ANADOLU’NUN ÇİÇEK BAHÇESİ RİZE...eşya dükkanlarında satılan tahta kaşık ve...

MART 2014

ANADOLU’NUN ÇİÇEK BAHÇESİ RİZE

Yayımlayan : Kaçkar Turizm Birliği

Hazırlayan : Ersin DEMİREL

ersindemi@hotmail.com www.ersindemirel.blogspot.com

Gül Bahar EDİK KAYHANPeyzaj Y. Mimarı

Muğla Sıtkı Koçman Üniv. Fethiye A.S.M.K. MYO. Öğr. Gör.

Fotoğraflar : Ahmet Zeki YAVAŞ

Hattat - Fotoğraf Sanatçısı

Grafik Tasarım : Grafit Tanıtım ve Tasarım Ajansı

gocmenali@gmail.com

Türkçe Birinci Baskı Mart 2014

Bütün yayın hakları saklıdır. Rehberde yer alan yazılar ve görseller, telif sahibinin izni alınmadan kısmen veya tamamen basılamaz ve çoğaltılamaz. Kaynak

gösterilmeden kesinlikle alıntı yapılamaz. Rehber kitapta geçen yürüyüş rotaları mutlaka bölgeyi bilen bir rehber veya alan kılavuzuyla birlikte gezilmelidir. Aksi

takdirde oluşabilecek tüm sorumluluklar gezginin kendisine aittir.

ISBN:978-605-149-556-9

Önsöz

Anadolu’nun Çiçek Bahçesi Rize

Şimşir Ormanları

Ormangülleri

Mantarlar

Rize Bitki Kataloğu

Rize’nin Endemik Bitkileri

Bitki ve Mantar Gözlemi Yürüyüş Rotaları

Bilgi ve İletişim

Kaynakça

İÇİNDEKİLER

4 GENTİYAN/Gentiana spp.

ÖNSÖZ

Coğrafi koşulların zenginliği Rize’yi diğer illerden farklı kılan en önemli özelliklerden biri. Köprüleri, şelaleleri, yaylaları, buzul gölleri, konakları ve alternatif turizm meraklılarına sunduğu macera rotalarıyla öne çıkan kent, “Anadolu’nun Çiçek Bahçesi” unvanını da gururla taşıyor. Yaşlı doğal ormanları, taraçalanmış çay bahçeleri, benzersiz manzaralar sunan alpin çayırlıkları, baharda ortalığı renk cümbüşüne çeviren ormangülleri ve endemik bitkileriyle doğal bir botanik bahçesi gibidir Rize. Koku yetenekleri birçok canlıdan daha gelişmiş arılar, işte bu nedenle hepimizden önce bu güzelliği keşfedip söz konusu çiçek zenginliğini Anzer, Kaçkar, Ardeşen ve Fındıklı yörelerine ait farklı bal tatlarına dönüştürüyorlar.

Şehrimizin yetiştirdiği değerli sanatkarlardan Ahmet Zeki Yavaş hocamız, Klasik Türk sanatlarına verdiği emeğin yanında bu kez objektifinden Rize’nin çiçeklerini tanıtıyor bizlere. Etkileyici görsellerle oluşturulan elinizdeki katalog, bir yandan Rize ilimizin botanik değerleri hakkında bir fikir verirken, diğer yandan da bitki gözlemi yapabileceğiniz yürüyüş rotaları önerileriyle bir rehber kitap olma özelliği taşıyor. Daha önce yayımladığımız yedi kitapla birlikte kentimizin tanıtımında etkin bir rol oynayacağına inandığımız bu çalışmada Ahmet Zeki Yavaş ile birlikte emeği geçen herkese ve kitabın basımına destek olan Doğu Karadeniz Kalkınma Ajansı’na (DOKA) teşekkür ederim.

Nurullah ÇAKIR Rize Valisi

6 ÇAN ÇİÇEĞİ/Campanula spp.

Şanslı bir coğrafyada yaşıyoruz. İnsanlığın ilk yerleşim yerlerinden biri sayılan Anadolu yarımadası, sahip olduğu zengin tarihsel mirasın yanı sıra eşsiz doğal ortamıyla da fark yaratıyor. Özellikle topoğrafik yapının değişkenliği, zengin bir bitki çeşitliliğinin oluşmasına olanak sağlıyor.

Bitkiler insanoğlunun temel beslenme ihtiyaçlarının karşılanması bağlamında vazgeçilmez doğal kaynaklardan biridir. Fotosentez yaptıkları için yeryüzündeki ekolojik dengeyi sağlamada önemli bir rol oynarlar aynı zamanda. Bitkileri “ağaçlar, çiçekler, otlar, eğreltiotları, yosunlar ve benzeri organizmaları içinde bulunduran çok büyük bir canlılar alemi” olarak tanımlayabiliriz.

Bitkilerin bir bölgede oluşturdukları çeşitlilik listesi o bölgenin florasını meydana getirir. Dünya genelinde yaklaşık 300 bin bitki türüne rastlanır. Adını Roma mitolojisindeki çiçek ve bahar tanrıçasından alan flora, bir bölgenin doğal değerini ortaya koyan önemli kriterlerden biridir. Herhangi bir coğrafyanın doğal yaşam koşullarında gelişen ve benzer ekolojik yapı içeren bitki topluluğuna ise vejetasyon denilmektedir. Ormanlar, çalılar, otlar ve tundra vejetasyon çeşitlerinden bazılarıdır.

8 Alpin Çayırlıklar-Samistal Yaylası, Çamlıhemşin-Ersin DEMİREL

Coğrafi özellikler bitki türlerinin farklılaşmasına ve tür olarak çeşitlenmesine yol açar. Bitkisel çeşitlilik açısından olağanüstü zengin, dünyanın başka hiçbir yerinde doğal olarak yetişmeyen nadir (endemik) türlerin doğal yaşam alanlarını içeren bölgeler, Önemli Bitki Alanı (ÖBA) olarak tanımlanır. Dünya genelinde bu bağlamda en şanslı yerler arasında Çin, Kanada, Madagaskar ve Türkiye gibi ülkeleri sayabiliriz. Türkiye yaklaşık 144 ÖBA ile dünyanın en özel coğrafyalarından biridir.

