HAL Id: halshs-01092346https://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs-01092346

Submitted on 8 Dec 2014

HAL is a multi-disciplinary open accessarchive for the deposit and dissemination of sci-entific research documents, whether they are pub-lished or not. The documents may come fromteaching and research institutions in France orabroad, or from public or private research centers.

L’archive ouverte pluridisciplinaire HAL, estdestinée au dépôt et à la diffusion de documentsscientifiques de niveau recherche, publiés ou non,émanant des établissements d’enseignement et derecherche français ou étrangers, des laboratoirespublics ou privés.

Dwa pisma polityczne Jana Potockiego z lat 1790 i 1792Emanuel Rostworowski

To cite this version:Emanuel Rostworowski. Dwa pisma polityczne Jana Potockiego z lat 1790 i 1792: “ Essayd’aphorismes ” i “ État de la question ”. Andrzej Zahorski. Wiek XVIIIPolska i Świat, PaństwowyInstytut Wydawniczy, pp.85-97, 1974. �halshs-01092346�

DWAPISMAPOLITYCZNEJANAPOTOCKIEGOZLAで1790il・792

（”ESSAYD，APHORISMES”I”ETATDEl・AQUESTION，’）

Mimowielkiegozainteresowania，kt6reotaczadbecniewPoIsceipoza

poIskaautoraPαγαdiReZcopisuznaIeZicmegowSaragossie，函ieidzieIo

JanaPotockiegowciaZniesadostateczniezbadane・Wieletulegend，za－

gadekibiaIychplamprzedkilkunastulatynatrafilemwBiblioteceCzartoryskichnamate－

riaZytyczaceddbiutupolitycznegokrajczycazwiosny1788・Serianer－

wowopisanychiurzekajacychoryginalnoSciaulotnych蚊rypt6W・6w

pz6d”zagrzanejrgIowy”Potockiegoiog6lnej・・fermentacjiumys16W’’・pO－

przedzajacejzebraniesieSejmuCzteroletniego・zaCheca・abypejSedalej

tropempoczynahposIapoznahskiegoizaloZycielaDrukamiWolnej・Mo－

jezetknieciesiezJanemPotockimbylojednakraczejprzygodne・zabrak－

Iomiimpetu，Odciagnelyinnesprawy・Podtrzymujejednakwyraあny

wroku1956pogldiZpisarstwopOlityczneidzialalnoSCedytorskakraj－

czycaz∴CZaS6wSejmuCzteroletniegozaslugujenadokIadnezbadaniel・

RzeczmamzakarbowanawpamieciikieidySwypadniesieztegowywia－

zae．zanimdotegoprzyjdzie，Chcialbymrozsuplaejedenzlicznychwe2－

1bwlgmatWajacychbiografieibibliografieJanaPotockiego・Chodzioba－

lamuctwa，kt6renaroslywdkd宣najczeSciejpowOtyWanegO，alewgrmcie

rzeczynieznanegoplSmapOlitycznegokrajczyca：Essαyd’Aphorismessur

AutorstwotegoanOnimowegodrukujestniewatpliwe・Nakohcuwy－

danejwWarszawiewroku1792Voyαgedms肥mpiredeMaroczamie－

szczonowykazdziet”dumemeauteur，・・Wkt6rymfigurujeEssayd’Apho－

rismessurZaZibertejakojedynyzresztazPOdanychtuutworewp0－

1itycznychJanaPotockiego・SwiadczyCtomozeotym，i乞autorprZyWia－

zywatdoEssαySzCzeg61nawage・Nasuwa∴Siejednakr6wniezprzypusz－

czenie，zeEssαyjestjedynympismempolitycznymkrajczycawydanym

wpostaciodrdnegodruku・WszystkieprzedsejmowepisemkaPotockie－

gozwiosny1788・bylylansowanewmanuSkryptach・Starannegospraw－

dzeniawymagaSpraWaautOrStWaprzyplSyWanyChkrajczycowianoni－

mowychbroszur：ListtureckrAchnanab00ZyOgれKitahikadoPoZak6w

iLe弛geme庇deMomusmb調e航meひrSUrUmere函鵬dl’e珊meれ・

lE．Rostworowski，Debiut po肪yc2nVJα1W

Historyczny，，1956，t・ⅩLVII，S・707・

Poわc職ego uJ∴rOku j788，。Przegもd

86 Ema網′ueIRosか”0γOtDS短

JeSliwypadnie・jakprzypuszczam・uSunaetepozycJezbibliografiiPo－

tockiego・tOubytek6wbedziemoあazrekompensowaeznacznailoScia

felietiOn6wpoLitycznychzamieszczonychw，，JournalHebdomadairedela

Diete，，Orazpismaminieoddanymidodruku．

Sprawawydatne－gOPOSZerZeniadorobkuJana Potockiego w zakresie

Pi細iennictwapolitycznegozajmiemysieterazjedynieubocznie．Pozo－

StahmynarazieprzyEssayd，AphoTismes・ZnajdujacysleWBibliotece

NarodoweJCentralnykatalogstarychdruk6wnotujeczteryegzemplarZe

tejrzadkiejbroszury（BibliotekaJagiellohska，BibliotekaCzartoryskich

i2wBiblioteceUniwersytetuWarszawskiego）・Wszystkiemialemwre－

kuiwszystkiesaiidentyczne・NiemananichpodanejdatyimleJSCa

druku，ailoSestronwynosi24・

PierwszebiOdaj ogniwowIahcuchunarastajacychnieporozumiehsta－

nOWizapisw bibliografiiiFeliksa Bentkowskiego z roku1814‥，，Essαy

d，Aphorisnessur硝berii，aVarsovie1791・in4－tO，32stron”・2WZy－

CiorysieJana Potockiego，zamieszczonym w WiZeγunZcαCh－RoZtrZqSa－

nih（九（1835）・MichaIBalihskipowtdrzy～6wzapis，WIaczajacinformacje

OEssaydoswejbiograficznejopowieSci・Opisujacpodr62ekrajczycazro－

ku1791autortenbZedniepodaje・Zejeszczeprzedrozpoczeciemsiero－

ku1792”WarszawaujrzaねmIodegowedrownikawmurachswoich．Za＿

ledwomialczas∴SPOCZaePOtrudachwielkichpodrdZy，ZajeZygownet

SPraWyWIasnegokrajuDiprzyIaczyIsiedopracprawodawc6W，，PrZez

Wydaniiebezimiennegopismawroku1791podtytuZemAfoγyZmyOWOl－

noSci”（wprzypisiepeZnyopisjakuBentkowskiego）．8Datowani。Balihski

”uSci鍋のmowlaCWSWyChgawedachhistorycznychzroku18430bez－

imienniewydanymprzezPotockiego”PrzySamymschylku1791roku”

