्विपकणरमविषययाःअशस्त। तस्ममातम् पररभमाषमाणमामम् सम्यकम् अध्ययनस कक त्विमा अमगमप्रकरणमामन पठनष्ट्रीयमामन इमत मकम्विपु विकव्यमम्।

सकत्रक्षे यमामन पदमामन सशन्त, मकञ्च यमामन पदमामन अनपुविकत्त्यमामदमभयाः लभ्यन्तक्षे, तक्षेषमास समक्षेषमाममपमविभमकविचिनमामदकमम् सकत्रव्यमाख्यमायमामम् उच्यतक्षे। यथमा - इकनो यणमचि इमत सकत्रक्षे इकयाः इमत षष्ठ्यक्षेकविचिनमान्तमम्पदमम्। यणम् इमत प्रथमहैकविचिनमान्तस पदमम्। अमचि इमत सप्तम्यक्षेकविचिनमान्तस पदमम्। अस्य प्रकटनस्य लमाघविमायइकयाः (६/१), यणम् (१/१), अमचि (७/१) इत्यमप उपमायमाविलम्बयाः मक्रयतक्षे। तत्र इकयाः (षष्ठष्ट्री/एकविचिनमम्) इत्यक्षेविइकयाः (६/१) इमत रूपक्षेण प्रकटतक्षे। अमचि (सप्तमष्ट्री/एकविचिनमम्) इत्यक्षेवि अमचि (७/१) इमत रूपक्षेण प्रकटतक्षे।अयमपुपमाययाः तत्र तत्र अविगन्तव्ययाः।

उदक्षेश्यमामनअमपुमम् पमाठमम् पमठत्विमा भविमानम् -

पररभमाषमा कमा भविमत इमत जमानष्ट्रीयमातम्। पररभमाषमाणमास खलङमामन जमानष्ट्रीयमातम्


5


सकत्रक्षे प्रमक्रयमायमामम् अमनयमक्षे समत अमनयमस पररहतपुर प्रभविक्षेतम्। एकत्र उपशस्थतमानमास मविधष्ट्रीनमास मविरनोधक्षे समत मविरनोधस पररहतपुर समथर्वो भमविष्यमत। पररभमाषमासकत्रमामण व्यमाख्यमातपुस प्रभविक्षेतम्। व्यमारकणसम्बदमानमास बहहनम् नकतनमविषयमानम् जमास्यमत।

प्रस्तपुमतयाःव्यमाकरणस्य सरणष्ट्री

मशिषजनहैयाः व्यविहृतमायाः शिब्दमायाः एवि समाधपुशिब्दमायाः कथ्यन्तक्षे। समाधपुशिब्दमायाः कक्षे इमत जमानस व्यमाकरणशिमाससकमारयमत। शिब्दमायाः तपु मशिषमानमास व्यविहमारक्षे खसदमायाः एवि सशन्त। बहवियाः शिब्दमायाः सशन्त। परन्तपु तक्षेषमास समक्षेषमास जमानसलघपुनमा उपमायक्षेन भवितपु इमत उदक्षेश्यक्षेन एकहै कस्य शिब्दस्य मविभमागस पररकल्प्य इयस प्रकक मतयाः अयस प्रत्यययाः इमतव्यविस्थमा कक तमा। एतयनोयाः प्रकक मतप्रत्यययनोयाः मक्षेलनक्षेन यदम् शिब्दस्विरूपस मनष्पदतक्षे तदम् रूपस समाधपु इमतव्यमाकरणप्रमक्रयमायमायाः समारयाः। प्रकक मतप्रत्ययमानमास मक्षेलनमाय सकत्रमामण खलखखतमामन। तक्षेषमास मक्षेलनमाय तमामन सकत्रमामणकमायमारमण कपु विरशन्त।

शिब्दस्विरूपमम्

शिब्दक्षे क्रमशियाः मविदमाममानमायाः विणमारयाः शिब्दस्य स्विरूपमम् भविमत। यथमा 'रमाममादम्' इमत पदस्य स्विरूपमम्भविमत 'रम् आ मम् आ दम्' इमत क्रमशियाः मविदममानमायाः विणमारयाः। एविस रमाममादम् इमत शिब्दस्य स्विरूपस भविमत - पञ्चमानमासविणमारनमामम् समपुदमाययाः। सदमा समपुदमाययाः एवि स्विरूपस भवितष्ट्रीमत न। एकयाः विणरयाः अमप शिब्दस्विरूपस भमवितपुमम् अहरमत।विणरसमपुदमाययाः विमा शिब्दस्विरूपस भमवितपुमहरमत। यथमा 'रमाम' इमत विणरसमपुदमायमात्मकस शिब्दस्विरूमम्। तस्ममातम् परस'भ्यमामम्' इमत प्रत्यययाः भविमत। 'भ्यमामम्' इमत प्रत्यययाः अमप विणरसमपुदमाययाः एवि। 'भ्यमामम्' इमत एकस शिब्दस्विरूपमम्।रमामशिब्दमातम् परमम् 'औ' इमत प्रत्यययाः भविमत। अत्र 'औ' इमत एकयाः विणरयाः, न तपु विणरसमपुदमाययाः। अतयाः 'औ' इमतएकस शिब्दस्विरूमम्।

आगममामदकमम्

कस्ममाशच्चितम् शिब्दस्विरूपमातम् परमम् मकममप शिब्दस्विरूपस यनोज्यतक्षे। यदम् यनोज्यतक्षे ततम् शिब्दस्विरूपमक्षेविप्रत्यययाः इमत कथ्यतक्षे। क्विमचितम् एकस शिब्दस्विरूपमम् अपरस्य अवियविरूपक्षेण यनोज्यतक्षे। अयमवियवियाः एविआगमयाः इमत कथ्यतक्षे। क्विमचितम् एकस शिब्दस्विरूमम् अपसमायर तस्य स्थमानक्षे अपरस शिब्दस्विरूपस मविधष्ट्रीयतक्षे। यस्यअपसमारणस मक्रयतक्षे, ययाः मनवितरतक्षे, स स्थमानष्ट्री इमत कथ्यतक्षे। यतम् शिब्दस्विरूपमम् मविधष्ट्रीयतक्षे, स्थमामननसमनवितरयमत, स आदक्षेशियाः इमत कथ्यतक्षे। क्विमचितम् मकममप शिब्दस्विरूपस कक्षे विलस लपुप्यतक्षे। इदस शिब्दस्यअभमाविसमाधनमम् प्रमाययाः लनोपयाः इमत कथ्यतक्षे।

इत्थमम् मकममप शिब्दस्विरूपस कक्षे विलमम् आनष्ट्रीयतक्षे, मकममप कक्षे विलमम् अपसमायरतक्षे, मकममप अपसमायरतस्य स्थमानक्षे अपरस शिब्दस्विरूपमम् आनष्ट्रीयतक्षे, मकममप शिब्दस्विरूपमम् अवियविरूपक्षेण यनोज्यतक्षे इमत एविसमविधमामनविस्तपुतयाः कमायमारमण सकत्रदमारमा भविशन्त।


पररभमाषमाप्रकरणमम् मटप्पणष्ट्री

मटतम् मकतम् ममतम् मङतम् मशितम्

इतम् इमत कमामचितम् ससजमा अशस्त इमत ससजमाप्रकरणक्षे भकययाः आलनोमचितमम्। यस्य शिब्दस्विरूपस्य टकमारयाःइतम्-ससजकयाः भविमत ततम् शिब्दस्विरूपमम् मटतम् इमत कथ्यतक्षे। टकमारयाः इतम् यस्य स मटतम् इमत सममासयाः प्रदश्यरतक्षे।यथमा अटम् इमत, अत्र हलन्त्यमम् इमत सकत्रक्षेण टकमारयाः इतम्-ससजकयाः। अतयाः अटम् मटतम् इमत कथ्यतक्षे। ककमारयाः इतम्यस्य स मकतम्। यथमा विपुकम् इमत। मकमारयाः इतम् यस्य स ममतम्। यथमा नपुमम् इमत। शिकमारयाः इतम् यस्य स मशितम्।यथमा शिपम् इमत। ङकमारयाः इतम् यस्य स मङतम्। यथमा अविङम् इमत।

अलम्-बनोधकमम् पदमम् , अलम्-समपुदमायबनोधकमम् पदमम्

शिब्दस्विरूपबनोधनमाय मकममप पदस प्रयपुज्यतक्षे। ततम् पदस बनोधकस भविमत। शिब्दस्विरूपस चि तस्य बनोध्ययाःअथरयाः भविमत। यथमा कमक्षेमणरङम् इमत एकस सकत्रमम्। अत्र कमक्षेयाः इमत 'कमम'शिब्दस्य पञ्चम्यन्तमम् रूपमम्। अत्रकममशिब्दस्य अथरयाः अशस्त कमम् इमत धमातपुयाः। अतयाः एवि कमम इमत शिब्दयाः बनोधकयाः विमाचिकयाः अशस्त। कमम् इमतधमातपुयाः तस्य बनोध्ययाः विमाच्ययाः अथरयाः अशस्त। कमम इमत शिब्दयाः कमम् इमत धमातपुसमपरकयाः इत्यमप कथ्यतक्षे। ससजमाससखजनस समपरयमत। कमम इमत ससजमा कमम् इमत शिब्दस्विरूपस समपरयमत। कमम् इमत शिब्दस्विरूपमम् अलम्-समपुदमाययाः अशस्त अथमारतम् विणर-समपुदमाययाः अशस्त। अत एवि कमम इमत पदमम् अलम्-समपुदमायसमपरकमम् अथविमाअलम्-समपुदमायबनोधकमम् इमत कथ्यतक्षे। मणङम् इत्यस्य ङकमारयाः इतम्-ससजकयाः, णकमारयाः इतम्-ससजकयाः।ङकमारणकमारयनोयाः लनोपयाः भविमत। अतयाः कक्षे विलमम् इकमारयाः अविमशिष्यतक्षे। अत्र मणङम् ससजमा, इ ससजष्ट्री। मणङम् इमतपदमम् इकमारमम् समपरयमत। इ इमत शिब्दस्विरूपमम् कक्षे विलमम् एकयाः अलम् अशस्त, न तपु अलम्-समपुदमाययाः। अतयाःमणङम् इमत पदमम् अलम्-बनोधकमम् अशस्त।

मविधष्ट्रीयममानस्य स्विरूपमम्ययाः मविधष्ट्रीयतक्षे तस्य पररभमाषमाप्रकरणनोपयनोमग स्विरूपमत्र उच्यतक्षे। यतम् कमायर मविधष्ट्रीयतक्षे तस्य एविस

स्विरूपस भविमत - १) एकमालम् (एकयाः विणरयाः), २) अनक्षेकमालम् (विणरसमपुदमाययाः), ३) मङतम् , ४) मशितम् , ५) मटतम् ,६) मकतम् , ७) ममतम् , ८) लनोपयाः। तत्रमामप - प्रत्यययाः आदक्षेशियाः आगमयाः लनोपयाः इमत चिमातपुमविरध्यमम् मविधष्ट्रीयममानस्य।

अमविधष्ट्रीयममानस्य स्विरूपमम्ययाः अमविधष्ट्रीयममानयाः तस्य पररभमाषमाप्रकरणनोपयनोमग स्विरूपमत्र उच्यतक्षे। १) स्थमानष्ट्री - अथमारतम् यस्य

अपसमारणस भविमत सयाः।, २) आगमष्ट्री - यतम् शिब्दस्विरूपमम् उमदश्य आगमयाः मविधष्ट्रीयतक्षे ततम् शिब्दस्विरूपमम्।

प्रकमारमान्तरक्षेण - १) एकयाः विणरयाः - एकमालम् , २) एकमाखधकयाः विणरयाः - अल्समपुदमाययाः।

अलम्-बनोधकमम् अलम्-समपुदमायबनोधकमम् चियतम् पदमम् एकमम् अलमम् समपरयमत, बनोधयमत, ततम् पदमम् अलम्-समपरकमम् अथविमा अलम्-बनोधकमम्।

यथमा त्यदमादष्ट्रीनमामयाः इत्यत्र। त्यदमादष्ट्रीनमामम् अयाः इमत पदच्छक्षेदयाः। त्यदम् तदम् इत्यमामदशिब्दमानमामम् अन्त्यस्य विणरस्य



स्थमानक्षे अ इमत एकयाः अलम् आयमामत। अतयाः अयाः इमत पदमम् अलम्-बनोधकमम्। इकनो यणमचि इमत सकत्रक्षे इकम् इमतप्रत्यमाहमारयाः। तस्य अथरस्तपु इ उ ऋ ऌ इमत चित्विमारयाः विणमारयाः। परन्तपु लक्ष्यक्षे एककमालस सविर चित्विमारयाः विणमारयाः एकत्रननोपलभ्यन्तक्षे। अतयाः कनोऽमप एकयाः विणरयाः अशस्त चिक्षेतम् पयमारप्तमम्। अतयाः एवि इकम् इमत शिब्दयाः लक्ष्यक्षे एकविमारमम्एकमम् एवि विणरमम् समपरयमत। अतयाः एतमादृशिमायाः प्रत्यमाहमारमायाः सविरऽमप अलम्-बनोधकमायाः। ममदक्षेगपुरणयाः इत्यस्य अथरयाःममदम्-धमातनोयाः गपुणयाः भवितपु इमत। तत्र गपुणयाः इमत पदमम् एककमालमम् अ ए ओ इमत त्रयमाणमास यनोजनस न करनोमत।एकविमारमम् कक्षे विलमम् एकयाः एवि विणरयाः यनोज्यतक्षे। तस्ममातम् गपुणयाः इमत पदमम् अलम्-बनोधकमम्।

यतम् पदमम् अल्समपुदमायस समपरयमत, बनोधयमत, ततम् पदमम् अलम्-समपुदमाय-समपरकमम् अथविमा अलम्-समपुदमाय-बनोधकमम्। यथमा त्यदमादष्ट्रीनमामयाः इत्यत्र। त्यदमादष्ट्रीनमामम् अयाः इमत पदच्छक्षेदयाः। त्यदम् तदम् इत्यमामदशिब्दमानमामम्अन्त्यस्य विणरस्य स्थमानक्षे अकमारयाः मविधष्ट्रीयतक्षे। त्यदमादष्ट्रीनमामम् इमत पदमम् - त्यदम् तदम् इत्यमामदशिब्दमानम् समपरयमत।अतयाः त्यदमादष्ट्रीनमामम् इमत पदमम् अलम्-समपुदमाय-बनोधकमम्। ममदक्षेगपुरणयाः इत्यस्य अथरयाः ममदम्-धमातनोयाः गपुणयाः भवितपुइमत। तत्र ममदक्षेयाः इमत पदमम् ममदम् इमत धमातपुस बनोधयमत, समपरयमत। ममदम् इमत धमातपुयाः तपु विणरसमपुदमाययाः। तस्ममातम्ममदक्षेयाः इमत पदमम् अलम्-समपुदमाय-बनोधकमम्।

मविभमकमनमदरषमम् पदमम्सकत्रक्षे पदस्य कमामचित्तपु मविभमकयाः भविमत एवि। इकनो यणमचि इमत सकत्रक्षे इकयाः इमत षष्ठ्यन्तमम् पदमम्।

अथमारतम् षष्ठष्ट्रीमनमदरषमम् पदमम्। अचिम् इमत शिब्दस्य अमचि इमत सप्तमष्ट्री अशस्त। अमचि इमत सप्तम्यन्तमम् पदमम्अथमारतम् सप्तमष्ट्रीमनमदरषमम् पदमम्। यणम् इमत प्रथममामनमदरषमम् पदमम्। षष्ठष्ट्रीमनमदरषस्य इकयाः इमत पदस्य अथरयाः -इ उ ऋ ऌ इमत विणमारयाः।

पञ्चमष्ट्री भयक्षेन इमत सकत्रक्षे पञ्चमष्ट्री इमत प्रथममान्तस पदमम्, अथमारतम् प्रथममामनमदरषमम् पदमम्। भयक्षेन इमततकतष्ट्रीयमान्तमम् पदमम्। खससहभयमम् इत्यस्य सममासस्य खससहमादम् भष्ट्रीतयाः इमत मविगहयाः। प्रथममामनमदरषस्य पञ्चमष्ट्री इमतपदस्य अथरयाः भविमत अत्र खससहमादम् इमत पञ्चम्यन्तमम् पदमम्।

अमनधमारररतसम्बन्धमविशिक्षेषमा षष्ठष्ट्रीयदमा कपु त्रमामप कश्चिन सम्बन्धयाः भविमत तदमा स सम्बन्धयाः सदमा दयनोयाः पदमाथरयनोयाः मध्यक्षे एवि भविमत।

एकस्य एवि पदमाथरस्य सम्बन्धयाः नमाङष्ट्रीमक्रयतक्षे। सदहैवि एकस्य पदमाथरस्य सम्बन्धयाः अपरक्षेण पदमाथरन सह एविभविमत।

षष्ठ्यमायाः अथरयाः सम्बन्धयाः इमत सपुमविमदतमम् समक्षेषमामम्। पदस्य, धमातनोयाः, प्रत्ययस्य, इकयाः, झलमामम्इत्यमादष्ट्रीमन पदमामन षष्ठ्यन्तमामन। अत्र धमातपु+षष्ठष्ट्री अशस्त अथमारतम् धमातपु+सम्बन्धयाः इमत अशस्त। अत्र कश्चिनधमातपुयाः अशस्त, तस्य सम्बन्धयाः इमत तदथरयाः। परन्तपु यमावितम् अपरयाः पदमाथरयाः न उमलख्यतक्षे तमावितम् अयस सम्बन्धयाःकक्षे न सह अशस्त इमत मनधमाररणस मनश्चिययाः विमा न भविमत। मकञ्च ककीदृशियाः सम्बन्धयाः इत्यमप मनणरतपुस न शिक्यतक्षे।अथमारतम् सम्बन्धस्य कयाः प्रकमारयाः, कयाः सम्बन्धमविशिक्षेषयाः इमत अजमानमम् तदविस्थमम्। परन्तपु षष्ठष्ट्रीप्रयनोगक्षेन इदस तपुजमायतक्षे यतम् कश्चिन सम्बन्धयाः अशस्त, अथमारतम् सम्बन्धसमाममान्यमम् अशस्त, परन्तपु सम्बन्धमविशिक्षेषयाः न जमायतक्षे



इमत। कदमा सम्बन्धमविशिक्षेषस्य जमानस भमविष्यमत। यक्षेन अपरक्षेण पदमाथरन सम्बन्धयाः अशस्त तस्य यमद उलक्षेखयाःस्यमातम् तमहर सम्बन्धमविशिक्षेषयाः सपुबनोधयाः। अयमम् अपरयाः पदमाथरयाः अनपुयनोगष्ट्री इमत कथ्यतक्षे।

यथमा - रमामस्य इमत एतमाविन्ममात्रमम् उकमम्। तदमा इदन्तपु जमायतक्षे यतम् रमाम इमत जनयाः अशस्त, तस्यकक्षे नमचितम् सम्बन्धयाः अशस्त। परन्तपु सम्बन्धस्य कयाः प्रकमारयाः, कयाः सम्बन्धमविशिक्षेषयाः इमत न जमायतक्षे। कपु तयाः एविमम्।अपरयाः पदमाथरयाः, अनपुयनोगष्ट्री ननोमलखखतयाः इमत हक्षेतनोयाः। यमद तत्र अपरयाः पदमाथरयाः, अनपुयनोगष्ट्री उमलख्यतक्षे तदमासम्बन्धस्य प्रकमारयाः, कतमयाः सम्बन्धयाः इमत अमप सपुस्पषस भविक्षेतम्। यथमा - रमामस्य धनमम् इमत। अत्र रमाम+षष्ठष्ट्री,धनमम् इमत अशस्त। अत्र धनमम् इमत अपरयाः पदमाथरयाः, अनपुयनोगष्ट्री उमलखखतयाः अशस्त। तदमा रमामस्य धनक्षेन कयाःसम्बन्धयाः इमत मनधमाररमयतपुमम् शिक्यतक्षे। स चि सम्बन्धयाः स्विस्विमाममभमाविसम्बन्धयाः इमत।

सकत्रक्षे षष्ठ्यन्तमम् पदमम् अशस्त, अथमारतम् षष्ठष्ट्रीमनमदरषस पदमम् अशस्त। परन्तपु अनपुयनोगष्ट्री न उमलखखतयाः।तत्र सम्बन्धमविशिक्षेषयाः कयाः इमत मनधमाररणस न भविमत। अतयाः अत्र मविदममानमा षष्ठष्ट्री अमनधमारररतसम्बन्धमविशिक्षेषमा षष्ठष्ट्रीअशस्त। न मनधमारररतयाः सम्बन्धमविशिक्षेषयाः यस्यमायाः समा इमत मविगहमाथरयाः। ईदृशिष्ट्री षष्ठष्ट्री स्थमानषष्ठष्ट्री इमत उच्यतक्षे।

[ . ]5 1 आदन्तधौ टमकतधौ॥ (१.१.४६)

सकत्रमाथर याः - मटशत्कतधौ यस्य मविमहतधौ तस्य आदन्तमावियविधौ स्तयाः।

सकत्रव्यमाख्यमा - पररभमाषमासकत्रममदमम्। आदन्तधौ टमकतधौ इमत दक्षे पदक्षे अशस्मनम् सकत्रक्षे। आमदयाः चि अन्तयाःचि इमत आदन्तधौ इमत इतरक्षेतरयनोगदन्दसममासयाः। टयाः चि कयाः चि इमत टकधौ इमत इतरक्षेतरयनोगदन्दसममासयाः। टयाःइत्यत्र टकमारमादम् अकमारयाः अनमायमासक्षेन उच्चिमारणमाय अशस्त। इतम् चि इतम् चि इमत इतधौ इमत एकशिक्षेषयाः। टकधौ इतधौययनोयाः तधौ टमकतधौ इमत बहहवष्ट्रीमहसममासयाः। दन्दमादधौ दन्दमध्यक्षे दन्दमान्तक्षे शकयममाणस पदस प्रत्यक्षेकममभससबध्यतक्षेइमत मनयमयाः। अथमारतम् दन्दसममासस्य आदधौ मध्यक्षे अन्तक्षे विमा मविदममानमम् दन्दसममासस्य अनङभकतमम् पदमम्दन्दसममासक्षे मविदममानहैयाः पदहैयाः प्रत्यक्षेकमम् अमभसम्बध्यतक्षे, अन्विक्षेमत इमत। इतम् इमत पदस दन्दसममासस्य अवियवियाःनमाशस्त, मकन्तपु दन्दसममासस्य अन्तक्षे अशस्त। अतयाः तस्य टम् इमत कम् इमत दमाभ्यमामम् शिब्दमाभ्यमामम्अमभसम्बन्धयाः अथमारतम् अन्विययाः भविमत। एविञ्च मटतम् मकतम् इमत मनष्पदतक्षे। मकञ्च सकत्रमाथर्वो भविमत - मटशत्कतधौययनोयाः मविमहतधौ तस्य आदन्तमावियविधौ स्तयाः। अथमारतम् यमम् उमदश्य मटतम् मविमहतयाः स मटतम् तस्य आदमावियवियाःभविमत। यमम् उमदश्य मकतम् मविमहतयाः स मकतम् तस्य अन्त्यमावियवियाः भविमत। ययाः षष्ठष्ट्रीमनमदरषयाः तस्य मटतम् आमदयाःभविमत, मकतम् अन्तयाः भविमत इमत सपुगमयाः अथरयाः।

उदमाहरणमम् - १) आधरधमातपुकस्यक्षेडविलमादक्षेयाः (७.२.३५) इमत एकस सकत्रमम्। अनक्षेन सकत्रक्षेण इटम्मविधष्ट्रीयतक्षे। भमविष्यमत इमत रूपसमाधनप्रमक्रयमायमामम् 'भक स्य मत' इमत शस्थमतयाः भविमत। तत्र 'स्य' इमतआधरधमातपुकससजकयाः प्रत्यययाः अशस्त। विलमामदयाः अमप अशस्त। अत्र स्य इमत आधरधमातपुकमम् उमदश्य इटम्मविमहतयाः अशस्त। अतयाः 'स्य' इत्यस्य 'इटम् ' भविमत। 'इटम् ' मटतम् अशस्त। अतयाः स आमदयाः अवियवियाः भविमत। तक्षेन'इस्य' इमत लभ्यतक्षे।

२) भपुविनो विपुगम् लपुशङ्लटनोयाः (६.४.८८) इमत एकस सकत्रमम्। बभकवि इमत रूपसमाधनप्रमक्रयमायमामम् भक अइमत शस्थमतयाः भविमत। तत्र 'भक' इत्यस्य 'विपुकम् ' मविधष्ट्रीयतक्षे। 'विपुकम् ' मकतम् अशस्त। अत्र भक इमत धमातपुमम् उमदश्य विपुकम्



मविमहतयाः अशस्त। अतयाः स 'भक' इत्यस्य अन्त्ययाः अवियवियाः भविमत। 'विपुकम् ' इत्यनक्षेन कक्षे विलस विकमारयाः एवि भविमत।'भक' इत्यस्य ऊकमारमातम् परस विकमारयाः यनोज्यतक्षे। तदमा भक'विम्' अ इमत शस्थमतयाः जमायतक्षे।

पररभमाषमायमायाः प्रविकमतकक्षेत्रमम् - अषमाध्यमाय्यमामम् प्रत्यययाः(३.१.१) परश्चि (३.१.२) इमतअखधकमारसकत्रदयमशस्त। तयनोयाः अखधकमारयाः पञ्चममाध्यमायस्य सममामप्तस यमाविदम् अशस्त। अतयाः तकतष्ट्रीयचितपुथरपञ्चमक्षेषपुएषपु मत्रषपु अध्यमायक्षेषपु आदन्तधौ टमकतधौ इमत पररभमाषमा कमायर न करनोमत। एतमानम् त्रष्ट्रीनम् अध्यमायमानम् मविहमाय अन्यत्रइयस पररभमाषमा सञ्चमारणष्ट्रीयमा। अयस बमाध्यमविशिक्षेषमचिन्तमापकयाः इमत उच्यतक्षे। षष्ठष्ट्री स्थमानक्षेयनोगमा इत्यस्य इयसपररभमाषमा अपविमादयाः। अथमारतम् यत्र स्थमानषष्ठष्ट्री अशस्त तत्र इयस पररभमाषमा न प्रवितरतक्षे।

[ . ]5 2 ममदचिनोऽन्त्यमातम् परयाः॥ (१.१.४७)

सकत्रमाथर याः - अचिमास मध्यक्षे ययाः अन्त्ययाः अचिम्, तस्ममातम् परयाः ममतम् भविमत। मकञ्च यमम् समपुदमायमम् उमदश्यममतम् मविमहतयाः तस्य समपुदमायस्य अन्तमावियवियाः भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - पररभमाषमासकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे चित्विमारर पदमामन सशन्त। ममतम् अचियाः अन्त्यमातम्परयाः इमत सकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। ममतम् इमत प्रथममान्तस पदमम्। मकमारयाः इतम् यस्य स ममतम् इमत बहहवष्ट्रीमहसममासयाः।अचियाः इमत षष्ठ्यक्षेकविचिनमान्तमम् पदमम्। अत्र इयस षष्ठष्ट्री मनधमाररणक्षे। अन्त्यमातम् इमत पञ्चम्यक्षेकविचिनमान्तस पदमम्। परयाःइमत प्रथमहैकविचिनमान्तमम् पदमम्। आदन्तधौ टमकतधौ (१.१.४६) इमत सकत्रमातम् सममासघटकयाः अन्तयाः इमत शिब्दयाःअनपुवितरतक्षे। सकत्रमाथर्वो भविमत - अचिमास मध्यक्षे ययाः अन्त्ययाः अचिम्, तस्ममातम् परयाः यमम् समपुदमायमम् उमदश्य ममतम्मविमहतयाः, स ममतम् तस्य समपुदमायस्य अन्तमावियवियाः भविमत।

अत्र असशिदयमम् अशस्त। १) समपुदमायस्य अशन्तममातम् अचिम्-विणमारतम् परस ममतम् यनोज्यतक्षे। २) ममतम्समपुदमायस्य अन्तमावियवियाः भविमत।

उदमाहरणमम् - इमदतनो नपुमम् धमातनोयाः इमत एकस सकत्रमम्। धमातपुपमाठक्षे पमठतयाः धमातपुयाः यमद इमदतम् स्यमातम्अथमारतम् तस्य इतम् (इकमारयाः) इत्ससजकयाः स्यमातम् तमहर तस्य धमातनोयाः नपुमम् भविमत इमत तत्सकत्रमाथरयाः। 'टपु नमद' इमतधमातनोयाः इतम् इतम्-ससजकयाः अशस्त। नदम् इमत शिक्षेषयाः। नदम् इमत विणरसमपुदमायक्षे नकमारमातम् परयाः अकमारयाः अचिम् अशस्त।स एक एवि अचिम् अशस्त। अतयाः स एवि अचिमास मध्यक्षे अन्त्ययाः अचिम् अशस्त। नदम् इमत समपुदमायमम् उमदश्य मविमहतयाःनपुमम् अशस्त। स ममतम् अशस्त। तस्य प्रयनोगयाः अकमारमातम् परस भविमत। अतयाः 'नम् अ नम् दम्' इमत शस्थमतयाः भविमत।ततयाः परस प्रमक्रययमा नकमारस्य अनपुस्विमारयाः, अनपुस्विमारस्य परसविणरयाः चि भविमत। तक्षेन नन्दम् इमत मनष्पदतक्षे।नन्दमत इत्यमामदरूपमामण भविशन्त।

पररभमाषमायमायाः प्रविकमतकक्षेत्रमम् - समगमायमामम् अषमाध्यमाय्यमामम् यत्र कपु त्रमामप ममतम् मविधष्ट्रीयतक्षे चिक्षेतम्प्रकक तपररभमाषमायमायाः तत्र सञ्चमारयाः कतरव्ययाः। स्थमानक्षेयनोगत्विस्य प्रत्ययपरत्विस्य चि इयस पररभमाषमा अपविमादयाःअशस्त। अस्यमायाः बमाध्यसमाममान्यमचिन्तमापकयाः अशस्त। अथमारतम् ममदषयक्षे यदम् यतम् प्रमाप्तस ततम् सविर मयमा बमाध्यमम्इमत।




. 1 दन्दमादधौ दन्दमध्यक्षे दन्दमान्तक्षे शकयममाणस पदस प्रत्यक्षेकममभससबध्यतक्षे इत्यस्य अथरयाः कयाः।

. 2 आदन्तधौ टमकतधौ इमत पररभमाषमा कदमा प्रवितरतक्षे।

. 3 ममदचिनोऽन्त्यमातम् परयाः इमत पररभमाषमा कदमा प्रवितरतक्षे।

. 4 आदन्तधौ टमकतधौ इमत ममदचिनोऽन्त्यमातम् परयाः इमत अनयनोयाः पररभमाषयनोयाः प्रविकखत्तकक्षेत्रमम् उच्यतमामम्।

. 5 क) मविधष्ट्रीयममानयाः मटतम् आदमावियवियाः एवि भविमत।ख) मविधष्ट्रीयममानयाः ममतम् अचियाः अन्त्यमातम् परयाः एवि भविमत।अनयनोयाः कथनयनोयाः मविषयक्षे यपुकमम् यपुग्मस मचिनपुत।१) (क) सत्यमम् (ख) असत्यमम् २) (क) सत्यमम् (ख) सत्यमम् ३) (क) असत्यमम् (ख) सत्यमम् ४) (क) असत्यमम् (ख) असत्यमम्

. 6 क) प्रत्ययमाखधकमारक्षे मविमहतयाः मटतम् आदमावियवियाः भविमत।ख) प्रत्ययमाखधकमारक्षे मविमहतयाः ममतम् अन्त्यमावियवियाः भविमत।अनयनोयाः कथनयनोयाः मविषयक्षे यपुकमम् यपुग्मस मचिनपुत।१) (क) सत्यमम् (ख) असत्यमम् २) (क) सत्यमम् (ख) सत्यमम् ३) (क) असत्यमम् (ख) सत्यमम् ४) (क) असत्यमम् (ख) असत्यमम्

. 7 सम्बन्धमाथर षष्ठष्ट्री अशस्त, मकन्तपु सम्बन्धस्य अनपुयनोगष्ट्री नमाशस्त चिक्षेतम् समा...१) स्थमानषष्ठष्ट्री २) अवियविषष्ठष्ट्री ३) अभक्षेदषष्ठष्ट्री ४) कमारकषष्ठष्ट्री

. 8 सम्बन्धमविशिक्षेषस्य मनधमाररणस कदमा भविमत।१) अनपुयनोमगसत्त्विक्षे २) प्रमतयनोमगसत्त्विक्षे ३) अनपुयनोमगप्रमतयनोमगसत्त्विक्षे ४) अनपुयनोमगनयाः अभमाविक्षे

. 9 अन्त्यमातम् इमत ककीदृशिस पदमम्।१) प्रथममामनमदरषमम् २) तकतष्ट्रीयमामनमदरषमम् ३) पञ्चमष्ट्रीमनमदरषमम् ४) सप्तमष्ट्रीमनमदरषमम्

[ . ]5 3 षष्ठष्ट्री स्थमानक्षेयनोगमा॥ (१.१.४९)

सकत्रमाथर याः - अमनधमारररतसम्बन्धमविशिक्षेषमा यमा षष्ठष्ट्री समा स्थमानक्षेयनोगमा बनोद्ध्यमा।

सकत्रव्यमाख्यमा - पररभमाषमासकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे षष्ठष्ट्री स्थमानक्षेयनोगमा इमत पददयमम् अशस्त। षष्ठष्ट्रीइमत प्रथममान्तस पदमम्। स्थमानक्षेन यनोगयाः अस्यमायाः इमत स्थमानक्षेयनोगमा इमत बहहवष्ट्रीमहसममासयाः। स्थमानक्षेयनोगमा इत्यत्रस्थमानक्षे इत्यस्य एकमारयाः मनपमातनमातम् इमत। षष्ठ्यमायाः अथरयाः सम्बन्धयाः इमत। स्थमानशिब्दस्यमाथरयाः प्रसङयाः इमत।



शिब्दशिमासक्षे यमा षष्ठष्ट्री समा स्थमानक्षेयनोगमा बनोद्ध्यमा इमत सकत्रमाथरयाः। सकत्रक्षे मकममप षष्ठ्यन्तस पदमम् अशस्त चिक्षेतम् तस्यययाः अथरयाः तस्य स्थमानक्षे कमायर कतरव्यमम् इमत भमावियाः।

यदमा १) अलम्-बनोधकशिब्दयाः। २) स षष्ठ्यन्तयाः अशस्त, ३) समा चि षष्ठष्ट्री स्थमानषष्ठष्ट्री अशस्त। ४) ययाःआदक्षेशियाः अशस्त स यमद एकमालम् अथविमा लनोपयाः अशस्त। तदमा स आदक्षेशियाः तमम् अलमम् अपसमायर मनवित्यर तस्यस्थमानक्षे भविमत। अयममप मविशिक्षेषयाः अविधक्षेययाः यदम् यत्र स्थमानषष्ठष्ट्री शकयतक्षे तत्र अनयमा पररभमाषयमा स्थमानक्षे इमतपदमम् उपस्थमाप्यतक्षे।

उदमाहरणमम् - इकनो यणमचि।

सकत्रमाथरसमन्विययाः - इकनो यणमचि इमत एकस सकत्रमम्। तशस्मनम् -

१) इकम् इमत अलम्-बनोधकस पदमम्। तस्य अथरस्तपु - इ उ ऋ ऌ इमत चित्विमारयाः एविञ्च तक्षेषमास सविणमारयाः चिइमत।

२) इकयाः इमत षष्ठ्यन्तमम् पदमम्।

३) यक्षेन सह इकम् इत्यस्य सम्बन्धयाः अशस्त तदपरस पदमम्, अनपुयनोमग सकत्रक्षे ननोमलखखतमम्। अतयाः एषमाषष्ठष्ट्री अमनधमाररमतसम्बन्धमविशिक्षेषमा अथमारतम् स्थमानषष्ठष्ट्री अशस्त।

४) यणम् मविधक्षेययाः अशस्त, अतयाः स आदक्षेशियाः अशस्त। तस्य अथरयाः तपु यम् विम् रम् लम् इमत विणमारयाः। एक एविविणरयाः मविधष्ट्रीयतक्षे। अतयाः आदक्षेशियाः एकमालम् अशस्त।

अधपुनमा तत्र - इ उ ऋ ऌ इत्यक्षेषमास विणमारनमामम् स्थमानक्षे यम् विम् रम् लम् इमत विणमारयाः क्रमशियाः मविधक्षेयमायाः इमतअथरयाः लभ्यतक्षे। शिम्भपु+अचिमार इमत उदमाहरणक्षे भकमारमातम् परवितर्थी ययाः उकमारयाः सयाः इकम् । स चि स्थमानष्ट्री इमतकथ्यतक्षे। तस्य स्थमानक्षे यणम् भविमत। स चि आदक्षेशियाः इमत कथ्यतक्षे। उकमारस्य स्थमानक्षे प्रकक तपररभमाषयमा विकमारयाःमविधष्ट्रीयतक्षे। तदमा शिम्भम्-विम्+अचिमार इमत शस्थमतयाः भविमत। शिम्भ्विचिमार इमत शिब्दयाः मनष्पदतक्षे।

इकनो यणमचि इत्यमादष्ट्रीमन अत्रमान्यमामन उदमाहरणमामन।

जसयाः शिष्ट्री इत्यमामदस्थलक्षेषपु अनक्षेकमाशल्शितम् सविरस्य इमत पररभमाषमा प्रवितरतक्षे। तत्र षष्ठष्ट्री स्थमानक्षेयनोगमा इमतपररभमाषयमा स्थमानक्षे इमत पदमम् उपस्थमाप्यतक्षे।

[ . ]5 4 अलनोऽन्त्यस्य॥ (१.१.५२)

सकत्रमाथर याः - स्थमानक्षे मविधष्ट्रीयममानयाः आदक्षेशियाः षष्ठ्यमा मनमदरषस्य अन्त्यस्य अलयाः स्थमानक्षे भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - पररभमाषमासकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे पददयमम् अशस्त। अलयाः अन्त्यस्य इमतसकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। अलम् इमत प्रत्यमाहमारयाः विणरपयमारययाः। अलयाः इमत षष्ठ्यन्तमम् पदमम्। अन्तक्षे भवियाः अन्त्ययाः।अन्त्यस्य इमत षष्ठ्यन्तस पदमम्। षष्ठष्ट्री स्थमानक्षेयनोगमा इमत अस्ममातम् सकत्रमातम् षष्ठष्ट्री इमत प्रथममान्तमम्, स्थमानक्षे इमतसप्तम्यन्तमम् चिक्षेमत पददयमनपुवितरतक्षे। षष्ठष्ट्री इमत प्रथममान्तस तकतष्ट्रीयमान्ततयमा मविपररणमतक्षे। 'मनमदरषस्य' इमतषष्ठ्यन्तमम् पदमम् अध्यमामह्रियतक्षे। स्थमानक्षे इमत पदनोत्तरस 'मविधष्ट्रीयममानयाः आदक्षेशियाः' इमत प्रथममान्तस पददयमम्



अध्यमामह्रियतक्षे। तदमा विमाक्ययनोजनमा भविमत - स्थमानक्षे मविधष्ट्रीयममानयाः आदक्षेशियाः षष्ठ्यमा मनमदरषस्य ययाः अन्त्ययाः अलम्तस्य स्थमानक्षे भवितष्ट्रीमत।

अषमाध्यमाय्यमामम् कस्यमामप सकत्रस्य व्यमाख्यमा यदमा मक्रयतक्षे तदमा तशस्मनम् मविमविधमामन पदमामन इतस्ततयाःआयमाशन्त। अत एवि सकत्रक्षे यमामन पदमामन सशन्त ततयाः अखधकमामन पदमामन सकत्रस्य अथर दृश्यन्तक्षे। तत्र एतहैयाःषशडभयाः प्रकमारहैयाः पदमामन लभ्यन्तक्षे। - १) सकत्रक्षे समाकमातम् उच्चिमाररतमामन, २) अखधकमारक्षेण लब्धमामन, ३) अनपुविकत्त्यमालब्धमामन, ४) पररभमाषयमा उपस्थमामपतमामन, ५) आकक्षेपमातम् लब्धमामन, ६) अध्यमाहृतमामन। एविमम् सविमारमण पदमामनलब्ध्विमा यमा शस्थमतयाः भविमत समा पदयनोजनमा इमत कथ्यतक्षे।

पदयनोजनमानन्तरमम् तत्र तक्षेषपु पदक्षेषपु यमद १) षष्ठ्यन्तस पदमम् अशस्त २) ततम् षष्ठ्यन्तमम् पदमम् अलम्-समपुदमायबनोधकमम् अशस्त। ३) तत्र यमा षष्ठष्ट्री समा स्थमानषष्ठष्ट्री अशस्त। ४) ययाः आदक्षेशियाः स यमद एकमालम् अथविमालनोपयाः अशस्त। तमहर इयस पररभमाषमा प्रवितरतक्षे। अनयमा पररभमाषयमा स आदक्षेशियाः अलम्-समपुदमायस्य अन्त्यस्य अलयाःस्थमानक्षे भविमत। अत्र मनयमदयस लभ्यतक्षे १) अन्त्यस्य एवि आदक्षेशियाः भविमत, २) अलयाः एवि आदक्षेशियाः भविमतइमत। इमत पररभमाषमासमारयाः।

यदमा एकमालम् अथविमा लनोपरूपयाः आदक्षेशियाः मविधष्ट्रीयतक्षे तदमा स कस्यमचितम् स्थमानक्षे भवितपु इमत मनमदरश्यतक्षे।यमद विणरसमपुदमायस्य स्थमानक्षे आदक्षेशियाः भवितपु इमत उकस तमहर स आदक्षेशियाः समगस्य समपुदमायस्य स्थमानक्षे नभविमत। स आदक्षेशियाः समपुदमायस्य अन्त्यविणरस्य स्थमानक्षे भविमत।

उदमाहरणमम् - त्यदमादष्ट्रीनमामयाः इमत सकत्रक्षे १) त्यदमादष्ट्रीनमामम् इमत षष्ठ्यन्तमम् पदमम्। २) तत्पदस 'त्यदम्''तदम्' इत्यमामदकमम् अलम्-समपुदमायस बनोधयमत। ३) यक्षेन अपरक्षेण सह सम्बन्धयाः तमादृशिस पदमम् अत्र नमाशस्त। अतयाःइयस षष्ठष्ट्री स्थमानषष्ठष्ट्री। ४) अत्र अयाः अथमारतम् अकमारयाः आदक्षेशियाः। स एकमालम् अशस्त। अतयाः पररभमाषमायमायाः ससञ्चमारमायखलङमम् मचिह्निस विमा अत्र अशस्त। अत एवि त्यदम् इमत समपुदमायस्य अशन्तमविणरस्य दकमारस्य स्थमानक्षे अकमारयाःभविमत। त्य+अ इमत शस्थमतयाः जमायतक्षे। ततयाः परस व्यमाकरणप्रमक्रयमा भविमत। अगक्षे बहहत्र अनयमा पररभमाषयमामनयमयाः भविमत। तक्षेषपु स्थलक्षेषपु तथमा मविविरणममप कक तमशस्त। अतयाः तत्र तत्र प्रदक्षेशिक्षेषपु अमप पठनक्षेन मविषयस्यइतनोऽमप स्पषतमा भविक्षेतम्।

[ . ]5 5 मङच्चि॥ (१.१.५३)

सकत्रमाथर याः - अनक्षेकमालम् ययाः मङतम् आदक्षेशियाः सयाः अन्त्यस्य अलयाः स्थमानक्षे भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - पररभमाषमासकत्रममदमम्। मदपदमात्मकस सकत्रमम्। मङतम् चि इमत सकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। ङकमारयाःइतम् यस्य स मङतम्। चि इमत अव्ययपदमम्। अलनोऽन्त्यस्य (१.१.५२) इमत समगस सकत्रमनपुवितरतक्षे। अलयाः इमतअन्त्यस्य इमत चि पददयममप षष्ठ्यन्तमम्। मङतम् अन्त्यस्य अलयाः भविमत इमत पदयनोजनमा। अनक्षेकमालम् मङतम्आदक्षेशियाः अन्त्यस्य अलयाः स्थमानक्षे भविमत इमत पररभमाषमाथरयाः।

उदमाहरणमम् - गनो इन्द्रियाः इमत शस्थमतयाः। इन्द्रिक्षे चि इमत सकत्रमम्। अनक्षेन सकत्रक्षेण पदमान्तक्षे ययाः एङम् तदन्तयाःययाः गनोशिब्दयाः तस्य अविङम् भविमत इन्द्रिशिब्दक्षे परक्षे। अविङम् अनक्षेकमालम् मङतम् चि अशस्त। अनक्षेकमालम् मशितम् सविरस्यइमत पररभमाषयमा अविङम् सविरस्य स्थमानक्षे प्रमाप्तयाः। अतयाः एवि इदस सकत्रस सविमारदक्षेशिस प्रबमाधतक्षे। अन्त्यस्य अलयाः स्थमानक्षे



आदक्षेशिस सम्पमादयमत। अत एवि गनोशिब्दस्य अन्त्ययाः ओकमारयाः तस्य स्थमानक्षे अविङम् भविमत। तदमा गवि इन्द्रियाः इमतशस्थमतयाः भविमत। ततश्चि व्यमाकरणप्रमक्रययमा गविक्षेन्द्रियाः इमत रूपमनष्पखत्तयाः।

[ . ]5 6 अनक्षेकमाशल्शितम् सविरस्य॥ (१.१.५५)

सकत्रमाथर याः - अनक्षेकमालम् मशितम् चि आदक्षेशियाः सविरस्य स्थमानक्षे भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - पररभमाषमासकत्रममदमम्। सकत्रक्षेऽशस्मनम् पददयमम् वितरतक्षे। अनक्षेकमाशल्शितम् सविरस्य इमतपदच्छक्षेदयाः। न एकयाः अनक्षेकयाः इमत नञम्-तत्पपुरुषसममासयाः। अनक्षेकयाः अलम् यस्य सयाः अनक्षेकमालम् इमतबहहवष्ट्रीमहसममासयाः। शिकमारयाः इतम् यस्य स मशितम् इमत बहहवष्ट्रीमहसममासयाः। अनक्षेकमालम् चि मशितम् चि इमत अनक्षेकमाशल्शितम्इमत सममाहमारदन्दसममासयाः। मकममप पदमत्र नमानपुवितरतक्षे। अनक्षेकमालम् मशितम् चि आदक्षेशियाः सविरस्य स्थमानक्षे भवितष्ट्रीमतसकत्रमाथरयाः।

उदमाहरणमम् - अस्तक्षेभकरयाः इमत सकत्रमम्। अस्तक्षेयाः भकयाः इमत आदक्षेशियाः भवितष्ट्रीमत तदथरयाः। असम्-धमातनोयाः भकइमत आदक्षेशियाः मविमहतयाः, स भम्+ऊ इमत अनक्षेकमालम् वितरतक्षे। अतयाः एवि सयाः सविरस्य असम् इमत धमातनोयाः स्थमानक्षेभविमत।

अनक्षेकमाशल्शितम् सविरस्य इमत सकत्रमम् अलनोऽन्त्यस्य इमत सकत्रस्यमापविमादयाः। मङच्चि इमत सकत्रमम्अनक्षेकमाशल्शितम् सविरस्य इमत सकत्रस्यमापविमादयाः अशस्त।

[ . ]5 7 आदक्षेयाः परस्य॥ (१.१.५४)

सकत्रमाथर याः - परस्य यतम् मविमहतस ततम् परस्य आदक्षेयाः अलयाः स्थमानक्षे भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - पररभमाषमासकत्रममदमम्। आदक्षेयाः परस्य इमत दक्षे पदक्षे अशस्मनम् सकत्रक्षे। आदक्षेयाः इमतषष्ठ्यक्षेकविचिनमान्तस पदमम्। परस्य इत्यमप षष्ठ्यक्षेकविचिनमान्तमम् पदमम्। अलनोऽन्त्यस्य (१.१.५२) इमत सकत्रमातम्अलयाः इमत षष्ठ्यन्तमम् पदमनपुवितरतक्षे। परस्य आदक्षेयाः अलयाः इमत पदयनोजनमा भविमत। परस्य यतम् कमायरमम् उच्यतक्षेततम् परस्य आदक्षेयाः अलयाः स्थमानक्षे भवितष्ट्रीमत सकत्रमाथरयाः।

यमद क्विमामप पञ्चमष्ट्रीमनदरशियाः स्यमातम् तमहर परस्य कमायर मविधष्ट्रीयतक्षे। ततम् कमायरमम् यस्य मविमहतस तस्य ययाःआदयाः अलम् तस्य स्थमानक्षे भविमत।

यमद क्विमामप तस्ममामदत्यपुत्तरस्य इमत पररभमाषमा प्रवितरतक्षे तदमा इयस पररभमाषमा प्रवितरतक्षे।

उदमाहरणमम् - ईदमासयाः इमत सकत्रमम्। अनक्षेक्षेन सकत्रक्षेण आसयाः परस्य शिमानच्प्रत्ययस्य ईकमारयाः मविधष्ट्रीयतक्षे।आसयाः इमत पञ्चमष्ट्रीमनमदरषस पदमम्। तक्षेन आसम् इमत अस्ममातम् परवितर्थी ययाः शिमानचिम् (आन) तस्य कमायरमम् प्रमाप्तमम्।तक्षेन शिमानचिम्-प्रत्ययस्य ययाः आदयाः अलम् आकमारयाः। तस्य स्थमानक्षे ईकमारयाः भविमत। तदमा आसम् ईन इमत जमातक्षेआसष्ट्रीन इमत शिब्दयाः मनष्पदतक्षे।




. 10 शिब्दस्विरूपस मकमम्।

. 11 इकनो यणमचि इमत सकत्रक्षे यणम् इमत मकमम् अल्बनोधकमम् अल्समपुदमायबनोधकस विमा पदमम्।

. 12 मकमम् अल्बनोधकमम् पदमम्।

. 13 कमा स्थमानषष्ठष्ट्री।

. 14 षष्ठष्ट्री स्थमानक्षेयनोगमा इमत पररभमाषमाथरयाः लक्षेख्ययाः।

. 15 अलनोऽन्त्यस्य इमत पररभमाषमा कदमा प्रवितरतक्षे।

. 16 मङच्चि इमत पररभमाषमा कदमा प्रवितरतक्षे।

. 17 अनक्षेकमाशल्शितम् सविरस्य इमत पररभमाषमा कदमा प्रवितरतक्षे।

. 18 आदक्षेयाः परस्य इमत पररभमाषमा कदमा प्रवितरतक्षे।

. 19 यदमा स्थमानष्ट्री एकमालम्, आदक्षेशियाः चि लनोपयाः तदमा कमा पररभमाषमा प्रवितरतक्षे।१) षष्ठष्ट्री स्थमानक्षेयनोगमा २) अलनोऽन्त्यस्य ३) मङच्चि ४) अनक्षेकमाशल्शितम् सविरस्य

. 20 अचिम् ककीदृशिस पदमम्।१) अलम्-बनोधकमम् २) अलम्-समपुदमायबनोधकमम् ३) स्थमामनबनोधकमम् ४) प्रत्ययबनोधकमम्

. 21 अलम्-समपुदमायबनोधकमातम् स्थमानषष्ठष्ट्री अशस्त, मकञ्च आदक्षेशियाः एकमालम् अशस्त तदमा कमा पररभमाषमा प्रवितरतक्षे।१) षष्ठष्ट्री स्थमानक्षेयनोगमा २) अलनोऽन्त्यस्य ३) मङच्चि ४) अनक्षेकमाशल्शितम् सविरस्य

. 22 मविधष्ट्रीयममानयाः अनक्षेकमालम् मशितम् चि अशस्त चिक्षेतम् कमा पररभमाषमा प्रवितरतक्षे।१) षष्ठष्ट्री स्थमानक्षेयनोगमा २) अलनोऽन्त्यस्य ३) ममदचिनोऽन्त्यमातम् परयाः ४) अनक्षेकमाशल्शितम् सविरस्य

. 23 प्रत्ययमभनयाः मविधष्ट्रीयममानयाः अनक्षेकमालम् मटतम् चि अशस्त चिक्षेतम् कमा पररभमाषमा प्रवितरतक्षे।१) आदन्तधौ टमकतधौ २) अलनोऽन्त्यस्य ३) ममदचिनोऽन्त्यमातम् परयाः ४) अनक्षेकमाशल्शितम् सविरस्य

. 24 इकनो यणमचि इत्यत्र - क) इकम् -मविधष्ट्रीयममानयाः, यणम्-अमविधष्ट्रीयममानयाः, अचिम्-मविधष्ट्रीयममानयाः।ख) इकम् -अमविधष्ट्रीयममानयाः, यणम्-मविधष्ट्रीयममानयाः, अचिम्-अमविधष्ट्रीयममानयाः।



अनयनोयाः कथनयनोयाः मविषयक्षे यपुकमम् यपुग्मस मचिनपुत।१) (क) सत्यमम् (ख) असत्यमम् २) (क) सत्यमम् (ख) सत्यमम् ३) (क) असत्यमम् (ख) सत्यमम् ४) (क) असत्यमम् (ख) असत्यमम्

. 25 इकनो यणमचि इत्यत्र कयाः मविधष्ट्रीयममानयाः कश्चि अमविधष्ट्रीयममानयाः।१) इकम् -मविधष्ट्रीयममानयाः, यणम्-अमविधष्ट्रीयममानयाः २) इकम् -मविधष्ट्रीयममानयाः, अचिम्-अमविधष्ट्रीयममानयाः ३) इकम् -अमविधष्ट्रीयममानयाः, यणम्-मविधष्ट्रीयममानयाः ४) यणम्-अमविधष्ट्रीयममानयाः, अचिम्-अमविधष्ट्रीयममानयाः

. 26 अधनोखलखखतमानमास कक्षे न सह कस्य सम्बन्धयाः इमत यपुकमपुत्तरस मचिनपुत।(क) आदक्षेशियाः अनक्षेकमालम् (i) षष्ठष्ट्री स्थमानक्षेयनोगमा(ख) स्थमानष्ट्री अनक्षेकमालम्, आदक्षेशियाः लनोपयाः (ii) मङच्चि(ग) आदक्षेशियाः अनक्षेकमालम् मङच्चि (iii) अलनोऽन्त्यस्य(घ) आदक्षेशियाः एकमालम् मङच्चि (iv) अनक्षेकमाशल्शितम् सविरस्य

(क) (ख) (ग) (घ)

१) (i) (ii) (iii) (iv)

२) (iv) (iii) (ii) (i)

३) (iii) (ii) (i) (iv)

४) (ii) (iii) (iv) (I)

[ . ]5 8 तशस्ममनमत मनमदरषक्षे पकविर स्य॥ (१.१.६६)

सकत्रमाथर याः - सप्तमष्ट्रीमनदरशिक्षेन मविधष्ट्रीयममानस कमायर विणमारन्तरक्षेण अव्यविमहतस्य पकविरस्य भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - पररभमाषमासकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे चित्विमारर पदमामन सशन्त। 'तशस्मनम्' 'इमत' 'मनमदरषक्षे''पकविरस्य' इमत सकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। तशस्मनम् इमत ततम्-सविरनमाम्नयाः सप्तम्यक्षेकविचिनमम्। तच्चि सप्तम्यन्तस्यअनपुकरणमम्। 'इमत' इमत अव्ययमम्। मनमदरषक्षे इमत सप्तम्यक्षेकविचिनमम्। पकविरस्य इमत षष्ठ्यक्षेकविचिनमम्। सकत्रमाथर्वोभविमत - सकत्रक्षे सप्तम्यन्तस पदमम् अशस्त चिक्षेतम् तस्य ययाः अथरयाः, तस्ममातम् विणमारन्तरक्षेण अव्यविमहतस्य पकविरस्य कमायरभविमत। एतमादृशिष्ट्री सप्तमष्ट्री परसप्तमष्ट्री इमत उच्यतक्षे।

उदमाहरणमम् - इकनो यणमचि। इमत एकस सकत्रमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे इकयाः इमत षष्ठ्यन्तस पदमम्।षष्ठष्ट्रीमनदरशिक्षेन कमायर मविधष्ट्रीयतक्षे। इयस स्थमानषष्ठष्ट्री। अतयाः इकयाः स्थमानक्षे कमायर भविमत इमत अथर्वो लभ्यतक्षे। अमचि इमतसप्तमष्ट्रीमनमदरषस पदमम्। सप्तमष्ट्रीमनदरशिक्षेन कमायर मविधष्ट्रीयतक्षे। तस्य अथरयाः स्विरमायाः इमत। अतयाः अनयमा पररभमाषयमा अचियाः



पकविरस्य कमायर भविमत। विणमारनन्तरक्षेण अव्यविमहतस्य कमायर भविमत। अथमारतम् अचियाः अव्यविमहतपकविर यमद इकम्स्यमातम् तमहर इकयाः स्थमानक्षे यणम् भविमत इमत समपुमदतयाः अथरयाः।

इन्द्रिक्षे चि (६.१.१२०) इमत सकत्रक्षे इन्द्रिक्षे इमत सप्तमष्ट्री। अत्र इन्द्रिशिब्दयाः स्विरूपपरयाः अथमारतम् इन्द्रिशिब्दक्षेन'इ नम् दम् रम् अ' इमत विणरसमपुदमाययाः, आनपुपकविर्थी गमाहमा। अत्र इन्द्रिशिब्दक्षेन दक्षेविरमाटम् इन्द्रियाः न गमाहयाः, नमामपसममानमाथरकयाः कशश्चितम् पयमारयशिब्दयाः गमाहयाः। प्रकक तपररभमाषयमा सह एकविमाक्यतयमा - इन्द्रिशिब्दक्षे परक्षेअव्यविमहतपकविरस्य कमायर स्यमामदमत अथरयाः सपुलभयाः।

इयस पररभमाषमा कपु त्र न प्रवितरतक्षे - यदमप सकत्रक्षे सप्तम्यन्तस पदस चिक्षेदम् इयस पररभमाषमा प्रवितरतक्षे इमत उकसतथमामप अमतशिमायनक्षे तमपम् , कतकरकमरणनोयाः कक मत, कमरमण मदतष्ट्रीयमा इत्यमामदस्थलक्षेषपु यत्र सप्तम्यन्तस पदस नस्विरूपरस, नमामप सप्तम्यन्तस्य अथर परक्षे पकविरस्य उकस कमायर सम्भविमत तत्र इयस पररभमाषमा न प्रवितरतक्षे।

[ . ]5 9 तस्ममामदत्यपुत्तरस्य॥ (१.१.६७)

सकत्रमाथर याः - पञ्चमष्ट्रीमनदरशिक्षेन मविधष्ट्रीयममानस कमायर विणमारन्तरक्षेण अव्यविमहतस्य परस्य भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - पररभमाषमासकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे त्रष्ट्रीमण पदमामन सशन्त। 'तस्ममादम्' 'इमत' 'उत्तरस्य'

इमत सकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। तस्ममादम् इमत पञ्चम्यन्तस पदमम्। तच्चि पञ्चम्यन्तस्य अनपुकरणमम्। 'इमत' इमतअव्ययमम्। तशस्ममनमत मनमदरषक्षे पकविरस्य (१.१.६६) इमत सकत्रमादम् मनमदरषक्षे इमत सप्तम्यक्षेकविचिनमान्तमम्पदमनपुवितरतक्षे, तच्चि पञ्चम्यन्ततयमा मविपररणमतक्षे। उत्तरस्य इमत षष्ठ्यक्षेकविचिनमम्। सकत्रमाथर्वो भविमत - सकत्रक्षेपञ्चम्यन्तस पदमम् अशस्त चिक्षेतम् , तस्य ययाः अथरयाः तस्ममातम् विणमारन्तरक्षेण अव्यविमहतस्य परस्य कमायर भविमत।ईदृशिष्ट्री पञ्चमष्ट्री मदग्यनोगपञ्चमष्ट्री इत्यपुच्यतक्षे।

अत्र यतम् पञ्चम्यन्तस पदमम् उच्यतक्षे ततम् ससजमापदमम् स्यमातम्। तस्य अथरयाः कशश्चिदम् शिब्दयाः विणरयाः विमा एविस्यमातम्। ईदमासयाः इमत सकत्रमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे आसयाः इमत पञ्चम्यन्तमम् पदमम्। तस्य अथरयाः आसम् इमतशिब्दस्विरूपमम्। अतयाः अनयमा पररभमाषयमा ईदमासयाः इमत सकत्रक्षेण आसयाः परस्य शिमानच्प्रत्ययस्य ईकमारयाःमविधष्ट्रीयतक्षे।

उदमाहरणमम् - हलनो यममास यमम लनोपयाः (८.४.६४) इमत एकस सकत्रमम्। अत्र हलयाः इमत पञ्चम्यन्तमम्पदमम्। तस्य अथरयाः हलम् इमत। यममामम् इमत षष्ठ्यन्तमम् पदमम्। यमम इमत सप्तम्यन्तस पदमम्। लनोपयाः इमतप्रथममान्तस पदमम्। हलयाः इमत पञ्चम्यन्तमम्। अतयाः प्रकक तपररभमाषमाबलमातम् हलयाः परस्य कमायर भविमत। विणमारन्तरक्षेणअव्यविमहतस्य कमायर भविमत। अथमारतम् हलयाः अव्यविमहतयाः परयाः यमद यमम् स्यमातम् तमहर यमयाः लनोपयाः भविमत, यमदअयस यमम् यमयाः अव्यविमहतयाः पकविरयाः चि स्यमातम् इमत समपुमदतयाः अथरयाः।

इयस पररभमाषमा कपु त्र न प्रवितरतक्षे - यदमप सकत्रक्षे पञ्चम्यन्तस पदस चिक्षेदम् इयस पररभमाषमा प्रवितरतक्षे इमत उकसतथमामप पञ्चम्यन्तस पदस न स्विरूपपरस, नमामप पञ्चम्यन्तस्य अथरमम् आदमाय परस्य उकस कमायर सम्भविमत तत्र इयसपररभमाषमा न प्रवितरतक्षे।



पमाठगतप्रश्नमायाः ३

. 27 तशस्ममनमत मनमदरषक्षे पकविरस्य इमत पररभमाषमायमायाः अथर खलखत।

. 28 तस्ममामदत्यपुत्तरस्य इमत पररभमाषमायमायाः अथर खलखत।

. 29 तशस्ममनमत मनमदरषक्षे पकविरस्य इमत पररभमाषमा कदमा प्रवितरतक्षे।

. 30 तस्ममामदत्यपुत्तरस्य इमत पररभमाषमा कदमा प्रवितरतक्षे।

. 31 सकत्रक्षे मदग्यनोगक्षे पञ्चमष्ट्री अशस्त चिक्षेतम् कस्य कमायर बनोध्यमम्।१) अव्यविमहतपरस्य २) अव्यविमहतपकविरस्य ३) व्यविमहतपरस्य ४) व्यविमहतपकविरस्य

. 32 सकत्रक्षे परसप्तमष्ट्री अशस्त चिक्षेतम् कस्य कमायर बनोध्यमम्।१) अव्यविमहतपरस्य २) अव्यविमहतपकविरस्य ३) व्यविमहतपरस्य ४) व्यविमहतपकविरस्य

. 33 क) सप्तमष्ट्रीमनदरशिक्षेन मविधष्ट्रीयममानस कमायरमम् अव्यविमहतपरस्य भविमत।ख) पञ्चमष्ट्रीमनदरशिक्षेन मविधष्ट्रीयममानस कमायरमम् अव्यविमहतपकविरस्य भविमत।अनयनोयाः कथनयनोयाः मविषयक्षे मनम्नस यपुकमम् यपुग्मस मचिनपुत।१) (क) सत्यमम् (ख) असत्यमम् २) (क) सत्यमम् (ख) सत्यमम् ३) (क) असत्यमम् (ख) सत्यमम् ४) (क) असत्यमम् (ख) असत्यमम्

[ . ]5 10 यथमाससख्यमनपुदक्षेशियाः सममानमामम्॥ (१.३.१०)

सकत्रमाथर याः - समसम्बन्धष्ट्री मविखधयाः यथमाससख्यस स्यमादम्।

सकत्रव्यमाख्यमा - पररभमाषमासकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे त्रष्ट्रीमण पदमामन सशन्त। यथमाससख्यमम् अनपुदक्षेशियाःसममानमामम् इमत सकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। ससख्यमामम् अनमतक्रम्य इमत यथमाससख्यमम् इमत अव्ययष्ट्रीभमाविसममासयाः।अनपुदक्षेशियाः इमत प्रथमहैकविचिनमान्तमम् पदमम्। मविखधयाः मविधमानमम् विमा तदथरयाः। सममानमामम् इमत सम्बन्धमाथरषष्ठष्ट्रीबहहविचिनमम्। सकत्रमाथर्वो भविमत - समसम्बन्धष्ट्री मविखधयाः यथमाससख्यस स्यमादम्। अथमारतम् कपु त्रमामप सकत्रक्षे कक्षे नमचितम् सहकस्यमचितम् सम्बन्धयाः प्रकमटतयाः। सम्बन्धयाः यदमा भविमत तदमा यस्य सम्बन्धयाः भविमत स सम्बन्धस्य प्रमतयनोगष्ट्रीइमत कथ्यतक्षे। यशस्मनम् सम्बन्धयाः भविमत सयाः अनपुयनोगष्ट्री इमत कथ्यतक्षे। अथमारतम् प्रमतयनोमगनयाः अनपुयनोमगनमा सहसम्बन्धयाः भविमत। यदमा प्रमतयनोमगससख्यमा अमपचि अनपुयनोमगससख्यमा सममानमा अशस्त तदमा अस्यमायाः पररभमाषमायमायाःसञ्चमारयाः कतरव्ययाः। मकञ्च अथरयाः भविमत - प्रथमस्य प्रमतयनोमगनयाः प्रथमक्षेन एवि अनपुयनोमगनमा सह सम्बन्धयाः भवितपुइमत। मदतष्ट्रीयस्य प्रमतयनोमगनयाः मदतष्ट्रीयक्षेन एवि अनपुयनोमगनमा सह सम्बन्धयाः भवितपु। एविमम् अविमशिषमानमासप्रमतयनोमगनमामम् मविषयक्षे बनोद्ध्यमम्। सविरत्र प्रमतयनोगष्ट्री स्थमानष्ट्री एवि स्यमातम् मकञ्च अनपुयनोगष्ट्री आदक्षेशियाः आगमयाः विमा एविस्यमामदमत मनयमयाः नमाशस्त।



उदमाहरणमम् - एचिनोऽयविमायमावियाः इमत सकत्रक्षे एचियाः इमत पदक्षेन ए ओ ऐ औ इमत चित्विमारयाः प्रमतयनोमगनयाःबनोध्यन्तक्षे। अयविमायमावियाः इत्यनक्षेन पदक्षेन अयम् अविम् आयम् आविम् इमत चित्विमारयाः अनपुयनोमगनयाः बनोध्यन्तक्षे। अतयाःप्रमतयनोमगससख्यमा अमपचि अनपुयनोमगससख्यमा सममानमा अशस्त। अतयाः यथमाससख्यमनपुदक्षेशियाः सममानमामम् इमत पररभमाषयमाए इमत ययाः प्रथमयाः प्रमतयनोगष्ट्री, तस्य अयम् इमत प्रथमक्षेन अनपुयनोमगनमा सम्बन्धयाः बनोदव्ययाः। अतयाः एचिनोऽयविमायमावियाःइमत सकत्रक्षेण एकमारस्य स्थमानक्षे अयम् इमत आदक्षेशियाः भविमत।