Bu özgün coğrafi yapı, başka bir bilimsel araştırmaya göre yaklaşık 3744’i endemik olan 12000’e yakın bitki taksonunu ortaya çıkarmaktadır. Bu çeşitlilik hemen hemen %34 gibi yüksek bir endemizm oranını ifade eder. Türkiye, yakın çevresinde yer alan Avrupa, Kuzey Afrika ve Yakın Doğu bölgelerindeki ülkelere nazaran flora açısından daha zengin alanlara sahiptir. Buna en güzel kanıt olarak, son yıllarda yapılan bilimsel araştırma ve çalışmalardan elde edilen verilere göre, her beş günde bir Türkiye’nin bitki örtüsüne yeni bir çeşidin eklenmesini gösterebiliriz.

Türkiye’nin flora açısından zenginliği bilim adamları tarafından, ülkemizin üç tarafının denizlerle çevrili olması, iklim koşulları bakımından farklı özellikler gösteren bölgeler bulunması, toprak tiplerinin farklılığı, Asya ile Avrupa kıtalarının buluştuğu noktaya konumlanması, üç önemli fitocoğrafik bölgeyi (Avrupa-Sibirya, İran-Turan ve Akdeniz) barındırması, Akdeniz ve Yakın Doğu gibi iki önemli gen merkezinin kesişim noktasında yer alması gibi özel nedenlerle açıklanmaktadır.

Çiğdem

Bu zengin coğrafyanın bitki türü açısından en önemli bölgelerinden biri de Rize’dir. Yapılan bilimsel bir araştırmaya göre yaklaşık 300 tanesi endemik olan ve sayıları toplamda 2500’e ulaşan bitki çeşidinin varlığı, bölgenin Kaçkar Dağları Milli Parkı ilan edilmesi, Fırtına Vadisi’nin ülkemizdeki 144 Önemli Bitki Alanı listesinde 34. sırada yer alması ve bölgenin Dünya Doğayı Koruma Vakfı (WWF) tarafından dünyada koruma altına alınan 200, Avrupa’da ise acil korunması gereken 100 ormanlık alandan biri seçilmesi, konunun önemini vurgulayan ayrıntılar arasında sayılabilir.

Sahil şeridinden başlayarak yükseklere doğru hemen her yamaçta göreceğiniz yemyeşil çay bahçeleri, nemli ortamın yarattığı sık orman dokusu ve iki bin metrenin üzerindeki alpin çayırlıklar Rize genelini yeşil bir örtüyle kuşatır. Kuzeyde yer alan Karadeniz’den iç kesimlere (güneye) doğru ilerledikçe, dört bin metrelere ulaşan dağ yükseltilerinin varlığı, bölgede ülkenin en yüksek yağış rejiminin görülmesi ve sıcaklık farklılıkları, bitki örtüsünün çeşitlilik açısından zengin bir yelpaze sunmasının en önemli nedenlerindendir.

Doğu Karadeniz bölgesi, dünya iklim sınıflandırmasına göre ılıman iklim kuşağında yer alır. Rize, ülkenin en yüksek dördüncü dağı olan Kaçkar (3937 m) ile birlikte üç bin metrenin üzerindeki sayısız zirvesiyle değişik bir topoğrafyaya sahiptir. Doğu-batı doğrultusunda uzanan bu yüksek zirveler, sahille iç kesimler arasında özgün bir mikroklima yaratır. Yüksek kesimler ve vadi içleri sürekli sis altındadır. Bölgede yıllık ortalama yağış miktarı yaklaşık 2000 mm’nin üzerindedir. Türkiye’de kaydedilen en yüksek yağış miktarı olan 4045 mm ile Rize, yağmur açısından en bereketli bölgelerin başında gelir.

Uygun iklim koşulları sayesinde Rize, Türkiye’nin en önemli yağmur ormanlarına ev sahipliği yapar. Dağları ve vadileriyle engebeli bir arazi yapısı gösteren kentin yarısından fazlası ormanlardan oluşur. 2300 metrelere kadar yayılan orman dokusunun yanı sıra fundalıklar ve çay terasları, şehrin çok gür bir bitki örtüsüyle kaplanmasını sağlar. Orman örtüsünün büyük bölümü iğne yapraklı ağaçların egemenliğindedir. Alt kesimlerde fundalık ve yapraklı türlere rastlanırken, rakım arttıkça daha çok iğne yapraklı ağaçlar görülür. Kent ormanlarının baskın karakteristik özelliği; alüvyal akarsu kızılağaç ormanları, geniş yapraklı doğu kayını ormanları, iğne yapraklı doğu ladini ormanları, yapraklı ve karışık ormanlar, nadir şimşir ormanlarının görüldüğü bir dokudur. Orman örtüsünün bittiği yüksek kesimlerde alpin çayırların hakimiyeti başlar.

11Demirkapı (Papes) Köprüsü, İkizdere-Ersin DEMİREL

Doğu Karadeniz florasının ayrım sınırı olarak kabul edilen Ordu ili Melet Havzası, öksin ve kolşik zonun kesişim noktasındadır. Bilim adamları vadinin doğusunda kalan bölgeyi kolşik, batısında kalan kesimi ise öksin zon olarak adlandırılmaktadır. Rize, ülkemizin bitki coğrafyası bakımından üç büyük flora bölgesinden Avrupa-Sibirya alanının kolşik zon kategorisine girmektedir. Yine de Çamlıhemşin ilçesi Fırtına Vadisi gibi özel coğrafyalarda, yer yer Akdeniz ve İran-Turan kökenli bitki çeşitliliğine rastlandığını hatırlatalım.

Doğu Karadeniz’e özgü zengin kolşik tür çeşitliliğini, genel olarak kışın yapraklarını döken nemcil karakterli çok sayıda ağaç ve çalı ile yükselti arttıkça iğne yapraklıların da katıldığı zengin bir bitki örtüsü şeklinde tanımlayabiliriz. Rize florasının denizden yüksek kesimlere doğru çıkarken gösterdiği karakteristik özellikleri şöyle sıralayabiliriz : 0-500 metre arasındaki ilk zon diliminde geniş yapraklı ağaçlar ve çalı formasyonu, 500-1600 metre arasındaki zonda karışık yapraklı ağaçlara ek olarak iğne yapraklılardan ladin ve çam türleri, 1600-2000 metre arasındaki zonda iğne yapraklılar, 2000 metre üzerinde ise ağaç sınırının bittiği noktadan itibaren alpin çayırlıklar hakimdir. Tüm bu kesimlerde ağaç diplerinde çalılar, ormangülleri, otsu ve kayalık bitkiler de görülmektedir.