PISemku：”Essαyd，Aphorismesetc・膏Varsovie1791，in4－tO，32stron”．4

・，Repetitioestmaterstudiorum・”NieprawidねwyzapisBentkowskiego

utrwaliZsiewliteraturzeispowodowaIprzekonanieodatowaniuEssOy

na rok1791ioistnieniuegzemplarzydefektowych・AIeksanderBrtick－

ner，at・ItOr，kt6rywroku19llpodaIjedynadotadnaautopsjiopartainfor一

macjeotreScibroszuryPotockiego，datujejanarok1791（podajactedate

jednakwnawiasie）istwierdza：・，WidziaIemtylkodefekt（24str・，trZypier－

WSZe rOzdziaZy，brakostatniego）”．5WBibliografiiEstreich。．aW．．1913

POdano：，・Essαy d，Aphorismes surねZiberti（Varsovie1791？）W4－Ce，

Str・32・WBibl・JagielI・jestdefekto24stronach．”6Tedomniemanede＿

fektyinawiasowe zreszta datowanie na rok1791to jeszcze niewiele

WPOr6wnaniuzzamieszaniem，kt6rewprowadziIWZadyslawSmolehski．

WPut脇cystachanonimowychczytamy：，軸k179lPotockiprzepedzil

napodr62achpoHiszpaniiiMaroku・Wr6ciIdoWarszawy poidkoniec

sF・Bentkowski，HisioriaIitera蝕rypoZsZciej，t・II，WaJ・SzaWa1814，S．741．

8Wi2erun短日02tr2：aSaniaNauTcowe，CzeSCVI，Wilnol835，8．73－74．

4M・Balihski，JαnPo的C新一Wedrownik，Ziieraiid2iejopis，W：Pisna胸orycne，

t・III）Warszawa1843，S．149－150．

5A・Bruckner・Janahr・PotockiegoprOCeizas弛ginαukowe，Warszawa1911，S．10．

6Estreicher，t・XXVタKrakbw1913，S．138．

DtDc p細mopO耽り膨”eJoのαPotockiego

stycznia1792．BuIhakowzanotowaIwswoimdziennikupoddata9maja

roku1792，2e krajczyc napisa霊broszurke，W kt6rej chwalikonstytucje，

lecz Ldla utrzymania jej radzizrezygnowae z tronu sukcesyInegO・Bro－

szurkatamatytuZ：DEssOyd，Aphorismesst〝弓αuberte・AVarsovie1791

（4－0，Str．32）”．7C6z stad，ZeBrticknerpoprawnie referowaI，iZ autorEs－

Say，，WymagadziedzicznoScikor00yDizedatowaniedruku”AVarsovie

1791”pozostajewsprzecznoScizpoprawniepodanymprzezSmolehskiego

itinerariumPotockiego？Smdlehski，ktdryzapewneniemiatw rekuI・Zad－

kiej broszury，POChopnle utOzSamiI ja z pISmem WZmiankowanym

wdzienniku Bulhakowaistatsie autorytetemdla dalszychpokoleh・

Leszek Kukulski，kierujac sie zapewne data owego zaplSu Z dziennika

Bulhakowa（9V1792），zWiehczylfalszywy trop przedstawiajac w roku

1956EssayjakoplSmOOgloszone。WPlerWSzarOCZniceKonstytucjii3Ma－

ja，，，Wkt6rymPotocki。razJeSzCzezabra量gZoswsprawachwsp6Zczesnej

polityki，POChwalajackonstytucyine dzieloSejmuCzteroletniego，aleza－

razemwyrazajacpoglad，zedlautrzymaniaustawymajowejkiOniecznajest

rezygnacjazzasadysukcesjitronu”・8PolOlatachKukulskimewpisze

otym，jaktoPotocki。POpOWrOCieidoWarszawyplerWSzarOCZniceKon－

stytucji3MajauczciIdrukowanabroszurka，zaWierajacaaforyzmyowol－

noscl，PelnepochwaldlakonstytucyjnegodzielaSejmuWielkiego’’・9Stad

drogawiedziedoNowegoKorbutα，ktbrywroku1972spraweprzygwoZ－

dziI，POdajaiC ZaPis：。Essαy d’αPhoγismes surlauberti（Warszawa1792

maj）Dat．skorygowaIL・Kukulski”・10

0wa，，eSkalacja”bleduwywodzisieztego，LewidocznieaniSmolehski，

aniKukulskibroszuryPotockiegonieprzeczytali，prZejelisienatomiast

tym，COzaPisaIwswymidziennikuBuIhakow・C6zsiewowymdzienniku

Znajduje？

PoseIrosyjskiwWarszawieby霊czlowiekiemdobrzepohfomowanym・

azwlaszczamiaZdziekisekretarzowiIgnacegoPotockiego，Parandierowi，

Sprawnie dzialajacy wywiad w domu marszaIka・Dziennik Bulhakowα

w jego ustepach pisanych po rosyjsku znamy jedynie w tIumaczeniu

Waleriana Kalinki・Wypada to zaznaczye，nie mamybowiempewnoSci，

czy tlumacz prawidZowo posIuをylsie okreSleniem”broszurkaD，CO nie－

zgodniezprawdasugerujedruk・Moglotozaci担yenapospleSZnymrOZu－

mowaniuSm01ehskiego，kt6rylOWa。broszurke”utoZsamiIzjedyna bro－

szurapolitycmaOniewatpliwymautorstwiePotockiego，aWieczEssay

Bu量hakoWPOddata28IVl9V1792zanotowal：。JanPotocki（synkraj・

czego）napisaIbroszuke，Wkt6rej dowodzi，iZnaleZyzrobieofiarezza”