[ . ]5 11 स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः॥ (१.१.५०)

सकत्रमाथर याः - स्थमान्यमादक्षेशियनोयाः ससख्यमाविहैषम्यक्षे प्रसकक्षे स्थमानमाथरगपुणप्रममाणतयाः स्थमामननमा सदृशितमयाः एविआदक्षेशियाः भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - पररभमाषमासकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे दक्षे पदक्षे स्तयाः। स्थमानक्षे अन्तरतमयाः इमतसकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। स्थमानक्षे इमत सप्तम्यन्तमम् पदमम्। तस्य अथरयाः प्रसङयाः इमत। अत्र सकत्रक्षे अन्तरशिब्दयाःसदृशिपयमारययाः। अमतशिमयतयाः अन्तरयाः अन्तरतमयाः। अमतशिमायनक्षे तममबष्ठनधौ(५.४.५५) इमत सकत्रक्षेण तमपम्प्रत्यययाः। अतयाः सदृशितमयाः इत्यथरयाः। षष्ठष्ट्री स्थमानक्षेयनोगमा(१.१.४८) इमत सकत्रमातम् स्थमानक्षे इमत सप्तम्यन्तसपदमनपुवितरतक्षे। सकत्रमाथनोर भविमत - स्थमान्यमादक्षेशियनोयाः ससख्यमाविहैषम्यक्षे प्रसकक्षे स्थमानमाथरगपुणप्रममाणतयाः स्थमामननमासदृशितमयाः एवि आदक्षेशियाः भवितष्ट्रीमत। स्थमानमाथरगपुणप्रममाणतयाः इमत शिब्दक्षे स्थमानशिब्दस्य अथरयाः भविमत -कण्ठमामदस्थमानमामन। अथरशिब्दस्यमाथरयाः - अमभधक्षेययाः। गपुणशिब्दस्यमाथरयाः - बमाहयत्नयाः। प्रममाणशिब्दस्यमाथरयाः -एकममात्रमा मदममात्रमा मत्रममात्रमा इमत उच्चिमारणकमालयाः। कक्षे नमचितम् मविखधसकत्रक्षेण यदमा कस्यमचितम् स्थमामननयाः कक्षे मचिदम्आदक्षेशिमायाः मविधष्ट्रीयन्तक्षे, तत्र स्थमामनससख्यमा यमद आदक्षेशिससख्यमातयाः मभनमा स्यमातम् तमहर तत्र इयस पररभमाषमासञ्चमारणष्ट्रीयमा।

उदमाहरणमम् - झलमास जशिम् झमशि। इमत एकस सकत्रमम्। झलम्-स्थमानक्षे जशिम् आदक्षेशियाः भविमत झमशि परक्षे इमतसकत्रमाथरयाः। अत्र स्थमामननयाः झलयाः सशन्त। तक्षे चि २४ सशन्त। आदक्षेशिमायाः जशियाः सशन्त। तक्षे चि ५ सशन्त। अतयाःस्थमामनससख्यमा २४, आदक्षेशिससख्यमा ५ इमत दयनोयाः ससख्यमाविहैषम्यमम् अशस्त। तत्र इयस पररभमाषमा सञ्चमारणष्ट्रीयमा।अतयाः स्थमामननयाः स्थमानक्षे स्थमामनसदृशितमयाः एवि आदक्षेशियाः मविधक्षेययाः इमत भमावियाः।

इकनो यणमचि। इमत एकस सकत्रमम्। इकम् -स्थमानष्ट्री अशस्त। यणम् आदक्षेशियाः अशस्त। इकम् अमविधष्ट्रीयममानयाःअशस्त। अतयाः इकमारस्य १८, उकमारस्य १८, ऋकमारस्य ३० इमत ६६ विणमारयाः स्थमामननयाः सशन्त। यणम्मविधष्ट्रीयममानयाः अशस्त। अतयाः यम् विम् रम् लम् इमत चित्विमारयाः एवि आदक्षेशिमायाः सशन्त। अत्र स्थमामनससख्यमातयाःआदक्षेशिससख्यमायमायाः विहैषम्यमम् अशस्त। अत एवि अत्र स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत पररभमाषमा सञ्चमारणष्ट्रीयमा। तदथमा -सपुधष्ट्री उपमास्ययाः इमत शस्थतक्षे धकमारमातम् परस्य ईकमारस्य स्थमानक्षे ईकमारक्षेण सदृशितमयाः यकमारयाः एवि आदक्षेशियाःभविमत। अत्र ईकमार-यकमारयनोयाः समादृश्यमम् तमालपुस्थमानकक तमम् अशस्त। यतनो मह ईकमारस्य उच्चिमारणस्थमानस तमालपु,यकमारस्य चि उच्चिमारणस्थमानस तमालपु इमत।

अस्यमायाः पररभमाषमायमायाः समगमामण स्थमालमामन तत्र तत्र उदमाहरणक्षेषपु द्रिषव्यमामन। अत्र समक्षेषमाममपउदमाहरणमानमामम् प्रमतपमादनमम् परविमतरप्रकरणजमानमाभमाविमातम् शक्लषस भविक्षेतम्। झलमास जशिनोऽन्तक्षे (८.२.३९) इमत



सकत्रस्य उदमाहरणक्षे आन्तरतम्यपरष्ट्रीकमा स्पषष्ट्रीकक तमा। क्रमशियाः तमाविदम् पठ्यतक्षे चिक्षेतम् तत्र तस्य बनोधयाः सपुकरयाः। इतयाःउत्प्लपुत्य तत्र गत्विमा पठनस मक्रयतक्षे चिक्षेतम् द पुरविगमस स्यमातम्।


. 34 यथमाससख्यमनपुदक्षेशियाः सममानमामम् इमत पररभमाषमा कदमा प्रवितरतक्षे।

. 35 कयाः प्रमतयनोगष्ट्री कनो विमा अनपुयनोगष्ट्री।

. 36 स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत पररभमाषमा कदमा प्रवितरतक्षे।

. 37 आन्तयर कमतमविधमम्। भक्षेदमानम् खलखत।

. 38 यस्य सम्बन्धयाः स कयाः। यशस्मनम् सम्बन्धयाः स कयाः। (क्रमक्षेण)

१) प्रमतयनोगष्ट्री, अनपुयनोगष्ट्री २) अनपुयनोगष्ट्री, प्रमतयनोगष्ट्री ३) सम्बन्धयाः, सम्बन्धष्ट्री ४) प्रमतयनोगष्ट्री, सम्बन्धयाः

. 39 क) स्थमामनससख्यमातयाः आदक्षेशिससख्यमा मभनमा चिक्षेतम् स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत पररभमाषमा प्रवितरतक्षे।ख) स्थमामनससख्यमा आदक्षेशिससख्ययमा सममानमा चिक्षेतम् यथमाससख्यमनपुदक्षेशियाः सममानमामम् इमत पररभमाषमा प्रवितरतक्षे।इमत अनयनोयाः कथनयनोयाः मविषयक्षे मनम्नस यपुकमम् यपुग्मस मचिनपुत।१) (क) सत्यमम् (ख) असत्यमम् २) (क) सत्यमम् (ख) सत्यमम् ३) (क) असत्यमम् (ख) सत्यमम् ४) (क) असत्यमम् (ख) असत्यमम्

. 40 अधनोखलखखतमानमास कक्षे न आन्तयरण सह कस्य सम्बन्धयाः इमत यपुकमपुत्तरस मचिनपुत।(क) स्थमानमम् (i) बमाहयत्नयाः(ख) अथरयाः (ii) उच्चिमारणकमालयाः(ग) गपुणयाः (iii) अमभधक्षेययाः(घ) प्रममाणमम् (iv) उच्चिमारणस्थमानमम्

(क) (ख) (ग) (घ)

१) (iv) (ii) (iii) (i)

२) (iv) (i) (iii) (ii)

३) (iii) (ii) (i) (iv)

४) (iv) (iii) (i) (ii)



[ . ]5 12 इकनो गपुणविकदष्ट्री॥ (१.१.३)

सकत्रमाथर याः - यत्र समाकमातम् स्थमानष्ट्री न मनमदरषयाः, मकञ्च गपुणविकमदशिब्दमाभ्यमामम् गपुणविकदष्ट्री मविधष्ट्रीयक्षेतक्षे तत्र इकयाःइमत षष्ठ्यन्तमम् पदमम् उपमतष्ठतक्षे।

सकत्रव्यमाख्यमा - पररभमाषमासकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे पददयस वितरतक्षे। इकयाः गपुणविकदष्ट्री इमतसकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। इकम् इत्यस्य इकसम् (इकयाः) इमत षष्ठ्यन्तमम् रूपमम्। अत्र अयमम् इकसम् इमत नपपुससकखलङयाःशिब्दयाः मन्यतक्षे। इकसम् इमत नपपुससकखलमङनयाः प्रथममान्तमम् इकयाः इमत रूपमम्। उपमतष्ठतक्षे इमत पदमम्अध्यमामह्रियतक्षे। उपशस्थमतमक्रयमायमायाः कतमार इकसम् इमत शिब्दयाः अशस्त। यदमप इकयाः इमत षष्ठ्यन्तस तथमामपउपमतष्ठतक्षे इमत मक्रयमायमायाः ततम् शिब्दयाः कतमार अशस्त। अतयाः एवि तस्य प्रथममान्तस रूपमत्र मन्तव्यमम्। गपुणविकदष्ट्रीइमत प्रथममामदविचिनमान्तमम् पदमम्। विकमदरमादहैचिम् (१.१.१) अदक्षेङम् गपुणयाः (१.१.२) इमत सकत्रमाभ्यमामम् विकमदयाः इमतगपुणयाः इमत चि प्रथममान्तमम् पददयमम् अनपुवितरतक्षे। अत्र 'इमत' इमत शिब्दस्य अध्यमाहमारयाः मक्रयतक्षे। 'यत्र मविधष्ट्रीयतक्षेतत्र' इत्यमप अध्यमाहरणष्ट्रीयमामन। गपुणयाः विकमदयाः इमत उच्चिमायर यत्र गपुणविकदष्ट्री मविधष्ट्रीयतक्षे तत्र इकयाः इमत षष्ठ्यन्तसपदमपुपमतष्ठतक्षे इमत यनोजनमा।

यशस्मनम् सकत्रक्षे समाकमातम् स्थमानष्ट्री न मनमदरषयाः तत्र, अमपचि गपुणक्षेन गपुणयाः मविधष्ट्रीयतक्षे अथमारतम् तक्षेन सकत्रक्षेण गपुणयाःइमत शिब्दमम् उच्चिमायर गपुणयाः मविधष्ट्रीयतक्षे अथविमा विकद्ध्यमा विकमदयाः मविधष्ट्रीयतक्षे अथमारतम् विकमदयाः इमत शिब्दमम् उच्चिमायरविकमदयाः मविधष्ट्रीयतक्षे, तशस्मनम् सकत्रक्षे इकयाः इमत षष्ठ्यन्तमम् पदमम् उपमतष्ठतक्षे इमत सपुगमनोऽथरयाः सकत्रस्यमास्य। इकयाःइमत पदमम् उपस्थमापयमत। अत इयस पररभमाषमा पदनोपस्थमामपकमा।

उदमाहरणमम् - ममदक्षेगपुरणयाः (७.३.८१) इमत सकत्रमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे अङस्य इमत अखधकक तमम्। तदमाअङस्य ममदक्षेयाः गपुणयाः इमत पदमामन लभ्यन्तक्षे। अशस्मनम् सकत्रक्षे गपुणयाः इमत पदमपुच्चिमायर गपुणयाः मविधष्ट्रीयतक्षे। अत्र कस्यविणरस्य स्थमानक्षे गपुणयाः भविमत इमत समाकमातम् ननोकमम्। अतयाः इकनो गपुणविकदष्ट्री इमत सकत्रक्षेण अशस्मनम् इकयाः इमतषष्ठ्यन्तस पदमम् उपस्थमाप्यतक्षे। तदमा अथरयाः भविमत - अङस्य ममदक्षेयाः इकयाः गपुणयाः भविमत इमत।

[ . ]5 13 अचिश्चि॥ (१.२.२८)

सकत्रमाथर याः - यत्र समाकमातम् स्थमानष्ट्री न मनमदरषयाः, मकञ्च ह्रिस्विदष्ट्रीघरप्लपुतहैयाः यत्र अचिम् मविधष्ट्रीयतक्षे तत्र अचियाःइमत षष्ठ्यन्तस पदमम् उपमतष्ठतक्षे।

सकत्रव्यमाख्यमा - पररभमाषमासकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे दक्षे पदक्षे स्तयाः। अचियाः चि इमत सकत्रगतपदच्छक्षेदयाः।अचिम् इत्यस्य अचिसम् (अचियाः) इमत षष्ठ्यन्तमम् रूपमम्। अत्र अयमम् अचिसम् इमत नपपुससकखलङयाः शिब्दयाः मन्यतक्षे।अचिसम् इमत नपपुससकखलमङनयाः प्रथममान्तमम् अचियाः इमत रूपमम्। यदमप अचियाः इमत षष्ठ्यन्तस तथमामप उपमतष्ठतक्षेइमत मक्रयमायमायाः ततम् शिब्दयाः कतमार। अतयाः एवि तस्य प्रथममान्तस रूपमत्र मन्तव्यमम्। चि इमत अव्ययपदमम्।ऊकमालनोऽज्झ्रस्विदष्ट्रीघरप्लपुतयाः इमत सकत्रमातम् अचिम् ह्रिस्विदष्ट्रीघरप्लपुतयाः इमत प्रथममान्तस पददयमनपुवितरतक्षे।ह्रिस्विदष्ट्रीघरप्लपुतयाः इमत पदस तकतष्ट्रीयमाबहहविचिनमान्तत्विक्षेन मविपररणमतक्षे। अत्र 'इमत' इमत शिब्दस्य अध्यमाहमारयाः मक्रयतक्षे।'यत्र मविधष्ट्रीयतक्षे तत्र' इत्यमप अध्यमाहरणष्ट्रीयमामन। सकत्रमाथर्वो भविमत - ह्रिस्विदष्ट्रीघरप्लपुतहैयाः यत्र अचिम् मविधष्ट्रीयतक्षे तत्र अचियाःइमत षष्ठ्यन्तस पदमम् उपमतष्ठतक्षे। बहहत्र अचिम् मविधष्ट्रीयतक्षे। परन्तपु समाकमातम् ह्रिस्विशिब्दमम् दष्ट्रीघरशिब्दमम् प्लपुतशिब्दमम् विमाउच्चिमायर यदमा अचिम् मविधष्ट्रीयतक्षे तत्र अचियाः इमत षष्ठ्यन्तस पदमम् उपमतष्ठतक्षे।



उदमाहरणमम् - ह्रिस्विनो नपपुससकक्षे प्रमामतपमदकस्य इमत एकस सकत्रमम्। अत्र ह्रिस्वियाः इमत प्रथममान्तशिब्दमम्उच्चिमायर अचिम् मविधष्ट्रीयतक्षे। तस्ममातम् प्रकक तसकत्रक्षेण अशस्मनम् अचियाः इमत षष्ठ्यन्तमम् पदमम् उपमतष्ठतक्षे। तदमा ह्रिस्वियाःनपपुससकक्षे अचियाः प्रमामतपमदकस्य इमत पदयनोजनमा भविमत। ततयाः परमम् तदन्तमविखधनमा अजन्तस्य प्रमामतपमदकस्यनपपुससकक्षे ह्रिस्वियाः भविमत इमत एविसरूपक्षेण अथर्वो भविमत।

पमाठगतप्रश्नमायाः-५

. 41 इकनो गपुणविकदष्ट्री इमत पररभमाषमा कदमा प्रवितरतक्षे।

. 42 अचिश्चि इमत पररभमाषमा कदमा प्रवितरतक्षे।

. 43 इकनो गपुणविकदष्ट्री इत्यत्र इकयाः इमत कमा मविभमकयाः।

. 44 यत्र समाकमातम् स्थमानष्ट्री न मनमदरषयाः, मकञ्च गपुणविकमदशिब्दमाभ्यमामम् गपुणविकदष्ट्री मविधष्ट्रीयक्षेतक्षे तत्र मकमम् पदमम् उपमतष्ठतक्षे।१) गपुणयाः २) इकयाः ३) विकमदयाः ४) अचियाः

. 45 ह्रिस्विदष्ट्रीघरप्लपुतहैयाः यत्र अचिम् मविधष्ट्रीयतक्षे तत्र मकमम् पदमम् उपमतष्ठतक्षे।१) ह्रिस्वियाः २) दष्ट्रीघरयाः ३) इकयाः ४) अचियाः

[ . ]5 14 मविप्रमतषक्षेधक्षे परस कमायरमम्॥ (१.४.२)

सकत्रमाथर याः - तपुल्यबलमविरनोधक्षे समत परशिमासक्षेण मविमहतस कमायर स्यमामदमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - पररभमाषमासकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे त्रष्ट्रीमण पदमामन सशन्त। मविप्रमतषक्षेधक्षे इमत सप्तम्यन्तसपदमम्। परमम् कमायरमम् इमत प्रथममान्तस पददयमम्। मविप्रमतषक्षेधशिब्दस्य परस्परमविरनोधयाः इत्यथरयाः। सकत्रमाथर्वो भविमत -तपुल्यबलमविरनोधक्षे समत परशिमासक्षेण मविमहतस कमायर स्यमामदमत। सकत्रमम् शिमासमममत कथ्यतक्षे। यतम् सकत्रमम् अन्यत्रकपु त्रमचितम् अन्ततयाः एकत्रमामप कमायर करनोमत चिक्षेतम्, ततम् सकत्रस लब्धमाविकमाशिमम् इमत कथ्यतक्षे। एकस्य एवि लक्ष्यस्यससस्कमारमाय सकत्रदयस यपुगपतम् प्रमाप्तमम् भविमत क्विमचितम्। इत्थस लब्धमाविकमाशिस सकत्रदयमम् एकस्य एवि लक्ष्यस्यससस्कमारमाय उपशस्थतस भविमत। तदमा तयनोयाः दयनोयाः सकत्रयनोयाः बलस तपुल्यमम् अशस्त इमत बनोदव्यमम्। अधपुनमा तयनोयाःमध्यक्षे यतम् सकत्रमम् अषमाध्यमाय्यमामम् परस पमठतमम् अशस्त तक्षेन सकत्रक्षेण कमायर भविमत इमत मविस्तकतयाः अथरयाः।

उदमाहरणमम् - ससमहतमाप्रकरणक्षे मनसम् रथयाः इमत शस्थतक्षे ससजपुषनो रुयाः इमत सकत्रक्षेण सकमारस्य रुयाःभविमत। तदमा मनरम् रथयाः इमत जमायतक्षे। तत्रमाधपुनमा हमशि चि (६.१.११४) इमत सकत्रक्षेण रक्षेफस्य स्थमानक्षे उत्विसप्रमाप्तमम्। रनो रर (८.३.१४) इमत अपरक्षेण सकत्रक्षेण रक्षेफस्य लनोपयाः प्रमाप्तयाः। हमशि चि इमत सकत्रमम् अन्यत्रलक्ष्यससस्कमारस कक त्विमा चिररतमाथरमम् अशस्त अथमारतम् लब्धमाविकमाशिमम् अशस्त। तथहैवि रनो रर इमत सकत्रममप अन्यत्रलक्ष्यससस्कमारस कक त्विमा चिररतमाथरमम् अशस्त अथमारतम् लब्धमाविकमाशिमम् अशस्त। मनरम् रथयाः इमत उदमाहरणक्षेसकत्रदयममप यपुगपतम् एकस्य एवि रक्षेफमात्मकस्य लक्ष्यस्य मभनस ससस्कमारस कतपुर प्रवितरतक्षे। तदमा दयनोयाः मध्यक्षे यतम्



सकत्रमम् अषमाध्यमाय्यमामम् परस पमठतस तस्य प्रमाबल्यमम् बनोदव्यमम्। विस्तपुतयाः अशस्मनम् उदमाहरणक्षे पकविरत्रमाखसदमम्इत्यमामदनमा हमशि चि इमत सकत्रस्यहैवि प्रविकखत्तयाः भवितष्ट्रीमत अन्यदक्षेततम्।

एतमावितमा पररभमाषमाप्रकरणक्षे यमायाः पररभमाषमायाः आलनोमचितमायाः तमायाः पमामणमनमपुमननमा स्वियमम् अषमाध्यमाय्यमासखलखखतमायाः सशन्त। इतस परस यमायाः पररभमाषमायाः आलनोच्यन्तक्षे तमायाः पमामणमनमपुमननमा प्रकमारमान्तरक्षेण जमामपतमायाः सशन्त,

अथविमा विमामतरककमारक्षेण उकमायाः सशन्त, अथविमा पतञ्जखलमपुमननमा उकमायाः सशन्त।

. . )5 14 1 पकविरपरमनत्यमान्तरङमापविमादमानमामपुत्तरनोत्तरस बलष्ट्रीययाः॥ (प.३९)

शिमासक्षे बहहत्र लक्ष्यस्य ससस्कमारमाय एकमाखधकस सकत्रस शिमासस विमा यपुगपतम् उपमतष्ठतक्षे। तदमा दयनोयाः मध्यक्षेकस्य सकत्रस्य बलमम् अखधकस कस्य विमा न्यकनमम् इमत खजजमासमा उदक्षेमत। सधौकयमारय सकत्रमाणमामम् इत्थस मविभमाजनसमक्रयतक्षे।

१) पकविरसकत्रमम् , २) परसकत्रमम् , ३) मनत्यकमायरमविधमायकस सकत्रमम् , ४) अन्तरङकमायरमविधमायकस सकत्रमम् ,५) अपविमादसकत्रमम् इमत पञ्चधमा मविभज्यतक्षे।

एतक्षेषमास मकखञ्चतम् पररचिययाः प्रस्तकयतक्षे।

१) पकविरसकत्रमम् - यतम् सकत्रमम् अषमाध्यमाय्यमामम् पकविर पमठतमम् ततम्

२) परसकत्रमम् - यतम् सकत्रमम् अषमाध्यमाय्यमामम् परस पमठतमम् ततम्

३) मनत्यकमायरमविधमायकस सकत्रमम् - कक तमाकक तप्रसङष्ट्री यनो मविखधयाः स मनत्ययाः। अन्यक्षेन सकत्रक्षेण कमायर कक तस,नमामप कक तस चिक्षेदम् ययाः मविखधयाः प्रसज्यतक्षे स मनत्ययाः कथ्यतक्षे।

४) अन्तरङकमायरमविधमायकस सकत्रमम् - अन्तयाः मद्ध्यक्षे शिमासष्ट्रीयबमहरङमनममत्तसमपुदमायमध्यक्षेअन्तभकरतमान्यङमामन मनममत्तमामन यस्य तदन्तरङमम्। एविस तदष्ट्रीयमनममत्तसमपुदमायमादम् बमहभकरतमाङकस बमहरङमम्।अथविमा स्विल्पमापक्षेकत्विमम् अन्तरङत्विमम्, अखधकमापक्षेकत्विस बमहरङत्विमम्।

५) अपविमादसकत्रमम् - मनरविकमाशिनो मविखधरपविमादयाः। यक्षेन नमाप्रमाप्तक्षे यनो मविखधरमाभ्यतक्षे स तस्य बमाधकनोभविमत। यमद मकममप सकत्रमम् कपु त्रमामप अन्यत्र कमायर नहैवि लभतक्षे। तदमा ततम् सकत्रस मनरविकमाशिस कथ्यतक्षे। अत एविअपविमादयाः इमत कथ्यतक्षे। स चि अपविमादयाः अधपुनमा एकस्य कस्यमचितम् लक्ष्यस्य ससस्कमारमाय उपमतष्ठतक्षे। तदमा ससविरप्रबलयाः गण्यतक्षे। यमद इदस सकत्रमम् अस्यमामप लक्ष्यस्य ससस्कमारस न कपु यमारतम् तमहर पमामणनक्षेयाः सकत्रप्रणयनमम् एविव्यथर भविक्षेतम्। यतनो मह पमामणनक्षेयाः विचिनस व्यथर न भविमत। अत एवि विचिनप्रमाममाण्यमातम् स मविखधयाः अपविमादयाः इमतगण्यतक्षे। अमपचि लब्धस्य लक्ष्यस्य ससस्कमारस करनोमत। तत्रमायस लधौमककयाः दृषमान्तयाः - कशश्चिदम् गकहस्विमामष्ट्रीबमाहणमानम् भनोजयमत। तदमा सकदमानम् आमदशिमत - (१) बमाहणक्षेभ्यनो दखध दष्ट्रीयतमामम्, (२) तक्रस कधौशण्डन्यमाय इमतविमाक्यदयक्षेन। कधौशण्डन्ययाः अमप बमाहण एवि। प्रथमविमाक्यमानपुसमारस कधौशण्डन्यमाय अमप दखध एवि दक्षेयमम्। परन्तपुमदतष्ट्रीयस विमाक्यस मविमशिषमम् यदम् कधौशण्डन्यमाय तक्रस दक्षेयमम्। तत्रमाधपुनमा मविशिययाः यदम् कधौशण्डन्यमाय मकस दक्षेयमम्। कमा विमातत्र यपुमकयाः इमत। प्रथमविमाक्यस समाममान्यमविधमानस करनोमत। मदतष्ट्रीयविमाक्यस मविशिक्षेषमविधमानस करनोमत। एकस्य एविस्विमाममनयाः विमाक्यदयमशस्त। न मकममप विमाक्यस मविफलस स्यमातम्। तदमा मदतष्ट्रीयविमाक्यक्षेन कक तस मविशिक्षेषमविधमानसप्रथमविमाक्यक्षेन कक तस्य समाममान्यमविधमानस्य असशितयाः बमाधस करनोमत। कधौशण्डन्यमभनक्षेभ्ययाः बमाहणक्षेभ्ययाः दखध दक्षेयमम्



इमत एविमम् अथरस्य ससकनोचियाः भविमत। मविधमानदयक्षेन कधौशण्डन्ययाः मविषयष्ट्रीकक तयाः। परन्तपु मभनस कमायर प्रमाप्तमम्।मदतष्ट्रीयमविधमानस्य कक्षे विलस कधौशण्डन्ययाः एवि मविषययाः। परन्तपु प्रथममविधमानस्य तपु मविषययाः कधौशण्डन्यनोऽमप अशस्त,

अन्यक्षेऽमप बमाहणमायाः सशन्त। अतयाः प्रथममविखधयाः अखधकदक्षेशिव्यमापकयाः मविखधयाः। स उत्सगरमविखधयाः इमत उच्यतक्षे।मदतष्ट्रीयमविखधयाः अल्पदक्षेशिव्यमापकयाः मविखधयाः। सयाः अपविमादयाः इमत उच्यतक्षे। तत्रमाधपुनमा मनम्नमविरनोधमायाः सम्भविशन्त।

कस्य कक्षे न मविरनोधयाः कयाः प्रबलयाःपकविरस्य परक्षेण मविरनोधयाः परयाःपकविरस्य मनत्यक्षेन मविरनोधयाः मनत्ययाःपकविरस्य अन्तरङक्षेन मविरनोधयाः अन्तरङयाःपकविरस्य अपविमादक्षेन मविरनोधयाः अपविमादयाःपरस्य मनत्यक्षेन मविरनोधयाः मनत्ययाःपरस्य अन्तरङक्षेन मविरनोधयाः अन्तरङयाःपरस्य अपविमादक्षेन मविरनोधयाः अपविमादयाःमनत्यस्य अन्तरङक्षेन मविरनोधयाः अन्तरङयाःमनत्यस्य अपविमादक्षेन मविरनोधयाः अपविमादयाःअन्तरङस्य अपविमादक्षेन मविरनोधयाः अपविमादयाः

पमाठगतप्रश्नमायाः-६

. 46 सकत्रयनोयाः मविप्रमतषक्षेधयाः कदमा भविमत।. 47 मनत्यमादमप बलष्ट्रीययाः मकमम्।. 48 परमादमप बलष्ट्रीययाः मकस मकमम्।. 49 मकस मनत्यमम्।. 50 कयाः उत्सगरमविखधयाः।. 51 कयाः अपविमादमविखधयाः।. 52 अधनोखलखखतमानमास कस्ममातम् मकस बलवितम् इमत यपुकमपुत्तरस मचिनपुत।(क) अन्तरङमातम् (i) अन्तरङमम् बलवितम्(ख) मनत्यमादम् (ii) परस बलवितम्(ग) परमादम् (iii) मनत्यस बलवितम्(घ) पकविमारदम् (iv) अपविमादयाः बलष्ट्रीयमानम्

(क) (ख) (ग) (घ)

१) (iv) (ii) (iii) (iv)

२) (iv) (i) (iii) (ii)



३) (iii) (ii) (i) (iv)

४) (iv) (iii) (i) (ii)

. . )5 14 2 प्रत्ययगहणक्षे तदमादक्षेस्तदन्तस्य गहणमम्।सकत्रक्षेषपु बहहत्र प्रत्ययमानमामम् उलक्षेखयाः भविमत। क्विमचितम् तमम् प्रत्ययमम् उमदश्य ससजमा मविधष्ट्रीयतक्षे। क्विमचितम्

तमम् प्रत्ययमम् उमदश्य मकममप आगममामदकस मविधष्ट्रीयतक्षे। कदमामचितम् कक्षे विलस प्रत्यययाः मविधष्ट्रीयतक्षे। कदमामचितम् प्रत्यययाःमनममत्तत्विक्षेन गकहतक्षे। कदमामचितम् प्रत्यययाः स्थमामनत्विक्षेन गकहतक्षे। अतयाः तत्र तत्र प्रत्ययक्षेन कक्षे विलस प्रत्ययस्यहैविगहणमम् अथविमा तदन्तस्य गहणमम् इमत प्रमतपमादमयतपुमम् इयस पररभमाषमा आगच्छमत।

पररभमाषमाथर याः - यस्ममातम् प्रकक मतभकतमातम् शिब्दमादम् ययाः प्रत्ययनो मविमहतयाः, तदमादक्षेयाः - स प्रकक मतभकतयाः शिब्दयाःआमदयरस्य, तदन्तस्य – स प्रत्यययाः अन्तनो यस्य समपुदमायस्य तस्य चि गहणमम्। प्रकक मतप्रत्ययसमपुदमायस्यतन्मध्यविमतरनश्चि गहणमम् इत्यथरयाः। अनयमा पररभमाषयमा जमायममानयाः तदन्तमविखधयाः तदमामदमविशिक्षेष्यकतदन्तमविखधयाःइमत कथ्यतक्षे। एविञ्च बहहत्र इयस पररभमाषमा प्रत्ययगहणक्षे तदन्तमा गमाहमायाः इमत आकमारक्षेण प्रकटतक्षे।

यमामम् प्रकक मतमम् उमदश्य प्रत्यययाः मविमहतयाः समा प्रकक मतयाः स प्रत्ययश्चि इमत अनयनोयाः समपुदमाययाः, तयनोयाःमध्यक्षे वितरममानमाश्चि प्रत्ययगहणक्षेन गकहन्तक्षे, अथमारतम् सकत्रक्षे गकहष्ट्रीतयाः उच्चिमाररतयाः प्रत्यययाः तमादृशिसमपुदमायस्य ससजमाभवितष्ट्रीमत तमात्पयरमम्। स्विप्रकक त्यमादमावियक-तत्प्रत्ययमान्तमावियविक-समपुदमायस्य गहणमम् भविमत।

उदमाहरणमम् - सह सपुपमा इमत एकस सकत्रमम्। अत्र सपुबमाशन्त्रतक्षे परमाङवित्स्विरक्षे इमत सकत्रमातम् सपुपम् इमतप्रथममान्तस पदममायमामत। सममासयाः इमत अखधकक तमम् अशस्त। तक्षेन सपुपम् सपुपमा सह सममासससजमास लभतक्षे इमतविमाक्ययनोजनमा भविमत। अत्र सपुपम् इमत प्रत्ययबनोधकस पदमशस्त। सपुपमा इत्यमप प्रत्ययबनोधकमम् अशस्त। अतयाःप्रकक तपररभमाषयमा सपुपम् इमत पदक्षेन यस्ममातम् प्रकक मतभकतमातम् शिब्दमातम् सपुपम् प्रत्यययाः मविमहतयाः, तदमादक्षेयाः - सप्रकक मतभकतयाः शिब्दयाः आमदयाः यस्य, स सपुपम् प्रत्यययाः अन्तयाः यस्य समपुदमायस्य, तस्य गहणस भविमत। अथमारतम्सपुबन्तस्य गहणस भविमत। एविस सपुपमा इत्यत्रमामप तदमामदमविशिक्षेष्यकतदन्तमविखधयाः भविमत। तक्षेन सपुबन्तक्षेन इत्यथर्वोलभ्यतक्षे। एविञ्च सह सपुपमा इत्यस्य समपुमदतयाः अथरयाः भविमत - सपुबन्तस सपुबन्तक्षेन सह सममासससजस भविमत।

अतयाः सह सपुपमा इमत सकत्रक्षे सपुपम् इत्यनक्षेन यस्ममातम् प्रकक मतभकतमातम् सपुपम् मविमहतयाः अशस्त स प्रकक मतभकतयाःसमपुदमाययाः आमदयाः यस्य समपुदमायस्य, स सपुपम् प्रत्यययाः अन्तयाः यस्य समपुदमायस्य तस्य गहणस भविमत। यथमा पकविरअमम् इत्यत्र पकविर इमत प्रकक मतभकतमातम् समपुदमायमातम् अमम् इमत सपुपम् प्रत्यययाः मविमहतयाः अशस्त। स प्रकक मतभकतयाः पकविरइमत शिब्दयाः आमदयाः यस्य समपुदमायस्य (पकविर अमम् इमत समपुदमायस्य), स अमम् प्रत्यययाः अन्तयाः यस्य समपुदमायस्य(पकविर अमम् इमत समपुदमायस्य), सपुपम् इमत गहणक्षेन तस्य समपुदमायस्य (पकविर अमम् इत्यस्य) गहणस भविमत, बनोधयाःभविमत।



यदमा कक्षे नमप सकत्रक्षेण कममप प्रत्ययमपुमदश्य कमामचितम् ससजमा मविधष्ट्रीयतक्षे तत्र इयस पररभमाषमा न प्रवितरतक्षे।अतयाः तत्र प्रत्ययक्षेन कक्षे विलस प्रत्ययस्यहैवि बनोधनो भविमत, न तपु तदन्तस्य। यथमा ककवितक मनष्ठमा इमत एकस सकत्रमम्।अनक्षेन कप्रत्ययमम् उमदश्य कवितपु प्रत्ययस चि उमदश्य मनष्ठमा इमत ससजमा मविधष्ट्रीयतक्षे। अतयाः अशस्मनम् सकत्रक्षेण कइत्यनक्षेन कप्रत्ययममात्रस्य गहणस भविमत, न तपु कमान्तस्य। एविस कवितपु इत्यनक्षेनमामप। तस्ममातम् मनष्ठमा ससजमा कइमत कवितपु इमत प्रत्यययनोरक्षेवि भविमत। क्विमचितम् ससजमामविधधौ अमप प्रत्ययगहणक्षेन तदन्तमविखधयाः भविमत।तदकध्विरगन्थक्षेषपु द्रिषव्यमम्।

. . )5 14 3 यदमागममास्तद्गपुणष्ट्रीभकतमास्तद्गहणक्षेन गकहन्तक्षे।यतम् शिब्दस्विरूपमम् उमदश्य आगमयाः मविधष्ट्रीयतक्षे तस्य अवियवित्विक्षेन आगमयाः गण्यतक्षे। यमद क्विमामप ततम्

शिब्दस्विरूपमम् उमलख्यतक्षे तमहर आगमसमहतस्य गहणस कतरव्यमम्।

मटतम् मकतम् ममतम् इमत मत्रमविधमायाः आगममायाः। सविरषमामम् इमत रूपसमाधनप्रमक्रयमायमामम् सविर आमम् इमतशस्थतक्षे आमयाः सपुटम् आगमयाः भविमत। तदमा सविर समामम् इमत शस्थमतयाः भविमत। तत्र बहहविचिनक्षे झल्यक्षेतम् इमत सकत्रक्षेणझलमामदबहहविचिनक्षे परक्षे अदन्तमाङस्य एकमारयाः मविधष्ट्रीयतक्षे। आमम् इत्यस्य सपुटम् इमत असशिभकतयाः तदवियवियाः अशस्तइमत मन्यतक्षे। तक्षेन आमम् इमत बहहविचिनमम् इमत उकक्षे ऽमप तदम् झलमामद भविमत। ततयाः एकमारनो भविमत। सविरषमामम्इमत रूपस चि खसद्ध्यमत।

. . )5 14 4 मनरनपुबन्धकगहणक्षे समानपुबन्धकस्य।यमद कशश्चितम् स्विमामष्ट्री भकत्यमम् आमदशिमत पमात्रमामण आनय इमत। स भकत्ययाः कमाचिपमात्रमामण तमाम्रपमात्रमामण

इमत सविमारमण पमात्रमामण आनयमत। यमद स्विमामष्ट्री आमदशिमत तमाम्रपमात्रमामण आनय इमत। तदमा स भकत्ययाःकमाचिमामदपमात्रमामण नमानयमत, परन्तपु तमाम्रमनममरतमामन भनोजनस्य स्नमानस्य पमाकस्य पमानस्य पमात्रमामण यथमा कस सयाःद्रिनोणष्ट्री चिषकयाः स्थमालष्ट्री इत्यमादष्ट्रीमन आनयमत। तत्रमामप यमद स्विमामष्ट्री आमदशिमत भनोजनस्य तमाम्रपमात्रमामण आनयइमत। तदमा तपु स कक्षे विलस भनोजनमाय आविश्यकमामन एवि पमात्रमामण आनयमत। एविमक्षेवि व्यमाकरणक्षेऽमप आचिमायरयाःपमामणमनयाः करनोमत। तत्र लटम् खलटम् लपुटम् ऌटम् लक्षेटम् लनोटम् लङम् खलङम् लपुङम् ऌङम् इमत दशि लकमारमायाः सशन्त। तत्रयमद मपुमनयाः विदमत लयाः इमत। तदमा यक्षेषपु लकमारक्षेषपु लविणरयाः अशस्त तक्षे सविरऽमप बनोद्ध्यन्तक्षे। यदमा आचिमायरयाः विदमतऌ इमत तदमा ऌटम् ऌङम् इमत दधौ एवि लकमारधौ बनोध्यक्षेतक्षे। यतनो मह तयनोमरध्यक्षे एवि ऌ इमत विणरयाः अशस्त। तदथरपररभमाषमा कमामचिदम् अशस्त - मनरनपुबन्धकगहणक्षे समानपुबन्धकस्य इमत। सरलमाथरस्तपु - यत्र अनपुबन्धरमहतस्यशिब्दस्विरूपस्य उच्चिमारणस भविमत तत्र ततम् शिब्दस्विरूपमम् अनपुबन्धसमहतस बनोद्ध्यमम्।

. . )5 14 5 नमानपुबन्धकक तमनक्षेकमाल्त्विमम्।यमद आदक्षेशियाः अनक्षेकमालम् भविमत तमहर स सविरस्य स्थमानक्षे भविमत इमत पकविर पमठतमम्। आदक्षेशियाः एकमालम्

अनक्षेकमालम् विमा इमत कथस बनोदव्यमम्। बहहत्र आदक्षेशिमायाः समानपुबन्धमायाः उपलभ्यन्तक्षे। अथमारतम् आदक्षेशिक्षेषपु इतम्-ससजकविणमारयाः सशन्त। तदमा कशस्मनमप उपदक्षेशिक्षे कमत विणमारयाः सशन्त इमत गणनष्ट्रीयस चिक्षेतम् अनपुबन्धस्य गणनमा नकतरव्यमायाः इमत तमात्पयरमम्। यथमा धमातपुपमाठक्षे कक धमातपुयाः डपुकक ञम् इमत उमलखखतयाः। तस्य डपु ञम् इमत दधौ अनपुबन्धधौ।यमद अनपुबन्धस्य उकमारक्षेण सह कक धमातनोयाः स्विरगणनमास कपु मरयाः तमहर कक धमातनोयाः अचिम्-दयमम् भविमत। तक्षेन एकमाचि



उपदक्षेशिक्षेनपुदमात्तमातम् इमत सकत्रक्षेण कक तयाः इडमागममनषक्षेधयाः कक धमातनोयाः न स्यमातम्। इषश्चि मनषक्षेधयाः। अतयाः अनपुबन्धसत्यक्त्विमा कक धमातनोयाः विणमारयाः गण्यन्तक्षे। तदमा कक धमातपुयाः एकमाचिम् भविमत।


शिब्दक्षे मविमशिषक्रमक्षेण मविदमाममानयाः विणमारनमास समपुदमाययाः शिब्दस्य स्विरूपमम् भविमत। यतम् पदमम् एकमम्अलमम् समपरयमत, बनोधयमत, ततम् पदमम् अलम्-समपरकमम् अथविमा अलम्-बनोधकमम्। यतम् पदमम् अल्समपुदमायससमपरयमत, बनोधयमत, ततम् पदमम् अलम्-समपुदमाय-समपरकमम् अथविमा अलम्-समपुदमाय-बनोधकमम्। यमा मविभमकयाः पदक्षेप्रयपुकमा भविमत तत्पदस तमदभमकमनमदरषमम् इमत उच्यतक्षे। यमद पदमम् पञ्चम्यन्तमम् तमहर ततम् पञ्चमष्ट्रीमनमदरषमम् इमतकथ्यतक्षे।

सकत्रपमाठक्षे पमामणमननमा पञ्चमष्ट्री षष्ठष्ट्री सप्तमष्ट्री एतमासमास मविभककीनमास मविमशिषमायाः अथमारयाः उकमायाः। षष्ठष्ट्री एविशक्लषमा।

षष्ठष्ट्री - षष्ठष्ट्रीमनमदरषस पदमशस्त चिक्षेतम् मविधष्ट्रीयममानस्य मपुख्यस भमागदयस भविमत - आगमयाः आदक्षेशियाः चि। मटतम् मकतम्

ममतम् इमत आगमयाः भविमत। अन्यक्षे आदक्षेशिमायाः भविशन्त।

आगमयाः - मटतम् मकतम् ममतम् - ययाः मविधष्ट्रीयतक्षे स मकममप शिब्दस्विरूपमम् उमदश्य मविधष्ट्रीयतक्षे। मटतम् यस्य मविधष्ट्रीयतक्षे तस्य आदमावियवियाः

भविमत। मकतम् यस्य मविधष्ट्रीयतक्षे तस्य अन्त्यमावियवियाः भविमत। एततम् कमायरदयमम् आदन्तधौ टमकतधौ इमतपररभमाषयमा भविमत।

ममतम् यस्य मविधष्ट्रीयतक्षे तस्य यक्षे अचियाः सशन्त, तक्षेषपु अशन्तममातम् अचियाः अव्यविमहतपरस मविधष्ट्रीयतक्षे, मकञ्चयमम् उमदश्य मविमहतयाः तस्य अन्त्यमावियवियाः भविमत। एततम् कमायरमम् ममदचिनोऽन्त्यमातम् परयाः इमत पररभमाषयमा भविमत।

आदक्षेशियाः - षष्ठ्यन्तपदक्षे प्रयपुकमायमायाः षष्ठ्यमायाः अथरयाः सम्बन्धयाः अशस्त चिक्षेतम् , मकञ्च सम्बन्धस्य अनपुयनोगष्ट्री

नमाशस्त चिक्षेतम् समा स्थमानषष्ठष्ट्री गण्यतक्षे व्यमाकरणक्षे।

मविधष्ट्रीयममानयाः आदक्षेशियाः कस्य मनवितरकयाः, अपसमारकयाः इमत प्रश्नयाः। तदमा तत्र आदक्षेशियाः ककीदृशियाः मकञ्चस्थमानष्ट्री कथस मनमदरषयाः इमत एतदपुभयस द्रिषव्यस भविमत।

तत्रमायस समपुमदतयाः मविविक्षेकयाः - यमद स्थमानष्ट्री एकयाः एवि अलम् अशस्त तदमा आदक्षेशियाः ककीदृशियाः अशस्त इमत दशिरनस्य आविश्यकतमा

नमाशस्त। तस्य स्थमामननयाः अलयाः मनविकखत्तयाः भविमत एवि।



यमद स्थमामनमनदरशियाः अल्समपुदमायबनोधकपदक्षे षष्ठष्ट्रीप्रयनोगक्षेन कक तयाः तदमा १) यमद आदक्षेशियाः एकमालम् लनोपयाःमङतम् (मङतम् अनक्षेकमालक्षेवि) एषपु अन्यतमयाः अशस्त तमहर सयाः अन्त्यस्य विणरस्य स्थमानक्षे भविमत न तपु सविरस्य। २)

यमद आदक्षेशियाः अनक्षेकमालम् मशितम् विमा अशस्त तमहर सयाः सविरस्य षष्ठष्ट्रीमनमदरषस्य स्थमानक्षे भविमत। यदमा स्थमानषष्ठष्ट्री तदमाषष्ठष्ट्री स्थमानक्षेयनोगमा इमत पररभमाषमा।

यमद स्थमामनमनदरशियाः अल्समपुदमायबनोधकपदक्षे षष्ठष्ट्रीप्रयनोगक्षेन कक तयाः तदमा -

१) आदक्षेशियाः एकमालम् लनोपयाः विमा अशस्त तदमा अलनोऽन्त्यस्य इमत पररभमाषमा।

२) आदक्षेशियाः अनक्षेकमालम् मङतम् चि अशस्त तदमा मङच्चि इमत पररभमाषमा।

३) आदक्षेशियाः अनक्षेकमालम् मशितम् विमा अशस्त मकन्तपु मङतम् नमाशस्त तदमा अनक्षेकमाशल्शितम् सविरस्य इमतपररभमाषमा। इमत मविविक्षेकयाः।

सप्तमष्ट्री - यमद मकममप पदस सप्तम्यन्तमम् अशस्त तमहर तस्य पदस्य ययाः अथरयाः तस्ममातम् अव्यविमहतपकविरस्य

कमायरमम् कतरव्यमममत तशस्ममनमत मनमदरषक्षे पकविरस्य इमत पररभमाषमायमायाः तमात्पयरमशस्त।

पञ्चमष्ट्री - यमद मकममप पदस पञ्चम्यन्तमम् अशस्त तमहर तस्य पदस्य ययाः अथरयाः तस्ममातम् अव्यविमहतपरस्य

कमायरमम् कतरव्यमममत तस्ममामदत्यपुत्तरस्य इमत पररभमाषमायमायाः तमात्पयरमशस्त।

षष्ठ्यमायाः अथरयाः सम्बन्धयाः अशस्त चिक्षेतम् सम्बन्धस्य एकयाः अनपुयनोगष्ट्री अपरयाः प्रमतयनोगष्ट्री चि स्यमातम्। यमदप्रमतयनोमगससख्यमा अनपुयनोमगससख्यमा चि सममानमा तमहर यथमाससख्यमनपुदक्षेशियाः सममानमामम् इमत पररभमाषमा प्रवितरतक्षे। तयमाचि प्रथमस्य प्रमतयनोमगनयाः सम्बन्धयाः प्रथमक्षेन अनपुयनोमगनमा इमत एविस क्रमक्षेण सम्बन्धयाः बनोध्ययाः।

कक्षे नमचितम् मविखधसकत्रक्षेण कस्यमचितम् स्थमामननयाः कक्षे मचिदम् आदक्षेशिमायाः मविधष्ट्रीयन्तक्षे, तत्र स्थमामनससख्यमा यमदआदक्षेशिससख्यमातयाः मभनमा स्यमातम् तमहर तत्र स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत पररभमाषमा सञ्चमारणष्ट्रीयमा। मकञ्च स्थमामननमासदृशितमयाः आदक्षेशियाः कतरव्ययाः।

यत्र समाकमातम् स्थमानष्ट्री न मनमदरषयाः, मकञ्च गपुणशिब्दक्षेन गपुणयाः, विकमदशिब्दक्षेन विकमदयाः चि मविधष्ट्रीयक्षेतक्षे तत्र इकयाःइमत षष्ठ्यन्तमम् पदमम् इकनो गपुणविकदष्ट्री इमत पररभमाषयमा उपमतष्ठतक्षे।

ह्रिस्विशिब्दक्षेन दष्ट्रीघरशिब्दक्षेन प्लपुतशिब्दक्षेन विमा यत्र अचिम् मविधष्ट्रीयतक्षे तत्र अचियाः इमत षष्ठ्यन्तस पदमम् अचिश्चिइमत पररभमाषयमा उपमतष्ठतक्षे।

एकस्य एवि लक्ष्यस्य ससस्कमारमाय सकत्रदयस यपुगपतम् प्रमाप्तमम् भविमत क्विमचितम्। तदमा तयनोयाः मविरनोधयाःभविमत। मविरनोधयाः बहहमविधयाः अशस्त। मकञ्च मनणरयमाय मविमभनमायाः पररभमाषमायाः सशन्त इमत मविषययाः समविस्तरमम्आलनोमचितयाः अशस्मनम् पमाठक्षे।




. 1 स्थमानषष्ठष्ट्री कथस मनणरयमा।. 2 षष्ठष्ट्री स्थमानक्षेयनोगमा इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।. 3 अलनोऽन्त्यस्य इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 4 अनक्षेकमाशल्शितम् सविरस्य इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 5 षष्ठष्ट्री स्थमानक्षेयनोगमा, अलनोऽन्त्यस्य, मङच्चि, अनक्षेकमाशल्शितम् सविरस्य इमत चितपुणमार सकत्रमाणमास परस्परस बमाध्यबमाधकभमावियाः स्पषष्ट्रीकरणष्ट्रीययाः।

. 6 आदन्तधौ टमकतधौ इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 7 ममदचिनोऽन्त्यमातम् परयाः इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 8 स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 9 तशस्ममनमत मनमदरषक्षे पकविरस्य इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।



. 1 दन्दमादधौ दन्दमध्यक्षे दन्दमान्तक्षे शकयममाणस पदस प्रत्यक्षेकममभससबध्यतक्षे इत्यस्य अथरस्तमावितम् -दन्दसममासस्य आदधौ मध्यक्षे अन्तक्षे विमा मविदममानमम् दन्दसममासस्य अनङभकतमम् पदमम् दन्दसममासक्षेमविदममानहैयाः पदहैयाः प्रत्यक्षेकमम् अमभसम्बध्यतक्षे, अन्विक्षेमत इमत।

. 2 प्रत्यययाः(३.१.१) परश्चि (३.१.२) इमत अखधकमारमादम् बमहभकरतक्षेन सकत्रक्षेण मविधष्ट्रीयममानयाः यमद मटतम् मकतम्विमा स्यमातम् तमहर आदन्तधौ टमकतधौ इमत पररभमाषमा प्रवितरतक्षे।

. 3 कक्षे नमामप सकत्रक्षेण मविधष्ट्रीयममानयाः यमद ममतम् स्यमातम् तमहर ममदचिनोऽन्त्यमातम् परयाः इमत पररभमाषमा प्रवितरतक्षे।

. 4 प्रत्यययाः(३.१.१) परश्चि (३.१.२) इमत अखधकमारमादम् बमहयाः आदन्तधौ टमकतधौ इमत पररभमाषमायमायाःप्रविकखत्तकक्षेत्रमम्। समगमायमामम् अषमाध्यमाय्यमामम् ममदचिनोऽन्त्यमातम् परयाः इमत पररभमाषमायमायाः प्रविकखत्तकक्षेत्रमम्।

. 5 ३)

. 6 ४)

. 7 १)

. 8 ३)

. 9 ३)




. 10 शिब्दक्षे क्रमशियाः मविदमाममानमायाः विणमारयाः शिब्दस्य स्विरूपमम् भविमत।

. 11 अल्बनोधकमम्।

. 12 यस्य पदस्य अथरयाः लक्ष्यक्षे एकयाः अलम् एवि लभ्यतक्षे ततम् पदमम् अल्बनोधकमम्।

. 13 सकत्रक्षे षष्ठष्ट्रीमनमदरषस पदमम् अशस्त। परन्तपु अनपुयनोगष्ट्री न उमलखखतयाः। तत्र सम्बन्धमविशिक्षेषयाः कयाः इमतमनधमाररणस न भविमत। अतयाः अत्र मविदममानमा षष्ठष्ट्री अमनधमारररतसम्बन्धमविशिक्षेषमा षष्ठष्ट्री अशस्त। ईदृशिष्ट्रीषष्ठष्ट्री स्थमानषष्ठष्ट्री इमत उच्यतक्षे।

. 14 शिब्दशिमासक्षे यमा षष्ठष्ट्री समा स्थमानक्षेयनोगमा बनोद्ध्यमा।

. 15 अल्समपुदमायबनोधकमातम् पदमातम् स्थमानषष्ठष्ट्री अशस्त चिक्षेतम्, आदक्षेशियाः चि एकमालम् लनोपयाः विमा स्यमातम् चिक्षेतम्अलनोऽन्त्यस्य इमत पररभमाषमा प्रवितरतक्षे।

. 16 अल्समपुदमायबनोधकमातम् पदमातम् स्थमानषष्ठष्ट्री अशस्त चिक्षेतम्, आदक्षेशियाः चि अनक्षेकमालम् मकञ्च मङतम् स्यमातम् चिक्षेतम्मङच्चि इमत पररभमाषमा प्रवितरतक्षे।

. 17 अल्समपुदमायबनोधकमातम् पदमातम् स्थमानषष्ठष्ट्री अशस्त चिक्षेतम्, आदक्षेशियाः चि अनक्षेकमालम् मङमदनयाः अथविमा मशितम्स्यमातम् चिक्षेतम् अनक्षेकमाशल्शितम् सविरस्य इमत पररभमाषमा प्रवितरतक्षे।

. 18 पञ्चमष्ट्रीमनदरशिक्षेन परस्य कमायर मविधष्ट्रीयतक्षे चिक्षेतम् आदक्षेयाः परस्य इमत पररभमाषमा प्रवितरतक्षे।

. 19 १)

. 20 १)

. 21 २)

. 22 ३)

. 23 १)

. 24 ३)

. 25 ३)

. 26 २)


. 27 सप्तमष्ट्रीमनदरशिक्षेन मविधष्ट्रीयममानस कमायर विणमारन्तरक्षेण अव्यविमहतस्य पकविरस्य भविमत इमत तशस्ममनमतमनमदरषक्षे पकविरस्य इमत पररभमाषमायमायाः अथरयाः।

. 28 पञ्चमष्ट्रीमनदरशिक्षेन मविधष्ट्रीयममानस कमायर विणमारन्तरक्षेण अव्यविमहतस्य परस्य भविमत इमत तस्ममामदत्यपुत्तरस्यइमत पररभमाषमायमायाः अथरयाः।

. 29 सकत्रक्षे सप्तम्यन्तस पदमम् यमद ससजमापदमम् स्यमातम्। तस्य अथरयाः कशश्चिदम् शिब्दयाः विणरयाः विमा एवि स्यमातम् तमहरतशस्ममनमत मनमदरषक्षे पकविरस्य इमत पररभमाषमा प्रवितरतक्षे।



. 30 सकत्रक्षे पञ्चम्यन्तस पदमम् यमद ससजमापदमम् स्यमातम्। तस्य अथरयाः कशश्चिदम् शिब्दयाः विणरयाः विमा एवि स्यमातम् तमहरतस्ममामदत्यपुत्तरस्य इमत पररभमाषमा प्रवितरतक्षे।

. 31 १)

. 32 २)

. 33 २)


. 34 षष्ठ्यमायाः सम्बन्धस्य प्रमतयनोमग-अनपुयनोमगससख्यमा यमद सममानमा स्यमातम् तमहर यथमाससख्यमनपुदक्षेशियाः सममानमामम् इमत पररभमाषमा प्रवितरतक्षे।

. 35 सम्बन्धयाः सदमा न्यकनतयाः दयनोयाः भविमत। यदमा सम्बन्धयाः भविमत तदमा यस्य सम्बन्धयाः भविमत ससम्बन्धस्य प्रमतयनोगष्ट्री इमत कथ्यतक्षे। यशस्मनम् सम्बन्धयाः भविमत सयाः अनपुयनोगष्ट्री इमत कथ्यतक्षे। अथमारतम्प्रमतयनोमगनयाः सम्बन्धयाः अनपुयनोमगनमा सह भविमत।

. 36 षष्ठ्यमायाः सम्बन्धस्य प्रमतयनोमग-अनपुयनोमगससख्यमा यमद मविषममा स्यमातम् तमहर स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत पररभमाषमा प्रवितरतक्षे।

. 37 स्थमानमाथरगपुणप्रममाणकक दमान्तयर चितपुमविरधमम्।

. 38 १)

. 39 २)

. 40 ४)

उत्तरमामण-५

. 41 यत्र समाकमातम् स्थमानष्ट्री न मनमदरषयाः, मकञ्च गपुणविकमदशिब्दमाभ्यमामम् गपुणविकदष्ट्री मविधष्ट्रीयक्षेतक्षे तत्र इकनो गपुणविकदष्ट्रीइमत पररभमाषमा प्रवितरतक्षे।

. 42 ह्रिस्विदष्ट्रीघरप्लपुतहैयाः यत्र अचिम् मविधष्ट्रीयतक्षे तत्र अचिश्चि इमत पररभमाषमा प्रवितरतक्षे।

. 43 इकयाः इमत षष्ठ्यन्तमातम् प्रथममा मविभमकयाः।

. 44 ४)

. 45 ४)

उत्तरमामण-६

. 46 एकस्य एवि लक्ष्यस्य ससस्कमारमाय यमद सकत्रद्वियस यपुगपतम् प्रमाप्तमम् भविमत। मकञ्च ततम् सकत्रदयममपलब्धमाविकमाशिमम् एकस्य एवि लक्ष्यस्य ससस्कमारमाय उपशस्थतस भविमत। तदमा तयनोयाः दयनोयाः सकत्रयनोयाः बलसतपुल्यमम् अशस्त इमत भविमत तयनोयाः मविप्रमतषक्षेधयाः।

. 47 मनत्यमादमप बलष्ट्रीययाः अन्तरङमम् अपविमादश्चि।

. 48 परमादमप प्रबलत्विमम् मनत्यस्य अन्तरङस्य अपविमादस्य चि।



. 49 कक तमाकक तप्रसङष्ट्री यनो मविखधयाः स मनत्ययाः। अन्यक्षेन सकत्रक्षेण कमायर कक तस, नमामप कक तस चिक्षेदम् ययाः मविखधयाःप्रसज्यतक्षे स मनत्ययाः कथ्यतक्षे।

. 50 अखधकदक्षेशिव्यमापकयाः मविखधयाः उत्सगरमविखधयाः इमत उच्यतक्षे।

. 51 उत्सगरमविखधदक्षेशिक्षे अन्तभकरतयाः अल्पदक्षेशिव्यमापकयाः मविखधयाः अपविमादयाः उच्यतक्षे।

. 52 २)

।।इमत पञ्चमयाः पमाठयाः।।



ससमहतमाभकममकमा

दयनोयाः विणरयनोयाः मध्यक्षे न्यकनतयाः अधरममामत्रकमक्षेवि उच्चिमारणकमाखलकस व्यविधमानस सम्भविमत। अतयाः ययनोयाःदयनोयाः विणरयनोयाः मध्यक्षे अधरममात्रमाकमाखलकस व्यविधमानस यमद भविमत तमहर तयनोयाः विणरयनोयाः मध्यक्षे ससमहतमा अशस्त।ससमहतमा चि दयनोयाः स्विरयनोयाः, दयनोयाः व्यञ्जनयनोयाः, स्विरव्यञ्जनयनोयाः अमप सम्भविमत।

इतयाः परस यदमा रूपमामण समाध्यन्तक्षे तत्र सम्पकणरस्य रूपस्य समाधनमाय क्रमशियाः बहहमन सकत्रमामणआविश्यकमामन भविशन्त। यमामन सशन्धप्रकरणस्य सशन्त तमामन सकत्रमामण आनष्ट्रीय समगस रूपस समाध्यतक्षे। परन्तपुबहहमन सकत्रमामण अमगमक्षेषपु पमाठक्षेषपु सशन्त। तमामन एतमावितमा न आलनोमचितमामन। नमामप तमामन सशन्धप्रकरणक्षे सशन्त।अतयाः यथमासम्भविस तमामन सकत्रमामण त्यक्त्विमा एवि रूपमामण समाखधतमामन सशन्त। सशन्धप्रकरणक्षेऽमप यदमपस्विरसशन्धयाः - अच्सशन्धयाः, प्रकक मतभमाविसशन्धयाः; व्यञ्जनसशन्धयाः - हल्सशन्धयाः, मविसगरसशन्धयाः, अनपुस्विमारसशन्धयाः,रुत्विसशन्धयाः, अनपुनमाखसकसशन्धयाः इत्यमादष्ट्रीमन नमाममामन सशन्त। मकञ्च तक्षेषपु तक्षेषपु स्विककीयमामन सकत्रमामण सशन्त।तथमामप मकममप रूपस समाधनष्ट्रीयस चिक्षेतम् सकलमामन सकत्रमामण अचिम्-सशन्धप्रकरणस्यहैवि उपयपुज्यन्तक्षे इमत तपु न। तत्रएकस सकत्रमम् अचिम्-सशन्धप्रकरणस्य, अपरस सकत्रस हल्सशन्धप्रकरणस्य, अन्यतम् सकत्रस पपुनयाः अन्यप्रकरणस्यआविश्यकमम् भविमत। मध्यक्षे मध्यक्षे ससजमासकत्रमामण, पररभमाषमासकत्रमामण चि अमप आविश्यकमामन भविशन्त। एविस बहहमनसकत्रमामण प्रयपुज्य मकममप रूपस खसद्ध्यमत। अतयाः यदमप प्रकरणस्य नमाम अचिम्-सशन्धयाः, हल्सशन्धयाः इत्यमामदकमम्अशस्त तथमामप ससकरयाः अमप महमानम् अशस्त। इदस तत्र बनोध्यमम् यतम् अच्सशन्धप्रकरणक्षे प्रमामपुख्यक्षेनअच्सशन्धप्रकरणस्य सकत्रमामण आलनोमचितमामन इमत। मकञ्च यदमा एकस रूपस खसद्ध्यमत ततयाः परमम् यदम् नकतनससकत्रमम् आदष्ट्रीयतक्षे व्यमाख्यमानमाय ततम् अच्सशन्धप्रकरणस्य इमत।


)6 अच्सन्धधौ यणम्-अयविमायमाविमामदसशन्धयाःप्रस्तमाविनमा

प्रकक मतप्रत्यययनोयाः पदयनोयाः विमा मक्षेलनक्षे कक तक्षे पकविरपदस्य ययाः अशन्तमयाः विणरयाः तस्य, परविमतर यतम् पदस तस्यययाः आमदमयाः विणरयाः तस्य समष्ट्रीपमम् आयमामत। इदस समष्ट्रीप्यमम् दयनोयाः पदयनोयाः मक्षेलनस मविहमाय अन्यत्र सविरत्रअधरममात्रमाकमाखलकमम् एवि अमनविमायरमम्। यदमा भवितपु। यमद इदस समामष्ट्रीप्यमम् अधरममात्रमाकमाखलकमम् एवि भविमत तमहरतत्र ससमहतमा अशस्त। तदमा समष्ट्रीपमम् आगतयनोयाः पकविरपरयनोयाः दयनोयाः विणरयनोयाः मध्यक्षे एकस्य दयनोयाः विमा मविकमारयाः,पररवितरनमम् उत्पदतक्षे। अयस मविकमारयाः एवि सशन्धकमायरमम्। अथमारतम् ससमहतमाविशिमातम् विणरपररणमामयाः। आदक्षेशियाः आगमयाःमदत्विस लनोपयाः इत्यक्षेषपु अन्यतमयाः मविकमारयाः भविमत। यदमा स्विरस्य मविकमारयाः भविमत तदमा स स्विरसशन्धयाः अच्सशन्धयाःविमा कथ्यतक्षे। यदमा व्यञ्जनस्य मविकमारयाः भविमत तदमा स व्यञ्जनसशन्धयाः हल्सशन्धयाः विमा उच्यतक्षे। अशस्मनम् पमाठक्षेअचिम्-सशन्धयाः आलनोच्यतक्षे।



दयनोयाः स्विरयनोयाः यदमा ससमहतमा भविमत तदमा मकस मकस पररवितरनस भविमत तदम् जमास्यमत। यणम्-सशन्धस कतपुर समथर्वो भविक्षेतम्। गपुणसशन्धस विकमदसशन्धस चि कतपुरमम् प्रभविक्षेतम्। गपुणस्य अपविमादयाः विकमदयाः कथमम् इमत बनोद पुस शिक्नपुयमातम्। विकदक्षेयाः अमप अविपमादमायाः सशन्त इमत जमानष्ट्रीयमातम्। सविणरदष्ट्रीघरसशन्धस कतपुरमम् पमारयक्षेतम्। दकरतयाः कस्यमामप आहमानस ससस्कक तभमाषमानपुसमारस कतपुर प्रभविक्षेतम्। प्रकक मतभमाविस जमात्विमा कपु त्र प्रकक मतभमावियाः भवितष्ट्रीमत अविगच्छक्षेतम्।


6

अच्सन्धधौ यणम्-अयविमायमाविमामदसशन्धयाः मटप्पणष्ट्री

[ . ]6 1 ससमहतमायमामम्॥ (६.१.७२)

अखधकमारसकत्रममदमम्। इत आरभ्य अनपुदमात्तस पदमक्षेकविजरमम् (६.१.१५८) इमत अस्य पमादस्यअशन्तमसकत्रस यमाविदयमखधकमारयाः। ससमहतमायमामम् (६.१.७२) इमत सकत्रमादमारभ्य अनपुदमात्तस पदमक्षेकविजरमम्(६.१.१५८) इमत सकत्रमातम् प्रमागम् यदम् विक्ष्यतक्षे ततम् ससमहतमायमामम् इत्यक्षेविस तदम् विक्षेमदतव्यमम्।

परयाः समनकषरयाः ससमहतमा इमत सकत्रक्षे ससमहतमा कमा इमत व्यमाख्यमातमक्षेवि।

दयनोयाः विणरयनोयाः मध्यक्षे न्यकनतयाः अधरममामत्रकमक्षेवि उच्चिमारणकमाखलकस व्यविधमानस सम्भविमत न तपु ततनोऽमपन्यकनमम्। अतयाः ययनोयाः दयनोयाः विणरयनोयाः मध्यक्षे अधरममात्रमाकमाखलकस व्यविधमानस यमद भविमत तमहर तयनोयाः विणरयनोयाः मध्यक्षेससमहतमा अशस्त। ससमहतमा चि दयनोयाः स्विरयनोयाः, दयनोयाः व्यञ्जनयनोयाः, स्विरव्यञ्जनयनोयाः अमप सम्भविमत।