Genel anlamda Rize il sınırları içerisinde rastlanabilecek bitki türlerini (alfabetik sırada) Adaçayı Yapraklı Laden, Adi Fındık, Adi Gürgen, Adi Karamuk, Adi Porsuk, Adi Şimşir, Ağızlık Çalısı, Ahlat, Akçaağaç Yapraklı Üvez, Akçakesme, Akdeniz Defnesi, Alıç, Anadolu Kestanesi, Barut Ağacı, Beş Bıyık (Döngel), Bit Otu, Boylu Ardıç, Büyük Çiçekli Astrantia, Büyük Yapraklı Cehri, Civan Perçemi, Çan Çiçeği, Çayır Otu, Çınar Yapraklı Akçaağaç, Çiğdem, Çitlembik, Çoban Püskülü, Çuha Çiçeği, Dağ Karaağacı, Dağ Menekşesi, Dağ Yabani Gülü, Defne, Derici Sumağı, Doğu Çitlenbiği, Doğu Gürgeni, Doğu Karadeniz Akçaağacı, Doğu Karadeniz Göknarı, Doğu Karadeniz Meşesi, Doğu Kayını, Doğu Ladini, Düğün Çiçeği, Eğreltiotu, Ekşi Yonca, Fare Kıran, Frenk Üzümü, Gelincik, Geven, Gürgen Yapraklı Kayacık, Hanımeli, Haseki Küpesi, Hercai Menekşe, Istranca Meşesi, İncir, İspir Meşesi, Kafkas (Beyaz) Ormangülü, Kafkas Ihlamuru, Kafkas Şifa Otu, Karaçalı, Katır Tırnağı, Kartal Eğreltisi, Katran Ardıcı, Kayın Gövdeli Akçaağaç, Keçi Söğütü, Kestane, Kırmızı Ormangülü, Kızılağaç Yapraklı Huş, Kibrit Otu, Kirpi Otu, Kocayemiş, Kokulu Ardıç, Koyun Kıran, Köpek Kuyruğu, Kum Tırfılı, Kuşburnu, Kuş Üvezi, Küçük Sarı Çiçekli Ormangülü, Manisa Lalesi, Mavi Meyveli Ayı Üzümü, Menengiç, Meyveli Trabzon Hurması, Mor Çiçekli Ormangülü, Orman

13Çay Taraçaları ve Ormangülleri, Çayeli-Ersin DEMİREL

Asması, Orman Teke Sakalı, Ova Akçaağacı, Ova Karaağacı, Papatya, Papaz Külahı, Pembe Çiçekli Ormangülü, Peygamber Çiçeği, Patlangıç Çalısı, Peruka Çalısı, Sakallı Kızılağaç, Sandal, Sapsız Meşe, Sarı Geven, Sarıçam, Sığır Kuyruğu, Siğilli Huş, Siyah Meyveli Karamuk, Siyah Mürver, Taş Elması, Tatar Akçaağacı, Telgraf Çiçeği, Titrek Kavak, Turna Gagası, Tüylü Adaçayı, Tüylü Funda, Tüylü Laden, Tüylü Kartopu, Tüylü Yabani Gül, Veronika, Üçgül, Yaban Kızılcığı, Yabani Mersin, Yasemin, Yoğurt Otu, Yumak Otu, Yüksük Otu ve Zambak olarak sayabiliriz. Elbette bu listeye sayısız mantar çeşidini de eklemeliyiz.

Rize ili sınırlarında var olan birçok bitki türü içerisinde, özellikle şimşir ormanları, ormangülleri ve mantarlara ayrı birer paragraf açmak gerekir.

15Avusör Yaylası, Çamlıhemşin-Ersin DEMİREL

ŞİMŞİR ORMANLARI

Sert gövde yapısına sahip bir ağaç olan şimşiri, daha çok pazarlarda ve hediyelik eşya dükkanlarında satılan tahta kaşık ve kepçelerden tanıyoruz. Genel olarak çalı, nadiren ağaççık formunda her daim yeşil olan bu bitki türü, çok ender de olsa ağaç formunda olabilir ve kuş üzümüne benzer meyveler verir.

Dünyada üç bölgede bulunan şimşir ormanlarından biri Rize’nin Çamlıhemşin ilçesinin sınırlarında yer alıyor. Fırtına Vadisi’nde, Palovit Şelalesi ve Meydanköy yakınlarında bulunan yaşlı şimşir ormanları, 15 hektarlık bir alana yayılıyor. Boyları 6-8 metreyi bulan bu anıtsal özellikteki ağaçlar, bir benzeri olmadığından gen ormanı vasfında sayılıyor. Şimşir (Buxus sempervirens) türünün en dikkat çekici topluluklarını oluşturan orman dokusu, özelde Fırtına Vadisi’nin genelde ise Rize’nin biyolojik kaynak değerlerinin başında geliyor. Dünyada hızla azalan ve en değerli ekosistemlerden biri olarak kabul edilen bu ormanlar, görsel güzellikleriyle de konuklarını büyülüyor.

17Şimşir Ormanı, Çamlıhemşin-Doğa Koruma Milli Parklar 12. Bölge Müd. Arşivi-Volkan DAL

19Handüzü Yaylası’nda Ormangülleri, Güneysu

2. SALMA ŞELALELERİ, ÇAMLIK YAYLASIORMANGÜLLERİ

Renkleriyle Rize coğrafyasını süsleyen ormangülleri, fundagiller (Ericaceae) familyasından Rhododendron cinsinin 800 kadar türünü içeren çiçekli bitkilerin ortak adıdır. Gösterişli çiçekleri nedeniyle bahçelerde ve saksıda yetiştirildiği gibi, daha çok orman ile yüksek dağ çayırlıklarının arasındaki geçiş bölgelerinde görülür. Kurak alanlar dışında kuzey yarımkürenin tamamı ile, güney yarımkürede güneydoğu Asya ile kuzeydoğu Avusturalya’ya yayılım gösterir. Özellikle Himalaya Dağları’nın Orta Nepal, Sıkkım, Yunnan ve Sichuan bölgeleriyle birlikte Çin Hindi Dağları, Kore, Japonya ve Tayvan’da en zengin tür çeşitleri gözlemlenir. Borneo Adası 55, Yeni Gine Adası ise 164 tür tropikal ormangülüne ev sahipliği yapmaktadır. Mor çiçekli ormangülü (Rhododendron ponticum), Karadeniz bölgesine özgü nadir bir türdür.