saidy sukcesyjnegotronu dla zachowaniakonstytucji・kt6rajest dobrg

iuzyteczna・MarszalekPotockiodpowiedziaJmu：Jesuisfache・mOnChei

7W．Smolehsiki，PubucyScianoninowia：kohccWiekuXVIItタl｝Przeglad HistoryCz・

ny，，1912，it．XIV，S．209．

8WstepL．Kukulskiegodo‥Jan Potocki，Rekopis抑aZe2iont′WSarOgOSSie，Warl

SzaWa1956，6．8．

O WstepL．Kukulskiegodo：JanPotocki，Parady，Warszawa19667S・8・

10NowyKorbut，t．VI，cz．1，Warszawa1972，8．70．

Elna筒αeI Ros九〇orOtpS購

CouSin，d’etred’unavisentierementcontraireauvetre etdediffererdaLnS

lesprincipesetdanslesconsequences・Danslesprincipes，ParCe quela

Craintedel’agrandissementdelamaisondeSaxe，quePeuVentnOuSObje－

Cterlespuissancesvoisines，nePeutpOrteratteinteanotreindependance

et au droit denous choisir un roitelque nous jugeons a propos；etle

refusdel，Electeurnepeutdetruirelasuccessionquenousavonsetablie．

LespuissanceslqueVOuSCrqyezarmeeSCOntrenOuS，aurOntaSSezafaire

desormaispourelles・QuantalaRussie，CrOyezqu，ilyamoyen，SOitde

lamenacer，SOitdenouslarendrepropICe・Pesezbiencesconsiderations，

etvousverrezqu’uneinquietudelegeren，estpassuffisanteI”urChercher

arenverserunedificequenousavons eutantdepemeaetablir．，，ll

ZwazywszykaliberpolitycmyObukuzynow，jestrzeczazrozumiala，Ze

BuIhakowaijegowywiadowcebardziejinteresowaIaopiniaIgnacegoPo－

tockiego niz treSC，，btOSZurki”krajczyca・My tez mamy swole poWOdy，

aby za BuIhakowem przytoczyCin extenso odpowiedZIgnacego．Zanim

jednakzajmiemysietaOdpowiedzianalezyzapoznaesiezpismemJanaPotockiego，kterespowodowabreplikemarsza批a．

W papierachIgnacego Potockiego znajduje sie krdtki，ale treSciwy

traktacik zatytuZowany：倍加t deねquestion parJeαn Potocki．12WSr6d

naszych pisarzy politycznych krajczyc wyrd血ial sie klarownielogic2－

nym・SarkastycznymibardzoniesamackimsposobemmySlenia・Jakwia－

domo，tWdrcyKonstytucji3Majanajbardziejdrazliwawkrajuizagra－

nlCaSpraWeSukcesjitronuprzeprowadziliw spos6bwysoce niefrasobli－

Wy・Dziedziczny tron ofiarowano elektorowi saskiemu nie pytajac sie

Ojego zgode・Wciaz nieposiadanotej zgody，kiedyzaciagalysieciezkie

ChmurynadSwietujaca rocznice K00StytuCjiWarszawa．Ustawa Rz軸0－

Wa，WraZ∴zfigurujacymwniej jako sukcesorem tronu elektoremijetや

Cdrka，POIska。infantka”，byIazaprzysieZonaprzezSejm，urzedy，WOjsko，

Sejmiki・SytuacjabyZazpunktuwidzeniapolitycznegogroZna（anawet，

zczego jeszczenie zdawano sdbie sprawyw Warszawie，juzwrecz bez－

nadziejna），aZPunktuwidzeniaprawnegoparadoksalna．

JanPotocki，kt6ryluznawiosne1788deklarowaIsiejakozwolennik

Sukcesji w rodzinie Poniatowskich13，W CzaSie prac nad forma rzadu

WrOku1790wystepowal，takjakwszyscy，，Patrioci”，narzeCZWPrOWa－

dzenia tronu dziedzicznego．Z poczatkiem roku17910puSciljednak na

rokPoIskeinie byZwsp610dpowiedzialnyzaspos6b，Wjakiprzeprowa－

dzono saska sukcesjewdniu3maja．Po powrocie dokraju，naWiosne

1792，5wiadombyZzagroZenia，abyemoZe docieraIy doniegoirepubli－

11W・Kalinka，Os肋nie Zaia PanOWania Stanisねwa Augusta，t．II，Krakdw1891，

5．369．

12AGAD，ArchiwmPotockich（Publiczne）197，S．397－－400．

13W鵬ciez19IV1788StanisZawAugustpisaIdoCorticellego，zeJanP°tOO駐；，nie－

zmierne wylaI przede mna oSwiadczenia odwaznych swoich dla ojczyzny rezolucji

a orazosobistego przywiazania do mnie，tak dalece，ze O Sukcesyitronu wimieniu

moimgada重・Janatopowiedziaねmmu，zepamietamnaprzysieigezakazuiBCamimy－

Sle60tym・izakleZemgo，abyotvmnie gadaI．，・AGAD，ZbidrPopielOw424．

D00o pをSma pO疑りcaneJのnαPo的cIcわgo89

kahskiemotywacje SzczesnegoPotockieg〇・KrajczycwysiliIswdjlogicz－

nyumysl，abyznaleZewyjSciezblednegokoZa・

Zdaniem autora Btat delαqueStion PoIska，zagrOzOna prZeZ SZarPiace

jaobcewplywy，SIusznieupatrywaぬ，，lekarstwa”wsukcesjitronu・Sejm

isejmikizaprzysieglyjednaksukcesje”Otyle，OileD（entantque）・Kon－

StytucJaOddajebowiemtronelektorowi，。Oile’’onten tronprzyjmie・

adomsaSkiprzyjalsukcesje，MOile，，mocarstwawyraZanatozgode・”Tak

wiec poprzez kolo bZedne，ale rzeczywiste，OfiarowaliSmy tronlprzy－

siQgliotyle，Oilelentantquelmocarstwasienatozgodza・DSwietoi冶

przyslegijestniewzruszona，jeSlichodziojednoSeiustanowionewladze・

niemoZejednaktyczycwarunkdw，，，kt6rezeswejnaturysaconajmniej

dwustronne・anayetWielostronnetaumoinsbilaterales・etmememulti－

laterales］．．．PrzysleganaSzaniemozezmuszaCdomusaskiegodoprzyje－

ciakorcmy，aPrZeztOSamOniemozeinaszmuszaedodzialmiatak・j祉

gdyby dom saskija przyjalD・NaleZy Swietowae rocznice Konstytucji

wduchupatriotycznejjednoSciiwiernoScizaprzyslezOnym．PraWOm，ale

warunkowa sukcesja tronu wobec niespehienia warunk6w nie jest ta

przyslega Objeta・

Rozprawiwszysiezesprawaprzyslegi，Potockiprzechodzi・，dotematu

trudniejszego，POruSZajacgotrzebabowiemmieCodwagewydaniasielek－

liwym，，（avoirlecouragedeparaitretimide）・PoIskajestpahstwemnie－

podlegZym，aleniebylamonarchiadziedziczna・Sukcesjastanowizdobycz

politycznaiwzrostpotegi，kt6rymusiinteresowaecalaEurope・Gdyby

dwiewielkiemonarchiezechcialypoIaczycsiew jednopahstwo，tO。Za－

pewneprawobyIobypoichstronle，przyPuSzCzalniejednaksprawazna－

lazZabysieprzedtrybunaZemEuropyD・DlategotezLudwikXIVosadza－

jacswegownukanatroniehiszpahskimmusiaZsiewyrzecmySlipoZa－

czeniakiedykoIwiekobumonarchiipodjednymberlem・Nar6dtracinie－

podlegloSC，kiedyprzystajenato，abynimrzadziZobcyambasadoriaby

najegoterytoriumstalyobcewo軸a・，，Alenar6dnietraciniepodleglo－

Sci，je餌dostosowujeswojepostanowieniadopostanowiehEuropy・ZWla－

szczawsprawach，ktdreniemajacharakteruSciSlewewnetrznego，ale

dwustronny．，，Zdaniem Dotockiego，）Sukcesja byねby na pewno najlep－

szymsrodkiemzachowanianiepodlegloSci，aleskorotenSrodekjestnie－

mo捉wy，tOnalezyposzukaCinnego，，・

Zwolennicy。ryZykowaniawszystkiego zawszystko”（risquerletout

pourletout）zawszezyskajapoklask，niktbowiemniechceuchodzieza

lekliwegoi”nicpospolitszegojakodwagalekkomy餌oSciD（lecouragede

l・imprevoyance）．Ryzykancizamykajadrogedorokowah，ktereprzecieZ

nigdyniebytyuwazme，，jakoniegodnemajestatujakiegokoIwiekpah－

stwa”．Elektor∴SaSki，kt6regokraj jest zabezpleCzOny praWamiRzeszy，

akt6rymapleniadze，kredyt，WOjskoifortece・niesadzi”abybylopo－

nizej jegog°dnoSciuzalemienieprzyjeciakoronyodzgodytrzechmo－

carstwD．

WrokowaniachzRosjanaleZyposIuZyesiedobrymiuslugamielektoralzyCZliwoScia Austrii，a Prusy，ktbrenamocy traktatu przymierza sa

90 EmαnαeI Ros加。0γ0108鵡

ZObowiazanedo uznanianaszego rzadu DuStalonego”（etabli），nie moga

uznaezaustalonasukcesjesaska・kt6rej elektornieprzyjaI・Wwyniku

rokowahbedziemoあauzyskae・iZ・，WtenCZylnnySPOSebnaszspokej

niebedziejuzzawszespoczywaInajednejgIowie，CObyloibywinteresie

WSZyStkich mocarstw，albo wprowadzielepszy spos6b elekcji”（obtenir

quedefaconoud’autre notretranquillitenesoitplustoujourssurune

Seuletete，Cequiseroitl，interetdetouteslespuissances；OuunmOde

d’electionmeilleur）．

Pierwsza altematywe・tyCZaCa OWegOzdjecia troskio spok6j PoIski

ZjednejgIowy・SformuIowaまPotockiwsposdbniezbytjasny．Trudnor0－

2umieetojednakinaczej，jakpogodzeniesiekrajcZyCazmO創出WoSciaznie－

SieniawPoIscestanowiskakr61a・Argument，iZdogodzitowszystkim

mOCarStWOm，PrZyPOmina rozumowanie Szczesnego Potockiego．14MoZna

WiecpostawieJanaPotockiegowszeregunielicznychw6wczaswPoIsce

ludziakceptujacych”CZySty〝republikanizm，Choe do tej alternatywy

SkIania量sieniezracjipryncypialnych（jakSzczesny），alezewzgleduna

SytuaCjemiedzynarodowa・Ustanowieniewwynikurokowahrepublikibez

kr61aczyteZulepszeniefbrmyelekcji”uStalinaszlosnajednalubdwie

generacje，CO．iuZdawiele〝（cequiestdejabeaucoup）・Wprowadziwszy

namiejscenleprZyJetejsukcesjitronu。teSrodkizastepcze”（cessubsti＿

tutions）nalezyje”ZeSPOlie［amalgamerJztaczeSciakonstytucji，kt6ra

Zalezyjedynieodnasikt6rate幻edyniemogliSmyzaprzyslaC．Bedzieto

SPraWaWZadz，kt6reSmyustanowiliizktdrymizwlaZaliSmysieprzyslega

W SPOS6b nieodwolalny・〝W czasietrwania rokowah naleZy sie zbroie

PrZeCiwgroZacejinwazji，COjest，，naJSWietszymobowiazkiem”．

JanPotockipiszezgry餌wie：，，WydajemisietomowarozumuIlelan－

gagedelaraiscm），alejeSliwrzeczysamej rozumprzemawia，tOZtru－

dembedziewysIuchany・，，NaleZyprzypomnleC，Zenawiosne roku1788

naJWiekszewraZenie uczynilo rzucone przezJana Potockiegowezwanie

douzbrojeniacaIegonarodu・150t6IaWiosne1792wzywaJaCydonego－

Cjacjikrajczyc spotykaIsie z odpowiedzia‥。Inaczej m6wiZeS dawnleJ．

TwierdziIeS，zelicznynardd，OtaCZajacswelasyzasiekami，WSiepalisada－

mi，POkrywajacr6wnmylekkakawaleria，mOzesiebronlCprzeCiwinwa－

ZJllWStrZymyWaCPOChddarmii，Lemoあa rozniecICPOWSZeChnyentuz－

jazm”・Nat0－2daniemPotockiego－jesttylkojednareplika：，，ZawoZa－

nie：《umieraJmyZaOJCZyZneやjest zrozumiaIe dla wszystkich，lecz猟－

WOIanie‥畑mieraJmyZaSukcesjeやjestduZomnleJPOPulameiduZOmnleJ

Zdolne dorozniecaniatychpozardw，kt6rezresztazawszetrzeba uw詑ae

ZaSrodeik－OStateCZny・Nieustraszonymarynarz，raCZejnizbymiaIsiepod－

dae・WySadzisw6j okretwpowietrze，alenieodtegoczynurozpoezvna

14WliSciezlOIIII1791pisa宣SzczesnyPot00kidoSewerynaRzewuskiego言，Korona

polskabedziezawszezawadnymkamieniemdlasasiad6W，utWOrzenieRzeczypospoli－

tejspokojnoS jbe狐ieczehstwoim叩eWni・，・E・Rostworowski，KoreSPOndencjaS2，CZe－

S”negO Potockiego21Seweγynen R2TeWuSkin Z妨7788一重796，”Przeglad Historycz－

ny〃1954lt・ⅩLV，8．736．

1sE・Rosworows叫Deb細po的c納UJO仙Po的C的go，S．691一式96．

D00a p鳩ma pO新gc21－eJanαPofockiego　　　　　　　　　　　　　　　　　　　　　　91

0brone・Konkluzja：NaleZywalczyC zaojczyzme・abyodeprzee jhwazje，

ZgWaZcenieterytorium・AleczynaleZyzagrzebywaesiepodruinamisyste一

mu？Nie．〝

Wkr6tcepotem，WObliczuinwazji，JanPotockiznowymzapaIemna＿

WiazaZdo swyCh obronnych pomysIdw z∴rOku1788ikrzatat sie wok6Z

ZOrganizowaniakorpusu strzeleckiego zkurpiowskichpuszczakdw．lO Ak－

CeSStanislawaAugustadoTargowICyPrZerWaItepoczynaniaizamkn箪

WZyCiuPotockiegokrdtkirozdzia量wypeInionypolityka．Aletoju乞inna

historia・Powr6cmyidorekopisuzpapier6wIgnacegoPotockiego．

Naostatniej stronieEtatdeわquestic肋，POSZowie，，nOn”，IgnacyPo－

tockipoclagnalkreske，POdktbradopisa量：

”Reponse

Vousmedemandez，mOnCOuSm，SimonopmlOnSe rappOrtealavetre

quanta・lasuccession．Jevousrepondsqu’elle estabsolumentdifferente．

Ilnefautpasconfondrelechoixdel，Electeurde Saxeaveclaloiqui

VeutuneSuCCeSSion・Lechoixestentantque，ilestquantasone鮎etbi－

lateral，maislaloid’untr∂nesuccessifestabsolue，unilateraletdoit etre

envisagerinabstracto・Lapolitiquepeutdisputerl，agrandissementdela

maisondeSaxesansmettreendoutel，independance delaPologne；elle

nepeutpasattaquerl’articleessentieldelaConstitution－letr6nesuc＿

CeSSif－SanS reVOquer en doutel’independance nationale．Pesez donc

bienlaquestionetvosconsequencesserontjustes．Quantauxfaits，VOuS

CrOyezl，Europe armeecontrela Pdlogne au moment oules pulSSanCeS

dont vous parlez sont bien obligees de s’armeI・POur elles memes．Et

quant alaRussie，SilesAllemandsnousabandonnent，CrOyeZquedeme－

nacantequ，elleest，ilyadesmoyensdelarendrepropICealasuccession，

etc’estquelesAllemandsdevraientprevoir・Medittezcettechance，Peut一

一台treVOuSCOnViendrezquelelangageconstitutionnelestenmemetemps

celui dela raison．，，

ObajkuzynowiemielidobreplOraiumielizreczniedyskutowae．Poda－

kmodpowiedZIgnacegoinextensoniepotojednak，abydaepr6bkekul－

turyumysIowejpan6wPotockich．ChoebedzietoodejScieodnaszegote一

matu，ktbrymjestpisarstwopolityczneJana Potockiego，WartOPrZypa－

trzeesieodpowiedziIgnacegozdw6chwzgled6W．

Proszepor6wnae tekstzDZiemikαBu拙αkowαzautOgrafem．Napod－

StaWie DZiennikαmOzna by prZyPuSZCzae，ze Parandier podsIuchalroz－

mowekuzyn6W，alewiemy，2ewymlanamy餌miedzyJmemiIgnacym

dokonaIasienapiSmie・AwiecParandierwidaeZaPuSciIzurawiado pa－

Pierbwswegochlebodawcy・Niemialczasuczymo血oScisporzadziekopii，

aledobrzeprzeczyta量，nie乱e zapamietalitakzapisaI，2eczytelnikDaien－

nikamozebyeprzekonany，zemadoczynleniaz∴autentyCZnymtekstem

IgnacegoPotockieg〇・gymczasem6wtekstnietylkocaIkowicier62nisie

Odoryginaluforma，alerewniezniecalkiemwiernieoddajetreSe．DypIo－

maciirdをnegoautoramentuagenciXVIIIwiekumielizyIkeliterackaire－

le Tamze，母．708－709．

92 E飢αnue！Ros負けel・otDSI誇

t°ryCZnO－epistolograficmaedukacje szkolne．Relacjeichob卸ujaw bar－

dzozywoplSanedialogiiobcewypowiedziujetewrozwinietejfrazeol0－

giczniefomie oratiorecta・PordwnaniedwdchwersjiodpowiedziIgna－

CegOPotockiegoprzynosimoraljaknaleZybyeostroznymwtraktowa－

niuowych sugestywnychrelacjijakowypowiedziautentycmyCh．Mieli一

巻mywprawdziemozn鵬sprawdzie，zeParandier，mimoswychliterackich

zapeddw）byIniewatpliwiedobrymiinteligentnymszpiclem，zamaZaIjed－

nakniecowZaSnieto・COWOdpowiedziIgnacegoPotockiegobyZopolitycz－

nienajbardziejznaczaceityczyわRosji．

IgnacyPotockinapisaZ：”CosiezaS tyczyRosji，tOje餌Niemcynas

OpuSZCZa，SaSrodki，abyRosjezobecniegr｛詑nejuczynlCSprZyJaJaCaSuk－

CeSji・iNiemcypowinnitoprzewidziee・”Jestrzeczaoczywista，zeOWym

SrodkiembylprojektoddaniasukcesyJnegOtrOnuWielkiemuksieciuKon－

Stantemu・Zyskujemywiecwazny dow6d，LeIgnacyPotocIdjuzbardzo

WCZeSnle，Wkazdymrazieprzeddniem9maja1792，uWazaIteoferteza

atutowegoasapoIskiejdyplomacll，niezawodnainextremisdeske ratun－

ku，aZanimbydo tego mia霊o dojSe，za Wazkiargument mogacy skめnie

Prusy，AustrieiSaksoniedodbronyprzedRosjaKonstytucjiwrazzsa－

Ska，pruSkaczyaustriackaSukcesja．17

WyczerpawszyspraweEtatdeれquestionmamyoczyszczoneprzedp0－

le，abyza轟SieEssαyd，Aphorismes・Broszurazawieratrzyrozdzialyli－

CZaCepO8stron，zkterychka如ystamowiskIadkezpowt6rzonymduZym

tytulemcaめSci：Essayd，AphorismessurlαZibe碓・Pierwszedwiestrony

Pierwszego roZdzialu jestto karta tytuIowa，a na kohcu tego rozdzia重u

POdano：”Fin du Chapitre premier，，・Nie ma takiego zakohczenia przy

dalszychrozdziaねch，aichcharaktertypograficznyniejestcaIkiemjed－

nolity・Poprzez wszystkie rozdziaIyidzie paginacja ciagIa，Obejmujaca

ikartetytulowa；WydajesiejednakrzeczamoZliwa，anaWetpraWdopo－

dobna，Lekolejne rozidzialyby量ydrukowane oddzielnie．JanPotockiza－

WSZe pisaipospleSZnle，nerWOWO，kr6tkimikwestiami，a miaIpod reka

WIasnadrukarnie・ZapewneskorotylkonapisaIrozdzia量，tOOddawaIgo

podprase，amiedzyplSaniemkolejnych rozdziaIdw mog王ybyeczasowe

PrZerWy・Zatymprzypuszczeniemprzemawianietylkozewnetrznywy－

glad broszury．

Wrozdzialedrugimznajdujemyzdanie：，，Maistandisquel，onimprime

Ce Chapitre de mes aphorismes言e m’appercois…”（S．15）．W tymZe roz－

dziale，zajmujac sie sprawa CeSji Gdahska，Potocki przyznaJe，Ze ew

punktniepozostajewzwiazku zpoprzednimi，alezostaL，ameneParles

Circonstances’’i zapowiada：”j，en reviens a mes aphorismes”（S．12）．

WpierwszymrozdzialewolnoSCjestokreSlonajako”uneSCience”（S．3），

WtrzeCimautormbwi，zemoZeraczej powinienbyIjanazwae，，un art，，

（S・17）・Essayniejestsystematyczniezaplanowanymtraktatem，alemySI

PotockiegobiegniekaprySnymmeandrempoprzezluわozesobazwiazane

17Por・E・Rostworowski，Os細nikrbIRaeC2lypOSpO据ej，Warszawa1966，S．288－304．

IgnacyPotock10ferowa重poIskakoroneKonstantemujeszczepokIescepowstania1794．

D00αかSmO pO職印cameJαれαPotoc短ego

aforyzmylSPOWodowaneaktualnymiwydarzeniamidygresje・Mo祖aby

siezastanawiae，Czykrajczycniedodrukowaljeszcze czwartegorozdzia一

山，COpOkrywaZobysie zwersjaBentkowskiego o broszurzeliczacej32

strony．Niewydajesiejednakprawdopodobne，abywszystkiezachowane

wpoIskichzbiorachpublicznychegzemplarzebyZydefektami・Wkazdym

raziecaIaseriaaforyzm6wmusialaukazaesieprzedopuszczeniemprzez

Potockiego PoIskizpoczatkiem roku1791，adatowanie trzech znanych

rozdziaI6wmoZnaustalieido維dokZadnie．

Zajmujacsie sprawaGdahskaLautOrEssαyOdsyZadotego，COjuzpo－

wiedziaIw swojej，，lettresurDanzig’’（S・10）・Daremnie bibliografowie

poszukiwalitakiejbroszury，trZebanatomiastzagladnaedowydawanego

zinicjatywylnaklademJanaPotockiegowDrukarniWolnej・・Joumal

HebdomadairedelaDieteD．Wperiodykutym，StanOWiacymcoSpoSred－

nlegO miedzy diariuszem sejmowym a politycznym czasopISmem tygO－

dniowym，znajdujesieseria121ist6wdoredakcjiogZoszonychwokresie

luty－lipiec1790・Dwapierwsze（wnuTeraChz21i281utego）kohcza

sieformula：”J・ail，honneurd，etre，Monsleur・etC・etC・J・P・DDalszelisty

niemajajuをtej formuIy，alekilkaznichwsposdbbezpoSredninawia－

Zuje autorsko dopoprzednichiznacznawiekszoSe calej seriinapewno

wyszねspodpi6raJanaPotockiego・Parelistewjestniewatpliwieobcych，

autorstwo paru watpliwe．Trzeba sie bedzie kiedyS bliZej tymlistom

przypatrzee，Sabowiembardzointeresujace・Naraziewystarczystwier－

dzie，LePotockizajmowaIsiesprawaGdahskawtrzechlistach・

WliScieII（z281utego）autorwystepujepryncypialnie przeciwcesji，

alekrazacewok61niej pogZoskiuwaZazabezpodstawne・18ListIII（27

marca）poSwieconyjestagitacjina．rzeczprzymierzazPrusami・Spray？

cesjiGdahSkaporuszonotuubocznle，radzacjednakspokojnierozwazyc

ewentualnekorzyScitej，，Wymianyhandlowej”・lOWreszciewliScieXII

（zlllipca）Potockidalrozwinietywyw6dnatematowychkorzyScihan－

dlowychiprojektzamianyGdahskanaWieliczke・20AutorEssαynaJPeW－

niejnawiazujedotegowlaSnielistu，piszac：。Quantaucommerce，CeSu－

jetestfortcomplidue．Jel，aidejatraitedansmalettresurDanzig・”

TerminuspostquempowstaniaEssのyWyZnaCzaZatemlistoGdahsku

zlllipca・JakosprawyaktualneporuszonowdruglmrOZdzialebroszury

cesjeGdahskaiprawakardynalne・ObietesprawylbyIyZaczniedelibero－

wane w sejmie na przeIomie slerPnlaiwrzeSnia，a6wrzeSnia1790

uchwalono prawo kardynalne o niezbywalnoSciziem Rzeczypospolitej・

PoniewaZPotockitraktuje sprawe cesjijako otwartaio uchwale z6

wrzesnianiewspomina，datetej uchwalymoZemyprzy記CZaterminus

antequemnapISaniaEssαy，aWka如ymraziedruglegOrOzdzialu・Bro－

szurapochodziwieczlataroku1790，ZOkresu・Wkt6rymrozpatrywanO

wsejmiezZoZonyprzezdeputacjekonstytucyjnaProje短doformyreq‾

du・NaleLy nadmienie，ze6w zredagowany przezIgnacego Potockiego

18，，JoumalHebdomadaire’’1790，nr9，S・65－72・

19Tamze，nrlO，8．75－℃2．

20でamZやnr28，S．207－214．

PrOjekt byZ pomySlany w

a rzadu seJmOWi，POZbawia重

i senator6wla na PlerWSZe

nalne．

duchu podporzadkowania sejmu sejmikom，

krdlaprerogatywynominowania ministrdw

mleJSCeWySuWalniezmienne prawakardy－

Jan Potocki rozpoczyna

。SwiadomoScia wolnoSci，，（la

WOlnoSci”（la science dela

CZIowieka。staIsie wohym，

bedziejednakzdolnywolnoScizazywae・PbkinienabedzieJeJumiejetno－

Sci・WolnoSejestwiedza，ktdratrzebastudiowaC，a，，SlepamiIo紺・wol－

no誼jestbardziejniebezpiecznaniZuZyteczna・，・Cdzpowiedzianobyole－

karzu，ktdryniedostatekstudidwchciaZbyzastapienieumiarkowanaChe－

Clauzdrawianialudzi・〝”Wtowarzystwieka如ymaprawom6wie，WSta－

Waeisiadae，jeSlijednakbezprzerwykorzystanobyztegoprawa，PO－

WStaIbynieznosnynieIad・，，WiedzaowolnoScikt6rejnabywasiestudiu－

jacnatureludzkaihistorie，P01eganaokreSleniukoniecznychograniczeh．

PotockipiszewsposebniezmiemiezwiezIy；kiedywiecstosujeswa

”WiedzeowolnoSciDido”Wielkiegoludu”（grandpeuple），trZebadodae，

Zeformerzaduuzale加anowdwczasodwielkoScikraju（zidmiemMonte－

Skiuszarepublikajestmo班wawkrajumatym；monarchiaiOdpowiada

rozlegkmu）・Awiec，ZdaniemPotockiego，Wielkilud，kt6rymaprzedsta－

Wicielstwo ustawodawcze wyposa20ne W Dnieograniczone pelnomocni－

CtWa’’（pouvoirsillimites）・korzysta z mo班wie najwiekszej wolnoSci

iwszeⅢerozszerzenietejwolnoScibyIobyszkodliwe・NiemoZnawiec

krepowaeposI6winstrukcjamisejmikowymi，aObecnesejmikito，，Pra－

WOdawiCZeOrgieD（orgieslegislatives）・Sejmikimogasiewypowiadaeje－

dyniewformiereferen－dum・Odmwiadajac：takalbonie，naPrZedZoZona

imprzezsejmkwestie．

NiebezpiecznymrozszerzeniemwolnoScibylobyzniesieniekr6lewsk0－

Sci，bowiemludzamiastmieesienabacznoscIPrZedambicjajednegoczZo－

Wiekamusia抽ysiestrzecambicjiwielu・R6wnieZniebezpiecznajestelek－

CyjnoSetronu・bowiem・niemowlaCjuZotowarzyszacymelekcjomzamie－

SZmiom，jeSlielekcyjnykr61bedziemiaIIduZowIadzy，tOWyniknieztego

rzymskinepotyzm，aje錨bedziemiaZmaIowZadzy，tOWyniknieztego

”niesmacmefiguranctwodoZdw”（1・insipiiderepresentationdogeale），kt6－

reWenecjaniemusieliuzupeiniedespotycznawzadzainkwizytor6W．Spra－

Wamianowaniaprzezkrdlaministrdwisenator6WemocjonuIenadetych

Pretendent6W・WiOCZaChbezstronnegoobserwatoraniewydajesiejed－

nakwa血a・JeSlikrdIbedzierozdawaIurzedyzgodniezopiniapublicz－

na，tObedzie，・instrumentemwolipowszechnej”・JeSlizaSbedzieposte－

POWaZjakkobietawynagradzajacaswychadorator6W，tOPredzejczyp62－

niejutraciprerogatywe．

RbzdziaIdrugipoSwieconyjestzamianomterytorialnymiprawomkar－

dynalnym・PotockiopowiedziaIsiepryncypialnieprzeciwzamianom，rOZ－

WaZajednakewentualnekorzyscIZeWZgl壇duna”ZaOkraglenie”ihandel．

Niemaprzekonaniadoidei”ZaOkraglenia”，bowiemsuwerenowiepowin－

rozdziaI pierwszy od rozr6Znienia miedzy

iCOnSCience delaliberte）i，，umiejetnoScia

liberte）・Ludfrancuskideklarujac”praYa

POSiad王bowiem SwiadomoSe wolnoSci；nle

D00αpお肌a pO蹄U彪neJana PotocIc諺go

nisie troszczyc nie o t0，，，abyich kraje byly okragle，ale szczeSliwe”・

SprawadogodnoScihandlowychmozejednakdawaedomySlenia，ajako

przykZadkorzystnej zamianywskazuJePrOjektodstapieniaTurkomKa一

miehcaw zamian zaJedisan：Wymiana tych k）rteC nie poclaga za SOba

wiekszychzmianwpoIozeniuludnoSci・PoniewazbywaJaZamianykorzy－

stneisprawiedliwe，pOWinienbyektoSupowaznionydoichdokonywania・

CesjaterytoriumvTymagajednak。WOlipowszechnejnarodu”orazzgody

mieszkahc6wdanegoterytorium，inaczej bowiembedzietozawsze ucisk

SZabszegoprzezsilniejszego・

Prawakardynalnemaja。mieszananatureZaczaccechyprawiprzesa－

ddw，aCzeStOtraCanatym，jeSlisleJeSankcjonuje”・WeFrancJICZCisie

prawosalickie，niewiedzac・SkadsiewzieZo・albogdybylegislatywafran－

cuskazadekretowaZa：，，Sankcjonujemyprawosalickie”，tOnaStepnalegis－

latywapoczuwaZabysiedouprawnienia・abyoSwiadczye‥”Znosimypra－

Wosalickie．”PoIskamiaIa”przeSadykardynalne〝，kt6reseJm17680br6－

ci霊wprawa．Sejm1788jeobaliま，alejeSlitenzese］mChceobwarowaeno－

WeprawakardynalnekwalifikowanawiekszoSciaglos6W・tO Sejm1798

rokubedziezawszemdgZpostanowie，izdlazniesieniaprawkardynalnych

wystarczy wiekszoSe jednego gIosu・，，JesteSmy wiec w bldnym kole・

CzymZejestprawokardynalne？PraweminiczymwiGCej・”Istniejeje－

dynyrozumnyspos6bgIosowaniawmateriachkonstytucyJnyCh：，，Propo－

nowane rozszerzenie wolnoScijest korzystne？Afirmative・Jest niebez－

pleCZne？Negative・・・AjeZeliuznamy，ZeuZytecznoscprawkardynalnych

wynikaztego，Zewchodzawnieprzesady・tOrOzumnigdyniezwyclezy

i，，dyskusjesejmowebedasiezawszeobracaewkregudeklamacji：bad2－

mypolakami，badZmyzwycleZCy・umierajmywolniitympodobnychwe－

zwah，kt6re z r6wna korzyscla mOgZyby bye powtarzane przez sale

zechem，jakprzezprzedstawicielinarodu・’’

Potockiubiegazarzut言zbeznaleznegouszanowaniawypowiadaslo－

wa，ktdrepowinnybyeSwiete・Ot62dlategowZaSnie・2esaswiete，takjak

imie boskie，nie powinny bye uzywane nadaremnie・A wiec wyJaSnla：

，，漣adあyPolakami”一m6wisie，gdyzagraおzaprzestaniebyciaPola－

kami．《BadあyzwycleZCy》一m6wisie czuwajacprzedbitwa・河mie－

rajmywolni”一m6wisiewobliczuSmierci・AletezawoIaniadowolnie

wplecionewdyskurssluねjedyniedozboczeniazliniiprostej，ktbrejce－

lemjest，jakwiadomo，jaknajkr6tszadrogadotrzeedoldanegopunktu・

Dodamjeszcze，iZzasadasaczeniasieniemniejnizprzezgodzhe・Obo－

wlaZuiaCainstrumentychronometrycmezwaneklepsydrami，niepowin－

nadotyczycprzem6wiehprzedstawicielinarodu・’’

wrozdzialetrzecimPot00kiprzyznaje，zeumiejetno窮乏yclaWWOlnoSci

jestbardziejsztukaniZnauka，Wazniejszajesttubowiempraktykaniz

teoria．，，ZwolennlCyteOriiprzyjeliIatwametode・Wswychspekulacjach

lekcewazateraznleJSzOSe，m6wlaCiztroszczasieoszczescleprzySzlych

pokoleh．Mo2esiejednakokazae，乞edbecnepokolenier6wniezPretenduje

doszczeScia．Ponadto，POniewazteraかiejszoSejestmadrzejszaodprze－

szzosci，mOzeSier6wnieZokaza6，2eprzyszloSebedziemadrzejszaOdte－

96Emα同地eI RosfのOrOtOS概

raZniejszogciaprzetobedzieumiaIasamalepiejsieosiebiezatroszczyc．・，

WreszcienowyporzadekrzeczyzamiastludziuszczeSliWiC・mOZeimprzy一

gPorzyCniedogodnoSci・Sztukarzadzeniajestjakpracanadmozaika・Aby

jaodnowie・artyStawymieniaiodSwiezapoparekamykdw，aleszaleh－

StWembyZobychcieewclagukilkudniwymieniCwszystkiekamyki

WmOZaikachwatyka允skich．

”Teoretycyr6wniezmaJaZaniccharakterlud6W・Twierdz諦eustr6j

lIegouvemementItworzynarody，aleskorozjeszczewiekszaracja・mOz－

nabypowiedziee・Zetonarodytworzasw6justr6j，WynikastadbZe（he

koIowskazunce・ZeodtejstronynierozwlaZemyPrOblemu．・・Potockiod＿

WOZuiesiedoswychdoSwiadczehpodrdhikaietnografa・Przytoczymy

jednaprzypowieSC：

，，BedacwKairzepytaIemsie，dhczegomurzyhscyniewolnicyniemaJa

udZiaIuwrzadzietakjakinnimamelucy・Odpowiedzianomi，Zeotym

mySIanoiZenawetpewienwyr6miajacysiezasIugamiczamyzostalWyniesionydogodnoScikiaczefa・Alewdniu・kiedyporazplerWSzyza－

SiadIonwDywanie・pOdoknamipaZacuprzechodziZczarnypochodzacy

ZtejsamejokolicylWygrywa彊CynapiszBZaIcemelodie，kteradygnitarz

ICZeStOSlyszazwswoimdziecihstwie・W6wczaSnOWykiaczefwstaliroz＿

POCZaItahczyepoSrodkusaliDywanu・Czy乞moあamniemae，iZcaZkowicie

OddanysensacjomchwiliMurzynbedziezdolnypoddaesietakiejformierz軸，kterawymagarozsadkunawetodtZumu匝multitudeI？”Tegoro－

dzajurefleksjeprowadzaautoradokonkluzji：・・Naturamadlagatunku

IudzkiegotrzydZieScir6mychhrmzemetrZnyCh・amyChcemy，abybyk

tylkojednarormaweWm嶋trznaiabytesamezasadyrzadumogIysIuが

Sprawardhiccharakter6wnarodowychskIaniaPotockiegodoponow－

negOrOZPatrzeniakwestiizamianterytorialnych・Uznaje，Zesaonenader

uzaSadnione・jeSlis哩wydobyciujednejrasyspodpanowaniadrugiej．

WszedzieArabowiesanieszcz邸wipodpanowaniemTurk6W，aSIowia＿

niepodpanowaniemNiemcew・RdwnieZ‥NiemcyzPrusKr61ewskich

ztrudemprzyzwycza固siedopoIskichrzadew・”Niedlatego，abyjedne

narodymiatywiecejwadczyzaletnizinne，aleponiewazichwadyiza－

1etyniesatesame．，，

WoczachautoratrzeclegOrOZdzialuESSayd・Aphoris伸ばSSwiatludzki

Stajesiecorazbardziejmigotliwy・Stawiasobiepytanie，CzyzawszeracJa

jestpostroniewiekszoSci・”Czestoprzyszus狐ejstronieznajdujesie

mniejszoSejedyniedlatego・ZejejcierpkawyniosZoel・acidevaniteuxI

WZburzyIazazdro統WiekszoSci・Dlategowydajesie・Zeprojektypowinny

byCniekiedyanonimowe・takjakroZPraWyPOSyZaneakademiom．・・Trzeba

bytom6W・abyprzedZoZyesprawyZaniedbywaneprzezteoretyk6W，akt6－

reWPraktycestawiaj魯”uniewahiajaceprzeszkody，・（desobstaclesdiri＿

ments）・Potockikohczysceptyc狐ie：”Teoriawszystkotlumaczyiwnic

niewatpi・PraktykazasjestpeInawahah，tySiacrazybowiemwidziala

niedostatkiteorii・UmiejetnoSCZyclaWWOlnoscijestwiecsZtukaitosztu－

ka trudn8．，・

Dtoap細mapO雄gcZneJanaPotocIcねgo97

MiedzypierwszymitrzecimrozdziaZemEssαymySIJanaPotockiego

ZakreSliIaIukodzadufanejpewnoScisiebiedozwatpienia．Tenniez．6W＿

nowa20nyPSyChicznieczlowiekczestoprzechodzilodpodnieconejaktyw－

noScidostan6wdepresji・Wkr6tceponaplSaniuEssαydepreslanerwowa

SkIonilaPotockiegodoporzuceniapolitykiiudaniasiewegzotycznapo－

dr壷．

JakoceltegoszkicupostawiIemsobiewyJaSnlenienlepOrOZumieh，kt6－

renarosIywokblEssayd，Aphorismesi血αtdeわquestion・Niepowstrzy一

maIemsiejednakoddoSCibeznadziejnegozaidania，jakimjestprdbaprze－

kazaniawstreszczeniuiwtlumaczonychfragmentachzawartoScidw6ch

pismpolitycznychJanaPotockiego・Tobardzo szczeg6lny autor，kt6ry

WnaSZejliteraturzepolityczneJuWIJa Sie jak pstrag miedzy karpiami．

Szybki，bystry，draZnlaCOniekonformistycznyidociekliwy，Iaczacyele一

gancje zarogancjaisarkastycznyhumorzpowSciaganympatosem，Jan

Potockiwpublicystyceczas6wSejmuCzteroletniegojestnietylkojed－

nymznajbardziejniezalehychiinteligentnychszermierzy，aletezzna－

komitympoIsko－francuskimpISarzem．

WXVIIIwieku wieluPolak6wdoskonalepofrancuskupisa暑0．0ile

jednakpodejmuJeSiemnleJWieceJWiernieprzetZumaczyenp．francuskie

tekstyStanislawaAugusta・bowiempodjegozrecznafrancuszczyznatkwi

podstawowepodloZepoIskoSci，tOJan Potockijesttakido szpikukoSci

francuski，Zewreczintraduisible・Niemewiacjuzoczestostosowanejgrze

SI6W・ZWiezloSC・lekkoSe・S61ipolottegoautoranieprzylegajadonaszej

mowy・Trzebagoczytaeworyglnale・AponiewazpismapolitycznePo－

tockiego to rekopisylub unikalne druki（tyczy to r6wnieZ，，Journal

Hebdomadaire”），trZebazbi6rtychpismwydaepofrancusku，COZIoZysie

naniewielkitomikoobjetoScilO0－150stronnapewnonienudnegotek－

Stu．