ससमहतहैकपदक्षे मनत्यमा मनत्यमा धमातकपसगरयनोयाः।

मनत्यमा सममासक्षे विमाक्यक्षे तपु समा मविविकमामपक्षेकतक्षे।।

विमाक्यस्य विकमा विमाक्यक्षे पदमानमामम् उच्चिमारणस व्यविधमानमम् मविनमा अमप कतपुर शिक्ननोमत, व्यविधमानस कक त्विमाअमप कतपुर शिक्ननोमत। परन्तपु यदमा सममासयाः भविमत तदमा सममासक्षे शस्थतमानमास पदमानमामम् उच्चिमारणक्षे मविलम्बयाःअनपुमचितयाः शिमासमविरुदयाः चि। तथहैवि यत्र धमातपुनमा सह उपसगरयाः यपुकयाः अशस्त तत्र समत प्रसङक्षे धमातकपसगरयनोयाःउच्चिमारणस व्यविधमानस मविनमा एवि कतरव्यमम्। यस्य पदस्य मविभमागस कक त्विमा अखधकमामन पदमामन कतपुर न शिक्यन्तक्षे तदम्एकपदमम् इमत कथ्यतक्षे। अथविमा यतम् पदस दयनोयाः पदयनोयाः मक्षेलनक्षेन न मनष्पनस तदम् एकपदमम् इमत बनोध्यमम्।एकपदक्षे शस्थतमानमास विणमारनमामम् उच्चिमारणक्षे मविलम्बयाः अथमारतम् व्यविधमानस न कतरव्यमम्। यदमा मविलम्बरमहतमम् उच्चिमारणसभविमत तदमा दयनोयाः विणरयनोयाः मध्यक्षे अधरममात्रमाकमाखलकस व्यविधमानमम् भविमत। यदमा दयनोयाः विणरयनोयाः मध्यक्षे एतमावितम्समामष्ट्रीप्यस भविमत तदमा दयनोयाः विणरयनोयाः मध्यक्षे ससमहतमा अशस्त इमत बनोध्यमम्। इदस समामष्ट्रीप्यमक्षेवि ससमहतमा। तत्रससमहतमायमायाः मविषयनो भविमत। यत्र ससमहतमायमायाः मविषयनो भविमत तत्र ससमहतमाखधकमारक्षे उकमामन सकत्रमामण कमायर कपु विर शन्त।ससमहतमायमास सत्यमामम् यदमा विणरस्य विणरयनोयाः विमा मविपररणमामयाः भविमत तदमा अयस मविपररणमामयाः अमप ससमहतमा, सशन्धयाःइमत व्यपमदश्यतक्षे व्यविहमारक्षे।

यदमा दयनोयाः स्विरयनोयाः ससमहतमा भविमत तदमा अच्सशन्धयाः इमत उच्यतक्षे।

यदमा दयनोयाः व्यञ्जनयनोयाः ससमहतमा भविमत तदमा हल्सशन्धयाः इमत उच्यतक्षे।

यदमा मविसगरयाः मनष्पदतक्षे अथविमा मविसगरस्य अन्ययाः पररणमामयाः भविमत तदमा मविसगरसशन्धयाः इमतउच्यतक्षे।

यदमा ससमहतमा भविमत परन्तपु विणरपररणमामयाः न भविमत तदमा प्रकक मतभमाविसशन्धयाः इमत उच्यतक्षे।

यदमप सन्धष्ट्रीनमामम् भक्षेदमायाः उपभक्षेदमाश्चि अनक्षेकक्षे सशन्त तथमामप सन्धययाः पञ्च सशन्त इमतव्यमाकरणसम्प्रदमायक्षे प्रखसमदयाः। चित्विमारयाः सन्धययाः उकमा एवि। पञ्चमयाः सशन्धस्तपु स्विमामदसशन्धयाः कथ्यतक्षे।

समाममान्यतयाः व्यमाकरणक्षेन एकहै कस्य पदस्य ससस्कमारयाः मक्रयतक्षे। तदमा पदससस्कमारपकयाःपदमान्विमाख्यमानपकयाः विमा कथ्यतक्षे। परन्तपु सशन्धप्रकरणक्षे बमाहहल्यक्षेन सममासक्षे विमाक्यक्षे विमा शस्थतयनोयाः दयनोयाः पदयनोयाःससस्कमारयाः मक्रयतक्षे। अयस विमाक्यससस्कमारपकयाः विमाक्यमान्विमाख्यमानपकयाः विमा उच्यतक्षे।



[ . ]6 2 इकनो यणमचि॥ (६.१.७७)

सकत्रमाथर याः - अमचि परक्षे इकयाः स्थमानक्षे यणम् भविमत ससमहतमायमास सत्यमामम्।

अविधक्षेयमम् - अशस्मनम् गन्थक्षे इदमक्षेवि प्रथममम् मविखधसकत्रममदमम्। अतयाः इदमम् अमप चि अन्यमामनकमामनचिन सकत्रमामण समविस्तरस व्यमाख्यमातमामन। एकत्र कक तस व्यमाख्यमानस मविमभनक्षेषपु स्थमानक्षेषपु अध्यक्षेतमा स्वियमम् ऊहक्षेत।

सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे त्रष्ट्रीमण पदमामन सशन्त। इकयाः यणम् अमचि इमतसकत्रगतपदच्छक्षेदयाः।

इकयाः इमत षष्ठ्यक्षेकविचिनमान्तमम् पदमम्। अत्र षष्ठ्यमायाः अथरयाः सम्बन्धयाः। सम्बन्धस्य एकयाः प्रमतयनोगष्ट्रीअपरयाः अनपुयनोगष्ट्री भविमत। प्रमतयनोमगनयाः सम्बन्धयाः अनपुयनोमगनमा सह भविमत। अशस्मनम् सकत्रक्षे अनपुयनोगष्ट्री नउमलखखतयाः। अतयाः अनपुयनोमगमविरहमातम् इयस स्थमानषष्ठष्ट्री। मकञ्च इकम् अल्बनोधकस पदमशस्त। अतयाः षष्ठष्ट्रीस्थमानक्षेयनोगमा इमत पररभमाषयमा स्थमानक्षे इमत पदमम् उपमतष्ठतक्षे। तदमा इकयाः स्थमानक्षे इत्यथरयाः लभ्यतक्षे।

यणम् इमत प्रथमहैकविचिनमान्तस पदमम्। यणम् अत्र मविधक्षेययाः अशस्त।

अमचि इमत सप्तम्यक्षेकविचिनमान्तमम् पदमम्, इयस परसप्तमष्ट्री। अतयाः तशस्ममनमत मनमदरषक्षे पकविरस्य इमतपररभमाषयमा अचियाः अव्यविमहतपकविरस्य इमत अथरयाः लभ्यतक्षे।

ससमहतमायमामम् (७/१) इमत अखधकक तमम्। 'भविमत' इमत मक्रयमापदमम् अध्यमामह्रियतक्षे। सकत्रघटकस पदत्रयममपप्रत्यमाहमाररूपमम्। अतयाः इकम् इमत ससजमा, इ उ ऋ ऌ इमत ससखजनयाः अत्र बनोदव्यमायाः। तदमा पदयनोजनमा भविमत -ससमहतमायमामम् अमचि परक्षे अव्यविमहतपकविरस्य इकयाः स्थमानक्षे यणम् भविमत। सकत्रमाथर्वो भविमत - ससमहतमा चिक्षेतम् अमचि परक्षेइकयाः स्थमानक्षे यणम् भविमत। अथमारतम् इकयाः परमम् अचिम् अशस्त चिक्षेतम्, इकम् अचिम् इमत अनयनोयाः मध्यक्षेअधरममात्रमाखधककमालव्यविधमानमाभमावियाः अशस्त चिक्षेतम्, इकयाः स्थमानक्षे यणम् भविमत इमत। अ इ उ ऋ ऌ ए ओ ऐ औइमत एषपु एकशस्मनम् परक्षे इ उ ऋ ऌ एषमास विणमारनमास स्थमानक्षे यम् विम् रम् लम् एतक्षे विणमारयाः आदक्षेशिमायाः स्यपुयाः इमत सकत्रमाथरयाःसम्पदतक्षे।

इकम् अमविधष्ट्रीयममानयाः अशस्त। अतयाः इकमारस्य १८, उकमारस्य १८, ऋकमारस्य ३० इमत ६६ विणमारयाःस्थमामननयाः सशन्त। यणम् मविधष्ट्रीयममानयाः अशस्त। अतयाः यम् विम् रम् लम् इमत चित्विमारयाः एवि आदक्षेशिमायाः सशन्त। अत्रस्थमामनससख्यमातयाः आदक्षेशिससख्यमायमायाः विहैषम्यमम् अशस्त। अत एवि अत्र स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत पररभमाषमासञ्चमारणष्ट्रीयमा। तथमा चि - सपुधष्ट्री उपमास्ययाः इत्यमामदषपु लक्ष्यक्षेषपु स्थमानकक तमम् समादृश्यमम् आदमाय इविणरस्य स्थमानक्षेयकमारयाः, उविणरस्य स्थमानक्षे विकमारयाः, ऋविणरस्य स्थमानक्षे रक्षेफयाः, ऌविणरस्य स्थमानक्षे लकमारयाः भविशन्त।

इक्पदक्षेन ६६ विणमारनमामम् उपशस्थमतयाः अणपुमदत्सविणरस्य चिमाप्रत्यययाः इमत सकत्रसञ्चमारणमातम् परस भविमत।प्रथमस तपु इक्पदक्षेन चितपुणमारमक्षेवि उपशस्थमतयाः भविमत। यणम्-पदक्षेन चितपुणमारमक्षेवि उपशस्थमतयाः भविमत। अतयाःप्रमाथममककीमम् उपशस्थमतमम् आदमाय स्थमामननयाः चित्विमारयाः, आदक्षेशिमायाः अमप चित्विमारयाः एवि। अत एवियथमाससख्यमनपुदक्षेशियाः सममानमामम् इमत पररभमाषयमा इकमारस्य यकमारयाः, उकमारस्य विकमारयाः, ऋकमारस्य रक्षेफयाः,ऌकमारस्य लकमारयाः इमत उदक्षेशिक्रमक्षेण आदक्षेशिमायाः प्रवितरन्तक्षे। अमचि इत्यस्य ससख्यमा न इकमा नमामप यणमा सममानमा।अतयाः न कनोऽमप क्रमयाः। अथमारतम् इकयाः परमम् अचिम्-मध्यमातम् ययाः कनोऽमप स्विरयाः अशस्त चिक्षेतम् यणमादक्षेशिनो भविमत।



उदमाहरणमम् - महमाकमारयाः। मह्य्यमाकमारयाः।

सकत्रमाथरसमन्विययाः - महमायाः आकमारयाः इमत सममासमविगहयाः। षष्ठष्ट्रीतत्पपुरुषसममासक्षे कक तक्षे सममासक्षेशस्थतक्षेभ्ययाः शिब्दक्षेभ्ययाः मविदमाममानमानमास मविभककीनमास लपुकम् भविमत अथमारतम् मविभकययाः लपुप्तमायाः भविशन्त। यथमा महष्ट्री इमतशिब्दमातम् परस मविदमाममानमा षष्ठष्ट्री लपुप्तमा। तथमामप प्रत्ययलनोपक्षे प्रत्ययलकणमम् इमत पररभमाषयमा समा मविभमकयाः तत्रअशस्त इमत मत्विमा महष्ट्री इत्यस्य सपुमप्तङन्तस पदमम् इमत सकत्रक्षेण पदससजमा भविमत। सममासमाथरयाः - महष्ट्री पकखथविष्ट्री।तस्यमायाः आकमारयाः पररममाणमम्। पकखथव्यमायाः पररममाणमम् इमत। अत्र सममासयाः अशस्त। अतयाः दयनोयाः पदयनोयाः परयाःसमनखधयाः अमनविमायरयाः एवि। एविमत्र ससमहतमा अशस्त। महष्ट्री आकमारयाः इमत शस्थतक्षे आकमारमातम् अव्यविमहतपकविरयाःईकमारयाः अशस्त। यदमप इकयाः इमत प्रत्यमाहमारक्षे ईकमारयाः नमाशस्त तथमामप इकम् अमविधष्ट्रीयममानयाः अशस्त। अतयाःअणपुमदत्सविणरस्य चिमाप्रत्यययाः इमत गहणकशिमासक्षेण इकम् दष्ट्रीघरस्यमामप ईकमारस्य बनोधकनो भविमत। अतयाः इकनोयणमचि इमत प्रकक तसकत्रक्षेण ईकमारस्य स्थमानक्षे यकमारक्षे कक तक्षे महम् यम् आकमारयाः इमत शस्थमतयाः जमायतक्षे। तदमा -

[ . ]6 3 ससयनोगमान्तस्य लनोपयाः॥ (८.२.२३)

सकत्रमाथर याः - ससयनोगमान्तस यतम् पदमम् तदन्त्यस्य अलयाः लनोपयाः भविमत

सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रममदमम्। ससयनोगमान्तस्य लनोपयाः इमत पददयमम् अशस्मनम् सकत्रक्षे। ससयनोगमान्तस्य(६/१), लनोपयाः (१/१)। पदस्य इमत अखधकक तमम्। ससयनोगयाः अन्तक्षे यस्य ततम् ससयनोगमान्तमम् इमतबहहवष्ट्रीमहसममासयाः। ससयनोगमान्तस्य पदस्य लनोपयाः इमत पदयनोजनमा। अत्र ससयनोगमान्तस्य पदस्य इमतसममानमविभमककस पददयमम् अशस्त। तयनोयाः एकस मविशिक्षेषणमम् अपरस चि मविशिक्षेष्यमम्। अतयाः तदन्तमविखधयाः भविमत। तदमातथमा मविशिक्षेष्यस गमाहमम् यस्य अन्तक्षे मविशिक्षेषणमम् अशस्त। अत्र ससयनोगमान्तस्य इमत मविशिक्षेषणमम्। पदस्य इमतमविशिक्षेष्यमम्। तदन्तमविखधनमा तथमा पदस गमाहमम् यस्य अन्तक्षे ससयनोगयाः अशस्त। तदमा सकत्रस्य अथरयाः भविमत -ससयनोगमान्तस यतम् पदस तस्य लनोपयाः। (विस्तपुतयाः सकत्रक्षे ससयनोगमान्तस्य इमत अनपुक्त्विमा ससयनोगस्य इमत विकव्यमम्।तमावितमा अमप कमायर खसद्ध्यमत।) 'ससयनोगमान्तस यतम् पदस तस्य' इत्यस्य प्रकटनस ससयनोगमान्तपदस्य इमत भविमत।तत्रमाधपुनमा ससयनोगमान्तपदस्य इमत पदस षष्ठ्यन्तमम् अशस्त। तत्पदमम् अल्समपुदमायबनोधकमम् अशस्त। अथमारतम्ससयनोगमान्तपदस्य इमत शिब्दस्य अथरयाः कक्षे विलमम् एक एवि विणरयाः इमत न, अमप तपु विणरसमपुदमाययाः इमत।अनपुयनोमगमविरहमातम् तत्र यमा षष्ठष्ट्री समा स्थमानषष्ठष्ट्री अशस्त। अमप चि ययाः आदक्षेशियाः स लनोपयाः अशस्त। अतयाः एविअलनोन्त्यस्य इमत पररभमाषमासञ्चमारक्षेण अथरयाः भविमत - ससयनोगमान्तस यतम् पदमम् तदन्त्यस्य अलयाः लनोपयाः भविमतइमत।

उदमाहरणमम् - महम् यम् आकमारयाः इमत शस्थमतयाः। पकविरसकत्रक्षे उकमक्षेवि यतम् महम् यम् इमत पदमम् अशस्त।मकञ्च तस्य अन्तक्षे हम्+यम् इमत ससयनोगयाः अशस्त। अतयाः प्रकक तसकत्रक्षेण यकमारस्य लनोपयाः प्रमाप्तयाः। तदमा -

. . )6 3 1 यणयाः प्रमतषक्षेधनो विमाच्ययाः। (विमामतरकमम्)ससयनोगमान्तस्य यणयाः लनोपस्य प्रमतषक्षेधयाः, मनषक्षेधयाः अस्तपु इमत विमामतरकमाथरयाः। अनक्षेन विमामतरकक्षे न

यकमारलनोपस्य मनषक्षेधयाः भविमत। एविञ्च महम् यम् आकमारयाः इमत शस्थमतयाः जमायतक्षे। तदमा -



[ . ]6 4 अचिनो रहमाभ्यमास दक्षे॥ (८.४.४६)

सकत्रमाथर याः - अचियाः परमाभ्यमामम् रक्षेफहकमारमाभ्यमामम् परस्य यरयाः दक्षे विमा भवितयाः।

सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् त्रष्ट्रीमण पदमामन सशन्त। अचियाः रहमाभ्यमामम् दक्षे इमतसकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। अचियाः (५/१), रहमाभ्यमामम् (५/२), दक्षे (१/२)। यरनोऽनपुनमाखसकक्षे ऽनपुनमाखसकनो विमा इमत सकत्रमातम्यरयाः इमत षष्ठ्यन्तस पदमनपुवितरतक्षे। विमा इमत अव्ययञ्चमानपुवितरतक्षे। पदयनोजनमा - अचियाः रहमाभ्यमामम् यरयाः दक्षे इमत।अचियाः इमत पञ्चमष्ट्रीमनमदरषस पदमम्। इयस मदग्यनोगपञ्चमष्ट्री। अतयाः अचियाः परमाभ्यमामम् इमत अथर्वो लभ्यतक्षे। रहमाभ्यमामम्इमत पञ्चमष्ट्रीमनमदरषस पदमम्। इयस मदग्यनोगपञ्चमष्ट्री। अतयाः रहमाभ्यमामम् परस्य इमत अथर्वो लभ्यतक्षे। सकत्रमाथर्वो भविमत -अचियाः परमाभ्यमामम् रक्षेफहकमारमाभ्यमामम् परस्य यरयाः दक्षे विमा भवितयाः इमत।

उदमाहरणमम् - महम् यम् आकमारयाः इत्यत्र मकमारमातम् परमम् अचिम् अकमारयाः अशस्त। ततयाः परमम् हकमारयाःअशस्त। ततयाः परमम् यरम् यकमारयाः अशस्त। अतयाः प्रकक तसकत्रक्षेण यरयाः यकमारस्य मविकल्पक्षेन मदत्विमम् भविमत। तक्षेनपकदयमम् उपमतष्ठतक्षे - मदत्विमाभमाविपकयाः, मदत्विपकयाः चि। यदमा मदत्विमाभमाविपकयाः तदमा महम् यम् आकमारयाः इमत शस्थतक्षेविणमारनमास मक्षेलनक्षेन महमाकमारयाः इमत समाधपु रूपस खसद्ध्यमत। मदत्विपकक्षे महम् यम् यम् आकमारयाः इमत शस्थमतयाः भविमत।तदमा -

[ . ]6 5 हलनो यममास यमम लनोपयाः॥ (८.४.६४)

सकत्रमाथर याः - हलयाः परस्य यमयाः लनोपयाः विमा स्यमादम् यमम परक्षे।

सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् चित्विमारर पदमामन सशन्त। हलयाः यममामम् यमम लनोपयाः इमतसकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। हलयाः (५/१), यममामम् (६/३), यमम (७/१), लनोपयाः (१/१)। झयनो हनोऽन्यतरस्यमामम् इमतसकत्रमातम् अन्यतरस्यमामम् इमत मविभमकप्रमतरूपकमम् अव्ययमम् अनपुवितरतक्षे तस्य मविकल्पयाः इत्यथरयाः। सकत्रमाथरयाः - हलयाःपरस्य यमयाः लनोपयाः विमा स्यमादम् यमम परक्षे।

उदमाहरणमम् - महम् यम् यम् आकमारयाः इत्यत्र हलम् हकमारयाः। ततयाः परमम् यमम् यकमारयाः। अपरयाः यकमारयाः यमम्परक्षे अशस्त। अतयाः तस्य स्थमानक्षे मविकल्पक्षेन लनोपयाः भविमत। अथमारतम् हकमारमातम् परविमतरनयाः यकमारस्य मविकल्पक्षेनलनोपयाः भविमत। तदमा लनोपपकक्षे महम् यम् आकमारयाः, विणरमक्षेलनक्षेन महमाकमारयाः इमत रूपस मनष्पदतक्षे। लनोपमाभमाविपकक्षेमह्य्यमाकमारयाः इमत मदयकमारयपुकमम् रूपस मनष्पदतक्षे।

इत्थमम् महमाकमारयाः मह्य्यमाकमारयाः इमत रूपदयस खसद्ध्यमत।

[ . ]6 6 अनमचि चि॥ (८.४.४७)

सकत्रमाथर याः - अचियाः परस्य यरयाः दक्षे विमा स्तयाः न तपु अमचि।

सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे दक्षे पदक्षे स्तयाः। न अचिम् अनचिम् , तशस्मनम् अनमचि इमतनञम्-तत्पपुरुषसममासयाः। चि इत्यव्ययपदमम्। यरनोऽनपुनमाखसकक्षे ऽनपुनमाखसकनो विमा (८.४.४४) इमत सकत्रमातम् यरयाः इमतषष्ठ्यक्षेकविचिनमान्तस पदमनपुवितरतक्षे। मकञ्च विमा इमत अव्ययमनपुवितरतक्षे। अचिनो रहमाभ्यमास दक्षे इमत सकत्रमातम् अचियाः इमतपञ्चम्यक्षेकविचिनमान्तस पदमम् , दक्षे इमत प्रथममामदविचिनमान्तस पदञ्चमानपुवितरतक्षे। तदमा पदयनोजनमा भविमत - अचियाः यरयाः दक्षे



विमा अनमचि। अनमचि चि इत्यत्र प्रजस्यप्रमतषक्षेधयाः अशस्त। तक्षेन अथरयाः भविमत - अमचि न भविमत इमत। समाममगकयाःसकत्रमाथरस्तपु - अचियाः परस्य यरयाः दक्षे विमा स्तयाः न तपु अमचि।

उदमाहरणमम् - मधनोयाः अररयाः इमत मविगहयाः। सममासक्षे कक तक्षे सपमास लपुमक पपुनयाः सपुप्रत्ययक्षे मधपु अररयाः इमतशस्थमतयाः उदविमत। अत्र इकम् उकमारयाः अचियाः अकमारमातम् अव्यविमहतपकविरयाः अशस्त। अतयाः इकनो यणमचि इमत सकत्रक्षेणउकमारस्य स्थमानक्षे स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत पररभमाषमाबलक्षेन विकमारयाः भविमत। तदमा मधम् विम् अररयाः इमत शस्थमतयाःभविमत। अत्रमाधपुनमा मकमारमातम् परयाः ययाः अकमारयाः सयाः अचिम् अशस्त। तस्ममातम् परस यरम् धकमारयाः अशस्त। तस्ममातम्परमम् अचिम् नमाशस्त। अतयाः अनमचि चि इमत सकत्रक्षेण धकमारस्य दधौ धकमारधौ भवितयाः। अथमारतम् मदत्विस भविमत। इदसमदत्विमम् अशस्त परन्तपु आदक्षेशित्विक्षेन न गण्यतक्षे। मदत्विक्षे कक तक्षे मधम् धम् विम् अररयाः इमत शस्थमतयाः जमायतक्षे। तदमा -(अमगमसकत्रस्य उदमाहरणस द्रिषव्यमम्)

[सशन्धप्रकरणक्षे सममासस्य प्रस्तपुमतयाः - सशन्धप्रकरणक्षे बहहत्र सममासस कक त्विमा सशन्धयाः प्रदश्यरतक्षे। अतयाःसममासमविषयक्षे मकखञ्चतम् जमानमम् आविश्यकमम्। अतयाः तदम् अत्र उच्यतक्षे। इदस कक्षे विलस जमानमाथरमक्षेवि उच्यतक्षे न तपुपरष्ट्रीकमायमायाः कक तक्षे।

मधनोयाः अररयाः इमत मविगहयाः। सममासक्षे कक तक्षे दयनोयाः पदयनोयाः मध्यक्षे एकस्य पकविर मनपमातयाः अपरस्य परसमनपमातयाः भविमत। कस्य पदस्य कपु त्र स्थमापनमममत मविषयक्षे पमामणमनमपुनक्षेयाः व्यविस्थमा अशस्त। तक्षेन मधनोयाः इमतपदस्य पकविर स्थमापनमम् , अररयाः इमत पदस्य चि परस स्थमापनस भविमत। एतक्षेषमास सममासयाः भविमत चिक्षेतम्कक त्तमदतसममासमाश्चि इमत सकत्रक्षेण ‘मधनोयाः अररयाः' इमत समपुदमायस्य प्रमामतपमदकससजमा भविमत।प्रमामतपमदकससजमायमास सत्यमास सपुपनो धमातपुप्रमामतपमदकयनोयाः इमत सकत्रक्षेण प्रमामतपमदकस्य अवियविभकतमानमास सपुबम्-मविभककीनमास लपुकम् भविमत। अथमारतम् अदशिरनस भविमत। तक्षेन मधपु+अरर इमत मविभमकरमहतमायाः शिब्दमायाः अविमशिष्यन्तक्षे।ततयाः परस ङ्यमाप्प्रमामतपमदकमातम् इमत सकत्रक्षेण मधपु+अरर इमत समपुदमायमातम् परस पपुनयाः सपुपम् मविभमकयाः मविधष्ट्रीयतक्षे। तक्षेनमधपु+अरर+सपु इमत शस्थमतयाः भविमत। प्रमक्रययमा मध्विररयाः इमत रूपस मनष्पदतक्षे। सविरत्र सममासयाः भविमत चिक्षेदम्इयमक्षेवि प्रमक्रयमा भविमत। परन्तपु एतमावितमा सममासप्रकरणस तपु न पमठतमम्। अतयाः अयस प्रपञ्चयाः भमारमाय कल्पतक्षे इमतहक्षेतनोयाः सम्प्रमत कक्षे विलस खजजमासमाप्रशिमनमाय दष्ट्रीयतक्षे न तपु परष्ट्रीकमायमायाः कक तक्षे। सशन्धप्रकरणक्षे बहहत्र सममासस्यलमाघविक्षेन प्रकटनस तपु इत्थमम् - मधनोयाः अररयाः इमत मविगहयाः। सममासक्षे कक तक्षे सपुपमास लपुमक पपुनयाः सपुबम्-मविधमानक्षेन मधपुअररयाः इमत शस्थमतयाः जमायतक्षे।]

[व्यपुत्पखत्तविधरनमाय प्रदष्ट्रीयतक्षे अयस मविषययाः। न तपु परष्ट्रीकमायमायाः कक तक्षे - अनमचि इत्यत्र सममासमविषयक्षेमकखञ्चतम् -

नञम् इत्यस्य अथरयाः प्रमतषक्षेधयाः मनषक्षेधयाः विमा भविमत। पयपुरदमासप्रमतषक्षेधयाः प्रसज्यप्रमतषक्षेधयाः इमत भक्षेदक्षेनप्रमतषक्षेधयाः मदधमा भविमत।

पयपुर दमासप्रमतषक्षेधयाः - यदमा दयनोयाः पदयनोयाः सममासयाः भविमत तदमा तयनोयाः पदयनोयाः परस्परमम्आकमाङमामदविशिमातम् अन्विययाः/सम्बन्धयाः भविमत। नकपदमासयाः इमत सममासस्य मविगहयाः नकपस्य दमासयाः इमत। नकपस्यमकमम् इमत खजजमासमा उदक्षेमत। दमासयाः इमत उत्तरक्षेण समा शिमान्तमा भविमत। दमासयाः सक्षेविकयाः पररचिरयाः। दमासयाः इमतशिब्दस्य स्विभमावियाः एवि अशस्त यतम् दमासयाः कस्यमचितम् भविमत। अतयाः तत्र खजजमासमा उदक्षेमत यतम् दमासयाः कस्य



इमत। नकपस्य इमत उत्तरक्षेण समा खजजमासमा शिमान्तमा भविमत। अथमारतम् नकपस्य दमासक्षे सम्बन्धयाः। दमासस्य नकपक्षेसम्बन्धयाः।

इत्थस यदमा नञम् इमत अव्ययस्य सममासयाः भविमत तदमा न बमाहणयाः अबमाहणयाः इमत समस्तस पदसमनष्पदतक्षे। तदमा नञम् इमत अव्ययस्य अ एवि अविमशिष्यतक्षे। मनषक्षेधयाः एवि नञथरयाः। तदमा कस्य मनषक्षेधयाः।बमाहणस्य मनषक्षेधयाः। अत्र नञथरस्य मनषक्षेधस्य अन्विययाः/सम्बन्धयाः बमाहणक्षे अशस्त। तमहर सममासस्य अथरयाः कयाः।सममासमाथरयाः भविमत - बमाहणमभनयाः बमाहणसदृशियाः इमत। कयाः अशस्त बमाहणमभनयाः बमाहणसदृशियाः। कमत्रययाः। अयसमनषक्षेधयाः पयपुरदमासयाः इमत कथ्यतक्षे।

विमाक्यक्षेन मविखधयाः विमा भविमत मनषक्षेधनो विमा भविमत। यथमा जलस दक्षेमह इमत मविखधयाः। जलस न दक्षेमह इमतमनषक्षेधयाः। पयपुरदमासक्षे मनषक्षेधस्य प्रमाधमान्यस नमाशस्त, मविधक्षेयाः प्रमाधमान्यमम् अशस्त, मकञ्च नञयाः यशस्मनम् अन्विययाः भविमततक्षेन सदृशिस्य गहणस तत्र भविमत, नञयाः अन्विययाः उत्तरपदक्षे बमाहणक्षे अशस्त। एविञ्च सदमा बमाहणमभनयाःबमाहणसदृशियाः इमत एविमम् अथरयाः बनोध्ययाः। असक्षेविकयाः गच्छमत - सक्षेविकमभनयाः सक्षेविकसदृशियाः गच्छमत। अत्रगमनमक्रयमायमायाः अभमावियाः न मविविमकतयाः।

प्रसज्यप्रमतषक्षेधयाः - न व्यमापमारशितक्षेनमामप शिपुकवितम् पमाठ्यतक्षे बकयाः इमत उदमाहरणक्षे नञम् अशस्त। तस्यकक्षे नमामप सममासयाः नमाशस्त। यदमप विमाक्यक्षे नञम् कपु त्रमामप खलखखतयाः अशस्त तथमामप तस्य अन्विययाः/सम्बन्धयाः सदमासममामपकयमा मक्रययमा सह भविमत। अतयाः न पमाठ्यतक्षे इत्यक्षेवि अन्विययाः भविमत। एतक्षेन मक्रयमायमायाः मनषक्षेधयाः प्रधमानमम्अशस्त। पमाठनमक्रयमायमायाः अभमावियाः मपुख्यत्विक्षेन मविविमकतयाः। एविस स्थलक्षेषपु प्रसज्यप्रमतषक्षेधयाः भविमत। तशस्मनम्मनषक्षेधयाः प्रधमानस भविमत, नञयाः अन्विययाः मक्रयमायमामम् अशस्त।

नञयाः सममासयाः भविमत चिक्षेतम् पयपुरदमासयाः एवि अथरयाः अभष्ट्रीषयाः। परन्तपु क्विमचितम् सममासक्षे अमपप्रसज्यप्रमतषक्षेधमाथर नञम् दृश्यतक्षे। तदमा स सममासयाः असमथरसममासयाः इमत कथ्यतक्षे। अथमारतम् असमथरसममासयाः नकतरव्ययाः तथमामप क्विमचिदम् दृश्यतक्षे अङष्ट्रीमक्रयतक्षे चि। अनमचि चि इमत सकत्रक्षे अनमचि इमत सममासक्षे प्रसज्यप्रमतषक्षेधयाःअशस्त।]

[ . ]6 7 झलमास जशिम् झमशि॥ (८.४.५३)

सकत्रमाथर याः - झलयाः स्थमानक्षे जशिम् झमशि परक्षे ससमहतमायमामम् मविषयष्ट्रीभकतमायमामम्।

सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे त्रष्ट्रीमण पदमामन सशन्त। झलमामम् जशिम् झमशि इमत सकत्रक्षेउमलखखतमानमास पदमानमास सन्धक्षेयाः मविच्छक्षेदयाः। तत्र झलमामम् (६/३) - षष्ठष्ट्रीबहहविचिनमम्। जशिम् (१/१) प्रथमहैकविचिनमम्।झमशि (७/१) सप्तम्यक्षेकविचिनमम्। तयनोय्विमारविमचि ससमहतमायमामम् (८.२.१०८) इमत सकत्रस्थमम् ससमहतमायमामम् इमतपदममप अखधकक तमम्। लब्धमामन पदमामन यनोज्यन्तक्षे चिक्षेतम् यमा शस्थमतयाः भविमत समा - ससमहतमायमामम् झलमास जशिम् झमशि।सकत्रमाथर्वो भविमत - झलयाः स्थमानक्षे जशिम् भविमत झमशि परक्षे ससमहतमायमामम् सत्यमामम्।

उदमाहरणमम् - अनमचि चि इमत सकत्रक्षेण मधम् धम् विम् अररयाः इमत शस्थमतयाः उत्पनमा। तत्र झलम्प्रथमधकमारयाः अशस्त। स चि झशियाः मदतष्ट्रीयधकमारमातम् अव्यविमहतपकविरयाः अशस्त। अतयाः झलमास जशिम् झमशि इमतसकत्रक्षेण प्रथमधकमारस्य स्थमानक्षे जशिम् भविमत। एकस्य स्थमामननयाः जशिम् - ज ब ग ड द एतक्षे पञ्च आदक्षेशिमायाः प्रमाप्तमायाः।



तक्षेषपु कतमयाः आदक्षेशियाः स्यमातम्। स्थमामनससख्यमा आदक्षेशिससख्यमातयाः मभनमा अशस्त। अतयाः स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमतपररभमाषमा अत्र प्रवितरतक्षे। तत्र स्थमामननमा धकमारक्षेण सदृशितमयाः आदक्षेशियाः भविमत। स्थमामननयाः धकमारस्यउच्चिमारणस्थमानस दन्तमायाः। आदक्षेशिक्षेषपु जकमारस्य उच्चिमारणस्थमानस तमालपु, बकमारस्य ओष्ठधौ, गकमारस्य कण्ठयाः,डकमारस्य मकधमार, दकमारस्य दन्तमायाः। अतयाः धकमारक्षेण सदृशितमयाः तक्षेषपु मविधष्ट्रीयममानक्षेषपु दकमारयाः एक एवि लभ्यतक्षे।अतयाः प्रथमधकमारस्य स्थमानक्षे दकमारक्षे कक तक्षे म दम् धम् विम् अररयाः इमत शस्थमतयाः जमायतक्षे। तदमा ससयनोगमान्तस्य लनोपयाःइमत सकत्रक्षेण विकमारस्य लनोपक्षे प्रमाप्तक्षे यणयाः प्रमतषक्षेधनो विमाच्ययाः इमत विमामतरकक्षे न लनोपस्य मनधक्षेषक्षे कक तक्षे विणमारनमास मक्षेलनसकक त्विमा लक्षेखनक्षे मद्ध्विररयाः इमत रूपस खसद्ध्यमत।

अनमचि चि इमत सकत्रक्षेण मदत्विस मविकल्पक्षेन मक्रयतक्षे। यदमा मदत्विस भविमत तदमा मद्ध्विररयाः इमत रूपसभवितष्ट्रीमत आलनोमचितमक्षेवि। यमद मदत्विस न भविमत तमहर मदत्विमाभमाविपकक्षे म धम् विम् अररयाः इमत शस्थतक्षे ससयनोगमान्तस्यलनोपयाः इमत सकत्रक्षेण विकमारस्य लनोपक्षे प्रमाप्तक्षे यणयाः प्रमतषक्षेधनो विमाच्ययाः इमत विमामतरकक्षे न लनोपस्य मनधक्षेषक्षे कक तक्षे विणमारनमासमक्षेलनस कक त्विमा लक्षेखनक्षे मध्विररयाः इमत रूपस खसद्ध्यमत। इत्थस मद्ध्विररयाः मध्विररयाः इमत रूपदयस मनष्पदतक्षे।

आन्तरतम्यपरष्ट्रीकमा -

स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत पररभमाषमा यत्र प्रवितरतक्षे तत्र स्थमामननमा सदृशितमयाः आदक्षेशियाः कतरव्ययाः। समादृश्यमम्स्थमानमाथरगपुणप्रममाणतयाः चितपुमविरधमम् अशस्त। सदृशितमस्य आदक्षेशिस्य अन्विक्षेषणमाय आन्तरतम्यपरष्ट्रीकमा मक्रयतक्षेएवि। समा चि परष्ट्रीकमा अत्र मकखञ्चतम् प्रदश्यरतक्षे।

प्रममाणकक दम् आन्तयरमशस्त न विमा - प्रममाणमत्र उच्चिमारणकमालयाः। स्थमानष्ट्री धकमारयाः अधरममामत्रकयाः,आदक्षेशिमायाः जशिम् ज ब ग ड द एतक्षे पञ्च समक्षेऽमप अधरममामत्रकमायाः। अतयाः तक्षेषपु कशश्चिदक्षेकयाः प्रममाणतयाः अन्तरतमयाःनमाशस्त।

अथरकक दम् आन्तयरमशस्त न विमा - विणमारनमास न कनोऽमप अथरयाः अत्र गकहतक्षे। समपुदमायनो हथरविमानम्तस्यहैकदक्षेशिनोऽनथरकयाः इमत न्यमाययाः। अतयाः अथरतयाः आन्तयर न मविचिमायरतक्षे।

गपुणकक दमान्तयरमशस्त न विमा - गपुणशिब्दस्यमाथरयाः अत्र बमाहयत्नयाः। स्थमामननमा धकमारक्षेण आदक्षेशिक्षेषपु यस्यबमाहयत्नमायाः सममानमायाः सशन्त स आदक्षेशियाः धकमारक्षेण सदृशितमयाः। बमाहयत्नमायाः समविस्तरमम् अधयाः प्रदश्यरन्तक्षे।

विणर याः बमाहयत्नमायाः

स्थमानष्ट्री ध ससविमारयाः नमादयाः घनोषयाः महमाप्रमाणयाः

आदक्षेशिमायाः

ज ससविमारयाः नमादयाः घनोषयाः अल्पप्रमाणयाः

ब ससविमारयाः नमादयाः घनोषयाः अल्पप्रमाणयाः

ग ससविमारयाः नमादयाः घनोषयाः अल्पप्रमाणयाः

ड ससविमारयाः नमादयाः घनोषयाः अल्पप्रमाणयाः

द ससविमारयाः नमादयाः घनोषयाः अल्पप्रमाणयाः



अत्र सविरषमाममप आदक्षेशिमानमास बमाहयत्नयाः सममानयाः एवि अशस्त। परन्तपु आदक्षेशिक्षेषपु कस्यमामप विणरस्यबमाहयत्नयाः स्थमामननमा धकमारक्षेण सममानयाः नमाशस्त। अतयाः न कनोऽमप एकयाः विणरयाः सदृशितमयाः। अतयाः गपुणकक दम्आन्तयर न सम्भविमत।

स्थमानकक दम् आन्तयरमशस्त न विमा - स्थमामननयाः धकमारस्य उच्चिमारणस्थमानस दन्तमायाः। आदक्षेशिक्षेषपुजकमारस्य उच्चिमारणस्थमानस तमालपु, बकमारस्य ओष्ठधौ, गकमारस्य कण्ठयाः, डकमारस्य मकधमार, दकमारस्य दन्तमायाः।अतयाः धकमारक्षेण सदृशितमयाः तक्षेषपु मविधष्ट्रीयममानक्षेषपु दकमारयाः एक एवि लभ्यतक्षे।

अत्र एकस लधौमककमपुदमाहरणमम् मविषयस्य सपुबनोधमाय दष्ट्रीयतक्षे - तदथमा रमामयाः दशि जनमानम् विदमत यतम् ममहस्तक्षे पञ्च आम्रफलमामन सशन्त। भवित्सपु यस्य हस्तक्षे मम फलहैयाः सदृशितममामन फलमामन सशन्त, तस्महै अहसपपुरस्कमारस दमास्यमामम।

तत्र प्रथमयाः प्रसङयाः - तत्र तक्षेषपु प्रत्यक्षेकस जनमानमामम् हस्तक्षे पञ्च फलमामन सशन्त। परन्तपु कस्यमचितम् एकमम्आम्रफलमम्, कस्यमचिदम् दक्षे, कस्यमचितम् त्रष्ट्रीमण कस्यमचितम् पपुनयाः चित्विमारर इमत। कस्यमचितम् एकस्य मन्दमारस्यहस्तक्षे पञ्च आम्रफलमामन सशन्त। तदमा कयाः सदृशितमयाः। तदमा यस्य हस्तक्षे पञ्च आम्रफलमामन सशन्त स एविसदृशितमयाः। अतयाः पपुरस्कमारयाः मन्दमारमाय दष्ट्रीयतक्षे।

मदतष्ट्रीययाः प्रसङयाः - तक्षेषपु प्रत्यक्षेकस जनमानमामम् हस्तक्षे पञ्च फलमामन सशन्त। मकञ्च सविरषमास हस्तक्षे पञ्चबदरफलमामन सशन्त। एकस्यमामप हस्तक्षे आम्रफलमामन न सशन्त। तदमा कयाः सदृशितमयाः। तदमा सविर सममानमायाः। नकश्चिन एकयाः सदृशितमयाः। अतयाः पपुरस्कमारयाः न दष्ट्रीयतक्षे।

अतयाः एवि यमद आदक्षेशिक्षे मविदममानमायाः सविरऽमप सममानमायाः सशन्त तमहर तक्षेषपु न कनोऽमप अन्तरतमयाः।]

. . )6 7 1 रूपसमाधनमम्व्यमाकरणस्य प्रधमानस कमायर भविमत प्रमक्रययमा समाधपुशिब्दस्य मनष्पमादनमम्। समाधपुशिब्दस्य मनष्पमादनक्षे

क्रमशियाः बहहनमास सकत्रमाणमास प्रयनोगयाः भविमत। समा प्रमक्रयमा एवि रूपसमाधनमम्। रूपसमाधनमम् अत्यन्तमम् अल्पशिब्दहैयाःप्रकटमयतपुस शिक्यतक्षे, महतमा मविस्तरक्षेण चि प्रदशिरमयतपुस शिक्यतक्षे। अत्र उदमाहरणरूपक्षेण सपुद्ध्यपुपमास्ययाः इमत रूपसलघपुमध्यममविस्तकतनोपमायहैयाः प्रदश्यरतक्षे।

प्रकमारयाः - १ – कक्षे विलस पररणमामस्य/आदक्षेशिस्य उलक्षेखयाः

सपुद्ध्यपुपमास्ययाः - यकमारक्षे, मविकल्पक्षेन मदत्विक्षे, दकमारक्षे मदत्विपकक्षे सपुद्ध्यपुपमास्ययाः, मदत्विमाभमाविपकक्षे चिसपुध्यपुपमास्ययाः इमत रूपस खसद्ध्यमत।

प्रकमारयाः - २ – स्थमामननयाः आदक्षेशिस्य चि उलक्षेखयाः

सपुद्ध्यपुपमास्ययाः - ईकमारस्य यकमारक्षे, धकमारस्य मविकल्पक्षेन मदत्विक्षे, प्रथमधकमारस्य स्थमानक्षे दकमारक्षे,यकमारस्य लनोपक्षे प्रमाप्तक्षे, तमनषक्षेधक्षे मदत्विपकक्षे सपुद्ध्यपुपमास्ययाः, मदत्विमाभमाविपकक्षे चि सपुध्यपुपमास्ययाः इमत रूपसखसद्ध्यमत।



प्रकमारयाः - ३ – स्थमामननयाः आदक्षेशिस्य मनममत्तस्य चि उलक्षेखयाः

सपुद्ध्यपुपमास्ययाः - उकमारक्षे परक्षे ईकमारस्य स्थमानक्षे यकमारक्षे, अचियाः परस्य धकमारस्य मविकल्पक्षेन मदत्विक्षे,धकमारक्षे परक्षे प्रथमधकमारस्य स्थमानक्षे दकमारक्षे, पदमान्तत्विमातम् यकमारस्य लनोपक्षे प्रमाप्तक्षे, तमनषक्षेधक्षे मदत्विपकक्षेसपुद्ध्यपुपमास्ययाः, मदत्विमाभमाविपकक्षे चि सपुध्यपुपमास्ययाः इमत रूपस खसद्ध्यमत।

प्रकमारयाः - ४ – प्रत्यमाहमारस्य स्थमामननयाः आदक्षेशिस्य मनममत्तस्य चि उलक्षेखयाः

सपुद्ध्यपुपमास्ययाः - अमचि उकमारक्षे परक्षे इकयाः ईकमारस्य स्थमानक्षे यमण यकमारक्षे, अचियाः उकमारमातम् परस्ययरयाः धकमारस्य मविकल्पक्षेन मदत्विक्षे, झमशि धकमारक्षे परक्षे प्रथमधकमारस्य स्थमानक्षे जमशि दकमारक्षे, पदमान्तत्विमातम्यकमारस्य लनोपक्षे प्रमाप्तक्षे, तमनषक्षेधक्षे मदत्विपकक्षे सपुद्ध्यपुपमास्ययाः, मदत्विमाभमाविपकक्षे चि सपुध्यपुपमास्ययाः इमत रूपस खसद्ध्यमत।

प्रकमारयाः - ५ – प्रत्यमाहमारस्य स्थमामननयाः आदक्षेशिस्य मनममत्तस्य सकत्रस्य चि उलक्षेखयाः

सपुद्ध्यपुपमास्ययाः - इकनो यणमचि इमत सकत्रक्षेण अमचि उकमारक्षे परक्षे इकयाः ईकमारस्य स्थमानक्षे यमण यकमारक्षे,अनमचि चि इमत सकत्रक्षेण अचियाः उकमारमातम् परस्य यरयाः धकमारस्य मविकल्पक्षेन मदत्विक्षे, झलमास जशिम् झमशि इमतसकत्रक्षेण झमशि धकमारक्षे परक्षे झलयाः प्रथमधकमारस्य स्थमानक्षे जमशि दकमारक्षे, ससयनोगमान्तस्य लनोपयाः इमत सकत्रक्षेणपदमान्तत्विमातम् यकमारस्य लनोपक्षे प्रमाप्तक्षे, यणयाः प्रमतषधनो विमाच्ययाः इमत विमामतरकक्षे न यलनोपस्य मनषक्षेधक्षे मदत्विपकक्षेसपुद्ध्यपुपमास्ययाः, मदत्विमाभमाविपकक्षे चि सपुध्यपुपमास्ययाः इमत रूपस खसद्ध्यमत।

प्रकमारयाः - ६ – शस्थतक्षेयाः प्रत्यमाहमारस्य स्थमामननयाः आदक्षेशिस्य मनममत्तस्य सकत्रस्य चि उलक्षेखयाः

सपुद्ध्यपुपमास्ययाः - सपुधष्ट्री उपमास्ययाः इमत शस्थतक्षे इकनो यणमचि इमत सकत्रक्षेण अमचि उकमारक्षे परक्षे इकयाःईकमारस्य स्थमानक्षे यमण यकमारक्षे, सपुधम् यम् उपमास्ययाः इमत जमातक्षे अनमचि चि इमत सकत्रक्षेण अनमचि धकमारक्षे परक्षे अचियाःउकमारमातम् परस्य यरयाः धकमारस्य मविकल्पक्षेन मदत्विक्षे, सपु धम् धम् यम् उपमास्ययाः इमत जमातक्षे झलमास जशिम् झमशि इमतसकत्रक्षेण झमशि धकमारक्षे परक्षे झलयाः प्रथमधकमारस्य स्थमानक्षे जमशि/जश्त्विक्षे दकमारक्षे, यणयाः प्रमतषधनो विमाच्ययाः इमतविमामतरकक्षे न यलनोपस्य मनषक्षेधक्षे सपु दम् धम् यम् उपमास्ययाः इमत जमातक्षे सविरविणरमक्षेलनक्षे मदत्विपकक्षे सपुद्ध्यपुपमास्ययाः,मदत्विमाभमाविपकक्षे चि सपुध्यपुपमास्ययाः इमत रूपस खसद्ध्यमत।

प्रकमारयाः - ७ – शस्थतक्षेयाः प्रत्यमाहमारस्य स्थमामननयाः आदक्षेशिस्य मनममत्तस्य सकत्रस्य पररभमाषमायमायाः चिउलक्षेखयाः

सपुद्ध्यपुपमास्ययाः - सपुधष्ट्री उपमास्ययाः इमत शस्थतक्षे इकनो यणमचि इमत सकत्रक्षेण अमचि उकमारक्षे परक्षे इकयाःईकमारस्य स्थमानक्षे यमण स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत पररभमाषयमा स्थमानत आन्तयमारद म् यकमारक्षे, सपु धम् यम् उपमास्ययाःइमत जमातक्षे अनमचि चि इमत सकत्रक्षेण अनमचि यकमारक्षे परक्षे अचियाः उकमारमातम् परस्य यरयाः धकमारस्य मविकल्पक्षेन मदत्विक्षे ,सपु धम् धम् यम् उपमास्ययाः इमत जमातक्षे झलमास जशिम् झमशि इमत सकत्रक्षेण झमशि धकमारक्षे परक्षे झलयाः प्रथमधकमारस्य स्थमानक्षेजमशि/जश्त्विक्षे स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत पररभमाषयमा स्थमानत आन्तयमारद म् दकमारक्षे, अलनोऽन्त्यस्य इमतपररभमाषमाबलक्षेन ससयनोगमान्तस्य लनोपयाः इमत सकत्रक्षेण यलनोपक्षे प्रमाप्तक्षे यणयाः प्रमतषधनो विमाच्ययाः इमत विमामतरकक्षे न



यलनोपस्य मनषक्षेधक्षे सपु दम् धम् यम् उपमास्ययाः इमत जमातक्षे सविरविणरमक्षेलनक्षे मदत्विपकक्षे सपुद्ध्यपुपमास्ययाः, मदत्विमाभमाविपकक्षे चिसपुध्यपुपमास्ययाः इमत रूपस खसद्ध्यमत।


. 1 ससमहतमाशिब्दस्य अथरयाः कयाः।

. 2 इकनो यणमचि इमत सकत्रस्यमाथर खलखत।

. 3 ससयनोगमान्तस्य लनोपयाः इमत सकत्रस्यमाथर खलखत।

. 4 मह्य्यमाकमारयाः इमत उदमाहरणक्षे यकमारस्य मदत्विस कक्षे न सकत्रक्षेण।

. 5 झलमास जशिम् झमशि इमत सकत्रक्षे पदमानमास मविभककीयाः विदत।

. 6 सपुद्ध्यपुपमास्ययाः इत्यस्य विहैकशल्पकस रूपस मकमम्।

[ . ]6 8 एचिनोऽयविमायमावियाः॥ (६.१.७५)

सकत्रमाथर याः - एचियाः स्थमानक्षे क्रममादम् अयम् अविम् आयम् आविम् एतक्षे स्यपुयाः अमचि।

सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् पददयमशस्त। एचियाः अयविमायमावियाः इमत सकत्रगतपदच्छक्षेदयाः।एचियाः (६/१)। अयविमायमावियाः (१/३)। अयम् चि अविम् चि आयम् चि आविम् चि इमत अयविमायमावियाः इमतइतरक्षेतरयनोगदन्दसममासयाः। इकनो यणमचि इमत सकत्रमातम् अमचि इमत सप्तम्यन्तस पदमनपुवितरतक्षे। सकत्रमाथरयाः - एचियाःस्थमानक्षे अयम् अविम् आयम् आविम् एतक्षे स्यपुयाः अमचि परक्षे। अथमारतम् ए ओ ऐ औ इमत एतक्षे यमद अचियाः पकविर स्यपुयाः तमहरतक्षेषमास स्थमानक्षे अयम् अविम् आयम् आविम् इमत आदक्षेशिमायाः भविशन्त। स्थमामननयाः चित्विमारयाः आदक्षेशिमा अमप चित्विमारयाः सशन्त।अतयाः एवि यथमाससख्यमनपुदक्षेशियाः सममानमामम् इमत पररभमाषयमा प्रथमस्य स्थमानक्षे प्रथमयाः, मदतष्ट्रीयस्य स्थमानक्षे मदतष्ट्रीययाःइमत क्रमक्षेण आदक्षेशिमायाः भविशन्त।

उदमाहरणमम् - हरयक्षे मविष्णविक्षे नमायकयाः पमाविकयाः।

एचिम् इत्यस्य अथरयाः ए ओ ऐ औ इमत चित्विमारयाः विणमारयाः। अतयाः चित्विमारर उदमाहरणमामन अत्र प्रदश्यरन्तक्षे।तमामन चि हरयक्षे मविष्णविक्षे नमायकयाः पमाविकयाः इमत।

सकत्रमाथरसमन्विययाः - हररशिब्दस्य चितपुथ्यरकविचिनस हरयक्षे इमत। तस्य रूपसमाधनप्रमक्रयमायमामम् हरक्षे एइमत शस्थमतयाः उदविमत। तत्र रक्षेफमातम् परस ययाः एचिम् एकमारयाः सयाः अचियाः एकमारमातम् अव्यविमहतपकविरयाः अशस्त। अतयाःप्रकक तसकत्रक्षेण एकमारस्य अयम् इमत आदक्षेशियाः भविमत। तदमा हरयम् ए इमत जमायतक्षे। ततयाः विणरमक्षेलनक्षेन हरयक्षे इमत रूपसखसद्ध्यमत।

मविष्णपुशिब्दस्य चितपुथ्यरकविचिनस मविष्णविक्षे इमत। तस्य रूपसमाधनप्रमक्रयमायमामम् मविष्णनो ए इमत शस्थमतयाःउदविमत। तत्र णकमारमातम् परस ययाः एचिम् ओकमारयाः सयाः अचियाः एकमारमातम् अव्यविमहतपकविरयाः अशस्त। अतयाः प्रकक तसकत्रक्षेण



ओकमारस्य अविम् इमत आदक्षेशियाः भविमत। तदमा मविष्णविम् ए इमत जमायतक्षे। ततयाः विणरमक्षेलनक्षेन मविष्णविक्षे इमत रूपसखसद्ध्यमत।

नष्ट्रीधमातनोयाः ण्विपुलम् प्रत्यययनोगक्षेन नमायकयाः इमत शिब्दयाः भविमत। तस्य रूपसमाधनप्रमक्रयमायमामम् नहै अकइमत शस्थमतयाः उदविमत। तत्र नकमारमातम् परस ययाः ऐकमारयाः सयाः अचियाः अकमारमातम् अव्यविमहतपकविरयाः अशस्त। अतयाःप्रकक तसकत्रक्षेण ऐकमारस्य आयम् इमत आदक्षेशियाः भविमत। तदमा नमायम् अक इमत जमायतक्षे। ततयाः विणरमक्षेलनक्षेन नमायकइमत शिब्दयाः लभ्यतक्षे। तस्य प्रथममामविभक्त्यन्तस रूपमशस्त नमायकयाः इमत।

पकधमातनोयाः ण्विपुलम् प्रत्यययनोगक्षेन पमाविकयाः इमत शिब्दयाः भविमत। तस्य रूपसमाधनप्रमक्रयमायमामम् पधौ अक इमतशस्थमतयाः उदविमत। तत्र पकमारमातम् परस ययाः औकमारयाः सयाः अचियाः अकमारमातम् अव्यविमहतपकविरयाः अशस्त। अतयाःप्रकक तसकत्रक्षेण औकमारस्य आविम् इमत आदक्षेशियाः भविमत। तदमा पमाविम् अक इमत जमायतक्षे। ततयाः विणरमक्षेलनक्षेन पमाविकइमत शिब्दयाः लभ्यतक्षे। तस्य प्रथममामविभक्त्यन्तस रूपमशस्त पमाविकयाः इमत।

[ . ]6 9 विमान्तनो मय प्रत्ययक्षे॥ (६.१.७६)

सकत्रमाथर याः - यकमारमादधौ प्रत्ययक्षे परक्षे ओदधौतनोयाः अविम् आविम् एतधौ स्तयाः

सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् त्रष्ट्रीमण पदमामन सशन्त। विमान्तयाः मय प्रत्ययक्षे इमतसकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। वियाः (विकमारयाः) अन्तक्षे यस्य स विमान्तयाः इमत बहहवष्ट्रीमहसममासयाः। मय (७/१), प्रत्ययक्षे (७/१)।मय प्रत्ययक्षे इमत पददयस सप्तम्यन्तमशस्त। तयनोयाः मय इमत अलम्-बनोधकमशस्त। अतयाः तदमामदमविखधयाः भविमत। तक्षेनअथरयाः लभ्यतक्षे यकमारमादधौ प्रत्ययक्षे इमत। सकत्रमाथर्वो भविमत - यकमारमादधौ प्रत्ययक्षे परक्षे ओदधौतनोयाः अविम् आविम् एतधौ स्तयाः।

उदमाहरणमम् - गव्यमम् नमाव्यमम् इमत।

सकत्रमाथरसमन्विययाः - गनोशिब्दमातम् यतम् प्रत्यययाः भविमत। तदमा गनो य इमत शस्थमतयाः उदविमत। गकमारमातम्परस ययाः ओकमारयाः अशस्त, सयाः यकमारमामद-यतम्-प्रत्ययमातम् अव्यविमहतपकविरयाः अशस्त। अतयाः प्रकक तसकत्रक्षेण ओकमारस्यस्थमानक्षे अविम् आदक्षेशियाः भविमत। तदमा गविम् य इमत जमायतक्षे। विणरमक्षेलनक्षेन गव्य इमत शिब्दयाः लभ्यतक्षे। तस्यप्रथमहैकविचिनस गव्यमम् इमत। गनोयाः मविकमारयाः इमत तदथरयाः, अथमारतम् दपुग्धस दखध इत्यमामदकमम् भविमत गव्यमम्।

नधौशिब्दमातम् 'यतम्'प्रत्यययाः भविमत। तदमा नधौ य इमत शस्थमतयाः उदविमत। नकमारमातम् परस ययाः औकमारयाःअशस्त, सयाः यकमारमामद-यतम्-प्रत्ययमातम् अव्यविमहतपकविरयाः अशस्त। अतयाः प्रकक तसकत्रक्षेण औकमारस्य स्थमानक्षे आविम्आदक्षेशियाः भविमत। तदमा नमाविम् य इमत जमायतक्षे। विणरमक्षेलनक्षेन नमाव्य इमत शिब्दयाः लभ्यतक्षे। तस्य प्रथमहैकविचिनसनमाव्यमम् इमत। नमाविमा तमायरमम् इमत तदथरयाः, अथमारतम् नधौकयमा पमारस गन्तपुस यनोग्यमम् जलमामदकस भविमत नमाव्यमम्।

. . )6 9 1 अध्विपररममाणक्षे चि। (विमामतरकमम्)इदस विमामतरकमशस्त। पमामणमननमा यननोकस तस्य मचिन्तमा अशस्मनम् अशस्त। अतयाः इदमम् अनपुकमचिन्तमास

करनोमत। विमामतरकमाथरस्तपु - गनोशिब्दस्य ओकमारस्य स्थमानक्षे अविम् इत्यमादक्षेशियाः भविमत यकमतपरक्षे यमद अध्विनयाःपररममाणस बनोध्यतक्षे।

उदमाहरणमम् - गव्यकमतयाः।



विमामतरकमाथरसमन्विययाः - गनोशिब्दमातम् यकमतशिब्दक्षे परक्षे गनो यकमत इमत शस्थमतयाः उदविमत। तत्र गकमारमातम् परसययाः ओकमारयाः अशस्त तस्य स्थमानक्षे अविम् आदक्षेशियाः भविमत। तदमा गविम् यकमत इमत जमायतक्षे। विणरमक्षेलनक्षेन गव्यकमत इमतशिब्दयाः लभ्यतक्षे। तस्य प्रथमहैकविचिनमम् गव्यकमतयाः। अत्र उकयाः अविम्-आदक्षेशियाः तदमा एवि भविमत यमद गव्यकमतशिब्दयाःममागरस्य पररममाणक्षे अथर प्रयपुज्यतक्षे। अयस सष्ट्रीखलङष्ट्री शिब्दयाः, क्रनोशिदयमम् पररममाणमम् अस्यमाथरयाः।


. 7 एचिनोऽयविमायमावियाः इमत सकत्रस्यमाथर खलखत।

. 8 विमान्तनो मय प्रत्ययक्षे इमत सकत्रक्षे तदमामदमविखधस प्रदशिरयत।

. 9 गव्यकमतयाः इत्यत्र अविमादक्षेशियाः कक्षे न।

. 10 एचिनोऽयविमायमावियाः इमत सकत्रक्षे यथमाससख्यपररभमाषमायमायाः खलङस कथमम्।

. 11 जनमाविशस्त इमत सन्धधौ कस्य स्थमानक्षे आदक्षेशियाः।१) पकविरस्य २) परस्य ३) पकविरपरयनोयाः ४) पररूपमम्

. 12 अधनोखलखखतमानमास मकमम् उदमाहरणस कस्य सकत्रस्य इमत यपुकमास तमाखलकमास मचिनपुत।(क) सपुद्ध्यपुपमास्ययाः (i) विमान्तनो मय प्रत्ययक्षे।(ख) सपुध्यपुपमास्ययाः (ii) एचिनोऽयविमायमावियाः(ग) हरयक्षे (iii) झलमास जशिम् झमशि।(घ) नमाव्यमम् (iv) इकनो यणमचि।

(क) (ख) (ग) (घ)

१) (iii) (iv) (i) (ii)

२) (iv) (iii) (ii) (i)

३) (iii) (iv) (ii) (i)

४) (iv) (i) (iii) (ii)


ययनोयाः दयनोयाः विणरयनोयाः ससमहतमा भविमत, अथमारतम् ययनोमरध्यक्षे अधरममात्रमातयाः अखधककमालस्य व्यविधमानसनमाशस्त तयनोयाः ससमहतमाखधकमारस्थसकत्रहैयाः मविमभनमायाः आदक्षेशिमायाः भविशन्त। ययनोयाः ससमहतमा तयनोयाः एकयाः पकविरविणरयाः अपरयाःपरविणरयाः चि भविमत। अशस्मनम् पमाठक्षे पकविरस्य स्थमानक्षे आदक्षेशियाः मविधष्ट्रीयतक्षे।



इकयाः परमम् असविणरयाः अचिम् यमद स्यमातम् तमहर इकनो यणमचि इमत सकत्रक्षेण इकयाः स्थमानक्षे यणम् मविधष्ट्रीयतक्षे।इकम् अत्र अमविधष्ट्रीयममानयाः। अतयाः अणपुमदतम् सविणरस्य चिमाप्रत्यययाः इमत सकत्रक्षेण स दष्ट्रीघमारदष्ट्रीनमामम् गहणस करनोमत। तक्षेनदष्ट्रीघरस्य इकयाः स्थमानक्षे अमप यणम् आदक्षेशियाः भविमत।

मधपु अररयाः इत्यपुदमाहरणक्षे इकयाः उकमारस्य स्थमानक्षे यणम् विकमारयाः भविमत। तदमा मधम् विम् अररयाः इमतशस्थमतयाः उदविमत। अनमचि चि इमत सकत्रक्षेण धकमारस्य मविकल्पक्षेन मदत्विस भविमत। मदत्विपकक्षे मधम् धम् विम् अररयाः इमतजमातक्षे पकविरधकमारस्य झलमास जशिम् झमशि इमत सकत्रक्षेण जशिम् दकमारयाः भविमत। तदमा मदम् धम् विम् अररयाः इमत शस्थमतयाःभविमत। विकमारयाः ससयनोगमान्तस्य पदस्य अन्तक्षे अशस्त। अतयाः ससयनोगमान्तस्य लनोपयाः इमत सकत्रक्षेण तस्य लनोपक्षे प्रमाप्तक्षेयणयाः प्रमतषक्षेधनो विमाच्ययाः इमत विमामतरकक्षे न विलनोपस्य मनषक्षेधनो भविमत। मकञ्च मद्ध्विररयाः इमत रूपस मनष्पदतक्षे।मदत्विमाभमाविपकक्षे चि मध्विररयाः इमत समाधपु रूपस मनष्पदतक्षे। अत्रमामप विलनोपस्य मनषक्षेधयाः भविमत।

अचियाः परमाभ्यमामम् रक्षेफहकमारमाभ्यमामम् परस्य यरयाः दक्षे विमा भवितयाः इमत अचिनो रहमाभ्यमास दक्षे इमत सकत्रस्यमाथरयाः।मह्य्यमाकमारयाः इमत तत्र उदमाहरणमम्। तत्रमामप हलयाः परस्य यमयाः लनोपयाः मविकल्पक्षेन भविमत यमम परक्षे। तक्षेनपकविरयकमारस्य यमम यकमारक्षे परक्षे मविकल्पक्षेन लनोपक्षे महमाकमारयाः इमत एकयकमारयपुकस रूपममप भविमत।

एचियाः परक्षे यमद अचिम् स्यमातम् तमहर एकमारस्य स्थमानक्षे अयम् ओकमारस्य स्थमानक्षे अविम् ऐकमारस्य स्थमानक्षेआयम् औकमारस्य स्थमानक्षे चि आविम् इत्यमादक्षेशिमायाः भविशन्त इमत एचिनोऽयविमायमावियाः इमत सकत्रस्य सरलमाथरयाः। एषपुविमान्तयाः अविम् आविम् इमत दधौ स्तयाः। यमद यकमारमामदयाः प्रत्यययाः परक्षे स्यमातम् तमहर विमान्तयाः आदक्षेशियाः भविमत इमत विमान्तनोमय प्रत्ययक्षे इमत सकत्रस्यमाथरयाः। गव्यमम् नमाव्यमम् इत्यमादपुदमाहरणमम्।


सकत्रव्यमाख्यमा इमत व्यमाकरणस्य मपुख्यनो मविषययाः। व्यमाकरणमाध्यनकमालक्षे सकत्रव्यमाख्यमानस मविनमा पदमक्षेकमम्अगक्षे न गच्छशन्त मविदमाससयाः। यनो गन्थयाः समाधपुरूपमाणमास मनममारणमाय आयनोखजतयाः अशस्त स प्रमक्रयमागन्थयाः एविभविमत। अस्ममाकमम् अयस पमाठ्यगन्थयाः अमप प्रमक्रयमागन्थयाः एवि। प्रमक्रयमागन्थक्षे सकत्रमाणमास व्यमाख्यमानमम् आविश्यकमम्भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमानस परष्ट्रीकमासपु अमप परष्ट्रीककमाणमास रुमचिमविषययाः। अतयाः व्यमाख्यमानस नमाम मकमम्। कमत अङमामनसशन्त व्यमाख्यमानस्य। कथस ततम् कतरव्यमम्। तस्य मविमशिषक्रमक्षेण उपस्थमापनमम् चि मकमम् इमत एततम् अत्रछमात्रमहतमाय प्रदश्यरतक्षे। तत्रमायस श्लनोकयाः मपुख्ययाः -

पदच्छक्षेदयाः पदमाथर्वोमकमविरगहनो विमाक्ययनोजनमा।आकक्षेपनोऽथ सममाधमानस व्यमाख्यमानस षशडविधस स्मकतमम्।।

१) पदच्छक्षेदयाः, २) पदनोथर्वोमकयाः, ३) मविगहयाः, ४) विमाक्ययनोजनमा, ५) आकक्षेपयाः, ६) सममाधमानमम्एततम् सविरमम् अविलम्ब्य एकस सकत्रस व्यमाख्यमातमम् अशस्त। तस्य अध्ययनस कक त्विमा छमात्रहैयाः अन्यक्षेषमाममप सकत्रमाणमासव्यमाख्यमानक्षे स्वियस यत्ननो मविधक्षेययाः।



सकत्रमम् - इकनो यणमचि।

बमालमानमास सपुखस पमामणनष्ट्रीयप्रविक्षेशिमाय मविरमचितक्षे अस्मत्पमाठ्यगन्थक्षे अच्सशन्धप्रकरणक्षे सकत्रममदमम्मविलसमत।

ससजमा चि पररभमाषमा चि मविखधमनरयम एवि चि।

अमतदक्षेशिनोऽखधकमारश्चि षशडविधस सकत्रमपुच्यतक्षे।। इमत षशडविधक्षेषपु पमामणनष्ट्रीयसकत्रक्षेषपु इदससमाकमालक्ष्यससस्कमारमानपुरनोधमातम् मविखधसकत्रमम्।