Arsız bir tür olması açısından özellikle ormanlık alanlarda ağaç diplerini ve yamaçları seven ormangülleri, ülkemizde bol yağış alan Karadeniz bölgesinin dağlık kesimlerinde bulunur. Yörede kumar/komar olarak da anılan ormangülleri, beyaz çiçekli (Rhododendron ungernii), Kafkas (Rhododendron caucasicum), mor çiçekli (Rhododendron ponticum), pembe çiçekli (Rhododendron smirnowii) ve sarı çiçekli (Rhododendron luteum) olmak üzere beş çeşittir. Günümüzde doğal yetişen türlerin yanı sıra melez türlere de rastlanmaktadır.

Genellikle 3-4 metre boylarında çalı, bazen de 5-6 metrelik her dem yeşil küçük bir ağaç türü olarak karşımıza çıkan ormangülleri, mayıs ve haziran aylarında çiçeklenir. Yaprakları sert, çiçekleri ise bileşik salkım halinde görülür. Erozyonu önlemede başarılı sonuçlar veren bu bitki türü, Rize bölgesindeki ladin, kayın ve göknar ormanlarının altında yaygın olarak bulunur.

Ormangülü/Rhododendron spp.

2. SALMA ŞELALELERİ, ÇAMLIK YAYLASI

Rize’de bu hoş kokulu çiçeklerden ‘deli’ veya ‘ağulu’ olarak adlandırılan bal çeşidi üretiliyor. Ormangülü nektarlarında erikolin ve andromedotoksin glikozitleri olduğundan, arıların yaptığı bu bal çeşidi çok yenildiğinde zehir etkisi yaratıyor. Alışkın olmayanların bu tür bir balı günde sadece bir çay kaşığı kadar tüketmeleri gerekiyor.

Ormangülü/Rhododendron spp.

2. SALMA ŞELALELERİ, ÇAMLIK YAYLASIMANTARLAR

Yer, ısı, güneş ve nem gibi nedenlere bağlı olarak renk ve biçim farklılıkları gösteren bu bitki türü, adını eski Yunanca Mycos sözcüğünden alır. İlkçağlardan beri insanoğlunun ilgi duyduğu mantarlar ilaç, kav, yiyecek, uyuşturucu ve boya yapımı gibi farklı alanlarda kullanılmıştır. Türkiye’de yaklaşık on binin üzerinde mantar türünün olduğu düşünülmektedir.

Dal, yaprak, kök ve tohumu bulunmayan mantarlar fotosentez yapamamaları, beslenmek için bitkisel ve hayvansal kökenli organik maddelere ihtiyaç duymaları gibi özellikleriyle genel bitki dünyasında farklı bir kategoriye girerler. Sporlarla ürerler ve besinlerini diğer canlılardan emerek alırlar.

Yeryüzünün gizemli canlılarından olan mantarlar değişik formlarıyla dikkat çekerler. Üreyebilmek için ısı ve neme ihtiyaç duymaları nedeniyle ilkbahar ve sonbahar mevsimlerinde ortaya çıkarlar. Karadeniz bölgesinde bu mevsimlerde kırlarda mantar toplayanlara rastlamak mümkündür.

Mantar Çeşitlerinden Örnekler

2. SALMA ŞELALELERİ, ÇAMLIK YAYLASI

Yeryüzündeki toprak oluşumunun %95’inin ölmüş veya çürüyen canlılardan beslenen çürükçül mantarlar tarafından sağlanması, ormanlardaki ağaçların sağlıklı büyümeleri için su toplamaları, hastalıklı ve zayıf bitkiler üzerinde üreyen parazit mantarların yeni ve kuvvetli neslin önünü açması, böceklerden memelilere kadar birçok hayvanın besin kaynağı olması, mantarların canlılar dünyasının devamlılığını sağlamak adına yaptığı katkılardan sadece birkaçıdır. Rize genelinde, özellikle yağmur ormanlarının bulunduğu bölgelerde değişik mantar türlerine rastlayabilirsiniz.

RİZE BİTKİ KATALOĞU

AYI ÜZÜMÜ (TABZON ÇAYI-LİKAPA)/Vaccinium arctostaphylos

ADA ÇAYI/Salvia spp.

ADİ KEÇİSAKALI/Aruncus spp.

CAMGÜZELİ (DOKUNMABANA)/ Impatiens noli-tangere

BOĞA DİKENİ (BAĞDİKENİ)/Eryngium spp.

BOYNUZOTU/Cerastium spp.

BEYAZ ÇANÇİÇEĞİ/Campanula spp.

ADA ÇAYI/Salvia spp.

SIĞIR DİLİ (BALLAĞAN)/Anchusa spp.

AYIPENÇESİ/Acanthus spp.

KATRAN YONCASI/Bituminaria spp.

ORMANGÜLÜ/Rhododendron spp.

GELİNCİK/Papaver spp.

KAFESOTU (KARA KAFESOTU)/Symphytum spp.

ÇAN ÇİÇEĞİ/Campanula spp. DAĞ FERACESİ/Petrorhagia spp.

CİVANPERÇEMİ/Achillea spp. CEZAYİR MENEKŞESİ/Vinca spp.

CANAVAROTU/Orobanche spp. ÇUHA ÇİÇEĞİ/Primula spp.

ÇOBANGÜLÜ (ÇOBANYONCASI)/Anthyllis spp. ÇAYIRTAVŞANCILOTU/Heracleum spp.

DAĞ FERACESİ/Petrorhagia spp.

ÇAYIRTAVŞANCILOTU/Heracleum spp. ÇIYANOTU(YILANOTU-KURTPENÇESİ)/Polygonum spp.

KARA BANOTU (GÜZTOHUMU)/Hyoscyamus sppKARA BANOTU (GÜZTOHUMU)/Hyoscyamus spp.

Kantaron/Hypericum sppKANTARON/Hypericum spp.

TAŞKIRAN/Saxifraga spp.

İNEKBUĞDAYI (TARLA BILDIRCIN BUĞDAYI)/Melampyrum spp.

KANTARON/Hypericum spp.

KESTERE (KURBAĞAOTU-TOKALI ÇAY)/Stachys sppKESTERE (KURBAĞAOTU-TOKALI ÇAY)/Stachys spp.

KESTERE (KURBAĞAOTU-TOKALI ÇAY)/Stachys spp.

CAMIŞKIRAN (DAĞ MENEKŞESİ-ADASOĞANI)/ Scilla spp.

MAHMUZA/Commelina sppMAHMUZA/Commelina spp.

KÜÇÜK GEYİKOTU/Tordylium sppDAVULOTU (KÜÇÜK GEYİKOTU)/Tordylium spp.

DAVULOTU (KÜÇÜK GEYİKOTU)/Tordylium spp.

HASEKİKÜPESİ/Aqulegia spp.

YASEMİN/Jasminium sppYASEMİN/Jasminium spp.

YÜKSÜKOTU/Digitalis ferruginea

MENEKŞE/Viola spp.

KÜÇÜK ÇİÇEKLİ AKREPOTU/ Coronilla parvifloraBURÇAK (KÜÇÜK ÇİÇEKLİ AKREPOTU)/Coronilla spp.

KISMET AĞACI/Clerodendrum sppKISMET AĞACI/Clerodendrum spp.

ÇAN ÇİÇEĞİ/Campanula spp. NAKIL/Silene spp.

DAMKORUĞU (KAYAKORUĞU-YAĞOTU)/Sedum spp. MAHMUZOTU/Consolida spp.

GÖZOTU/Euphrasia spp. SÜTOTU/Polygala spp.

GEVEN/Astragalus spp. GENTİYAN/Gentiana spp.

HOŞ FİLBURNU/Rhynchocorys spp.NAKIL/Silene spp. HAZERAN/Delphinium spp.

HAVACİVAOTU/Alkanna spp.MAHMUZOTU/Consolida spp. HASEKİKÜPESİ/Aqulegia spp.

NAKIL/Silene spp. NAKIL/Silene spp.

GELİNCİK/Papaver spp.RENKLİ BURÇAK (YABANİ KORUNGA-KÖRİGEN)/Coronilla spp.

KIRMIZI KANTARON (MİDEOTU-ACIOTU)/Centaurium sppGELİNDÜĞMESİ/Centaurium spp.

GELİNDÜĞMESİ/Centaurium spp.

MÜRDÜMÜK/Lathyrus sppMÜRDÜMÜK/Lathyrus spp.

MÜRDÜMÜK/Lathyrus spp.

PITRAK/Xanthium spp.

PEYGAMBER ÇİÇEĞİ/Centaurea spp.

EŞEKDİKENİ/Carduus spp.

ÜÇGÜL/Trifolium sppÜÇGÜL/Trifolium spp.

ÜÇGÜL (TIRFIL)/Trifolium spp.

ÖKSÜRÜKOTU/Tussilago spp.

RÜZGARGÜLÜ (DAĞLALESİ - ANEMON)/Anemone sppDAĞLALESİ (ANEMON)/Anemone spp.

GÜZELAVRATOTU (ŞEYTANGÖZÜ-DELİKİRAZ)/ Atropa spp .96

UYUZOTU/Scabiosa sppUYUZOTU/Scabiosa spp.

UYUZOTU/Scabiosa spp.

ÇİĞDEM-Crocus spp.

ÖMÜR ÇİÇEĞİ/Sempervivum spp.

DAMKORUĞU/Sedum pilosum102

EĞNİK/Arnebia spp.

ŞEBREK/Lapsana spp.

TURNA GAGASI/Geranium spp.

TERS LALE/Fritillaria spp.

TELGRAF/Tradescantia spp.

SIYIRCIK (MEZERYON-DAFNE)/Daphne spp.112

SIYIRCIK (MEZERYON-DAFNE)/Daphne spp.

TARLA SARMAŞIĞI/Convolvulus spp.

SIYIRCIK (MEZERYON-DAFNE)/Daphne spp.

ZARİFEOTU/Erysimum spp.

SÜTOTU/Polygala spp.

ZAMBAK//Lilium spp.

YONCA/Medigaco spp.

EMZİKOTU (YALANCI HAVACİVAOTU)/Onosma spp. BALKAYMAK SALEBİ/Dactylorhisa spp.

BALKAYMAK SALEBİ/Dactylorhisa spp. PELEMİR/Cephalaria spp.

PAPATYA/Anthemis spp. YÜKSÜKOTU/Digitalis ferruginea

BEYAZ ÇANÇİÇEĞİ/Campanula spp.

AÇELYA/Sinonimi Rhododendron chinzan

BALKAYMAK SALEBİ/Dactylorhisa spp.

AÇELYA/Sinonimi Rhododendron chinzan ÇİĞDEM/Crocus spp.

YILDIZPATI/Aster spp.

YAYLA TÜTÜNÜ/Solenanthus stamineus132

ACIFESLEĞEN/Prunella spp.

YAKIOTU/Epilobium spp.

YABANİHAVUÇ (PÜRÇÜKLÜ)/Daucus spp.

YABANİ HAVUÇ/Daucus spp.

KANLI BASIRAOTU/Silene compacta

YABAN NANESİ/Mentha spp.

KANTARON /Hypericum spp.

ACI ÇİĞDEM (ŞEPART) / Colchicum spp.

KARDELEN/Galanthus spp.

KESTERE (KURBAĞAOTU)/Stachys spp.

SARI ÇİÇEKLİ ORMANGÜLÜ/Rhododendron luteum

ANDIZOTU/Inula spp. YAYLA RÜZGARGÜLÜ/Anemone spp.

KÖYGÖÇÜREN/Cirsium spp.DÜĞÜN ÇİÇEĞİ (BASUROTU)/ Ranunculus spp.

ORMANGÜLÜ/Rhododendron spp. ORMANGÜLÜ/Rhododendron spp.

YAYLA RÜZGARGÜLÜ/Anemone spp.

YILDIZCA/Astrantia spp.