सकत्रक्षेऽशस्मनम् त्रष्ट्रीमण पदमामन सशन्त। इकयाः यणम् अमचि इमत चि पदच्छक्षेदयाः। तत्र इकयाः षष्ठ्यक्षेकविचिनमान्तसपदमम्। यणम् इमत प्रथमहैकविचिनमान्तस पदमम्। अमचि इमत सप्तम्यन्तस पदमम्। ससमहतमायमामम् इमत अखधकक तमम्।ससमहतमायमामम् इकयाः अमचि यणम् इमत विमाक्ययनोजनमा।

इकयाः इत्यत्र इकम् इमत आमदरन्त्यक्षेन सहक्षेतमा इमत सकत्रक्षेण मनममरतयाः प्रत्यमाहमारयाः। स चि कक मत्रममा ससजमा।इकम् इमत प्रत्यमाहमारक्षे इ उ ऋ ऌ इमत चित्विमारयाः विमाणरसममाम्नमामयकमायाः विणमारयाः।

इकयाः इमत षष्ठष्ट्री। तदथरयाः सम्बन्धयाः। सम्बन्धस्य अनपुयनोगष्ट्री नमाशस्त। अतयाः समा षष्ठष्ट्री स्थमानक्षेयनोगमाइमत पररभमाषयमा स्थमानषष्ठष्ट्री। तक्षेन स्थमानक्षे इमत पदस लभ्यतक्षे, स्थमानस चि प्रसङयाः। अत्र इकम् अमविधष्ट्रीयममाननोभविमत। अणपुमदत्सविणरस्य चिमाप्रत्यययाः इमत सकत्रक्षेण इकम् सविणमारनमास गमाहकनो भविमत। तक्षेन ईकमारमादष्ट्रीनमास दष्ट्रीघमारणमासस्थमानक्षेऽमप कमायर सम्भविमत।

अमचि इतष्ट्रीह अचिम् इमत प्रत्यमाहमारयाः, स चि ससजमा, तत्ससखजनश्चि अ इ उ ऋ ऌ ए ऐ ओ औ इमत नविविमाणरसममाम्नमामयकमायाः स्विरमायाः।

तशस्ममनमत मनमदरषक्षे पकविर स्य इमत पररभमाषयमा अमचि इत्यस्य अथर्वो भविमत यदम् अचियाःअव्यविमहतपकविरस्य इमत। एविञ्च अचिम् अमविधष्ट्रीयममानयाः। अत एवि अणपुमदत्सविणरस्य चिमाप्रत्यययाः इमत सकत्रक्षेणसविणमारनमास गमाहकनो भविमत। तक्षेन दष्ट्रीघमारकमारमादधौ परक्षेऽमप कमायर सम्भविमत।

यणम् इमत प्रत्यमाहमारयाः, स चि ससजमा, तत्ससखजनश्चि यम्, विम्, रम्, लम् इमत चित्विमारयाः विमाणरसममाम्नमामयकमायाःविणमारयाः। यणम् प्रथममान्तयाः। अत एवि मविधष्ट्रीयममाननो भमाव्यममाननो विमा। भमाव्यममानक्षेन सविणमारनमा स गहणस न इमतपररभमाषयमा यणम् सविणमारनमास गहणस न करनोमत।

इत्थञ्च ससमहतमायमास मविषयभकतमायमामम् इकयाः स्थमानक्षे यणम् भविमत अमचि परक्षे इत्यथर्वो लभ्यतक्षे।

सपुधष्ट्री उपमास्ययाः इमत चिमात्रनोदमारहणमम्। स चि सममासयाः। सममासक्षे आसत्तक्षेयाः/समामनध्यस्य अमनविमायरत्विमातम्दयनोयाः पदयनोयाः मध्यक्षे कक्षे विलमम् अधरममात्रमाकमाखलकव्यविधमानमम्। अतयाः ससमहतमायमायाः अत्र मविषययाः। एविञ्च अत्र ईकमारयाःस्थमानष्ट्री, स चि अचियाः अव्यविमहतपकविरयाः। अतयाः तस्य स्थमानक्षे यणम् अथमारतम् यम् विम् रम् लम् इमत चित्विमारयाः आदक्षेशिमायाःप्रमाप्तमायाः। स्थमान्यमादक्षेशियनोयाः ससख्यमाविहैषम्यमातम् स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत सकत्रक्षेण स्थमानमाथरगपुणप्रममाणकक त्सपु चितपुमविरधक्षेषपुआन्तयरषपु, स्थमानत आन्तयमारदम्, ईकमारस्य स्थमानक्षे यकमार एवि भविमत। एविस प्रमक्रययमा सपुद्ध्यपुपमास्ययाः इमत रूपसचि खसद्ध्यतष्ट्रीमत शिमम्।




अधयाः कक्षे मचितम् प्रश्नमायाः दष्ट्रीयन्तक्षे। तक्षेषमामम् उत्तरमामण प्रमामपुख्यक्षेन दष्ट्रीघमारमण एवि सशन्त। सकत्रव्यमाख्यमानसरूपसमाधनस चि इमत दधौ भवितयाः व्यमाकरणस्य प्रश्नस्य मपुख्यधौ प्रकमारधौ। अच्सशन्धप्रकरणक्षे यनोग्यतमाविधरनमासशिक्षेएकस्य सकत्रस्य व्यमाख्यमानस समविस्तरस प्रदमशिरतमम् अशस्त। तदम् दृष्टमा बपुद्ध्विमा चि एतक्षेषमाममप सकत्रमाणमास व्यमाख्यमानसकतरव्यमम्।

झलमास जशिम् झमशि इमत सकत्रक्षे रूपसमाधनस कथस कतरव्यमममत रूपसमाधनस्य नहैकक्षे प्रकमारमायाः समविस्तरसप्रदमशिरतमायाः सशन्त। अतयाः ततम् स्थलस दृष्टमा बपुद्ध्विमा चि अन्यक्षेषमाममप रूपमाणमास समाधनक्षे प्रयमासयाः मनष्ठयमा मविधक्षेययाः।प्रथमस लघपु रूपस समाधनष्ट्रीयमम्। ततयाः परस क्रमशियाः मविस्तमारयाः कतरव्ययाः।

. 1 ससमहतहैकपदक्षे मनत्यमा ... इमत कमाररकमास व्यमाख्यमात।

. 2 इकनो यणमचि इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 3 ससयनोगमान्तस्य लनोपयाः इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 4 अनमचि चि इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 5 एचिनोऽयविमायमावियाः इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 6 प्रसज्यप्रमतषक्षेध-पयपुरदमासप्रमतषक्षेधयनोयाः लघपुमटप्पणयीं खलखत।

. 7 अत्र अधयाः प्रमारम्भशस्थमतयाः दष्ट्रीयतक्षे। मकञ्च यद्रिकपस समाधनष्ट्रीयस तदमप दष्ट्रीयतक्षे। ततयाः प्रदत्तमामन रूपमामणससकत्रस समाधयत।

. ) 7 1 घसद्यॢ आदक्षेशियाः - घस्लमादक्षेशियाः,

. ) 7 2 ममातक आजमा - ममात्रमाजमा, ममात्त्रमाजमा

. ) 7 3 यमद अमप - यदमप

. ) 7 4 मपतक उपदक्षेशियाः - मपत्रपुपदक्षेशियाः, मपत्त्रपुपदक्षेशियाः

. ) 7 5 शिशिष्ट्री उदययाः - शिश्यपुदययाः

. ) 7 6 समाधपु इच्छमा - समाशध्विच्छमा, समाशद्ध्विच्छमा

. ) 7 7 अमभ उदययाः - अभ्यपुदययाः, अब्भ्यपुदययाः

. ) 7 8 उभधौ अमप - उभमाविमप

. ) 7 9 असधौ अत्र – असमावित्र

. ) 7 10 प्रभनो ईहमा - प्रभविष्ट्रीहमा





. 1 अधरममात्रमाखधककमालव्यविधमानमाभमावित्मकयाः समनकषरयाः मह ससमहतमा।

. 2 इकयाः स्थमानक्षे यणम् स्यमातम् अमचि परक्षे ससमहतमायमास सत्यमामम्।

. 3 ससयनोगमान्तस यतम् पदमम् तदन्त्यस्य अलयाः लनोपयाः भविमत।

. 4 अचिनो रहमाभ्यमास दक्षे।

. 5 सपुध्यपुपमास्ययाः।

. 6 झलमामम् इमत षष्ठष्ट्रीबहहविचिनमम्। जशिम् इमत प्रथमहैकविचिमम्। झमशि इमत सप्तम्यक्षेकविचिनमम्।


. 7 एचियाः स्थमानक्षे क्रममादम् अयम् अविम् आयम् आविम् एतक्षे स्यपुयाः अमचि।

. 8 विमान्तनो मय प्रत्ययक्षे इमत सकत्रक्षे मय प्रत्ययक्षे इमत पददयस सप्तम्यन्तमशस्त। तयनोयाः मय इमत अलम्-बनोधकमशस्त। अतयाः तत्र तदमामदमविखधयाः भविमत। तक्षेन अथरयाः लभ्यतक्षे यकमारमादधौ प्रत्ययक्षे इमत।

. 9 गव्यकमतयाः इत्यत्र अविमादक्षेशियाः अध्विपररममाणक्षे चि इमत विमामतरकक्षे न।

. 10 एचिनोऽयविमायमावियाः इमत सकत्रक्षे यथमाससख्यपररभमाषमायमायाः खलङस मह स्थमामननयाः ए ओ ऐ औ इमत एचियाः चित्विमारयाः। आदक्षेशिमायाः अयम् अविम् आयम् आविम् इमत अयविमायमावियाः अमप चित्विमारयाः। स्थमामनससख्यमा आदक्षेशिससख्यमा चि सममानमा इमत यथमाससख्यपररभमाषमायमायाः खलङमत्रमाशस्त।

. 11 पकविरस्य।

. 12 ३)

।।इमत षष्ठयाः पमाठयाः।।


)7 अच्सन्धधौ एकमादक्षेशियाः प्रकक मतभमाविश्चिप्रस्तमाविनमा

पमामणनष्ट्रीयसकत्रस मह लकणमम् उच्यतक्षे। ततम् लकणस यस्य शिब्दस्विरूपस्य ससस्कमारस करनोमत ततम्शिब्दस्विरूपस तस्य लक्ष्यमम् उच्यतक्षे। अतयाः व्यमाकरणस्य छमात्रक्षेण लकणस तलक्ष्यस चि सपुष्ठपु बनोध्यमम्। लकणस्यअथर जमानमामत चिक्षेदक्षेवि लक्ष्यस्य ससस्कमारस कतपुर प्रभविमत। अतयाः लकणमम् तदथरयाः लक्ष्यमम् एततम् मत्रतयमम् मनष्ठयमाजक्षेयमक्षेवि। अयमक्षेवि व्यमाकरणमाध्ययनस्य पन्थमायाः। स एवि खलपु विहैयमाकरणयाः ययाः लकणस जमानमामत, अथर जमानमामत,

लक्ष्यस चि जमानमामत, लकणक्षेन लक्ष्यस्य ससस्कमारस चि करनोमत, एविस ससस्कक तमामन पदमामन चि व्यविहरमत।

ससमहतमायमास सत्यमामम् पकविरपरयनोयाः पकविरस्य स्थमानक्षे आदक्षेशियाः भवितष्ट्रीमत पकविरपमाठक्षे आलनोमचितमम्।

एकयाः पकविरपरयनोयाः इमत अखधकमारसकत्रमत्र मपुख्यमम्। ययनोयाः विणरयनोयाः ससमहतमा तयनोयाः एकयाः पकविरविणरयाः अपरयाःपरविणरयाः चि भविमत। अशस्मनम् पमाठक्षे पकविरपरयनोयाः दयनोयाः स्थमानक्षे एकयाः एवि आदक्षेशियाः मविधष्ट्रीयतक्षे। अयमस्य पमाठस्यमपुख्यनो मविषययाः।

क्विमचितम् यदमप वियस मचिन्तयमामयाः यतम् अत्र सशन्धपररणमामयाः भवितपु परन्तपु नहैवि भविमत। तमादृशिमामनस्थलमामन अमप सशन्त। तत्र प्रकक मतभमावियाः भविमत इमत उच्यतक्षे। अथमारतम् यदमप विणर समष्ट्रीपमम् आगतधौ तथमामपपररणमामयाः न भविमत। तयनोयाः प्रकक मतयाः स्विभमावियाः स्विरूपमम् तथहैवि मतष्ठमत। अयमक्षेवि प्रकक मतभमावियाः।


अखधकमारसकत्रस कथमम् अन्यक्षेषपु सकत्रक्षेषपु कमायर करनोमत इमत बनोदपुस शिक्नपुयमातम्। कदमा पकविरपरयनोयाः एकमादक्षेशियाः भविमत इमत जमास्यमत। सकत्रमाणमास व्यमाखमानस कतपुर प्रभविक्षेतम्। प्रदत्तमानमामम् सन्धक्षेयाः उदमाहरणमानमास ससकत्रस समाधनस कतपुर पमारयक्षेतम्। खसदकमाण्डमम् अखसदकमाण्डमम् इमत पमामणनक्षेयाः कधौशिलस जमास्यमत। गपुणयाः विकमदयाः पररूपमम् पकविररूपमम् सविणरदष्ट्रीघरयाः प्रकक मतभमावियाः इमत एतक्षेषमास सन्धष्ट्रीनमास जमानस प्रमाप्स्यमत। अस्य पमाठस्य सम्यकम् जमानक्षेन अमगमक्षेषपु पमाठक्षेषपु अस्य प्रविकखत्तस्थलमामन बपुद्ध्विमा तक्षेषमास ससस्कमारस कतपुर

प्रभविक्षेतम्।

[ . ]7 1 एकयाः पकविरपरयनोयाः॥ (६.१.८१)

सकत्रमाथर याः - अशस्मनखधकमारक्षे मविधष्ट्रीयममानयाः आदक्षेशियाः पकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे एकयाः एवि भविमत।


7


सकत्रव्यमाख्यमा - अखधकमारसकत्रममदमम्। अशस्मनम् पददयमशस्त। एकयाः (१/१), पकविरपरयनोयाः (६/२)

पकविरश्चि परश्चि इमत पकविरपरधौ इमत इतरक्षेतरयनोगदन्दसममासयाः। तयनोयाः पकविरपरयनोयाः इमत षष्ठष्ट्रीमदविचिनममदमम्। इतयाःआरभ्य ख्यत्यमातम् परस्य (६.१.११२) इमत सकत्रमातम् प्रमाकम् अयमम् अखधकमारयाः। ययनोयाः विणरयनोयाः ससमहतमा तयनोयाःएकयाः पकविरविणरयाः अपरयाः परविणरयाः चि भविमत। अशस्मनखधकमारक्षे मविधष्ट्रीयममानयाः आदक्षेशियाः पकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे एकयाः एविकतरव्ययाः इमत तदथरयाः। अशस्मनखधकमारक्षे पकविरपरयनोयाः दयनोयाः स्थमानक्षे एकयाः आदक्षेशियाः भविमत। अस्य उदमाहरणमामनअगक्षे आदम् गपुणयाः इत्यमामदषपु यथमास्थमानस स्पषष्ट्रीभमविष्यशन्त।

[ . ]7 2 आदम् गपुणयाः॥ (६.१.८४)

सकत्रमाथर याः - अविणमारदम् अमचि परक्षे पकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे एकयाः गपुण आदक्षेशियाः भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रममदमम्। आदम् गपुणयाः इमत पददयमात्मकममदस सकत्रमम्। आदम् (५/१), न तपुतपरकरणमम्। सविरमविधमम् अमप अकमारस गमाहयमत। गपुणयाः (१/१), अदक्षेङपुणयाः इमत ससजमाकरणमातम् अ (ह्रिस्वियाः), ए,

ओ इमत एतक्षे स्विरमायाः गपुणपदविमाच्यमायाः। एकयाः पकविरपरयनोयाः (६.१.८१) इमत अखधकक तमम्। पकविरस्य परस्य चि इमतदयनोयाः स्थमानक्षे एकयाः एवि आदक्षेशियाः भवितष्ट्रीमत तदथरयाः। इकनो यणमचि इमत सकत्रमातम् अमचि (७/१) इत्यनपुवितरतक्षे।अविणमारदम् अमचि परक्षे पकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे एकयाः गपुण आदक्षेशियाः भविमत इमत सकत्रमाथरयाः। अविणमारदम् अमचि परक्षे पकविरपरयनोयाःअविणमारचिनोयाः स्थमानक्षे एकयाः गपुणमादक्षेशियाः भवितष्ट्रीमत फखलतमाथरयाः। अयस गपुणमादक्षेशियाः असविणर अमचि परक्षे भविमत इमतअविधक्षेयमम्।

उदमाहरणमम् - उपक्षेन्द्रियाः। गङनोदकमम्। कक ष्णमदरयाः। तविल्कमारयाः।

सकत्रमाथरसमन्विययाः - उप इन्द्रियाः इमत शस्थतक्षे पकमारमातम् परस ययाः अकमारयाः अशस्त, तस्ममातम् परमम् अचिम्इन्द्रिशिब्दस्य इकमारयाःअशस्त, एविञ्च सयाः अकमारयाः इन्द्रिशिब्दस्य इकमारमातम् अव्यविमहतपकविरयाः अशस्त। अतयाःप्रकक तसकत्रक्षेण अकमार-इकमारयनोयाः स्थमानक्षे एकयाः गपुणनमामकयाः आदक्षेशियाः प्रमाप्ननोमत। अदक्षेङम् गपुणयाः इमत सकत्रसससजमाप्रकरणक्षे पमठतमम्। अ ए ओ इमत एतक्षेषमास नमाम गपुणयाः इमत। तत्र अ+इ इत्यनयनोयाः स्थमानक्षे एतक्षेषपु मत्रषपु कतमयाःस्यमामदमत प्रश्नयाः। तत्र स्थमान्यमादक्षेशियनोयाः ससख्यमाविहैषम्यमशस्त। अतयाः स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत पररभमाषयमास्थमानकक दमान्तयरमत्र द्रिषव्यमम्। तदथमा - अ+इ इत्यत्र अकमारस्य उच्चिमारणस्थमानस कण्ठयाः, इकमारस्य चि तमालपु।आदक्षेशिक्षेषपु अकमारस्य उच्चिमारणस्थमानस कण्ठयाः, एकमारस्य कण्ठतमालपु, ओकमारस्य कण्ठनोष्ठमम्। अत्र इदस स्पषस यदम्अकमार-इकमारयनोयाः स्थमानस कण्ठयाः चि तमालपु चि, एकमारस्यमामप स्थमानस कण्ठतमालपु। अतयाः अ+इ इमत स्थमामननमासह आदक्षेशिस्य ए इत्यस्य स्थमानतयाः आन्तयरमम्, समामष्ट्रीप्यमम् अशस्त। अत एवि एकमारयाः एवि आदक्षेशियाः भविमत।तदमा उपक्षेन्द्रियाः इमत शिब्दयाः मनष्पदतक्षे।

गङमायमायाः उदकमम् इमत मविगहयाः। सममासक्षे कक तक्षे गङमा उदकमम् इमत शस्थमतयाः उदविमत। गङमा उदकमम्इमत शस्थतक्षे गकमारमातम् परस ययाः आकमारयाः अशस्त, तस्ममातम् परमम् अचिम् उदकशिब्दस्य उकमारयाः अशस्त, एविञ्च सयाःआकमारयाः उदकशिब्दस्य उकमारमातम् अव्यविमहतपकविरयाः अशस्त। प्रकक तसकत्रक्षेण आकमार-उकमारयनोयाः स्थमानक्षे एकयाःगपुणनमामकयाः आदक्षेशियाः प्रमाप्ननोमत। तत्र आ+उ इत्यनयनोयाः स्थमानक्षे अ ए ओ इमत एतक्षेषपु मत्रषपु गपुणनमामकक्षे षपु कतमयाःस्यमामदमत प्रश्नयाः। तत्र स्थमान्यमादक्षेशियनोयाः ससख्यमाविहैषम्यमशस्त। अतयाः स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत पररभमाषयमास्थमानकक दमान्तयरमत्र द्रिषव्यमम्। तदथमा - आ+उ इत्यत्र आकमारस्य उच्चिमारणस्थमानस कण्ठयाः, उकमारस्य चि


अच्सन्धधौ एकमादक्षेशियाः प्रकक मतभमाविश्चि मटप्पणष्ट्री

ओष्ठधौ। आदक्षेशिक्षेषपु अकमारस्य उच्चिमारणस्थमानस कण्ठयाः, एकमारस्य कण्ठतमालपु, ओकमारस्य कण्ठनोष्ठमम्। अत्र इदसस्पषस यदम् आकमार-उकमारयनोयाः स्थमानस कण्ठयाः चि औष्ठधौ चि, ओकमारस्यमामप स्थमानस कण्ठनोष्ठमम्। अतयाः आ+उ इमतस्थमामननमा सह आदक्षेशिस्य ओकमारस्य स्थमानतयाः आन्तयरमम्, समामष्ट्रीप्यमम् अशस्त। अत एवि ओकमारयाः एवि आदक्षेशियाःभविमत। तदमा गङनोदकमम् इमत शिब्दयाः मनष्पदतक्षे।

कक ष्णस्य ऋमदयाः इमत मविगहयाः। सममासक्षे कक तक्षे कक ष्ण ऋमदयाः इमत शस्थमतयाः उदविमत। कक ष्ण ऋमदयाःइमत शस्थतक्षे णकमारमातम् परस ययाः अकमारयाः अशस्त, तस्ममातम् परमम् अचिम् ऋमदशिब्दस्य ऋकमारयाः अशस्त, एविञ्च सयाःअकमारयाः ऋमदशिब्दस्य ऋकमारमातम् अव्यविमहतपकविरयाः अशस्त। प्रकक तसकत्रक्षेण अकमार-ऋकमारयनोयाः स्थमानक्षे एकयाःगपुणनमामकयाः आदक्षेशियाः कतरव्ययाः अशस्त। अ+ऋ इत्यनयनोयाः स्थमानक्षे अ ए ओ इमत एतक्षेषपु मत्रषपु गपुणनमामकक्षे षपु कतमयाःस्यमामदमत प्रश्नयाः। तत्र स्थमान्यमादक्षेशियनोयाः ससख्यमाविहैषम्यमशस्त। अतयाः स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत पररभमाषयमास्थमानकक दमान्तयरमत्र द्रिषव्यमम्। तदथमा - अ+ऋ इत्यत्र अकमारस्य उच्चिमारणस्थमानस कण्ठयाः, ऋकमारस्य चिमकधमार। आदक्षेशिक्षेषपु अकमारस्य उच्चिमारणस्थमानस कण्ठयाः, एकमारस्य कण्ठतमालपु, ओकमारस्य कण्ठनोष्ठमम्। अत्र इदसस्पषस यदम् अकमार-ऋकमारयनोयाः स्थमानस कण्ठयाः चि मकधमार चि, परन्तपु आदक्षेशिक्षेषपु कस्यमामप उच्चिमारणस्थमानस कण्ठयाःमकधमार चिक्षेमत उभयस नमाशस्त। अतयाः आन्तरतम्यस्य अभमावियाः अशस्त। तदमा कयाः आदक्षेशियाः स्यमादम् इमत प्रश्नयाः।तदमा -

[ . ]7 3 उरणम् रयपरयाः॥ (१.१.५०)

सकत्रमाथर याः - ऋकमारस्य स्थमानक्षे मविधष्ट्रीयममानयाः अणम् रपरयाः सनक्षेवि प्रवितरतक्षे।

सकत्रव्यमाख्यमा - पररभमाषमासकत्रममदमम्। अशस्मनम् त्रष्ट्रीमण पदमामन सशन्त। उयाः अणम् रपरयाः इमतसकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। उयाः इमत ऋविणरस्य षष्ठ्यक्षेकविचिनमम्। अतयाः उयाः इत्यस्य ऋविणरस्य ऌविणरस्य चि इमतअथरयाः। अणम् (१/१), रपरयाः (१/१)। अत्र अणम् पकविरणकमारक्षेण सह अशस्त। रयाः परनो यस्ममादम् असधौ रपरयाः इमतबहहवष्ट्रीमहसममासयाः। अत्र रय इमत प्रत्यमाहमारयाः। ममाहक्षेश्विरसकत्रक्षेषपु लणम् इमत सकत्रक्षे लकमारमातम् परस ययाः अकमारयाः सयाःअनपुनमाखसकयाः अशस्त इमत पमामणमनपरम्परमायमामम् मन्यतक्षे। तक्षेन अयकमारक्षेण सह रक्षेफस्य यनोगक्षेन रय इमत प्रत्यमाहमारयाःमनष्पदतक्षे। तस्य अथरयाः रम् लम् इमत विणर। षष्ठष्ट्री स्थमानक्षेयनोगमा इमत सकत्रमातम् स्थमानक्षे इमत पदमनपुवितरतक्षे।स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत सकत्रमादमप स्थमानक्षे इमत पदमनपुवितरतक्षे, तस्य चि प्रथममान्ततयमा मविपररणमामनो भविमत।सकत्रमाथरयाः - ऋकमारस्य स्थमानक्षे अणयाः प्रसङक्षे सयाः अणम् रपरयाः सनक्षेवि प्रवितरतक्षे। अथमारतम् यमद ऋविणरस्य स्थमानक्षे अ इउ इत्यक्षेषपु कशश्चिदमप प्रसज्यतक्षे तदमा प्रयनोगमातम् पकविर तहैयाः सह रम् यनोजनष्ट्रीययाः इमत। यमद ऌविणरस्य स्थमानक्षे अ इ उइत्यक्षेषपु कशश्चिदमप प्रसज्यतक्षे तदमा प्रयनोगमातम् पकविर तहैयाः सह लम् यनोजनष्ट्रीययाः इमत।

अयमत्र समारयाः -

अ+ऋ इमत अनयनोयाः स्थमानक्षे गपुणयाः कतरव्ययाः चिक्षेतम् सविरदमा अरम् भविमत। अ+ऌ इमत अनयनोयाः स्थमानक्षेगपुणयाः कतरव्ययाः चिक्षेतम् सविरदमा अलम् भविमत। अ+ऋ इमत अनयनोयाः स्थमानक्षे विकमदयाः कतरव्ययाः चिक्षेतम् सविरदमा आरम् भविमत।अ+ऌ इमत अनयनोयाः स्थमानक्षे विकमदयाः कतरव्ययाः चिक्षेतम् सविरदमा आलम् भविमत। ऋकमारस्य गपुणविकदष्ट्री अरमारमाविधौ एवि इमतभमाष्यविमाक्यमम्।



उदमाहरणमम् - कक ष्ण ऋमदयाः इमत शस्थतक्षे अकमार-ऋकमारयनोयाः स्थमानक्षे आदम् गपुणयाः इमत सकत्रक्षेण अ ए ओइमत गपुणयाः प्रसकयाः। प्रकक तसकत्रक्षेण रपरत्विक्षे कक तक्षे अरम् ए ओ इमत त्रययाः आदक्षेशियाः प्रमाप्तमायाः। एतक्षेषपु अरम् इत्यस्यउच्चिमारणस्थमानस कण्ठयाः चि मकधमार चि। अतयाः अ+ऋ इमत स्थमामननमा सह अरम् इत्यस्य एविस्थमानकक दमान्तयरमशस्त। अतयाः अरम् इत्यक्षेवि आदक्षेशियाः भविमत। तक्षेन कक ष्णम् अरम् मदयाः इमत शस्थतक्षे विणरसम्मक्षेलनक्षेनकक ष्णमदरयाः इमत पररमनमष्ठतस रूपस लभ्यतक्षे।

तवि ऌकमारयाः इमत विमाक्यमम्। दयनोयाः पदयनोयाः अधरममात्रमाकमाखलकस समामष्ट्रीप्यस मविविमकतस चिक्षेतम् ससमहतमा भविमत।तदमा तवि ऌकमारयाः इमत शस्थमतयाः उदविमत। विकमारमातम् परस ययाः अकमारयाः, तस्ममातम् परमम् अचिम् ऌकमारशिब्दस्य ऌइमत विणरयाः अशस्त, एविञ्च सयाः अकमारयाः ऌकमारमातम् अव्यविमहतपकविरयाः अशस्त। आदम् गपुणयाः इमत सकत्रक्षेण अकमार-

ऌकमारयनोयाः स्थमानक्षे एकयाः गपुणनमामकयाः आदक्षेशियाः कतरव्ययाः अशस्त। अ+ऌ इत्यनयनोयाः स्थमानक्षे अ ए ओ इमत एतक्षेषपुमत्रषपु गपुणनमामकक्षे षपु कतमयाः स्यमामदमत प्रश्नयाः। तत्र स्थमान्यमादक्षेशियनोयाः ससख्यमाविहैषम्यमशस्त। अतयाः स्थमानक्षेऽन्तरतमयाःइमत पररभमाषयमा स्थमानकक दमान्तयरमत्र द्रिषव्यमम्। अ+ऌ इत्यत्र अकमारस्य उच्चिमारणस्थमानस कण्ठयाः, ऌकमारस्य चिदन्तमायाः। अकमार-ऌकमारयनोयाः स्थमानक्षे प्रसकयाः गपुणयाः उरणम् रपरयाः इमत सकत्रक्षेण अलम् ए ओ इमत स्यमातम्। एतक्षेषपु अलम्इत्यस्य उच्चिमारणस्थमानस कण्ठयाः चि दन्तमायाः चि। अतयाः अ+ऌ इमत स्थमामननमा सह अलम् इत्यस्य एविस्थमानकक दमान्तयरमशस्त। अतयाः अलम् एवि भविमत। तक्षेन तविम् अलम् कमारयाः इमत शस्थतक्षे विणरसम्मक्षेलनक्षेन तविल्कमारयाःइमत पररमनमष्ठतस रूपस लभ्यतक्षे।


. 1 एकयाः पकविरपरयनोयाः इमत ककीदृशिस सकत्रमम्। कश्चि तदथरयाः।

. 2 गङनोदकमम् इत्यत्र ओकमारयाः कक्षे न सकत्रक्षेण।

. 3 आदम् गपुणयाः इमत सकत्रस्यमाथर खलखत।

. 4 उरणम् रपरयाः इमत सकत्रक्षे अणम् कक्षे न णकमारक्षेण।

. 5 ऋकमारस्य स्थमानक्षे इकमारयाः भविमत चिक्षेतम् विस्तपुतयाः कयाः आदक्षेशियाः भविमत, कक्षे न चि सकत्रक्षेण।

. 6 आदम् गपुणयाः इत्यस्य उदमाहरणमम् मकमम्।१) गव्यमम् २) नमाव्यमम् ३) मविष्णविक्षे ४) उपक्षेकमा

. 7 उरणम् रपरयाः इत्यस्य उदमाहरणमम् मकमम्।१) कक ष्णमदरयाः २) गविक्षेन्द्रियाः ३) नरक्षेन्द्रियाः ४) शिचिष्ट्रीन्द्रियाः

[ . ]7 4 विकमदरक्षेमचि॥ (६.१.८५)

सकत्रमाथर याः - अविणमारदम् एमचि परक्षे पकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे एकयाः विकमदयाः आदक्षेशियाः भविमत।



सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रमक्षेतदम्। अशस्मनम् पददयमशस्त। विकमदयाः एमचि इमत सकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। विकमदयाः(१/१), एमचि (७/१)। आदम् गपुणयाः इमत सकत्रमादम् आदम् इमत पञ्चम्यक्षेकविचिनमान्तस पदमनपुवितरतक्षे। एकयाः पकविरपरयनोयाः(६.१.८१) इमत अखधकक तमम्। पकविरस्य परस्य चि इमत दयनोयाः स्थमानक्षे एकयाः एवि आदक्षेशियाः भवितष्ट्रीमत तदथरयाः।अविणमारदम् एमचि परक्षे पकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे एकयाः विकमदयाः आदक्षेशियाः भविमत इमत सकत्रमाथरयाः। अथमारतम् यमद अविणरयाः (ह्रिस्वियाःदष्ट्रीघर्वो विमा) एचियाः (ए ओ ऐ औ) अव्यविमहतपकविरयाः स्यमातम् तमहर पकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे विकमदयाः (आ ऐ औ) एकमादक्षेशियाःभवितष्ट्रीमत। अविणमारदम् एमचि परक्षे पकविरपरयनोयाः अविणर-एचिनोयाः स्थमानक्षे एकयाः विकमदयाः आदक्षेशियाः भवितष्ट्रीमत फखलतमाथरयाः।

अपविमादयाः - आदम् गपुणयाः इमत सकत्रक्षेण अविणमारदम् अमचि परक्षे गपुणयाः मविमहतयाः। विकमदरक्षेमचि इमत सकत्रक्षेणअविणमारदम् एमचि परक्षे विकमदयाः मविमहतमा। अविणमारदम् एमचि परक्षे इदस सकत्रदयममप कमायमारय प्रवितरत। तदमा कक्षे न सकत्रक्षेण कमायरकतरव्यमममत प्रश्नयाः। यमद सविरत्र आदम् गपुणयाः इमत सकत्रस प्रवितरत तदमा विकमदरक्षेमचि इमत सकत्रस्य प्रविकत्त्यथर कक्षेत्रमम्अथमारतम् मकममप लक्ष्यस नमाविमशिष्यक्षेत। तदमा विकमदरक्षेमचि इमत सकत्रस व्यथरतमामम् आपदक्षेत। परन्तपु भगवितयाः पमामणनक्षेयाःमकममप विचिनस न व्यथरमम्। अतयाः विकमदरक्षेमचि इमत सकत्रस्य यमाविदम् लक्ष्यस तमावितम् सविरममप तस्यहैवि अस्तपु। तस्यलक्ष्यक्षे आदम् गपुणयाः न प्रवितरत। गपुणस्य यमावितम् लक्ष्यस दृषस तमाविदम् विस्तपुतयाः नमाशस्त। तशस्मनम् लमाघविमम् आगतमम्।अयस लक्ष्यससकनोचियाः अथमारतम् लक्ष्यक्षे प्रविकखत्तबमाधयाः विकमदरक्षेमचि इमत सकत्रक्षेण कक तयाः। अतयाः विकमदरक्षेमचि सकत्रस गपुणस्यअपविमादयाः। गपुणयाः अविश्यप्रमाप्तयाः आसष्ट्रीतम्। तथमामप विकमदरक्षेमचि इमत सकत्रमम् आरब्धमम्। अतयाः तदम् बमाधकमक्षेवि भविमत।गपुणयाः उत्सगरमविखधयाः भविमत, विकमदयाः अपविमादयाः भविमत।

उदमाहरणमम् - कक ष्णहैकत्विमम्। गङधौघयाः। दक्षेविहैश्वियरमम्। कक ष्णधौत्कण्ठ्यमम्।

सकत्रमाथरसमन्विययाः - कक ष्णस्य एकत्विमम् इमत मविगहयाः। सममासक्षे कक तक्षे कक ष्ण एकत्विमम् इमत शस्थमतयाःउदविमत। णकमारनोत्तरवितर्थी ययाः अकमारयाः, तस्ममातम् परमम् एचिम् एकत्विशिब्दस्य ए इमत विणरयाः अशस्त, एविञ्च सयाःअकमारयाः एकमारमातम् अव्यविमहतपकविरयाः अशस्त। अतयाः अ+ए इत्यत्र अविणमारदम् एचिम् इमत शस्थमतयाः अशस्त। तदमाअ+ए इमत पकविरपरयनोयाः दयनोयाः स्थमानक्षे प्रकक तसकत्रक्षेण (आ ऐ औ इमत एतक्षेषपु) विकमदयाः एकमादक्षेशियाः प्रमाप्ननोमत। एषपुकतमयाः स्यमातम्। तत्र स्थमान्यमादक्षेशियनोयाः ससख्यमाविहैषम्यमशस्त। अतयाः स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत पररभमाषयमास्थमानकक दमान्तयरमत्र द्रिषव्यमम्। तदथमा - स्थमामननयाः अकमारस्य उच्चिमारणस्थमानस कण्ठयाः, एकमारस्य चिकण्ठतमालपु। आदक्षेशिक्षेषपु कक्षे विलमम् ऐकमारस्य एवि उच्चिमारणस्थमानस कण्ठतमालपु। अतयाः अ+ए इमत स्थमामननमा सहआन्तरतम्यमम् ऐकमारस्य एवि अशस्त। तदमा अ+ए इमत अनयनोयाः स्थमानक्षे अन्तरतमयाः ऐकमारयाः भविमत। तदमा कक ष्णम्ऐ कत्विमम् इमत शस्थमतयाः जमायतक्षे। विणरमक्षेलनक्षेन कक ष्णहैकत्विमम् इमत रूपस खसद्ध्यमत।

गङमायमायाः ओघयाः इमत मविगहयाः। सममासक्षे कक तक्षे गङमा ओघयाः इमत शस्थमतयाः उदविमत। तत्र आ+ओ इमतअनयनोयाः स्थमानक्षे स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत पररभमाषमाबलक्षेन कण्ठनोष्ठस्थमानजन्यत्विधमरण अन्तरतमयाः औकमारयाःभविमत। तदमा गङधौघयाः इमत रूपस खसद्ध्यमत। गङमाप्रविमाहयाः इमत अस्य शिब्दस्यमाथरयाः।

दक्षेविस्य ऐश्वियरमम् इमत मविगहयाः। सममासक्षे कक तक्षे दक्षेवि ऐश्वियरमम् इमत शस्थमतयाः उदविमत। तत्र अ+ऐ इमतअनयनोयाः स्थमानक्षे स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत पररभमाषमाबलक्षेन कण्ठतमालपुस्थमानजन्यत्विधमरण अन्तरतमयाः ऐकमारयाःभविमत। तदमा दक्षेविश्विहैयरमम् इमत रूपस खसद्ध्यमत।



कक ष्णस्य औत्कण्ठ्यमम् इमत मविगहयाः। सममासक्षे कक तक्षे कक ष्ण औत्कण्ठ्यमम् इमत शस्थमतयाः उदविमत। तत्रअ+औ इमत अनयनोयाः स्थमानक्षे स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत पररभमाषमाबलक्षेन कण्ठनोष्ठस्थमानजन्यत्विधमरण अन्तरतमयाःऔकमारयाः भविमत। तदमा कक ष्णधौत्कण्ठ्यमम् इमत रूपस खसद्ध्यमत। कक ष्णसम्बशन्धखजजमासमा इमत तदथरयाः।

अच्सशन्धप्रकरणक्षे कस्य सकत्रस्य विस्तपुतयाः मकयतम् कमायरकक्षेत्रमम्, मकयतम् लक्ष्यमम् इमत अधयाःपमटकमापयरविक्षेकणक्षेन स्फपु टस भमविष्यमत।

पकविर याः परयाः आदक्षेशियाः ककीदृशियाः सकत्रमम्

अ इकम् गपुणयाः पकविरपरयनोयाः एकमादक्षेशियाः आदम् गपुणयाः

अ एचिम् विकमदयाः पकविरपरयनोयाः एकमादक्षेशियाः विकमदरक्षेमचि

इकम् अचिम् असविणरयाः यणम् पकविरस्य स्थमानक्षे आदक्षेशियाः इकनो यणमचि

एचिम् अचिम् अयम् अविम् आयम् आविम् पकविरस्य स्थमानक्षे आदक्षेशियाः एचिनोऽयविमायमावियाः

[ . ]7 5 एत्यक्षेधत्यकठ्सपु॥ (६.१.८६)

सकत्रमाथर याः - अविणमारदम् एजमादनोयाः एत्यक्षेधत्यनोयाः ऊमठ चि परक्षे पकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे विकमदयाः एकमादक्षेशियाः भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रमक्षेतदम्। एत्यक्षेधत्यकठ्सपु इमत एकमक्षेवि पदमत्र सकत्रक्षे। तच्चिसप्तमष्ट्रीबहहविचिनमान्तमम्। एमतयाः चि एधमतयाः चि ऊठम् चि इमत एत्यक्षेधत्यकठयाः इमत इतरक्षेतरयनोगदन्दयाः। तक्षेषपुएत्यक्षेधत्यकठ्सपु इमत। प्रथमपमाठक्षे एवि आलनोमचितस यदम् धमातपुमनदरशिमाय इकम् शश्तपम् विमा व्यविमह्रियतक्षे। अत्र इणम् गतधौ,एध विकदधौ इमत धमातक स्तयाः। तयनोयाः शश्तपम्-प्रत्यययनोगक्षेन एमतयाः एधमतयाः इमत शिब्दधौ मनष्पदक्षेतक्षे। आदम् गपुणयाः इमतसकत्रमादम् आतम् इमत पञ्चम्यन्तस पदमनपुवितरतक्षे। विकमदरक्षेमचि सकत्रमादम् विकमदयाः एमचि इमत पददयमप्यनपुवितरतक्षे। एकयाःपकविरपरयनोयाः इमत अखधकक तमम्। पकविरस्य परस्य चि इमत दयनोयाः स्थमानक्षे एकयाः एवि आदक्षेशियाः भवितष्ट्रीमत तदथरयाः।पदयनोजनमा - आदम् एमचि एत्यक्षेधत्यकठ्सपु विकमदयाः एकयाः पकविरपरयनोयाः इमत।

तदमामदमविखधयाः - अत्र कथस तदमामदमविखधयाः भवितष्ट्रीमत मकखञ्चतम् प्रदश्यरतक्षे। यक्षेन मविखधस्तदन्तस्य इमतसकत्रव्यमाख्यमाविसरक्षे तदमामविखधयाः मविविकतयाः। तस्यहैवि प्रयनोगस्थलमामन एतमामन। एमचि एत्यक्षेधत्यकठ्सपु इमत पददयससप्तम्यमामम्। तयनोयाः एमचि इमत पदक्षेन लक्ष्यक्षे एकदमा कक्षे विलमम् एकयाः एवि अलम् लभ्यतक्षे। अतयाः एमचि इमत अल्बनोधकसपदमशस्त। एविस समत तदमामदमविखधयाः भविमत। अथर्वो भविमत - एजमामदयाः एमतयाः एधमतयाः चि इमत। अत्र एचिम् कक्षे विलमम्इणम्-धमातनोयाः एध्धमातनोश्चि मविशिक्षेषणमशस्त, न तपु ऊठम् इत्यस्यमामप, यतनो मह ऊठम् कदमामप एजमामदयाः न भविमत।

सकत्रमाथर्वो भविमत - अविणमारदम् एजमादनोयाः एत्यक्षेधत्यनोयाः ऊमठ चि परक्षे पकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे विकमदयाः एकमादक्षेशियाःभविमत इमत। अथमारतम् अविणमारतम् परस एजमामदयाः अथमारतम् यस्य आमदयाः विणरयाः एचिम्-प्रत्यमाहमारस्थयाः अशस्त तमादृशियाः इणम्धमातपुयाः, एधम् धमातपुयाः विमा यमद स्यमातम् अथविमा ऊठम् स्यमातम् तमहर पकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे विकमदयाः एकमादक्षेशियाः भवितष्ट्रीमत।



सकत्रमावितरणमम् - उप एमत उप एधतक्षे इत्यत्र विकमदरक्षेमचि इमत सकत्रक्षेणहैवि विकमदसम्भविक्षे एतत्सकत्रस कपु तयाःकक तमममत प्रश्न उमदयमातम्। तत्रनोत्तरमम् - एमङ पररूपमम् इमत सकत्रमम् अगक्षे अशस्त। तदथर्वो मह - अविणमारन्तमादम्उपसगमारदम् एङमादधौ धमातधौ परक्षे पकविरपरयनोयाः पररूपमम् एकमादक्षेशियाः भविमत। अत एवि उप एमत, उप एधतक्षे इत्यत्र एमङपररूपमम् इमत सकत्रक्षेण पररूपमम् प्रमाप्तमम्। तस्य अपविमादत्विक्षेन विकमदस मविधमातपुमम् एत्यक्षेधत्यकठ्सपु इमत सकत्रस प्रणष्ट्रीतसपमामणमनमपुमननमा।

उदमाहरणमम् - उपहैमत। उपहैधतक्षे। प्रष्ठधौहयाः।

सकत्रमाथरसमन्विययाः - इणम्-धमातनोयाः प्रथमपपुरुषक्षे एकविचिनक्षे रूपमम् एमत इमत। उप इमत उपसगरयनोगक्षेन उपएमत इमत शस्थमतयाः उदविमत। धमातकपसगरयनोयाः ससमहतमा अमनविमायमार। अत्र अविणमारतम् परमम् एजमामदयाः अथमारतम्एकमारमामदयाः इणम्-धमातपुयाः अशस्त। तदमा अ+ए इमत पकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे एमङ पररूपमम् इमत सकत्रक्षेण पररूपक्षे प्रमाप्तक्षेएत्यक्षेधत्यकठ्सपु इमत सकत्रक्षेण विकमदयाः मविधष्ट्रीयतक्षे। तत्र अ+ए इमत अनयनोयाः स्थमानक्षे स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमतपररभमाषमाबलक्षेन कण्ठतमालपुस्थमानजन्यत्विधमरण अन्तरतमयाः ऐकमारयाः भविमत। तदमा उपहैमत इमत रूपस खसद्ध्यमत।समष्ट्रीपस गच्छमत इमत तदथरयाः।

एध्धमातनोयाः तप्रत्ययक्षे रूपमम् एधतक्षे इमत। उप इमत उपसगरयनोगक्षेन उप एधतक्षे इमत शस्थमतयाः उदविमत।तत्र अविणमारतम् परमम् एजमामदयाः एध्धमातपुयाः अशस्तयाः। अतयाः अ+ए इमत शस्थतक्षे एमङ पररूपमम् इमत सकत्रक्षेण पररूपक्षेप्रमाप्तक्षे एत्यक्षेधत्यकठ्सपु इमत सकत्रक्षेण विकमदयाः मविधष्ट्रीयतक्षे। तत्र अ+ए इमत अनयनोयाः स्थमानक्षे स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमतपररभमाषमाबलक्षेन कण्ठतमालपुस्थमानजन्यत्विधमरण अन्तरतमयाः ऐकमारयाः भविमत। तदमा उपहैधतक्षे इमत रूपस खसद्ध्यमत।समष्ट्रीपस विधरतक्षे इमत तदथरयाः।

प्रष्ठधौहयाः इमत प्रष्ठविमाहम् इत्यस्य षष्ठष्ट्री। तत्र प्रष्ठ ऊहयाः इमत शस्थमतयाः अशस्त। ऊहशिब्दक्षे ऊकमारयाः ऊठम्अशस्त इमत बनोद्ध्यमम्। अविणमारदम् ऊमठ परक्षे पकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे आदम् गपुणयाः इमत सकत्रक्षेण गपुणयाः प्रसज्यतक्षे। अतयाःआदम् गपुणयाः इमत सकत्रक्षेण प्रमाप्तस गपुणस बमाखधत्विमा अ+ऊ इमत पकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे आन्तरतम्यमातम् औ इमत विकमदयाःभविमत। तदमा प्रष्ठधौहयाः इमत रूपस मनष्पदतक्षे।

अशस्मनम् सकत्रक्षे कमामनचिन विमामतरकमामन सशन्त। तमामन सममासक्षेन उपन्यस्यन्तक्षे।

. . )7 5 1 अकमादकमहन्यमामपुपससख्यमानमम्। (विमामतरकमम्)विमामतरकमाथर याः - अकशिब्दमादम् ऊमहनष्ट्रीशिब्दक्षे परक्षे पकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे विकमदयाः एकमादक्षेशियाः भविमत।

उदमाहरणमम् - अकमाणमामम् ऊमहनष्ट्री इमत मविगहयाः। सममासक्षे कक तक्षे अक ऊमहनष्ट्री इमत शस्थतक्षे अकमार-

ऊकमारयनोयाः स्थमानक्षे आदम् गपुणयाः इमत सकत्रक्षेण गपुणक्षे प्रमाप्तक्षे अनक्षेन विमामतरकक्षे न विकमदयाः भविमत। तदमा अकधौमहणष्ट्री इमत रूपसमनष्पदतक्षे। अकधौमहणष्ट्री इमत सक्षेनमायमायाः नमाम। तस्यमायाः चि पररममाणस - २१८७० रथमायाः, २१८७० गजमायाः,६५६१० अश्विमायाः, १०९३५० पदमातययाः भविशन्त।

. . )7 5 2 प्रमादम् ऊहनोढनोरक्षेषहैष्यक्षेषपु। (विमामतरकमम्)विमामतरकमाथर याः - प्र इमत उपसगमारतम् परक्षे यमद ऊह ऊढ ऊमढ एष एष्य इमत एतक्षे शिब्दमायाः स्यपुयाः तमहर

पकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे विकमदयाः एकमादक्षेशियाः भविमत।



उदमाहरणमम् - प्र ऊहयाः - प्रधौहयाः (उत्तमयाः ऊहकतमार, तकर कतमार)। प्र ऊढयाः - प्रधौढयाः (विकदयाः)। प्र ऊमढयाः- प्रधौमढयाः (प्रधौढतमा)। प्र एषयाः - प्रहैषयाः (प्रक्षेरणमा)। प्र एष्ययाः - प्रहैष्ययाः (प्रक्षेरणयनोग्ययाः, सक्षेविकयाः)।

. . )7 5 3 ऋतक्षे चि तकतष्ट्रीयमासममासक्षे। (विमामतरकमम्)विमामतरकमाथर याः - तकतष्ट्रीयमासममासक्षे अविणमारतम् ऋकमारमादधौ ऋतशिब्दक्षे परक्षे पकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे विकमदयाः एकमादक्षेशियाः

भविमत।

उदमाहरणमम् - सपुखक्षेन ऋतयाः इमत तकतष्ट्रीयमासममासक्षे कक तक्षे सपुख ऋतयाः इमत शस्थतक्षे आदम् गपुणयाः इत्यनक्षेनगपुणक्षे प्रमाप्तक्षे अनक्षेन विमामतरकक्षे न अकमार-ऋकमारयनोयाः स्थमानक्षे विकमदयाः एकमादक्षेशियाः भविमत। स्थमानत आन्तयमारदम् अकमार-

ऋकमारयनोयाः स्थमानक्षे उरणम् रपरयाः इमत सकत्रक्षेण आरम् आदक्षेशियाः भविमत। तदमा सपुखमातरयाः इमत रूपस मनष्पदतक्षे। सपुखष्ट्रीइमत तदथरयाः।

. . )7 5 4 प्र-वित्सतर-कम्बल-विसनमाणर -दशिमानमामम् ऋणक्षे। (विमामतरकमम्)विमामतरकमाथर याः - प्र वित्सतर कम्बल विसन ऋण दशि एभ्ययाः ऋणशिब्दक्षे परक्षे पकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे विकमदयाः

एकमादक्षेशियाः भविमत।

उदमाहरणमम् - प्र ऋणमम् - प्रमाणरमम् (उत्तममम् ऋणमम्)। वित्सतर ऋणमम् - वित्सतरमाणरमम् (वित्सस्य कक तक्षेगकहष्ट्रीतमम् ऋणमम्)। कम्बल ऋणमम् - कम्बलमाणरमम् (कम्बलस्य कक तक्षे गकहष्ट्रीतमम् ऋणमम्)। विसन ऋणमम् -विसनमाणरमम् (विसस्य कक तक्षे गकहष्ट्रीतमम् ऋणमम्)। ऋण ऋणमम् - ऋणमाणरमम् (एकस्य ऋणस्य कक तक्षे गकहष्ट्रीतमम् अपरमम्ऋणमम्)। दशि ऋणमम् - दशिमाणरमम् (यशस्मनम् दक्षेशिक्षे दशिप्रकमारकस जलमम् अशस्त स दक्षेशिमविशिक्षेषयाः)।

[ . ]7 6 उपसगमारदम् ऋमत धमातधौ॥ (६.१.८८)

सकत्रमाथर याः - अविणमारन्तमादम् उपसगमारदम् ऋकमारमादधौ धमातधौ परक्षे पकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे विकमदयाः एकमादक्षेशियाः भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रमक्षेतदम्। अशस्मनम् त्रष्ट्रीमण पदमामन सशन्त। उपसगमारतम् (५/१), ऋमत (७/१),

धमातधौ (७/१)। ऋतम् इमत तपरकरणमम्। तक्षेन ह्रिस्वियाः एवि ऋकमारयाः बनोध्ययाः। आदम् गपुणयाः इमत सकत्रमादम् आतम् इमतपञ्चम्यन्तस पदमनपुवितरतक्षे। विकमदरक्षेमचि इमत सकत्रमादम् विकमदयाः इमत पदमप्यनपुवितरतक्षे। एकयाः पकविरपरयनोयाः इमत अखधकक तमम्।पकविरस्य परस्य चि इमत दयनोयाः स्थमानक्षे एकयाः एवि आदक्षेशियाः भवितष्ट्रीमत तदथरयाः। पदयनोजनमा - आदम् उपसगमारतम् ऋमतधमातधौ विकमदयाः एकयाः पकविरपरयनोयाः इमत।

तदन्तमविखधयाः - अशस्मनम् सकत्रक्षे तदन्तमविखधयाः भविमत। अत्र आदम् उपसगमारतम् इमत सममानमविभमककसपददयमम् अशस्त। अत्र आदम् इमत मविशिक्षेषणमम् , उपसगमारतम् इमत चि मविशिक्षेष्यमम्। अतयाः तदन्तमविखधयाः भविमत। तदमातथमा मविशिक्षेष्ययाः उपसगरयाः गमाहयाः यस्य अन्तक्षे मविशिक्षेषणमम् अविणरयाः अशस्त। अत्र उपसगरयाः इमत मविशिक्षेष्ययाः। आदम्इमत मविशिक्षेषणमम्। तदन्तमविखधनमा अविणमारन्तयाः उपसगरयाः इत्यथरयाः भविमत।

तदमामदमविखधयाः - अशस्मनम् सकत्रक्षे कथस तदमामदमविखधयाः भवितष्ट्रीमत मकखञ्चतम् प्रदश्यरतक्षे। यक्षेनमविखधस्तदन्तस्य इमत सकत्रव्यमाख्यमाविसरक्षे तदमामविखधयाः मविविकतयाः। तस्यहैवि प्रयनोगस्थलमामन एतमामन। ऋमत धमातधौइमत पददयस सप्तम्यमामम्। तयनोयाः ऋमत इमत पदक्षेन लक्ष्यक्षे एकदमा कक्षे विलमम् एकयाः एवि अलम् ऋकमारयाः लभ्यतक्षे। अतयाः



ऋमत इमत अल्बनोधकस पदमशस्त। एविस समत तदमामदमविखधयाः भविमत। एविञ्च तथमा मविशिक्षेष्यस गमाहस यस्य आमदमविशिक्षेषणमम् अशस्त। अत्र मविशिक्षेष्ययाः धमातपुयाः इमत, मविशिक्षेषणमम् ऋतम् इमत। अतयाः तथमा धमातपुयाः बनोध्ययाः यस्य आमदयाःविणरयाः ऋकमारयाः अशस्त। अथर्वो भविमत - ऋकमारमामदयाः धमातपुयाः इमत।

सकत्रमाथर्वो भविमत - अविणमारन्तमादम् उपसगमारदम् ऋकमारमादधौ धमातधौ परक्षे पकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे विकमदयाः एकमादक्षेशियाःभविमत इमत।

उदमाहरणमम् - प्रमाच्छर मत।

सकत्रमाथरसमन्विययाः - प्र ऋच्छमत इत्यत्र प्र इमत अविणमारन्तयाः उपसगरयाः अशस्त, ऋच्छमत इमतऋकमारमामदयाः धमातपुयाः परक्षे अशस्त। तत्र आदम् गपुणयाः इमत सकत्रक्षेण गपुणक्षे प्रमाप्तक्षे प्रकक तसकत्रक्षेण विकमदयाः मविधष्ट्रीयतक्षे। यमदअत्रमामप आदम् गपुणयाः इमत सकत्रमक्षेवि प्रवितरत तमहर प्रकक तसकत्रस मनरविकमाशिमम् अथमारतम् व्यथर भविक्षेतम्। अतयाःविचिनप्रमाममाण्यमातम् अयस गपुणस्यमापविमादयाः। अ+ऋ इमत पकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे आ ऐ औ एषपु अन्यतमयाः प्रसज्यतक्षे। तत्रआ अणम् अशस्त, स चि ऋकमारस्य स्थमानक्षे प्रमाप्तयाः। अतयाः उरणम् रपरयाः इमत सकत्रक्षेण आरम् इमत भविमत। तदमा आरम्ऐ औ एषपु आरम् एवि स्थमानतयाः अन्तरतमयाः। पकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे आरम् इमत आदक्षेशियाः एवि भविमत। तदमा प्रमाच्छर मतइमत रूपस मनष्पदतक्षे।

[ . ]7 7 एमङ पररूपमम्॥ (६.१.९१)

सकत्रमाथर याः - अविणमारन्तमादम् उपसगमारदम् एङमादधौ धमातधौ परक्षे पकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे पररूपमम् एकमादक्षेशियाः भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे दक्षे पदक्षे स्तयाः। एमङ (७/१), परस्य रूपमम् पररूपमम्इमत षष्ठष्ट्रीतत्पपुरुषसममासयाः। पकविरविणरयाः परविणररूपक्षेण अविमशिष्यक्षेत इमत पररूपशिब्दस्यमाथरयाः। आदम् गपुणयाः इमतसकत्रमादम् आतम् इमत पञ्चम्यन्तस पदमनपुवितरतक्षे। उपसगमारदम् ऋमत धमातधौ इमत सकत्रमादम् उपसगमारतम् इमत पञ्चम्यन्तसधमातधौ इमत सप्तम्यक्षेकविचिनमान्तस चिक्षेमत पददयमनपुवितरतक्षे। एकयाः पकविरपरयनोयाः इमत अखधकक तमम्। पकविरस्य परस्य चिइमत दयनोयाः स्थमानक्षे एकयाः एवि आदक्षेशियाः भवितष्ट्रीमत तदथरयाः। पदयनोजनमा - आदम् उपसगमारतम् एमङ धमातधौ पकविरपरयनोयाःएकयाः पररूपमम् इमत।

तदमामदमविखधयाः तदन्तमविखधश्चि - आदम् उपसगमारतम् इमत सममानमविभमककस पददयमम्। आदम् इमतमविशिक्षेषणमम् उपसगमारदम् इमत मविशिक्षेष्यमम्। अतयाः तदन्तमविखधनमा अविणमारन्तमादम् उपसगमारदम् इमत अथर्वो भविमत। एमङधमातधौ इमत सप्तम्यन्तस पददयमशस्त। तयनोयाः एमङ इमत अल्बनोधकमशस्त। अतयाः तदमामदमविखधनमा एङमामदधमातधौइमत अथर्वो भविमत।

सकत्रमाथर्वो भविमत - अविणमारन्तमादम् उपसगमारदम् एङमादधौ धमातधौ परक्षे पकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे पररूपमम् एकमादक्षेशियाःभविमत।

अपविमादयाः - अ+ए, आ+ए, अ+ओ, आ+ओ इमत शस्थतधौ विस्तपुतयाः विकमदरक्षेमचि इमत सकत्रक्षेण विकमदयाःप्रमाप्ननोमत। अतयाः अयस मविखधयाः विकमदरक्षेमचि इत्यस्य अपविमादयाः अशस्त। अविणमारतम् एजमामदयाः इणम् एध विमा धमातपुयाः यमदस्यमातम् तमहर एमङ पररूपमममत सकत्रक्षेण पररूपक्षे प्रमाप्तक्षे एत्यक्षेधत्यकठ्सपु इमत सकत्रक्षेण विकमदयाः भविमत। अतयाः एमङपररूपमम् इत्यस्य एत्यक्षेधत्यकठ्सपु इमत सकत्रमम् अपविमादयाः। प्रथमस विकमदरक्षेमचि इत्यस्य अपविमादयाः एमङ पररूपमम्।



उदमाहरणमम् - प्रक्षेजतक्षे। उपनोषमत।

सकत्रमाथरसमन्विययाः - प्र एजतक्षे (एजक दष्ट्रीप्तधौ इमत धमातपुयाः) इत्यत्र अविणमारन्तयाः उपसगरयाः प्र अशस्त। ततयाःपरमम् एङमामदयाः धमातपुयाः एजतक्षे इमत अशस्त। विकमदरक्षेमचि इमत सकत्रक्षेण विकदधौ प्रमाप्तमायमामम् एमङ पररूपमम् इमत सकत्रक्षेणविकदक्षेयाः अपविमादयाः भविमत। मकञ्च प्र-उपसगरस्य अकमारस्य एकमारस्य चि स्थमानक्षे पररूपमम् भविमत, अथमारतम् अकमारयाःएकमाररूपक्षेण अविमशिष्यतक्षे। तदमा प्रक्षेजतक्षे इमत रूपस खसद्ध्यमत। प्रकषरण दष्ट्रीप्यमत इमत तदथरयाः।

उप ओषमत (उष दमाहक्षे इमत धमातपुयाः) इत्यत्र अविणमारन्तयाः उपसगरयाः उप अशस्त। ततयाः परमम् एङमामदयाःधमातपुयाः ओषमत अशस्त। विकमदरक्षेमचि इमत सकत्रक्षेण विकदधौ प्रमाप्तमायमामम् एमङ पररूपमम् इमत सकत्रक्षेण विकदक्षेयाः अपविमादयाःभविमत। मकञ्च उप-उपसगरस्य अकमारस्य ओकमारस्य चि स्थमानक्षे पररूपमम् भविमत, अथमारतम् अकमारयाःओकमाररूपक्षेण अविमशिष्यतक्षे। तदमा उपनोषमत इमत रूपस खसद्ध्यमत। ज्विलमत इमत तदथरयाः।

. . )7 7 1 शिकन्ध्विमामदषपु पररूपस विमाच्यमम्। (विमामतरकमम्)इदस विमामतरकमम्। पमामणमनमपुमनयाः यथमा सकत्रपमाठस खललक्षेख तथहैवि गणपमाठममप खललक्षेख। तशस्मनम्

मविमशिषकमायमारथर शिब्दमायाः ससगकहष्ट्रीतमायाः सशन्त। तक्षेषपु अन्यतमयाः गणयाः शिकन्ध्विमामदगणयाः। विमामतरकमाथरयाः - अमचि परक्षेशिकन्ध्विमामदमविषयक्षे टक्षेयाः पररूपस भविमत।

उदमाहरणमम् - शिकन्धपुयाः। ककर न्धपुयाः। कपु लटमा। मनष्ट्रीषमा। हलष्ट्रीषमा। लमाङलष्ट्रीषमा। पतञ्जखलयाः। समारङयाः।सष्ट्रीमन्तयाः।

विमामतरकमाथरसमन्विययाः - शिकमानमामम् अन्धपुयाः कक पयाः। शिक अन्धपुयाः इमत शस्थतक्षे ककमारनोत्तरवितर्थी अकमारयाःअचियाः अव्यविमहतपकविरयाः अशस्त। अतयाः शिक इत्यस्य अकमारयाः मटससजकयाः। तस्य पररूपक्षे कक तक्षे शिकन्धपुयाः इमत रूपसखसद्ध्यमत।

ककमारणमामम् अन्धपुयाः। (ककमारयाः कक्षे मचितम् नकपमायाः, तक्षेषमास कक पयाः इत्यथरयाः।) ककर अन्धपुयाः इत्यत्र पररूपक्षे कक तक्षेककर न्धपुयाः इमत रूपमनष्पखत्तयाः।

कपु लक्षेषपु अटमत समा कपु लटमा (व्यमभचिमाररणष्ट्री सष्ट्री)। कपु ल अटमा इमत शस्थतक्षे टक्षेयाः पररूपक्षे कपु लटमा इमतखसदमम्।

मनसम् ईषमा इत्यत्र मनसम् शिब्दस्य असम् मटससजकयाः अशस्त। तस्य पररूपक्षे कक तक्षे मनम् ईषमा इमतजमायतक्षे। विणरमक्षेलनक्षेन मनष्ट्रीषमा इमत रूपस मनष्पदतक्षे। बपुमदयाः इमत तदथरयाः।

पततम् अञ्जखलयाः इत्यत्र पततम्-शिब्दस्य अतम् मटससजकयाः अशस्त। तस्य पररूपक्षे कक तक्षे पतम् अञ्जखलयाःइमत जमायतक्षे। विणरमक्षेलनक्षेन पतञ्जखलयाः इमत रूपस मनष्पदतक्षे। महमाभमाष्यकमारयाः शिक्षेषमावितमारयाः पतञ्जखलयाः इमत तदथरयाः।

समार अङयाः - समारङयाः (हररणयाः पमकमविशिक्षेषनो विमा)।

सष्ट्रीमनम् अन्तयाः (सष्ट्रीम्नयाः अन्तयाः - सष्ट्रीमन्तयाः)। अत्र मटयाः अनम् अशस्त। तस्य पररूपक्षे कक तक्षे सष्ट्रीमन्तयाःइमत खसद्ध्यमत। नमारष्ट्रीणमास कक्षे शिविक्षेशिक्षे मशिरखस यमा कक्षे शिमविभमाखजकमा रक्षेखमा दृश्यतक्षे समा सष्ट्रीमन्तयाः इत्यपुच्यतक्षे।

शिकन्ध्विमामदगणयाः आकक मतगणयाः।



आकक त्यमा स्विरूपक्षेण कमायरदशिरनक्षेन गण्यतक्षे पररचिष्ट्रीयतक्षे इमत आकक मतगणयाः। यशस्मनम् गणक्षे अवितरममाननोऽमपकशश्चितम् शिब्दयाः तद्गणस्थयाः इवि गकहतक्षे चिक्षेदक्षेवि तस्य रूपस समाधपु इमत विकपुस शिक्यतक्षे तदमा स गणयाः आकक मतगणयाःइमत गण्यतक्षे।

ममातरण्डयाः इमत शिब्दयाः लनोकक्षे प्रखसदयाः। सकयरयाः इमत तदथरयाः। मकतण्डक्षे भवियाः ममातरण्डयाः इमत तस्यमनष्पखत्तयाः। परन्तपु मकतण्डशिब्दयाः कथमममत प्रश्नयाः। तत्रनोच्यतक्षे मकतमम् अण्डमम् इमत कमरधमारयसममासक्षे कक तक्षे मकतअण्ड इमत शस्थमतयाः उदविमत। तत्र पररूपक्षे कक तक्षे मकतण्डशिब्दयाः मनष्पदतक्षे। अयस मकतण्डशिब्दयाः शिकन्ध्विमामदगणक्षेनमाशस्त। परन्तपु तस्य यदम् रूपस ततम् तदमा एवि सम्भविमत यमद स शिब्दयाः शिक्न्ध्विमामदगणक्षे अशस्त इमत मन्यतक्षे।अतयाः एवि शिकन्ध्विमामदगणयाः आकक मतगणयाः इमत कथ्यतक्षे।


. 8 विकमदरक्षेमचि इमत सकत्रस्यमाथर खलखत।

. 9 विकमदरक्षेमचि इमत सकत्रस्य अपविमादयाः कयाः।

. 10 एमङ पररूपमममत इमत सकत्रस्यमापविमादयाः कयाः।१) विकमदरक्षेमचि २) एङयाः पदमान्तमादमत ३) एत्यक्षेधत्यकठ्सपु ४) आदम् गपुणयाः

. 11 एमङ पररूपमममत इमत सकत्रस्यनोदमाहरणस मकमम्।१) प्रक्षेजतक्षे २) उपहैमत ३) गङधौघयाः ४) दक्षेविमालययाः

. 12 अधयाः प्रथमस्तम्भस्य मदतष्ट्रीयस्तम्भक्षे कयाः अपविमादयाः इमत यपुकमास तमाखलकमास मचिनपुत।

स्तम्भयाः-१ स्तम्भयाः-२(क) आदम् गपुणयाः (i) एमङ पररूपमम्(ख) विकमदरक्षेमचि (ii) एत्यक्षेधत्यकठ्सपु(ग) एमङ पररूपमम् (iii) अकयाः सविणर दष्ट्रीघरयाः(घ) इकनो यणमचि (iv) विकमदरक्षेमचि

(क) (ख) (ग) (घ)

१) (i) (ii) (iii) (iv)

२) (ii) (i) (iii) (iv)

३) (iii) (ii) (i) (iv)

४) (iv) (i) (ii) (iii)



[ . ]7 8 अकयाः सविणर दष्ट्रीघर याः॥ (६.१.९७)

सकत्रमाथर याः - अकयाः सविणर अमचि परक्षे पकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे दष्ट्रीघरयाः एकमादक्षेशियाः भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् त्रष्ट्रीमण पदमामन सशन्त। अकयाः सविणर दष्ट्रीघरयाः इमतसकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। अकयाः (५/१), सविणर (७/१), दष्ट्रीघरयाः (१/१)। इकनो यणमचि इमत सकत्रमादम् अमचि इमतसप्तम्यन्तस पदमनपुवितरतक्षे। एकयाः पकविरपरयनोयाः इमत अखधकक तमम्। पकविरस्य परस्य चि इमत दयनोयाः स्थमानक्षे एकयाः एविआदक्षेशियाः भवितष्ट्रीमत तदथरयाः। पदयनोजनमा - अकयाः सविणर अमचि दष्ट्रीघरयाः एकयाः पकविरपरयनोयाः इमत। सकत्रमाथर्वो भविमत -अकयाः सविणर अमचि परक्षे पकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे दष्ट्रीघरयाः एकमादक्षेशियाः भविमत। अकयाः परमम् सविणरयाः अचिम् विस्तपुतयाः अकम् एविभविमत। अतयाः अथर्वो भविमत - अ इ उ ऋ ऌ इमत विणरभ्ययाः परस यमद सविणमारयाः अ इ उ ऋ ऌ विणमारयाः स्यपुयाः तमहरपकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे (अकम् -सविणमारचिनोयाः स्थमानक्षे) दष्ट्रीघरयाः एकमादक्षेशियाः भविमत।

उदमाहरणमम् - दहैत्यमाररयाः। शष्ट्रीशियाः। मविष्णकदययाः। हनोततॄमषयाः।

सकत्रमाथरसमन्विययाः - दहैत्यमानमामम् अररयाः इमत मविगहयाः। सममासक्षे कक तक्षे दहैत्य अररयाः इमत शस्थमतयाः उदविमत।तत्र यकमारमातम् परस ययाः अकमारयाः, तस्ममातम् परमम्, तपुल्यमास्यप्रयत्नस सविणरमम् इमत सकत्रक्षेण सविणरयाः अचिम् अकमारयाःअशस्त। आदम् गपुणयाः इमत सकत्रक्षेण गपुणक्षे प्रमाप्तक्षे प्रकक तसकत्रक्षेण पकविरपरयनोयाः अकमार-अकमारयनोयाः स्थमानक्षे स्थमानक्षेऽन्तरतमयाःइमत पररभमाषयमा स्थमानत आन्तयमारदम् आकमारयाः एवि दष्ट्रीघरयाः एकमादक्षेशियाः भविमत। तदमा दहैत्यम् आ ररयाः इमत शस्थतक्षेविणरमक्षेलनक्षेन दहैत्यमाररयाः इमत रूपस खसद्ध्यमत। दहैत्यमानमामम् दमानविमानमामम् शित्रपुयाः इमत तदथरयाः।

खशययाः ईशियाः इमत मविगहयाः। सममासक्षे कक तक्षे शष्ट्री ईशि इमत शस्थमतयाः उदविमत। तत्र ईकमारमातम् परमम् ईकमारयाःअशस्त, स चि तपुल्यमास्यप्रयत्नस सविणरमम् इमत सकत्रक्षेण सविणरससजकयाः। अत्र इकनो यणमचि इत्यनक्षेन पकविरस्यईकमारस्य स्थमानक्षे यमण प्रमाप्तक्षे अकयाः सविणर दष्ट्रीघरयाः इमत प्रकक तसकत्रक्षेण पकविरपरयनोयाः ईकमार-ईकमारयनोयाः स्थमानक्षेस्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत पररभमाषयमा स्थमानत आन्तयमारदम् ईकमारयाः एवि दष्ट्रीघरयाः एकमादक्षेशियाः भविमत। तदमा शष्ट्रीशियाः इमतरूपस पररमनमतष्ठमत।

मविष्णनोयाः उदययाः इमत मविगहयाः। सममासक्षे कक तक्षे मविष्णपु उदययाः इमत शस्थमतयाः उदविमत। तत्र उकमारमातम् परमम्उकमारयाः अशस्त, स चि तपुल्यमास्यप्रयत्नस सविणरमम् इमत सकत्रक्षेण सविणरससजकयाः। अत्र इकनो यणमचि इत्यनक्षेन पकविरस्यउकमारस्य स्थमानक्षे यमण प्रमाप्तक्षे अकयाः सविणर दष्ट्रीघरयाः इमत प्रकक तसकत्रक्षेण पकविरपरयनोयाः उकमार-उकमारयनोयाः स्थमानक्षेस्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत पररभमाषयमा स्थमानत आन्तयमारदम् ऊकमारयाः एवि दष्ट्रीघरयाः एकमादक्षेशियाः भविमत। तदमा मविष्णकदययाःइमत रूपस पररमनमतष्ठमत।

हनोतमा ऋमषयाः इमत मविगहयाः। कमरधमारयसममासक्षे कक तक्षे हनोतक ऋमषयाः इमत शस्थमतयाः उदविमत। तत्र ऋविणमारतम्परमम् ऋविणरयाः अशस्त। स चि तपुल्यमास्यप्रयत्नस सविणरमम् इमत सकत्रक्षेण सविणरससजकयाः। अत्र इकनो यणमचि इत्यनक्षेनपकविरस्य ऋकमारस्य स्थमानक्षे यमण प्रमाप्तक्षे अकयाः सविणर दष्ट्रीघरयाः इमत प्रकक तसकत्रक्षेण पकविरपरयनोयाः ऋकमार-ऋकमारयनोयाःस्थमानक्षे स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत पररभमाषयमा स्थमानत आन्तयमारदम् ॠकमारयाः एवि दष्ट्रीघरयाः एकमादक्षेशियाः भविमत। तदमाहनोततॄमषयाः इमत रूपस पररमनमतष्ठमत।



कस्ममातम् परस कयाः सविणरयाः भमवितपुमम् अहरमत, अमप चि तथमा समत कयाः आदक्षेशियाः स्यमातम् तदम् अधयाःचितपुरशपमटकमायमास प्रदमशिरतमम् अशस्त।

१) अ+अ = आ अ+आ = आ आ+अ = आ आ+आ = आ२) इ+इ = ई इ+ई = ई ई+इ = ई ई+ई = ई३) उ+उ = ऊ उ+ऊ = ऊ ऊ+उ = ऊ ऊ+ऊ = ऊ४) ऋ+ऋ = ॠ ऋ+ॠ = ॠ ॠ+ऋ = ॠ ॠ+ॠ = ॠ

[ . ]7 9 एङयाः पदमान्तमादमत॥ (६.१.१०५)

सकत्रमाथर याः - पदमान्तमादम् एङयाः अमत परक्षे पकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे पकविररूपमम् एकमादक्षेशियाः भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् त्रष्ट्रीमण पदमामन सशन्त। एङयाः पदमान्तमादम् अमत इमतसकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। एङयाः (५/१), पदस्य अन्तयाः पदमान्तयाः इमत षष्ठष्ट्रीतत्पपुरुषसममासयाः। तस्ममातम् पदमान्तमातम् इमतपञ्चम्यक्षेकविचिनमम्। अमत (७/१), तपरस्तत्कमालस्य इमत सकत्रक्षेण अत्र एकममामत्रकयाः अकमारयाः बनोध्ययाः। अमम पकविरयाःइमत सकत्रमादम् पकविरयाः इमत पदमनपुवितरतक्षे। एकयाः पकविरपरयनोयाः इमत अखधकक तमम्। पकविरस्य परस्य चि इमत दयनोयाः स्थमानक्षेएकयाः एवि आदक्षेशियाः भवितष्ट्रीमत तदथरयाः। पदयनोजनमा - पदमान्तमादम् एङयाः अमत पकविरपरयनोयाः एकयाः पकविरयाः भविमत। सकत्रमाथर्वोभविमत - पदमान्तमादम् एङयाः अमत परक्षे पकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे पकविररूपमम् एकमादक्षेशियाः भविमत। एचिनोऽयविमायमावियाः सकत्रस्य अयसयनोगयाः अपविमादयाः।

उदमाहरणमम् - हरक्षेऽवि। मविष्णनोऽवि।

सकत्रमाथरसमन्विययाः - हररशिब्दस्य सम्बनोधनमम् हरक्षे इमत। अविम्-धमातनोयाः लनोमट मध्यमपपुरुषक्षे रूपमम् अविइमत। हरक्षे अवि इमत विमाक्यक्षे शस्थतक्षे रक्षेफमातम् परयाः ययाः एकमारयाः सयाः अविशिब्दस्य अकमारमातम् अव्यविमहतपकविरयाः अशस्त।तत्र एचिनोऽयविमायमावियाः इमत सकत्रक्षेण अयमादक्षेशिक्षे प्रमाप्तक्षे प्रकक तसकत्रक्षेण पकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे पकविररूपक्षे कक तक्षे हरक्षेऽवि इमत विमाक्यससम्पदतक्षे। हक्षे हरक्षे, हक्षे गनोमविन्द, त्विस रक, पमामह इमत तदथरयाः।

मविष्णपुशिब्दस्य सम्बनोधनमम् मविष्णनो इमत। अविम्-धमातनोयाः लनोमट मध्यमपपुरुषक्षे रूपमम् अवि इमत। मविष्णनोअवि इमत विमाक्यक्षे शस्थतक्षे रक्षेफमातम् परयाः ययाः एकमारयाः सयाः अविशिब्दस्य अकमारमातम् अव्यविमहतपकविरयाः अशस्त। तत्रएचिनोऽयविमायमावियाः इमत सकत्रक्षेण अयमादक्षेशिक्षे प्रमाप्तक्षे प्रकक तसकत्रक्षेण पकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे पकविररूपक्षे कक तक्षे मविष्णनोऽवि इमत विमाक्यससम्पदतक्षे। हक्षे मविष्णनो, त्विस रक, पमामह इमत तदथरयाः।

[बहहत्र 'ऽ' इमत यतम् मचिह्निस दृश्यतक्षे तस्य नमाम अविगहयाः इमत। तशच्चिह्निस दशिरयमत यदम् अत्र एकयाः ह्रिस्वियाःअकमार आसष्ट्रीतम्, अधपुनमा नमाशस्त। पकविररूपयाः पररूपयाः लपुप्तयाः विमा अभवितम् इमत दशिरयमत। अस्य मचिह्निस्य मकममपउच्चिमारणस न भविमत, न विमा कतरव्यमम्। यत्र इदस मचिह्निस खलखखतमशस्त तत्र लपुप्तस्य अकमारस्य उच्चिमारणस नहैविकतरव्यमम्। ]

[ . ]7 10 लनोपयाः शिमाकल्यस्य॥ (८.३.१९)

सकत्रमाथर याः - अविणरपकविरयनोयाः पदमान्तयनोयाः यवियनोयाः अमशि परक्षे विमा लनोपयाः।



सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् पददयमशस्त। लनोपयाः (१/१), शिमाकल्यस्य (६/१)। भनो-भगनो-अघनो-अपकविरस्य यनोऽमशि (८.३.१७) इमत सकत्रमातम् अपकविरस्य इमत षष्ठ्यन्तमम् अमशि इमत सप्तम्यन्तमम् इमतपददयमनपुवितरतक्षे। अपकविरस्य इत्यस्य अविणरपकविरयनोयाः इमत षष्ठष्ट्रीमदविचिनत्विक्षेन पररणमामयाः भविमत। अविणरयाः पकविरयाःयमाभ्यमास तधौ अपकविर। तयनोयाः अपकविरयनोयाः इमत बहहवष्ट्रीमहसममासयाः। अत्र अविणरयाः इत्यनक्षेन अकमारस्य अषमादशि भक्षेदमायाःबनोध्यमायाः। व्यनोलरघपुप्रयत्नतरयाः शिमाकटमायनस्य इत्यस्ममातम् व्यनोयाः इमत षष्ठष्ट्रीमदविचिनमान्तमम् पदमनपुवितरतक्षे। विम् चि यम् चिइमत व्यधौ, तयनोयाः व्यनोयाः इमत इतरक्षेतरयनोगदन्दसममासयाः। पदस्य इत्यखधकक तमम् अशस्त। तस्य पदयनोयाः इमतषष्ठष्ट्रीमदविचिनत्विक्षेन पररणमामनो भविमत। विमाक्ययनोजनमा - अपकविरयनोयाः व्यनोयाः पदयनोयाः लनोपयाः शिमाकल्यस्य अमशि। अत्रपदयनोयाः अपकविरयनोयाः व्यनोयाः इमत शस्थमतयाः भविमत। तत्र अपकविरयनोयाः इमत व्यनोयाः इत्यस्य मविशिक्षेषणमम्। व्यनोयाः इमत चिपदयनोयाः इत्यस्य मविशिक्षेषणमम्। अत एवि व्यनोयाः इत्यसशिक्षे तदन्तमविखधयाः भविमत। तक्षेन अविणरपकविरयाः यनो यकमारयाः, विकमारयाःविमा तदन्तस यतम् पदस, तस्य विमा लनोपयाः। ततयाः अलनोऽन्त्यस्य इमत पररभमाषयमा अन्तयनोयाः विकमारयकमारयनोयाः एविलनोपयाः भविमत। अतयाः फखलतमाथरयाः भविमत - पदमान्तयनोयाः अविणरपकविरयनोयाः व्यनोयाः लनोपयाः विमा स्यमातम् अमशि परक्षे।शिमाकल्ययाः नमाम कशश्चितम् पमामणमनपकविरवितर्थी व्यमाकरणकमारयाः। तस्य मतक्षेन इदस कमायर भविमत। परन्तपु अन्यक्षेषमामम्आचिमायमारणमास मतक्षे इदस कमायर न भविमत। पमामणमनयाः उभयमम् अनपुमनोदतक्षे। अतयाः मविकल्पयाः फलमत। सकत्रमाथर्वोभविमत - अविणरपकविरयनोयाः पदमान्तयनोयाः यवियनोयाः अमशि परक्षे विमा लनोपयाः। अथमारतम् पदमान्तक्षे अविणरयाः पकविरमम् यस्ममातम् तमादृशियाःयकमारयाः विकमारयाः विमा अशस्त चिक्षेतम् अमपचि ततयाः परमम् अशिम्-प्रत्यमाहमारस्थयाः विणरयाः अशस्त चिक्षेतम् यकमारविकमारयनोयाःमविकल्पक्षेन लनोपयाः भविमत। अथमारतम् अमशि परक्षे यमद पदमान्तक्षे अयम् अविम् आयम् आविम् एतक्षे स्यपुयाः तमहर तक्षेषमामम् यकमारस्यविकमारस्य चि लनोपयाः मविकल्पक्षेन भवितष्ट्रीत्यथरयाः।

उदमाहरणमम् - हर आगच्छ। मविष्ण आगच्छ। तस्ममा आह। मविष्णमा आस्थमा।

सकत्रमाथरसमन्विययाः - हरक्षे आगच्छ इत्यमादष्ट्रीमन एतमामन विमाक्यमामन सशन्त। विमाक्यक्षे ससमहतमा मविकल्पक्षेनभविमत। यमद ससमहतमा स्यमातम् तमहर तत्र ससमहतमाखधकमारस्थमामन सकत्रमामण प्रवितरन्तक्षे। तदमा हरक्षे आगच्छ इत्यपुदमाहरणक्षेएकमारयाः अचियाः आकमारमातम् अव्यविमहतपकविरयाः अशस्त। अत एवि एचिनोऽयविमायमावियाः इमत सकत्रस प्रवितरतक्षे। तदमा एकमारस्यस्थमानक्षे अयम् इमत आदक्षेशियाः भविमत। तदमा हरयम् आगच्छ इमत शस्थमतयाः जमायतक्षे। तत्र पदमान्तक्षे अविणरयाः पकविर यस्ममातम्तमादृशियाः यकमारयाः अशस्त, अथमारतम् पदमान्तक्षे अयम् इमत अशस्त, तस्ममातम् परमम् अशिम्-प्रत्यमाहमारस्थयाः आकमारयाःअशस्त। लनोपयाः शिमाकल्यस्य इमत सकत्रक्षेण मविकल्पक्षेन लनोपयाः भविमत। यदमा लनोपयाः न भविमत तदमा लनोपमाभमाविपकक्षेहरयम् आगच्छ इमत चि शस्थतक्षे विणरमक्षेलनक्षेन हरयमागच्छ इमत समाधपु रूपस मनष्पदतक्षे।

मविष्णनो आगच्छ। तस्महै आह। मविष्णधौ आस्थमा। इत्यक्षेषपु उदमाहरणक्षेषपु अमप उपरर दमशिरतक्रमक्षेणकमायमारमण भविशन्त। अमप चि मविष्णविम् आगच्छ। तस्ममायम् आह। मविष्णमाविम् आस्थमा। इमत शस्थमतयाः जमायतक्षे। एषपुउदमाहरणक्षेषपु अविणरपकविरयाः यकमारयाः विकमारयाः चिमाशस्त। यवियनोयाः लनोपयाः मविकल्पक्षेन भविमत। तदमा लनोपमाभमाविपकक्षे -मविष्णविमागच्छ। तस्ममायमाह। मविष्णमाविमास्थमा। इमत रूपमामण भविशन्त।

एषपु चितपुषपुर उदमाहरणक्षेषपु लनोपपकक्षे तपु - हर आगच्छ। मविष्ण आगच्छ। तस्ममा आह। मविष्णमा आस्थमाइमत शस्थमतयाः भविमत। तदमा तक्षेषपु अविणमारतम् परमम् सविणरयाः अविणरयाः अशस्त। अतयाः अकयाः सविणर दष्ट्रीघरयाः इमत सकत्रक्षेणसविणरदष्ट्रीघरकमादक्षेशिक्षे प्रमाप्तक्षे -



[ . ]7 11 पकविरत्रमाखसदमम्॥ (८.२.१)

सकत्रमाथर याः - सपमादसप्तमाध्यमाययीं प्रमत मत्रपमादष्ट्री अखसदमा, मत्रपमादमाममप पकविर प्रमत परमम् अखसदमम्।

सकत्रव्यमाख्यमा - अखधकमारसकत्रममदमम्। अषममाध्यमायस्य चितपुथरपमादस्य अ अ (८.४.६७) इमतअशन्तमसकत्रस यमाविदम् अयमखधकमारयाः। अशस्मनम् सकत्रक्षे पददयमम् अशस्त। पकविरत्र अखसदमम् इमत सकत्रगतपदच्छक्षेदयाः।पकविरत्र इमत त्रलम्-प्रत्ययमान्तमम् अव्ययमम्। पकविरत्र इत्यत्र सप्तम्यथर त्रलम् अशस्त। तक्षेन पकविरशस्मनम् इत्यथरयाः लभ्यतक्षे।कस्ममातम् पकविरशस्मनम्, मकस चि ततम् पकविरमम् इमत प्रश्नयाः। तत्रनोच्यतक्षे - अषमाध्यमाय्यमामम् अषधौ अध्यमायमायाः सशन्त, प्रमतअध्यमायस चि चित्विमारयाः पमादमायाः सन्तष्ट्रीमत सपुमविमदतमम्। पकविरत्रमाखसदमम् इमत सकत्रमम् अषममाध्यमायस्य मदतष्ट्रीयपमादस्यप्रथमस सकत्रमम्। तदमा कस्ममातम् पकविरमम् इत्यस्य उत्तरस भविमत अस्ममातम् (पकविरत्रमाखसदमम् इमत) सकत्रमातम् पकविरमम्। मकस ततम्पकविरमम् इमत प्रश्नस्य उत्तरस भविमत - पकविर मविदममानस शिमासमम्, सकत्रजमालमम् इमत। तच्चि अषममाध्यमायस्यप्रथमपमादक्षेन सह सप्त अध्यमायमायाः इमत इयतम् अशस्त। इयमानम् भमागयाः सपमादसप्तमाध्यमायष्ट्री इमत कथ्यतक्षे। अविमशिषमायाःअषममाध्यमायस्य त्रययाः पमादमायाः मत्रपमादष्ट्री इमत कथ्यतक्षे।

अखसदमममत प्रथमहैकविचिनमान्तस पदमम्। खसदमम् इत्यस्य मनष्पनमम् इत्यथरयाः। न खसदमम् अखसदमममतनञम्-तत्पपुरुषयाः सममासयाः। अखसदमम् इत्यस्य अखसदविदम् अमनष्पनविदम् इमत अथरयाः मक्रयतक्षे। मकमम् अखसदमम् इमतप्रश्नयाः। तदमा उच्यतक्षे। मत्रपमादष्ट्री अखसदमा। सपमादसप्तमाध्यमाययीं प्रमत मत्रपमादष्ट्री अखसदमा।

इदमखधकमारसकत्रमम्। तक्षेन इतयाः (पकविरत्रमाखसदमम् इमत) परस यमाविदखधकमारस सविरषपु सकत्रक्षेषपु अस्य मनविक्षेशियाःकतरव्ययाः। तदमा मत्रपमादमामम् अमप पकविरसकत्रस प्रमत परसकत्रमम् अखसदमम् इमत अथर्वो लभ्यतक्षे।

सकत्रमाथर्वो भविमत - सपमादसप्तमाध्यमाययीं प्रमत मत्रपमादष्ट्री अखसदमा, मत्रपमादमाममप पकविर प्रमत परमम् अखसदमम्।

एविञ्च सपमादसप्तमाध्यमायष्ट्री इमत खसदकमाण्डमम् उच्यतक्षे। मत्रपमादष्ट्री इमत अखसदकमाण्डमपुच्यतक्षे। यतनो महसपमादसप्तमाध्यमाययीं प्रमत मत्रपमादष्ट्री अखसदमा, मकञ्च मत्रपमादमाममप पकविरसकत्रस प्रमत परसकत्रमम् अखसदमम् तथमामपसपमादसप्तमाध्यमायष्ट्री खसदमा एवि। इदममप बनोध्यस यतम् मत्रपमादमाममप परस प्रमत पकविरसकत्रमम् खसदमम्।

सकत्रमाथरसमन्विययाः - हर आगच्छ इत्यत्र लनोपयाः शिमाकल्यस्य (८.३.१९) इमत लनोपमविधमायकस सकत्रसमत्रपमादष्ट्रीस्थमम् अशस्त। अकयाः सविणर दष्ट्रीघरयाः (६.१.९७) इमत सपमादसप्तमाध्यमायष्ट्रीस्थमम् अशस्त। अतयाःपकविरत्रमाखसदमम् इमत सकत्रप्रभमाविमातम् अकयाः सविणर दष्ट्रीघरयाः इमत सकत्रस प्रमत लनोपयाः शिमाकल्यस्य इमत सकत्रमम् अखसदमम्।अथमारतम् लनोपयाः शिमाकल्यस्य इमत सकत्रस नमाशस्त इवि। तक्षेन अकयाः सविणर दष्ट्रीघरयाः इमत सकत्रस लनोपयाः शिमाकल्यस्य इमतसकत्रक्षेण कक तस यवियनोयाः लनोपस नहैवि जमानमामत। तद्दृष्टमा हर आगच्छ इमत शस्थमतयाः नमाशस्त, विस्तपुतयाः हरयम्आगच्छ इत्यक्षेवि शस्थमतयाः अशस्त इमत मन्यतक्षे। अतयाः अकयाः परस सविणरयाः अकम् नमास्तष्ट्रीमत न सविणरदष्ट्रीघरकमादक्षेशियाः।तक्षेन हर आगच्छ इमत शस्थमतयाः तथहैवि मतष्ठमत, तत्र पपुनयाः सविणरदष्ट्रीघरकमादक्षेशियाः न भविमत। एविमक्षेवि मविष्णआगच्छ। तस्ममा आह। मविष्णमा आस्थमा इमत एषपु उदमाहरणक्षेषपु अमप न सविणरदष्ट्रीघरकमादक्षेशियाः। मकन्तपुअस्मद्दृष्टमा तपु सविर शिमासस खसदमक्षेवि। अतयाः अस्ममामभयाः हर आगच्छ इमत एविमक्षेवि खलख्यतक्षे, व्यविमह्रियतक्षे चि।




. 13 अकयाः सविणर दष्ट्रीघरयाः इमत सकत्रस्यमाथर खलखत।

. 14 (ए+ए) इमत एकमारमातम् परमम् एकमारयाः अशस्त चिक्षेतम् मकस सकत्रस प्रवितरतक्षे।

. 15 एङयाः पदमान्तमादमत इमत सकत्रस कस्यमापविमादयाः।

. 16 लनोपयाः शिमाकल्यस्य इमत सकत्रक्षेण कस्य लनोपयाः मविधष्ट्रीयतक्षे।

. 17 मविष्णनो आगच्छ इत्यस्य मविष्ण आगच्छ इमत पररवितरनमान्तरमम् सविणरदष्ट्रीघरसशन्धयाः कपु तनो न भविमत।

. 18 अखसदकमाण्डक्षे कक्षे पमादमायाः सशन्त।

. 19 मविष्णनो आगच्छ इत्यस्य सन्धधौ मकस रूपस मनष्पदतक्षे। १) मविष्ण आगच्छ, मविष्णमाविमागच्छ २) मविष्णमा आगच्छ, मविष्णविमागच्छ ३) मविष्ण आगच्छ, मविष्णविमागच्छ ४) मविष्ण आगच्छ, मविष्णमाविगच्छ

. 20 उत्तरस्य यनोग्यस क्रमस मनशश्चिनपुत यत्र पकविरस्य अपविमादयाः परसकत्रमम्।i) एमङ पररूपमम् ii) एत्यक्षेधत्यकठ्सपु iii) विकमदरक्षेमचि iv) आदम् गपुणयाः

१) (i) (ii) (iii) (iv)

२) (ii) (i) (iii) (iv)

३) (iv) (iii) (i) (ii)

४) (iv) (i) (iii) (ii)

. 21 अधयाः प्रथमस्तम्भक्षे शस्थमतयाः प्रदमशिरतमा। तत्र मकस सकत्रस प्रवितरत इमत मदतष्ट्रीयसम्भमातम् चिक्षेतव्यमम्।(क) आ+ए (i) इकनो यणमचि(ख) इ+उ (ii) आदम् गपुणयाः(ग) ए+ऊ (iii) विकमदरक्षेमचि(घ) आ+उ (iv) एचिनोऽयविमायमावियाः

(क) (ख) (ग) (घ)

१) (i) (ii) (iii) (iv)

२) (ii) (i) (iii) (iv)

३) (iii) (i) (iv) (ii)

४) (ii) (iii) (iv) (i)

इतयाः ऊध्विरमम् प्लपुतमानमामम् प्रगकहमाणमास चि प्रकक मतभमावियाः मविधमास्यतक्षे। अतयाः कक्षे प्लपुतमायाः कक्षे विमा प्रगकहमायाःइमत जमानमाय कमामनचिन सकत्रमामण उपन्यस्यन्तक्षे। अयस सशन्धयाः प्रकक मतभमाविसशन्धयाः इमत कथ्यतक्षे।



[ . ]7 12 दकरमादकतक्षे चि॥ (८.२.८४)

सकत्रमाथर याः - दकरमातम् सम्बनोधनक्षे विमाक्यस्य टक्षेयाः प्लपुतनो विमा भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे त्रष्ट्रीमण पदमामन सशन्त। द करमातम् हहतक्षे चि इमतसकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। दकरमातम् (५/१), हहतक्षे (७/१), चि इत्यव्ययपदमम्। विमाक्यस्य टक्षेयाः प्लपुत उदमात्तयाः इमत सकत्रमातम्विमाक्यस्य इमत षष्ठ्यक्षेकविचिनमान्तस, टक्षेयाः इमत षष्ठ्यक्षेकविचिनमान्तमम्, प्लपुतयाः इमत प्रथममान्तमम् इमत त्रष्ट्रीमण पदमामनअनपुवितरन्तक्षे। पदसमकहयाः विमाक्यमम्। पदयनोजनमा - दकरमातम् हहतक्षे विमाक्यस्य टक्षेयाः प्लपुतयाः भविमत। कशश्चितम् कखञ्चतम्आहयमत। तदमा प्रथमनोच्चिमाररतस शिब्दस बनोध्यममानयाः न शृणनोमत, मकन्तपु अखधकस प्रयत्नमम् अपक्षेकतक्षे, तदमा स दकरक्षेअशस्त इमत मन्यतक्षे। हहतशिब्दस्य आहमानमम् अथरयाः। आहमानमम् अत्र सम्बनोधनमक्षेवि। सकत्रमाथर्वो भविमत - दकरमातम्सम्बनोधनक्षे विमाक्यस्य टक्षेयाः प्लपुतनो विमा भविमत।

उदमाहरणमम् - आगच्छ कक ष्ण३।

सकत्रमाथरसमन्विययाः - आगच्छ कक ष्ण३ इमत अशस्मनम् विमाक्यक्षे कशश्चितम् गनोपयाः कक ष्णमम् आहयमत। तदमाअल्पध्विमनस कक ष्णयाः शनोतपुस न शिक्ननोमत। तक्षेन जमायतक्षे यतम् कक ष्णयाः दकरक्षे अशस्त। अतयाः गनोपयाः उच्चिहैयाः विदमत।आगच्छ कक ष्ण इमत विमाक्यक्षे णकमारमातम् परवितर्थी अकमारयाः मटससजकयाः। स प्रकक तसकत्रक्षेण प्लपुतयाः भविमत। तदमाआगच्छ कक ष्ण३ इमत विमाक्यस सम्पदतक्षे।

[ . ]7 13 ईदकदक्षेदम् मदविचिनस प्रगकहमम्॥ (१.१.११)

सकत्रमाथर याः - ईदन्तमम् ऊदन्तमम् एदन्तमम् चि मदविचिनस प्रगकहससजस भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - ससजमासकत्रममदमम्। अनक्षेन सकत्रक्षेण प्रगकहससजमा मविधष्ट्रीयतक्षे। अशस्मनम् सकत्रक्षे त्रष्ट्रीमण पदमामनसशन्त। ईदकदक्षेतम् मदविचिनमम् प्रगकहमम् इमत सकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। ईतम् चि ऊतम् चि एतम् चि इमत ईद कदक्षेतम् इमतसममाहमारदन्दसममासयाः। अत्र ईतम् ऊतम् एतम् एषपु तपरकरणमम् सन्दक्षेहरमामहत्यमाथरमम् न तपु तपरस्तत्कमालस्य इमततत्कमाखलकस्य गहणमाथरमम्। ईदकदक्षेतम् इमत पदस मदविचिनमम् इत्यस्य मविशिक्षेषणमम्। अतयाः तदन्तमविखधनमा ईदन्तमम्ऊदन्तमम् एदन्तमम् चि मदविचिनमम् इत्यथरयाः लभ्यतक्षे। तदमा सकत्रमाथर्वो भविमत - ईदन्तमम् ऊदन्तमम् एदन्तमम् चिमदविचिनस प्रगकहससजस भविमत।

उदमाहरणमम् - हरष्ट्री। मविष्णक। गङक्षे। अत्र हररशिब्दस्य मविष्णपुशिब्दस्य गङमाशिब्दस्य चि प्रथममामदविचिनक्षेरूपमामण एतमामन। अनक्षेन सकत्रक्षेण हरष्ट्री इमत शिब्दक्षे व्यपदक्षेमशिविदमाविक्षेन ईदन्तस्य मदविचिनस्य ईकमारस्य, मविष्णकइत्यत्र ऊकमारस्य, गङक्षे इत्यत्र एकमारस्य चि प्रगकहससजमा भविमत।

[ . ]7 14 अदसनो ममातम्॥ (१.१.१२)

सकत्रमाथर याः - अदसम्-शिब्दमावियवियाः यनो मकमारयाः, तस्ममातम् परधौ ईदकतधौ प्रगकहधौ स्तयाः।

सकत्रव्यमाख्यमा - ससजमासकत्रममदमम्। सकत्रक्षेऽशस्मनम् दक्षे पदक्षे स्तयाः। अदसयाः ममातम् इमत सकत्रगतपदच्छक्षेदयाः।अदसम् इमत सविरनमाम्नयाः अदसयाः इमत षष्ठ्यक्षेकविचिनमम्। इयमवियविषष्ठष्ट्री। ममातम् इमत पञ्चम्यक्षेकविचिनमान्तस पदमम्।



इयस मदग्यनोगक्षे पञ्चमष्ट्री। ईदकदक्षेदम् मदविचिनस प्रगकहमम् इमत सकत्रमातम् ईदकतम् इमत प्रगकहमम् इमत चि पददयमनपुवितरतक्षे।सकत्रमाथर्वो भविमत - अदसम्-शिब्दमावियवियाः यनो मकमारयाः, तस्ममातम् परधौ ईदकतधौ प्रगकहधौ स्तयाः।

उदमाहरणमम् - अमष्ट्री। अमक। प्रकक तक्षे अमष्ट्री इमत अदसम्-शिब्दस्य पपुसखस प्रथममाबहहविचिनमान्तस रूपमम्।तशस्मनम् मकमारमातम् परमम् ईदम् अशस्त। अमक इमत अदसम्-शिब्दस्य पपुसखस प्रथममामदविचिनमान्तस रूपमम्। तशस्मनम्मकमारमातम् परमम् ईदम् अशस्त।

[ . ]7 15 मनपमात एकमाजनमाङम् ॥ (१.१.१४)

सकत्रमाथर याः - आङम् -मभनयाः एकमाचिम् मनपमातयाः प्रगकहससजयाः भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - ससजमासकत्रममदमम्। अशस्मनम् त्रष्ट्रीमण पदमामन सशन्त। मनपमातयाः एकमाचिम् अनमाङम् इमतसकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। मनपमातयाः इमत प्रथमहैकविचिनमम्। एकयाः अचिम् इमत एकमाचिम् इमत कमरधमारयसममासयाः। न आङम्इमत अनमाङम् इमत नञ्तत्पपुरुषसममासयाः। ईदकदक्षेदम् मदविचिनस प्रगकहमम् इमत सकत्रमातम् प्रगकहमम् इमत पदमनपुवितरतक्षे।सकत्रमाथर्वो भविमत - आङम् -मभनयाः एकमाचिम् मनपमातयाः प्रगकहससजयाः भविमत।

उदमाहरणमम् - अ (आकक्षेपक्षे), आ (विमाक्यक्षे स्मरणक्षे चि), इ (सम्बनोधनक्षे मविस्मयक्षे), ई (सम्बनोधनक्षे), उ(सम्बनोधनक्षे मवितकर चि), ऊ, ए, ऐ, ओ, औ (सम्बनोधनक्षे), आङम् (अल्पक्षे मयमारदमायमास चि) इमत एतक्षे चिमादययाः सशन्त।तक्षेन चिमादयनोऽसत्त्विक्षे इमत सकत्रक्षेण मनपमातससजकमायाः सशन्त। एतक्षे एकमाचियाः चि सशन्त। तक्षेषपु आङम् प्रगकहससजयाः नभविमत। अन्यक्षे प्रगकहससजमायाः भविशन्त।

[ . ]7 16 प्लपुतप्रगकहमा अमचि मनत्यमम्॥ (६.१.१२१)

सकत्रमाथर याः - प्लपुतमायाः प्रगकहमायाः चि अमचि परक्षे मनत्यस प्रकक त्यमा भविशन्त।

सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् त्रष्ट्रीमण पदमामन सशन्त। प्लपुतप्रगकहमायाः अमचि मनत्यमम् इमतसकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। प्लपुतमायाः चि प्रगकहमायाः चि इमत प्लपुतप्रगकहमायाः इमत इतरक्षेतरयनोगदन्दयाः। अमचि (७/१), मनत्यमम्(१/१)। प्रकक त्यमान्तयाःपमादमम् इमत सकत्रमादम् प्रकक त्यमा इमत तकतष्ट्रीयमान्तस पदमनपुवितरतक्षे। पदयनोजनमा - प्लपुतप्रगकहमायाःअमचि प्रकक त्यमा मनत्यमम्। सकत्रमाथर्वो भविमत - प्लपुतमायाः प्रगकहमायाः चि अमचि परक्षे मनत्यस प्रकक त्यमा भविशन्त। सशन्धमविकमारनोन भवितष्ट्रीमत तमात्पयरमम्।

उदमाहरणमम् - प्लपुतस्य उदमाहरणमम् - आगच्छ कक ष्ण३ अत्र गधौश्चिरमत।

सकत्रमाथरसमन्विययाः - आगच्छ कक ष्ण३ अत्र गधौश्चिरमत इत्यशस्मनम् आगच्छ कक ष्ण इमत एकस विमाक्यमम्।दकरमादकतक्षे चि इमत सकत्रक्षेण मविकल्पक्षेन णकमारनोत्तरयाः अकमारयाः प्लपुतयाः भविमत। तदमा आगच्छ कक ष्ण३ अत्र गधौश्चिरमतइमत शस्थमतयाः उदविमत। तत्र अ३कमारमातम् परमम् अत्र इमत शिब्दस्य अकमारयाः अचिम् अशस्त। अकयाः सविणर दष्ट्रीघरयाःइमत सकत्रक्षेण दष्ट्रीघरकमादक्षेशिक्षे प्रमाप्तक्षे प्रकक तसकत्रक्षेण प्रकक मतभमावियाः भविमत। अथमारतम् यदमा प्लपुतयाः भविमत तदमा सविणरदष्ट्रीघरयाः नभविमत। यदमा प्लपुतयाः न भविमत तदमा सविणरदष्ट्रीघरयाः भविमत एविञ्च आगच्छ कक ष्ण३ अत्र गधौश्चिरमत इमत, 'आगच्छकक ष्णमात्र गधौश्चिरमत' इमत मदमविधनोऽमप प्रयनोगयाः फलमत।



प्रगकहस्य उदमाहरणमम् - हरष्ट्री एतधौ। अत्र रक्षेफनोत्तरयाः ययाः ईकमारयाः स ईदन्तस मदविचिनमशस्त। ईदकदक्षेदम्मदविचिनस प्रगकहमम् इमत सकत्रक्षेण तस्य प्रगकह ससजमा भविमत। तस्ममातम् परमम् अचिम् एकमारयाः अशस्त। तत्र इकनो यणमचिइत्यनक्षेन यमण प्रमाप्तक्षे प्रकक तसकत्रक्षेण प्रकक मतभमावियाः भविमत। अथमारतम् स्विरूपक्षेण अविस्थमानस भविमत, न कनोऽमपविणरमविकमारयाः भविमत। तक्षेन हरष्ट्री एतधौ इमत एवि रूपस मतष्ठमत। ऊदन्तमदविचिनस्य उदमाहरणमम् - मविष्णक इमधौ।एदन्तमदविचिनस्य उदमाहरणमम् - गङक्षे अमक।

अमष्ट्री ईशिमायाः। अत्र अदसम् इमत सविरनमाम्नयाः पपुसखस प्रथममाबहहविचिनक्षे अमष्ट्री इमत रूपमम्। अशस्मनम् मकमारमातम्परयाः ईतम् अशस्त। तस्य अदसनो ममातम् इमत सकत्रक्षेण प्रगकहससजमा भविमत। अत्र मकमारमातम् परयाः ययाः ईकमारयाः, तस्ममातम्परमम् ईकमारयाः अशस्त। अकयाः सविणर दष्ट्रीघरयाः इत्यनक्षेन सविणरदष्ट्रीघरकमादक्षेशिक्षे प्रमाप्तक्षे प्रकक तसकत्रक्षेण प्रकक मतभमावियाः भविमत।तक्षेन अमष्ट्री ईशिमायाः इत्यक्षेवि मतष्ठमत।

अदसम् इमत सविरनमाम्नयाः पपुसखस खसयमामम् क्लष्ट्रीबक्षे चि प्रथममामदविचिनक्षे रूपमम् अमक अमक अमक इमत। तत्रएतक्षेषमास रूपमाणमास समाधनक्रमयाः पकथकम् पकथकम् अशस्त।

सष्ट्रीखलङक्षे क्लष्ट्रीबक्षे चि प्रमक्रययमा 'अदक्षे' इमत शस्थमतयाः जमायतक्षे। तत्र अदसनोऽसक्षेदमारद पु दनो मयाः (८.२.८०)

इमत सकत्रक्षेण दस्य मकमारयाः, एकमारस्य चि ऊकमारयाः मविधष्ट्रीतयक्षे। परन्तपु ईदकदक्षेदम् मदविचिनस प्रगकहमम् इमत सकत्रदृष्टमाअदसनोऽसक्षेदमारद पु दनो मयाः (८.२.८०) इमत सकत्रमम् अखसदमम्। अमप चि 'अदक्षे' इमत शस्थतधौ एवि एदन्तमदविचिनस्यप्रगकहससजमा भविमत। तक्षेन ईदकदक्षेदम् मदविचिनस प्रगकहमम् इमत सकत्रक्षेणहैवि प्रगकहससजमा भकत्विमा प्रकक मतभमाविनोऽमप प्रकक तसकत्रक्षेणभविमत। अतयाः अदसनो ममातम् (१.१.१२) इमत सकत्रस तत्र नमाविश्यकमम्। परन्तपु पपुसखलङक्षे अमक इमतरूपसमाधनप्रमक्रयमायमामम् अदधौ इमत शस्थमतयाः भविमत। तत्र अदसनोऽसक्षेदमारद पु दनो मयाः (८.२.८०) इमत सकत्रक्षेण दस्यमकमारयाः, एकमारस्य चि ऊकमारयाः मविधष्ट्रीयक्षेतक्षे। तक्षेन अमक इमत रूपस पपुसखस मनष्पदतक्षे। अदधौ इमत रूपक्षे औकमारस्य नकक्षे नमामप सकत्रक्षेण प्रगकहससजमा। तदमा अदसनो ममातम् इमत सकत्रममारब्धमम्। तच्चि खसदकमाण्डष्ट्रीयमम्। तस्य दृष्टमाअदसनोऽसक्षेदमारद पु दनो मयाः (८.२.८०) इमत सकत्रमम् अखसदमम्। परन्तपु अदसनो ममातम् (१.१.१२) इमतसकत्रमारम्भसमामथ्यमारतम् अदसनोऽसक्षेदमारद पु दनो मयाः (८.२.८०) इमत सकत्रमम् अखसदस न भविमत। अतयाः अमक इमतअत्रत्यस्य ऊकमारस्य अदसनो ममातम् (१.१.१२) इमत सकत्रक्षेण प्रगकहससजमा भविमत। अतयाः ऊदन्तस्य उदमाहरणमम्रमामकक ष्णमाविमक आसमातक्षे इमत दष्ट्रीयतक्षे। तत्र रमामकक ष्णधौ इमत पदममदस दशिरयमत यतम् अत्रत्यमम् अमक इमत रूपसपपुसखलङक्षे इमत। प्रगकहससजमाविशिमातम् प्रकक मतभमावियाः भविमत।

मनपमातमायाः यक्षे प्रगकहमायाः सशन्त तक्षेषमामम् उदमाहरणमामन - इ इन्द्रियाः। उ उमक्षेशियाः। आ एविस नपु मन्यसक्षे। आ एविसमकल ततम्। अत्र एषपु सविरषपु इ, उ, आ एतक्षेषमास चिमामदत्विमातम् चिमादयनोऽसत्त्विक्षे इमत सकत्रक्षेण मनपमातससजमा, मनपमातत्विमातम्मनपमात एकमाजनमाङम् इमत सकत्रक्षेण प्रगकहससजमा। इ इन्द्रियाः इत्यत्र, उ उमक्षेशियाः इत्यत्र चि अकयाः सविणर दष्ट्रीघरयाः इमतसकत्रक्षेण सविणरदष्ट्रीघरकमादक्षेशिक्षे प्रमाप्तक्षे प्लपुतप्रगकहमा अमचि मनत्यमम् इमत सकत्रक्षेण प्रकक मतभमावियाः भविमत। आ एविस नपु मन्यसक्षे,आ एविस मकल ततम् इत्यनयनोयाः उदमाहरणयनोयाः विकमदरक्षेमचि इमत सकत्रक्षेण विकदधौ प्रमाप्तमायमामम् प्लपुतप्रगकहमा अमचि मनत्यमम्इमत सकत्रक्षेण प्रकक मतभमावियाः भविमत।




. 22 दकरमादकतक्षे चि इमत सकत्रक्षेण मकस मविधष्ट्रीयतक्षे।

. 23 मविष्णक इत्यत्र प्रगकहससजमामविधमायकस सकत्रस मकमम्।

. 24 अमष्ट्री इत्यत्र प्रगकहससजमा कक्षे न सकत्रक्षेण।

. 25 आङयाः प्रगकहससजमा भविमत न विमा।

. 26 प्रकक मतभमाविमविधमायकस सकत्रस मकमम्।


ययनोयाः दयनोयाः विणरयनोयाः ससमहतमा भविमत, अथमारतम् ययनोमरध्यक्षे अधरममात्रमातयाः अखधककमालस्य व्यविधमानसनमाशस्त तयनोयाः ससमहतमाखधकमारस्थसकत्रहैयाः मविमभनमायाः आदक्षेशिमायाः भविशन्त। ययनोयाः ससमहतमा तयनोयाः एकयाः पकविरविणरयाः अपरयाःपरविणरयाः चि कथ्यतक्षे। अशस्मनम् पमाठक्षे पकविरपरयनोयाः दयनोयाः स्थमानक्षे एकयाः एवि आदक्षेशियाः मविधष्ट्रीयतक्षे। तत्रमाखधकमारसकत्रमम् महएकयाः पकविरपरयनोयाः।

अविणमारदम् इमक परक्षे आदम् गपुणयाः इमत सकत्रक्षेण पकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे गपुणयाः अथमारतम् अ ए ओ एषपु अन्यतमयाःएकमादक्षेशियाः मविधष्ट्रीयतक्षे। उपक्षेन्द्रियाः इत्यपुदमाहरणमम्। अयमक्षेवि गपुणसशन्धयाः इमत प्रखसमदयाः। अविणमारदम् एमचि परर पकविरपरयनोयाःस्थमानक्षे विकमदयाः अथमारतम् आ ऐ औ एषपु अन्यतमयाः एकमादक्षेशियाः विकमदरक्षेमचि इमत सकत्रक्षेण मविधष्ट्रीयतक्षे। इदस सकत्रस गपुणस्यअपविमादयाः अशस्त। अयमक्षेवि विकमदसशन्धयाः इमत प्रखसमदयाः।

ऋकमारस्य स्थमानक्षे यदमा अ आ इ ई उ ऊ एतक्षे विणमारयाः मविधष्ट्रीयन्तक्षे तदमा तहैयाः सह रक्षेफस्य यनोगस कक त्विमामविधक्षेयमायाः। ऋकमारस्य स्थमानक्षे अकमारयाः मविधष्ट्रीयतक्षे चिक्षेतम् सयाः अरम् इमत विस्तपुतयाः प्रयनोगकव्ययाः। तत्र उरणम् रयपरयाः इमतसकत्रस ममानमम्। कक ष्णमदरयाः इत्यपुदमाहरणमम्।

विकमदरक्षेमचि इमत सकत्रक्षेण उत्सगरतयाः विकमदयाः प्रमाप्ननोमत। परन्तपु क्विमचितम् नक्षेष्यतक्षे। अतयाः एमङ पररूमम् इमतसकत्रक्षेण अविणमारन्तमातम् उपसगमारतम् एङमादधौ धमातधौ परक्षे विकमदस बमाखधत्विमा पररूपमम् मविधष्ट्रीयतक्षे। इदस कमायरशिकन्ध्विमामदगणक्षे अमप आविश्यकमममत शिकन्ध्विमामदषपु पररूपस विमाच्यमम् इमत विमामतरकस कक तस कमात्ययनमपुमननमा।अयस पररूपसशन्धयाः इमत ससस्कक तक्षे प्रचिमारयाः। इदमम् एमङ पररूपस क्विमचितम् नक्षेषमम्। अतयाः एत्यक्षेधत्यकठ्सपु इमत सकत्रसप्रणष्ट्रीतमम् पमामणमननमा। तक्षेन अविणमारतम् एजमामदयाः एमतयाः एधमतयाः यमद परक्षे स्यमातम् तमहर पररूपस बमाखधत्विमा विकमदयाःमविधष्ट्रीयतक्षे। यमद ऊठम् परक्षे स्यमातम् तमहर गपुणस बमाखधत्विमा विकमदयाः मविधष्ट्रीयतक्षे।

एत्यक्षेधत्यकठ्सपु इमत सकत्रस्य बहहमन विमामतरकमामन सशन्त। तक्षेन अकधौमहणष्ट्री प्रधौहयाः प्रधौढयाः सपुखमातरयाः प्रमाणरमम्इत्यमादष्ट्रीमन समाधपुरूपमामण भविशन्त।



अविणमारन्तमादम् उपसगमारतम् ऋकमारमादधौ धमातधौ परक्षे आदम् गपुणयाः इमत सकत्रक्षेण गपुणक्षे प्रमाप्तक्षे गपुणस बमाखधत्विमा विकमदयाःमविधष्ट्रीयतक्षे। तत्र उपसगमारदम् ऋमत धमातधौ इमत सकत्रस ममानमम्। प्रमाच्छर मत इत्यत्रनोदमाहरणमम्।

अकयाः परमम् सविणरयाः अकम् भविमत चिक्षेतम् पकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे दष्ट्रीघरयाः एकमादक्षेशियाः भविमत। अयससविणरदष्ट्रीघरसशन्धयाः इमत प्रखसमदयाः। दक्षेविमालययाः मविष्णकदययाः इत्यमादष्ट्रीमन अत्रनोदमाहरणमामन।

पदमान्तक्षे एङम् अशस्त मकञ्च ततयाः परविणरयाः यमद अतम् अथमारतम् ह्रिस्वियाः अकमारयाः अशस्त तमहर पकविररूपमम्भविमत। अकमारस्य लनोपयाः जमातयाः इमत नहैकक्षे समाममान्यमायाः विदशन्त। परन्तपु नमायस लनोपयाः। अत्र पकविररूपमम् अभवितम्इमत ध्यक्षेयमम्। मविष्णनोऽवि प्रभनोऽत्र इत्यमादष्ट्रीमन उदमाहरणमामन।

बहहत्र ससस्कक तक्षे वियस पश्यमामयाः यतम् त इमक्षे, रथनोपस्थ उपमामविशितम् एविस स्थलमामन सशन्त यत्र अ+इ,

अ+उ इमत एतक्षेषमामम् पपुनयाः गपुणविकमदसविणरदष्ट्रीघमारदष्ट्रीमन सशन्धकमायमारमन न सशन्त। परन्तपु भमामत यतम् अत्र तपुभमवितपुमम् अहरमत। परन्तपु नहैवि भविमत। तत्र रहस्यस मह तक्षेषपु उदमाहरणक्षेषपु तयम् इमक्षे रथनोपस्थयम् उपमामविशितम् इमतयकमारमम् गपुणमामदमविधमायकस सकत्रमामण पश्यशन्त। यकमारस्य लनोपस्तपु लनोपयाः शिमाकल्यस्य इमत सकत्रक्षेण मविमहतयाः।परन्तपु तत्सकत्रमक्षेवि गपुणमामदमविधमायकसकत्रदृष्टमा नमाशस्त इवि। पमामणमननमा महतमा कधौशिलक्षेन अषममाध्यमायस्यमदतष्ट्रीयपमादस्य प्रथमस सकत्रस कक तमम् पकविरत्रमाखसदमममत। अनक्षेन सकत्रक्षेण अषममाध्यमायस्य पमादक्षेन सह सप्त अध्यमायमायाःसपमादसप्तमाध्यमायष्ट्री खसदकमाण्डमम् कथ्यतक्षे। अषममाध्यमायस्य अशन्तमस पमादत्रयस मह मत्रपमादष्ट्री चिअखसदकमाण्डमपुच्यतक्षे।

प्लपुतविणमारतम् परस प्रगकहससजकमातम् चि परस यमद अचिम् स्यमातम् तमहर तत्र पकविरस्य परस्य उभयस्य विमापररवितरनस न भविमत। इदस स्विरूपक्षेण अविस्थमानमक्षेवि प्रकक मतभमावियाः इमत कथ्यतक्षे। तत्र प्लपुतस्य मविधमानस दकरमादकतक्षे चिइमत सकत्रक्षेण भविमत। प्रगकहससजमा चि ईदकदक्षेदम् मदविचिनस प्रगकहमम् इमत असतनो ममातम् इमत सकत्रदमारमा भविमत।प्रकक मतभमाविमविधमायकस सकत्रस तमावितम् प्लपुतप्रगकहमा अमचि मनत्यमम् इमत।


सकत्रस्य व्यमाख्यमानमम् इमत व्यमाकरणस्य महमानम् मविषययाः। अषमाध्यमाय्यमायाः पठनस पमाठनस विमा भवितपु,सकत्रव्यमाख्यमानस मविनमा पदमक्षेकमम् अगक्षे न गच्छशन्त मविदमाससयाः। यक्षे खलपु व्यमाकरणमम् अविलम्ब्य अगक्षे पठशन्त तक्षेउनतककमासपु व्यमाकरणस्य सविरप्रथममम् प्रमक्रयमागन्थमानम् पठशन्त। ततयाः परमम् विमादगन्थमानम् पठशन्त। ततयाः परमम्दमाशिरमनकगन्थमानम् चि पठशन्त। अस्ममाकमम् अयस पमाठ्यगन्थयाः अमप प्रमक्रयमागन्थयाः एवि। प्रमक्रयमागन्थक्षे सकत्रमाणमासव्यमाख्यमानमम् आविश्यकमम् भविमत। विमादगन्थक्षेषपु तपु विस्तपुतयाः मविमभनमानमामम् आचिमायमारणमामम् व्यमाख्यमानक्षे मतभक्षेदमायाः एविबमाहहल्यक्षेन आलनोच्यन्तक्षे। दमाशिरमनकगन्थक्षेषपु व्यमाकरणस्य सकत्रव्यमाख्यमानस प्रमाययाः नहैवि भविमत। नमामप मकममप रूपसविमा समाध्यतक्षे।

सकत्रव्यमाख्यमानस परष्ट्रीकमासपु अमप बमाहहल्यक्षेन पकच्छ्यतक्षे। अतयाः व्यमाख्यमानस नमाम मकमम्। कमत अङमामनसशन्त व्यमाख्यमानस्य। कथस ततम् कतरव्यमम्। तस्य मविमशिषक्रमक्षेण उपस्थमापनमम् चि मकमम् इमत एततम् अत्रछमात्रमहतमाय प्रदश्यरतक्षे। तत्रमायस श्लनोकयाः मपुख्ययाः -



पदच्छक्षेदयाः पदमाथर्वोमकमविरगहनो विमाक्ययनोजनमा।आकक्षेपनोऽथ सममाधमानस व्यमाख्यमानस षशडविधस स्मकतमम्।।

१) पदच्छक्षेदयाः, २) पदनोथर्वोमकयाः, ३) मविगहयाः, ४) विमाक्ययनोजनमा, ५) आकक्षेपयाः, ६) सममाधमानमम्एतक्षे मविषयमायाः एविञ्च अन्यक्षेऽमप कक्षे मचिदम् मविषयमायाः अधयाः समविस्तरस प्रदश्यरन्तक्षे।उदमाहरणमम् - उपसगमारदम् ऋमत धमातधौ इमत सकत्रमम्।

• सकत्रस्य अवितरणमम्। मकमथर सकत्रमम् प्रणष्ट्रीतमम्।

(प्र ऋच्छमत इमत शस्थतक्षे आदम् गपुणयाः इत्यनक्षेन गपुणक्षे प्रमाप्तक्षे गपुणस्य अपविमादस कक त्विमा विकमदमविधमानमाय इदस

सकत्रमम् प्रणष्ट्रीतमम्।)

• सकत्रस्थलमम् - कशस्मनम् प्रकरणक्षे अशस्त।

अस्मत्पमाठ्यक्रमक्षे अच्सशन्धप्रकरणक्षे सकत्रममदस मविलसमत/रमाजतक्षे/मविरमाजतक्षे/वितरतक्षे/मविदतक्षे।

• षट्सपु प्रकमारक्षेषपु अस्य सकत्रस्य प्रकमारयाः कयाः। (मविखधसकत्रमम् , पररभमाषमासकत्रमम् ...)

(ससजमा चि पररभमाषमा चि मविखधमनरयम एवि चि।

अमतदक्षेशिनोऽखधकमारश्चि षशडविधस सकत्रमपुच्यतक्षे।।

इमत षशडविधक्षेषपु पमामणनष्ट्रीयसकत्रक्षेषपु इदस मविखधसकत्रमम्)

• सकत्रक्षे कमत पदमामन सशन्त।

(सकत्रक्षेऽशस्मनम् त्रष्ट्रीमण पदमामन सशन्त।)

• यमद पदक्षेषपु सशन्धयाः अशस्त तमहर सशन्धमविच्छक्षेदस कक त्विमा पदमामन दक्षेयमामन।

(उपसगमारदम् ऋमत धमातधौ इमत सकत्रगतपदच्छक्षेदयाः।)

• सकत्रस्थपदमानमामम् मविभमकमनदरशियाः कतर व्ययाः।

(उपसगमारदम् इमत पञ्चम्यक्षेकविचिनमान्तमम् पदमम्। ऋमत इमत सप्तम्यक्षेकविचिनमान्तस पदमम्। धमातधौ इमत

सप्तम्यक्षेकविचिनमान्तस पदमम्।)

• यमद कनोऽमप सममासयाः अशस्त तमहर तस्य मविगहयाः, सममासस्य नमाम चि विकव्यमम्।

(अशस्मनम् सममासयाः तपु न दृश्यतक्षे। अतयाः मकममप न विकव्यमम्।)

• अनपुविकखत्तयाः अखधकमारयाः आकक्षेपयाः इमत प्रकमारहैयाः यमामन पदमामन आयमाशन्त , तत्र कस्ममातम् सकत्रमातम्

मकमम् पदमम् आयमामत इमत विकव्यमम्। तस्य मविभमकयाः विकव्यमा। यमद सममासयाः अशस्त तमहर



मविगहयाः, सममासनमाम चि विकव्यमम्। आगतमानमास पदमानमास क्विमचिदम् मविभमकमविपररणमामयाः भविमत।

स मविपररणमामयाः अमप विकव्ययाः।

(आदम् गपुणयाः इमत सकत्रमादम् आतम् इमत पञ्चम्यन्तमम् पदमम् अनपुवितरतक्षे। विकमदरक्षेमचि इमत सकत्रमादम् विकमदयाः इमत

प्रथममान्तस मविधक्षेयपरपदमम् अनपुवितरतक्षे। एकयाः पकविरपरयनोयाः इमत अखधकक तमम्। सममासयाः - पकविरयाः चि परयाः चि

तधौ पकविरपरधौ इमत इतरक्षेतरयनोगदन्दसममासयाः। तयनोयाः पकविरपरयनोयाः इमत। पकविरस्य परस्य चि इमत दयनोयाः

स्थमानक्षे एकयाः एवि आदक्षेशियाः भवितष्ट्रीमत तदथरयाः।)

• पररभमाषयमा उपस्थमामपतमामन पदमामन विकव्यमामन।

(अत्र पदनोपस्थमामपकयमा पररभमाषयमा न मकममप पदममागतमम्।)

• एविस सविमारमण पदमामन लब्धमामन चिक्षेतम् सविमारमण पदमामन मविमशिषक्रमक्षेण लक्षेख्यमामन - समा

पदयनोजनमा/विमाक्ययनोजनमा भविमत।

(विमाक्ययनोजनमा - आदम् उपसगमारतम् ऋमत धमातधौ पकविरपरयनोयाः एकयाः विकमदयाः।)

• कक्षे न सकत्रक्षेण, कक्षे न मनयमक्षेन, कयमा पररभमाषयमा कस्य पदस्य कक्षे न अन्विययाः/सम्बन्धयाः भविमत

इमत विकव्यमम्।

(तदन्तमविखधयाः - अशस्मनम् सकत्रक्षे तदन्तमविखधयाः भविमत। अत्र आदम् उपसगमारतम् सममानमविभमककस

पददयमम् अशस्त। एकस मविशिक्षेषणमम् अपरस चि मविशिक्षेष्यमम्। अतयाः तदन्तमविखधयाः भविमत। तदमा तथमा

मविशिक्षेष्ययाः उपसगरयाः गमाहयाः यस्य अन्तक्षे मविशिक्षेषणमम् अविणरयाः अशस्त। अत्र उपसगरयाः इमत मविशिक्षेष्ययाः। आदम्

इमत मविशिक्षेषणमम्। तदन्तमविखधनमा अविणमारन्तयाः उपसगरयाः बनोध्यतक्षे।

तदमामदमविखधयाः - ऋमत धमातधौ इमत पददयस सप्तम्यमामम्। तयनोयाः ऋमत इमत पदक्षेन कक्षे विलमम् लक्ष्यक्षे एकदमा

एकयाः एवि अलम् ऋकमारयाः लभ्यतक्षे। अतयाः ऋमत इमत अल्बनोधकस पदमशस्त। एविस समत तदमामदमविखधयाः

भविमत। एविञ्च तथमा मविशिक्षेष्यस गमाहस यस्य आमदयाः मविशिक्षेषणमम् अशस्त। अत्र मविशिक्षेष्ययाः धमातपुयाः इमत,

मविशिक्षेषणमम् ऋतम् इमत। अतयाः तथमा धमातपुयाः बनोध्ययाः यस्य आमदयाः विणरयाः ऋकमारयाः अशस्त। अथर्वो भविमत -

ऋकमारमामदयाः धमातपुयाः इमत।

एकयाः पकविरपरयनोयाः इत्यत्र पकविरपरयनोयाः इमत पदक्षे अनपुयनोमगमविरहमातम् स्थमानषष्ठष्ट्री। अतयाः षष्ठष्ट्री स्थमानक्षेयनोगमा

इमत पररभमाषयमा पकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे इमत अथरयाः लभ्यतक्षे।)

• सकत्रमाथर याः विकव्ययाः।

(सकत्रमाथर्वो भविमत - अविणमारन्तमादम् उपसगमारदम् ऋकमारमादधौ धमातधौ परक्षे पकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे विकमदयाः एकमादक्षेशियाः

भविमत।)



• सकत्रस्य सरलभमाषयमा अथर याः स्पषष्ट्रीकतर व्ययाः।

(अथमारतम् अकमारमान्तमादम् उपसगमारतम् परस यमद ऋकमारमामदधमातपुयाः स्यमातम् तमहर अकमार-ऋकमारयनोयाः स्थमानक्षे

विकमदयाः एकमादक्षेशियाः भविमत।)

• उदमाहरणमम् दक्षेयमम्।

(उदमाहरणमम् - प्रमाछर मत।)

• सकत्रमाथरस्य उदमाहरणक्षे यनोजनमम्/ समन्विययाः प्रदशिरनष्ट्रीययाः। उदमाहरणस्य अथर याः चि विकव्ययाः।

(सकत्रमाथरसमन्विययाः - प्र ऋच्छमत इत्यत्र अविणमारन्तयाः उपसगरयाः अशस्त, ऋच्छमत इमत ऋकमारमामदयाः

धमातपुयाः परक्षे अशस्त। अतयाः तत्र आदम् गपुणयाः इमत सकत्रक्षेण गपुणक्षे प्रमाप्तक्षे प्रकक तसकत्रक्षेण विकमदयाः मविधष्ट्रीयतक्षे। यमद

अत्रमामप आदम् गपुणयाः इमत सकत्रमक्षेवि प्रवितरत तमहर प्रकक तसकत्रस मनरविकमाशिमम् अथमारतम् व्यथर भविक्षेतम्। अतयाः

विचिनप्रमाममाण्यमातम् अयस गपुणस्यमापविमादयाः। अ+ऋ इमत पकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे आ ऐ औ एषपु अन्यतमयाः

भविमत। तत्र आ अणम् अशस्त, स चि ऋकमारस्य स्थमानक्षे मविधष्ट्रीयतक्षे। अतयाः उरणम् रपरयाः इमत सकत्रक्षेण

आरम् इमत भविमत। तदमा आरम् ऐ औ एषपु आरम् एवि स्थमानतयाः अन्तरतमयाः। अतयाः स एवि भविमत। तदमा

प्रमाच्छर मत इमत रूपस मनष्पदतक्षे।)




. 1 आदम् गपुणयाः इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 2 विकमदरक्षेमचि इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 3 उपसगमारदम् ऋमत धमातधौ इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 4 अकयाः सविणर दष्ट्रीघरयाः इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 5 पकविरत्रमाखसदमम् इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 6 ईदकदक्षेदम् मदविचिनस प्रगकहमममत सकत्रस व्यमाख्यमात।



. 7 अशस्मनम् पमाठक्षे मकस सकत्रस कस्य अपविमादयाः इमत ससगकह कमारणममप प्रमतपमादयत।


प्रमारम्भयाः समाध्यस रूपमम् प्रमारम्भयाः समाध्यस रूपमम्

गज इन्द्रियाः गजक्षेन्द्रियाः तवि एवि तविहैवि

रममा ईशियाः रमक्षेशियाः दपुग्ध ओदनयाः दपुग्धधौदनयाः

सकयर उदययाः सकयर्वोदययाः रमाम औत्सपुक्यमम् रमामधौत्सपुक्यमम्

दक्षेवि ऋमषयाः दक्षेविमषरयाः दपुगमार औदमायरमम् दपुगरदमायरमम्

यज उपविष्ट्रीतमम् यजनोपविष्ट्रीतमम् ममा एविमम् महैविमम्

जन्म उत्सवियाः जन्मनोत्सवियाः रनोग औषधमम् रनोगधौषधमम्

गष्ट्रीष्म ऋतपुयाः गष्ट्रीष्मतपुरयाः दष्ट्रीघर एकमारयाः दष्ट्रीघरकमारयाः

दण्ड अगमम् दण्डमागमम् हरर ईशियाः हरष्ट्रीशियाः

मविदमा आनन्दयाः मविदमानन्दयाः मपुमन इन्द्रियाः मपुनष्ट्रीद्रियाः

भकमम ईशियाः भकमष्ट्रीशियाः गपुणष्ट्री इमत गपुणष्ट्रीमत

मधपु उदकमम् मधकदकमम् मपतक ऋणमम् मपततॄणमम्

. 9 स्तम्भयनोयाः सम्बदमानमास मक्षेलनस कपु रुत।(क) विकमदरक्षेमचि (i) प्रहैमत(ख) एत्यक्षेधत्यकठ्सपु (ii) नदपुदकमम्(ग) एमङ परूपमम् (iii) गपुणमापविमादयाः(घ) अकयाः सविणर दष्ट्रीघरयाः (iv) अखधकमारयाः(ङ) इकनो यणमचि (v) दक्षेविक्षेशियाः(चि) आदम् गपुणयाः (vi) उपनोषमत(छ) एचिनोऽयविमायमावियाः (vii) कविष्ट्रीशियाः(ज) एकयाः पकविरपरयनोयाः (viii) दक्षेविमाविमास्तमामम्



पमाठमान्तप्रश्नमानमामम् उत्तरमामण


. 1 एकयाः पकविरपरयनोयाः इमत अखधकमारसकत्रमम्। अशस्मनखधकमारक्षे मविधष्ट्रीयममानयाः आदक्षेशियाः पकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे एकयाः एवि भवितष्ट्रीमत तदथरयाः।

. 2 गङनोदकमम् इत्यत्र ओकमारयाः आदम् गपुणयाः इमत सकत्रक्षेण।

. 3 अविणमारदम् अमचि परक्षे पकविरपरयनोयाः एकयाः गपुण आदक्षेशियाः भवितष्ट्रीमत आदम् गपुणयाः इमत सकत्रस्यमाथरयाः।

. 4 उरणम् रपरयाः इमत सकत्रक्षे अणम् अइउणम् इमत सकत्रस्थक्षेन णकमारक्षेण।

. 5 ऋकमारस्य स्थमानक्षे इकमारयाः भविमत चिक्षेतम् विस्तपुतयाः इरम् आदक्षेशियाः भविमत, उरणम् रपरयाः इमत सकत्रक्षेण।

. 6 ४)

. 7 १)


. 8 विकमदरक्षेमचि इमत सकत्रस्यमाथर्वो मह अविणमारदम् एमचि परक्षे पकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे एकयाः विकमदयाः आदक्षेशियाः भविमत।

. 9 एमङ पररूपमम्।

. 10 ३)

. 11 १)

. 12 ४)


. 13 अकयाः सविणर अमचि परक्षे पकविरपरयनोयाः दष्ट्रीघरयाः एकमादक्षेशियाः भविमत।

. 14 एचिनोऽयविमायमावियाः।

. 15 एचिनोऽयविमायमावियाः।

. 16 अविणरपकविरयनोयाः पदमान्तयनोयाः यवियनोयाः अमशि परक्षे विमा लनोपयाः।

. 17 मविष्णनो आगच्छ इत्यस्य मविष्ण आगच्छ इमत पररवितरनक्षे लनोपयाः शिमाकल्यस्य इमत सकत्रक्षेण विलनोपयाः कक तयाः। विलनोपमविधमायकमम् इदस सकत्रस अकयाः सविणर दष्ट्रीघरयाः इमत सविणरदष्ट्रीघरसशन्धमविधमायकमम् सकत्रस प्रमत पकविरत्रमाखसदमममत सकत्रक्षेण अखसदमम्। विलनोपस्य अखसदत्विमातम् न सविणरदष्ट्रीघरकमादक्षेशियाः।

. 18 अखसदकमाण्डक्षे अषममाध्यमास्य मदतष्ट्रीयतकतष्ट्रीयचितपुथरपमादमायाः सशन्त।

. 19 ३)

. 20 ३)

. 21 ३)




. 22 दकरमादकतक्षे चि इमत सकत्रक्षेण दकरमातम् सम्बनोधनक्षे विमाक्यस्य टक्षेयाः प्लपुतनो विमा मविधष्ट्रीयतक्षे।

. 23 मविष्णक इत्यत्र प्रगकहससजमामविधमायकस सकत्रमम् मह ईदकदक्षेदम् मदविचिनस प्रगकहमम् इमत।

. 24 अमष्ट्री इत्यत्र प्रगकहससजमा अदसनो ममातम् इमत सकत्रक्षेण।

. 25 न।

. 26 प्लपुतप्रगकहमा अमचि मनत्यमम् इमत सकत्रस प्रकक मतभमाविमविधमायकमम्।

।।इत्यच्सशन्धयाः सप्तमयाः पमाठश्चि।।


)8 हल्सन्धधौ रुत्वि-श्चिपुत्विमामदसशन्धयाःप्रस्तमाविनमा

पकविरपमाठक्षे स्विरसशन्धयाः आलनोमचितयाः। स्विरसशन्धरक्षेवि अच्सशन्धरमप कथ्यतक्षे। ससमहतमायमामम् (६.१.७२)

इत्यखधकमारक्षे पमठतमामन सकत्रमामण अच्सशन्धसकत्रमामण इमत गण्यन्तक्षे। तयनोय्विमारविमचि ससमहतमायमामम् (८.२.१०८) इमतसकत्रस्थमम् ससमहतमायमामम् इमत पदममप अखधकक तमम्। अयमखधकमारयाः अ अ (८.४.६८) इमत अषमाध्यमाय्यमायाःअशन्तमस सकत्रस यमाविदम् अशस्त। अशस्मनम् ससमहतमाखधकमारक्षे व्यञ्जनमम् अथमारतम् हलमम् उमदश्य कमायर मविधष्ट्रीयतक्षे। एकस्यव्यञ्जनस्य अपरव्यञ्जनत्विक्षेन पररणमामयाः अत्र भविमत। अत्र व्यञ्जनक्षेषपु अथमारतम् हल्सपु अनपुस्विमारयाः अनपुनमाखसकयाःमविसगरयाः खजहमामकलष्ट्रीययाः उपध्ममानष्ट्रीययाः एतक्षे अमप गण्यन्तक्षे। तस्ममातम् हल्सशन्धयाः इत्यनक्षेन एतक्षेषमास समक्षेषमामम् अमपपररवितरनस बनोध्यतक्षे। तथमामप मविमशिष्य बनोधमाय कदमामचितम् हल्सशन्धयाः मविसगरसशन्धयाः अनपुस्विमारसशन्धयाःइत्यमामदव्यपदक्षेशिमायाः भविशन्त। मविसगरसशन्धयाः पकणरतयमा हल्सशन्धतयाः पकथकम् कतपुर नहैवि शिक्यतक्षे। यतनोमहअषमाध्यमाय्यमामम् पकविर मविसगरसशन्धयाः अशस्त, ततयाः परस हल्सशन्धयाः अशस्त। मविसगरसशन्धनमा कक तस पररवितरनसहल्सशन्धप्रकरणक्षे गकहतक्षे। तस्ममातम् मविसगरसशन्धसकत्रमामण कमामनमचितम् हल्सशन्धप्रकरणक्षे एवि उपन्यस्तमामन। यमामनपकथकयमा मविसगरसशन्धप्रकरणक्षे उपन्यस्तपुस शिक्यमामन तमामन पकथकम् उपन्यस्तमामन।


उदक्षेश्यमामनइमस पमाठस पमठत्विमा भविमानम्

व्यञ्जनसन्धक्षेयाः बहहमन सकत्रमामण जमास्यमत। मत्रपमादमामम् पकविर प्रमत परस शिमासमम् अखसदमम् इत्यस्य बहहमन उदमाहरणमामन जमास्यमत। स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत पररभमाषमायमायाः मविपपुलस प्रविकखत्तकक्षेत्रमत्र विष्ट्रीमकष्यमत। व्यञ्जनक्षेषपु आन्तरतम्यपरष्ट्रीकमास कतपुर प्रभविक्षेतम्। एकस्यहैवि स्थलस्य मविमविधमामन विहैकशल्पकरूपमामण कथस सम्भविशन्त इमत जमास्यमत।


8

हल्सन्धधौ रुत्वि-श्चिपुत्विमामदसशन्धयाः मटप्पणष्ट्री

प्रस्तपुमतयाःपदस्य। (८.१.१६) इमत अखधकमारनोऽयमम्। इडमायमा विमा (८.३.५४) इमत सकत्रस यमावितम् पदस्य इमत

अखधकक तमम्।

तयनोय्विमारविमचि ससमहतमायमामम् (८.२.१०८) इमत सकत्रस्थयाः ससमहतमायमामम् इमत अखधकमारयाः मत्रपमादमामम्अथमारतम् अखसदकमाण्डक्षे अशस्त। तक्षेषपु सकत्रक्षेषपु अयमखधकमारयाः अशस्त। परन्तपु सकत्रव्यमाख्यमानकमालक्षे बहहधमा नउमलख्यतक्षे। अशस्मनम् कमाण्डक्षे पकविर प्रमत परस सकत्रमम् अखसदस भविमत। अतयाः तक्षेषमास सकत्रमाणमास मकस पकविरतनस सकत्रस मकस विमापरवितर्थी सकत्रमममत स्पषस जमानस नमाशस्त चिक्षेतम् हल्सशन्धयाः सपुबनोधनो न भविमत। अतयाः अस्य प्रकरणस्य सपुखमम्अध्ययनमाय मत्रपमादष्ट्री कण्ठस्थमा अशस्त चिक्षेद पुत्तममम्।

रमाम+सपु शिक्षेतक्षे इमत उदमाहरणक्षे अनपुबन्धलनोपक्षे रमामसम् शिक्षेतक्षे इमत शस्थतक्षे प्रमक्रययमा रमामयाः शिक्षेतक्षे इमतरमामश्शिक्षेतक्षे इमत प्रयनोगदयमम् समाधपु गण्यतक्षे। पमामणमनव्यमाकरणक्षे एतयनोयाः प्रयनोगयनोयाः खसमदयाः यक्षेन क्रमक्षेण भविमत तक्षेनक्रमक्षेण अधयाः सकत्रमामण उपन्यस्तमामन। एविमक्षेवि ततयाः परस क्रमयाः आदृतयाः।

[ . ]8 1 ससजपुषनो रुयाः॥ (८.२.६६)

सकत्रमाथर याः - सकमारमान्तपदस्य सजपुषन्तपदस्य चि अन्त्यस्य रुयाः भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् पददयमशस्त। ससजपुषयाः रुयाः इमत सकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। सयाःचि सजकयाः चि इमत ससजपुषधौ, तयनोयाः ससजपुषनोयाः इमत इतरक्षेतरयनोगदन्दसममासयाः। इदस षष्ठष्ट्रीमदविचिनमम्। रुय याः इमतप्रथमहैकविचिनमम्। तत्र उयकमारयाः उपदक्षेशिक्षेऽजनपुनमाखसक इतम् इमत सकत्रक्षेण इतम्-ससजमास लभतक्षे। ततयाः तस्य लनोपयाः इमतसकत्रक्षेण तस्य लनोपयाः चि भविमत। पदस्य इत्यखधकक तमम्। पदयनोजनमा - पदस्य ससजपुषनो रुयाः। पदस्य ससजपुषनोइमत सममानमविभमककमम् पददयमम्। पदस्य इमत मविशिक्षेष्यमम्। ससजपुषनोयाः इमत मविशिक्षेषणमम्। अतयाः तदन्तमविखधनमासकमारमान्तस्य पदस्य सजपुषम्-शिब्दमान्तस्य चि पदस्य इमत अथर्वो लभ्यतक्षे। ततयाः परमम् अलनोऽन्त्यस्य इमतपररभमाषयमा तमादृशिपदस्य अन्त्यस्य कमायर भविमत। सकत्रमाथर्वो भविमत - सकमारमान्तपदस्य सजपुषन्तपदस्य चिअन्त्यस्य रुयाः भविमत। अथमारतम् यमद पदमान्तक्षे सकमारयाः स्यमातम्, अथविमा सजपुषम्-शिब्दमान्तस्य पदस्य अशन्तमविणरयाःस्यमातम् चिक्षेतम् तस्य स्थमानक्षे रुय याः भविमत। इदस मनत्यस कमायरमम्। अमप चि ससमहतमाखधकमारक्षे नमाशस्त।

उदमाहरणमम् - रमामशिब्दमातम् सपु इमत मविभमकप्रत्यययनोगक्षेन रमामसम् इमत जमायतक्षे। रमामसम् इमतसपुबन्तमशस्त। अतयाः सपुमप्तङन्तस पदमममत सकत्रक्षेण तस्य पदससजमा भविमत। रमामसम् इमत सकमारमान्तस पदमशस्त।तस्य अन्त्यस्य सकमारस्य ससजपुषनो रुयाः इमत सकत्रक्षेण रुयाः भविमत। रुय याः इत्यशस्मनम् उयकमारयाः अनपुनमाखसकयाःअशस्त। तस्य उपदक्षेशिक्षेऽजनपुनमाखसक इतम् इमत सकत्रक्षेण इत्ससजमा भविमत। तस्य लनोपयाः इमत सकत्रक्षेण लनोपयाः चिभविमत। तदमा रमामरम् इमत जमायतक्षे। तदमा -

[ . ]8 2 खरविसमानयनोमविरसजरनष्ट्रीययाः॥ (८.३.१५)

सकत्रमाथर याः - खरर अविसमानक्षे चि परक्षे पदमान्तस्य रक्षेफस्य मविसगरयाः स्यमातम्।



सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् पददयमशस्त। खरविसमानयनोयाः मविसजरनष्ट्रीययाः इमतसकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। खरम् चि अविसमानञ्च इमत खरविसमानक्षे, तयनोयाः खरविसमानयनोयाः इमत इतरक्षेतरयनोगदन्दसममासयाः।पदस्य इत्यखधकक तमम्। रनो रर इमत सकत्रमातम् रयाः इमत षष्ठ्यन्तस पदमनपुवितरतक्षे। पदयनोजनमा - खरर अविसमानक्षे चिपदस्य रयाः मविसजरनष्ट्रीययाः। अत्र पदस्य रयाः इमत सममानमविभमककस पददयमम्। पदस्य इमत मविशिक्षेष्यमम्, रयाः इमतमविशिक्षेषणमम्। अतयाः तदन्तमविखधनमा रक्षेफमान्तपदस्य इमत लभ्यतक्षे। तत्रमामप रक्षेफमान्तपदस्य इमतअल्समपुदमायबनोधकमातम् स्थमानषष्ठष्ट्री शकयतक्षे। अतयाः अलनोऽन्त्यस्य इमत पररभमाषयमा रक्षेफमान्तस्य पदस्य अन्त्यस्यइमत अथर्वो लभ्यतक्षे। सकत्रमाथर्वो भविमत - खरर अविसमानक्षे चि परक्षे रक्षेफमान्तपदस्य अन्त्यस्य मविसगरयाः भविमत। इदमक्षेवि- खरर अविसमानक्षे चि परक्षे पदमान्तस्य रक्षेफस्य मविसगरयाः स्यमातम् इमत सरलतयमा प्रकटतक्षे। परन्तपु अयस फखलतमाथरयाःअशस्त न तपु पररभमाषमामदयनोजनक्षेन मनष्पनयाः अथरयाः।

उदमाहरणमम् - रमामयाः।

सकत्रमाथरसमन्विययाः - रमामप्रमामतपमदकमातम् सपुमविभमकयनोगक्षेन रमामसम् इमत जमातक्षे ससजपुषनो रुयाः इमत सकत्रक्षेणरुत्विस भविमत। तदमा रमामरम् इमत शिब्दयाः लभ्यतक्षे। ततयाः परस यमद मकममप पदस नमाशस्त, अथमारतम् विणर्वोच्चिमारणमाभमावियाःअशस्त, तमहर अविसमानमम् अशस्त। तदमा अविसमानक्षे परक्षे रक्षेफस्य खरविसमानयनोमविरसजरनष्ट्रीययाः इमत सकत्रक्षेण मविसगरयाःभविमत। तक्षेन रमामयाः इमत रूपस खसद्ध्यमत।

यमद विमाक्यससस्कमारपकयाः तमहर रमाम इमत प्रमामतपमदकमातम् सपु इमत मविभमकयनोगक्षेन, मकञ्च तस्ममातम् परसशिक्षेतक्षे इमत शिब्दप्रयनोगक्षेन रमामसम् शिक्षेतक्षे इमत शस्थमतयाः उदविमत। तत्र रमामसम् इमत पदमशस्त। तस्य अन्तक्षे सकमारयाःअशस्त। अतयाः ससजपुषनो रुयाः इमत सकत्रक्षेण रुत्विस भविमत। तदमा रमामरम् शिक्षेतक्षे इमत शस्थमतयाः जमायतक्षे। रमामरम् शिक्षेतक्षेइत्यत्र रक्षेफमातम् परमम् खरम् शिकमारयाः अशस्त। मकञ्च अयस रक्षेफयाः पदमान्तयाः अशस्त। अतयाः प्रकक तसकत्रक्षेण रक्षेफस्य स्थमानक्षेमविसगरयाः भविमत। तक्षेन रमामयाः शिक्षेतक्षे इमत शस्थमतयाः जमायतक्षे। तदमा -

[ . ]8 3 मविसजरनष्ट्रीयस्य सयाः॥ (८.३.३४)

सकत्रमाथर याः - खरर मविसजरनष्ट्रीयस्य सयाः स्यमातम्।

सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् दक्षे पदक्षे स्तयाः। मविसजरनष्ट्रीयस्य (६/१), सयाः (१/१),

सकमारयाः इमत तदथरयाः। पदस्य इमत अखधकक तमम्। खरविसमानयनोमविरसजरनष्ट्रीययाः इमत सकत्रमातम् खरर इमत एकमासशियाःअनपुवितरतक्षे। स चि मण्डककप्लपुत्यमा आयमामत। मण्डककमायाः यथमा उत्प्लपुत्य उत्प्लपुत्य गच्छशन्त तथमा क्विमचितम्पदमामन अमप कमामनमचितम् सकत्रमामण त्यक्त्विमा उत्प्लपुत्य गच्छशन्त। अथमारतम् यतम् पदमम् अनपुवितरतक्षे ततम् स्विस्थमानतयाःयमाविदम् दकरस गच्छमत तमावितम् यमद क्रमशियाः सविरषपु सकत्रक्षेषपु न गकहतक्षे परन्तपु परविमतरषपु क्विमचिदम् गकहतक्षे तदमा ततम् पदमम्मण्डककप्लपुत्यमा गच्छतष्ट्रीमत कथ्यतक्षे। पदयनोजनमा - ससमहतमायमामम् पदस्य मविसजरनष्ट्रीयस्य खरर सयाः। पदस्यमविसजरनष्ट्रीयस्य इमत सममानमविभमकस पददयमशस्त। अतयाः तदन्तमविखधनमा मविसगमारन्तस्य पदस्य इमत अथर्वोलभ्यतक्षे। ततयाः अलनोऽन्त्यस्य इमत पररभमाषयमा मविसगमारन्तपदस्य अन्त्यस्य इमत अथर्वो लभ्यतक्षे। सकत्रमाथर्वोभविमत - मविसगमारन्तपदस्य अन्त्यस्य खरर परक्षे सयाः भविमत ससमहतमा चिक्षेतम्। इदमक्षेवि - खरर मविसजरनष्ट्रीयस्य सयाःस्यमातम् इमत बहहत्र प्रकटतक्षे।



उदमाहरणमम् - रमामयाः शिक्षेतक्षे इत्यत्र मविसगमारतम् परस खरम् अशस्त। अतयाः मविसजरनष्ट्रीयस्य सयाः इमतप्रकक तसकत्रक्षेण मविसगरस्य मनत्यस सकमारयाः प्रमाप्तयाः। तदमा -

[ . ]8 4 विमा शिरर॥ (८.३.३५)

सकत्रमाथर याः - शिरर मविसगरस्य मविसगरयाः विमा भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् पददयमशस्त। विमा इमत मविकल्पमाथर अव्ययमम्। शिरर इमतसप्तम्यक्षेकविचिनमम्। मविसजरनष्ट्रीयस्य सयाः इमत सकत्रमातम् मविसजरनष्ट्रीयस्य इमत षष्ठ्यन्तस पदमनपुवितरतक्षे। शिपररक्षेमविसजरनष्ट्रीययाः इमत सकत्रमातम् मविसजरनष्ट्रीययाः इमत प्रथममान्तस मविधक्षेयपदमनपुवितरतक्षे। पदस्य इत्यखधकक तमम्। ससमहतमायमामम्इत्यखधकक तमम्। विमाक्ययनोजनमा - ससमहतमायमामम् पदस्य शिरर मविसजरनष्ट्रीयस्य विमा मविसजरनष्ट्रीययाः। मविसजरनष्ट्रीयस्य सयाःइमत सकत्रक्षेण मनत्यस मविसगर प्रमाप्तक्षे विमा शिरर इमत सकत्रक्षेण मविकल्पक्षेन मविसगरयाः मविधष्ट्रीयतक्षे। यदमा मविसगरयाः न भविमत तदमामविसजरनष्ट्रीयस्य सयाः इमत सकत्रक्षेण सकमारयाः भवितष्ट्रीमत अविधक्षेयमम्। सकत्रमाथर्वो भविमत - शिरर मविसगरस्य मविसगरयाः विमाभविमत।

उदमाहरणमम् - रमामयाः शिक्षेतक्षे।

सकत्रमाथरसमन्विययाः - रमामयाः शिक्षेतक्षे इमत शस्थतक्षे अत्र पदमान्तयाः मविसगरयाः अशस्त। तस्ममातम् परस शिरम् शिकमारयाःअशस्त। मविसजरनष्ट्रीयस्य सयाः इमत सकत्रक्षेण मनत्यस सकमारक्षे प्रमाप्तक्षे विमा शिरर इमत प्रकक तसकत्रक्षेण मविसगरस्य मविकल्पक्षेनमविसगरयाः भविमत। तक्षेन रमामयाः शिक्षेतक्षे इमत खसमदयाः भविमत।

यदमा तपु रमामयाः शिक्षेतक्षे इत्यत्र मविसगमारभमाविपकयाः आमद्रियतक्षे तदमा मविसजरनष्ट्रीयस्य सयाः इमत सकत्रक्षेण मविसगरस्यसकमारक्षे कक तक्षे रमामसम् शिक्षेतक्षे इमत शस्थमतयाः उदविमत। तदमा - (अमगमसकत्रक्षे द्रिषव्यमम्)

पकविरत्रमाखसदमम् इमत सकत्रस्य प्रभमावियाः - मविसगमारभमाविपकक्षे तपु रमामयाः शिक्षेतक्षे इत्यत्र मविसजरनष्ट्रीयस्य सयाःइमत उत्सगरसकत्रक्षेण सकमारयाः भविमत। तक्षेन रमामसम् शिक्षेतक्षे इमत शस्थमतयाः जमायतक्षे। अत्र रमामसम् इमत शिब्दक्षे यदमपपदमान्तक्षे सकमारयाः दृश्यतक्षे तथमामप ससजपुषनो रुयाः इमत सकत्रक्षेण अत्र पपुनयाः रुत्विस न भविमत। कपु त इमत चिक्षेद पुच्यतक्षे यदम्अधपुनमा रमामसम् इत्यत्र ययाः सकमारयाः स मविसजरनष्ट्रीयस्य सयाः इमत सकत्रक्षेण मविमहतयाः। ससजपुषनो रुयाः (८.२.६६) इमतमविसजरनष्ट्रीयस्य सयाः (८.३.३४) इमत चि एततम् सकत्रदयस मत्रपमादमामम् अशस्त। मत्रपमादमामम् पकविर प्रमत परस सकत्रमम्अखसदमम् भविमत। अत एवि पकविर मविदममानस ससजपुषनो रुयाः इमत सकत्रस प्रमत मविसजरनष्ट्रीयस्य सयाः इमत सकत्रमम्अखसदमम्। अथमारतम् ससजपुषनो रुयाः इमत सकत्रस नहैवि पश्यमत यदम् अत्र सकमारयाः अस्तष्ट्रीमत। तत्रमाधपुनमा -

उदमाहरणमम् - रमामयाः मचिननोमत इमत शस्थतक्षे मविसगरयाः अशस्त। तस्ममातम् परस खरम् चिकमारयाः अशस्त। अतयाःमविसजरनष्ट्रीयस्य सयाः इमत प्रकक तसकत्रक्षेण मविसगरस्य सकमारयाः भविमत। तक्षेन रमामसम् मचिननोमत इमत भविमत। तदमा -

[ . ]8 5 स्तनो ययाः श्चिपुयनमा श्चिपुययाः॥ (८.४.३९)

सकत्रमाथर याः - सकमारतविगरयनोयाः शिकमारचिविगमारभ्यमास यनोगक्षे शिकमारचिविगर स्तयाः।

सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् त्रष्ट्रीमण पदमामन सशन्त। सम् चि तपुयाः चि इमत स्तपुयाः। तस्य स्तनोयाःइमत सममाहमारदन्दसममासयाः। तपुययाः इत्यनक्षेन अणपुमदतम् सविणरस्य चिमाप्रत्यययाः इमत गहणकशिमासबलमातम् तम् थम् दम् धम्नम् इमत तविगरयाः बनोध्ययाः। तक्षेन स्तनोयाः इमत पदस्य सकमारयाः तविगरश्चि इत्यथरयाः। शिम् चि चिपुययाः चि इमत श्चिपुयाः। तक्षेन



श्चिपुनमा। इमत सममाहमारदन्दसममासयाः। अत्र चिपुययाः इत्यनक्षेन चिम् छम् जम् झम् ञम् इमत चिविगरयाः गमाहयाः। तक्षेन श्चिपुनमा इत्यस्यशिकमारयाः चिविगरश्चि इमत अथरयाः। शिम् चि चिपुययाः चि इमत श्चिपुयाः इमत सममाहमारदन्दसममासयाः। सधौत्रस पपुसस्त्विमम्। तयनोय्विमारविमचिससमहतमायमामम् (८.२.१०८) इत्यतयाः ससमहतमायमामममत अखधकक तमशस्त। सकत्रमाथर्वो भविमत - सकमारतविगरयनोयाःशिकमारचिविगमारभ्यमास यनोगक्षे शिकमारचिविगर स्तयाः। स्थमामनत्विक्षेन सकमारयाः तविगरयाः चि अशस्त। आदक्षेशित्विक्षेन शिकमारयाः चिविगरयाःचिमाशस्त। स्थमामननयाः षटम् आदक्षेशिमायाः चि षटम् । अतयाः यथमाससख्यमनपुदक्षेशियाः सममानमामम् इमत पररभमाषयमा आदक्षेशिमायाःक्रमशियाः भविक्षेयपुयाः। सकमारस्य तविगरस्य शिकमारक्षेण चिविगरण चि यथमाससभविस यनोगक्षे सकमारस्य स्थमानक्षे सकमारयाः, तविगरस्यस्थमानक्षे चि चिविगरयाः भविमत। तदक्षेवि श्चिपुत्विमम् इमत उच्यतक्षे।

स्तनोयाः इमत पदक्षे, श्चिपुयाः इमत चि पदक्षे सममाहमारदन्दसममासयाः अशस्त। सममाहमारदन्दसममासक्षे चि पदसनपपुससकखलङस भविमत। अतयाः स्तपु इमत श्चिपु इमत शिब्दयनोयाः रूपक्षे नपपुससकखलङक्षे स्यमातमामम्। तक्षेन स्तपुनयाः श्चिपु इत्यक्षेविरूपक्षे स्यमातमामम्। मकन्तपु सकत्रक्षे स्तनोयाः इमत श्चिपुयाः इमत पपुसखस प्रयनोगयाः अशस्त। तत्कथमम्। तत्रनोच्यतक्षे - पमामणमनसकत्रमामणविक्षेदमाङमामन भविशन्त। अतयाः तत्र मनयमस्य व्यमतक्रमयाः अमप भमवितपुमहरमत। सकत्रविशिमातम् पपुसखलङमशस्त। तदमा सधौत्रसपपुसखलङमममत कथ्यतक्षे।

उदमाहरणमम् - रमामश्शिक्षेतक्षे। रमामशश्चिननोमत।

सकत्रमाथरसमन्विययाः - रमामसम् शिक्षेतक्षे इत्यत्र स्तनोयाः सकमारस्य श्चिपुनमा शिकमारक्षेण यनोगयाः अशस्त। अतयाःसकमारस्य स्थमानक्षे षष्ठष्ट्री स्थमानक्षेयनोगमा इमत पररभमाषमाबलक्षेन स्तनोयाः श्चिपुनमा श्चिपुयाः इमत प्रकक तसकत्रक्षेण शिकमारयाः भविमत।तक्षेन रमामश्शिक्षेतक्षे इमत सशन्धकमायर फलमत।

रमामसम् मचिननोमत इत्यत्र स्तनोयाः सकमारस्य श्चिपुनमा चिकमारक्षेण यनोगयाः अशस्त। अतयाः सकमारस्य स्थमानक्षे षष्ठष्ट्रीस्थमानक्षेयनोगमा इमत पररभमाषमाबलक्षेन स्तनोयाः श्चिपुनमा श्चिपुयाः इमत प्रकक तसकत्रक्षेण शिकमारयाः भविमत। तक्षेन रमामशश्चिननोमत इमतसशन्धकमायर फलमत।

अशस्मनम् उदमाहरणक्षे सकमारस्य चिकमारक्षेण यनोगयाः अशस्त। स्तनोयाः श्चिपुनमा यनोगयाः इत्यत्र यथमाससख्यमम्इत्यस्य प्रयनोजनस नमास्तष्ट्रीमत स्पषष्ट्रीकरणमाय एवि इदमपुदमाहरणमत्र उपन्यस्तमम्। स्तनोयाः मध्यक्षे सकमारयाः प्रथमयाःविणरयाः, श्चिपुनमा इत्यत्र चिकमारयाः मदतष्ट्रीययाः विणरयाः। अतयाः यनोगमविषयक्षे यथमाससख्यस नमास्तष्ट्रीमत अविधक्षेयमम्।

अधपुनमा सशच्चितम् इमत रूपममप स्तनोयाः श्चिपुनमा श्चिपुयाः इमत सकत्रस्य उदमाहरणमम् अशस्त। परन्तपु तत्रक्रमशियाः इतनोऽमप अखधकमानमास सकत्रमाणमामम् अपक्षेकमा अशस्त। अतयाः तस्य रूपस्य समाधनमाय यक्षेन क्रमक्षेण सकत्रमामणआयमाशन्त तक्षेन क्रमक्षेण अधस्तमातम् उपमादष्ट्रीयन्तक्षे। विहैयमाकरणखसदमान्तकधौमपुदमास लघपुखसदमान्तकधौमपुदमास विमा इकनोयणमचि इमत अच्सशन्धसकत्रमानन्तरमम् अनमचि चि इमत हल्सशन्धसकत्रमम् उपन्यस्तमम्। ततयाः परस झलमास जशिम् झमशिइत्यमप हल्सशन्धसकत्रमम् उपमात्तमम्। परन्तपु प्रकरणस तपु अच्सशन्धयाः इमत उमलखखतमम् अशस्त। तमहर कथसहल्सशन्धसकत्रमामण अमप तत्र आनष्ट्रीतमामन इमत प्रश्नयाः चिक्षेदम् उत्तरमम् इदमक्षेवि दष्ट्रीयतक्षे यतम् एकस्य शिब्दस्य सम्पकणररूपस समाधमयतपुस यमामन सकत्रमामण आविश्यकमामन तमामन दत्तमामन। तत्र कदमामचितम् अच्सशन्धप्रकरणस्य सकत्रमम्आविश्यकमम्, कदमामचिच्चि हल्सशन्धप्रकरणस्य सकत्रमम् आविश्यकमम्। तमहर सकत्रमाणमास ससकरयाः अपररहमायरकमारणक्षेनकक तयाः। तथहैवि हल्सशन्धप्रकरणक्षे मविसगरसशन्धप्रकरणस्य सकत्रमामण आविश्यकमामन भविशन्त अपररहमायरतयमा। अतयाः



यक्षेन क्रमक्षेण मकममप एकस समाधपु रूपस समाधनष्ट्रीयस चिक्षेतम् यमामन सकत्रमामण आविश्यकमामन तमामन अत्र आनष्ट्रीतमामन। तक्षेनसकत्रमाणमास ससकरयाः यदमप जमातयाः तथमामप अपररहमायरयाः सयाः इमत।

[ . ]8 6 झलमास जशिनोऽन्तक्षे॥ (८.२.३९)

सकत्रमाथर याः - पदमान्तक्षे झलमास स्थमानक्षे जशियाः भविशन्त।

सकत्रव्यमाख्यमा - इदस मविखधसकत्रमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे त्रष्ट्रीमण पदमामन सशन्त। झलमामम् जशियाः अन्तक्षे इमतसकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। झलमामम् (६/३), जशियाः (१/३), अन्तक्षे (७/१)। पदस्य इमत अखधकक तमम्। पदयनोजनमा -पदस्य अन्तक्षे झलमास जशियाः। सकत्रमाथर्वो भविमत - पदमान्तक्षे झलमास स्थमानक्षे जशियाः भविशन्त। झलम् जशिम् चि प्रत्यमाहमारधौ।झलम् स्थमानष्ट्री जशिम् आदक्षेशियाः चि। स्थमामनससख्यमातयाः आदक्षेशिससख्यमा मभनमा। अतयाः स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमतपररभमाषमाबलक्षेन स्थमामननमा स्थमानतयाः अन्तरतमयाः आदक्षेशियाः कतरव्ययाः।

उदमाहरणमम् - सतम् मचितम् (सत्यमम् चि जमानमम् चि इत्यथरयाः) इमत शस्थतक्षे सतम् इमत शिब्दस्य तकमारयाःपदमान्तक्षे अशस्त। स चि झलम् अशस्त। अतयाः प्रकक तसकत्रक्षेण तकमारस्य स्थमानक्षे जशिम् भविमत। तकमारयाः एकयाः स्थमानष्ट्री,तस्य स्थमानक्षे जशिम् - जम् बम् गम् डम् दम् इमत पञ्च आदक्षेशिमायाः। स्थमामनससख्यमातयाः आदक्षेशिससख्यमा मविषममा। अतयाः एषपुकतमयाः स्यमामदमत प्रश्नयाः। तदमा स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत पररभमाषयमा स्थमामननमा अन्तरतमयाः आदक्षेशियाः कतरव्ययाः।अधस्तमातम् आन्तयरमम् कथस परष्ट्रीक्ष्यतक्षे इमत प्रदश्यरतक्षे।

आन्तरतम्यपरष्ट्रीकमा - आन्तयरमम् चि स्थमानमाथरगपुणप्रममाणकक तम् चितपुमविरधमम्। प्रममाणमत्रउच्चिमारणकमालयाः। स्थमामननयाः उच्चिमारणकमालयाः अधरममात्रमा, आदक्षेशिमानमाममप उच्चिमारणकमालयाः अधरममात्रमा एवि। तक्षेनतक्षेषपु कनोऽमप एकयाः अन्तरतमयाः इमत विकपुस न शिक्यतक्षे।

गपुणयाः बमाहयत्नयाः भविमत। तकमारस्य बमाहयत्नमायाः - मविविमारयाः श्विमासयाः अघनोषयाः अल्पप्रमाणयाः इमत। जम् बम्गम् डम् दम् एषमास बमाहयत्नमायाः - ससविमारयाः नमादयाः घनोषयाः अल्पप्रमाणयाः इमत। अतयाः एषपु कनोऽमप एकयाः अन्तरतमयाः इमतविकपुस न शिक्यतक्षे।

समाममान्यतयाः विणमारनमास न कनोऽमप अथरयाः अत्र गकहतक्षे। तस्ममातम् अथरकक दम् आन्तयरमम् न परष्ट्रीक्ष्यतक्षे।

तकमारस्य उच्चिमारणस्थमानस दन्तमायाः। जकमारस्य उच्चिमारणस्थमानस तमालपु, बकमारस्य ओष्ठधौ, गकमारस्यकण्ठयाः, डकमारस्य मकधमार, दकमारस्य दन्तमायाः। तकमारस्य यदपुच्चिमारणस्थमानस तदक्षेवि उच्चिमारणस्थमानस दकमारस्यमामपअशस्त। अतयाः तकमारस्य दकमारक्षेण स्थमानकक दमान्तयर लभ्यतक्षे। तक्षेन तकमारस्य स्थमानक्षे दकमारयाः आदक्षेशियाः भविमत।तदमा सदम् मचितम् इमत शस्थमतयाः जमायतक्षे। अत्र स्तनोयाः दकमारस्य श्चिपुनमा चिकमारक्षेण यनोगयाः अशस्त। अतयाः स्तनोयाः श्चिपुनमाश्चिपुयाः इमत सकत्रक्षेण दकमारस्य स्थमानक्षे यथमाससख्यमनपुदक्षेशियाः सममानमामम् इमत पररभमाषयमा जकमारयाः भविमत। तक्षेन सजम्मचितम् इमत शस्थमतयाः उदविमत। तदमा -

[ . ]8 7 खरर चि॥ (८.४.५४)

सकत्रमाथर याः - खरर परक्षे झलमास चिरयाः भविशन्त।

सकत्रव्यमाख्यमा - समाकमातम् लक्ष्यस ससस्करनोमत इमत मविखधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् पददयमम् अशस्त। खररइमत सप्तम्यक्षेकविचिनमम्। चि इमत अव्ययपदमम्। झलमास जशिम् झमशि इमत सकत्रमातम् झलमामम् इमत षष्ठष्ट्रीबहहविचिनमान्तमम्



पदमनपुवितरतक्षे। अभ्यमासक्षे चिचिर इमत सकत्रमातम् चिरम् इमत प्रथमहैकविचिनमान्तस पदमनपुवितरतक्षे, तस्य प्रथममाबहहविचिनत्विक्षेनचिरयाः इमत पररणमामयाः भविमत। पदयनोजनमा - खरर झलमामम् चिरयाः। सकत्रमाथर्वो भविमत - खरर परक्षे झलमास स्थमानक्षे चिरयाःभविशन्त।

उदमाहरणमम् - सतम् मचितम् इमत शस्थतक्षे झलमास जशिनोऽन्तक्षे इमत सकत्रक्षेण तकमारस्य दकमारक्षे कक तक्षे सदम् मचितम्इमत शस्थमतयाः जमायतक्षे। तत्रमामप स्तनोयाः श्चिपुनमा श्चिपुयाः इमत सकत्रक्षेण दकमारस्य जकमारक्षे कक तक्षे सजम् मचितम् इमत शस्थमतयाःउदविमत। तत्र ययाः झलम् जकमारयाः तस्ममातम् परस खरम् चिकमारयाः अशस्त। अतयाः खरर चि इमत सकत्रक्षेण जकमारस्य स्थमानक्षेचिरम् - चिम् टम् तम् कम् पम् शिम् षम् सम् एषपु अन्यतमयाः मविधष्ट्रीयतक्षे। स्थमान्यमादक्षेशियनोयाः ससख्यमाविहैषम्यमम् अशस्त। अतयाःस्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत पररभमाषयमा अत्र मनयमयाः कतरव्ययाः। स्थमामननमा सदृशितमयाः आदक्षेशियाः कतरव्ययाः। समादृश्यस चिस्थमानमाथरगपुणप्रममाणकक तम् चितपुमविरधमम्। अतयाः मकमम् आन्तयरमम् अत्र गमाहमम् इमत प्रश्नयाः। झलमास जशिनोऽन्तक्षे इमत सकत्रक्षेसमविस्तरस व्यमाख्यमातमम् अशस्त। अत्र लघपुनमा उच्यतक्षे।

अत्र आदक्षेशिक्षेषपु समक्षेषमामम् एवि अधरममात्रमाकमाखलकस प्रममाणस सममानमम्, गपुणयाः अथमारतम् बमाहयत्नयाः सममानयाः,विणरस्य न कनोऽमप अथरयाः। अतयाः प्रममाणकक दम् गपुणकक दम् अथरकक तम् चि आन्तयर नहैवि सम्भविमत। स्थमानकक दमान्तयरतमाविदम् अविमशिषस परष्ट्रीक्ष्यतक्षे। स्थमानष्ट्री जकमारयाः, तस्य उच्चिमारणस्थमानस तमालपु। आदक्षेशिक्षेषपु चिकमारस्य शिकमारस्य चिउच्चिमारणस्थमानस तमालपु। शिम् षम् सम् इमत एषमास स्थमानक्षे शिम् षम् सम् एवि क्रमशियाः भविशन्त इमत व्यविस्थमा अशस्त। अतयाःजकमारस्य स्थमानक्षे चिकमारयाः एवि आदक्षेशियाः भविमत। तदमा सचिम् मचितम् इमत जमायतक्षे। विणरमक्षेलनक्षेन सशच्चितम् इमत इषससमाधपु रूपस मनष्पदतक्षे।

इदमत्र अविधक्षेयमम् - सतम् मचितम् शस्थतक्षे प्रथममक्षेवि स्तनोयाः श्चिपुनमा श्चिपुयाः (८.४.३९) सकत्रस कपु तयाः नप्रवितरतक्षे इमत प्रश्नयाः उदक्षेमत। अथविमा खरर चि (८.४.५४) इमत सकत्रमक्षेवि आदधौ कपु तयाः न प्रवितरतक्षे। तत्रनोत्तरमम् इदसयतम् अखसदकमाण्डक्षे पकविरसकत्रस प्रमत परसकत्रमम् अखसदमम् अशस्त। परसकत्रक्षेण कक तस कमायरमम् पकविरसकत्रदृष्टमा नमाशस्तएवि। अतयाः अखसदकमाण्डक्षे यक्षेन क्रमक्षेण सकत्रमामण अषमाध्यमाय्यमामम् उपमात्तमामन तक्षेन क्रमक्षेण तक्षेषमास प्रविकखत्तयाः भविमत।अतयाः सतम् मचितम् इमत शस्थतक्षे सविमारदधौ अखसदकमाण्डक्षे झलमास जशिनोऽन्तक्षे (८.२.३९) इमत सकत्रस प्रवितरतक्षे। तक्षेनतकमारस्य जशिम् दकमारयाः भविमत। तदमा सदम् मचितम् इमत शस्थमतयाः भविमत। अत्रमामप आपमाततयाः स्तनोयाः श्चिपुनमा श्चिपुयाः(८.४.३९) इमत मकञ्च खरर चि (८.४.५४) इमत अनयनोयाः यपुगपतम् प्रमामप्तयाः अशस्त। परन्तपु स्तनोयाः श्चिपुनमा श्चिपुयाः(८.४.३९) इमत सकत्रमम् अखसदकमाण्डक्षे पकविरमम् अशस्त, खरर चि (८.४.५४) इमत परमम् अशस्त। अतयाःपकविरसकत्रस्य स्तनोयाः श्चिपुनमा श्चिपुयाः (८.४.३९) इत्यस्य प्रविकखत्तयाः आदधौ भविमत। तक्षेन स्तनोयाः दकमारस्य श्चिपुयाः जकमारयाःभविमत। तदमा सजम् मचितम् इमत शस्थमतयाः उपजमायतक्षे। अत्र पदमान्तक्षे झलम् जकमारयाः अशस्त। अतयाः पपुनयाः झलमासजशिनोऽन्तक्षे (८.२.३९) प्रवितरतमामम् इमत न मचिन्तनष्ट्रीयमम्। यतनो मह झलमास जशिनोऽन्तक्षे (८.२.३९) इमत सकत्रस प्रमतस्तनोयाः श्चिपुनमा श्चिपुयाः (८.४.३९) इमत सकत्रमम् अखसदमम्। अतयाः झलमास जशिनोऽन्तक्षे (८.२.३९) इमत सकत्रदृष्टमा तत्रजकमारयाः नमाशस्त एवि। तत्र दकमारयाः एवि अशस्त। अतयाः झलमास जशिनोऽन्तक्षे (८.२.३९) इमत सकत्रस पपुनयाः न प्रविकखत्तमम्अहरमत। अन्तक्षे चि खरर चि (८.४.५४) सकत्रदृष्टमा स्तनोयाः श्चिपुनमा श्चिपुयाः (८.४.३९) इमत सकत्रस खसदमम् अशस्त।अतयाः खरर चि (८.४.५४) प्रवितरतक्षे। तक्षेन जकमारस्य स्थमानक्षे खरम् चिकमारयाः मविधष्ट्रीयतक्षे। अतयाः सशच्चितम् इमत रूपसमनष्पदतक्षे।



[ . ]8 8 शिमातम्॥ (८.४.४३)

सकत्रमाथर याः - शिमातम् परस्य तविगरस्य चिविगर्वो न।

सकत्रव्यमाख्यमा - मनषक्षेधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् शिमातम् इमत एकमक्षेवि पञ्चम्यक्षेकविचिनमान्तस पदमशस्त। तनोयाः मषइमत सकत्रमातम् तनोयाः इमत षष्ठ्यन्तमम् पदमनपुवितरतक्षे। न पदमान्तमाटनोरनमामम् इमत सकत्रमातम् न इत्यव्ययपदमनपुवितरतक्षे।स्तनोयाः श्चिपुनमा श्चिपुयाः इत्यस्ममातम् सकत्रमातम् चिपुयाः इमत प्रथममान्तस पदमनपुवितरतक्षे। पदयनोजनमा - शिमातम् तनोयाः चिपुयाः न। सकत्रमाथर्वोभविमत - शिमातम् परस्य तविगरस्य चिविगर्वो न।

उदमाहरणमम् - मविश्नयाः। प्रश्नयाः।

सकत्रमाथरसमन्विययाः - मविच्छम् -धमातनोयाः नङम् -प्रत्यययनोगक्षेन मविच्छम् +न इमत जमातक्षे छकमारस्य शिकमारक्षे कक तक्षेमविशिम् न इमत शस्थमतयाः जमायतक्षे। तदमा स्तनोयाः श्चिपुनमा श्चिपुयाः इमत सकत्रक्षेण नकमारस्य ञकमारक्षे प्रमाप्तक्षे शिकमारमातम् परस्यतविगरस्य सत्त्विमातम् शिमातम् इमत सकत्रक्षेण मनषक्षेधयाः भविमत। तक्षेन मविश्नयाः इमत रूपस मनष्पदतक्षे। गमतयाः प्रविक्षेशियाः विमा तदथरयाः।

प्रच्छम् -धमातनोयाः नङम् -प्रत्यययनोगक्षे प्रच्छम् +न इमत शस्थतक्षे छकमारस्य शिकमारक्षे कक तक्षे (छकमारस्य अभमाविक्षेतपुकयाः चिकमारयाः अमप न मतष्ठमत।) प्रमक्रययमा प्रशिम् न इमत शस्थमतयाः भविमत। तदमा स्तनोयाः श्चिपुनमा श्चिपुयाः इमत सकत्रक्षेणनकमारस्य ञकमारक्षे प्रमाप्तक्षे शिकमारमातम् परस्य तविगरस्य सत्त्विमातम् शिमातम् इमत सकत्रक्षेण मनषक्षेधयाः भविमत। तक्षेन प्रश्नयाः इमतरूपस मनष्पदतक्षे।


. 1 ससजपुषनो रुयाः इमत सकत्रस्यमाथर खलखत।

. 2 खरविसमानयनोमविरसजरनष्ट्रीययाः इमत सकत्रक्षे कयनोयाः तदन्तमविखधयाः भविमत।

. 3 अविसमानक्षे रक्षेफस्य मविसगरयाः कक्षे न सकत्रक्षेण भविमत।

. 4 कदमा मविसगरस्य मविसगरयाः मविकल्पक्षेन भविमत कक्षे न चि सकत्रक्षेण।

. 5 स्तनोयाः श्चिपुनमा श्चिपुयाः इमत सकत्रक्षे कयनोयाः यथमाससख्यमशस्त।

. 6 स्तनोयाः श्चिपुनमा श्चिपुयाः इमत सकत्रक्षे कयनोयाः यथमाससख्यनमाशस्त।

. 7 सतम् मचितम् इमत शस्थतक्षे प्रथममक्षेवि स्तनोयाः श्चिपुनमा श्चिपुयाः सकत्रस प्रवितरत न विमा इमत उपपमादयत।

. 8 तनोयाः चिपुनमा यनोगक्षे चिपुत्विस क्वि न।

. 9 प्रश्नयाः इत्यत्र स्तनोयाः श्चिपुनमा यनोगक्षेऽमप श्चिपुत्विस कपु तनो न।

. 10 रमामसम् चिक्षेषतक्षे इत्यतयाः परस प्रथमस मकस सकत्रस प्रवितरत।१) ससजपुषनो रुयाः २) खरविसमानयनोमविरसजरनष्ट्रीययाः ३) खरर चि ४) झलमास जशिनोऽन्तक्षे

. 11 रमामसम् चिक्षेषतक्षे इत्यतयाः क्रमक्षेण एतमामन कमायमारमण भविशन्त चिक्षेतम् रमामश्चिक्षेषतक्षे इमत रूपस मनष्पदतक्षे।१) रुत्विमम् - मविसजरनष्ट्रीययाः - सयाः - श्चिपुत्विमम्



२) मविसजरनष्ट्रीययाः - रुत्विमम् - सयाः - श्चिपुत्विमम् ३) श्चिपुत्विमम् - रुत्विमम् - सयाः - मविसजरनष्ट्रीययाः ४) षपुत्विमम् - श्चिपुत्विमम् - रुत्विमम् - जश्त्विमम्

. 12 झलमास जशिनोऽन्तक्षे इत्यत्र कस्य अन्तक्षे, कस्य मकस भविमत।१) झलमामम् अन्तक्षे पदस्य जशिम् भविमत। २) पदस्य अन्तक्षे जशियाः झलम् भविमत। ३) जशियाः अन्तक्षे स्तनोयाः झलम् भविमत।४) पदस्य अन्तक्षे झलयाः जशिम् भविमत।

. 13 विमणजम् छमात्रयाः इमत शस्थतक्षे प्रथमस मकस सकत्रस प्रवितरत।१) चिनोयाः कपु याः २) खरर चि ३) झलमास जशिनोऽन्तक्षे ४) विमा पदमान्तस्य

[ . ]8 9 षपुनमा षपु याः॥ (८.४.४०)

सकत्रमाथर याः - सकमारतविगरयनोयाः षकमारटविगमारभ्यमास यनोगक्षे षकमारटविगर स्तयाः।

सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् पददयमम् अशस्त। षम् चि टपु याः चि षपुयाः, तक्षेन षपुनमा इमतदन्दसममासयाः। षम् चि टपु याः चि इमत षपुयाः इमत दन्दसममासयाः, सधौत्रस पपुसस्त्विमम्। स्तनोयाः श्चिपुनमा श्चिपुयाः इमत सकत्रमातम् स्तनोयाःइमत षष्ठ्यन्तस पदमनपुवितरतक्षे। सम् चि तपुयाः चि स्तपुयाः, तस्य स्तनोयाः इमत दन्दसममासयाः। पदयनोजनमा - स्तनोयाः षपुनमा षपुयाः।सकत्रमाथर्वो भविमत - सकमारतविगरयनोयाः षकमारटविगमारभ्यमास यनोगक्षे षकमारटविगर स्तयाः।

तविगरस्य षकमारक्षेण यनोगयाः भविमत चिक्षेतम् षपुनमा षपु याः इमत सकत्रक्षेण प्रमाप्तस षपुत्विस तनोयाः मष इमत सकत्रक्षेण मनमषध्यतक्षे।तविगरस्य षकमारक्षेण यनोगक्षे समत षपुत्विस तदमा एवि प्रमाप्तपुस शिक्ननोमत यमद स्तनोयाः षपुनमा यनोगमविषयक्षे यथमाससख्यमम् नमाशस्त।अथमारतम् सकमारतविगरयनोयाः षकमारटविगमारभ्यमास यथमासम्भविमम् यनोगयाः भविमत, तत्र यथमाससख्यस नमाशस्त इमत तनोयाः मषइमत सकत्रमारम्भमातम् जमाप्यतक्षे पमामणमनमपुमननमा।

उदमाहरणमम् - दक्षेविष्षडमाननयाः।

सकत्रमाथरसमन्विययाः - दक्षेविशिब्दमातम् सपुप्रत्यययनोगक्षेन दक्षेविसम् षडमाननयाः इमत शस्थमतयाः उदविमत। तत्रससजपुषनो रुयाः इमत सकत्रक्षेण रुत्विस भविमत। तक्षेन दक्षेविरम् षडमाननयाः इमत जमायतक्षे। ततयाः खरविसमानयनोमविरसजरनष्ट्रीययाः इमतसकत्रक्षेण मविसगर कक तक्षे दक्षेवियाः षडमाननयाः इमत जमायतक्षे।

दक्षेवियाः षडमाननयाः इमत शस्थतक्षे अत्र पदमान्तयाः मविसगरयाः अशस्त। तस्ममातम् परस शिरम् षकमारयाः अशस्त।मविसजरनष्ट्रीयस्य सयाः इमत सकत्रक्षेण मनत्यस सकमारक्षे प्रमाप्तक्षे विमा शिरर इमत मविसगरस्य मविकल्पक्षेन मविसगरयाः भविमत। तक्षेनदक्षेवियाः षडमाननयाः इमत खसमदयाः भविमत।

मविसगमारभमाविपकक्षे तपु दक्षेवियाः षडमाननयाः इत्यत्र मविसजरनष्ट्रीयस्य सयाः इमत उत्सगरसकत्रक्षेण सकमारयाः भविमत। तक्षेनदक्षेविसम् षडमाननयाः इमत शस्थमतयाः जमायतक्षे। अत्र स्तनोयाः सकमारस्य षपुनमा षकमारक्षेण यनोगयाः अशस्त। अतयाः षपुनमा षपुयाः इमतसकत्रक्षेण सकमारस्य षकमारक्षे कक तक्षे दक्षेविष्षडमाननयाः इमत समाधपु रूपस मनष्पदतक्षे।



गष्ट्रीतमायमाषष्ट्रीकमा। गष्ट्रीतमायमासम् टष्ट्रीकमा इमत शस्थतक्षे ससजपुषनो रुयाः इमत सकत्रक्षेण रुत्विक्षे गष्ट्रीतमायमारम् टष्ट्रीकमा इमतशस्थतक्षे खरविसमानयनोमविरसजरनष्ट्रीययाः इमत सकत्रक्षेण रक्षेफस्य मविसगर गष्ट्रीतमायमायाः टष्ट्रीकमा इमत शस्थमतयाः जमायतक्षे। ततयाःमविसजरनष्ट्रीयस्य सयाः इमत सकत्रक्षेण मविसगरस्य सकमारक्षे कक तक्षे गष्ट्रीतमायमासम् टष्ट्रीकमा इमत जमायतक्षे। तत्र स्तनोयाः सकमारस्यषपुनमा टकमारक्षेण यनोगयाः अशस्त। अतयाः षपुनमा षपुयाः इमत सकत्रक्षेण सकमारस्य यथमाससख्यमनपुदक्षेशियाः सममानमामम् इमतपररभमाषमाबलक्षेन षकमारक्षे कक तक्षे गष्ट्रीतमायमाषष्ट्रीकमा इमत समाधपु रूपस मनष्पदतक्षे।

स्तनोयाः षपुनमा यनोगयाः इत्यत्र यथमाससख्यमम् इत्यस्य प्रयनोजनस नमास्तष्ट्रीमत स्पषष्ट्रीकरणमाय एविइदमपुदमाहरणमत्र उपन्यस्तमम्। स्तनोयाः मध्यक्षे सकमारयाः प्रथमयाः विणरयाः, षपुनमा इत्यत्र टकमारयाः मदतष्ट्रीययाः विणरयाः। तथमामपषपुनमा षपुयाः इमत सकत्रस प्रवितरतक्षे। अतयाः यनोगमविषयक्षे यथमाससख्यस नमास्तष्ट्रीमत अविधक्षेयमम्।

[ . ]8 10 न पदमान्तमाटनोरनमामम्॥ (८.४.४१)

सकत्रमाथर याः - पदमान्तमातम् टविगमारतम् परस्य नमामवियविमभनस्य स्तनोयाः षपुयाः न।

सकत्रव्यमाख्यमा - मनषक्षेधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे चित्विमारर पदमामन सशन्त। न पदमान्तमातम् टनोयाः अनमामम्इमत सकत्रक्षे उपमात्तमानमास पदमानमास सन्धक्षेयाः मविच्छक्षेदयाः। न इमत अव्ययपदमम्। पदस्य अन्तयाः पदमान्तयाः , तस्ममातम्पदमान्तमातम् इमत षष्ठष्ट्रीतत्पपुरुषयाः सममासयाः। टनोयाः इमत टपुशिब्दस्य पञ्चम्यक्षेकविचिनमम्। अनमामम् इमत यदमपप्रथमहैकविचिनमम् इवि भमामत तथमामप ततम् अनमामम् इमत प्रमामतपमदकस्य षष्ठ्यन्तमम् पदमम्। परन्तपु तत्र षष्ठष्ट्री लपुप्तमा।अतयाः लपुप्तषष्ठष्ट्रीकमम् पदमममत उच्यतक्षे। अस्य चि पदस्य नमाममावियविमभनस्य इत्यथरयाः। अथमारतम् नमामम् इत्यस्य ययाःअवियवियाः नकमारयाः, तमदनस्य इमत यमावितम्। स्तनोयाः श्चिपुनमा श्चिपुयाः इमत सकत्रमातम् स्तनोयाः इमत षष्ठ्यन्तस पदमनपुवितरतक्षे।सम् चि तपुयाः स्तपुयाः, तस्य स्तनोयाः इमत दन्दसममासयाः। षपुनमा षपुयाः इमत सकत्रमातम् षपु याः इमत प्रथममान्तस पदमम् अनपुवितरतक्षे। षम्चि टपु याः चि षपुयाः इमत दन्दसममासयाः। पदयनोजनमा - न पदमान्तमातम् टनोयाः अनमामम् स्तनोयाः षपुयाः। सकत्रमाथर्वो भविमत - पदमान्तमातम्टविगमारतम् परस्य नमामवियविमभनस्य स्तनोयाः षपुयाः न।

उदमाहरणमम् - षटम् सन्तयाः।

सकत्रमाथरसमन्विययाः - षषम् इमत प्रमामतपमदकस्य षडम् इमत प्रथममान्तस रूपमम्। षडम् सन्तयाः इमत शस्थतक्षेस्तनोयाः सकमारस्य षपुनमा डकमारक्षेण सह यनोगयाः अशस्त। तत्र षपुनमा षपुयाः इमत सकत्रक्षेण सकमारस्य षपुत्विमम् षकमारयाः प्रमाप्तयाः।परन्तपु अत्र पदमान्तयाः टविगरयाः डकमारयाः अशस्त। ततयाः परस स्तपुयाः सकमारयाः अशस्त। अत एवि न पदमान्तमाटनोरनमामम् इमतसकत्रक्षेण मनषक्षेधयाः भविमत। षकमारयाः न भविमत। ततयाः परस झलयाः डकमारमातम् परस खरम् सकमारयाः अशस्त। अतयाः खरर चिइमत सकत्रक्षेण डकमारस्य स्थमानक्षे स्थमानतयाः आन्तयमारदम् टकमारयाः भविमत। तदमा षटम् सन्तयाः इमत समाधपु रूपसमनष्पदतक्षे।

. . )8 10 1 अनमाम्नविमत-नगरष्ट्रीणमामममत विमाच्यमम्। (विमामतरकमम्)विमामतरकमाथर याः - न पदमान्तमाटनोरनमामम् इमत सकत्रक्षेण कक तयाः मनषक्षेधयाः नमामम् इमत शिब्दमावियविस मविहमाय अन्यत्र

भविमत। स्तनोयाः षपुत्विस्य मनषक्षेधयाः नमामम् इत्यत्र यथमा न भविमत तथमा नविमत नगरष्ट्री इमत शिब्दमानमामम् अमप मनषक्षेधयाः नभवितपु इमत। अथमारतम् षपुनमा षपु याः इमत सकत्रक्षेण नमामम् नविमत नगरष्ट्री एषमास त्रयमाणमाममप षपुत्विमम् भविमत इमत विमामतरकस्यभमावियाः।



उदमाहरणमम् - षण्णमामम्। षण्णविमत। षण्णगयरयाः।

विमामतरकमाथरसमन्विययाः - षषम् इमत प्रमामतपमदकस्य षष्ठष्ट्रीबहहविचिनमान्तस रूपस षण्णमामम् इमत। तत्ररूपसमाधनक्रमक्षे षषम् आमम् इमत शस्थतक्षे नपुडमागमक्षे कक तक्षे षषम् नमामम् इमत जमायतक्षे। तत्र झलमास जशिनोऽन्तक्षे इमत सकत्रक्षेणपदमान्तस्य षकमारस्य स्थमानकक दमान्तयमारतम् डकमारक्षे कक तक्षे षडम् नमामम् इमत शस्थमतयाः उदविमत। तत्रमाधपुनमा स्तनोयाःनकमारस्य षपुनमा डकमारक्षेण यनोगयाः अशस्त। अतयाः षपुनमा षपुयाः इमत सकत्रक्षेण नकमारस्य षपुत्विक्षे यथमाससख्यमनपुदक्षेशियाःसममानमामम् इमत पररभमाषयमा णकमारक्षे षडम् णमामम् इमत जमायतक्षे। प्रत्ययक्षे भमाषमायमास मनत्यमम् इमत विमामतरकमम् अशस्त। तक्षेनडकमारस्य मनत्यस णकमारयाः भविमत। एविञ्च षण्णमामम् इमत रूपस खसद्ध्यमत।

न पदमान्तमाटनोरनमामम् इमत सकत्रक्षेण कक तयाः षपुत्विमनषक्षेधयाः अनमामम् इमत पदविशिमातम् नमामम् इमत असशिक्षे न भविमत।षपुत्विस चि भविमत।

षडखधकमा नविमतयाः इमत मविगहक्षे, ततयाः सममासक्षे कक तक्षे षडम् नविमतयाः इमत शस्थमतयाः उदविमत। तत्र स्तनोयाःनकमारस्य षपुनमा डकमारक्षेण यनोगयाः अशस्त। अतयाः षपुनमा षपुयाः इमत सकत्रक्षेण नकमारस्य षपुत्विक्षे णकमारक्षे प्रमाप्तक्षे नपदमान्तमाटनोरनमामम् इमत सकत्रक्षेण तस्य मनषक्षेधयाः प्रमाप्ननोमत। परन्तपु अनमाम्नविमतनगरष्ट्रीणमामममत विमाच्यमम् इमत विमामतरकक्षेनविमतशिब्दस्य उपमादमानमम् कक तमम्। तक्षेन षपुनमा षपुयाः इमत सकत्रक्षेण मनबमारधस षपुत्विस भविमत। तदमा षडम् णविमतयाः इमतशस्थमतयाः जमायतक्षे। ततश्चि प्रमक्रययमा षण्णविमतयाः इमत रूपस मनष्पदतक्षे।

[ . ]8 11 तनोयाः मष॥ (८.४.४२)

सकत्रमाथर याः - तविगरस्य षकमारक्षे परक्षे न षपुत्विमम्।

सकत्रव्यमाख्यमा - मनषक्षेधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे दक्षे पदक्षे स्तयाः। तनोयाः (६/१), मष (७/१)। नपदमान्तमाटनोरनमामम् इमत सकत्रमातम् न इमत अव्ययपदमनपुवितरतक्षे। षपुनमा षपु याः इमत सकत्रमातम् षपु याः इमत प्रथममान्तमम् पदमम्अनपुवितरतक्षे। षम् चि टपु याः चि षपुयाः इमत दन्दसममासयाः। पदयनोजनमा - तनोयाः षपुयाः न मष। सकत्रमाथर्वो भविमत - तविगरस्य षकमारक्षेपरक्षे न षपुत्विमम्। अथमारतम् यमद तविगमारतम् परस षकमारयाः अशस्त तमहर षपुनमा षपु याः इमत सकत्रक्षेण प्रमाप्तस षपुत्विस न भविमत।

उदमाहरणमम् - सनम् षष्ठयाः।

सकत्रमाथरसमन्विययाः - असम्-धमातनोयाः शितकप्रत्यययनोगक्षे पपुसखलङक्षे प्रथमहैकविचिनमम् सनम्। सनम् षष्ठयाः इमतशस्थतक्षे स्तनोयाः नकमारस्य षपुनमा षकमारक्षेण यनोगयाः अशस्त। अतयाः षपुनमा षपुयाः इमत सकत्रक्षेण अत्र स्तनोयाः नकमारस्य षपुत्विसणकमारयाः प्रमाप्ननोमत। परन्तपु तनोयाः मष इमत प्रकक तसकत्रक्षेण तस्य मनषक्षेधनो भविमत। मकञ्च सनम् षष्ठयाः इत्यक्षेवि रूपस समाधपुइमत खसद्ध्यमत।

अपविमादयाः - षपुनमा षपुयाः (८.४.४१) इमत तनोयाः मष (८.४.४३) इमत इदस सकत्रदयमम् अखसदकमाण्डक्षेअशस्त। मकञ्च तनोयाः मष इमत सकत्रस षपुनमा षपु याः (८.४.४१) इमत सकत्रमातम् परमम् अशस्त। अतयाः षपुनमा षपुयाः (८.४.४१)

इमत सकत्रस प्रमत तनोयाः मष (८.४.४३) इमत सकत्रमम् पकविरत्रमाखसदमम् (८.२.१) इमत सकत्रक्षेण अखसदमम् अशस्त। तनोयाः मष(८.४.४३) इत्यनक्षेन मनषक्षेधक्षे मक्रयममाणक्षे अमप षपुनमा षपुयाः (८.४.४१) इमत सकत्रमम् प्रविकखत्तमम् अहरमत। यमद प्रवितरततमहर तनोयाः मष (८.४.४३) इमत सकत्रस व्यथर भविक्षेतम्। मकन्तपु पमामणनक्षेयाः न मकममप सकत्रस व्यथरमम्। अतयाः



विचिनप्रमाममाण्यमातम् षपुनमा षपु याः (८.४.४१) इत्यस्य तनोयाः मष (८.४.४३) इमत सकत्रमम् अपविमादयाः भविमत। अपविमादयाःचि अखसदयाः न भविमत।


. 14 षपुनमा षपुयाः इमत सकत्रस्यमाथर खलखत।

. 15 षपुनमा षपुयाः इमत सकत्रक्षे कयनोयाः यथमाससख्यमशस्त।

. 16 षपुनमा षपुयाः इमत सकत्रक्षे कयनोयाः यथमाससख्यनमाशस्त।

. 17 कदमा स्तनोयाः षपुयाः न।

. 18 षण्णमामम् इत्यत्र पदमान्तमातम् टविगमारतम् परस्य स्तनोयाः षपुत्विस मनषक्षेधसत्त्विक्षेऽमप कथमम्।

. 19 सनम् षष्ठयाः इत्यत्र स्तनोयाः षपुनमा यनोगक्षेऽमप षपुत्विस कपु तनो न।

. 20 षपुनमा षपुयाः इत्यस्य मनषक्षेधसकत्रस मकमम्।१) तनोयाः मष २) शिमातम् ३) खरर चि ४) झलमास जशिनोऽन्तक्षे

. 21 एषपु मकस मनषक्षेधसकत्रस नमाशस्त।१) तनोयाः मष २) शिमातम् ३) न पदमान्तमाटनोरनमामम् ४) खरर चि

[ . ]8 12 यरनोऽनपुनमाखसकक्षे ऽनपुनमाखसकनो विमा॥ (८.४.४४)

सकत्रमाथर याः - पदमान्तस्य यरयाः अनपुनमाखसकक्षे परक्षे अनपुनमाखसकयाः विमा भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे चित्विमारर पदमामन सशन्त। यरयाः अनपुनमाखसकक्षेअनपुनमाखसकयाः विमा इमत सकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। यरयाः (६/१), अनपुनमाखसकक्षे (७/१), अनपुनमाखसकयाः (१/१), विमाइत्यव्ययपदमम्। न पदमान्तमाटनोरनमामम् इमत सकत्रमातम् पदमान्तमादम् इमत पञ्चम्यन्तस पदमनपुवितरतक्षे। तच्चि पदमान्तस्यइमत षष्ठ्यन्ततयमा मविपररणमतक्षे। तदमा पदयनोजनमा भविमत - यरयाः पदमान्तस्य अनपुनमाखसकक्षे अनपुनमाखसकयाः विमा।सकत्रमाथर्वो भविमत - पदमान्तस्य यरयाः अनपुनमाखसकक्षे परक्षे अनपुनमाखसकयाः विमा भविमत।

मविविकमतयाः - अनपुनमाखसकक्षे परक्षे यरयाः स्थमानक्षे अनपुनमाखसकयाः भविमत। स्थमानष्ट्री यरम् आदक्षेशियाः चिअनपुनमाखसकयाः। ननपु तत्र अनपुनमाखसकमायाः कक्षे सशन्त। रक्षेफनोष्मणमास सविणमार न सशन्त इमत विचिनमम् , अथमारतम् रक्षेफस्य शिम्षम् सम् हम् इत्यक्षेषमास चि सविणरयाः नमाशस्त, रक्षेफयाः शिम् षम् सम् हम् विमा अनपुनमाखसकमायाः न भविशन्त। यम् यम्य विम् विम्य लम् लम्य इमतयविलमानमामम् अनपुनमाखसकमायाः सशन्त। परन्तपु कस्यमामप पदस्य अन्तक्षे यविलमायाः न भविशन्त। अतयाः तक्षेषमामम् स्थमानक्षेतक्षेषमामक्षेवि अनपुनमाखसकयाः न भविमत। सविरषमाममप स्विरमाणमामम् अनपुनमाखसकमायाः सशन्त। इत्थमम् कक्षे विलमम् सविर स्विरमायाः यम्यविम्य लम्य ञम् मम् ङम् णम् नम् एतक्षे एवि अनपुनमाखसकमायाः सशन्त। तक्षेषपु कतमयाः भविक्षेदम् इमत स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत पररभमाषयमामनणरयमम्। चिविगर मविहमाय विगमारणमास पञ्चमक्षे विणर परक्षे, पदमान्तक्षे वितरममानस्य विगमारणमास प्रथमस्य तकतष्ट्रीयस्य चि विणरस्यस्थमानक्षे तदणरस्य तकतष्ट्रीययाः पञ्चमनो विमा विणर्वो भवितष्ट्रीमत मनगरखलतयाः अथरयाः बनोध्ययाः।



उदमाहरणमम् - एतन्मपुरमाररयाः एतदपुरमाररयाः।

सकत्रमाथरसमन्विययाः - एतस्य मपुरमाररयाः इमत षष्ठष्ट्रीतत्पपुरुषयाः सममासयाः। अथविमा एष मपुरमाररयाः इमतकमरधमारयसममासयाः। सममासक्षे कक तक्षे एतदम् मपुरमाररयाः इमत शस्थमतयाः जमायतक्षे। एतदम् इमत दकमारमान्तस सविरनमाम अशस्त।सममासक्षे कक तक्षे समस्यममानपदमानमास मविभककीनमास लपुकम् भविमत। तथमामप प्रत्ययलनोपक्षे प्रत्ययलकणमम् इमत पररभमाषयमाप्रत्ययलकणस कक त्विमा एतदम् इमत सपुबन्तमशस्त। अतयाः सपुमप्तङन्तस पदमम् इत्यनक्षेन तस्य पदससजमा भविमत। अतयाःएतदम् इमत पदस्य अन्तक्षे मविदममानयाः यरम् दकमारयाः अशस्त। ततयाः परमम् मपुरमाररशिब्दस्य मकमारयाः अनपुनमाखसकयाःअशस्त। अतयाः अनपुनमाखसकक्षे परक्षे यरयाः दकमारस्य स्थमानक्षे अनपुनमाखसकयाः मविधष्ट्रीयतक्षे। तत्र अचियाः यम्य विम्य लम्य ञम् मम् ङम् णम्नम् एतक्षे अनपुनमाखसकमायाः उपलब्धमायाः। तक्षेषपु स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत पररभमाषयमा दकमारक्षेण अन्तरतमयाः आदक्षेशियाःकतरव्ययाः। अतयाः अत्र आन्तरतम्यपरष्ट्रीकमा कतरव्यमा। समा अत्र प्रदश्यरतक्षे।


प्रममाणकक दमान्तयरमशस्त न विमा - प्रममाणमत्र उच्चिमारणकमालयाः। दकमारयाः अधरममामत्रकयाः, आदक्षेशिक्षेषपुएकमाखधकमायाः अधरममामत्रकमायाः। अतयाः कशश्चिदक्षेकयाः अमप प्रममाणतयाः अन्तरतमयाः नमाशस्त।

अथरकक दमान्तयरमशस्त न विमा - विणमारनमास न कनोऽमप अथरयाः। समपुदमायनो हथरविमानम् तस्यहैकदक्षेशिनोऽनथरकयाःइमत न्यमाययाः। अतयाः अथरतयाः आन्तयर न मविचिमायरतक्षे।

गपुणकक दमान्तयरमशस्त न विमा - गपुणयाः अत्र बमाहयत्नयाः। दकमारस्य बमाहयत्नमायाःससविमारनमादघनोषमाल्पप्रमाणमायाः। आदक्षेशिक्षेषपु अचिस मविहमाय समक्षेषमामम् बमाहयत्नमायाः ससविमारनमादघनोषमाल्पप्रमाणमायाः। अतयाःकशश्चिदक्षेकयाः अमप गपुणतयाः अन्तरतमयाः नमाशस्त।

स्थमानकक दमान्तयरमशस्त न विमा - दकमारस्य उच्चिमारणस्थमानस दन्तमायाः। आदक्षेशिक्षेषपु ऌतपुलसमानमास दन्तमायाःइमत विचिनमातम् ऌय लम्य नम् एषमामम् उच्चिमारणस्थमानममप दन्तमा एवि। एषपु नकमार एवि अन्तरतमयाः। अतयाः दकमारस्यस्थमानक्षे नकमारयाः भविक्षेतम्। तक्षेन एतन्मपुरमाररयाः इमत रूपस खसद्ध्यमत।

. . )8 12 1 प्रत्ययक्षे भमाषमायमास मनत्यमम्। (विमामतरकमम्)विमामतरकमाथर याः - पमामणमनमपुमनयाः लधौमककससस्कक तभमाषमामम् मह भमाषमा इमत व्यपमदशिमत।

लधौमककससस्कक तभमाषमायमामम् अनपुनमाखसकमामद-प्रत्ययक्षे परक्षे पदमान्तस्य यरयाः मनत्यमम् अनपुनमाखसकयाः भविमत। अत्र ययाःपरत्विक्षेन गकहष्ट्रीतयाः प्रत्यययाः तस्य आदविणरयाः अनपुनमाखसकयाः अशस्त चिक्षेतम् इदस विमामतरकस प्रवितरतक्षे।

उदमाहरणमम् - तन्ममात्रमम्। मचिन्मयमम्।

समन्विययाः - ततम् प्रममाणस यस्य इमत मविगहयाः। तदम् इमत दकमारन्तमातम् सविरनमाम्नयाः परमम् ममात्रचिम्-तमदतप्रत्ययक्षे मविमहतक्षे तदम् ममात्रमम् इमत शस्थमतयाः उदविमत। तत्र ममात्रचिम् इमत अनपुनमाखसकमामदप्रत्यययाः।तमदतप्रत्यययाः सपुबन्तमादम् एवि भविमत। अतयाः तदम् इमत सपुबन्तमम् अशस्त। तत्र सपुपयाः लपुकम् भविमत। तथमामपप्रत्ययलनोपक्षे प्रत्ययलकणमम् इमत पररभमाषयमा प्रत्ययलकणस कक त्विमा तदम् इत्यस्य पदससजमा खसद्ध्यमत। अतयाः अत्रतदम् इत्यस्य दकमारयाः पदमान्तयाः अशस्त। दकमारस्य स्थमानक्षे यरनोऽनपुनमाखसकक्षे ऽनपुनमाखसकनो विमा इमत सकत्रक्षेण मविकल्पक्षेन



अनपुनमाखसकक्षे प्रमाप्तक्षे अनक्षेन विमामतरकक्षे न मनत्यमम् अनपुनमाखसकयाः मविधष्ट्रीयतक्षे। तदमा दकमारस्य स्थमानक्षे स्थमानक्षेऽन्तरतमयाःइमत पररभमाषयमा दकमारक्षेण अन्तरतमयाः नकमारयाः एवि आदक्षेशियाः भविमत। तक्षेन तन्ममात्रमम् इमत समाधपु रूपस मनष्पदतक्षे।

मचिदम् एवि इमत मविगहयाः। मचितम् इमत सपुबन्तपदमातम् परस स्विमाथर मयटम् तमदतप्रत्यययाः मविधष्ट्रीयतक्षे। तदमामचितम् मय इमत शस्थमतयाः उदविमत। पकविरविदक्षेवि मचितम् इत्यस्य पदससजमा भविमत। एविञ्च झलमास जशिनोऽन्तक्षे इमतपररभमाषयमा तकमारस्य स्थमानक्षे स्थमानत आन्तयमारदम् दकमारयाः भविमत। तदमा मचिदम् मय इमत जमायतक्षे। तदमा दकमारस्यस्थमानक्षे यरनोऽनपुनमाखसकक्षे ऽनपुनमाखसकनो विमा इमत सकत्रक्षेण मविकल्पक्षेन अनपुनमाखसकक्षे प्रमाप्तक्षे अनक्षेन विमामतरकक्षे न मनत्यमम्अनपुनमाखसकयाः मविधष्ट्रीयतक्षे। तदमा दकमारस्य स्थमानक्षे स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत पररभमाषयमा दकमारक्षेण अन्तरतमयाःनकमारयाः एवि आदक्षेशियाः भविमत। तक्षेन तन्मय इमत जमातक्षे प्रमक्रययमा तन्मयमम् इमत समाधपु रूपस मनष्पदतक्षे।

[ . ]8 13 तनोखलर॥ (८.४.५९)

सकत्रमाथर याः - लकमारक्षे परक्षे तविगरस्य परसविणरयाः भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे पददयमशस्त। तनोयाः खल इमत सकत्रक्षे उपमात्तमानमास पदमानमाससशन्धच्छक्षेदयाः। तनोयाः (६/१), खल (७/१)। अनपुस्विमारस्य यमय परसविणरयाः इमत सकत्रमातम् परसविणरयाः इमत प्रथममान्तसपदमनपुवितरतक्षे। परस्य सविणरयाः परसविणरयाः इमत षष्ठष्ट्रीतत्पपुरुषयाः सममासयाः। सकत्रमाथर्वो भविमत - लकमारक्षे परक्षे तविगरस्यपरसविणरयाः भविमत। अत्र तविगरस्य स्थमानक्षे य आदक्षेशियाः मविधष्ट्रीयममानयाः स परस्य लकमारस्य सविणरयाः स्यमादम्।लकमारस्य लम् लम्य इमत दमाविक्षेवि सविणर।

उदमाहरणमम् - तलययाः। मविदमालम्यखलखमत।

सकत्रमाथरसमन्विययाः - तशस्मनम् लययाः इमत सप्तमष्ट्रीतत्पपुरुषयाः। तस्य लययाः इमत षष्ठष्ट्रीतत्पपुरुषयाः विमा।सममासक्षे कक तक्षे तदम् लययाः इमत शस्थमतयाः उदविमत। तविगमारदम् दकमारमातम् परयाः लकमारयाः अशस्त। अतयाः तनोखलर इमतसकत्रक्षेण दकमारस्य स्थमानक्षे लकमारस्य सविणरयाः मविधक्षेययाः अशस्त। स्थमानष्ट्री दकमारयाः अननपुनमाखसकयाः। स्थमानक्षेऽन्तरतमयाःइमत पररभमाषयमा अननपुनमाखसकक्षे न दकमारक्षेण अन्तरतमयाः अननपुनमाखसकयाः लकमार एवि आदक्षेशियाः स्यमातम्। तक्षेन तलययाःइमत समाधपु रूपस मनष्पदतक्षे।

मविदमानम् खलखमत इमत विमाक्यमम्। विमाक्यक्षे ससमहतमायमायाः मविविकमा अशस्त चिक्षेतम् अत्र तनोयाः नकमारमातम् परसखलखमत इमत शिब्दस्य लकमारयाः अशस्त। अतयाः तनोखलर इमत सकत्रक्षेण नकमारस्य स्थमानक्षे परस्य लकमारस्य सविणरयाःमविधक्षेययाः अशस्त। स्थमानष्ट्री नकमारयाः अनपुनमाखसकयाः। अतयाः स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत पररभमाषयमा अनपुनमाखसकक्षे ननकमारक्षेण अन्तरतमयाः अनपुनमाखसकयाः लयकमार एवि स्यमातम्। तक्षेन मविदमालम्यखलखमत इमत समाधपु रूपस मनष्पदतक्षे।

इदमत्रमाविधक्षेयस यतम् मविदमायमलखमत मविदमालम्यखलखमत इमत दयनोयाः भक्षेदयाः अशस्त। मविदमायमलखमत इमत रूपक्षेअनपुनमाखसकयाः आकमारयाः अशस्त न तपु लकमारयाः। मविदमालम्यखलखमत इमत रूपक्षे तपु लम्य अनपुनमाखसकयाः अशस्त। अतयाःइदमक्षेवि इषस रूपमम्, न तपु मविदमायमलखमत इमत।




. 22 एतन्मपुरमाररयाः इत्यत्र दकमारस्य नकमारयाः कक्षे न सकत्रक्षेण।

. 23 तनोखलर इमत सकत्रस्यमाथर खलखत।

. 24 मचितम् मयमम् इमत शस्थतक्षे सन्धधौ कमत रूपमामण भविशन्त।

. 25 प्रत्ययक्षे भमाषमायमास मनत्यमम् इमत सकत्रस्यमाथर खलखत।

. 26 तनोखलर इमत सकत्रस्यनोदमाहरणस खलखत।

[ . ]8 14 उदयाः स्थमास्तम्भनोयाः पकविरस्य॥ (८.४.६०)

सकत्रमाथर याः - उदयाः परयनोयाः स्थमा-स्तम्भनोयाः पकविरसविणरयाः भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे त्रष्ट्रीमण पदमामन सशन्त। उदयाः इमत उदम् इमतउपसगरस्य पञ्चम्यक्षेकविचिनमान्तस पदमम्। स्थमास्तम्भनोयाः इमत षष्ठष्ट्रीमदविचिनमम्। पकविरस्य इमत षष्ठ्यक्षेकविचिनमम्।अनपुस्विमारस्य यमय परसविणरयाः इमत सकत्रमातम् सविणरयाः इमत प्रथममान्तस पदमनपुवितरतक्षे। पदयनोजनमा - उदयाःस्थमास्तम्भनोयाः पकविरस्य सविणरयाः।

सकत्रमाथर मनष्पमादनमम् - उदयाः इत्यत्र यमा पञ्चमष्ट्री समा मदग्यनोगपञ्चमष्ट्री इमत कथ्यतक्षे। तस्यमास सत्यमामम्तस्ममामदत्यपुत्तरस्य इमत पररभमाषमासहकमारक्षेण उदम् इत्यस्ममादम् अव्यविमहतपरस्य कमायर भविमत। उदयाः इमतपञ्चमष्ट्रीमनदरशिक्षेन कमायर मविमहतमशस्त। मकञ्च स्थमास्तम्भनोयाः इमत षष्ठष्ट्री अशस्त। अतयाः उदयाः परस्य कमायरमविमहतमममत स्पषमम्। परस्य सम्पकणरस्य स्थमा अथविमा स्तम्भम् इमत अनयनोयाः स्थमानक्षे कमायर प्रमाप्तमम्। अथविमाअलनोऽन्त्यस्य इमत पररभमाषयमा स्थमास्तम्भनोयाः अन्त्यस्य अलयाः आदक्षेशियाः प्रमाप्तयाः। तमम् अपविमादत्विक्षेन प्रबमाध्यआदक्षेयाः परस्य इमत पररभमाषमासहकमारक्षेण अथरयाः भविमत यतम् स्थमा स्तम्भम् इत्यनयनोयाः आदस्य अलयाः स्थमानक्षेआदक्षेशियाः भविमत।

कयाः आदक्षेशियाः इत्यशस्त प्रश्नयाः। तत्रनोच्यतक्षे पकविरस्य सविणरयाः आदक्षेशियाः स्यमातम्। पकविर दकमारयाः अशस्त। तस्यसविणरयाः आदक्षेशियाः स्यमातम्। दकमारस्य तम् थम् दम् धम् नम् इमत पञ्च सविणमारयाः सशन्त। तक्षेषपु कतमयाः स्यमातम्। तदमास्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत पररभमाषयमा स्थमा स्तम्भम् इमत अनयनोयाः आमदविणरयाः सकमारयाः, तक्षेन अन्तरतमयाः आदक्षेशियाःस्यमातम्। अत एवि आन्तरतम्यपरष्ट्रीकमा इषमा। सकत्रमाथर्वो भविमत - उदयाः परयनोयाः स्थमा-स्तम्भनोयाः आदक्षेयाः पकविरसविणरयाःभविमत। अत्र आन्तरतम्यपरष्ट्रीकमा कतरव्यमा। समा अत्र प्रदश्यरतक्षे।


स्थमानकक दमान्तयरमशस्त न विमा - सकमारस्य उच्चिमारणस्थमानस दन्तमायाः। आदक्षेशिक्षेषपु ऌतपुलसमानमास दन्तमायाःइमत विचिनमातम् दकमारस्य सविणमारनमास तम् थम् दम् धम् नम् एषमामम् उच्चिमारणस्थमानममप दन्तमा एवि। अतयाः सकमारक्षेणसदृशितमयाः तक्षेषपु कशश्चिदक्षेकयाः न लभ्यतक्षे। सविर सममानमायाः।



प्रममाणकक दमान्तयरमशस्त न विमा - प्रममाणमत्र उच्चिमारणकमालयाः। सकमारयाः अधरममामत्रकयाः, आदक्षेशिक्षेषपु तम् थम्दम् धम् नम् एतक्षे समक्षेऽमप अधरममामत्रकमायाः। अतयाः कशश्चिदक्षेकयाः अमप प्रममाणतयाः अन्तरतमयाः नमाशस्त।


गपुणकक दमान्तयरमशस्त न विमा - गपुणयाः अत्र बमाहयत्नयाः।

विणर याः बमाहयत्नयाः

सम् मविविमारयाः श्विमासयाः अघनोषयाः महमाप्रमाणयाः

तम् मविविमारयाः श्विमासयाः अघनोषयाः अल्पप्रमाणयाः

थम् मविविमारयाः श्विमासयाः अघनोषयाः महमाप्रमाणयाः

दम् ससविमारयाः नमादयाः घनोषयाः अल्पप्रमाणयाः

धम् ससविमारयाः नमादयाः घनोषयाः महमाप्रमाणयाः

नम् ससविमारयाः नमादयाः घनोषयाः अल्पप्रमाणयाः

अतयाः सकमारक्षेण सदृशियाः बमाहप्रयत्नयाः कक्षे विलमम् थकमारस्य एवि अशस्त। अतयाः सकमारस्य स्थमानक्षेदकमारस्य सविणरयाः थकमार एवि आदक्षेशियाः भमवितपुमहरमत।

अतयाः उदम् स्थमानमम् , उदम् स्तम्भनमम् इत्यत्र सकमारस्य स्थमानक्षे थकमारक्षे उदम् थ्थमानमम् , उदम् थ्तम्भनमम्इमत शस्थमतयाः जमायतक्षे। तदमा -

[ . ]8 15 झरनो झरर सविणर॥ (८.४.६४)

सकत्रमाथर याः - हलयाः परस्य झरयाः विमा लनोपयाः सविणर झरर परक्षे।

सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे त्रष्ट्रीमण पदमामन सशन्त। झरयाः झरर सविणर इमतसकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। झरयाः (६/१), झरर (७/१), सविणर (७/१)। हलनो यममास यमम लनोपयाः इमत सकत्रमातम् हलयाः इमतपञ्चम्यन्तस पदस , लनोपयाः इमत प्रथममान्तस चि पदमनपुवितरतक्षे। झयनो हनोऽन्यतरस्यमामम् इमत सकत्रमातम् अन्यतरस्यमामममतअव्ययपदमनपुवितरतक्षे। अन्यतरस्यमामम् इमत अव्ययस्य मविभमाषमा मविकल्पयाः विमा अथरयाः। तदमा पदयनोजनमा - हलयाःझरयाः झरर सविणर लनोपयाः अन्यतरस्यमामम्। सकत्रमाथर भविमत - हलयाः परस्य झरयाः विमा लनोपयाः सविणर झरर परक्षे। अथमारतम्क्रमक्षेण हलम्+झरम्+सविणरझरम् इमत शस्थमतयाः उदविमत चिक्षेतम् पकविरझरयाः लनोपयाः मविकल्पक्षेन भविमत।

उदमाहरणमम् - उदम् थम् थमानमम् , उदम् थम् तम्भनमम्। अत्र हलम् दकमारयाः अशस्त। ततयाः परमम् थकमारयाः झरम्अशस्त। थकमारमातम् परमम् थकमारयाः तकमारयाः चि सविणरयाः झरम् अशस्त। अतयाः झरनो झरर सविणर इमत सकत्रक्षेण दकमारमातम्परस्य थकमारस्य मविकल्पक्षेन लनोपयाः भविमत। तदमा -

लनोपपकक्षे लनोपमाभमाविपकक्षे



उदम् थमानमम् , उदम् थम् थमानमम्

उदम् तम्भनमम् उदम् थम् तम्भनमम्

इमत शस्थमतयाः जमायतक्षे। तत्रमाधपुनमा खरर चि इमत सकत्रक्षेण दकमारमातम् परमम् खरम् चितपुषपुर रूपक्षेषपु वितरतक्षे। अतयाःसविरत्र दकमारस्य स्थमानक्षे स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत पररभमाषयमा स्थमानतयाः अन्तरतमयाः चिरम् तकमारयाः एवि भविमततदमा -

लनोपपकक्षे लनोपमाभमाविपकक्षे

उतम् थमानमम् - उत्थमानमम् उतम् थम् थमानमम् - उत्थ्थमानमम्

उतम् तम्भनमम् - उत्तम्भनमम् उतम् थम् तम्भनमम् - उत्थ्तम्भनमम्

इत्थमम् लनोपपकक्षे उत्थमानमम् उत्तम्भनमम् इमत रूपदयमम् भविमत। लनोपमाभमाविपकक्षे चि उत्थ्थमानमम्उत्थ्तम्भनमम् एतद्रिकपदयस भविमत।

[मविस्तमारयाः - (परष्ट्रीकमायमायाः कक तक्षे नमाशस्त) - उदम् थमानमम् इत्यमामदशस्थतक्षे लनोपक्षे लनोपमाभमाविक्षे चि यमाशस्थमतयाः उदविमत तत्र खरर चि ( ८.४.५४) इमत सकत्रदृष्टमा लनोपमविधमायकस झरनो झरर सविणर (८.४.६४)

इमत अमप चि थकमारमविधमायकस उदयाः स्थमास्तम्भनोयाः पकविरस्य (८.४.६०) इमत सकत्रदयममप अखसदमम्। अतयाः खररचि (८.४.५४) इमत सकत्रस तपु मकलस सकमारस दृष्टमा एवि दकमारस्य तकमारस करनोमत। तथमामप रूपमामण तमामन एवि स्यपुयाः।भमाष्यकमारमतक्षे तपु खरर चि (८.४.५४) इमत सकत्रस्य अषमाध्यमाय्यमास स्थमानस पररवित्यर शिश्छनोऽमट (८.४.६२)

इमत सकत्रमादनन्तरमम् स्थमाप्यतक्षे। तदमा तपु उपरर कक तयाः लनोपयाः मकञ्च सकमारस्य कक तयाः थकमारयाः दधौ अमप खसदधौस्यमातमामम्। परन्तपु अयस सविर्वोऽमप मविषययाः बमालनोपयनोगष्ट्री नमाशस्त इमत मत्त्विमा तथमा अशस्मनम् गन्थक्षे न उपन्यस्यतक्षे।इयस चिचिमार मविमशिषमानमास मविमशिषखजजमासमाप्रशिमनमाय प्रदत्तमा इमत आस्तमास तमावितम्।]

[ . ]8 16 झयनो हनोऽन्यतरस्यमामम्॥ (८.४.६१)

सकत्रमाथर याः - झययाः परस्य हस्य पकविरसविणरयाः विमा भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे त्रष्ट्रीमण पदमामन सशन्त। झययाः (५/१), हयाः (६/१),

अन्यतरस्यमामम् इमत मविभमाषमाथरकमम् अव्ययमम्। उदयाः स्थमास्तम्भनोयाः पकविरस्य (८.४.६०) इमत सकत्रमातम् पकविरस्यइमत षष्ठ्यन्तस पदमनपुवितरतक्षे। अनपुस्विमारस्य यमय परसविणरयाः इमत सकत्रमातम् सविणरयाः इमत प्रथममान्तस पदमनपुवितरतक्षे।तदमा पदयनोजनमा भविमत - झययाः हयाः पकविरस्य सविणरयाः अन्यतरस्यमामम्। सकत्रमाथर्वो भविमत - झययाः परस्य हस्यपकविरसविणरयाः विमा भविमत।

उदमाहरणमम् - विमाग्घररयाः। विमाग्हररयाः।

सकत्रमाथरसमन्विययाः - विमामचि हररयाः इमत सप्तमष्ट्रीतत्पपुरुषयाः। विमाणष्ट्रीमविषयक्षे पटपु याः विमाक्पटपु याः इमत तदथरयाः।सममासक्षे कक तक्षे विमाकम् हररयाः इमत शस्थमतयाः उदविमत। विमाकम् इमत प्रत्ययलकणक्षेन पदमशस्त। अतयाः झलमास जशिनोऽन्तक्षेइमत सकत्रक्षेण ककमारस्य स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत पररभमाषयमा स्थमानतयाः आन्तयमारद म् जशिम् गकमारयाः भविमत। तक्षेन विमागम्



हररयाः इमत जमातक्षे तत्र झयम् गकमारयाः अशस्त, ततयाः परस हकमारयाः अशस्त। अत्र प्रकक तसकत्रक्षेण हकमारस्य स्थमानक्षेआदक्षेशियाः कतरव्ययाः अशस्त। कयाः आदक्षेशियाः। पकविरस्य सविणरयाः। कयाः पकविरयाः। गकमारयाः। कक्षे तस्य सविणमारयाः क ख ग घ ङएतक्षे पञ्च। एकयाः स्थमानष्ट्री, आदक्षेशिमायाः पञ्च। अतयाः स्थमान्यमादक्षेशिससख्यमाविहैषम्यमम् अशस्त। अतयाः एवि स्थमानक्षेऽन्तरतमयाःइमत पररभमाषमा सञ्चमारणष्ट्रीयमा। तक्षेन आन्तरतम्यपरष्ट्रीकमा कतरव्यमा।


स्थमानकक दमान्तयरमशस्त न विमा - स्थमामननयाः हकमारस्य उच्चिमारणस्थमानस कण्ठयाः। आदक्षेशिक्षेषपुअकपु हमविसजरनष्ट्रीयमानमास कण्ठयाः इमत विचिनमातम् गकमारस्य सविणमारनमास क ख ग घ ङ एषमामम् उच्चिमारणस्थमानममपकण्ठयाः एवि। अतयाः हकमारक्षेण सदृशितमयाः तक्षेषपु कशश्चिदक्षेकयाः न लभ्यतक्षे। सविर आदक्षेशिमायाः सममानमायाः।

[अत्र एकस लधौमककमपुदमाहरणमम् मविषयस्य सपुबनोधमाय दष्ट्रीयतक्षे - रमामयाः दशि जनमानम् विदमत यतम् मम हस्तक्षेपञ्च आम्रफलमामन सशन्त। भवित्सपु यस्य हस्तक्षे मम फलहैयाः सदृशितममामन फलमाशन्त सशन्त, तस्महै अहस पपुरस्कमारसदमास्यमामम।

तत्र प्रथमयाः प्रसङयाः - तत्र तक्षेषपु प्रत्यक्षेकस जनमानमामम् हस्तक्षे पञ्च फलमामन सशन्त। परन्तपु कस्यमचितम् एकमम्आम्रफलमम्, कस्यमचिदम् दक्षे, कस्यमचितम् त्रष्ट्रीमण कस्यमचितम् पपुनयाः चित्विमारर इमत। कस्यमचितम् एकस्य मन्दमारस्यहस्तक्षे पञ्च आम्रफलमामन सशन्त। तदमा कयाः सदृशितमयाः। तदमा यस्य हस्तक्षे पञ्च फलमामन सशन्त स एविसदृशितमयाः। अतयाः पपुरस्कमारयाः मन्दमारमाय दष्ट्रीयतक्षे।

मदतष्ट्रीययाः प्रसङयाः - तक्षेषपु प्रत्यक्षेकस जनमानमामम् हस्तक्षे पञ्च फलमामन सशन्त। मकञ्च सविरषमास हस्तक्षे पञ्चबदरफलमामन सशन्त। एकस्यमामप हस्तक्षे आम्रफलमामन न सशन्त। तदमा कयाः सदृशितमयाः। तदमा सविर सममानमायाः। नकश्चिन एकयाः सदृशितमयाः। अतयाः पपुरस्कमारयाः न दष्ट्रीयतक्षे।

अतयाः एवि यमद आदक्षेशिक्षे मविदममानमायाः सविरऽमप सममानमायाः सशन्त तमहर तक्षेषपु न कनोऽमप अन्तरतमयाः।]

प्रममाणकक दमान्तयरमशस्त न विमा - प्रममाणमत्र उच्चिमारणकमालयाः। हकमारयाः अधरममामत्रकयाः, आदक्षेशिमायाः क खग घ ङ एतक्षे समक्षेऽमप अधरममामत्रकमायाः। अतयाः तक्षेषपु कशश्चिदक्षेकयाः अमप प्रममाणतयाः अन्तरतमयाः नमाशस्त।


गपुणकक दमान्तयरमशस्त न विमा - गपुणयाः अत्र बमाहयत्नयाः।


स्थमानष्ट्री ह ससविमारयाः नमादयाः घनोषयाः महमाप्रमाणयाः

क मविविमारयाः श्विमासयाः अघनोषयाः अल्पप्रमाणयाः

ख मविविमारयाः श्विमासयाः अघनोषयाः महमाप्रमाणयाः




आदक्षेशिमायाः ग ससविमारयाः नमादयाः घनोषयाः अल्पप्रमाणयाः

घ ससविमारयाः नमादयाः घनोषयाः महमाप्रमाणयाः

ङ ससविमारयाः नमादयाः घनोषयाः अल्पप्रमाणयाः

अतयाः हकमारक्षेण सदृशियाः बमाहप्रयत्नयाः कक्षे विलमम् घकमारस्य एवि अशस्त। अतयाः हकमारस्य स्थमानक्षेगकमारस्य सविणरयाः घकमार एवि आदक्षेशियाः भमवितपुममहरमत। तक्षेन पकविरसविणरपकक्षे विमागम् घररयाः - विमाग्घररयाः इमत रूपसमनष्पदतक्षे। पकविरसविणरस्य विहैकशल्पकत्विमातम् पकक्षे विमाग्हररयाः इमत मदतष्ट्रीयस रूपस मनष्पदतक्षे।

[ . ]8 17 शिश्छनोऽमट॥ (८.४.६२)

सकत्रमाथर याः - झययाः परस्य शिस्य छयाः विमा अमट।

सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे त्रष्ट्रीमण पदमामन सशन्त। शियाः छयाः अमट इमतसकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। शियाः (६/१), छयाः (१/१), अमट (७/१)। झयनो हनोऽन्यतरस्यमामम् इमत सकत्रमादम् झययाः इमतपञ्चम्यक्षेकविचिनमान्तमम् , अन्यतरस्यमामम् इमत अव्ययमम् इमत पददयमनपुवितरतक्षे। तदमा पदयनोजनमा भविमत - झययाःशियाः छयाः अमट अन्यतरस्यमामम्। सकत्रस्यमाथर्वो भविमत - झययाः परस्य शिस्य छयाः विमा अमट। अथमारतम् यमद झयम् + शि+ अटम् इमत शस्थमतयाः भविक्षेतम् तमहर शिकमारस्य स्थमानक्षे मविकल्पक्षेन छकमारयाः भवितष्ट्रीमत।

उदमाहरणमम् - तशच्छवियाः तशच्शिवियाः।

सकत्रमाथरसमन्विययाः - सयाः मशिवियाः इमत मविगहयाः अथविमा तस्य मशिवियाः इमत विमा मविगहयाः। सममासक्षे कक तक्षे सपुपमासचि लपुमक तदम् मशिवियाः इमत शस्थमतयाः उदविमत। अत्र झयम् दकमारयाः अशस्त, ततयाः परस मशिविशिब्दस्य आमदमविणरयाःशिकमारयाः अशस्त। शिकमारमातम् परमम् अटम् इकमारयाः अमप अशस्त। अतयाः अत्र शिश्छनोऽमट इमत सकत्रस प्रविकखत्तमम् अहरमत।परन्तपु स्तनोयाः दकमारस्य श्चिपुनमा शिकमारक्षेण यनोगयाः अशस्त। अतयाः स्तनोयाः श्चिपुनमा श्चिपुयाः सकत्रममप अत्र प्रसकमम् भमामत।मकञ्च झलम् दकमारयाः अशस्त, ततयाः परस खरम् शिकमारयाः अशस्त। अतयाः खरर चि (८.४.५४) इमत सकत्रममप प्रविकखत्तमम्अहरमत। मत्रषपु सकत्रक्षेषपु यपुगपतम् प्रमाप्तक्षेषपु विस्तपुतयाः मविप्रमतषक्षेधक्षे परस कमायरमम् इमत पररभमाषयमा मनणरययाः अन्यत्र मक्रयतक्षे।परन्तपु अखसदकमाण्डक्षे अथमारतम् मत्रपमादमामम् तन सम्भविमत। मत्रपमादमामम् तपु पकविर प्रमत परशिमासमम् अखसदमम्। अतयाःसमत सम्भविक्षे पकविरसकत्रमम् आदधौ प्रवितरतक्षे। तत्पश्चिमातम् ततयाः परविमतर सकत्रमम् इमत क्रमयाः। अतयाः स्तनोयाः श्चिपुनमा श्चिपुयाःइमत सकत्रक्षेण स्तनोयाः दकमारस्य स्थमानतयाः आन्तयमारतम् श्चिपुत्विक्षे जकमारक्षे तजम् मशिवियाः इमत शस्थमतयाः भविमत। तदमा झलम्जकमारयाः झशियाः शिकमारमातम् अव्यविमहतपकविरयाः अशस्त। अतयाः खरर चि इमत सकत्रक्षेण झलयाः जकमारस्य स्थमानक्षे स्थमानतआन्तयमारदम् चित्विर चिकमारक्षे कक तक्षे तचिम् मशिवियाः इमत शस्थमतयाः उदविमत। अधपुनमात्र झयम् चिकमारयाः अशस्त, ततयाः परसशिकमारयाः अशस्त, शिकमारमातम् परमम् अटम् इकमारयाः अशस्त। अत एवि शिश्छनोऽमट इमत सकत्रक्षेण शिकमारस्य मविकल्पक्षेनछकमारक्षे कक तक्षे छत्विपकक्षे तचिम् मछवियाः - तशच्छवियाः इमत छत्विमाभमाविपकक्षे चि तचिम् मशिवियाः - तशच्शिवियाः इमत रूपक्षेमनष्पदक्षेतक्षे।



. . )8 17 1 छत्विममष्ट्रीमत विमाच्यमम्। (विमामतरकमम्)विमामतरकमाथर याः - शिश्छनोऽमट इमत सकत्रक्षे अमट इमत यदपुकस तदम् मविहमाय अमम इमत विकव्यमम् इमत

विमामतरकमाथरयाः। अथमारतम् झययाः परस्य शिकमारस्य मविकल्पक्षेन छत्विमम् भविमत अमम परक्षे इमत। अटम् इमत प्रत्यमाहमारस्यञमङणनमम् इमत सकत्रस्य मकमारस यमावितम् पररखधयाः विधरनष्ट्रीययाः इमत।

उदमाहरणमम् - तच्छ्लनोकयाः। तच्श्लनोकयाः।

सयाः श्लनोकयाः - तच्छ्लनोकयाः इमत कमरधमारयसममासयाः। सममासक्षे कक तक्षे सपुपमास लपुमक चि तदम् श्लनोकयाः इमतशस्थमतयाः उदविमत।

अत्र स्तनोयाः श्चिपुनमा श्चिपुयाः (८.४.३९) इमत, खरर चि (८.४.५४) इमत, शिश्छनोऽमट (८.४.६२) इमतत्रष्ट्रीमण सकत्रमामण यपुगपतम् प्रमाप्तमामन। एतमामन अखसदकमाण्डक्षे अथमारतम् मत्रपमादमामम् सशन्त। मत्रपमादमामम् पकविर प्रमतपरशिमासमम् अखसदमम्। अतयाः समत सम्भविक्षे पकविरसकत्रमम् आदधौ प्रवितरतक्षे।

तदमा स्तनोयाः श्चिपुनमा श्चिपुयाः इमत सकत्रक्षेण स्तनोयाः दकमारस्य स्थमानतयाः आन्तयमारतम् श्चिपुत्विक्षे जकमारक्षे तजम्श्लनोकयाः इमत शस्थमतयाः भविमत। तदमा झलम् जकमारयाः झशियाः शिकमारमातम् अव्यविमहतपकविरयाः अशस्त। अतयाः खरर चि इमतसकत्रक्षेण झलयाः जकमारस्य स्थमानक्षे स्थमानत आन्तयमारदम् चित्विर चिकमारक्षे कक तक्षे तचिम् श्लनोकयाः इमत शस्थमतयाः उदविमत।अधपुनमात्र झयम् चिकमारयाः अशस्त, ततयाः परस शिकमारयाः अशस्त, शिकमारमातम् परमम् अटम् नमाशस्त। अत एवि शिश्छनोऽमटइमत सकत्रक्षेण अत्र छत्विस न सम्भविमत। अत एवि इदस विमामतरकस प्रणष्ट्रीतमम् कमात्यमायनमपुमननमा। तत्र शिकमारमातम् परसलकमारयाः अशस्त। स चि अमट नमाशस्त, अमम अशस्त। अतयाः प्रकक तविमामतरकक्षे न शिकमारस्य मविकल्पक्षेन छकमारक्षे कक तक्षेछत्विपकक्षे तचिम् छ्लनोकयाः - तच्छ्लनोकयाः इमत छत्विमाभमाविपकक्षे चि तचिम् श्लनोकयाः - तच्श्लनोकयाः इमत रूपक्षे मनष्पदक्षेतक्षे।


. 27 उदयाः स्थमास्तम्भनोयाः पकविरस्य इमत सकत्रस्यमाथर खलखत।

. 28 झरनो झरर सविणर इमत सकत्रस्यमाथर खलखत।

. 29 झयनो हनोऽन्यतरस्यमामम् इमत सकत्रस्यनोदमाहरणस मकमम्।

. 30 शिश्छनोऽमट इमत सकत्रस्यनोदहरणस मकमम्।


इदस सशन्धप्रकरणमम् अखसदकमाण्डक्षे अविशस्थतमम्। अतयाः अत्र पकविर प्रमत परस सकत्रमम् अखसदमशस्त। तक्षेनकदमा कस्य सकत्रस्य प्रविकखत्तयाः भवितष्ट्रीमत मनणरयमाय सकत्रमाणमास पधौविमारपयरक्रमयाः अविश्यमम् जमातव्ययाः। तदथरमम्अखसदकमाण्डस्य अषमाध्यमायष्ट्रीक्रमक्षेण कण्ठस्थष्ट्रीकरणस बहह व्यपुत्पखत्तविधरकमशस्त।



व्यमाकरणस्य कमायर मह समाधपुशिब्दमनममारणमम्। तत्र प्रकक त्यमा सह प्रत्यययाः यनोज्यतक्षे। सपुपम् मतङम् चिप्रत्यययाः यनोज्यतक्षे चिक्षेतम् समपुदमाययाः पदससजकयाः भविमत। पदस्य अन्तक्षे सकमारयाः बहहत्र लभ्यतक्षे। यथमा सपु जसम् शिसम्ऐसम् मभसम् भ्यसम् ङखस ङसम् ओसम् इमत सपुमप, तसम् खसपम् थसम् विसम् मसम् थमासम् इमत मतमङ सकमारमान्तमायाः प्रत्ययमायाःसशन्त। अन्यक्षेऽमप कक्षे मचितम् एतक्षेषमास स्थमानक्षे आदक्षेशिमायाः भविशन्त तदमा पदमान्तक्षे सकमारयाः लभ्यतक्षे। अस्य पदमान्तक्षेसकमारस्य ससजपुषनो रुयाः इमत सकत्रक्षेण रुत्विस भविमत।

रुत्विमातम् परस यमद खरम् अविसमानस विमा स्यमातम् तमहर खरविसमानयनोयाः मविसजरनष्ट्रीययाः इमत सकत्रक्षेण रक्षेफस्यमविसगरयाः भविमत। यमद मविसगमारतम् परस खयम् स्यमातम् तमहर मविसगरस्य सकमारयाः भविमत। यमद शिरम् स्यमातम् तमहरमविकल्पक्षेन मविसगरयाः सकमारनो विमा विमा शिरर इमत सकत्रक्षेण भविमत।

सकमारस्य तविगरस्य चि शिकमारक्षेण चिविगरण चि यथमाससभविस यनोगक्षे सकमारतविगरयनोयाः स्थमानक्षे श्चिपुत्विस स्तनोयाःश्चिपुनमा श्चिपुयाः इमत सकत्रक्षेण भविमत।

पदमान्तक्षे झलम् अशस्त चिक्षेतम् तस्य स्थमानक्षे जश्त्विस झलमास जशिनोऽन्तक्षे इमत सकत्रक्षेण मविधष्ट्रीयतक्षे। खरर परक्षेझलमास चित्विर खरर चि इमत सकत्रक्षेण मविधष्ट्रीयतक्षे।

शिमातम् परस्य तविगरस्य चिविगर्वो न भविमत इमत शिमातम् इमत सकत्रस्यमाथरयाः। उत्सगरसकत्रस कक त्विमा अपविमादयाःमनषक्षेधयाः विमा मक्रयतक्षे इमत पमामणमनसरणष्ट्री। तत्रक्षेदस शिमातम् इमत सकत्रस मनषक्षेधसकत्रमम्।

सकमारतविगरयनोयाः षकमारटविगमारभ्यमास यनोगक्षे षकमारटविगर मविधष्ट्रीयक्षेतक्षे षपुनमा षपु याः इमत सकत्रक्षेण। परन्तपु पदमान्तमातम्टविगमारतम् परस्य स्तनोयाः षपुत्विस मनमषध्यतक्षे न पदमान्तमाटनोरनमामम् इमत सकत्रक्षेण। एविञ्च तविगरस्य षकमारक्षे परक्षे षपुत्विसमनमषध्यतक्षे तनोयाः मष इमत सकत्रक्षेण।

पदमान्तस्य यरयाः अनपुनमाखसकक्षे परक्षे अनपुनमाखसकयाः मविकल्पक्षेन मविधष्ट्रीयतक्षे यरनोऽनपुनमाखसकक्षे ऽनपुनमाखसकनो विमाइमत सकत्रक्षेण। लकमारक्षे परक्षे तविगरस्य परसविणरयाः मविधष्ट्रीयतक्षे तनोखलर इमत सकत्रक्षेण।

हलयाः परस्य झरयाः मविकल्पक्षेन लनोपयाः सविणर झरर परक्षे मविधष्ट्रीयतक्षे झरनो झरर सविणर इमत सकत्रक्षेण। झययाःपरस्य हस्य पकविरसविणरयाः मविकल्पक्षेन मविधष्ट्रीयतक्षे झयनो हनोऽन्यतरस्यमामम् इमत सकत्रक्षेण।

यमद झयम् + शि + अमम् इमत शस्थमतयाः भविक्षेतम् तमहर शिकमारस्य स्थमानक्षे मविकल्पक्षेन छकमारयाः मविधष्ट्रीयतक्षेशिश्छनोऽमट इमत सकत्रक्षेण।






. 1 ससजपुषनो रुयाः इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 2 स्तनोयाः श्चिपुनमा श्चिपुयाः इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 3 झलमास जशिनोऽन्तक्षे इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 4 षपुनमा षपुयाः इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 5 यरनोऽनपुनमाखसकक्षे ऽनपुनमाखसकनो विमा इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।



तदम् श्लनोकयाः तच्श्लनोकयाः मन्त्रमानम् खलख मन्त्रमालम्यखलख

तदम् मशिवियाः तशच्शिवियाः तदम् नमाम तनमाम

अचिम् ह्रिस्वियाः अज्झ्रस्वियाः तदम् चिययाः तच्चिययाः

उदम् स्थमानमम् उत्थमानमम् मशिविसम् शिसकरयाः मशिविश्शिसकरयाः

षटम् ममासमायाः षण्ममासमायाः तदम् न तन

सतम् ममागरयाः सन्ममागरयाः मनमाकम् हसमत मनमाग्घसमत

मकदम् मयमम् मकण्मयमम् गमाममादम् चिखलतयाः गमाममाच्चिखलतयाः

कक ष्णसम् चिपलयाः कक ष्णश्चिपलयाः उदम् खननमम् उत्खननमम्

सतम् छमात्रयाः सच्छमात्रयाः विमाचिम् ममाधपुयरमम् विमाङ्ममाधपुयरमम्

एतदम् तपु एतत्तपु हृदम् मशण्डतयाः हृन्मशण्डतयाः

उदम् मतष्ठ उखत्तष्ठ सपुहृदम् ममत्रमम् सपुहृशन्मत्रमम्



. 1 सकमारमान्तपदस्य सजपुषन्तपदस्य चि अन्त्यस्य रुयाः भविमत खरर परक्षे।

. 2 पदमान्तस्य रयाः इमत अनयनोयाः सममानमविभमककत्विमातम् तदन्तमविखधभरविमत।



. 3 अविसमानक्षे रक्षेफस्य मविसगरयाः खरविसमानयनोमविरसजरनष्ट्रीययाः इमत सकत्रक्षेण।

. 4 मविसगमारतम् शिरर परक्षे मविसगरस्य मविसगरयाः मविकल्पक्षेन विमा शिरर इमत सकत्रक्षेण भविमत।

. 5 स्तनोयाः श्चिपुनमा श्चिपुयाः इमत सकत्रक्षे स्तनोयाः स्थमामननयाः श्चिपुनमा आदक्षेशिक्षेन यथमाससख्यमशस्त।

. 6 स्तनोयाः श्चिपुनमा श्चिपुयाः इमत सकत्रक्षे स्तनोयाः स्थमामननयाः श्चिपुनमा मनममत्तक्षेन सह यनोगक्षे यथमाससख्यनमाशस्त।

. 7 सतम् मचितम् शस्थतक्षे प्रथममक्षेवि स्तनोयाः श्चिपुनमा श्चिपुयाः सकत्रस न प्रवितरत। यदमप स्तनोयाः तकमारस्य श्चिपुनमाचिकमारक्षेण यनोगयाः दृश्यतक्षे तथमामप झलमास जशिनोऽन्तक्षे इमत सकत्रस प्रवितरतक्षे। यतनो मह - अखसदकमाण्डक्षे पकविरसकत्रसप्रमत परसकत्रमम् अखसदमम् अशस्त। अतयाः सतम् मचितम् इमत शस्थतक्षे सविमारदधौ अखसदकमाण्डक्षे झलमासजशिनोऽन्तक्षे (८.२.३९) इमत सकत्रस प्रवितरतक्षे। तक्षेन तकमारस्य जशिम् दकमारयाः भविमत। तदमा सदम् मचितम् इमतशस्थमतयाः भविमत। अत्रमामप आपमाततयाः स्तनोयाः श्चिपुनमा श्चिपुयाः (८.४.३९) इमत मकञ्च खरर चि (८.४.५४)

इमत अनयनोयाः यपुगपतम् प्रमामप्तयाः अशस्त। परन्तपु स्तनोयाः श्चिपुनमा श्चिपुयाः (८.४.३९) इमत सकत्रमम्अखसदकमाण्डक्षे पकविरमम् अशस्त, खरर चि (८.४.५४) इमत परमम् अशस्त। अतयाः पकविरसकत्रस्य स्तनोयाः श्चिपुनमाश्चिपुयाः (८.४.३९) इत्यस्य प्रविकखत्तयाः आदधौ भविमत। तक्षेन स्तनोयाः दकमारस्य श्चिपुयाः जकमारयाः भविमत। तदमासजम् मचितम् इमत शस्थमतयाः उपजमायतक्षे।

. 8 शिमातम् परस्य तनोयाः चिपुनमा यनोगक्षे चिपुत्विस न।

. 9 प्रश्नयाः इत्यत्र शिकमारमातम् परयाः स्तपुयाः अशस्त। अतयाः शिमातम् परस्य तनोयाः चिपुत्विस शिमातम् इमत सकत्रक्षेण मनमषध्यतक्षे।अतयाः तत्र स्तनोयाः श्चिपुनमा यनोगक्षेऽमप श्चिपुत्विस न।

. 10 १)

. 11 १)

. 12 ४)

. 13 १)


. 14 सकमारतविगरयनोयाः षकमारटविगमारभ्यमास यनोगक्षे षकमारटविगर स्तयाः।

. 15 षपुनमा षपुयाः इमत सकत्रक्षे स्तनोयाः स्थमामननयाः षपुनमा आदक्षेशिक्षेन यथमाससख्यमशस्त।

. 16 षपुनमा षपुयाः इमत सकत्रक्षे स्तनोयाः स्थमामननयाः षपुनमा मनममत्तक्षेन यनोगक्षे यथमाससख्यनमाशस्त।

. 17 पदमान्तमातम् टविगमारतम् परस्य नमामवियविमभनस्य स्तनोयाः षपुयाः न।

. 18 षण्णमामम् इत्यत्र पदमान्तमातम् टविगमारतम् परस्य स्तनोयाः षपुत्विस मनषक्षेधसत्त्विक्षेऽमप अनमाम्नविमत-नगरष्ट्रीणमामममत विमाच्यमम् इमत विमामतरकबलमातम् भविमत।

. 19 सनम् षष्ठयाः इत्यत्र स्तनोयाः षपुनमा यनोगक्षेऽमप तविगमारतम् नकमारमातम् षकमारक्षे परक्षे षपुत्विस तनोयाः मष इमत मनषक्षेधमान।

. 20 १)

. 21 ४)

-



. 22 एतदम् मपुरमाररयाः इमत शस्थतक्षे दकमारस्य नकमारयाः यरनोऽनपुनमाखसकक्षे ऽनपुनमाखसकनो विमा इमत सकत्रक्षेण भविमत।

. 23 लकमारक्षे परक्षे तविगरस्य परसविणरयाः भविमत इमत तनोखलर सकत्रस्यमाथरयाः।

. 24 मचितम् मयमम् इमत शस्थतक्षे सन्धधौ मचिन्मयमम् इमत एकमक्षेवि रूपमम् भविमत।

. 25 प्रत्ययक्षे भमाषमायमास मनत्यमम् इमत सकत्रस्यमाथरस्तमावितम् - लधौमककससस्कक तभमाषमायमामम् अनपुनमाखसकमामद-

प्रत्ययक्षे परक्षे पदमान्तस्य यरयाः मनत्यमम् अनपुनमाखसकयाः भविमत।

. 26 तनोखलर इमत सकत्रस्यनोदमाहरणस तमावितम् तलययाः, मविदमालम्यखलखमत इत्यक्षेतमामन।


. 27 उदयाः स्थमास्तम्भनोयाः पकविरस्य इमत सकत्रस्यमाथरस्तमावितम् - उदयाः परयनोयाः स्थमा-स्तम्भनोयाः पकविरसविणरयाःभविमत।

. 28 हलयाः परस्य झरयाः विमा लनोपयाः सविणर झरर परक्षे इमत झरनो झरर सविणर इमत सकत्रस्यमाथरयाः।

. 29 झयनो हनोऽन्यतरस्यमामम् इमत सकत्रस्यनोदमाहरणस विमाग्घररयाः।

. 30 शिश्छनोऽमट इमत सकत्रस्य तशच्छवियाः तशच्शिवियाः इमत।

।।इमत अषमयाः पमाठयाः।।


)9 हल्सन्धधौ अनपुस्विमारसशन्धयाः मविसगरसशन्धश्चि

प्रस्तमाविनमा

पकविरषपु पमाठक्षेषपु ससजमा पररभमाषमा अच्सशन्धयाः प्रकक मतभमाविसशन्धयाः हल्सशन्धयाः एतमामन प्रकरणमामन क्रमशियाःपररशिष्ट्रीखलतमामन। अनपुस्विमारसशन्धयाः विस्तपुतयाः हल्सशन्धरक्षेवि अशस्त। बमाहहल्यक्षेन मकमारस्य नकमारस्य विमा अनपुस्विमारयाःभविमत। एविञ्च अनपुस्विमारस्य बहहत्र परसविणरयाः भविमत। अतयाः इदस सविरममप हल्सशन्धकमायरमक्षेवि। तथमामपबनोधसधौकयमारय पकथकम् उपन्यस्तमम्। अनपुस्विमारसशन्धप्रकरणक्षे पदस्य इमत अखधकक तमशस्त इमत अविधक्षेयमम्।

मविसगरसशन्धरमप अशस्मनक्षेवि पमाठक्षे अन्तभमारमवितयाः अशस्त। मविसगरसन्धक्षेयाः कमामनचिन सकत्रमामण पकविरपमाठक्षे एविअमतक्रमान्तमामन। अविमशिषमामन एवि सकत्रमामण अत्र कमामनमचितम् दष्ट्रीयन्तक्षे। मविसगरसशन्धप्रकरणक्षे अशस्मनम् मविसगमारतम् पकविरमविदममानयाः विणरयाः परस चि मविदममानयाः विणरयाः इमत उभयमम् अमप अविधमानस्य मविषययाः अशस्त। एविञ्चमविसगरसशन्धप्रकरणक्षे मकलशस्थतधौ अमप मविसगरयाः नमाशस्त, अशन्तमशस्थतधौ अमप मविसगरयाः नमाशस्त।रूपसमाधनप्रमक्रयमायमामम् मध्यक्षे मविसगरयाः उदविमत। पपुनयाः तस्य पररवितरनमम् भविमत। अतयाः अस्य प्रकरणस्य नमाममविसगरसशन्धप्रकरणमम् इत्यमप कक्षे विलस परम्परमाप्रभमावि एवि।

मविसगरसशन्धयाः इमत नमामकरणस्य तमात्पयरमम् इदस यतम् यमद पदमान्विमाख्यमानपकयाः अशस्त तमहर दयनोयाःपदयनोयाः मध्यक्षे मविसगरयाः दृश्यतक्षे। यमद विमाक्यमान्विमाख्यमानपकयाः अशस्त तमहर अशस्मनम् प्रकरणक्षे प्रदमशिरतमा शस्थमतयाःभवितष्ट्रीमत। अत्र कक्षे विलमम् विमाक्यमान्विमाख्यमानपकयाः एवि प्रदश्यरतक्षे।


पदमान्तस्य मस्य अनपुस्विमारयाः कदमा भविमत इमत जमास्यमत। अपदमान्तस्य मस्य नस्य चि कदमा अनपुस्विमारयाः भवितष्ट्रीमत जमास्यमत। ससस्कक तक्षे यत्र तत्र अनपुस्विमारसन्धक्षेयाः मविच्छक्षेदस कतपुरमम् प्रभविक्षेतम्। विमाक्यमान्विमाख्यमानपकक्षे मविसगरसशन्धयाः कयाः भविमत इमत जमास्यमत। मविसगरसन्धक्षेयाः मविमविधमानम् प्रकमारमानम् ससकत्रमम् जमास्यमत। अनपुस्विमारसन्धक्षेयाः मविसगरसन्धक्षेयाः चि सकत्रमामण व्यमाख्यमातपुमम् प्रभविक्षेतम्। अमगमप्रकरणक्षेषपु अस्य प्रकरणस्य सकत्रमामण व्यविहतपुर प्रभविक्षेतम्। स्विलक्षेखक्षेषपु शिपुदस सशन्धस कतपुरमम् समथर्वो भमविष्यमत।


9

हल्सन्धधौ अनपुस्विमारसशन्धयाः मविसगरसशन्धश्चि मटप्पणष्ट्री

[ . ]9 1 मनोऽनपुस्विमारयाः॥ (८.३.२३)

सकत्रमाथर याः - ममान्तस्य पदस्य अनपुस्विमारनो हखल।

सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे दक्षे पदक्षे स्तयाः। मयाः अनपुस्विमारयाः इमत सकत्रगतपदच्छक्षेदयाः।मयाः (६/१), अनपुस्विमारयाः (१/१)। पदस्य इमत अखधकक तमम्। ससमहतमायमामम् इत्यखधकक तमम्। हखल सविरषमामम् इमतसकत्रमातम् हखल इमत सप्तम्यन्तस पदमनपुवितरतक्षे। पदयनोजनमा - ससमहतमायमामम् पदस्य मयाः अनपुस्विमारयाः हखल।

तदन्तमविखधयाः - अशस्मनम् पदस्य मयाः इमत पददयममप षष्ठ्यन्तमम्। पदस्य इमत मविशिक्षेष्यमम्। मयाः इमतमविशिक्षेषणमम्। मविशिक्षेषणस तदन्तस्य मविशिक्षेष्यस्य ससजमा भविमत। अतयाः तदन्तमविखधनमा तथमा पदमम् अत्र गमाहस यस्यअन्तक्षे मकमारयाः अशस्त। अथमारतम् ममान्तपदस्य इमत अथरयाः लभ्यतक्षे। तत्रमामप ममान्तपदस्य इमत षष्ठ्यन्तमम्।तस्यमायाः अथरयाः सम्बन्धयाः। अशस्मनम् सकत्रक्षे अस्य सम्बन्धस्य प्रमतयनोगष्ट्री पदमम् इमत परन्तपु अनपुयनोगष्ट्री तपुननोमलखखतयाः। नमामप कक्षे नमामप प्रकमारक्षेण लभ्यतक्षे। अतयाः इयस षष्ठष्ट्री स्थमानषष्ठष्ट्री अनपुयनोमगमविरहमातम्। पदस्य इत्यत्रषष्ठष्ट्रीप्रकक मतयाः पदशिब्दयाः अल्समपुदमायबनोधकयाः अशस्त। आदक्षेशियाः अनपुस्विमारयाः एकमालम् अशस्त। अतयाः अलनोऽन्त्यस्यइमत पररभमाषमाबलक्षेन ममान्तपदस्य अन्त्यस्य अलयाः स्थमानक्षे अनपुस्विमारयाः भवितष्ट्रीमत अथर्वो लभ्यतक्षे।

तदमा सकत्रमाथर्वो भविमत - ममान्तपदस्य अन्त्यस्य अलयाः स्थमानक्षे अनपुस्विमारयाः भविमत हखल परक्षे ससमहतमायमाससत्यमामम्। अस्य एवि फखलतमाथरयाः बहहत्र - ममान्तस्य पदस्य अनपुस्विमारनो हखल इमतरूपक्षेण प्रकटतक्षे। अथमारतम्ससमहतमायमास मविषयष्ट्रीभकतमायमामम् हलयाः अव्यविमहतपकविरमम् ममान्तस पदमशस्त चिक्षेतम् मकमारस्य अनपुस्विमारयाः भवितष्ट्रीमततमात्पयमारथरयाः।

उदमाहरणमम् - हररस विन्दक्षे।

हररमम् विन्दक्षे इमत विमाक्यमम्। विमाक्यक्षे ससमहतमा मविविकमाधष्ट्रीनमा। तत्र हररमम् इमत सपुबन्तमम् अशस्त, अतयाःतस्य सपुमप्तङन्तस पदमम् इमत सकत्रक्षेण पदससजमा सपुलभमा। हररमम् विन्दक्षे इत्यत्र हलयाः विकमारमातम् अव्यविमहतपकविरमम् ममान्तसपदमम् हररमम् इमत अशस्त। यमद दयनोयाः पदयनोयाः मध्यक्षे अधरममात्रमातयाः अखधककमालस्य व्यविधमानस नमाशस्त तमहरमनोऽनपुस्विमारयाः इमत सकत्रक्षेण मकमारस्य अनपुस्विमारक्षे कक तक्षे हररस विन्दक्षे इमत समाधपु रूपस मनष्पदतक्षे। यमद ससमहतमा नमविविमकतमा तमहर हररमम् विन्दक्षे इत्यमप प्रयनोकपुस शिक्यतक्षे, न कशश्चिदनोषयाः।

आकक्षेपयाः - 'विनमम् अशस्त' इमत उदमाहरणक्षे अनपुस्विमारस्य मकमारयाः कक्षे न सकत्रक्षेण इमत नहैकक्षे पकच्छशन्त।विस्तपुतयाः 'विनमम्' इमत पदस पकथकम् समाखधतमम्। तस्य अन्तक्षे अमम्-प्रत्ययस्य मकमारयाः स्विककीययाः अशस्त। यदमा 'विनमम्अशस्त' इमत विमाक्यस व्यविमह्रियतक्षे तदमा तत्र मकलशिब्दस्य मकमारयाः अशस्त। तस्ममातम् परस हलम् नमाशस्त। अतयाः तस्यअनपुस्विमारयाः नहैवि भविमत। अनपुस्विमारयाः एवि न भविमत चिक्षेतम् अनपुस्विमारस्य मकमारयाः कक्षे न सकत्रक्षेण इमत प्रश्न एवियपुमकहष्ट्रीनयाः।

कक्षे मचितम् विमाक्यस्य अन्तक्षे अमप अनपुस्विमारस खलखशन्त यथमा - 'अशस्त विनस।' परन्तपु विमाक्यस्य अन्तक्षे विनसइमत पदमशस्त। अथमारतम् ततयाः परस हलम् नमाशस्त, अथविमा मदतष्ट्रीयस विमाक्यमम् अशस्त। मदतष्ट्रीयविमाक्यक्षे यदमप हलम्प्रथमविणरयाः भमवितपुमम् अहरमत तथमामप दयनोयाः विमाक्ययनोयाः ससमहतमा न भविमत। अतयाः ससमहतमायमायाः अभमाविक्षे मस्यअनपुस्विमारयाः न भविमत। अत एवि विमाक्यस्य अन्तक्षे अनपुस्विमारयाः कदमामप समथरमयतपुस न शिक्यतक्षे। अत एवि अशस्तविनस। इमत असमाधपु। तत्र अशस्त विनमम्। इमत समाधपु।



[ . ]9 2 नश्चिमापदमान्तस्य झखल॥ (८.३.२४)

सकत्रमाथर याः - अपदमान्तस्य नस्य मस्य चि स्थमानक्षे झखल अनपुस्विमारयाः भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे चित्विमारर पदमामन सशन्त। नयाः चि पदमान्तस्य झखल इमतसकत्रक्षे उपमात्तमानमास पदमानमास सन्धक्षेयाः मविच्छक्षेदयाः। नयाः (६/१), चि इत्यव्ययमम्। अपदमान्तस्य (६/१), झखल (७/१)।मनोऽनपुस्विमारयाः इमत सकत्रमादम् मयाः इमत षष्ठ्यक्षेकविचिनमम्, अनपुस्विमारयाः इमत प्रथममान्तस पदस चिमानपुवितरतक्षे। पदयनोजनमा -अपदमान्तस्य नयाः मयाः चि अनपुस्विमारयाः झखल। सकत्रमाथर्वो भविमत - अपदमान्तस्य नस्य मस्य चि स्थमानक्षे झखल परक्षेअनपुस्विमारयाः भविमत। अथमारतम् अपदमान्तक्षे मविदममानस्य नकमारस्य मकमारस्य चि अनपुस्विमारयाः भविमत झखल परक्षे।

उदमाहरणमम् - यशिमासखस। आक्रस स्यतक्षे। शिमान्तयाः।

सकत्रमाथरसमन्विययाः - यशिमासखस इमत यशिसम्-शिब्दस्य नपपुससकखलमङनयाः प्रथममाबहहविचिनमम्। तस्यरूपसमाधनप्रमक्रयमायमामम् यशिमानम् खस इमत शस्थमतयाः उदविमत। तत्र मविदममानयाः नकमारयाः पदमान्तक्षे नमाशस्त। अतयाः सयाःअपदमान्तयाः नकमारयाः। तस्ममातम् परस झलम् सकमारयाः अशस्त। अत एवि प्रकक तसकत्रक्षेण नकमारस्य अनपुस्विमारयाः भविमत।तक्षेन यशिमासखस इमत रूपस मनष्पदतक्षे। सकत्रक्षे मस्य नस्य चि अनपुस्विमारयाः इत्यपुकमम्। इदस तमावितम् नकमारस्यउदमाहरणमम्।

[यशिमानम् खस इमत शस्थमतयाः कथस जमायतक्षे - अत्र यमामन सकत्रमामण आविश्यकमामन तमामन सविमारमणसपुबन्तप्रकरणस्य सशन्त। अतयाः तक्षेषमास जमानस मविनमा सम्पकणरप्रमक्रयमाप्रदशिरनस विकथमा।]

आक्रस स्यतक्षे - आङम् -उपसगरयाः, क्रमपु पमादमविकक्षेपक्षे इमत धमातपुयाः, ततयाः परस ऌटम् लकमारक्षे कक तक्षेस्यमविकरणस्य मविधमानक्षेन आ क्रमम् स्य तक्षे इमत शस्थमतयाः उदविमत। तशस्मनम् मकमारयाः पदमान्तक्षे नमाशस्त। मकमारमातम्परस चि स्य इत्यस्य झलम् सकमारयाः अशस्त। अत एवि प्रकक तसकत्रक्षेण मकमारस्य अनपुस्विमारयाः भविमत। तक्षेन आक्रस स्यतक्षेइमत रूपस मनष्पदतक्षे। सकत्रक्षे मस्य नस्य चि अनपुस्विमारयाः इत्यपुकमम्। इदस तमावितम् मकमारस्य उदमाहरणमम्।

शिमपु उपशिमक्षे इमत धमातनोयाः कप्रययक्षे मविमहतक्षे शिमान्त इमत रूपस मनष्पदतक्षे। तत्र प्रमक्रययमा शिमामम् त इमतशस्थमतयाः उदविमत। अत्र मकमारयाः अपदमान्तयाः अशस्त, ततयाः परमम् झलम् तकमारयाः अशस्त। अतयाः नश्चिमापदमान्तस्यझखल इमत सकत्रक्षेण मकमारस्य अनपुस्विमारक्षे कक तक्षे शिमास त इमत शस्थमतयाः जमायतक्षे। तदमा -

[ . ]9 3 अनपुस्विमारस्य यमय परसविणर याः॥ (८.४.५७)

सकत्रमाथर याः - अनपुस्विमारस्य यमय परक्षे परसविणरयाः भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे त्रष्ट्रीमण पदमामन सशन्त। अनपुस्विमारस्य (६/१), यमय(७/१), परसविणरयाः (१/१)। परस्य सविणरयाः परसविणरयाः इमत षष्ठष्ट्रीतत्पपुरुषयाः सममासयाः। ससमहतमायमामममतअखधकक तमम्। सकत्रमाथर्वो भविमत - अनपुस्विमारस्य स्थमानक्षे यमय परक्षे परसविणरयाः भविमत।

उदमाहरणमम् - शिमान्तयाः।

सकत्रमाथरसमन्विययाः - शिमास त इमत शस्थतक्षे अयमम् अनपुस्विमारयाः यमय परक्षे अशस्त। अथमारतम् यययाःअव्यविमहतपकविरयाः अशस्त। अतयाः प्रकक तसकत्रक्षेण अनपुस्विमारस्य स्थमानक्षे आदक्षेशियाः भविमत। कयाः आदक्षेशियाः। परस्य



सविणरयाः। परयाः तकमारयाः। तस्य सविणमारयाः कक्षे । त थ द ध न एतक्षे पञ्च। एकयाः स्थमानष्ट्री आदक्षेशिमायाः चि पञ्च।स्थमामनससख्यमातयाः आदक्षेशिससख्यमा मभनमा। अतयाः स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत पररभमाषयमा स्थमामननमा अन्तरतमयाःआदक्षेशियाः स्यमातम्। स्थमानक्षेन अथरन गपुणक्षेन प्रममाणक्षेन चि आन्तयर भविमत चितपुमविरधमम्। विणमारयाः अनथरकमायाः इमत नअथरकक तमम् आन्तयरमम्। आदक्षेशिमानमामम् प्रममाणमम् अथमारतम् उच्चिमारणकमालयाः अधरममामत्रकयाः। अतयाः न प्रममाणकक तमम्आन्तयरमम् सम्भविमत। स्थमामननयाः अनपुस्विमारस्य उच्चिमारणस्थमानमम् नमाखसकमा। आदक्षेशिक्षेषपु नकमारस्यउच्चिमारणस्थमानमम् दन्तमायाः नमाखसकमा चि। अन्यक्षेषमास नमाखसकमा नमाशस्त एवि। अतयाः स्थमानतयाः आन्तयरणअनपुस्विमारस्य स्थमानक्षे नकमारयाः आदक्षेशियाः भविमत। तदमा शिमान्त इमत शिब्दयाः मनष्पदतक्षे। ततयाः परस सपुप्रत्यययनोगक्षेनप्रमक्रययमा चि शिमान्तयाः इमत प्रथममान्तस रूपस खसद्ध्यमत।

[ . ]9 4 विमा पदमान्तस्य॥ (८.४.५८)

सकत्रमाथर याः - पदमान्तस्य अनपुस्विमारस्य यमय परक्षे परसविणरयाः विमा भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे दक्षे पदक्षे स्तयाः। विमा इमत मविकल्पमाथर अव्ययमम्। पदस्यअन्तयाः पदमान्तयाः, तस्य इमत षष्ठष्ट्रीतत्पपुरुषयाः सममासयाः। अनपुस्विमारस्य यमय परसविणरयाः इमत सम्पकणर सकत्रमम्अनपुवितरतक्षे। तत्र अनपुस्विमारस्य (६/१), यमय (७/१), परसविणरयाः (१/१)। परस्य सविणरयाः परसविणरयाः इमतषष्ठष्ट्रीतत्पपुरुषयाः सममासयाः। ससमहतमायमामममत अखधकक तमम्। सकत्रमाथर्वो भविमत - पदमान्तस्य अनपुस्विमारस्य स्थमानक्षे यमयपरक्षे परसविणरयाः विमा भविमत ससमहतमा अशस्त चिक्षेतम्।

उदमाहरणमम् - रमामनममामम। रमामस नममामम।

सकत्रमाथरसमन्विययाः - रमाममम् नममामम इमत विमाक्यमम्। विमाक्यक्षे ससमहतमा मविविकमाधष्ट्रीनमा। यमद ससमहतमामविविमकतमा तमहर सकत्रमामण अत्र प्रवितरन्तक्षे। तत्र रमाममम् इमत सपुबन्तमम् पदमम्। तस्य पदमान्तक्षे मकमारयाः अशस्त। नममाममइमत मदतष्ट्रीयस पदमम् अशस्त। तस्य प्रथमविणरयाः हलम् नकमारयाः अशस्त। अतयाः मकमारस्य हखल परक्षे अथमारतम् हलयाःअव्यविमहतपकविरस्य मकमारस्य मनोऽनपुस्विमारयाः इमत सकत्रक्षेण अनपुस्विमारयाः भविमत। तदमा रमामस नममामम इमत शस्थमतयाःजमायतक्षे। तत्र अनपुस्विमारयाः पदमान्तक्षे अशस्त मकञ्च यमय परक्षे अशस्त। अथमारतम् पदमान्तयाः अनपुस्विमारयाः यययाःअव्यविमहतपकविरयाः अशस्त। अनपुस्विमारस्य यमय परसविणरयाः इमत सकत्रक्षेण मनत्यमम् परसविणरयाः प्रमाप्तयाः। तत्रमाधपुनमा विमापदमान्तस्य इमत सकत्रक्षेण मविकल्पक्षेन परसविणरयाः मविधष्ट्रीयतक्षे। परसविणरयाः न भविमत चिक्षेतम् रमामस नममामम इमत समाधपुविमाक्यस मनष्पदतक्षे। परसविणरयाः भविमत चिक्षेतम् स्थमानष्ट्री अनपुस्विमारयाः, आदक्षेशिमायाः परस्य नकमारस्य सविणमारयाः। कक्षे सविणमारयाः।त थ द ध न एतक्षे पञ्च। एकयाः स्थमानष्ट्री पञ्च आदक्षेशिमायाः। अतयाः स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत पररभमाषयमा अनपुस्विमारस्यस्थमानक्षे कयाः भविमत। अनपुस्विमारस्य उच्चिमारणस्थमानमम् नमाखसकमा। आदक्षेशिक्षेषपु नकमारस्य उच्चिमारणस्थमानस दन्तमायाःनमाखसकमा चि। अतयाः नमाखसकमा इमत स्थमानसमाम्यमम् लभ्यतक्षे। अन्यतम् आन्तयर न सम्भविमत। अतयाः अनपुस्विमारस्यस्थमानक्षे नकमारक्षे कक तक्षे रमामनममामम इमत समाधपु विमाक्यमम् खसध्यमत। एविस रमामस नममामम, रमामनममामम इमत दयममपसमाधपु।



अयमत्र ससगहयाः - अनपुस्विमारस्य यमय परसविणरयाः इमत विमा पदमान्तस्य इमत चि सकत्रयनोयाः प्रविखत्तकक्षेत्रमम् पयमारलनोच्य अयस

फखलतमाथरयाः विकपुस शिक्ययाः - अनपुस्विमारस्य यमय परसविणरयाः इमत सकत्रमम् अपदमान्तस्य अनपुस्विमारस्य यमय परसविणरमनत्यस करनोमत। पदमान्तस्य अनपुस्विमारस्य यमय मविकल्पक्षेन परसविणर विमा पदमान्तस्य इमत सकत्रस करनोमत।

अनपुस्विमारस्य कदमा कयाः विणरयाः भवितष्ट्रीमत अधयाः ससकक्षेपक्षेण दष्ट्रीयतक्षे।

अनपुस्विमारमातम् परस कविगरयाः अशस्त चिक्षेतम् परसविरणयाः ङकमारयाः भविमत। यथमा शिङ्कर इमत।

अनपुस्विमारमातम् परस चिविगरयाः अशस्त चिक्षेतम् परसविरणयाः ञकमारयाः भविमत। यथमा सञ्चययाः इमत।

अनपुस्विमारमातम् परस टविगरयाः अशस्त चिक्षेतम् परसविरणयाः णकमारयाः भविमत। यथमा त्विण्टष्ट्रीकसक्षे इमत।

अनपुस्विमारमातम् परस तविगरयाः अशस्त चिक्षेतम् परसविरणयाः नकमारयाः भविमत। यथमा परन्तपु इमत।

अनपुस्विमारमातम् परस पविगरयाः अशस्त चिक्षेतम् परसविरणयाः मकमारयाः भविमत। यथमा रमामम्पश्य इमत।


. 1 मनोऽनपुस्विमारयाः इत्यत्र कस्य मस्य अनपुस्विमारयाः।

. 2 अपदमान्तस्य मस्यमानपुस्विमारयाः कक्षे न सकत्रक्षेण।

. 3 अपदमान्तस्य मस्य यमम अनपुस्विमारयाः कक्षे न सकत्रक्षेण।

. 4 त्विमम् रमामयाः इत्यत्र मस्यमानपुस्विमारयाः कक्षे न सकत्रक्षेण।

. 5 त्विमम् हररयाः इत्यत्र मस्यमानपुस्विमारयाः कक्षे न सकत्रक्षेण।

. 6 फलमम् रनोचितक्षे इत्यत्र मकस सशन्धसकत्रस प्रवितरत।

. 7 हररस विन्दक्षे इत्यत्र मकस सशन्धसकत्रस प्रवितरत।

. 8 अपदमान्तस्यमानपुस्विमारस्य परसविणरयाः कक्षे न सकत्रक्षेण।

. 9 जलस हरमत इत्यत्र अनपुस्विमारयाः कक्षे न सकत्रक्षेण।१) नश्चिमापदमान्तस्य झखल २) विमा पदमान्तस्य ३) मनोऽनपुस्विमारयाः ४) अनपुस्विमारस्य यमय परसविणरयाः

. 10 शिमामम् त इमत शस्थतक्षे शिमान्त इमत पररवितरनमम् अनक्षेन क्रमक्षेण भविमत।१) मस्य नयाः २) मस्य अनपुस्विमारयाः, तस्य नयाः ३) मस्य जशिम्, तस्य नयाः ४) नस्य मयाः, तस्य मकमारयाः

. 11 जलमम् नयमत इत्यत्र सशन्धयाः मक्रयतक्षे चिक्षेतम् कमामन रूपमामण सम्भविशन्त।१) जलस नयमत, जलनयमत २) जलमम् नयमत, जलनयमत



३) जलस नयमत, जलनयमत, जलमम् नयमत ४) जलमम् नयमत, जलस नयमत

. 12 जलमम् नयमत इत्यत्र ससमहतमा नमाशस्त चिक्षेतम् कयाः प्रयनोगयाः समाधपुयाः।१) जलस नयमत, जलनयमत २) जलमम् नयमत ३) जलस नयमत ४) जलमम् नयमत, जलस नयमत

।।इमत हल्सन्धधौ अनपुस्विमारसशन्धयाः।।

॥अथ मविसगरसशन्धयाः॥

[ . ]9 5 अतनो रनोरप्लपुतमादप्लपुतक्षे॥ (६.१.१०९)

सकत्रमाथर याः - अप्लपुतमादम् अतयाः परस्य रनोयाः स्थमानक्षे उतम् भविमत अप्लपुतक्षे अमत परक्षे।

सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे चित्विमारर पदमामन सशन्त। अतयाः रनोयाः अप्लपुतमादम् अप्लपुतक्षेइमत सकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। अतम् इमत तपरयाः, तस्य रूपमम् अतयाः इमत पञ्चम्यक्षेकविचिनमान्तमम्। ससमहतमायमामम् इमतअखधकक तमम्। रनोयाः (६/१), अप्लपुतमादम् (५/१), अप्लपुतक्षे (७/१)। न प्लपुतयाः अल्पपुतयाः, तस्ममातम् अप्लपुतमादम्।तशस्मनम् अप्लपुतक्षे। इमत उभयत्रमामप नञम्-तत्पपुरुषयाः सममासयाः। ऋत उतम् इमत सकत्रमातम् उतम् इमत प्रथममान्तमम्पदमनपुवितरतक्षे। एङयाः पदमान्तमादमत इमत सकत्रमादम् अमत इमत सप्तम्यक्षेकविचिनमान्तमम् पदमनपुवितरतक्षे। विमाक्ययनोजनमाभविमत - अल्पपुतमादम् अतयाः रनोयाः उतम् अप्लपुतक्षे अमत। अतयाः इमत मदग्यनोगक्षे पञ्चमष्ट्री। अतयाः तस्ममामदत्यपुत्तरस्य इमतपररभमाषयमा अतयाः (ह्रिस्विमादम् अकमारमादम्) अव्यमहतपरस्य कमायर मविधष्ट्रीयतक्षे। रनोयाः इमत स्थमानषष्ठष्ट्री। तक्षेन षष्ठष्ट्रीस्थमानक्षेयनोगमा इमत सकत्रक्षेण स्थमानक्षे इमत पदस लभ्यतक्षे। अप्लपुतक्षे अमत इमत परसप्तमष्ट्री अशस्त। तक्षेन तशस्ममनमतमनमदरषक्षे पकविरस्य इमत पररभमाषमाबलक्षेन अप्लपुतमादम् अकमारमातम् अव्यविमहतपकविरस्य कमायर भवितष्ट्रीमत अथर्वो लभ्यतक्षे।उतम् तपरयाः अशस्त। अतयाः तपरस्तत्कमालस्य इमत पररभमाषयमा उतम् ह्रिस्विमानमास षण्णमामम् उकमारमाणमास गहणस करनोमत।सविमारसमामम् पररभमाषमाणमास बलक्षेन सकत्रमाथर्वो भविमत - अप्लपुतमादम् अतयाः परस्य रनोयाः स्थमानक्षे उतम् भविमत अप्लपुतक्षे अमतपरक्षे ससमहतमायमामम् सत्यमामम्। अथमारतम् यमद अप्लपुतमादम् अतयाः (ह्रिस्विमादम् अकमारमातम्) परयाः रुयाः अशस्त तमहर तस्यस्थमानक्षे उतम् (ह्रिस्वियाः उकमारयाः) भविमत यमद परक्षे अल्पपुतयाः अतम् (ह्रिस्वियाः अकमारयाः) अशस्त, मकञ्च ससमहतमा भविमतचिक्षेतम्।

उदमाहरणमम् - मशिविनोऽच्यरयाः।

सकत्रमाथरसमन्विययाः - मशिविशिब्दमातम् प्रथममामविभकक्षे याः एकविचिनस्य प्रत्यययाः सपुपम् मविधष्ट्रीयतक्षे तदमा मशिविसम्इमत शस्थमतयाः भविमत। एविञ्च अचिम्र-धमातनोयाः कक त्यप्रत्यययनोक्षेगक्षेन अच्यरयाः इमत रूपस मनष्पदतक्षे। दयनोयाः मक्षेलनक्षेनमशिविसम् अच्यरयाः इमत शस्थमतयाः उदविमत। मशिविसम् इत्यस्य अन्तक्षे सपुपम् अशस्त। अतयाः सपुमप्तङन्तस पदमम् इमत सकत्रक्षेणतस्य पदससजमा भविमत। तस्य अन्तक्षे सकमारयाः अशस्त। अतयाः पदमान्तस्य सकमारस्य ससजपुषनो रुय याः इमत सकत्रक्षेणरुय याः भविमत। तस्य उयकमारयाः अनपुनमाखसकयाः अशस्त। अतयाः उपदक्षेशिक्षेऽजनपुनमाखसक इतम् इमत सकत्रक्षेण तस्य इत्ससजमा



भविमत। ततयाः तस्य लनोपयाः इमत सकत्रक्षेण उयकमारस्य लनोपयाः चि भविमत। इत्थमम् इत्ससजमाकरणस, तस्य लनोपकरणस चिलघपुनमा इत्थमम् प्रकटतक्षे - 'अनपुबन्धलनोपक्षे' इमत। एविस लनोपक्षे कक तक्षे मशिविरम् अच्यरयाः इमत जमायतक्षे। तत्रमाधपुनमाविकमारमातम् परयाः अप्लपुतयाः अतम् (ह्रिस्वियाः अकमारयाः) अशस्त। ततयाः परमम् रुयाः अशस्त। ततयाः परमम् अप्लपुतयाः अतम्अशस्त। अतयाः प्रकक तसकत्रक्षेण रनोयाः उतम् भविमत। तदमा मशिवि उ अच्यरयाः इमत शस्थमतयाः भविमत। अत्र विकमारमातम् परयाःअविणरयाः अशस्त। ततयाः परमम् अचिम् उकमारयाः अशस्त। अतयाः आदम् गपुणयाः इमत सकत्रक्षेण अकमार-उकमारयनोयाः पकविरपरयनोयाःस्थमानक्षे स्थमानतयाः आन्तयमारदम् ओकमारयाः भविमत। तक्षेन मशिविनो अच्यरयाः इमत शस्थमतयाः भविमत। अत्र एचियाः ओकमारमातम्परमम् अचिम् अशस्त। अतयाः एचिनोऽयविमायमावियाः इमत सकत्रक्षेण अविमादक्षेशियाः प्रमाप्तयाः। परन्तपु मशिविनो इत्यस्य ओकमारयाः पदमान्तक्षेअशस्त। ततयाः परमम् अतम् अशस्त। अतयाः एङयाः पदमान्तमादमत इमत सकत्रक्षेण अकमारस्य पकविररूपक्षे कक तक्षे मशिविनोऽच्यरयाःइमत विमाक्यस सम्पदतक्षे। मशिवियाः महक्षेश्विरयाः अच्यरयाः पकज्ययाः इमत तदथरयाः।

[व्यपुत्पखत्तयाः - १) प्रकक तसकत्रमम् इत्यस्य अथरयाः - अधपुनमा यतम् सकत्रस व्यमाख्यमानस्य मविषययाः अशस्त तदम्।यथमा अत्र - अतनो रनोरप्लपुतमादप्लपुतक्षे इमत प्रकक तस सकत्रमम्।

२) ससजपुषनो रुय याः (८.२.६६) इमत अखसदकमाण्डष्ट्रीयस सकत्रमम्। तक्षेन रुय याः मविमहतयाः। अतनोरनोरप्लपुतमादप्लपुतक्षे (६.१.१०३) इमत सकत्रस तपु खसदकमाण्डक्षे अशस्त। अस्य दृष्टमा रुय त्विस तपु अखसदमक्षेवि। तथमामपयमद इदस रुत्विमम् अखसदस स्यमातम् तमहर व्यमाकरणशिमासक्षे अन्यत्र कपु त्रमामप खसदस रुत्विस नमाशस्त। तक्षेन अतनोरनोरप्लपुतमादप्लपुतक्षे इमत सकत्रस व्यथर भविक्षेतम्। परन्तपु पमामणमनमपुनक्षेयाः न मकममप विचिनस व्यथरमम्। अतयाः विचिनप्रमाममाण्यमातम्तदम् अखसदममप खसदमममत गकहतक्षे।]

[ . ]9 6 हमशि चि॥ (६.१.११०)

सकत्रमाथर याः - अप्लपुतमादम् अतयाः परस्य रनोयाः स्थमानक्षे उतम् भविमत हमशि परक्षे।

सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे दक्षे पदक्षे स्तयाः। हमशि (७/१), चि इत्यव्ययपदमम्।ससमहतमायमामम् इमत अखधकक तमम्। अतनो रनोरप्लपुतमादप्लपुतक्षे इमत सकत्रमातम् अप्लपुतमादम् (५/१), अतयाः (५/१), रनोयाः(६/१) इमत पदमामन अनपुवितरन्तक्षे। न प्लपुतयाः अप्लपुतयाः, तस्ममादम् अप्लपुतमादम् इमत नञम्-तत्पपुरुषयाः सममासयाः। ऋतउतम् इमत सकत्रमादम् उतम् इमत प्रथममान्तस पदमनपुवितरतक्षे। पदयनोजनमा - ससमहतमायमामम् अप्लपुतमादम् अतयाः रनोयाः उतम् हमशिचि। अतयाः इमत मदग्यनोगपञ्चमष्ट्री। तक्षेन अतयाः परस्य इत्यथर्वो लभ्यतक्षे। हमशि इमत परसप्तमष्ट्री। तक्षेन हशियाःअव्यविमहतपकविरस्य इत्यथरयाः लभ्यतक्षे। तदक्षेवि उच्यतक्षे हमशि परक्षे इमत। रनोयाः इमत स्थमानषष्ठष्ट्री। तक्षेन अथरयाः रनोयाः स्थमानक्षेइत्यथर्वो लभ्यतक्षे। सकत्रमाथर्वो भविमत - अप्लपुतमादम् अतयाः परस्य रनोयाः स्थमानक्षे उतम् भविमत हमशि परक्षे। अथमारद म् ह्रिस्विमादम्अकमारमातम् परस्य रनोयाः स्थमानक्षे ह्रिस्वियाः उकमारयाः भविमत हमशि परक्षे इमत।

उदमाहरणमम् - मशिविनो विन्दयाः।

सकत्रमाथरसमन्विययाः - मशिविशिब्दमातम् प्रथममामविभकक्षे याः एकविचिनस्य प्रत्यययाः सपुपम् मविधष्ट्रीयतक्षे तदमा मशिविसम्इमत शस्थमतयाः भविमत। एविञ्च विन्द-धमातनोयाः कक त्यप्रत्यययनोक्षेगक्षेन विन्दयाः इमत रूपस मनष्पदतक्षे। दयनोयाः मक्षेलनक्षेन मशिविसम्विन्दयाः इमत शस्थमतयाः उदविमत। मशिविसम् इत्यस्य अन्तक्षे सपुपम् अशस्त। अतयाः सपुमप्तङन्तस पदमम् इमत सकत्रक्षेण तस्यपदससजमा भविमत। तस्य अन्तक्षे सकमारयाः अशस्त। अतयाः पदमान्तस्य सकमारस्य ससजपुषनो रुय याः इमत सकत्रक्षेण रुय याः



भविमत। तस्य उयकमारयाः अनपुनमाखसकयाः अशस्त। अतयाः उपदक्षेशिक्षेऽजनपुनमाखसक इतम् इमत सकत्रक्षेण तस्य इत्ससजमाभविमत। ततयाः तस्य लनोपयाः इमत सकत्रक्षेण उयकमारस्य लनोपयाः चि भविमत। इत्थमम् इत्ससजमाकरणस, तस्य लनोपकरणस चिलघपुनमा इत्थमम् प्रकटतक्षे - 'अनपुबन्धलनोपक्षे' इमत। एविस लनोपक्षे कक तक्षे मशिविरम् विन्दयाः इमत जमायतक्षे। तत्रमाधपुनमामशिविशिब्दस्य विकमारमातम् परयाः अप्लपुतयाः अतम् (ह्रिस्वियाः अकमारयाः) अशस्त। ततयाः परस हशिम् विकमारयाः अशस्त। अतयाःप्रकक तसकत्रक्षेण रनोयाः उतम् भविमत। तदमा मशिवि उ विन्दयाः इमत शस्थमतयाः भविमत। अत्र मशिविशिब्दस्य विकमारमातम् परयाःअविणरयाः अशस्त। ततयाः परमम् अचिम् उकमारयाः अशस्त। अतयाः आदम् गपुणयाः इमत सकत्रक्षेण अकमार-उकमारयनोयाः पकविरपरयनोयाःस्थमानक्षे स्थमानतयाः आन्तयमारदम् ओकमारयाः भविमत। तक्षेन मशिविनो विन्दयाः इमत समाधपु विमाक्यस सम्पदतक्षे।

[प्रश्नयाः - कक्षे मचितम् पकच्छशन्त यतम् मशिवियाः विन्दयाः इमत शस्थतक्षे मविसगरस्य सकमारयाः कक्षे न सकत्रक्षेण। अथविमामशिवियाः विन्दयाः इत्यस्य मशिविनो विन्दयाः इमत सशन्धयाः कक्षे न सकत्रक्षेण इमत।

उत्तरमम् - मशिवियाः इमत रूपस पकथकम् समाखधतमम् अशस्त। तस्ममातम् एकहै कस पदस पकथकम् पकथकम् ससस्कक तमम्,मनममरतमम् अशस्त। तमामन मनममरतमामन पदमामन आदमाय विमाक्यस मविरमचितमम् अशस्त। अतयाः इयस शस्थमतयाःपदमान्विमाख्यमानपकक्षे एवि सम्भविमत न तपु विमाक्यमान्विमाख्यमानपकक्षे। स्यमादक्षेततम्। मशिवियाः विन्दयाः इमत शस्थतक्षे मविसगरस्यपररवितरनमाय सकत्रस नमाशस्त। मविसजरनष्ट्रीयस्य सयाः इमत सकत्रक्षेण मविसगरस्य सकमारयाः खरर परक्षे एवि भविमत। हमशि परक्षेमविसगरस्य पररवितरनमाय मकममप सकत्रस तमाविनमाशस्त। अतयाः मशिवियाः विन्दयाः इमत अशस्त चिक्षेतम् मशिविनो विन्दयाः इमततस्यहैवि पररवितरनमम् नहैवि कतपुर शिक्यमम्। परन्तपु यथमा मशिवियाः विन्दयाः इमत प्रयनोकपुस शिक्यमम् तथमा मशिविनो विन्दयाःइत्यमप प्रयनोकपुस शिक्यमम्। परन्तपु अस्य तत्र गमनमम् , तस्य विमा अत्र आगमनमम् असम्भविमम्। तस्ममातम् मशिविनोविन्दयाः इत्यस्य सशन्धमविच्छक्षेदयाः मशिविसम् विन्दयाः इमत एवि कतरव्ययाः।]

[ . ]9 7 भनो-भगनो-अघनो-अपकविरस्य यनोऽमशि॥ (८.३.१७)

सकत्रमाथर याः - भनो-भगनो-अघनो-अपकविरस्य रनोयाः यमादक्षेशियाः अमशि परक्षे भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे त्रष्ट्रीमण पदमामन सशन्त। भनो-भगनो-अघनो-अपकविरस्य ययाःअमशि इमत सकत्रक्षे उपमात्तक्षेषपु पदक्षेषपु मविदममानस्य सन्धक्षेयाः मविच्छक्षेदयाः। भनोयाः चि भगनोयाः चि अघनोयाः चि अयाः चि इमत भनो -भगनो-अघनो-अमायाः इमत इतरक्षेतरयनोगदन्दसममासयाः। भनो-भगनो-अघनो-अमायाः पकविर यस्ममातम् सयाः भनो-भगनो-अघनो-अपकविरयाःइमत बहहवष्ट्रीमहसममासयाः। भनोसम् भगनोसम् अघनोसम् एतक्षे चिमामदगणक्षे पमठतमायाः सकमारमान्तमनपमातमायाः। ययाः इमत प्रथममान्तसपदमम्। अमशि इमत सप्तम्यन्तस पदमम्। रनोयाः सपुमप इमत सकत्रमातम् रनोयाः इमत षष्ठ्यन्तस पदमनपुवितरतक्षे। सकत्रमाथर्वो भविमत -भनो-भगनो-अघनो-अपकविरस्य रनोयाः यमादक्षेशियाः अमशि परक्षे भविमत। अथमारतम् रनोयाः पकविर यमद भनो भगनो अघनो अविणरयाः चि अशस्तमकञ्च रनोयाः परस यमद अशिम् अशस्त तमहर रनोयाः स्थमानक्षे यकमारयाः आदक्षेशियाः भविमत।

भनोसम् भगनोसम् अघनोसम् एतक्षे चिमामदगणक्षे पमठतमायाः सकमारमान्तमनपमातमायाः इमत उकमक्षेवि। समाधमारणमानमाससम्बनोधनक्षे भनोसम् इत्यस्य प्रयनोगयाः भविमत। भगवितयाः सम्बनोधनक्षे भगनोसम् इत्यस्य प्रयनोगयाः भविमत। पमामपनयाःसम्बनोधनक्षे अघनोसम् इत्यस्य प्रयनोगयाः भविमत।

उदमाहरणमम् - दक्षेविमा इह। दक्षेविमामयह।



सकत्रमाथरसमन्विययाः - (अविणरपकविरस्य उदमाहरणममदमम्।) दक्षेविशिब्दमातम् सम्बनोधनक्षे अथर प्रथममाबहहविचिनस्यजसम्-प्रत्ययस्य मविधमानक्षे प्रमक्रययमा दक्षेविमासम् इमत लभ्यतक्षे। ततयाः परमम् इह इमत अव्ययस्य प्रयनोगक्षेन दक्षेविमासम् इहइमत शस्थमतयाः उदविमत। दक्षेविमासम् इत्यस्य अन्तक्षे सपुपम् अशस्त। अतयाः सपुमप्तङन्तस पदमम् इमत सकत्रक्षेण तस्य पदससजमाभविमत। तस्य अन्तक्षे सकमारयाः अशस्त। अतयाः पदमान्तस्य सकमारस्य ससजपुषनो रुय याः इमत सकत्रक्षेण रुय याः भविमत। तस्यउयकमारयाः अनपुनमाखसकयाः अशस्त। अतयाः उपदक्षेशिक्षेऽजनपुनमाखसक इतम् इमत सकत्रक्षेण तस्य इत्ससजमा भविमत। ततयाः तस्यलनोपयाः इमत सकत्रक्षेण उयकमारस्य लनोपयाः चि भविमत। एविस लनोपक्षे कक तक्षे दक्षेविमारम् इह इमत जमायतक्षे। तत्रमाधपुनमा ययाः रुयाःतस्ममातम् पकविरमम् अविणरयाः आकमारयाः अशस्त। तस्ममातम् परमम् अशिम् इकमारयाः अशस्त। अतयाः प्रकक तसकत्रक्षेण रनोयाः स्थमानक्षेयकमारयाः भविमत। तक्षेन दक्षेविमायम् इह इमत शस्थमतयाः जमायतक्षे। तदमा लनोपयाः शिमाकल्यस्य इमत सकत्रक्षेण अविणरपकविरस्ययकमारस्य मविकल्पक्षेन लनोपयाः भविमत। लनोपपकक्षे दक्षेविमा इह, लनोपमाभमाविपकक्षे चि दक्षेविमामयह इमत रूपदयस खसद्ध्यमत।

भनोसम् दक्षेविमायाः। भगनोसम् नमस्तक्षे। अघनोसम् यमामह। इमत एषपु मत्रषपु उदमाहरणक्षेषपु पदमान्तक्षे सकमारयाः अशस्त।अतयाः ससजपुषनो रुयाः इमत सकत्रक्षेण रुत्विक्षे अनपुबन्धलनोपक्षे चि कक तक्षे भनोरम् दक्षेविमायाः। भगनोरम् नमस्तक्षे। अघनोरम् यमामह। इमतशस्थमतयाः उदविमत। तत्रमाधपुनमा रक्षेफविणरयाः रुयाः अशस्त। तस्ममातम् पकविर भनो भगनो अघनो इमत शिब्दमायाः सशन्त। तस्ममातम्परस अशिम् दकमारयाः, नकमारयाः, यकमारयाः चि सशन्त। अतयाः प्रकक तसकत्रक्षेण रनोयाः स्थमानक्षे यकमारयाः मविधष्ट्रीयतक्षे। तक्षेन भनोयम्दक्षेविमायाः। भगनोयम् नमस्तक्षे। अघनोयम् यमामह। इमत शस्थमतयाः जमायतक्षे। तदमा -

[ . ]9 8 हखल सविरषमामम्॥ (८.३.२२)

सकत्रमाथर याः - भनो-भगनो-अघनो-अपकविरस्य यस्य लनोपयाः हखल परक्षे।

सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् दक्षे पदक्षे स्तयाः। हखल (७/१), सविरषमामम् इमत सविर इमतसविरनमाम्नयाः षष्ठष्ट्रीबहहविचिनमम्। भनो-भगनो-अघनो-अपकविरस्य यनोऽमशि इमत सकत्रमातम् भनो-भगनो-अघनो-अपकविरस्य इमतपदमनपुवितरतक्षे। भनोयाः चि भगनोयाः चि अघनोयाः चि अयाः चि इमत भनो-भगनो-अघनो-अमायाः इमत इतरक्षेतरयनोगदन्दसममासयाः। भनो-भगनो-अघनो-अमायाः पकविर यस्ममातम् सयाः भनो-भगनो-अघनो-अपकविरयाः इमत बहहवष्ट्रीमहसममासयाः। भनोसम् भगनोसम् अघनोसम् एतक्षेचिमामदगणक्षे पमठतमायाः सकमारमान्तमनपमातमायाः। व्यमाक्षेलरघपुप्रयत्नतरयाः शिमाकटमायनस्य इमत सकत्रस्थमातम् व्यमाक्षेयाः इमत पदमातम्यस्य इमत एकमासशियाः अनपुवितरतक्षे। लनोपयाः शिमाकल्यस्य इमत सकत्रमातम् लनोपयाः इमत प्रथममान्तस पदमनपुवितरतक्षे।पदयनोजनमा - भनो-भगनो-अघनो-अपकविरस्य यस्य लनोपयाः हखल सविरषमामम्। सकत्रमाथर्वो भविमत - भनो-भगनो-अघनो-अपकविरस्ययस्य लनोपयाः भविमत हखल परक्षे। अथमारतम् यकमारमातम् पकविर यमद भनो भगनो अघनो अविणरयाः चि अशस्त मकञ्च यकमारमातम् परसयमद हलम् अशस्त तमहर यकमारस्य लनोपयाः आदक्षेशियाः भविमत। सविरषमामम् इत्यस्य तमात्पयर यतम् सविरषमामम्व्यमाकरणमाचिमायमारणमामम् एतमदषयक्षे सम्ममतयाः अशस्त यतम् लनोपयाः भविमत एवि। लनोपयाः मनत्ययाः।

उदमाहरणमम् - भनो दक्षेविमायाः। भगनो नमस्तक्षे। अघनो यमामह।

सकत्रमाथरसमन्विययाः - उपररतनसकत्रक्षे भनोयम् दक्षेविमायाः। भगनोयम् नमस्तक्षे। अघनोयम् यमामह। इमत शस्थमतयाः उदकतमा।अत्रमाधपुनमा यकमारमातम् पकविर भनो भगनो अघनो इमत शिब्दमायाः सशन्त। तस्ममादक्षेवि यकमारमातम् परमम् हलयाः दकमारयाः, नकमारयाः,यकमारयाः चि सशन्त। अतयाः प्रकक तसकत्रक्षेण यकमारस्य मनत्यस लनोपक्षे कक तक्षे भनो दक्षेविमायाः। भगनो नमस्तक्षे। अघनो यमामह। इमतसमाधपुविमाक्यमामन खसद्ध्यशन्त।



अयमत्र ससगहयाः

पदमान्तस्य सकमारस्य रुत्विस ससजपुषनो रुयाः इमत एकक्षे नहैवि सकत्रक्षेण प्रमाधमान्यक्षेन मविधष्ट्रीयतक्षे। सकमारमातम् परसमकमस्तष्ट्रीमत अत्र मचिन्तमा नमाशस्त। यदमा सस्य रुत्विस भविमत तदमा रनोयाः पकविर परस चि कयाः विणरयाः, कयाः शिब्दयाः विमाअशस्त इमत गपुरुत्विममाविहमत।

१) रनोयाः पकविरमम् अतम्, परमम् अतम् (अ + रम् + अ ) तदमा रनोयाः उतम् भविमत - (अ + उ + अ)। ततयाः परमम्प्रथममाकमारक्षेण सह उकमारस्य गपुणयाः भविमत - (ओ + अ)। ततयाः परमम् पकविररूपमम् भविमत - (ओऽ)। (उदमा. -दक्षेविरम् अमप, रमामरम् अमप। - दक्षेवि उ अमप, रमाम उ अमप। दक्षेविनो अमप, रमामनो अमप। दक्षेविनोऽमप, रमामनोऽमप)

२) रनोयाः पकविरमम् भनो भगनो अघनो आ, परमम् अशिम् अशस्त (भनो भगनो अघनो आ + रम् + अशिम् ) तदमा रनोयाःयकमारयाः भविमत - (भनो भगनो अघनो आ + यम् + अशिम्)। (उदमा. - दक्षेविमारम् आशस्तकमायाः। दमानविमारम् नमाशस्तकमायाः। -दक्षेविमायम् आशस्तकमायाः। दमानविमायम् नमाशस्तकमायाः।)

३) पदमान्तमातम् यकमारमातम् पकविरमम् भनो भगनो अघनो आ, परमम् अचिम् अशस्त (भनो भगनो अघनो आ + यम् +अचिम् ) तदमा यकमारस्य मविकल्पक्षेन लनोपयाः भविमत - (भनो भगनो अघनो आ + यम् + अचिम्) / (भनो भगनो अघनो आ+ ... + अचिम्)। एविञ्च इयमक्षेवि अशन्तममा शस्थमतयाः। अस्ममातम् परस कक्षे नमामप सकत्रक्षेण मकममप कमायर न मविधष्ट्रीयतक्षे।(उदमा. - दक्षेविमायम् आशस्तकमायाः। - दक्षेविमायमाशस्तकमायाः / दक्षेविमा आशस्तकमायाः।)

४) पदमान्तमातम् यकमारमातम् पकविरमम् भनो भगनो अघनो आ, परमम् हलम् (विस्तपुतयाः हशिम्) अशस्त (भनो भगनो अघनोआ + यम् + हशिम्) तदमा यकमारस्य मनत्यस लनोपयाः भविमत - (भनो भगनो अघनो आ + ... + हलम्) (उदमा. - दमानविमायम्नमाशस्तकमायाः। - दमानविमा नमाशस्तकमायाः।)

५) रनोयाः पकविरमम् इचिम् , परमम् अशिम् अशस्त (इरम् अ, इरम् आ, उरम् इ, एरम् इ, ... ) तदमा रनोयाः स्थमानक्षे मकममपपररवितरनस न भविमत। हरररम् अत्र – हरररत्र इत्यमामदषपु स्थलक्षेषपु।

६) लनोपयाः शिमाकल्यस्य इमत सकत्रक्षेण अमशि परक्षे यवियनोयाः मविकल्पक्षेन लनोपयाः मक्रयतक्षे। परन्तपु हखल सविरषमामम्इमत सकत्रक्षेण यकमारस्य हखल मनत्यमम् लनोपयाः मविधष्ट्रीयतक्षे। अशिम्-मध्यक्षे हशिम् अशस्त। हलम्-मध्यक्षे हशिम् अशस्त। उभयत्रहशिम् समाधमारणयाः। लनोपयाः शिमाकल्यस्य इमत सकत्रक्षेण हमशि यलनोपयाः मविकल्पक्षेन प्रमाप्तयाः, हखल सविरषमामम् इमत सकत्रक्षेणमनत्यस प्रमाप्तयाः। परन्तपु हखल सविरषमामम् इमत सकत्रक्षे सविरषमामममत उकमशस्त। अतयाः शिमाकल्यमतक्षे अमप हमशि लनोपयाः एविभविमत न तपु लनोपमाभमावियाः अमप। परन्तपु हमशि विकमारस्य लनोपयाः मविकल्पक्षेन इत्यमप अविधक्षेयमम्।

पमटकमायमास प्रदमशिरतमामन उदमाहरणमामन मनरष्ट्रीक्ष्यन्तमामम्।

१ २ ३ ४



दक्षेविसम् अमप दक्षेविसम् इह दक्षेविमासम् एवि दक्षेविमासम् विन्दमायाः

दक्षेविरम् अमप दक्षेविरम् इह दक्षेविमारम् एवि दक्षेविमारम् विन्दमायाः

दक्षेवि उ अमप दक्षेवियम् इह दक्षेविमायम् एवि दक्षेविमायम् विन्दमायाः

दक्षेविनो अमप दक्षेविमयह √ दक्षेविमायक्षेवि √ दक्षेविमा विन्दमायाः

दक्षेविनोऽमप दक्षेवि इह √ दक्षेविमा एवि √

५ ६ ७ ८

कमविसम् अमप कमविसम् यमामत मविष्णपुसम् आयमामत मविष्णपुसम् जयतपु

कमविरम् अमप कमविरम् यमामत मविष्णपुरम् आयमामत मविष्णपुरम् जयतपु

कमविरमप कमवियमारमत मविष्णपुरमायमामत मविष्णपुजरयतपु

९ १० ११ १२

हरक्षेसम् इवि हरक्षेसम् नमाम मविष्णनोसम् इच्छमा मविष्णनोसम् दयमा

हरक्षेरम् इवि हरक्षेरम् नमाम मविष्णनोरम् इच्छमा मविष्णनोरम् दयमा

हरक्षेररवि हरक्षेनमारम मविष्णनोररच्छमा मविष्णनोदरयमा

१३ १४ १५ १६

दक्षेविहैसम् अमप दक्षेविहैसम् गष्ट्रीतमम् गधौसम् एवि गधौसम् गच्छमत

दक्षेविहैरम् अमप दक्षेविहैरम् गष्ट्रीतमम् गधौरम् एवि गधौरम् गच्छमत

दक्षेविहैरमप दक्षेविहैगर्थीतमम् गधौरक्षेवि गधौगर च्छमत

[ . ]9 9 रनो रर॥ (८.३.१४)

सकत्रमाथर याः - रक्षेफक्षे परक्षे रक्षेफस्य लनोपयाः भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे दक्षे पदक्षे स्तयाः। रयाः रर इमत सकत्रस्थसन्धक्षेयाः मविच्छक्षेदयाः। रयाः(६/१), रर (७/१)। ढनो ढक्षे लनोपयाः इमत सकत्रमातम् लनोपयाः इमत प्रथममान्तस पदमनपुवितरतक्षे। तदमा सकत्रमाथर्वो भविमत - रक्षेफक्षेपरक्षे रक्षेफस्य लनोपयाः भविमत।

उदमाहरणमम् अमगमसकत्रक्षे प्रदश्यरतक्षे।

[ . ]9 10 ढष लनोपक्षे पकविर स्य दष्ट्रीघर्वोऽणयाः॥ (६.३.११०)

सकत्रमाथर याः - लनोपमनममत्तयनोयाः ढरक्षेफयनोयाः परयनोयाः पकविरस्य अणयाः दष्ट्रीघरयाः भविमत।



सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे चित्विमारर पदमामन सशन्त। ढषलनोपक्षे (७/१), पकविरस्य(६/१), दष्ट्रीघरयाः (१/१), अणयाः (६/१)। अत्र अणम् पकविरणकमारक्षेण। तत्र सममासयाः - ढम् चि रयाः चि ढष धौ इमतइतरक्षेतरयनोगदन्दसममासयाः। ढष धौ लनोपयमत इमत ढषलनोपयाः इमत उपपदसममासयाः। ढकमार-रक्षेफयनोयाः लनोपस्यमनममत्तभकतधौ परधौ यमद स्यमातमामम् इमत ढषलनोपक्षे इमत पदस्यमाथरयाः। तदमा सकत्रमाथर्वो भविमत - ढलनोपस्य रक्षेफलनोपस्यचि मनममत्तभकतयनोयाः पकविरस्य अणयाः दष्ट्रीघरयाः। ढकमारस्य लनोपस्य मनममत्तमम् अपरयाः ढकमारयाः एवि भविमत इमत ढनो ढक्षेलनोपयाः इमत सकत्रमादम् जमायतक्षे। रक्षेफस्य लनोपस्य मनममत्तमम् अपरयाः रक्षेफयाः एवि भविमत इमत रनो रर इमत सकत्रमादम् जमायतक्षे।अणम् - अ इ उ इमत त्रययाः। सकत्रस्य सपुबनोधमाथरयाः भविमत - यशस्मनम् ढकमारक्षे ढकमारस्य लनोपयाः, यशस्मनम् रक्षेफक्षे परक्षेरक्षेफस्य लनोपयाः अभवितम्, स ढकमारयाः रक्षेफयाः विमा यमद परक्षे स्यमातम् तमहर ततयाः पकविरस्य अणयाः - अ इ उ एषमास दष्ट्रीघरयाःभविमत।

उदमाहरणमम् - पपुनमा रमतक्षे। हरष्ट्री रम्ययाः। शिम्भक रमाजतक्षे।

सकत्रमाथरसमन्विययाः - पपुनरम् इमत रक्षेफमान्तमम् अव्ययमम्। पपुनरम् रमतक्षे इमत विमाक्यक्षे शस्थतक्षे रक्षेफक्षे परक्षे रक्षेफयाःअशस्त। अतयाः रनो रर इमत सकत्रक्षेण पकविररक्षेफस्य लनोपयाः भविमत। तदमा पपुन रमतक्षे इमत शस्थमतयाः जमायतक्षे। अत्रमाधपुनमारक्षेफस्य लनोपस्य मनममत्तष्ट्रीभकतयाः रक्षेफयाः अशस्त। तशस्मनम् रक्षेफक्षे परक्षे समत ततयाः पकविरस्य अणयाः अकमारस्यप्रकक तसकत्रक्षेण दष्ट्रीघरयाः भविमत। अतयाः पपुनमा रमतक्षे इमत समाधपु विमाक्यस मनष्पदतक्षे।

हररसम् रम्ययाः इमत शस्थतक्षे ससजपुषनो रुयाः इमत सकत्रक्षेण पदमान्तस्य हररसम्-शिब्दस्य सकमारस्य रुत्विक्षे कक तक्षेहरररम् रम्ययाः इमत शस्थमतयाः जमायतक्षे। तत्र रक्षेफक्षे परक्षे रक्षेफयाः अशस्त। अतयाः रनो रर इमत सकत्रक्षेण प्रथमरक्षेफस्य लनोपयाःभविमत। तदमा हरर रम्ययाः इमत शस्थमतयाः जमायतक्षे। अत्रमाधपुनमा रक्षेफस्य लनोपस्य कमारणस रक्षेफयाः अशस्त। अतयाःप्रकक तसकत्रक्षेण ततयाः पकविरस्य अणयाः इकमारस्य दष्ट्रीघरयाः भविमत। तदमा हरष्ट्री रम्ययाः इमत समाधपु विमाक्यस लभ्यतक्षे।

शिम्भपुसम् रमाजतक्षे इमत शस्थतक्षे ससजपुषनो रुयाः इमत सकत्रक्षेण पदमान्तस्य शिम्भपुसम्-शिब्दस्य सकमारस्य रुत्विक्षेकक तक्षे शिम्भपुरम् रमाजतक्षे इमत शस्थमतयाः जमायतक्षे। तत्र रक्षेफक्षे परक्षे रक्षेफयाः अशस्त। अतयाः रनो रर इमत सकत्रक्षेण प्रथमरक्षेफस्यलनोपयाः भविमत। तदमा शिम्भपु रमाजतक्षे इमत शस्थमतयाः जमायतक्षे। अत्रमाधपुनमा रक्षेफस्य लनोपस्य कमारणस रक्षेफयाः अशस्त।अतयाः प्रकक तसकत्रक्षेण ततयाः पकविरस्य अणयाः उकमारस्य दष्ट्रीघरयाः भविमत। तदमा शिम्भक रमाजतक्षे इमत समाधपु विमाक्यस लभ्यतक्षे।

[ . ]9 11 एतत्तदनोयाः सपुलनोपनोऽकनोरनञ्सममासक्षे हखल॥ (६.१.१२८)

सकत्रमाथर याः - ककमाररमहतयनोयाः एतत्तदनोयाः ययाः सपुयाः तस्य लनोपयाः हखल परक्षे, न तपु नञ्सममासक्षे।

सकत्रव्यमाख्यमा - मविखधसकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे पञ्च पदमामन सशन्त। एतत्तदनोयाः (६/२), सपुलनोपयाः(१/१), अकनोयाः (६/२), अनञ्सममासक्षे (७/१), हखल (७/१)। सममासयाः - एततम् चि ततम् चि एतत्तदधौ इमतइतरक्षेतरयनोगदन्दसममासयाः। तयनोयाः एतत्तदनोयाः। सनोयाः लनोपयाः सपुलनोपयाः इमत षष्ठष्ट्रीतत्पपुरुषयाः। न नञ्सममासयाःअनञ्सममासयाः इमत नञ्तत्पपुरुषयाः सममासयाः। तशस्मनम् अनञ्सममासक्षे। अमविदममानयाः कम् ययनोयाः तधौ अकधौ इमतबहहवष्ट्रीमहसममासयाः। तयनोयाः अकनोयाः। सकत्रमाथर्वो भविमत - ककमाररमहतयनोयाः एतत्तदनोयाः ययाः सपुयाः तस्य लनोपयाः हखल परक्षेभविमत, न तपु नञ्सममासक्षे। अथमारतम् ककमाररमहतस्य एततम्-सविरनमाम्नयाः ततम्-सविरनमाम्नयाः चि ययाः सपुयाः तस्य लनोपयाःभविमत हखल परक्षे। परन्तपु नञ्सममासक्षे सपुलनोपयाः न भविमत।

उदमाहरणमम् - स शिम्भपुयाः। एष मविष्णपुयाः।



सकत्रमाथरसमन्विययाः - ततम्-सविरनमाम्नयाः सपुप्रत्यययनोगक्षेन प्रमक्रययमा चि ससम् शिम्भपुयाः इमत शस्थमतयाःउदविमत। तत्र तदयाः सपुप्रत्यययाः हखल शिकमारक्षे परक्षे अशस्त। अतयाः प्रकक तसकत्रक्षेण तदयाः सपुलनोपक्षे कक तक्षे स शिम्भपुयाः इमतसमाधपु विमाक्यस मनष्पदतक्षे।

एततम्-सविरनमाम्नयाः सपुप्रत्यययनोगक्षेन प्रमक्रययमा चि एषसम् मविष्णपुयाः इमत शस्थमतयाः उदविमत। एतदयाःसपुप्रत्यययाः हखल विकमारक्षे परक्षे अशस्त। अतयाः प्रकक तसकत्रक्षेण एतदयाः सपुलनोपक्षे कक तक्षे एष मविष्णपुयाः इमत समाधपु विमाक्यसमनष्पदतक्षे।


. 13 अतनो रनोरप्लपुतमादप्लपुतक्षे इमत सकत्रस्यमाथर खलखत।

. 14 अतनो रनोरप्लपुतमादप्लपुतक्षे इमत सकत्रक्षे स्थमानष्ट्री कयाः। आदक्षेशिश्चि कयाः।

. 15 रनोयाः पकविरमम् अतम् , परमम् अतम् अशस्त चिक्षेतम् मकस सकत्रस प्रवितरत।

. 16 रनोयाः पकविरमम् आकमारयाः, परमम् आकमारयाः अशस्त चिक्षेतम् मकस सकत्रस प्रवितरतक्षे।

. 17 हखल सविरषमामम् इमत सकत्रक्षेण मकस भविमत।


अशस्मनम् पमाठक्षे हल्सशन्धप्रकरणस्य अङभकतमम् अनपुस्विमारसशन्धप्रकरणमम् समविस्तरमम्उपन्यस्तमशस्त। ससमहतमायमास मविषयष्ट्रीभकतमायमामम् हलयाः अव्यविमहतपकविरमम् ममान्तस पदमशस्त चिक्षेतम् मकमारस्यअनपुस्विमारयाः भविमत मनोऽनपुस्विमारयाः इमत सकत्रक्षेण। इदस बनोध्यमम् यतम् अनक्षेन सकत्रक्षेण पदमान्तस्य मस्य अनपुस्विमारयाःभविमत।

नश्चिमापदमान्तस्य झखल इमत सकत्रक्षेण अपदमान्तक्षे मविदममानस्य नकमारस्य मकमारस्य चि अनपुस्विमारयाःभविमत झखल परक्षे। अतयाः मनोऽनपुस्विमारयाः इमत नश्चिमापदमान्तस्य झखल इत्यनयनोयाः सकत्रयनोयाः कमायरकक्षेत्रस सम्यकम्स्मतरव्यमम्।

आभ्यमास सकत्रमाभ्यमामम् ययाः अनपुस्विमारयाः मविधष्ट्रीयतक्षे तस्य पपुनयाः अगक्षे उकमामन कमायमारमण भविशन्त।

अनपुस्विमारस्य यमय परसविणरयाः इमत सकत्रमम् अपदमान्तस्य अनपुस्विमारस्य यमय परसविणर मनत्यस करनोमत।पदमान्तस्य अनपुस्विमारस्य यमय मविकल्पक्षेन परसविणर विमा पदमान्तस्य इमत सकत्रस करनोमत।

मविसगरस्य मविमविधमा गमतयाः। तत्र पदमान्तस्य सकमारस्य रुत्विस ससजपुषनो रुयाः इमत एकक्षे नहैवि सकत्रक्षेणप्रमाधमान्यक्षेन मविधष्ट्रीयतक्षे। सकमारमातम् परस मकमस्तष्ट्रीमत अत्र मचिन्तमा नमाशस्त। यदमा सस्य रुत्विस भविमत तदमा रनोयाः पकविरपरस चि कयाः विणरयाः, कयाः शिब्दयाः विमा अशस्त इमत गपुरुत्विममाविहमत। अतयाः तत्र सकत्रक्षे अयस मविषययाः स्पषमम् प्रमतपमामदतयाःअशस्त।






. 1 मनोऽनपुस्विमारयाः इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 2 अनपुस्विमारस्य यमय परसविणरयाः इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 3 अतनो रनोरप्लपुतमादप्लपुतक्षे इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 4 हमशि चि इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 5 हखल सविरषमामम् इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 6 स्तम्भयनोयाः शस्थतमानम् परस्परसम्बदमानम् मक्षेलयत। क-स्तम्भक्षे सकत्रमामण सशन्त। ख-स्तम्भक्षे शस्थतययाः सशन्त। कक्षे न सकत्रक्षेण कमा शस्थमतयाः भवितष्ट्रीमत मक्षेलनष्ट्रीयमम्।


१) मनोऽनपुस्विमारयाः क) पपुनमा रमतक्षे

२) नश्चिमापदमान्तस्य झखल ख) त्विस रमामयाः

३) विमा पदमान्तस्य ग) पपुन रमतक्षे

४) अनपुस्विमारस्य यमय परसविणरयाः घ) दक्षेविमा गच्छशन्त

५) अतनो रनोरप्लपुतमादप्लपुतक्षे ङ) शिमान्तयाः

६) हमशि चि चि) मशिविस प्रणममामम

७) हखल सविरषमामम् छ) रमामउ हसमत

८) रनो रर ज) रमामउ अशस्त

९) ढषलनोपक्षे पकविरस्य दष्ट्रीघर्वोऽणयाः झ) आक्रस स्यतक्षे

. 7 स्तम्भयनोयाः शस्थतमानम् परस्परसम्बदमानम् मक्षेलयत। क-स्तम्भक्षे सकत्रमामण सशन्त। ख-स्तम्भक्षे तक्षेषमामम् सकत्रमाणमामम् मविधक्षेयमामन सशन्त। कस्य सकत्रस्य मकस मविधक्षेयमममत मक्षेलनष्ट्रीयमम्।




१) खरर चि क) परसविणरयाः

२) नश्चिमापदमान्तस्य झखल ख) यलनोपयाः

३) तनोयाः मष ग) रलनोपयाः

४) ससजपुषनो रुयाः घ) अनपुस्विमारयाः

५) विमा पदमान्तस्य ङ) चिरम्

६) अतनो रनोरप्लपुतमादप्लपुतक्षे चि) दष्ट्रीघरयाः

७) विमा शिरर छ) उतम्

८) रनो रर ज) रुयाः

९) ढषलनोपक्षे पकविरस्य दष्ट्रीघर्वोऽणयाः झ) मविसजरनष्ट्रीययाः

१०) हखल सविरषमामम् ञ) षपुत्विमनषक्षेधयाः



भकमममम् खनमत भकममङ्खनमत तस्यमासम् ममतयाः तस्यमा ममतयाः

आम्रमम् चिकषमत आम्रञ्चकषमत गधौसम् गतयाः गधौगरतयाः

नदष्ट्रीमम् तरमत नदष्ट्रीन्तरमत कमासम् धमाविशन्त कमा धमाविशन्त

रमाममम् भज रमामस भज ससम् अशस्त सनोऽशस्त

रमामसम् हसमत रमामनो हसमत ससम् पश्यमत स पश्यमत

रमामसम् अत्र रमामनोऽत्र एषसम् अशस्त एषनोऽशस्त

रमामसम् आगतयाः रमाम आगतयाः एषसम् पश्यमत एष पश्यमत

मन्दसम् बदयाः मन्दनो बदयाः कसम् अयमम् कनोऽयमम्

बमालमासम् मह बमालमा मह कमाकसम् रधौमत कमाकनो रधौमत

बमालमासम् अत्र बमालमा अत्र शिम्भपुसम् रमाजमा शिम्भक रमाजमा

मनसम् रथयाः मननोरथ मनसम् मनोदनमम् मननोमनोदनमम्





. 1 मनोऽनपुस्विमारयाः इत्यत्र पदमान्तस्य मस्य अनपुस्विमारयाः हखल परक्षे।

. 2 अपदमान्तस्य मस्यमानपुस्विमारयाः नश्चिमापदमान्तस्य झखल इमत सकत्रक्षेण।

. 3 अपदमान्तस्य मस्य यमम अनपुस्विमारयाः मनोऽनपुस्विमारयाः इमत सकत्रक्षेण।

. 4 त्विमम् रमामयाः इत्यत्र मस्यमानपुस्विमारयाः मनोऽनपुस्विमारयाः इमत सकत्रक्षेण।

. 5 त्विमम् हररयाः इत्यत्र मस्यमानपुस्विमारयाः मनोऽनपुस्विमारयाः इमत सकत्रक्षेण।

. 6 फलमम् रनोचितक्षे इत्यत्र मनोऽनपुस्विमारयाः इमत सशन्धसकत्रस प्रवितरत।

. 7 हररस विन्दक्षे इत्यत्र विमा पदमान्तस्य इमत सशन्धसकत्रस प्रवितरत।

. 8 अपदमान्तस्यमानपुस्विमारस्य यमय परसविणरयाः भविमत। सकत्रस मह अनपुस्विमारस्य यमय परसविरणयाः इमत।

. 9 ३)

. 10 २)

. 11 १)

. 12 २)


. 13 अतनो रनोरप्लपुतमादप्लपुतक्षे इमत सकत्रस्यमाथरस्तमावितम् - अप्लपुतमादम् अतयाः परस्य रनोयाः स्थमानक्षे उतम् भविमतअप्लपुतक्षे अमत परक्षे।

. 14 अतनो रनोरप्लपुतमादप्लपुतक्षे इमत सकत्रक्षे स्थमानष्ट्री मह अप्लपुतमादम् अतयाः परयाः रक्षेफयाः ययाः अप्लपुतमादम् अतयाः अव्यविमहतपकविरयाः अशस्त। आदक्षेशिश्चि उतम्।

. 15 रनोयाः पकविरमम् अतम् , परमम् अतम् अशस्त चिक्षेतम् अतनो रनोरप्लपुतमादप्लपुतक्षे इमत सकत्रस प्रवितरत।

. 16 रनोयाः पकविरमम् आकमारयाः, परमम् आकमारयाः अशस्त चिक्षेतम् भनो-भगनो-अघनो-अपकविरस्य यनोऽमशि इमत सकत्रस प्रवितरत।

. 17 हखल सविरषमामम् इमत सकत्रक्षेण भनो-भगनो-अघनो-अपकविरस्य यस्य लनोपयाः भविमत हखल परक्षे।

।।इमत नविमपमाठयाः सशन्धप्रकरणस चि।।



प्रथमपपुस्तकस्थसकत्रमाणमास सकचिष्ट्री

(अकचारचासदक्ररतण)

पमाठक्षे स्थमानमम् - सकत्रमम् - अषमाध्ययष्ट्रीक्रमयाः

[ . ]7 8 अकक्षः सविणर्वे दट्रीरर्जक्षः॥ (६.१.९७)

[ . ]5 13 अचश्चि॥ (१.२.२८)

[ . ]6 4 अचनो रहराभ्यरास ददे॥ (८.४.४६)

[ . ]4 13 अचनोऽन्त्यरानद नट॥ (१.१.६४)

[ . ]3 2 अणमबाँनदतम सविणर्जस्य o॥ (१.१.६९)

[ . ]9 5 अतनो रनोरप्लमतराद o॥ (६.१.१०९)

[ . ]2 10 अदशर्जनिस लनोपक्षः॥ (१.१.९)

[ . ]7 14 अदसनो मरातम॥ (१.१.१२)

[ . ]4 2 अददेङम गमणक्षः॥ (१.१.२)

[ . ]6 6 अनिनच च॥ (८.४.४७)

[ . ]9 3 अनिमस्विरारस्य यनयo॥ (८.४.५७)

[ . ]5 6 अनिदेकरानल्शतम सविर्जस्य॥ (१.१.५५)

[ . ]4 11 अपकक एकरालमo॥ (१.२.४१)

[ . ]5 4 अलनोऽन्त्यस्य॥ (१.१.५२)

[ . ]4 14 अलनोऽन्त्यरातमo॥ (१.१.६५)

[ . ]2 1 आनदरन्त्यदेनि सनहतरा॥ (१.१.७१)

[ . ]2 5 आनदनरर्जटमडविक्षः॥ (१.३.५)

[ . ]5 7 आददेक्षः परस्य॥ (१.१.५४)

[ . ]7 2 आदम गमणक्षः॥ (६.१.८४)

[ . ]5 1 आदन्तबौ टनकतबौ॥ (१.१.४६)

[ . ]5 12 इकनो गमणविकदट्री॥ (१.१.३)

[ . ]6 2 इकनो यणनच॥ (६.१.७७)

[ . ]4 23 इगयणक्षः सम्प्रसरारणमम॥ (१.१.४४)

[ . ]7 13 ईददददेदम नदविचनिसo॥ (१.१.११)

[ . ]2 12 उच्चशैरुदरात्तक्षः॥ (१.२.२९)

[ . ]8 14 उदक्षः स्थरास्तम्भनोक्षः॥ (८.४.६०)

[ . ]2 2 उपददेशदेऽरनिमनिरानसक o॥ (१.३.२)

[ . ]4 18 उपसगरार्जक्षः नक्रयरायनोगदे॥ (१.४.५९)

[ . ]7 6 उपसगरार्जदम ऋनतo॥ (६.१.८८)

[ . ]7 3 उरणम रबाँपरक्षः॥ (१.१.५०)

[ . ]2 11 ऊकरालनोऽरमo॥ (१.२.२७)

[ . ]7 1 एकक्षः पदविर्जपरयनोक्षः॥ (६.१.८१)

[ . ]7 9 एङक्षः पदरान्तरादनत॥ (६.१.१०५)

[ . ]7 7 एनङ पररपमम॥ (६.१.९१)

[ . ]6 8 एचनोऽयविरायराविक्षः॥ (६.१.७५)

[ . ]9 11 एतत्तदनोक्षः समलनोपनोo॥ (६.१.१२८)

[ . ]7 5 एत्यदेधत्यदठमसम॥ (६.१.८६)

[ . ]8 2 खिरविसरानियनोo॥ (८.३.१५)

[ . ]8 7 खिरर च॥ (८.४.५४)

[ . ]4 19 गनतश्चि॥ (१.४.६०)

[ . ]5 5 नङच्च॥ (१.१.५३)

[ . ]4 16 चरादयनोऽसत्त्विदे॥ (१.४.५७)

[ . ]2 7 चमटद॥ (१.३.७)

[ . ]8 16 झयनो हनोऽन्यतरस्यरामम॥ (८.४.६१)

[ . ]8 15 झरनो झरर सविणर्वे॥ (८.४.६४)

[ . ]8 6 झलरास रशनोऽन्तदे॥ (८.२.३९)

[ . ]6 7 झलरास रशम झनश॥ (८.४.५३)

[ . ]9 10 ढ्रलनोपदे पदविर्जस्य o॥ (६.३.११०)

[ . ]3 3 तपरस्तत्करालस्य॥ (१.१.७०)

[ . ]5 9 तस्मरानदत्यमत्तरस्य॥ (१.१.६७)

[ . ]5 8 तनस्मनन्निनत ननिनदर्जष्टिदेo॥ (१.१.६६)

[ . ]2 9 तस्य लनोपक्षः॥ (१.३.९)

[ . ]3 1 तमल्यरास्यप्रयत्निसo॥ (१.१.९)

[ . ]8 11 तनोक्षः नष॥ (८.४.४२)

[ . ]8 13 तनोनलर्ज॥ (८.४.५९)

[ . ]4 10 दट्रीरर्दं च॥ (१.४.१२)

[ . ]7 12 ददरराददतदे च॥ (८.२.८४)

[ . ]8 10 नि पदरान्तराटनोरनिरामम॥ (८.४.४१)

[ . ]2 4 नि नविभकबौ तमस्मराक्षः॥ (१.३.४)

[ . ]9 2 निश्चिरापदरान्तस्य o॥ (८.३.२४)

[ . ]7 15 ननिपरात एकरारनिराङम ॥ (१.१.१४)

[ . ]2 13 निट्रीचशैरनिमदरात्तक्षः॥ (१.२.३०)



[ . ]4 6 परक्षः सनन्निकषर्जक्षःo॥ (१.४.१०९)

[ . ]7 11 पदविर्जतरानसदमम॥ (८.२.१)

[ . ]4 15 प्रराग्रट्रीश्वररानन्निपरातराक्षः॥ (१.४.५६)

[ . ]4 17 प्ररादयक्षः॥ (१.४.५८)

[ . ]7 16 प्लमतप्रगकहराo॥ (६.१.१२१)

[ . ]4 3 भदविरादयनो धरातविक्षः॥ (१.३.१)

[ . ]9 7 भनो-भगनो-अरनोo॥ (८.३.१७)

[ . ]5 2 नमदचनोऽन्त्यरातम परक्षः॥ (१.१.४७)

[ . ]2 15 ममखिनिरानसकराविचनिनोo॥ (१.१.८)

[ . ]9 1 मनोऽनिमस्विरारक्षः॥ (८.३.२३)

[ . ]5 10 यथराससख्यमनिमददेशक्षःo॥ (१.३.१०)

[ . ]8 12 यरनोऽनिमनिरानसकदे o॥ (८.४.४४)

[ . ]4 24 यस्मरातम प्रत्यय o॥ (१.४.१३)

[ . ]4 21 यद स्त्र्यराख्यबौ निदट्री॥ (१.४.३)

[ . ]3 5 यदेनि नविनधस्तदन्तस्य॥ (१.१.७२)

[ . ]9 9 रनो रर॥ (८.३.१४)

[ . ]2 8 लशक्वितनदतदे॥ (१.३.८)

[ . ]7 10 लनोपक्षः शराकल्यस्य॥ (८.३.१९)

[ . ]9 4 विरा पदरान्तस्य॥ (८.४.५८)

[ . ]8 4 विरा शरर॥ (८.३.३५)

[ . ]6 9 विरान्तनो नय प्रत्ययदे॥ (६.१.७६)

[ . ]5 14 नविप्रनतषदेधदे परसo॥ (१.४.२)

[ . ]4 5 नविररामनोऽविसरानिमम॥ (१.४.११०)

[ . ]8 3 नविसरर्जनिट्रीयस्य सक्षः॥ (८.३.३४)

[ . ]4 1 विकनदररादशैचम॥ (१.१.१)

[ . ]7 4 विकनदरदेनच॥ (६.१.८५)

[ . ]8 17 शश्छनोऽनट॥ (८.४.६२)

[ . ]8 8 शरातम॥ (८.४.४३)

[ . ]4 22 शदेषनो घ्यसनखि॥ (१.४.७)

[ . ]2 6 षक्षः प्रत्ययस्य॥ (१.३.६)

[ . ]5 3 षषट्री स्थरानिदेयनोगरा॥ (१.१.४९)

[ . ]8 9 ष्टिहनिरा ष्टिहक्षः॥ (८.४.४०)

[ . ]4 4 सनिरादन्तरा धरातविक्षः॥ (३.१.३२)

[ . ]2 14 समराहरारक्षः स्विररतक्षः॥ (१.२.३१)

[ . ]6 3 ससयनोगरान्तस्य लनोपक्षः॥ (८.२.२३)

[ . ]4 9 ससयनोगदे गमरु॥ (१.४.११)

[ . ]8 1 ससरमषनो रुक्षः॥ (८.२.६६)

[ . ]6 1 ससनहतरायरामम॥ (६.१.७२)

[ . ]4 12 समनपङन्तस पदमम॥ (१.४.१४)

[ . ]8 5 स्तनो बाँक्षः श्चिमबाँनिरा श्चिमबाँक्षः॥ (८.४.३९)

[ . ]5 11 स्थरानिदेऽन्तरतमक्षः॥ (१.१.५०)

[ . ]3 4 स्विस रपस शब्दस्यराo॥ (१.१.६८)

[ . ]4 20 स्विररानदननिपरातमव्ययमम॥ (१.१.३७)

[ . ]2 3 हलन्त्यमम॥ (१.३.३)

[ . ]9 8 हनल सविर्वेषरामम॥ (८.३.२२)

[ . ]6 5 हलनो यमरास यनमo॥ (८.४.६४)

[ . ]4 7 हलनोऽनिन्तरराक्षःo॥ (१.१.७)

[ . ]9 6 हनश च॥ (६.१.११०)

[ . ]4 8 ह्रिस्विस लरम॥ (१.४.१०)


ससस्ककतव्यमाकरणमम् २४६ Sanskrit...मम ध...

Documents

Transcript of ससस्ककतव्यमाकरणमम् २४६ Sanskrit...मम ध...