DAMKORUĞU (KAYAKORUĞU-YAĞOTU)/Sedum spp.158

GELİNCİK/Papaver spp.160

Türkiye Bitkileri Veri Servisi (TÜBİVES) verilerine göre, Rize’de 777 bitki taksonu1 bulunmaktadır. Bunlardan 86’sı endemik2 bitki taksonudur. Kimi kaynaklarda Rize’de toplam 1430 bitki taksonu bulunduğu, bunlardan 110 tanesinin endemik olduğu belirtilmiştir. Bazı kaynaklar ise çalışma alanlarını Rize’yi de içine alan Kuzey-Doğu Anadolu ya da Doğu Karadeniz Bölgesi genelinde değerlendirmiş ve bu çalışmalarda tespit edilen yaklaşık 2500 bitki taksonundan 300’ünün endemik olduğu belirtilmiştir. Aşağıda TÜBİVES verilerine göre Rize İli için tespit edilmiş endemik takson listelenmiştir.

RİZE’NİN ENDEMİK BİTKİLERİ

ApiaceaeScaligera lazica Laz Anasonu

KekireÖğrekotuKuru Öğrek

Angelica sylvestris var. stenopteraHeracleum platytaenium

AsteraceaeDoronicum balansae Rize Kaplanotu

KanaryaotuYitik KanaryaotuYer Gödesi

Senecio lazicusSenecio ovatifolius Tripleurospermum repens

Koca KangalDöknel SarıbaşPeygamber ÇiçeğiBozkıvrım

Centaurea helenioidesCentaurea appendicigeraScorzonera sericea

Tragopogon aureus Sarı YemlikLaz ŞahinotuHieracium lazicumHas ŞahinotuKüt Şahinotu

Hieracium lazistanum

Hieracium microtum Ovit ŞahinotuCimil ŞahinotuHieracium djimilense

Cicerbita boissieri

Hieracium amblylepis

BetulaceaeBetula browicziana Yayla Huşu

BrassicaceaeCochlearia sintenisii

BoraginaceaeOrman KarakafesotuKarakafesotuToklu BaşıOyalı Sormuk

Symphytum longipetiolatumAnchusa leptophylla subsp. incanaNonea pulmonarioides

Yürekli HavacivaAlkanna cordifolia

Draba rosularis Kızıl Dolama

CampanulaceaeCampanula betullifolia Çıngırakotu

Rize ÇıngırakotuLaz Simliandrası Ancer Gökçesi

Campanula latiloba subsp. rizeensis Symphyandra lazicaJasione supina subsp. pontica

CaprifoliaceaeLonicera caucasica subsp. orientalis Çakkana

1 Takson: belirli bir kategoriye girebilecek derecede ayırdedici farklılıklara sahip olan herhangi bir derecedeki (cins, tür, alt tür v.s.) taksonomik gruptur.2 Endemik takson: Belirli bir bölgeye özgü bitki taksonudur.

CaryophyllaceaeCerastium lazicum Laz Boynuzotu

Yer ÇevgeniLaz NakılıRize Nakılı

Gypsophila glandulosaSilene lazicaSilene scythicina

CrassulaceaeSedum euxinum Karadeniz Damkoruğu

GelinparmağıAtdişi

Sempervivum armenum var. armenumSempervivum minus var. minusSempervivum minus var. glabrum

CyperaceaeCarex melanorrhyncha Bataklıksazı

EricaceaeRhododendron smirnowii Kızılkumar

EuphorbiaceaeEuphorbia dijimilensis Cimil Sütleğeni

FabaceaeVicia alpestris subsp. hypoleuca Yayla Baklası

Cimil KorungasıOnobrychis lasistanicaLathyrus czeczottianus Çalı Mürdümüğü

GeraniaceaeGeranium davisianum Turnagagası

Kırmızı ItırGeranium cinereum subsp. subcaulescens var. ponticumGeranium ibericum subsp. jubatum

Geranium cinereum subsp. subcaulescens var. lazicum

JuncaceaeLuzula taurica Çolak Luzul

Kesik Yapraklı BallıbabaKızıl Deliçay

Lamium gundelsheimeri Stachys rizeensis

LamiaceaePhlomis russeliana Akbaşlı Çalba

LiliaceaeAllium balansae Çakıl Soğanı

Cimil SoğanıGök MüşkürümZambak

Allium dijimilense Muscari aucheri

OrchidaceaeEpipactis pontica İnce Bindallı

PapaveraceaePapaver lateritium subsp. lateritium Potot

PoaceaeElymus lazicus subsp. lazicus Yayla Buğdayı

Erce YulafKar TilkikuyruğuZigana Yumağı

Helictotrichon argaeumAlopecurus laguroides

Az YumakFestuca paphlagonica subsp. villosula

PrimulaceaePrimula longipes

FiliskiZarif Çuha

Cyclamen parviflorum subsp. parviflorum

Ranunculaceae Delphinium formosum Gür Hezaren

Kirli HezarenKaya KebikeciÜç Kebikeç

Delphinium dasystachyumRanunculus dissectus subsp. huetiiRanunculus dissectus subsp. rigidulus

RhamnaceaeFrangula alnus subsp. pontica Barutağacı

RosaceaePotentilla doddsii Yayla Parmakotu

Rize KeltatıHemşin Keltatı (Hemşin Civanperçemi)Yaylapençesi (Elevit Aslanpençesi)

Alchemilla rizensisAlchemilla hemsinicaAlchemilla elevitensis

KAYNAKÇA:

- TÜBİVES Türkiye Bitkileri veri servisi http://turkherb.ibu.edu.tr/index.php?sayfa=210&name=53&endemik=1- http://www.bizimbitkiler.org.tr/v2/turkce.php

subsp.: Alttür4

var.: Varyete5

3Bu tür, TÜBİVES listesi dışından, Türkiye’nin Endemik Bitkileri, Torlak, H., Vural, M., Aytaç, Z., 2010 kitabından eklenmiştir. 4Alt tür, en az bir morfolojik karakter bakımından fark eden ve coğrafi olarak sınırlandırılmış yerel populasyonlardır.5Varyete, en az bir morfolojik özellik bakımından türden ayrılan, türün yayılış alanı içerisinde küçük veya büyük gruplar halinde bulunan topluluktur.

Cimil KeltatıDerepençesi (İkizdere Civaperçemi)Keltat (Kaçkardağı Aslanpençesi)Ancer Pençesi

Alchemilla cimilensisAlchemilla ikizderensisAlchemilla kackarensisAlchemilla ancerensis

RubiaceaeGalium fissurense Yarık İplikçiği

SalicaceaeSalix rizeensis3 Rize Söğüdü

ScrophulariaceaeVerbascum eriorrhabdon Anzer Sığırkuyruğu

Kıl SıracaotuİnekbuğdayıGözlükkıran

Scrophularia capillarisMelampyrum arvense var. elatiusEuphrasia minima subsp. davisii

BİTKİ VE MANTAR GÖZLEMİ YÜRÜYÜŞ ROTALARI

Orman içlerinden veya alpin çayırlıklardan geçen yürüyüşler sırasında, il genelindeki birçok bitki ve mantar çeşidini gözlemleme şansı bulabilirsiniz. Baş döndürücü envai çeşit kokular arasında, farklı renkleri bir arada fotoğraflayabileceğiniz müthiş görsellik içeren bu yürüyüş güzergahlarının bazılarını aşağıdaki listede bulabilirsiniz. Rotaların GPS koordinatlarına www.rizemacera.com sitesinden ulaşmak mümkün.

Ambarlı Yaylası, Çamlıhemşin-Ersin DEMİREL

1. Gürcüdüzü-Çatak Yaylası (10 km)(Fındıklı / Zorluk Derecesi : 2)Herkesin katılabileceği bu rota, Çağlayan Deresi’nin yarenliğinde orman içi bir güzergah boyunca ilerliyor. Parkur Taşlı Mağara, Açhozli Mağarası, Paşa ve Meşe yaylalarından geçerek Çatak Yaylası’na ulaşıyor. Güzergah boyunca değişik çiçek ve mantar çeşitlerine rastlayabilirsiniz.

2. İntor Yaylası-Şorak Yaylası (7 km)(Ardeşen / Zorluk Derecesi : 3)Herkesin katılabileceği bir yürüyüş. Bir kısmı taş döşeli eski patika oldukça belirgindir. İntor Yaylası’nın kuzeyine doğru yükselen güzergah, konuklarına nefis bir Tunca Vadisi manzarası sunduktan sonra Şorak Vadisi’ne iniyor. Ormangülleri ve alpin çayırlıklardaki çiçekler arasında hoş bir yolculuk.

3. Dereyayla-Göleteği Gölü (gidiş-dönüş 6 km)(Ardeşen / Zorluk Derecesi : 1)Herkesin yürüyebileceği kolay bir rota. Dereyayla’nın güneyine konumlanan patika sık kullanıldığı için belirgin. Yayladan görünen şelale gölün yeri hakkında size fikir verecektir. Kır çiçekleri ve ormangülleri görebilirsiniz.

4. Eğrisu Yaylası-Komati Yaylası (6 km)(Çamlıhemşin / Zorluk Derecesi : 1)Herkesin kolaylıkla katılabileceği bu günübirlik yürüyüş etkinliği iki yayla arasındaki toprak yoldan geçiyor. Komati Yaylası’na yaklaştığınızda sağ tarafınızda Çetekalevi Şelalesi’ni görebilirsiniz.

5. Didingola Yaylası-Kaçkar Gölü-Dadala Pansiyon-Avusör Yaylası (8,5 km)(Çamlıhemşin / Zorluk Derecesi : 3)Yol boyunca üç bin metrelik iki geçit aşacağınızı hatırlatalım. Altıparmak zirvelerinin panoramik görüntüsü eşliğinde yürürken sık sık fotoğraf makinenizi kullanacaksınız. Sarı ve beyaz çiğdem çiçekleriyle bezeli bir rota.

6. Palakçur Yaylası-Yukarı Çaymakçur Yaylası (8 km)(Çamlıhemşin / Zorluk Derecesi : 2)Herkesin katılabileceği günübirlik bu yürüyüş güzergahı, Ayder yakınlarındaki orman yolunu izliyor. Ağaç dokusu ve kır çiçeklerini fotoğraflayabilirsiniz.

7. Kunt Yaylası-Ayder Yaylası (3 km)(Çamlıhemşin / Zorluk Derecesi : 1)Ayder Yaylası’na günübirlik ziyaret için gelenlerin katılabileceği kısa ve kolay bir

yürüyüş etkinliği. Güzergah boyunca değişik mantar ve çiçek çeşitlerini gözleme şansına sahip olacaksınız.

8. Aşağı Kavron Yaylası-Galer Düzü-Ayder Yaylası (10 km)(Çamlıhemşin / Zorluk Derecesi : 1)Ayder Yaylası yakınlarındaki bu günübirlik parkuru herkes kolaylıkla yürüyebilir. Aşağı Kavron Yaylası’ndan sonra toprak yol ikiye ayrılıyor. Eğer araçların girmediği bu yolu izlerseniz, mevsimine göre ağaç diplerinde yetişen değişik mantarları görebilirsiniz.

9. Huser Yaylası-Ayder Yaylası (3,5 km) (Çamlıhemşin / Zorluk Derecesi : 1)Herkesin kolaylıkla yürüyebileceği rota üzerinde değişik mantar çeşitlerine rastlayabilirsiniz. Ayder yakınlarındaki bu parkurun başlangıç noktasında yer alan Huser Yaylası, tüm Kaçkar dağ silsilesini fotoğraflayabileceğiniz doğal bir seyir terası aynı zamanda.

10. Tolikço Köprüsü-Bulut (Tar Deresi) Şelalesi-Tolikço Köprüsü (gidiş-dönüş 4 km) (Çamlıhemşin / Zorluk Derecesi : 1)Türkiye’nin en yüksek şelalesini (Bulut) görme fırsatı yakalayacağınız rota, orman içindeki toprak yoldan ilerliyor. Güzergah üzerinde ve şelalenin aktığı gölet yakınında, peyzaj düzenlemesi yapılan dinlenme mekanları bulunuyor. Suyun ve nemli ortamın beslediği gür bitki örtüsü görülmeye değer ayrıntılar sunuyor.

Ayder Yaylası, Çamlıhemşin -Ersin DEMİREL

11. Ayder Yaylası-Bebedes Şelalesi-Hazindak Yaylası (6 km)(Çamlıhemşin / Zorluk Derecesi : 2)Sürekli çıkışı içeren bu rota, bol oksijen alacağınız yoğun bir orman dokusu içerisinden geçiyor. Patika çoğunlukla belirgin, ama çetin kış koşulları ve sıkı yağmurlar sonucunda bazı kesimlerde kaybolmuş olabilir. Bebedes Şelalesi’ni gördüğünüzde Hazindak Yaylası’na yaklaşmışsınız demektir. Rota boyunca mantar, ormangülü ve envai çeşit çiçek gözlemleyebilirsiniz.

12. Çaymakçur Yaylası-Karadeniz Gölü-Adsız Göl-Yukarı Kavron Yaylası (7 km)(Çamlıhemşin / Zorluk Derecesi : 3)Ayder Yaylası yakınlarındaki günübirlik yürüyüş parkurlarından biri. Rota üzerinde üç tane buzul gölü görme şansına sahipsiniz. Çaymakçur’dan başlayan güzergah ilk planda güneye doğru yükselerek göllere ulaşıyor. Bu mevkiden sonra doğuya yönelerek inişe geçebilirsiniz. Alpin çayırlıklardaki flora zenginliği sizi fazlasıyla tatmin edecektir.

13. Hazindak Yaylası-Samistal Yaylası (5 km)(Çamlıhemşin / Zorluk Derecesi : 2)Hazindak Yaylası’ndan başlayan güzergah Amlakit yakınlarında doğuya yönelerek eski yayla patikası üzerinden Samistal’e ulaşıyor. Başlangıç noktasında çiğdemlerin daha sonra da ağaç dokusunun hakim olduğu flora eşliğinde keyifli bir yürüyüş yapabilirsiniz.

Sulak Göller-Çiçekli Yayla, Çamlıhemşin-Ersin DEMİREL

14. Samistal Yaylası-Aşağı Kavron Yaylası (6 km)(Çamlıhemşin / Zorluk Derecesi : 2)Palovit-Samistal yolu açılmadan önce yaylacılar tarafından kullanılan patika ormangülleri arasından geçiyor.

15. Amlakit Yaylası-Palovit Şelalesi (11 km)(Çamlıhemşin / Zorluk Derecesi : 2)Yeni açılan orman yolu üzerindeki güzergah, yaban hayat döngüsünün de yaşandığı doğal bir ortamdan geçiyor. Bazı bölümleri neredeyse on iki ay boyunca çamurlu olan parkur, şelaleler eşliğinde devam ederek kentin en önemli şelalelerinden Palovit’te sona eriyor. Rota zengin bir bitki örtüsüyle bezeli.

16. Tirovit Yaylası-Karmik Yaylası-Karmik (Cofk) Gölü-Tirovit Yaylası (gidiş-dönüş 11km) (Çamlıhemşin / Zorluk Derecesi : 3)Güzergah Karmik Yaylası’na kadar dere kenarındaki patika boyunca ilerliyor. Alpin çayırlıklarda yöreye özgü çiçek türlerini fotoğraflayabilirsiniz.

17. Tahpur Yaylası-Balıklı Göl-Ambarlı Yaylası (7 km)(Çamlıhemşin / Zorluk Derecesi : 2)Görsellik açısından süper manzaralar içeren bir parkur. Rotanın başlangıcı Tahpur Yaylası’nın kuzeydoğusuna uzanan patika. Balıklı Göl’ün ardından, göl sularının oluşturduğu dereyi izleyerek Ambarlı Yaylası’na erişebilirsiniz. Bitki gözlem tutkunları için cazip bir güzergah.

18. Kazançukuru Yaylası-Aksu Gölleri-Kazançukuru Yaylası (gidiş-dönüş 8 km)(İkizdere / Zorluk Derecesi : 2)Rize’nin kolay ulaşılabilen buzul göllerinden biri olan Aksu Gölleri, doğaseverlerin mutlaka görmesi gereken yerlerden.

19. Koşmer Yaylası-Sivrinin Gölleri-Hataların Gölü-Dipsiz Göl (6 km)(İkizdere / Zorluk Derecesi : 3)Tam 5 göl görebileceğiniz bu parkur üzerinde yörenin bitki desenini gözlemleme şansını bulacaksınız.

20. Yediçukur Yaylası-Çağırankaya Yaylası (6 km)(İkizdere / Zorluk Derecesi : 3)Tamamı toprak yol olan güzergahın başlangıcında ağaç diplerindeki mantar çeşitleri ilginizi çekecektir. Manzara eşliğinde yürürken bol miktarda çiçek fotoğrafı çekebilirsiniz.

177Alpin Çayırlıklar, Çamlıhemşin-Ersin DEMİREL

Rize İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Tel : 0464 2130426 İnternet : www.kurumsalkulturturizm.gov.tr/turkiye/rize rizekulturturizm@ttmail.com iktm53@kulturturizm.gov.tr www.rizemacera.com bilgi@rizemacera.com

Doğu Karadeniz Kalkınma Ajansı (DOKA) Rize İl Özel İdaresi Rize İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Ahmet Zeki YAVAŞ (Hattat-Fotoğraf Sanatçısı) Mehtap ÖZTEKİN (Uzman Biyolog)

TEŞEKKÜRLER

BİLGİ ve İLETİŞİM

1. Rize Florası, Vejetasyonu ve Yöre Ballarının Polen Analizi-Adil GÜNER/Kadriye SORKUN/Mecit VURAL, Tübitak-1987

2. Türkiye’nin Mantarları-1, Jilber BARUTÇİYAN, Oğlak Yayınları-2012

3. Doğu Karadeniz Bölgesi Florası ve Asal Vejetasyon Tiplerinin Floristik İçerikleri, R. ANŞİN 1980 (KTÜ Doçentlik Tezi)

4. Flora of Turkey and the East Aegean Islands-Volume 4, P. H. Davis 1965-2001, Edinburgh University

5. North-East Turkey Black Sea Forests Project, Draft Botanical Survey, Byfield, A. May 1995

6. Köprüler Kenti Rize, Ersin Demirel-Kaçkar Turizm Birliği-2013

7. Şelaleler Kenti Rize, Ersin Demirel-Kaçkar Turizm Birliği-2013

8. Yaylalar Kenti Rize, Ersin Demirel-Kaçkar Turizm Birliği-2013

9. Buzul Gölleri Kenti Rize, Ersin Demirel-Kaçkar Turizm Birliği-2013

10. Macera Kenti Rize, Ersin Demirel-Kaçkar Turizm Birliği-2014

11. Konaklar Kenti Rize, Ersin Demirel, Kaçkar Turizm Birliği-2014

12. Rize Turizm Keşif Rehberi, Ersin Demirel, Kaçkar Turizm Birliği-2014

KAYNAKÇA

N O T L A R

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .