8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 1/603
ISSN 0489-0922
UNIVERZITET „SV. KIRIL I METODIJ”-SKOPJE
UNIVERSITY ”SS. CYRIL AND METHODIUS”-SKOPJE
Republika Makedonija-Republic of Macedonia
GODI[NIKNA EKONOMSKIOT FAKULTET- SKOPJE
ANNUALOF THE FACULTY OF ECONOMICS-SKOPJE
GOD. EKON. FAK. TOM 46 S. 1-604 SKOPJE 2011
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 2/603
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 3/603
ISSN 0489-0922
UNIVERZITET „SV. KIRIL I METODIJ”-SKOPJE
UNIVERSITY ”SS. CYRIL AND METHODIUS”-SKOPJE
Republika Makedonija-Republic of Macedonia
GODI[NIKNA EKONOMSKIOT FAKULTET- SKOPJE
ANNUALOF THE FACULTY OF ECONOMICS-SKOPJE
GOD. EKON. FAK. TOM 46 S. 1-604 SKOPJE 2011
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 4/603
GODI[NIK
Na Ekonomskiot fakultet-SkopjeTom 46 (2011) Skopje 2011
Izdava~ Ekonomski Fakultet-Skopje
Redakciski odborProf. d-r Bla`o Nedev
Prof. d-r Dimitar Bojaxioski
Prof. d-r Lidija Pulevska -
IvanovskaProf. d-r Kiril Postolov
Asis. m-r. Atanasko Atanasovski
Glaven i odgovoren urednikProf. d-r Bla`o Nedev
Jazi~na redakcijaMarija Simjanoska
Kompjuterska obrabotka itehni~ko ureduvawe DB Sistemi
Adresa na redakcijataEkonomski Fakultet-Skopje
„Krste Misirkov” bb
1000 Skopje
ANNUAL
Of the Faculty of Economics-Skopje
Vol. 46 (2011) Skopje 2011
Publisher
Faculty of Economics-Skopje
Editorial Board
Prof. Blazo Nedev Ph.D.
Prof. Dimitar Bojadjioski Ph.D.
Prof. Lidija Pulevska - Ivanovska Ph.D
Prof. Kiril Postolov Ph.D
Assistant Atanasko Atanasovski M-r
Editor in chief
Prof. Blazo Nedev Ph.D.
Proofreader
Marija Simjanoska
Computer andtechnical processing
DB Sistemi
Publisher’s address
Faculty of Economics-Skopje
“Krste Misirkov” nn
1000 Skopje
UNIVERZITET „SV. KIRIL I METODIJ”-SKOPJEUNIVERSITY ”SS. CYRIL AND METHODIUS”-SKOPJE
Republika Makedonija-Republic of Macedonia
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 5/603
GODI[NIK NA EKONOMSKIOT FAKULTET-SKOPJEANNUAL OF THE FACULTY OF ECONOMICS-SKOPJE
GOD. EKON. FAK. TOM 46 S. 1-604 SKOPJE 2011
S O D R @ I N A
Redovni profesori
d-r Gordana BilbilovskaIMPAKT NA EKONOMSKATA KRIZA VRZMEHANI^KOTO DVI@EWE NA NASELENIETO VOREPUBLIKA MAKEDONIJA........................................................... 17
d-r Olga Gradika-TemenugovaINTERNACIONALIZACIJATA NA KVALITETOT- IMPERATIV I ZA MAKEDONSKITEPRETPRIJATIJA................................................................................... 33
d-r Elena DorevaISTRA@UVAWE ZA REAKCIJATA NA POTRO[UVA^ITENA RAZLI^NITE VIDOVI PROMOCIJA NA ZEMJODELSKI
PROIZVODI............................................................................................. 45
d-r Qubomir Drakulevski, m-r Grizelda PetrovskaУЛОГАТА НА МРЕЖНИТЕ ЕФЕКТИ ВО СТРАТЕГИИТЕ ЗАОСВОЈУВАЊЕ НА ПАЗАРОТ................................................................... 57
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 6/603
d-r Drage Janev m-r Igor IvanovskiКРЕДИТНОТО ОСИГУРУВАЊЕ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА-НЕИСКОРИСТЕН ПОТЕНЦИЈАЛ ЗА РАЗВОЈ НА БАНКАРСКИОТ И ОСИГУРИТЕЛНИОТ СЕКТОР? ................................................................ 71
d-r Sao JosimovskiEVALUACIJA NA POLITIKITE NA TRIAGOLNIKOTNA ZNAEWE I NEGOVATA ULOGA VO GRADEWETO NAEKONOMIJA BAZIRANA NA ZNAEWE VO REPUBLIKA
MAKEDONIJA......................................................................................... 87
d-r Zoran MinovskiTRADICIONALNI I SOVREMENI POKAZATELI ZAOCENKA NA PROFITABILNOSTA NA RABOTEWETO NABANKITE................................................................................................. 103
d-r Vera Naumovska
KORISTEWETO NA IKT VO MMSP NA EKONOMIJATA.. 119
d-r Metodija NestorovskiNIVOTO NA RAZVIENOSTA NA STUKTURATA,INVESTICIITE I IZVOZNATA EFEKTIVNOST NAPRERABOTUVA^KATA INDUSTRIJA NA R. MAKEDONIJA.. 135
d-r Vladimir Petkovski Aleksandar NikolovСТРАТЕГИСКИ ПРИСТАП КОН ФОРМУЛИРАЊЕТО И РАЗВОЈОТ НАОПШТЕСТВЕНАТА ОДГОВОРНОСТ НА ПРЕТПРИЈАТИЈАТА (ООП)ОД АСПЕКТ НА ИЗРАБОТКА НА СВОТ - АНАЛИЗА......................... 153
d-r Sne`ana Ristevska JovanovskaISTRA@UVAWE NA VLIJANIETO NA EKONOMSKATAPROPAGANDA VRZ ODNESUVAWETO NA POTRO[UVA^ITE^ITEITE....................................................................................................................... 165
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 7/603
d-r Slave RisteskiПРАШАЊА И ПРОБЛЕМИ ПОВРЗАНИ СО РЕГИОНАЛНАТАДЕМОГРАФСКА ХЕТЕРОГЕНОСТ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА. 177
d-r Nada SekulovskaKORISTEWE NA SOCIJALNITE MEDIUMI ZAPROMOCIJA NA PROIZVODITE VO R. MAKEDONIJA.... 193
d-r Biljana Sekulovska Gaber Vesna Gligorova
EFEKTITE NA EKONOMSKATA KRIZA VRZEVROPSKIOT PAZAR NA TRUD ................................................... 205
d-r Blagorodna TodosioskaNEKOI MO@NI PRIMENI NA METODITE IMODELITE NA OPERACIONITE ISTRA@UVAWA VOMARKETINGOT..................................................................................... 219
d-r Kalina Trenevska BlagoevaIMPAKT NA IKT NA PERFORMANSITE NAORGANIZACIITE-KORISTEWE NA DMD METOD............... 235
d-r Qube Trpeski(NE)NAU^ENITE LEKCII OD NAJNOVATA SVETSKAFINANSISKA KRIZA...................................................................... 249
akad. Taki Fiti
TEORETSKITE FUNDAMENTI NA PRETPRIEMNI[TVOTO...................................................................................................................... 267
d-r Risto HristovZDRAVSTVENIOT SISTEM NA KRALSTVOTO DANSKA... 287
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 8/603
Vonredni profesori
d-r Sao ArsovDIVIDENDNATA POLITIKA NA MAKEDONSKITEKOMPANII I NEJZINOTO VLIJANIE VRZ CENITE NAAKCIITE................................................................................................ 305
d-r Vesna BucevskaDETEKTIRAWE I PREDVIDUVAWE NA FINANSISKITEKRIZI VO ZEMJITE - KANDIDATI ZA LENSTVO VO
EVROPSKATA UNIJA........................................................................ 321
d-r Pece NedanovskiIMPLEMENTACIJA NA JAVNO-PRIVATNOTOPARTNERSTVO VO FUNKCIJA NA LOKALNIOTEKONOMSKI RAZVOJ - SLU^AJOT NA GRADSKA VINOTEKAKAVADARCI .......................................................................................... 337
d-r Goran PetrevskiEMPIRISKA ANALIZA NA PRENOSOT NAKAMATNITE STAPKI VO MAKEDONIJA............................... 355
d-r Kiril PostolovMETODI NA NASTAVA PRIMENETI NA EKONOMSKIOTFAKULTET VO SKOPJE- MO@NOSTI ZAPODOBRUVAWE.................................................................................... 369
d-r Lidija PulevskaVLIJANIE NA INTERNETOT VRZ MENAXMENTOT NASINXIROT NA SNABDUVAWE..................................................... 385
d-r Anita Ciunova [uleskaGLEDAWETO TELEVIZISKI PROGRAMI I KORISTEWETONA INTERNET VO R. MAKEDONIJA .......................................... 397
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 9/603
Docenti
d-r Dragan TevdovskiАНАЛИЗА НА ВОЛАТИЛНОСТА НА ПРИНОСИТЕ НАМАКЕДОНСКИОТ БЕРЗАНСКИ ИНДЕКС........................................... 411
d-r Predrag TrpeskiДАНОЧНО ОПТОВАРУВАЊЕ НА ПЛАТИТЕ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА......................................................................................................... 425
Asistenti
m-r Atanasko AtanasovskiVLIJANIE NA SVETSKATA FINANSISKA KRIZA VRZKVALITETOT NA FINANSISKOTO IZVESTUVAWE VOREPUBLIKA MAKEDONIJA........................................................... 443
m-r Angela Kuzmanova
VLIJANIETO NA SLOBODATA NA DVI@EWE NA STOKI IUSLUGI VRZ POJAVATA NA POVRATNA DISKRIMINACIJAVO DUHOT NA EVROPSKOTO PRAVO......................................... 457
m-r Nikola LevkovMARKETING PREKU SOCIJALNI MEDIUMI – ANALIZANA BIZNIS - PRAKTIKITE NA KOMPANIITE VO R.MAKEDONIJA....................................................................................... 469
m-r Daniela Mamu~evskaDALI CELTA E OSTVARENA I SREDSTVATA SEOPRAVDANI? - OCENUVAWE NA EFEKTITE ODPRIMENATA NA POLITIKATA ZA ZA[TITA NAKONKURENCIJATA............................................................................ 485
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 10/603
m-r Aleksandar NaumoskiKVANTIFIKACIJA NA RIZIKOT NA ZEMJAVO REPUBLIKA MAKEDONIJA.................................................... 503
m-r Marina SerafimoskaODNOSITE POME\U INTELEKTUALNIOT KAPITALI SISTEMITE ZA MEREWE NA REZULTATITE VOREPUBLIKA MAKEDONIJA........................................................... 519
m-r Katerina Toevska Trp~evska
РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА И РАМКАТА НА СТАНДАРДИ НАСВЕТСКАТА ЦАРИНСКА ОРГАНИЗАЦИЈА ЗА ОБЕЗБЕДУВАЊЕ ИОЛЕСНУВАЊЕ НА ГЛОБАЛНАТА ТРГОВИЈА ................................... 539
m-r Marija TrpkovaПРИМЕНА НА ФАКТОРСКАТА АНАЛИЗА НА ВАРИЈАНСА ПРИ ИСТРАЖУВАЊЕ НА ЕФЕКТИТЕ НА ЕКОНОМСКИТЕ ДЕЈНОСТИ И КВАРТАЛОТ ВРЗ БРУТО ДОМАШНИОТ ПРОИЗВОД НА РЕПУБЛИКА
МАКЕДОНИЈА........................................................................................... 553
m-r Violeta CvetkoskaODREDUVAWE NA RELATIVNATA EFIKASNOST NAENERGETSKITE I TELEKOMUNIKACISKITE KOMPANIIVO R. MAKEDONIJA I NIVNO RANGIRAWE SO PRIMENANA METODATA DEA............................................................................. 567
pomladi asistenti
m-r Elena NaumovskaDEPOZITNA AKTIVNOST NA BANKITE VO REPUBLIKAMAKEDONIJA....................................................................................... 585
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 11/603
GODI[NIK NA EKONOMSKIOT FAKULTET-SKOPJEANNUAL OF THE FACULTY OF ECONOMICS-SKOPJE
GOD. EKON. FAK. TOM 46 S. 1-604 SKOPJE 2011
C O N T E N T S
Full-Time Professors
Gordana Bilbilovska, Ph.D.THE IMPACT OF THE ECONOMIC CRISIS TO THE MECHANICAL
MOVEMENT OF THE POPULATION OF REPUBLIC OF MACEDONIA. 17
Olga Gradiska – Temenugova, Ph.D
INTERNATIONALIZATION OF QUALITY – AN IMPERATIVE FOR THE
MACEDONIAN FIRMS.................................................................................. 33
Elena Doreva, Ph.D.
RESEARCH FOR THE REACTIONS OF CUSTOMERS OF DIFFERENT
TYPES PROMOTION OF AGRICULTURAL PRODUCTS.......................... 45
Ljubomir Drakulevski, Ph.D.
Grizelda Petrovska, M.Sc.
THE ROLE OF THE NETWORK EXTERNALITIES IN MARKET SHARE
STRATEGIES................................................................................................... 57
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 12/603
Drage Janev, Ph.D.
Igor Ivanovski, M.Sc.
CREDIT INSURANCE IN REPUBLIC OF MACEDONIA-UNUSED
POTENTIAL FOR DEVELOPMENT OF THE BANKING AND INSURANCE
SECTOR?......................................................................................................... 71
Saso Josimovski, Ph.D.
EVALUATION OF THE KNOWLEDGE TRIANGLE POLICIES AND HIS
ROLE IN DEVELOPMENT OF KNOWLEDGE-BASED ECONOMY IN THE
REPUBLIC OF MACEDONIA....................................................................... 87
Zoran Minovski, Ph.D.
TRADITIONAL AND MODERN INDICATORS FOR ASSESSING THE
PROFITABILITY OF BANKS...................................................................... 103
Vera Naumovska, Ph.D.
USAGE OF ICT IN MSME’S ECONOMY................................................... 119
Metodija Nestorovski, Ph.D.
THE LEVEL OF DEVELOPMENT OF THE STRUCTURE, INVESTMENT
AND EXPORT EFFICIENCY OF THE MANIFACTURING INDUSTRY OF
THE REPUBLIC OF MACEDONIA............................................................ 135
Vladimir Petkovski, Ph.D.
Aleksandar Nikolov
STRATEGIC APPROACH TO FORMATION AND DEVELOPMENT OFCORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY (CSR) FROM SWOT ANALYSISPERSPECTIVE.............................................................................................. 153
Snezana Ristevska-Jovanovska, Ph.D
MARKETING RESEARCH AND EXPLORING THE ECONOMIC IMPACT
OF ADVETISING ON CONSUMER BEHAVIOUR.................................... 165
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 13/603
Risteski Slave, Ph.D.
QUESTIONS AND PROBLEMS RELATED WITH THE REGIONAL
DEMOGRAPHIC HETEROGENITY IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA177
Nada Sekulovska, Ph.D.
USAGE OF SOCIAL MEDIA FOR PRODUCT PROMOTION IN THE
REPUBLIC OF MACEDONIA..................................................................... 193
Biljana Sekulovska Gaber , Ph.D.
Vesna Gligorova
THE EFFECTS OF ECONOMIC CRISIS ON THE EU LABOR MARKET.205EU LABOR MARKET.205
Blagorodna Todosioska, Ph.D.
SOME POSSIBLE APPLICATIONS OF METHODS AND MODELS OF
OPERATIONAL RESEARCH IN MARKETING......................................... 219
Kalina Trenevska Blagoeva, Ph.D.
ICT IMPACT ON ORGANIZATIONAL PERFORMANCE – DMD METHOD
USAGE........................................................................................................... 235
Ljube Trpeski, Ph.D.
LESSONS THAT WERE (NOT) LEARNED FROM THE LATESTFINANCIAL CRISIS..................................................................................... 249
Acad. Taki Fiti
THEORETHIC FUNDAMENTALS OF ENTREPRENEURSHIP............... 267
Risto Hristov, Ph.D.
HEALTH SYSTEM OF DENMARK KINGDOM........................................ 287
Associate Professors
Saso Arsov, Ph.D.
IMPACT OF DIVIDEND POLICY ON THE SHARE PRICES OF THE
MACEDONIAN COMPANIES..................................................................... 305
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 14/603
Vesna Bucevska, Ph.D. DETECTING AND FORECASTING FINANCIAL CRISES IN THE EU
CANDIDATE COUNTRIES.......................................................................... 321
Pece Nedanovski, Ph.D.
IMPLEMENTATION THE PUBLIC-PRIVATE PARTNERSHIP AS A TOOL
FOR STIMULATING LOCAL ECONOMIC DEVELOPMENT - CASE
STUDY OF THE CITY WINERY KAVADARCI......................................... 337
Goran Petrevski, Ph.D
INTEREST RATE PASS-THROUGH IN MACEDONIA: AN EMPIRICALANALYSIS..................................................................................................... 355
Kiril Postolov, Ph.D.
APPLIED METHODS OF TEACHING AT FACULTY OF ECONOMICS IN
SKOPJE- OPPORTUNITIES FOR IMPROVEMENT.................................. 369
Lidija Pulevska-Ivanovska, Ph.D.
INTERNET IMPACT ON SUPPLY CHAIN MANAGEMENT.................... 385
Anita Ciunova Suleska, Ph.D.
TIME SPENT ON WATCHING TV AND BROWSING INTERNET IN THE
REPUBLIC OF MACEDONIA..................................................................... 397
Assistant Professors
Dragan Tevdovski, Ph.D
ANALYSIS OF MACEDONIAN STOCK EXCHANGE INDEX RETURNS
VOLATILITY................................................................................................. 411
Predrag Trpeski, Ph.D.
TAX WEDGE ON THE LABOR MARKET IN THE REPUBLIC OF
MACEDONIA................................................................................................ 425
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 15/603
Teaching Assistants
Atanasko Atanasovski, M.Sc.
THE IMPLICATIONS OF THE GLOBAL FINANCIAL CRISIS FOR THE
QUALITY OF FINANCIAL REPORTING IN REPUBLIC OF MACEDONIA
................................................................................................................................... 443
Angela Kuzmanova, M.Sc.
THE IMPACT OF THE FREE MOVEMENT OF GOODS AND SERVICES
ON CREATION OF REVERSE DISCRIMINATION WITHIN THE
EUROPEAN LAW......................................................................................... 457
Nikola Levkov, M.Sc.
SOCIAL MEDIA MARKETING – ANALYSIS OF BUSINESS PRACTICIES
OF COMPANIES IN REPUBLIC OF MACEDONIA.................................. 469
Daniela Mamucevska, M.Sc.
THE MISSION IS COMPLETED AND RESOURCES ARE JUSTIFIED? –
EVALUATION OF COMPETITION POLICY ENFORCEMENT .............. 485
Aleksandar Naumoski M.Sc.
QUANTIFICATION OF THE COUNTRY RISK IN THE REPUBLIC OF
MACEDONIA ............................................................................................... 503
Marina Serafmoska, M.Sc.
RELATIONSHIP BETWEEN INTELLECTUAL CAPITAL AND
PERFORMANCE MEASUREMENT SYSTEMS IN REPUBLIC OF
MACEDONIA ............................................................................................... 519
Katerina Tosevska-Trpcevska, M.Sc.
REPUBLIC OF MACEDONIA AND THE WORLD CUSTOMS
ORGANIZATION FRAMEWORK OF STANDARDS TO SECURE AND
FACILITATE GLOBAL TRADE .................................................................. 539
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 16/603
Marija Trpkova, M.Sc.
APPLIED FACTORIAL ANALYSIS OF VARIANCE IN EXAMINING THE
EFFECTS OF THE ECONOMIC ACTIVITES AND THE QUARTERS OF
THE YEAR ON THE GROSS DOMESTIC PRODUCT OF REPUBLIC OF
MACEDONIA ............................................................................................... 553
Violeta Cvetkoska, MA
DETERMINATION OF RELATIVE EFFICIENCY OF ENERGY AND
TELECOMMUNICATIONS COMPANIES IN MACEDONIA AND THEIR
RANKING BY APPLICATION OF DEA METHOD .................................. 567
Junior Teaching Assistants
Elena Naumovska, M.Sc.
DEPOSIT ACTIVITY OF THE BANKS IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA
........................................................................................................................ 585
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 17/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 17
IMPAKT NA EKONOMSKATA KRIZA VRZ
MEHANI^KOTO DVI@EWE NA NASELENIETO VOREPUBLIKA MAKEDONIJA
Prof. d-r Gordana Bilbilovska
Apstrakt
Razvojot na naselenieto pretstavuva osnova, no istovremeno
i cel na sekoja ekonomska, kulturna, zdravstvena, obrazovna,pravna, politi~ka i religiska aktivnost. Brojot na naselenieto
e va`en za postoewe i razvoj na sekoja zemja, osobeno ako se zeme
predvid deka razvojot na stopanstvoto e povrzan so dvi`eweto na
naselenieto. Za ova postojat dve objasnuvawa – prvo, deka razvojot
na stopanstvoto se povrzuva so rastot na brojot na naselenieto
i vtoro, deka so razvojot na stopanstvoto se namaluva brojot na
naselenieto. Vo uslovi na pad na natalitetot vo naata zemja, migraciskoto saldo ja definira dinamikata na naselenieto. Koga
se emigrira, se donesuva odluka da se naputi postojanoto mesto na
`iveewe i se naseluva vo nekoe drugo mesto za `iveewe, so cel da se
dojde do reenie za poedinecot i negovoto semejstvo.
Vo trudot e stane zbor za vlijanieto na ekonomskata kriza
vrz mehani~koto dvi`ewe na naselenieto vo Republika Makedonija.
Predvid e se zeme periodot za vreme na poslednata recesija, bidejicelta na ova istra`uvawe e da ja otkrie zaemnata povrzanost
pome|u dvi`eweto na ekonomskata aktivnost i migraciite vo
naata zemja.
Klu~ni zborovi: imigracii, emigracii , migracisko saldo, dvi`ewe
na naselenieto, ekonomska kriza, ekonomska aktivnost, razvoj na
stopanstvoto.
God. ekon. fak. t. 46 s. 17 - 31 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 18/603
18 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Voved
Vo trudot e se istra`uvaat vnatrenite i nadvorenite
migracii vo vreme na ekonomskata kriza vo Republika Makedonija. Vo
ovoj period vo naata zemja vnatrenite migracii (me|uoptinski
i vo istata optina) imale trend na opa|awe. Me|uoptinskite
migracii vo 2008 godina iznesuvale 7216 lica, a vo 2009 godina 6278
lica. No, tie se odvivaat pod vlijanie na mnogubrojni faktori, vo prv
red ekonomski, kako: pogolemi mo`nosti za vrabotuvawe, pogolemiplati, stru~no usovruvawe, napreduvawe vo rabotata, vrabotuvawe,
sklu~uvawe na brak, semejni pri~ini i drugo. Isto taka, migraciite
se odvivaat od poslabo razvienite podra~ja kon ekonomski porazvieni
podra~ja. Gradot so site svoi sistemi nudi pogolema udobnost na
`iveewe. Analizata na migraciskite dvi`ewa bara istra`uvaweto
da se posveti na nivnata selektivnost po pol, starost, kolska
podgotvenost, etni~ka pripadnost i dr. Demografskite aspekti navnatrenite migracii se povrzani so izmenite vo site sferi na
`ivotot na migrantot, no ne vlijaat vrz promenite na vkupniot broj
na naselenieto na zemjata.
Razvojot na globalnite elektronski mediumi sozdava mo`nosti
potencijalnite migranti da se zapoznavaat so uslovite za `ivot i
rabota vo mnogubrojni zemji vo svetot, to vlijae na nivnata odluka
za izbor na mestoto na preseluvawe nadvor od dr`avnite granici.
Promenite na ramkite vo koi se formiraat i odvivaat migraciite
vlijaat na patot na migraciite, kako i na struktura na migrantite.
Pri~ina za nadvoreni migracii se ekonomskite sostojbi vo zemjata
(koga se iseluvaat vo drugi dr`avi za obezbeduvawe na vrabotuvawe
ili podobri prihodi), sklu~uvawe na brak, koluvawe, semejni
Prof. d-r Gordana Bilbilovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 19/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 19
pri~ini i dr. Ekonomski aktivnoto naselenie e najpodlo`no na
migracii, naj~esto mladi lu|e. Za naeto stopanstvo ne e dobrokoga se odlevaat koluvani i kvalifikuvani kadri, t.n. „ brain drain“
vo stranstvo. Migracijata na visokoobrazovani lica e beleg na
nadvorenite migracii vo naata zemja. Visokoobrazovani lica
polesno se prifaaat vo razvienite zemji vo svetot vo odnos na
drugite migranti, bideji postoi interes za nivnoto doa|awe, t.e.
dobivaat gotovi stru~ni kadri i ne mora da vlo`uvaat za nivnoto
koluvawe. Licata koi po ilegalen pat e se obidat ili e uspeatvo toa da dojdat vo nekoja razviena zemja vo svetot naj~esto se
niskokvalifikuvani i ne gi ispolnuvaat uslovite za vlez vo zemjata
po regularen pat. Vo posledno vreme svedoci sme deka migraciskite
tekovi se naso~eni kon zemji koi ostvaruvaat kontinuiran pad na
priroden prirast na naselenieto, kako to e slu~aj so Evropa,
Avstralija i Amerika. Analizata na nadvorenite migracii bara da
se posveti vnimanie na nivnata selektivnost spored polot, starosta,
obrazovanieto, etni~ka pripadnost i drugo. Demografskite posledici
na nadvorenite migracii se sogleduvaat vo isto vreme, vo zemjata na
emigracijata i vo zemjata na imigracijata. Nadvorenite migracii
vlijaat vrz komponentite na prirodnoto dvi`ewe vo naata zemja
(go namaluvaat brojot na naeto naselenie). Selektivnite belezi
na migracionoto naselenie vlijaat vrz promenite na mnogubrojnidemografski i socio-ekonomski strukturi na naselenieto, kako vo
zemjata na emigracijata, taka i vo zemjata na imigracijata. Kako
rezultat na migratornite dvi`ewa, vo idnina vo naata zemja
mo`e da se o~ekuva nizok fertilitet, porast na prose~nata starost
na naselenieto, porast na traeweto na `ivotot i drugi nepovolni
vrednosti prisutni kaj naselenieto. Zna~i, demografskite dvi`ewa
Impakt na ekonomskata kriza vrz mehani~koto dvi`ewe na naselenieto vo R.M.
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 20/603
20 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
treba da bidat vo centarot na vnimanieto i da se prilagoduvaat na
potrebite na zemjata.Istra`uvaweto e se sprovede za Republika Makedonija, a
o~ekuvaniot rezultat e da se opredeli vlijanieto na recesijata vrz
migraciskoto saldo vo uslovi na pad na prirodnite komponenti na
makedonskoto naselenie.
1. Vlijanie na recesijata vrz migraciite vo Republika Makedonija
Nitu edna od svetskite ekonomii ne ostana imuna na ekonomskata
kriza. Iako domanite eksperti i politi~ari se povikuvaa na
toa deka poradi slabata povrzanost na makedonskata ekonomija so
ostanatite zemji, nema da gi po~uvstvuvame posledicite od krizata,
taa ja zafati i naata zemja vo poslednite dva kvartala od 2008
godina. Makedonskata ekonomija raste pobavno od taa vo dr`avitetaa vo dr`avite
na balkanskiot region, zatoa to nemame dovolno direktni stranskiinvesticii. Spored Evropskata komisija, makedonskata ekonomija vo
2010 godina porasnala za 0,7%. Visokite ceni na repromaterijalite i
golemoto poskapuvawe na naftata i naftenite derivati ostvaruvaat
svoi efekti vrz razvojot na makedonskata ekonomija. Fenomenot
na nevrabotenosta koj denes se javuva kako globalen problem, ne
ja zaobikoli ni naata zemja. Po svojata dimenzija, strukturnite
karakteristiki i implikacii koi so sebe gi nosi, pretstavuva
seriozen socijalen, ekonomski pa i politi~ki problem. Problemot
na nevrabotenost koj postoi i denes, e te`ok problem so koj ekoj postoi i denes, e te`ok problem so koj e
soo~eno makedonskoto naselenie. Po svoite dimenzii, strukturni
karakteristiki i implikacii koi so sebe gi nosi i vo uslovi na
recesijata pretstavuva seriozen socijalen i ekonomski problem.
Stopanskite dvi`ewa vo ovie krizni godini se odrazija vrz sostojbite
Prof. d-r Gordana Bilbilovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 21/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 21
na pazarot na trudot i vo domenot na vrabotenosta vo naata zemja.
Vo ovoj period strukturnite promeni na pazarot na trudot bilevoglavno recesioni. Toa zna~i deka strukturnoto prilagoduvawerecesioni. Toa zna~i deka strukturnoto prilagoduvawe
bilo so gasnewe na postojnite rabotni mesta, a poretko so otvorawe
na novi rabotni mesta. Nevrabotenosta vo ovoj period ja zasilila
siromatijata kaj nevrabotenite, no i kaj vrabotenite koi neredovno
primaat plata ili od svoite primawa ne mo`at da gi zadovolat
osnovnite `ivotni potrebi. Vo januari 2011 godina Agencijata za
vrabotuvawe na Republika Makedonija registrirala 18.890 zasnovaninovi rabotni odnosi. Sporedeno so januari 2010 godina, bilo ostvareno
zgolemuvawe na brojot na zasnovani novi rabotni odnosi za 5.8%.
Odlivot na lica od Registarot na Agencijata vo januari iznesuva
8.800, od koi 40.2% pretstavuvaat novi zasnovani rabotni odnosi.
Kako priliv vo Agencijata se registrirani 9.512 lica, od koi 50% se
lica na koi im prestanal rabotniot odnos. Rezultat e zgolemuvawe na
nevrabotenosta za 712 lica, odnosno za 0.2% vo odnos na prethodniot
mesec. Taka, vo januari 2011 godina, brojot na nevraboteni licaTaka, vo januari 2011 godina, brojot na nevraboteni lica
e namalen za 6.4%. Najgolem del od nevrabotenite, odnosno 66% se
od urbanite sredini, a 57.5% od nevrabotenite se nekvalifikuvani
ili polukvalifikuvani, dodeka samo 8.1% imaat vio ili visoko
obrazovanie. Gledano spored starosni grupi, najgolemiot del ili
57.7% od nevrabotenite pripa|aat na vozrasnata grupa 25-49 godini.Spored vremeto na ~ekawe na vrabotuvawe, 50.7% od nevrabotenite
lica ~ekaat vrabotuvawe od 1-7 godini, dodeka 29.9% ~ekaat
vrabotuvawe 8 i povee godini.
Impakt na ekonomskata kriza vrz mehani~koto dvi`ewe na naselenieto vo R.M.
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 22/603
22 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Tabela br.1. Aktivno naselenie, stapki na aktivnost, produktivnosti nevraboteni lica vo vreme na recesija vo Republika Makedonija
Izvor:Ministerstvo za finansii : “ Anketa za rabotnata sila-sopstveni presmetki“, Agencija za
vrabotuvawe na Republika Makedonija 2010 godina , str.34
Od tabelata br.1 se sogleduvaat visoki stapki na nevrabotenost
vo naata zemja, kako pokazatel so koj se meri usoglasenosta pome|u
ponudata i pobaruva~kata na pazarot na trudot. Vo Republika
Makedonija vo vreme na recesijata, gra|anite ne ~uvstvuvaat
podobruvawe na `ivotniot standard. Stopanstvoto i ponatamu se
sudruva so problemot na nelikvidnosta i sivata ekonomija.
2. Migracii vo Republika Makedonija vo recesioniot period
Kako recesijata se odrazuva vrz migraciskite dvi`ewa na
makedonskoto naselenie? – Naj~esto kako reenie na egzistencijalnite
problemi, kako nov ciklus i po~etok vo novi podobri uslovi. Vrz
migraciskite dvi`ewa na naselenieto vo uslovi na recesijata
vlijaat slednite faktori: nesoodvetna stopanska razvienost,
agrarna prenaselenost, nedovolni prirodni resursi, naruuvawe na
`ivotnata sredina, nesoodvetni tekovi na urbanizacijata i etni~ki i
Prof. d-r Gordana Bilbilovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 23/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 23
tradicionalni na~ini na povrzuvawe na naselenieto. Toa se osnovni
faktori koi predizvikuvaat emigracija i imigracija na naselenieto.No, za razlika od prethodniot period koga postoele masovni migracii
(koga selskite naseleni mesta se praznele, a gradskite se polnele), vo
uslovi na recesijata migraciskite dvi`ewa se so pomal intenzitet.
Koga optinata e ponerazviena postoi pogolema negativna stapka
na migracisko saldo, a koga e porazviena ima pogolema pozitivna
stapka. Vo vnatrenite migracii najizrazeni se onie koi ozna~uvaat
dvi`ewe na selskoto naselenie kon gradskite centri, kako i oniekoi gi naso~uvaat tekovite na iseluvawe kon razvienite delovi od
Makedonija. Procesot na urbanizacija poka`uva visoko u~estvo na
gradskoto vo vkupnoto naselenie. Toa pretstavuva i najgolem porast
na u~estvoto na gradskoto naselenie vo vkupniot broj na naselenieto.
Stanuva zbor za demografski tip na urbanizacija, t.e. prodol`uvawe
na populaciskiot rast preku mehani~kiot prirast, no i priroden
prirast vo uslovi na zaostanuvawe na materijalnata osnova. Tie
promeni imaat svoe vlijanie na funkcioniraweto na ekonomskiot
sistem vo ramkite na nacionalnite i me|unarodnite odnosi.
Vo tabela br.2 go prika`uvame mehani~koto dvi`ewe na
naselenieto vo periodot pred i za vreme na recesijata vo Republika
Makedonija (2006, 2007, 2008 2009 godina.)
Impakt na ekonomskata kriza vrz mehani~koto dvi`ewe na naselenieto vo R.M.
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 24/603
24 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Tabela br.2. Mehani~ko dvi`ewe na naselenie vo period pred i vo recesija vo RM
Optinadoseleni vo
RM
doseleni od
drugi dr`avi
otseleni vo
RM
otseleni od
drugi dr`avi
doseleni vo
RM
doseleni od
drugi dr`avi
otseleni vo
RM
otseleni od
drugi dr`aviRM 8 7 23 5 4 5 87 2 3 1 07 3 7 63 7 3 6 6 7 6 3 7 2 2 4
Skopje 4 5 56 1 9 5 39 8 8 2 7 3 57 2 1 1 7 2 9 5 1 1 4
Bitola 2 40 - 18 9 - 25 6 - 1 9 7 -
Veles 1 08 5 1 8 3 3 1 5 7 1 1 7 8 5
Vrap~te 42 9 2 5 5 - 4 1 2 1 42 -
Gevelija 97 1 5 8 5 10 4 2 60 1
Gostivar 1 30 5 0 1 6 1 - 12 3 1 7 1 4 5 -
Del~evo 55 - 6 9 1 4 6 3 - 61 2
Kavadarci 1 08 4 1 3 4 - 13 6 3 1 3 7 1
Kumanovo 2 31 8 2 3 4 4 19 4 8 2 2 0 4Ohrid 2 49 1 3 1 7 3 40 9 27 4 5 1 6 7 9
Struga 1 33 - 1 1 8 40 9 13 7 - 1 4 3 1 0 5
Strumica 1 76 1 1 7 6 2 22 1 2 1 6 3 1
[tip 1 57 5 1 3 5 - 15 4 4 1 5 6 3
Resen 63 5 1 6 1 - 5 3 5 8 - -
Tetovo 1 43 2 1 8 1 - 1 6 5 3 1 9 3 -
2006 god 2007 god
Izvor; Dr`aven zavod za statistika: Statisti~ki godinik 2007,2008
Optinadoseleni vo
RM
doseleni od
drugi dr`avi
otseleni vo
RM
otseleni od
drugi dr`avi
doseleni vo
RM
doseleni od
drugi dr`avi
otseleni vo
RM
otseleni od
drugi dr`avi
RM 7 2 16 2 1 9 72 1 6 74 0 6 27 8 2 5 9 6 2 7 8 7 6 9
Skopje 2 8 72 5 0 24 1 9 3 5 2 04 5 1 3 1 4 3 4 2 0
Bitola 2 68 3 2 0 9 - 2 7 9 8 2 4 8 -
Veles 1 67 2 2 0 4 1 15 9 3 2 1 4 -
Vrap~te 82 1 5 7 4 2 7 7 3 8 61 1 1
Gevelija 98 - 58 1 6 7 - 54 2
Gostivar 1 45 7 1 7 2 10 5 14 9 5 1 7 5 6 1
Del~evo 34 - 6 3 9 4 0 - 78 2 8
Kavadarci 1 38 - 1 2 6 - 12 9 - 1 5 5 -
Kumanovo 2 81 7 2 5 5 7 29 3 1 3 2 6 3 5
Ohrid 3 18 4 1 9 4 33 9 30 8 2 0 1 8 8 5 3 7
Struga 1 46 - 1 3 7 1 13 8 - 1 5 3 -
Strumica 1 81 5 1 7 6 2 9 16 3 - 1 1 7 -
[tip 1 83 9 1 5 1 1 19 0 4 1 8 6 1Resen 53 5 8 5 8 - 7 2 1 0 1 64 -
Tetovo 1 65 3 1 9 3 - 1 3 9 - 1 7 6 -
2008 god 2009 god
Izvor; Dr`aven zavod za statistika: Statisti~ki godinik 2009 i 2010
Od prezentiranite podatoci vo tabelata br.2 se gleda namaluvawe
na vnatrenite migracii vo Republika Makedonija. Vo 2006 godina,
brojot na vkupno doseleni lica vo optinite iznesuva 8723, vo 2007
godina 7637, vo 2008 godina 7216, a vo 2009 godina 6278. Od ovoj broj,
Prof. d-r Gordana Bilbilovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 25/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 25
najgolem procent otpa|a na doseleni vo grad Skopje. Zna~i, vo optina
Skopje, vo uslovi na recesija, vo 2008 godina se doselile 39,80% voodnos na vkupnite doseluvawa vo zemjata, a vo 2009 godina 32,57%.
Ova e povrzano so doseluvaweto od nerazvienite vo porazvienite
optini vo Republika Makedonija. Porastot e rezultat na ekonomski
pri~ini, t.e. brziot razvoj na sekundarniot i uslu`niot sektor vo
gradot (bankarstvo, osiguruvawe, marketing, pedicija i dr.), lesno
izvruvawe na odredeni aktivnosti, koluvawe na decata, zdravstvo,
stapuvawe vo brak, semejni pri~ini, rekreacija, zabava, kulturai drugi privle~nosti na gradskoto `iveewe. No, koncentracijata
na naselenieto vo urbanite podra~ja i demografskoto praznewe na
ruralnite podra~ja, e odraz i na neramnomerniot regionalen razvoj
so zna~ajni konsekvenci na site demografski belezi i se manifestira
so zaostanuvawe na ruralnite podra~ja koi se praznat. Paralelno
se odvivaat i demografski procesi na siromanite podra~ja so
tendencija za namaluvawe na prirodniot prirast, intenziven proces
na stareewe na naselenieto, pritisok za vrabotuvawe i socijalni
problemi. Osnovni demografski problemi se: izrazen proces
na depopulacija, niski stapki na fertilitet, visoka stapka na
mortalitet, emigraciski procesi i praznewe na ruralnite podra~ja.
So ogled na faktot deka demografskiot razvoj e va`na komponenta vo
vkupniot ekonomski razvoj, demografskite tendencii na siromanitepodra~ja se pre~ka za rastot na ovie regioni. Vo namaluvaweto
na stepenot na siromatijata bi pomognalo i vrabotuvaweto na
zagrozenite kategorii od naselenieto vo optinite. Otseluvaweto
na naselenieto vo nabquduvaniot period 2008 godina se optinite:
Kumanovo (255), Bitola (209), Veles (204), Ohrid (194), Tetovo (193)
i Strumica (176), [tip (151); vo 2009 godina Bitola (248), Veles
Impakt na ekonomskata kriza vrz mehani~koto dvi`ewe na naselenieto vo R.M.
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 26/603
26 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
(214), Prilep (193), [tip (186), Gostivar (175), Tetovo (176), Struga
(153) i Kavadarci (155). Stanuva zbor za otseluvawe kon regioniteStanuva zbor za otseluvawe kon regionitevo Makedonija, a optinite bele`at pad na apsolutniot broj na
naselenieto predizvikano so migraciite. Zatoa vo ovie optini
postoi opa|awe na u~estvo na mladite generacii, koe e dovede do
deformacii vo starosnata struktura na naselenieto, no i do seriozni
ekonomski i socijalni implikacii koi e se eksponiraat vo idnina.
Promenite vo optinite pretstavuvaat postojan proces, ~ija osnovna
tendencija e deagrarizacija i urbanizacija. Selskite naseleni mestavo blizina na golemite gradovi so razvoj na gradovite go menuvaat
odnosot kon gradot i se modificiraat funkciite. Imeno, gradovite
go zasiluvaat svoeto gravitaciono vlijanie. Procesot na gasewe na
selskite naseleni mesta e evidenten preku prazneweto i izumiraweto
na naselenieto vo selskite naseleni mesta. U~estvoto na gradskoto
vo ramkite na vkupnoto naselenie e visoko.
Spored polovata struktura, vo recesionite godini vo
otseluvaweto i doseluvaweto na naselenieto dominira u~estvoto
na `enskata populacija. Kako najzastapena pri~ina za preseluvawe
vo zemjata e sklu~uvawe na brak (2006-4128; vo 2009 godina-3252).
Najgolemo preseluvawe e na populacijata od 30-64 godini (2006-4284;
2009-2752), a mnogu e pomalo u~estvoto na lica na starost od 65 godini
i postari lica. Spored etni~kata pripadnost, vo recesionite godininajmnogu se preseluvale Makedonci (2006-6685; 2009-4455), Albanci
(2006-1434; 2009-976), Turci (2006-312; 2009-254) i Romi (2006-374;
2009-314). Spored kolskata podgotvenost, vo vnatrenite migracii
visoko e u~estvoto na lica so osnovno obrazovanie - okolu 30%, so
sredno 45,25%, a so visoko obrazovanie nad 24%.
Kolku - da se zamine vo stranstvo, e misla da se zamine nadvor
Prof. d-r Gordana Bilbilovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 27/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 27
od dr`avnite granici na zemjata? Nekoj od ~lenovite od semejstvoto
zaminal vo stranstvo i stanal stranski dr`avjanin, se snaol i nasemejstvoto mu obezbeduva priliv na devizni sredstva. Emigriraweto
nadvor od dr`avnite granici ne e beleg samo za oddelni sredini,
tuku stanuva globalna pojava, dodeka brojot na naselenieto vo
stranstvo raste. Vo uslovi na recesija, naeto naselenie najmnogu
se preseluvalo vo evropskite zemji, Amerika, Azija, i Okeanija. Vo
tabelata br. 3 se prezentiraat tekovite na nadvorenite migracii
vo predrecesioniot i recesioniot period vo Republika Makedonija.
Tabela br. 3. Nadvoreni migracii pred i vo recesioniot period
Optinadoseleni
vo RM
otseleni
od RM
vkupno
doseleni
vkupno
otseleni
migaciono
saldo
doseleni
vo RM
otseleni
od RM
vkupno
doseleni
vkupno
otseleni
migaciono
saldoRM 5 4 5 1 0 7 3 1 5 7 4 1 1 0 8 4 6 6 3 6 6 2 2 4 1 1 2 7 2 4 0 9 8 7
Evropa 5 1 9 6 6 5 1 3 8 9 6 9 2 6 9 7 3 5 7 1 8 2 1 0 8 5 1 4 4 9 8 1
Albanija 7 2 4 2 7 7 1 0 2 6 7 8 7 1 3 3 3 5 3 2 8
BiH 3 5 2 6 0 2 5 8 1 1 1 0 3 6 1 0 2 6
Srbija 2 3 8 9 7 5 2 3 1 0 1 4 2 2 1 6 2 2 7 3 7 6 2 7 3 4 9
Hrvatska 8 3 2 1 1 0 2 1 0 8 3 0 3 4 1 3 3 8
Germanija 1 1 2 1 2 2 1 2 1 -9 9 9 2 6 2 7 2 6 1
Italija - 6 2 1 3 6 2 -4 9 - 1 2 - 1 2 -1 2
Turcija 5 1 6 6 1 1 9 4 2 2 - 5 5 - 5 5
[vajcarija - 1 7 4 1 1 7 4 -1 7 3 1 2 6 1 2 6 -2 5
Amerika 1 6 2 9 1 1 0 3 2 9 4 -1 9 1 5 3 5 7 9 3 7 4 2
Azija 5 7 6 5 1 2 5 3 2 3 5 4 9 3 4 6
Afrika - 1 1 0 1 9 - - 8 1 7
Okeanija 5 1 0 9 7 1 0 9 -1 0 2 4 5 6 5 1
Avstralija 5 1 0 9 7 1 0 9 -1 0 2 4 5 6 5 1
Optinadoseleni
vo RM
otseleni
od RM
vkupno
doseleni
vkupno
otseleni
migaciono
saldo
doseleni
vo RM
otseleni
od RM
vkupno
doseleni
vkupno
otseleni
migaciono
saldoRM 2 1 9 7 4 0 7 7 6 7 5 1 2 5 2 5 9 7 6 9 1 2 5 9 7 9 2 4 6 7
Evropa 1 8 5 6 0 8 6 9 6 6 1 9 7 7 2 2 5 5 3 2 1 1 4 0 5 5 3 5 8 7
Albanija 3 5 1 1 9 4 5 1 8 9 3 3 1 2 1 4 2 6 1 8 8
BiH 1 1 1 2 2 7 1 3 1 4 8 9 2 4 1 8 6 1 2
Srbija 9 1 4 6 1 8 1 4 6 1 3 5 6 2 5 4 2 9 0 5 4 2 3 6
Hrvatska 1 3 1 2 2 1 1 4 7 1 1 1 0 2 5 1 0 1 5
Germanija - 1 1 3 1 2 1 1 3 -1 0 1 8 1 2 4 4 6 1 2 5 -7 9
Italija - 9 5 3 9 5 -9 2 - 9 6 6 9 6 -9 0
Turcija 1 3 9 2 3 8 9 1 7 2 9 7 2 2 2 7 5
[vajcarija - 1 7 5 1 1 7 5 -1 7 4 3 7 7 5 7 9 -7 4
Amerika 2 3 4 0 4 0 4 0 0 1 0 9 8 5 2 9 8 -4 6
Azija 1 2 2 7 2 2 5 - 3 4 0 5 3 5
Afrika 1 - 3 1 3 - - 2 - 2
Okeanija 9 9 0 1 0 9 0 -8 0 2 4 1 3 6 2 5 1 3 6 -1 1 1
Avstralija 9 9 0 1 0 9 0 -8 0 2 4 1 3 6 2 4 1 3 6 -1 1 2
2006 god 2007 god
2008 god 2009 god
Izvor: Dr`aven zavod za statistika: Statisti~ki godinik 2007, 2008, 2009 i 2010
Impakt na ekonomskata kriza vrz mehani~koto dvi`ewe na naselenieto vo R.M.
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 28/603
28 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Vo uslovi na nedostatok na investicii, golem broj na
nevraboteni so emigrirawe vo stranstvo baraat reavawe napostojnite problemi. Vo period na recesija zgolemen e interesot da
se emigrira nadvor od naata zemja. Od tabelata br.3 jasno se gleda
deka najgolemo preseluvawe na naeto naselenie ima vo Evropa
(2006 godina 61,97%; 2009-69,18%), Avstralija (2006-10,15%, 2009-
17,68%) i SAD (2006-27,12%; 2009-12,74%). Vo 2007 godina golem broj
na emigranti se otselile vo ekonomski razvienite zemji: [vajcarija
(2006-16,22%; 2009-10%), Germanija (2006-11,275; 2009-16,12%), Italija(2006-5,77%; 2009-12,48%). Spored polovata struktura na otselenite
lica, dominira u~estvoto na makoto vo odnos na enskoto naselenie.
Vo emigraciite najgolemo e u~estvoto na mladite lica od 15-29
godini (49,5%), i od 30-64 godini (43,8%). Spored faktor obrazovanie
- najgolemo e u~estvoto na lica so zavreno sredno obrazovanie, no
se iseluvaat i lica so vio i visoko obrazovanie, magistri i doktori
na nauki. Naite visokokvalifikuvani lica vo svetot polesno se
prifaaat vo odnos na drugite migranti, bideji dr`avite imaat
interes za nivnoto vseluvawe (dobivaat gotova rabotna sila vo vid
na stru~ni kadri vo ~ie koluvawe ne mora da vlo`uvaat). Spored
etni~kata pripadnost, najmnogu se iseluvaat Makedonci, potoa
Albanci, Turci i Romi.
Za namaluvawe na nadvorenite migracii treba da se raboti na:izgradba na infrastrukturni objekti koi se opt uslov za ekonomsko
povrzuvawe i razvoj, izgradba na objekti na optestveniot standard,
dano~na politika, razvoj na mali i sredni pretprijatija, zadovoluvawe
na naselenieto vo oblasta na kulturata, obrazovanieto, zdravstvenata
zatita i obezbeduvawe na sredstva za razni oblici na neposredna
pomo za naselenieto vo nedovolno razvienite podra~ja i iznao|awe
Prof. d-r Gordana Bilbilovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 29/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 29
na optimalna solucija na upotreba na tie sredstva. Zatoa treba da se
pravat napori za pottiknuvawe na razvojot na nerazvienite podra~ja,t.e. da se namalat razlikite vo nivoto na razvienosta pome|u razvienite
i nerazvienite podra~ja vo naata zemja. Taka e bidat sozdadeni
uslovi za namaluvawe na nadvorenite migracii, to i nerazvienite
podra~ja e stanat atraktivni ekonomski zoni za vlo`uvawa, t.e.
privlekuvawe na domaen i stranski kapital, kako i zadr`uvawe na
rabotnata sila i privlekuvawe na stru~no osposobeni kadri. Taka eTaka e
se sozdadat silni interakciski vrski so politikata na stopanskiotrazvoj, politikata na vrabotuvawe, demografskata politika i
politikata na migraciite. Objektiviziranata regionalizacija
treba da pridonese za ostvaruvawe na usoglasenost me|u strukturnite
potrebi na stopanstvoto i raspolo`livata struktura na faktorite
na razvojot. So regionalniot razvoj treba da se upravuva na nivo na
dr`avata so formulirawe na jasni principi na regionalna politika
na makroekonomsko nivo. Potrebno e da se postigne ramnomeren i
odr`liv razvoj na celata teritorija na Repulika Makedonija, koj
treba da se karakterizira so visoka stapka na rast i konkurenstki
planski regioni me|u koi e postojat dosta pomali dispariteti i
kade optimalno e se koristat raspolo`livite resursi. Za taa cel,
izrabotena e Strategija za ramnomeren regionalen razvoj za periodot
od 2009 do 2019 godina, koja e nameneta za gradewe na funkcionalensistem za regionalen razvoj zasnovan na cvrsti institucionalni
principi i poddrka od povikanite institucii. Vo Strategijata e
potcrtano deka poradi niskoto nivo na razvoj vo zemjata i golemite
dispariteti me|u planskite regioni, ostvaruvaweto na vizijata
e mo`no preku policentri~en model za razvoj na site regioni, so
fokus na razvojot na pomalku razvienite regioni za da se namalat
Impakt na ekonomskata kriza vrz mehani~koto dvi`ewe na naselenieto vo R.M.
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 30/603
30 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
postoe~kite dispariteti. Mora da se naglasi deka ova e podolgotraen
proces, no e od golemo zna~ewe i za integracija na RM vo EU.
Zaklu~ok
Migraciskite dvi`ewa vo uslovi na recesija se odvivaatvo svetlo na globalnite, regionalnite i lokalnite procesi. Vouslovi na recesija se javuva prostorna razdvi`enost na naselenieto,pod vlijanie na ekonomski, socijalni i psiholoki faktori. Vo
vnatrenite migracii dominira u~estvoto na `enskoto vo odnosna makoto naselenie, dodeka najmnogu migracii se zabele`anivo kategoriite na mladi lica. Zabele`ano e i deka migraciite seednakvo prisutni, bez razlika na strukturata na naselenieto – odnosnoso zastapenost na onie so sredno, vio ili visoko obrazovanie.Najgolem broj na migracii se zabele`ani vo Evropa, Avstralija iSAD. Spored polovata struktura, u~estvoto na makata vo odnos
na `enskata populacija e dominantno. Na nadvorenite migraciivlijaat faktorite: nevrabotenost, koluvawe, mo`nost za slobodnopatuvawe, transportnata i informaciskata revolucija. Vo periodotna recesijata naite migranti se ekonomski migranti i azilanti.Migraciskite dvi`ewa e dovedat do natamono namaluvawe nanatalitetot na agregatno nivo i zgolemuvawe na faktorite na
mortalitetot.
Literatura: 1. D-r Gordana Bilbilovska: “Ekonomska statistika”,
Ekonomski fakultet, Skopje, 2006 2. Dr`aven zavod za statistika: „Statisti~ki godinik na2. Dr`aven zavod za statistika: „Statisti~ki godinik na
Republika Makedonija za 2007, 2008,2009, 2010“3. Dr`aven zavod za statistika: „Migracii 2008“, Skopje, 20094. Dr`aven zavod za statistika: „Migracii 2009“, Skopje, 2010
Prof. d-r Gordana Bilbilovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 31/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 31
THE IMPACT OF THE ECONOMIC CRISIS TO THE MECHANICAL
MOVEMENT OF THE POPULATION OF REPUBLIC OF MACEDONIA
Prof. Gordana Bilbilovska, Ph.D.
Summary
In terms of recession the level of migration in the country is higher then
in terms of economic growth. Migration of women was much higher then man
population, as a result of marriage, education, job opportunities etc. The highest
rate of migration was among young people, and much lower among the older
categories. This period is specic for the intense process of immigration. The
movement is mainly focused to Europe, Australia and the US. It is important to
point out that different from the internal movement, in the emigration process
man outnumber women. Today it is easy to travel, and people move easier and
faster. The development of the electronic media opens an opportunity for people toadapt more rapidly, which is important for decision making. In terms of recession
the movement is mainly done by economic migrants or assailants.
Key words: immigration, emigration, migration result, economic crisis,
economic activity, economy growth.
Impakt na ekonomskata kriza vrz mehani~koto dvi`ewe na naselenieto vo R.M.
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 32/603
32 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 33/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 33
INTERNACIONALIZACIJATA NA KVALITETOT -
IMPERATIV I ZA MAKEDONSKITE PRETPRIJATIJA D-r Olga Gradika - Temenugova
Apstrakt
Poradi „rasteglivosta” na poimot – kvalitet, odnosno
poradi negovata nekvantitativna priroda, vo teorijata se
definirani, a vo praktikata se verifikuvani odredeni standardi
vo funkcija na interncionalizacija na sistemot na kvalitetot.
Zatoa, pridr`uvaweto do ovie standardi ne e vee praawe na
izbor za ponuduva~ite, tuku imperativ bez koj ne mo`e da se zamisli
uspenoto pazarno stopanisuvawe. Dali i vo R. Makedonija?
Klu~ni zborovi: kvalitet, standardi, internacionalizacija na
kvalitetot
„Ako produktivnosta na trudot pripa|ae na 20 vek,
kvalitetot e bide od prvostepeno zna~enwe vo 21 vek.”
J. M. Juran
1. „Potrouva~ot e kral” – toa e devizata na vistinski pazarnoorientiranoto pretprijatie (proizvodno, trgovsko, uslu`no).Taa podrazbira tendencija za maksimalno nivo na zadovolenost napotrouva~kite barawa, odnosno kreirawe na proda`niot asortimanvo tesna koordinacija so tie barawa. Samo taka mo`e da se stekneSamo taka mo`e da se steknelojalna klientela, da se provocira mo`nosta za povtorno, a potoa i zakontinuirano kupuvawe, da se zadr`at starite i da se pridobijat novi
God. ekon. fak. t. 46 s. 33 - 43 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 34/603
34 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
kupuva~i, da se nadmudri konkurencijata, da se uspee na pazarot.
Od druga strana, potrouva~ot s# pomalku kupuva na sopstvenrizik, t.e. s# povee bara garancija za ona to go izbira od proda`niotasortiman. Ottuka, derivira i nastojuvaweto za respektirawe nakvalitetot pri strukturiraweto na proda`nata ponuda. Ova va`idotolku povee, to sovremenite proda`ni trendovi svedo~atdeka kvalitetot, definiran kako mno`estvo od karakteristiki(funkcionalni, strukturni, estetski, ekoloki) kombinirani vo
proizvodot, zna~ajno & konkurira na cenata so intencija vo krajnainstanca da go prezeme „tronot”.1 Denes, modernite ponuduva~i jagradat svojata konkurentska prednost na pazarot (domaniot ilistranskiot) vrz kvalitetot, a ne vrz cenata. Devizata deka „kvalitetote najdobrata investicija” vo soovremenite uslovi na stopanisuvawedobiva svoja polna afirmacija.
Faktot deka odgovornosta za kvalitetot vee ne pa|a samo na
tovar na kupuva~ot, tuku se transferira na stranata na proizvoditelot,odnosno na trgovecot, ja potencira potrebata od me|usebna sorabotkakako svesna, sinhronizirana i permanentna aktivnost, usmerena konplanirawe, upravuvawe i kontrolirawe na kvalitetot, a vo funkcijana totalna satisfakcija na potrouva~kite preferencii. Vo ovaatrijada (potrouva~ - trgovec - porizvoditel) konfrontacijatae kontraproduktivna, pa zatoa niz sistemot na povratni spregi po
principot na akcija-reakcija, se iznao|aat optimalnite solucii ise usoglasuvaat poedine~nite interesi. Taka se postignuva „igra natrojca dobitnici” vo koja sekoj ima uloga na igra~ koj igraji za sebeigra i za drugite vo procesot so zaedni~ka cel – podigawe nivoto nakvalitetot.
1 Odredeni iztra`uvawa poka`uvaat deka potrouva~ite se podgotveni daOdredeni iztra`uvawa poka`uvaat deka potrouva~ite se podgotveni da
platat duri i do 10% povee koga se vo praawe kvalitetni proizvodi.
Prof. d-r Olga Gradika - Temenugova
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 35/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 35
2. Me|utoa, poradi „rasteglivosta” na poimot kvalitet,
poradi negoviot nekvantitativen karakter obremenet so golemadoza na subjektivizam, vo teorijata se definirani, a vo praktikataakceptirani odredeni standardi vo pravec na internacionalizacijana sistemot na kvalitet. Vo ovoj kontekst, Evropskata Unija(EU) praaweto na kvalitetot go aktualizirala i unificiralavoveduvaji optoprifateni, me|unarodni standardi na kvalitet,t.n. serija na ISO 9000 i serija na ISO 14000.2
Prvata go frla te`iteto vrz tehni~ko-tehnolokata prirodana kvalitetot, a vtorata ja inkorporira i ekolokata dimenzija nakvalitetot (zatita na ~ovekot i na negovoto okru`uvawe). So nivse propiuvaat site aktivnosti koi treba da se prezemat za da mo`ekonkretnoto pretprijatie, odnosno negovite proizvodi da dobijatme|unarodna verifikacija od aspekt na kvalitetot, so to de facto se postignuva internacionalizacija na proizvodite niz prizma na
kvalitetot, se briat barierite na nacionalnite pazari, se animirame|unarodniot pazar, se onevozmo`uva plasman na proizvodi koiotstapuvaat od propianite normi za kvalitetot, se olesnuvapotrouva~kiot izbor, se zatituvaat potrouva~ite i nivnotookru`uvawe od tetnoto vlijanie na odredena produkcija, se voveduva„esperanto” vo me|unarodnata trgovija, se sveduvaat razlikite vokvalitetot na eden zaedni~ki imenitel, se artikulira kvalitetot vo
t.n. marketing - mix.3. Razvienite pazarni stopanstva imaat dolga tradicija vo
domenot na upravuvaweto so kvalitetot. Evolucijata vo ovoj praveckako najsofisticirana forma dosega, go eksponirae t.n. TQM (Total
Quality Menagement) ili upravuvawe so totalniot kvalitet. Imaji
2 EU so posebna odluka gi obvrzuva proizvoditelite koi sakaat da plasiraatna nejziniot pazar da rabotat vo soglasnost so tie standardi, davaji im tretman na
„vizi” za vlez na toj pazar.
Internacionalizacijata na kvalitetniot-imperativ i za makedonskite pretprijatija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 36/603
36 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
gi za svoi prethodnici upravuvaweto so kvalitetot na proizvodot
(kako kontrola i verifikacija na samiot proizvod) i upravuvawetoso kvalitetot irum pretprijatieto/procesot - CWQC, Company
Wide Quality Control (kako primena na serijata ISO 9000 - standardotza kvalitet), TQM-ot odi ~ekor ponatamu, prezentiraji se kakonov pristap vo upravuvaweto to insistira na totalniot kvalitet,vklu~uvaji go tuka i kontinuiranoto podobruvawe na kvalitetot nasamiot menaxment.
Imeno, visokiot kvalitet na proizvodite i masovnatasertifikacija na serijata na kvalitet po ISO 9000 - standardot, nese poka`aa dovolno efikasni za postignuvawe na posakuvanotonivo na konkurentnosta, odnosno za obezbeduvawe na stabilen,dolgoro~en opstanok na pretprijatijata, kako na domaniot, taka ina me|unarodniot pazar. Ottuka proizleze zalo`bata za natamonaevolucija vo domenot na kvalitetot, a so toa se inicirae i potrebata
od sinhroniziraweto na standardite (ISO 9000), preku reguliranataadaptacija na proizvodite, vo soglasnost so barawata za zatita napotrouva~ite (ISO 14000), da se premine na terenot na ekonomskatakonkurentnost, so polzuvawe na najsilnoto orudie na delovnataperfektnost - kvalitetot, implementiran vo strategijata na TQM.Od ovoj aspekt, pridr`uvaweto do ovie standardi ne e vee praawena izbor, tuku imperativ – conditio sine qua non za uspeh na pazarot.
4. Vo odnos na kvalitetot, R. Makedonija nasproti razvienitezemji vidno zaostanuva. Vo prvata tranziciona dekada, makedonskataekonomija funkcionirae vo uslovi na nezaokru`ena sistemskaregulativa vo sferata na standardizacijata, kako i vo uslovina nedosledna primena na propisite za zadol`itelni atesti nakvalitetot i za reciprocitet pri nivnoto priznavawe. Pritoa,voopto ne postoee nacionalna programa za kvalitet, so primena
Prof. d-r Olga Gradika - Temenugova
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 37/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 37
na me|unarodnite standardi ISO 9000 i ISO 14000. Ovie praznini,
makedonskite pretprijatija se obiduvaa da gi popolnat vo ramkitena svoite poednine~ni mo`nosti, pristapuvaji kon fragmen-tarno upravuvawe so kvalitetot na proizvodite/procesite, konneproduktivno preteruvawe vo nekoi segmenti na proizvodstveniotproces, kon izolirana primena kaj delovi od proizvodstveniotasortiman i kon neuspena imitacija na zapadnite recepti za kvali-tet. Zatoa, procesot na upravuvawe so kvalitetot opserviran kakocelina, bele`ee zastoj, vlouvawe, improvizacii, neadekvatnirezultati i oddale~uvawe od svetskite trendovi na ovoj plan.
Vo vtorata tranziciona dekada, prisutni se zalo`bi zadinamizirawe na procesot na implementirawe na me|unarodnitestandardi za kvalitet na proizvodite po ISO 9000 i vo R. Makedonija.Vidlivi se i naporite ovoj proces da dobie materijalna potkrepa oddr`avata, no s# ute taa ne e dovolna, t.e. se nao|a vo inicijalnata, a
ne vo fazata na zamav. I ponatamu se ~uvstvuva nedostig od ovlastenii me|unarodno priznati kontrolni institucii za sertifikacija nakvalitetot3, pa vo primena se niski standardi za kvalitet kako kajizvezuvanite, taka i kaj uvezuvanite proizvodi, respektivno i kajproizvodite koi ne gi minuvaat granicite na domaniot pazar.4
Kaj podatocite za ovaa problematika vo makedonskiteuslovi postoi vistinski kvalitativen haos. Celiot proces naCeliot proces na
internacionalizirawe na kvalitetot vo R. Makedonija ima stihijnapriroda. Prisuten e nekoordiniran, disperziran pristap vo negovoto
3 Spored nekoi procenki, samo 0,5% od vrabotenite vo R. Makedonija rabotat naproblematikata na kvalitetot, dodeka vo Japonija ovoj procent iznesuva 70%.4 R. Makedonija ne e bez iskustvo so standardizacijata. Ute so Zakonot odR. Makedonija ne e bez iskustvo so standardizacijata. Ute so Zakonot od1955 godina postoea zadol`itelni standardi pod ingerencija na dr`avata. So no-viot Zakon za stadardizacija (2002 godina) za prvpat vo R. Makedonija primentatana makedonskite nacionalni standardi (MKS) stana nezadol`itelna, a dr`avata e
isklu~ena od ovaa problematika.
Internacionalizacijata na kvalitetniot-imperativ i za makedonskite pretprijatija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 38/603
38 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
sledewe; dokumentaciono-informativnata baza e nekompletna,
nesinhronizirana, nekomparabilna i nea`urirana; primenata nastandardite za kvalitet e postavena na dobrovolna (fakultativna)osnova5; pretprijatijata ovoj problem go sreduvaat na „svoja raka”,neretko po principot „plati-nosi” vo kontakt so divoformiraniili somnitelni sertifikacioni kui, itn.
Za potrebite na ovoj trud gi polzuvavme podatocite naStopanskata komora na R. Makedonija6, so koi se poslu`ivme i pri
edno prethodno istra`uvawe, to ni dozvoli i zadovolitelno nivona nivna sporedlivost.7
Spored komorskata evidencija, ako sporeduvame vo odnosna periodot 1995-2003 godina, sostojbata vo odnos na kvalitetotkaj makedonskite pretprijatija vo 2010 godina e podobrena, nonezna~itelno, t.e. se odviva neprifatlivo sporo. Toga, okolu70 pretprijatija (56 proizvodni i 11 uslu`ni) se steknale so nekoj
od ISO 9000 standardite8, a zanemaruva~ki mal broj pretprijatija~ekal na nivnoto voveduvawe (samo 10), pri to edno edinstvenopretprijatie raspolagalo so ISO 14000 standardot za kvalitet. 99 Denes,(do aktuelniot moment na 2011 godina) , 79 makedonski pretprijatijaimaat nekoja od seriite na ISO 9000 - sertifikatot i toa 58 proizvodnii 21 uslu`no pretrijatie. Pritoa, 70 pretprijatija se po postapka
5 Osven za HACCP - standardot, pri zatitata na hrana, kako del od primenataOsven za HACCP - standardot, pri zatitata na hrana, kako del od primenatana ISO 22000 standardite, koj e obligatoren (Sl. vesnik naRM br.157/2010 god.).6 Stanuva zbor za sredeni, a`urirani podatoci, no tie se odnesuvaat samo naStanuva zbor za sredeni, a`urirani podatoci, no tie se odnesuvaat samo naslu~aite kade vo vrska so kvalitetot posreduvale Komorata i BSI (British Stan-dards Institution).7 Iako se nekompletni, t.e. ne se odnesuvaat na site pretprijatija vo RM, tieIako se nekompletni, t.e. ne se odnesuvaat na site pretprijatija vo RM, tiese sepak dovolno indikativni za donesuvawe na relevantni zaklu~oci.8 [to se odnesuva do sertfikacionite kui, preovladuvale onie od Anglija,[to se odnesuva do sertfikacionite kui, preovladuvale onie od Anglija,potoa od Avstrija i nekolku od Slovenija.9 Se raboti za proizvodno pretprijatie od sostavot na a.d. „Alkaloid” – Se raboti za proizvodno pretprijatie od sostavot na a.d. „Alkaloid” –
Skopje.
Prof. d-r Olga Gradika - Temenugova
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 39/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 39
na voveduvawe na nekoi od ISO 9000 - standardite.10 Me|utoa, samo 3
makedonski pretprijatija (2 proizvodni i 1 uslu`no) raspolagaat sosertifikat na ISO 14000, potvrden od strana na BSI (British Standards
Institution), a ute 4 pretprijatija (site proizvodni) se vo postapka nanegovoto dobivawe.
Raduva faktot to Stopanskata komora na RM vo sorabotkaso BSI, se javuva kako konfirmator na standardite za kvalitet ina pretprijatija nadvor od R. Makedonija, t.e. od Regionot. Dosega
ova partnerstvo rezultiralo vo izdavawe na vkupno 21 sertifikatza ISO 9001 - standardot kaj 11 srpski, 8 albanski i 2 crnogorskipretprijatija.
5. Vakvata sporadi~na, a nemasovnata primena na standarditeza kvalitetot koja e o~igledna, dozvoluva tvrdewe deka makedonskiteponuduva~i i od ovoj aspekt, kako i od aspekt na mnogu drugi kriteriumi,neminovno zaostanuvaat zad svoite konkurenti od razvieniot svet.
Pri~inite za vakvata sostojba se mnogubrojni i nimalku ednostavni.Tie pred s#, imaat sistemska priroda koja producira prisustvo nalimitira~ki faktori, kako na strana na ponudata, taka i na strana napobaruva~kata, koga stanuva zbor za praaweto na standardizacijatana kvalitetot.
Ova go tvrdime, imaji go predvid faktot za izrazito razvojno- destimulativniot karakter na postojniot model za tranzicijakoj do denes, vo R. Makedonija ne uspea da sozdade pottiknuva~komakroekonomsko okru`uvawe za razvoj na pazarnite, sovremeniteformi na stopanisuvawe, pa ottuka i za razvoj na pazarnite,sovremenite formi na upravuvawe voopto, odnosno na upravuvawe
10 Od niv edno pretprijatie e pred sostojba da go izgubi svojot sertifikat, a12 pretprijatija se nao|aat vo grupata na t.n. samosertificirani, t.e. direktno vo
sorabotka so BSI, bez posredstvo na SK na RM, se steknale so serifikat.
Internacionalizacijata na kvalitetniot-imperativ i za makedonskite pretprijatija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 40/603
40 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
so kvalitetot posebno.11
Vo tie uslovi, domanoto proizvodstvo se manifestiraekako disproizvodstvo, investiraweto kako dezinvestirawe, izvozotkako regresivna golemina, a restruktuiraweto (operativno ilifinansisko) ostana vo „senkata” na drugite tranzicioni potezi.Zatoa, namesto moni, profitabilni i likvidni firmi dobivmezagubari, pretprijatija vo ste~aj ili ratimani pretprijatija ~ijbazi~en „model na razvoj” stana modelot na pre`ivuvawe.
Do`ivuvaji ja tranzicijata kako „zemjotres”, na strana naponudata12 makedonskite pretprijatija problemite na kvalitetotgi dislociraa na sporeden kolosek. Od druga strana, i konsumentitena proizvodstvoto poka`uvaa s# pomal interes za nivoto na nego-viot kvalitet. Neramnomernata distribucija na dohodot, klasno-socijalnite raslojuvawa, pauperizacijata i sivata/crnata ekonomija,ne ja ostavija bez turbulencii i sferata na pobaruva~kata.13 Eden
zna~aen del na makedonskata populacija go prifati modelot na`iveewe „od denes za utre”, koga na posledno mesto se rangirakvalitetot.
Prisutni na strana na ponudata, na strana na pobaruva~kata iliute poto~no - na dvete strani istovremeno, pazarnite u~esnici vonovokomponiranoto tranziciono milje, i da sakaa, ne mo`ea, poradi
11 Tranzicionite promeni rezultiraa vo pomalku pazar i vo pomalku mo`nosti zaTranzicionite promeni rezultiraa vo pomalku pazar i vo pomalku mo`nosti za
pazarno prisposobuvawe na pretprijatijata odoto vo predtranzicioniot period. Pre-
dnosta koja makedonskata ekonomija ja imae, nasproti stopanstvata na drugite zemji od
eks- socijalisti~kiot blok, od aspekt na iskustvoto so pazarot, pa i so pazarnite formi na
stopanisuvawe i na upravuvawe, za `al ne bee ispolzuvana.
12 Pazarni naruuvawa,neizvesnosti vo realizacijata na asortimanot,permanentnaPazarni naruuvawa, neizvesnosti vo realizacijata na asortimanot, permanentnanelikvidnost, naruen kredibilitet, kadrovsko osipuvawe i sl. Vo celiot tranzicionenperiod, vistinska ekonomska politika na ponuda ne postoee (premnogu se insistiraena stabilizacionite, a premalku na razvojnite komponenti).13 Vo celiot tranzicionen period evidentno bee otsustvoto na adekvatana so-Vo celiot tranzicionen period evidentno bee otsustvoto na adekvatana so-
cijalna politika.
Prof. d-r Olga Gradika - Temenugova
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 41/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 41
tekovnite/sekojdnevnite problemi14, da mu se posvetat na kvalitetot.
Se slu~i tokmu obratnoto - namesto da se razmisluva za totalenpristap kon kvalitetot, totalno da se zaboravi na kvalitetot.
* * *
Sî na sî, bideji tranzicionite performansi, kako naekonomski, taka i na socijalen plan potfrlija, tranzicijata vo R.Makedonija ne se eksponirae kako „sorabotnik” vo razvojot na sitesovremeni, pazarni formi na stopanisuvawe, odnosno na upravuvawe,
pa vo toj kontekst i na upravuvaweto so kvalitetot. Konsekventno,namesto predizvik, taa se pretvori vo hendikep pri realizirawetona ovie procesi.15
Od druga strana, evropskata orientacija na R. Makedonijakako cel, ne e sporna. Implementiraweto na standardite za kvalitetkako eden od na~inite za pribli`uvawe do taa cel, isto taka.Me|utoa, konfliktot pome|u `elbite i mo`nostite, vo slu~ajot naR. Makedonija e o~igleden.
Faktot deka implementiraweto na standardite za kvalitete rezultira vo pozitivni efekti vrz nivoto na efikasnosta i narentabilnosta kaj makedonskite pretprijatija, kako i vrz jaknewena konkurentskata mo na makedonskata ekonomija vo celina, nemo`e da se porekne. Ne se doveduva pod somnevawe nitu faktot
deka potpiuvaweto na Spogodbata za asocijacija i stabilizacijapome|u R. Makedonija i Evropskata Unija obvrzuva ovoj proces na
14 Menaxerite bea okupirani so problemite na sekojdnevnoto rabotewe (konti-Menaxerite bea okupirani so problemite na sekojdnevnoto rabotewe (konti-nuitet vo proizvodstvoto, sredstva za plati, socijalni problemi itn.), rabotnicite soproblemite za za~uvuvawe na rabotnoto mesto, dobavuva~ite so problemite za uvozot nadeficitarnite surovini i repromaterijali, a potrouva~ite (golem del od niv kako re-gruti na armijata nevraboteni) so problemite na egzistencijata.15 Na mislewe sme deka procesot za unapreduvawe na kvalitetot ne smee da ostane de- Na mislewe sme deka procesot za unapreduvawe na kvalitetot ne smee da ostane de-centraliziran, dobrovolen, fakultativen, t.e. deka dr`avata treba da go najde svoeto mestovo nego preku soodvetna zakonska regulativa, a vo funkcija na sreduvawe na seganiot nered
koj e ovde prisuten.
Internacionalizacijata na kvalitetniot-imperativ i za makedonskite pretprijatija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 42/603
42 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
implementirawe da bide optestveno poddr`an, i preku merkite
na ekonomskata politika zna~ajno dimaniziran.16
Kolku vo toa eKolku vo toa ese uspee, a vo postojnoto, nepovolno makroekonomsko okru`uvawe,ostanuva da vidime. Dotoga, „negovoto viso~estvo – kvalitetot”e go osvojuva svetot, kaznuvaji gi site onie koi navreme ne mu sepot~inile.
Literatura:
1. R. J. Aldag and T. M. Stearns: Menagement, S-W Publishing CO., OH, 1987
2. G. Bounds and others: Beyond Total Quality Menagement, McGraw-Hill, NY, 1994
3. Grupa avtori: „Izazovi menaxmenta i marketinga u globalnom
okru`ewu“, EF, Beograd, 1998
4. J. Veber a kolektiv: Zakladi Menagementu, Fortuna, Praha, 1996
5. M. Milisavqevi i J. Todorovi: Marketing strategija, EF,
Beograd, 1995
6. Centar za unapreduvawe na kvalitetot vo proizvodstvoto i uslugite,
Registar na firmi sertificirani po ISO 9001-9002, Stopanksa
komora na RM, Skopje, 1995-2003
7. Centar za unapreduvawe na kvalitetot vo proizvodtstvoto i
uslugite, Referentna lista na firmi sertificirani po ISO 9000,
HACCP, ISO 14000 i ISO 9000 nadvor od Makedonija, Stopanska komora
na RM, Skopje 2011
16 Dobro bi bilo da se startuva od stimulativna politika na ponuda kojaDobro bi bilo da se startuva od stimulativna politika na ponuda kojamnogu povee e insistira na razvojnite, a mnogu pomalku na stabilizacionite
komponenti.
Prof. d-r Olga Gradika - Temenugova
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 43/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 43
INTERNATIONALIZATION OF QUALITY – AN IMPERATIVE FOR
THE MACEDONIAN FIRMS
Prof. Olga Gradiska – Temenugova, Ph.D
Abstract
Because of “the pliability” of the concept – quality, i.e. because of its
non-quantitative nature, in function of internationalization of the quality system
certain standards are dened in theory, and veried in practice, Therefore,
the application of these standards is not a question of choice for the suppliers
anymore, but imperative without which the market success is not possible. What
about R. Macedonia?
Key words: quality, standards, internationalization of quality
Internacionalizacijata na kvalitetniot-imperativ i za makedonskite pretprijatija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 44/603
44 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 45/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 45
“ISTRA@UVAWE ZA REAKCIJATA NA POTRO[UVAЧITE
NA RAZLIЧ
NITE VIDOVI PROMOCIJA NA ZEMJODELSKIPROIZVODI”
Prof. d-r Elena Doreva
Apstrakt:
S î to kupuvame i koristime primarno e rezultat na
promocijata. Promocijata e ona to go najmnogu go privlekuva
naeto vnimanie kako potencijalni kupuva~i i potrouva~i.
Na toj na~in, taa e vistinski predizvik za kompanijata i za
marketingot koj treba da otkrie kako razli~nite vidovi promocija
vlijaat na odnesuvaweto na potrouva~ite, sekako od aspekt na
pobaruva~kata i proda`bata na proizvodite. Promocijata e edenPromocijata e edene edene edenedeneden
od osnovnite elementi na marketing - miksot na sekoja kompanija.osnovnite elementi na marketing - miksot na sekoja kompanija.osnovnite elementi na marketing - miksot na sekoja kompanija.elementi na marketing - miksot na sekoja kompanija.elementi na marketing - miksot na sekoja kompanija.na marketing - miksot na sekoja kompanija.na marketing - miksot na sekoja kompanija. marketing - miksot na sekoja kompanija. marketing - miksot na sekoja kompanija.- miksot na sekoja kompanija. miksot na sekoja kompanija.na sekoja kompanija.na sekoja kompanija.sekoja kompanija.sekoja kompanija.kompanija.kompanija..
Promocijata e forma na ubeduva~ka komunikacija preku koja seta e forma na ubeduva~ka komunikacija preku koja see forma na ubeduva~ka komunikacija preku koja se
vlijae na drugite da se odnesuvaat kako to nie sakame. Nejzinata
funkcija e da gi informira potrouva~ite za odreden proizvod ili
usluga, i da im go nametnuva svoeto vlijanie da go kupat toj proizvod,
odnosno usluga. Postojat mnogu razli~ni promotivni alatkini promotivni alatkii promotivni alatki
koi se koristeni od strana na kompaniite za da ja promoviraat
slikata i imixot za sopstveniot proizvod. Za da se postignati imixot za sopstveniot proizvod. Za da se postignatimixot za sopstveniot proizvod. Za da se postignatposakuvanite rezultati od proda`bata, pretpriema~ite moraat
da gi zemat predvid site formi na promocija i da odredat koi od
niv i vo koja proporcija e bidat koristeni. Vo taa nasoka, i celta
na sekoja kompanija e da dobie to povee od sekoj vlo`en denar vo
promotivni aktivnosti.
God. ekon. fak. t. 46 s. 45 - 55 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 46/603
46 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Klu~ni zborovi:ekonomska propaganda, proda`na promocija,
odnosite so javnosta, publicitetot, li~nata proda`ba
Kombinacijata na razli~ni formi na promocija e nare~ena promotiven
miks.1 „Doteruvaweto” na promotivniot miks varira spored proizvodite
koi se promoviraat, prirodata na potencijalnite potrouva~i, optite
uslovi na pazarot, i sekako, raspolo`liviot buxet.
Ekonomskata propaganda (advertising) e nepersonalna proda`na
poraka koja e platena od odredena kompanija, gi promovira nejziniteproizvodi, uslugi ili samiot imix i e naso~ena kon irok auditorium.
Faktot to advertajzingot e platen, ja pretstavuva razlikata od
slobodniot publicitet, a nepersonalniot priod od li~nata proda`ba.
Mediumite za ekonomska propaganda se kanalite na komunikacija
koristeni od marketarite da gi praaat svoite poraki do potencijalnite
potrouva~i. Ovie mediumi vklu~uvaat radio, televizija, vesnici,
spisanija, direktna pota, flaeri, bilbordi i dr. Proda`na promocija e odredena proda`na aktivnost koja ja
pomaga ili koordinira ekonomskata propaganda i li~nata proda`ba.
Proda`nata promocija vklu~uva besplatni primeroci, kuponi,
nagradni igri i drugi specijalni pottici, so namera da se stimulira
proda`bata na kratok rok. Me|utoa, ovaa promotivna aktivnost ne e
efikasna vo dolgoro~noto sozdavawe na brendot na kompanijata.
Odnosite so javnosta se odnesuvaat na sevkupniot proces zagradeweto na preferencii kon kompanijata i nejziniot proizvod.
Eden pristap za gradewe na odnosite so javnosta e da se anga`ira
kompanija koja e gi promovira biznis - celite na sopstvenikot.
Sumata koja se plaa obi~no e determinirana od vremeto koe firmata
za odnosi so javnosta mora da go potroi za da gi postigne celite na1 D-r Sne`ana Ristevska-Jovanovska, Marketing:teorija i praktika, Eko-
nomski fakultet, Skopje, 2010, Str.203-210
Prof. d-r Elena Doreva
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 47/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 47
sopstvenikot na kompanijata koja ja „nara~uva” ovaa usluga.
Publicitet e besplatno reklamirawe za kompanijata. Naprimer, koga eden vesnik piuva za otvoraweto na nov biznis, a
negoviot sopstvenik ne platil za toa.
Li~na proda`ba e direktniot napor od strana na proda`niot
personal da go ubedi potrouva~ot da kupi odreden proizvod.
Ovoj vid promocija e naso~en kon edna li~nost ili kon mala grupa
preku direktna komunikacija. Potrouva~ite brzo reagiraat na
stimulansite od vakov vid i interakcijata ovozmo`uva fidbek, noovoj na~in na promocija e najskap od site prethodno izneseni.
Fokusot na ovoj trud e prakti~no istra`uvawe na reakciite na
potrouva~ite na razli~nite vidovi na promocija na zemjodelskite
proizvodi i kako tie vlijaat na nivnata odluka za kupuvawe na istite.
Za vreme na intervjuto ni stana jasno deka na lu|eto im e mnogu polesno
da odgovaraat za nivnite opti mislewa vo vrska so promocijata,
otkolku za nivnoto vistinsko odnesuvawe, sega i vo minatoto.Vo istra`uvaweto e koristeno ednokratno deskriptivno istra`uvawe,
so cel da se oceni proporcijata na lu|eto koi poka`uvaat opredeleno
odnesuvawe i da se opredelat percepciite za razli~nite vidovi na
promotivni aktivnosti za zemjodeskite proizvodi.
Od anketite se dobieni primarni podatoci za demografskite
i socio-ekonomskite karakteristiki na respondentite (pol, vozrast
i status), nivnite psiholoki karakteristiki (mislewa, stavovi,vrednosti i sl.) i na~inot na koj tie se odnesuvaat. Ovie podatoci se
sobrani preku struktuirani praalnici vo koi e otkriena celta na
istra`uvaweto.
Izborot na primerokot ne e zasnovan na teorijata na
verojatnost, t.e. odbran e prigoden primerok, pred sî poradi negovite
prednosti, vo smisla na relativno malite trooci.
Istra`uvawe za reakcijata na potrouva~ite na razli~nite vidovi promocija
na zemjodelski proizvodi
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 48/603
48 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Vo prodol`enie, detawno e bidat prezentirani rezultatite
od sprovedenoto istra`uvawe:Anketata e sprovedena vo eden od supermarketite na Vero na 50
respondenti, od koi 9 se maki i 41 se `enski, slu~ajni minuva~i., od koi 9 se maki i 41 se `enski, slu~ajni minuva~i.
Od dobienite rezultati, mo`evme da zaklu~ime deka najgolem
del od od respondenti bea na vozrast od 31 do 35 godini, t.e 19
respondenti, po 10 vo intervalite od 26 do 30 god. i 35 i povee, 8
ispitanici bea na vozrast od 21 do 25 godini, a samo trojca vo
intervalot od 16 do 20 godini.Najgolem procent, i toa 66%, od anketiranite se vo raboten
odnos (33 respondenti), 10 respondenti se u~enici ili studenti, 6 se
nevraboteni i samo eden e penzioner.
Vo odnos na praaweto - kolku ~esto kupuvaat zemjodelski
proizvodi, ispitanicite odgovorija na sledniov na~in: najmnogu
od respondentite kupuvaat sve`i zemjodelski proizvodi edna vo
nedelata (17 od niv), a 14 nekolku pati, 10 ispitanici se izjasnijadeka kupuvaat vakvi proizvodi nekolku pati vo eden mesec, 5 deka
toa go pravat edna dnevno, a ostanatite ni dadoa poinakvi odgovori
(eden od niv voopto ne kupuva sve`i zemjodelski proizvodi vo
supermarketite, tuku deka toa go pravi na zelenite pazari, eden sosem
retko, a dvajca kupuvaat duri i poveepati vo denot).
Spored prviot del od anketata, vo koj gi dobivme demografskite
podatoci za respondentite, mo`eme da zaklu~ime deka ispitaniciteod pone`niot pol kupuvaat mnogu po~esto od makite ispitanici,
i toa najmnogu onie koi se na vozrast od 26 do 35 godini i onie koi
se vo raboten odnos. Praaweto - koj proizvod naj~esto e koristen
od strana na intervjuiranite bee postaveno vo otvorena forma,
pa odgovorite variraa mnogu, no naj~esto bea naveduvani slednive
zemjodelski proizvodi: јужното овошје, доматите и компирите. Od
Prof. d-r Elena Doreva
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 49/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 49
ovie odgovori mo`eme da zaklu~ime deka ju`noto ovoje e uspeno
pozicionirano vo supermarketite na pazarot i mo`e gi zadovolipotrebite na poiroka grupa na potrouva~i.
Od prethodnite praawa mo`eme da doznaeme za globalnoto
odnesuvawe na potrouva~ite, bez konkretno da se fokusirame na
naiot predmet na istra`uvawe, odnosno vlijanieto na razli~nite
vidovi promocija vrz proda`bata na zemjodelski proizvodi vo
supermarketite. Slednite praawa se odnesuvaat pokonkretno za toa
kakvi stavovi i mislewa imaat potrouva~ite vo odnos na vlijanietona razli~nite tipovi promocijа.
Слика бр.1 Голема акција
Извор: http:vero.com.mpromocii.asphttp:vero.com.mpromocii.asp
Za toa od kade doznale za ponudata na zemjodelski proizvodi
Istra`uvawe za reakcijata na potrouva~ite na razli~nite vidovi promocija
na zemjodelski proizvodi
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 50/603
50 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
vo supermarketite, najgolem del od ispitanicite ne se seavaa (21), a
ostanatite doznale za proizvodite preku reklamite na televizija ievizija ionie vo vesnici ili spisanija, neto pomal del doznale od preporakite
na prijatelite ili gi zabele`ale vo prodavnicite, ute pomalku od
preporakite na prodava~ite, i sosem mal broj od niv gi videle na
Internet.
Od ovie odgovori mo`evme da zaklu~ime deka najzabele`itelni
i najubedlivi se reklamte na TV i reklamite vo vesnici ili
spisanija. Isto taka, zabele`avme deka kaj nas Internetot sî ute nee dovolno popularen za dobivawe informacii od vakov tip, pa zatoa
potrouva~ite povee se potpiraat na tradicicionalite preporaki
od prijatelite. Vo ovoj slu~aj, ekonomskata propaganda go izvrila
najsilnoto vlijanie za informirawe na potrouva~ite za ponudata
na zemjodelski proizvodi vo supermarketite.
Najva`na karakteristika na proizvodot, koja vlijae na
odlukata za kupuvawe na zemjodelski proizvodi, spored mislewata
na ispitanicite e kvalitetot na proizvodot (so prose~na ocenka 2),
prose~na ocenka 1 dobi prifatlivata cena, dodeka sredna ocenka 0 ñ
bee dodelena na atkraktivnosta na ambala`ata.
Prof. d-r Elena Doreva
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 51/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 51
Слика бр.2 Веро маркет
Извор: http:vero.com.manas.htmhttp:vero.com.manas.htm
Vo odnos na promotivnite aktivnosti, na ispitanicite najva`na
im e ekonomskata propaganda pri odlu~uvaweto za kupuvawe na vakvi
proizvodi, pri to presmetanata sredna ocena za vlijanieto na
reklamite e 4.2 , za prezentaciite vo proda`nite objekti presmetanata
sredna ocena 3.7, to zna~i deka i ovaa promotivna aktivnost silno
vlijae na odlukata, najmnogu poradi faktot to potrouva~ite imaat
mo`nost za proba na proizvodot. Na treto mesto, so prose~na ocena
3, e dobrata slika za brendot na kompanijata koja se sozdava preku
odnosite so javnosta. Kuponite za popust i povolnata cena dobijaskoro ista prose~na ocena- pribli`no 2,7, a li~nata prezentacija vo
domovite e na posledno mesto, so sredna ocena od 1,8, so objasnuvawe
deka ~esto ovie prezentacii gi voznemiruvaat potrouva~ite.
Koga respondentite bea zamoleni da razmislat za reklamite vo
spisanijata, reklamite na televizija i tie na radio, nivnite odgovori
ni dadoa do znaewe deka:
Istra`uvawe za reakcijata na potrouva~ite na razli~nite vidovi promocija
na zemjodelski proizvodi
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 52/603
52 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
- reklamite vo vesnici se najinformativni, no ne se tolku
zabavni kako to se reklamite na televizija, a postoi rizik i da nebidat zabele`ani; dodeka reklamite vo specijalizirani spisanija se
osobeno efektivni i i predizvikuvaat osoben interes.
- najzabavni reklami se onie na televizija, me|utoa poradi
nivnoto kratkoto prika`uvawe ne se dovolno informativni, a lu|eto
~esto gi izbegnuvaat poradi nivnata voobi~aena isforsiranost i
nevistinitost.
- radioreklamite postignuvaat najmal efekt, neto sli~enna televiziskite, od pri~ina to se emituvaat retko, a lu|eto ~esto
~uvstvuvaat averzija kon vakviot na~in na reklamirawe i go menuvaat
kanalot koga se emituvaat. Tie retko se zabele`uvaat, no sepak za onie
koi e im posvetat del od svoeto vnimanie, mo`at da bidat osobeno
zabavni i interesni.
Слика бр.2 Веро маркет
Извор: http:vero.com.manas.htm
Prof. d-r Elena Doreva
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 53/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 53
Kako kratok zaklu~ok od poslednite tri praawa e deka
reklamiraweto preku televizija naj~esto e negativno oceneto, dodekaspisanijata se oceneti kako pozitivni izvori na informacii, kako
del od mediumskata okolina. Nivnoto zabele`uvawe i sledewe zavisi
od li~nata volja na ~itatelot, a koga stanuva zbor za TV – reklamite,
nivnoto prika`uvawe zavisi od voljata na televiziskite stanici koi
gi prekinuvaat i iritiraat lu|eto dodeka ja gledaat svojata omilena
programa. Vo odnos na radioto dobivme razli~ni mislewa, od toa
deka takvite reklami se pozitivni bideji se nametlivi vo sosempristojna doza, do toa deka voopto ne gi primetuvaat.
Od sprovedenoto istra`uvawe mo`e da se izvle~at slednite
zaklu~oci:
1. Naj~esto potrouva~ite doznavaat za ponudata na novite sve`i
zemjodelski proizvodi preku TV - reklamite ili reklami vo
vesnici i spisanija, dodeka najmalku preku Inetrent.
2. Vo odlukata za kupuvawe na sve`i zemjodelski proizvodi,
potrouva~ite najmnogu se interesiraat za kvalitetot na
proizvodot, a isto taka i za cenata na prozvodot.
3. Vo kupuvawe na zemjodelski proizvodi vo supermarketite, na
potrouva~ite najmnogu vlijae ekonomskata propaganda na
prozvodite, a donekade i samata prezentacija na ovie proizvodi
vo proda`nite objekti, so mo`nost za proba na proizvodite.Najgolem efekt postignuvaat reklamite vo spisanijata poradi
faktot to poseduvaat povee informacii za supermarketite, a so
toa i za proizodite.
Istra`uvawe za reakcijata na potrouva~ite na razli~nite vidovi promocija
na zemjodelski proizvodi
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 54/603
54 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Користена литература:
1. D-r Sne`ana Ristevska-Jovanovska, ”Marketing: teorija i
praktika”, Ekonomski fakultet, Skopje, 2010, Str.203-210
2. MassMass Media Advertising: Information Or Wallpaper ? By Edith Smit,
Published by Het Spinhuis, 1999
3. James A. Fitzsimmons, Mona J. Fitzsimmons: Service management, McGraw
Hill, 2001
4. Olga Lustsik: E-banking in Estonia:Reasons and benets of the rapid growth,Tartu University Press, 2003
5. F.Mishkin, S Eakins: Finacial markets & Institutions, fth edition, 2006
6. http://www.internetworldstats.com/
7. http://www.vero.com.mk/
Prof. d-r Elena Doreva
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 55/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 55
“RESEARCH FOR THE REACTIONS OF CUSTOMERS OF
DIFFERENT TYPES PROMOTION OF AGRICULTURAL PRODUCTS”
Lence Doreva, Ph.D
Abstract
Everything you buy and use is primarily a result of the promotion. The
promotion is what most attracts our attention as potential buyers and consumers.
Thus, it is a real challenge for the company and marketing that needs to discover
how different types of promotion affect consumer behavior, certainly in terms
of demand and sales of products. The promotion is one of the basic elements of
mareting mi of each company. Promotion is a form of persuasive communication
through which to inuence others to behave as we want. Its function is to inform
consumers about a particular product or service and give them raises their
inuence to buy that product or service. There are many different promotionaltools used by companies to promote the image of its products. To achieve the
desired results from the sale, entrepreneurs must take into account all forms of
promotion and to determine which ones and what proportion will be used. In this
contet and purpose of each company to get more from every penny invested in
promotional activities.
Key words: advertising, sales promotion, public relations, publicity, personal selling
Istra`uvawe za reakcijata na potrouva~ite na razli~nite vidovi promocija
na zemjodelski proizvodi
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 56/603
56 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 57/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 57
УЛОГАТА НА МРЕЖНИТЕ ЕФЕКТИ ВО
СТРАТЕГИИТЕ ЗА ОСВОЈУВАЊЕ НА ПАЗАРОТ
д-р Љубомир Дракулевски
м-р Гризелда Петровска
Апстракт
Во овој труд се анализира феноменот на мрежните ефекти како
фактор при избирањето на соодветна стратегија за настапување на
пазарот. Значењето на мрежните ефекти за успехот на дадена компанија
станува сè поактуелно, бидејќи Интернетот, напредните технологии и
глобализацијата на пазарот, можат брзо да ги засилат мрежните ефекти
до крајно позитивен или крајно негативен исход.
Во првиот дел се дава согледување и појаснување за
карактеристиките на мрежните ефекти и како истите дејствуваат,
нивната присутност, особено кај софистицираните технологии, а потоа
какви техники применуваат компаниите со цел стекнување на критична
маса на корисници. Практиката покажува дека лесно може да се случи
монопол во дејноста, особено во компјутерската и телекомуникациската
дејност, каде што мрежните ефекти брзо се шират и силно дејствуваат.
На овие пазари, конективноста (можноста за поврзување на мрежите на
компаниите) и компатибилноста (можноста за поврзување на производите
на компаниите), се битни фактори од кои зависи промената на моќта на
играчите на пазарот.
Трудот, преку примери од реалниот бизнис свет образложува како
изборот на стратегија за влез во различни фази на развојот на пазарот,
треба да зависи од присуството на мрежните ефекти и од тоа кој
нив ги поседува во моментот - дали е тоа компанијата или нејзиниот
конкурент.
God. ekon. fak. t. 46 s. 57 - 69 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 58/603
58 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Клучни зборови: мрежни ефекти, стратегија, стратегиски
менаџмент, пазарни стратегии, социјални мрежи.
ВОВЕД
Во денешно време, компаниите брзо и лесно можат да го остварат
своето веб-претставување на глобално ниво, преку виртуелните заедници
или социјални мрежи, за кои главни карактеристики се масовната посетеност
и огромниот број на корисници. Благодарение на Интернетот и современитетехнологии, социјалната мрежа Facebook за само 9 месеци постоење
постигна 100 милиони корисници1, а за 5 години достигна 150 милиони
корисници.
Трендовите кои можат да се појават во една таква виртуелна
заедница, благодарение на нејзината динамика и ефекти, можат да имаат
крајно негативен или крајно позитивен исход врз бизнисот. Колку повееврз бизнисот. Колку повееврз бизнисот. Колку повееКолку повееКолку повее
луѓе купуваат даден производ, толку побрзо се шири пазарот. Кога тиее почнат поретко да го купуваат производот, пазарот набрзо е замре.
Овие ефекти се одвиваат во т.н. виртуозен круг – кога работите одат по
нагорна линија (колку повее луѓе купуваат, поголема е веројатноста дека
бројот на купувачи и понатаму е расте), или т.н. малициозен круг – когакруг – когакруг – кога
работите одат по надолна линија (колку помалку луѓе купуваат, поголема
е веројатноста дека бројот на купувачи и понатаму е опаѓа)2. Типичен
пример за ваквите ефекти е и берзата со паѓањето и растењето на цената на
акциите, феноменот на хиперинфлација, кризата со пазарот на недвижности
која доведе до рецесија3, итн.
1 http://www.virtualsocialmedia.com/how-will-social-media-cost-boost-your-business/2 Schlesinger, L., J. Heskett: Breaking the cycle of failure in services, Schlesinger, L., J. Heskett: Breaking the cycle of failure in services, Sloan
Management Review, vol. 31, 1991, pp. 17 – 283 Roubini, Nouriel, Stephen Mihm Roubini, Nouriel, Stephen Mihm: Crisis Economics: A Crash Course in the Future of
Finance, Penguin Press HC, 2010
Prof. d-r Љубомир Дракулевски и м-р Гризелда Петровска
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 59/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 59
Ваквите ефекти се нарекуваат ефекти од надворешните фактори намрежата или само мрежни ефекти4.
1. КАРАКТЕРИСТИКИ НА МРЕЖНИТЕ ЕФЕКТИ
Две важни карактеристики на мрежните ефекти врз кои се базира
виртуозниот круг се следните:
1. Вредноста која ја добива корисникот доаѓа поради користењето на
истиот производ / услуга од страна на други корисници во мрежата.
На пример, со купувањето на некој софистициран производ наменетза комуникација со корисници кои треба да го имаат истиот тој
производ, не добивате никаква вредност од производот доколку сте
единствениот корисник, па макар тој да биде изработен со најнова
технологија;
2. Колку повее расте бројот на корисници во мрежата, толку повее
се додава вредност за корисниците над цената по која е платен тој
производ / услуга. На пример, колку повее луѓе користат телефон,
толку повее паѓаат цените на телефоните и трошоците за одржување
на таквата мрежа, а воедно има повее луѓе со кои може да се
комуницира на тој начин.
Корисноста од употребата на направа или систем за комуникација,
зависи од бројот на останатите корисници кои го употребуваат истиот
производ. Ова се однесува на користењето телефон, е-mail,инстантмесинер,mail, инстантмесинер,инстант месинер,факс - машина, видео телефон, пребарувач на Иинтернет, компатибилноста
на софтверот со хардверот, промерот на железничките шини, итн.
Мрежните ефекти имаат потенцијал да го постигнат виртуозниот круг
дури откако мрежата е достигне одреден број на корисници, т.н. критична
маса на корисници. Проблемот кај многу бизниси е како да се постигне таа
4 http://economics.about.com/cs/economicsglossary/g/eternality.htm http://economics.about.com/cs/economicsglossary/g/eternality.htm
Ulogata na mre`nite efekti vo strategiite za osvojuvawe na pazarot
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 60/603
60 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
критична маса. Со цел да се привлечат што повее корисници, компаниите
даваат разни поволности, како на пример, промотивни кампањи за новикорисници, надомест во случај на откажување на услугата, попуст доколку
корисникот донесе нови корисници или попуст доколку корисникот оформи
свој круг на пријатели-корисници, итн. Со постигнувањето на критичната
маса, вредноста која корисникот ја добива од производот или услугата,
станува еднаква или поголема од цената која тој ја плаа. Оваа вредност
продолжува да расте со зголемувањето на бројот на корисници во мрежата.
2. СОЗДАВАЊЕ УСЛОВИ ЗА МОНОПОЛ ПРЕКУ СЕЛЕКТИВНО
ОТСТАПУВАЊЕ ОД СТАНДАРДИТЕ
Со растот на мрежата при вакви услови, се отвора врата за монопол
во дејноста, а практиката покажува дека тоа лесно може да се случи во
компјутерската и телекомуникациската дејност.
Во пазарите каде мрежните ефекти се силни, конективноста (можностаза поврзување на мрежите на компаниите) и компатибилноста (можноста
за поврзување на производите на компаниите) се битни фактори од кои
зависи промената на мота на пазарот. Познати се случаи кога компаниите
со огромен удел во пазарот уште повее експандираат преку селективно
разрушување на можноста за поврзување со мрежите на другите компании,
или преку селективно разрушување на компатибилноста со производите на
другите компании.
Стратегијата на Микрософт за свртување на ефектите на
мрежата во своја корист е наречена „Embrace, Etend and Etinguish,
односно „Прифати, прошири и згасни. Во првата фаза, се прифаа и се
имплементира општоприфатен стандард, односно се развива софтвер
компатибилен со конкурентскиот производ. Во втората фаза, Микрософт во
своите производи додава функции кои конкурентскиот производ ги нема,
Prof. d-r Љубомир Дракулевски и м-р Гризелда Петровска
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 61/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 61
односно функции кои отсуствуваат во прифатениот стандард. На тој начин
создава проблем кај корисниците кои го следат стандардот. Во третата фаза,поради доминантноста на пазарот, додадените функции на производите на
Микрософт стануваат нов de facto - стандард, со што компанијата ги остава
конкурентите зад себе.
Ваквата стратегија на Микрософт, според Одделот за правда на САД
(U.S. Department of Justice), има за цел монополизирање на категоријата наU.S. Department of Justice), има за цел монополизирање на категоријата на
производи, поради што Микрософт во судски парници требаше да отплати
околу 9 милијарди долари отштета на своите конкуренти, од кои над 2милијарди долари само на конкурентската компанија Sun Microsystems5.
Поради специфичноста на мрежните ефекти, сè повее се наложува
потребата од изготвување на технички стандарди кои овозможуваат
компатибилност помеѓу различни системи или можност за размена на
податоци помеѓу различни системи, односно слободни (open) стандарди.
Во спротивно, онаа компанија која е создаде општоприфатен стандард има
огромна конкурентска предност, бидеји останатите компании е мора да
го усвојaт тој стандард за да можат нивните системи да комуницираат со
останатите стандардни системи. Доколку останатите компании не можат да
го следат тој тренд, може да се создаде поволна клима за монопол, каде што
мрежните ефекти уште повее е ја зацврстат нејзината водечка позиција.
Можните исходи се т.н. ситуација „победникот зема сè (winner-takes-all) и
високи трошоци на премин кои водат кон „врзување на купувачите со ониепроизводи и услуги кои вее ги користат (vendor lock-in)6.
Начинот на кој стандардите се воспоставуваат, остава широка врата за
варијации на конкурентските стратегии. Со промовирање на даден стандард
5 http://www.theinuirer.net/inuirer/news/1048246/microsoft-lawsuit-payouts-usd9-bil- http://www.theinuirer.net/inuirer/news/1048246/microsoft-lawsuit-payouts-usd9-bil-lion
6 Tanaka, Tatsuo: Network Eternality and Necessary Software Statistics Tanaka, Tatsuo: Network Eternality and Necessary Software Statistics”,
IAOS Satellite Meeting on Statistics for the Information Society, Tokyo, 2001
Ulogata na mre`nite efekti vo strategiite za osvojuvawe na pazarot
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 62/603
62 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
или негово отфрлање, компаниите суштински влијаат на конкурентската
средина во која настапуваат. Дали компанијата е се обиде својата технологијада ја наметне како стандард, или е избере да се приклучи на мрежата на
конкурентот, односно е ја понуди својата технологија на конкурентот како
индустриски стандард, зависи од тоа колку таа смета дека со тој избор е
успее да преовлада, но и од самата природа на конкурентноста.
Ако компаниите се слични, тогаш тие е изберат стратегии кои
подразбираат компатибилност. Ако сите конкуренти се согласни да понудат
компатибилни продукти, набргу е се појават и стандардите. Ако компанијатасака компатибилност, но само со својата технологија, тогаш е го охрабри
конкурентот да се приклучи во мрежата. Но, ако секој од конкурентите сака
да воспостави свои стандарди, тогаш битката за стандарди е на повидок.
Кога компаниите кои си конкурираат не се слични, се појавуваат
спротивставени стратегии. Обично почетничката компанија сака да се
надоврзе на мрежата и на стандардите на водечката компанија во дејноста,
додека компанијата - лидер се обидува да ја спречи во намерите. Во овој
случај, компаниите се борат со своите конкурентски стратегии.
3. СТРАТЕГИИ ЗА ОСВОЈУВАЊЕ НА ПАЗАРОТ ВО РАЗЛИЧНИ
ФАЗИ
Влезот на пазарот може да се реализира преку три вида на
стратегии7:
1. Стратегија прв на пазарот
2. Стратегија ран влез
3. Стратегија доцен влез
Кај стратегијата прв на пазарот (кога се влегува на пазарот пред
7 Jain, Subhash C.: Marketing Planning & Strategy, 7th edition, South-Western Pub, Jain, Subhash C.: Marketing Planning & Strategy, 7th edition, South-Western Pub,
2004
Prof. d-r Љубомир Дракулевски и м-р Гризелда Петровска
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 63/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 63
своите конкуренти) треба да бидат исполнети следниве барања: подготвеност
и способност да се преземат ризици; технолошка компетентност; создавањепримарна побарувачка; стремеж да се одржи предимството; интензивно
промовирање и внимателно оценување на предностите. Главната предност
е трасирање на патека која потоа другите конкуренти треба да ја следат, но
го носи најголемиот ризик од неуспешност на пазарот8. Пазарот понекогаш
не е спремен да ја прифати иновацијата на компанијата која прва настапува.
На пример, во ’80-тите години од минатиот век, Philips9понуди на пазарот
видеодискови, набргу по воведувањето на видеорекордерите. Проектот сепокажа како неуспешен во тоа време, но после 20-тина години, беа воведени
и широкоприфатени DVD - системите на база на видеодискови, со што
проектот излезе успешен. Предноста да се биде прв се гледа во тоа што
компанијата може да освои значителен удел од пазарот и да постигне голема
профитабилност - одржуваји високи цени на производите пред да влезат
конкурентите. Значи, стратегијата прв на пазарот носи голем ризик, но и
голем профит.
Стратегијата ран влез се применува за влез на пазарот набргу по
влегувањето на конкурент кој е прв на пазарот. Во голем број случаи, 10
компанијата која „рано влегува може да биде победена од првиот на пазарот.
Но, во некои случаи, компаниите стратегиски не влегуваат први за да видат
како е се одвиваат работите со конкурентот кој прв настапува и кои е бидат
неговите грешки. Компанијата која се одлучува за ран влез неопходно е даима супериорна пазарна стратегија, изобилство на ресурси, решителност да
се предизвика водечкиот конкурент на пазарот и способност да се учи од
другите.
Стратегијата на доцен влез може да ја применуваат компании кои
8 Blythe, Jim: Principles and Practice of Marketing, Thomson Learning, 2005, p. 345Blythe, Jim: Principles and Practice of Marketing, Thomson Learning, 2005, p. 3459 www.philips.com
10 Blythe, Jim: Principles and Practice of Marketing, Thomson Learning, 2005, p. 345Blythe, Jim: Principles and Practice of Marketing, Thomson Learning, 2005, p. 345
Ulogata na mre`nite efekti vo strategiite za osvojuvawe na pazarot
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 64/603
64 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
подоцна влегуваат на пазарот, при крај на фазата на раст или во тек на фазата
на зрелост11
на пазарот. Постојат два модела на доцен влез.Првиот модел е т.н. модел на имитатор. Имитаторот влегува
на пазарот со ставот „и јас имам таков производ (me-too). Доколку
компанијата се одлучи за ваков чекор, потребна е спремност сериозно да го
истражи пазарот и да понуди квалитетен производ. Предностa е во тоа што
имитаторот има можност да учи на грешките на водечкиот конкурент.
Вториот модел е т.н. модел на иницијатор. Иницијаторот влегува
на пазарот со неконвенционални пазарни стратегии. За да успее, одиницијаторот се очекува сериозно истражување на пазарот и способност
за креативни маркетинг - стратегии. Компанијата може да настапи со нова
идеја која е овозможи предност на пазарот, како на пример случајот со
Амазон12, кој оствари значителен удел во пазарот на книги, иако пазарот
беше добро воспоставен уште пред тие да се појават.
4. МРЕЖНИТЕ ЕФЕКТИ ВО ФУНКЦИЈА НА ИЗБОР НА
СТРАТЕГИЈА
Доколку компанијата прва настапува на пазарот, таа има чист терен
да ја постигне својата критична маса на купувачи и со стратегијата прв
на пазарот да ги оствари мрежните ефекти пред воопшто да се појават
конкурентите. Стратегијата ран влез може да се примени откако е се влезе
на пазарот набргу откако влегол конкурентот кој е прв на пазарот. Во тој
период, конкурентот сè уште не воспоставил голема мрежа за драстично да
се почувствуваат мрежните ефекти во негова корист.
Да претпоставиме дека компанијата има конкурент во дејноста,
но дека и таа и конкурентот имаат релативно мал удел во пазарот. Дали е11 Jain, Subhash C.: Jain, Subhash C.: Marketing Planning & Strategy, 7th edition, South-Western Pub,
2004
12 www.amazon.com www.amazon.comwww.amazon.com
Prof. d-r Љубомир Дракулевски и м-р Гризелда Петровска
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 65/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 65
препорачливо компанијата да настапи агресивно во поглед на маркетингот
и со пониски цени, сè со цел постигнување на критична маса на корисниции со тоа доминација на пазарот? Ова не е лесна дилема поради тоа што не се
знае со какви цени е настапи конкурентот и каква е биде неговата реакција.
И двете компании се поврзани во динамична спрега каде што постојано си
конкурираат една на друга со прилагодување на цените и застапеноста на
реклами. Еден од исходите е дека двете компании премолчено е се согласат
да не настапуваат агресивно. Поверојатна е можноста дека компаниите е
настапат агресивно и тоа во континуитет, со цел да придобијат поголемамрежа, односно поголем удел во пазарот. Онаа компанија која прва е се
опушти, е претрпи трајна загуба и можно е да биде „прегазена од својот
конкурент.
Одлуката каква стратегија да се примени зависи и од реакцијата
која се антиципира од водечкиот конкурент. Сепак, полесно е да се избере
стратегија кога компанијата е зад лидерот, отколку кога таа е блиску или е
изедначена со својот конкурент. Истражувањата покажуваат дека шансите
за неуспех кај доцниот влез се многу мали. Сега да разгледаме компанија
која располага со мал број на купувачи, а нејзиниот конкурент има голем
број на купувачи и голем удел во пазарот. Ова е типичен пример каде може
да се употреби стратегијата на доцен влез. Во тој случај, конкурентот ги има
мрежните ефекти во своја рака и тие работат во негова корист. Компанијата
која има мал удел на пазарот може да ја избере претходно споменатата улогана имитатор, односно да избере да се бори интензивно, да ја намали цената
на производите и да се рекламира агресивно за да стигне до критичната
маса на доволен број корисници која го овозможува виртуозниот круг на
мрежни ефекти. Иако не е исклучена можноста да освои поголем удел во
пазарот, сепак е мора да потроши значителна сума на пари. Значи, можно
е да стане водечка компанија во бизнисот, но под услов дотогашниот лидер
Ulogata na mre`nite efekti vo strategiite za osvojuvawe na pazarot
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 66/603
66 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
да мирува, што е малку веројатно. Поверојатно е дека лидерот нема лесно
да ја отстапи својата позиција. Водечката компанија е реагира на нискитецени на новиот конкурент, па и таа е ги снижи своите цени, бидеји не сака
да ја изгуби својата лидерска позиција. Таа може, но и не мора да ги снижи
цените драстично, туку умерено, бидеји има силни мрежни ефекти кои
одат во прилог и понатаму е ја обезбедуваат нејзината водечка позиција13.
За една компанија со мал удел на пазарот, најдобрата стратегија би
била да настапи во улогата на иницијатор – не со ниски цени, туку напротив
- добро да ги наплати своите производи и воедно да не се бори агресивно заприграбување на уделот на пазарот кој го поседува лидерот. Koмпанијатa со
мал удел на пазарот треба да настапи со свои оргинални идеи и оргинална
стратегија, без да ги копира најдобрите практики на конкурентите, бидеји
така е ја сведе својата конкурентност само на основа на пониска цена14.
Доколку се одлучи за борба за поголем удел на пазарот, поради мрежните
ефекти кои се во прилог на другата - водечка компанија и нејзиниот голем
удел на пазарот, компанија би изгубила значително повее финансиски
средства отколку што би изгубил лидерот.
Типичен пример на компании кои применуваа стратегии на доцен влез
пред 20-тина години, а сега се познати лидери на пазарот во светски рамки,
се Samsung и Apple. Малата јужнокорејска компанија Samsung долги години
им парираше на јапонските производители на електроника со пониски цени
и со ставот me-too, односно во улогата на имитатор, додека Apple ја избрастратегијата на иницијатор настапуваји со високи цени, но и фасцинантен
дизајн и функции на своите производи.
13 Pindyck, Robert S.: Industrial Economics for Strategic Decisions - Lecture Notes on Pindyck, Robert S.: Industrial Economics for Strategic Decisions - Lecture Notes on Network Eternalities, Sloan School of Management, MIT, 2009, pp. 7-15
14 Porter, Michael E.: Competitive Strategy – Techniues for Analyzing Industries and Porter, Michael E.: Competitive Strategy – Techniues for Analyzing Industries and
Competitors, The Free Press, 1998, p.172
Prof. d-r Љубомир Дракулевски и м-р Гризелда Петровска
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 67/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 67
ЗАКЛУЧНИ СОГЛЕДУВАЊА
Феноменот на мрежните ефекти е сè поприсутен во современата
бизнис -сфера. Интернетот и комуникациските технологии можат да ги
засилат мрежните ефекти до екстремно позитивен или негативен резултат.
Затоа, компаниите се стремат да ги остварат мрежните ефекти постигнуваји
критична маса на корисници, која понатаму е ја одржува нејзината позиција
на пазарот.
Колку е бидат поволни условите за постигнување на мрежнитеефекти, зависи и од конективноста на мрежата и компатибилноста на
производите на компаниите. Практиката покажала дека интензитетот и
масовноста на мрежните ефекти лесно може да доведе до појава на монопол
во дејноста, доколку компанијата која има голем удел на пазарот одлучи
да почне да отстапува од стандардите преку селективно разрушување на
конективноста и/или компатибилноста.
Која би била најсоодветната стратегија за настапување на пазарот?Ако компанијата прва настапува на пазарот, извесно време таа има чист
терен да ги воспостави своите мрежни ефекти и да ги употреби во своја
корист пред да влезат конкурентите. Ако пак компанијата има конкурент кој
е блиску или изедначен со неа, тогаш ним им претстои борба за остварување
на мрежните ефекти и придобивање поголем удел во пазарот, додека исходот
е неизвесен. Ако компанијата влегува доцна на пазарот, кога водечките
конкуренти вее имаат изградено мони мрежни ефекти и имаат голем
удел во пазарот, нејзината стратегија не треба да се насочи кон пониски
цени, кон копирање на најдобрите практики или кон агресивно освојување
на уделот на конкурентот, туку да настапи со оргинални идеи и иновации,
притоа учеји од грешките на претходниците. Во спротивно, кога мрежата
на корисници на компанијата не е доволно развиена и таа има мал удел во
Ulogata na mre`nite efekti vo strategiite za osvojuvawe na pazarot
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 68/603
68 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
пазарот, мрежните ефекти на конкурентите можат да бидат погубни за неа.
Значи, за да успее дадена компанија, таа треба да избере стратегијаза освојување на пазарот која е ја максимизира корисноста од сопствените
мрежни ефекти, доколку истите ги има, или пак, да избере стратегија која
е ги минимизира негативностите на мрежните ефекти кои доаѓаат од
конкурентот, доколку не поседува свои.
Користена литература:
1. Besen, S. M., J. Farrell: Choosing How to Compete: Strategies and
Tactics in Standardization, Journal of Economic Perspectives, 1994
2. Blythe, Jim: Principles and Practice of Marketing , Thomson Learning,
2005
3. Jain, Subhash C.: Marketing Planning & Strategy, 7th edition, South-
Western Pub, 2004
4. Pindyck, Robert S.: Industrial Economics for Strategic Decisions -
Lecture Notes on Networ Eternalities, Sloan School of Management,
MIT, 2009
5. Porter, Michael E.: Competitive Strategy – Techniues for Analyzing
Industries and Competitors, The Free Press, 1998
6. Roubini, Nouriel, Stephen Mihm: Crisis Economics: A Crash Course in
the Future of Finance, Penguin Press HC, 2010
7. Schlesinger, L., J. Heskett: Breaking the cycle of failure in services,
Sloan Management Review, vol. 31, 1991
8. Tanaka, Tatsuo: Network Eternality and Necessary Software
Statistics, IAOS Satellite Meeting on Statistics for the Information
Society, Tokyo, 2001
Prof. d-r Љубомир Дракулевски и м-р Гризелда Петровска
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 69/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 69
THE ROLE OF THE NETWORK EXTERNALITIES
IN MARKET SHARE STRATEGIES
Professor Ljubomir Drakulevski, Ph.D.
Grizelda Petrovska, M.Sc.
Summary
This paper attempts to analye the networ eternalities phenomenon when
choosing the right market share strategy. The Internet, advanced technologies
and maret globaliation can easily amplify and drive the networ eternalities
to etremely positive or etremely negative effects, thus maing the networ
eternalitites a crucial factor for a business success.
Firstly, an eplanation on the networ eternalities characteristics has
been given and the way they work, particularly in sophisticated technologies,
and what kind of techniques companies can employ to achieve a critical mass of
users.
Practice has shown that there are fair chances of monopoly, especially
in the computer and telecommunication industry where networ eternalities
spread fast and operate intensively. The connectivity and compatibility are crucial
factors for determining the change of the market power.
Through real-life business eamples, this paper eplains that what ind of strategy should be used at different phases of market maturity, depends greatly
on the networ eternalities effects presence and who is the one that owns them
at a given moment – the company itself or its competitors.
Keywords: Network E ternalities, Strategy, Strategic Management,
Market Share, Social Networks
Ulogata na mre`nite efekti vo strategiite za osvojuvawe na pazarot
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 70/603
70 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 71/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 71
KREDITNOTO OSIGURUVAWE VO REPUBLIKA
MAKEDONIJA-NEISKORISTEN POTENCIJAL ZA RAZVOJNA BANKARSKIOT I OSIGURITELNIOT SEKTOR?
AVTORI: Prof d-r Drage Janev: Prof d-r Drage Janev Poml.asist.Igor Ivanovski
Apstrakt:
Ulogata na osiguritelniot sektor kako del od finansiskiot
sistem, sî ute ostanuva so ponisko zna~ewe i vlijanie za vkupnata
ekonomija, preku fokusirawe na bazi~nite funkcii na osiguruvaweto.
Povrzanosta i interakcijata na osiguritelniot i bankarskiot
sektor vo Republika Makedonija ostanuva na osobeno nisko nivo, za
razlika od razvienite ekonomii. Me|u ostanatite, edna od mo`nite
to~ki za zaemna poddrka, imaji gi predvid sutinskite razlikipome|u dvata sektori i nivnite distinktivni biznis – modeli,
pretstavuva i osiguruvaweto na finansiskite instrumenti.
Konkretno, bankarskiot i osiguritelniot sektor re~isi
voopto ne gi iskoristuvaat prednostite od osiguruvaweto na
kreditite.
Klu~ni zborovi:kreditno osiguruvawe, pazar na osiguruvawe,bankarski sektor, menaxment na rizik.
God. ekon. fak. t. 46 s. 71 - 86 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 72/603
72 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
SODR@INA
I. Voved
II. Kreditno osiguruvawe- poim, sutina, sostojbi vo
razvienite ekonomii
III . Kreditnoto osiguruvawe vo Republika Makedonija
IV . Zaklu~ok
V. Koristena literatura
I.Voved
Funkcioniraweto i razvojot na finansiskiot sektor e
isklu~itelno zna~ajno za sekoja nacionalna ekonomija. Vo taa smisla,
rastot na vkupnata ekonomija vo Republika Makedonija e nu`no
i presudno povrzan so na~inot na koj funkcionira finansiskiot
sistem vo celina. Konkretno i finansiskiot sistem, a preku nego i
realniot sektor, dominantno se usloveni od rabotata na bankarskiot
sektor. Ulogata na osiguritelniot sektor kako del od finansiskiot
sistem, sî ute ostanuva so ponisko zna~ewe i vlijanie za vkupnata
ekonomija, preku fokusirawe na bazi~nite funkcii na osiguruvaweto.
Povrzanosta i interakcijata na osiguritelniot i bankarskiot sektor
ostanuva na mnogu nisko nivo, za razlika od razvienite ekonomii.Me|u ostanatite, edna od mo`nite to~ki za zaemna poddrka, imaji
gi predvid sutinskite razliki pome|u dvata sektori i nivnite
distinktivni biznis – modeli, pretstavuva i osiguruvaweto na
finansiskite instrumenti. Konkretno, bankarskiot i osiguritelniot
sektor re~isi voopto ne gi iskoristuvaat prednostite na
osiguruvaweto na krediti, osiguruvaweto od finansisiki zagubi i
Prof. d-r Drage Janev i Poml.asist.Igor Ivanovski Drage Janev i Poml.asist.Igor Ivanovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 73/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 73
sli~no. Ako se ima predvid deka bankarskiot sektor vo Republika
Makedonija se odlikuva so:• konzervativen pristap vo menaxiraweto na rizicite, pri
to kreditniot rizik ostanuva osnoven problem prosleden
i so valutniot rizik,
• opredelba valutniot rizik i rizikot od promenata na
kamatnite stapki da se transferiraat vo indirekten
krediten rizik koj se prefrla na kreditokorisnicite,
• zgolemuvawe na nefunkcionalnite krediti vo kontinuitet,osobeno vo periodite na kriza i
• zaostruvawe na kreditnata politika i namaluvawe na
kreditnata aktivnost kako rezultat na sevkupnite interni
i eksterni faktori,
se postavuva dilemata - Zoto bankarskiot sektor ne gi disperzira
spomenatite rizici na osiguritelniot sektor? Vo toj kontekst,
osiguritelniot sektor, koj kako rezultat na sopstvenite funkcionalni
karakteristiki, kako sopstveni~kata struktura, razli~niot biznis
- model, disperziraweto na razli~nite rizici i stabilnosta i
otpornosta na krizi, se razlikuva od bankarskiot sektor, mo`e
na poefikasen na~in da gi prifati i disperzira rizicite so koi
se soo~uva bankarskiot sektor vo Republika Makedonija. Na toj
na~in, e se ostvari optimalizacija vo alokacijata na resursitei e se postigne poefikasna, poevtina, postabilna i zgolemena
ponuda na kreditnite instrumenti preku bankarskiot sektor.
Vpro~em, kreditnoto osiguruvawe vo najiroka smisla na zborot,
e rasprostraneto vo razvienite ekonomii, so naglaseno u~estvo vo
vreme na krizi. Za razlika od toj fakt, kreditnoto osiguruvawe vo
Republika Makedonija e simboli~no, so u~estvo od samo 0,08554% od
Kreditnoto osiguruvawe vo R.M.-neikoristen potencijal za razvoj na
bankarskiot i osiguritelniot sektor?
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 74/603
74 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
vkupnata bruto - polisirana premija, ili samo 0,09049% od premijata
za ne`ivotnoto osiguruvawe.Celta na istra`uvaweto e da ostvari analiza za sostojbite
povrzani so kreditnoto osiguruvawe vo Republika Makedonija,
da gi detektira pri~inite za aktuelnata situacija, koristeji gi
komparativnite iskustva od razvienite ekonomii, za benefitite koi
gi polzuval bankarskiot (bezbednost na plasmanite) i osiguritelniot
sektor(dopolnitelen izvor na sredstva), preku soodvetna zastapenost
na ovoj tip na osiguruvawe. Sekako, toa bi se odrazilo i na pravnite ina fizi~kite lica, koi bi dobile mo`nost za poevtini i podostapni
krediti.
II. Kreditno osiguruvawe- poim, sutina, sostojbi vo razvienite
ekonomii
Kreditnoto osiguruvawe pretstavuva klasi~na forma na
osiguruvawe, iako vo odnos na ostanatite tradicionalni vidovi se
javuva relativno podocna. Voobi~aenata definicija e: „Kreditnoto
osiguruvawe pretstavuva osiguruvawe to gi opfaa raznite
vidovi na emstvo i obvrskite na osiguritelot, deka vrz osnova na
dogovorot za kreditno osiguruvawe e go podmiri pobaruvaweto na
doveritelot, ako dol`nikot vo vreme na rokot na kreditirawe ne
e vo mo`nost da ja ispolni svojata obvrska za plaawe na dolgot”1.
Pojavata i razvojot na kreditnoto osiguruvawe se povrzani so
intenzivniot razvoj na me|unarodnata trgovija, osobeno po Prvata
svetska vojna i osobeno so zgolemuvaweto na rizicite od razli~en
karakter, koi istata ja ote`nuvale ili spre~uvale, a vo funkcija na
1 Тихомир Јовановски, „Економика на осигурување, второ и дополнето издание,Тихомир Јовановски, „Економика на осигурување, второ и дополнето издание,
Скопје,2005 година, 145 стр.
Prof. d-r Drage Janev i Poml.asist.Igor Ivanovski Drage Janev i Poml.asist.Igor Ivanovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 75/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 75
nejzino olesnuvawe i stimulirawe. Iako vo prvo vreme kreditnoto
osiguruvawe e dominantno orientirano kon izvoznite ekonomskiaktivnosti, toa postepeno ja prezema ulogata i na olesnuva~ na
domanata ekonomija i internite transakcii. Vo svetski ramki,
oblastite kade to kreditnoto osiguruvawe e najmnogu zastapeno se:
nadvorenata trgovija, domanata trgovija i proda`ba na stoki i
uslugi vo grade`nata industrija i trgovijata na golemo, kako i vo
delot na javnite investicii. Vo osnova, kreditnoto osiguruvawe,
vpro~em kako i ostanatite formi na transfer na kreditiniotrizik, ja olesnuvaat i ja zabrzuvaat trgovijata i pridonesuvaat za
ekonomskata stabilnost i rast, preku prenesuvawe na rizikot od
kompaniite i javnite institucii na osiguritelite.
Osiguritelnite kompanii preku instrumentot na kreditnoto
osiguruvawe go zatituvaat prodava~ot od rizikot za neplaawe
na obvrskite na kupuva~ot, to mo`e da proizleze kako rezultat na
komercijalni ili vo pobliskata istorija i politi~ki(voeni) rizici.
Vo taa smisla, voobi~aenite i naj~esti formi na komercijalni rizici
pretstavuvaat insolventnosta na kupuva~ot ili negovata nesposobnost
za podmiruvawe na obvrskite vo dogovorenoto ili odlo`enoto vreme za
plaawe, to pak e najfrekventnata forma za postoewe i aktivirawe
na kreditnoto osiguruvawe. Razvojot na politi~kite odnosi i
nastani vo pobliskata svetska istorija, gi primora osiguritelitepokraj komercijalnite rizici, da gi pokrivaat i obetetuvaat i
kratkoro~nite politi~ki rizici, vo koja grupa spa|aat arbitrarnite
i diskrecioni odluki na vladite za prekinuvawe na plaawata i
komercijalnite transferi, administrativnite odluki za ukinuvawe
na licencite i dozvolite za obavuvawe na dejnosta na subjektite,
~estite promeni na legislativata, pa sî do najtekite formi na
Kreditnoto osiguruvawe vo R.M.-neikoristen potencijal za razvoj na
bankarskiot i osiguritelniot sektor?
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 76/603
76 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
vojna ili gra|anski konflikti. Vo taa smisla, vidovite rizici koi
se pokrivaat, vlijaat i na aktivnostite na osiguritelite vo nasoka napodelba na prezemawata na kratkoro~nite i srednoro~nite kreditni
osiguruvawa od strana na privatnite osiguriteli, za razlika od
dolgoro~nite kreditni pobaruvawa koi se predmet na garancija na
dr`avnite, odnosno javnite izvozno - kreditni agencii.
Vo razvienite ekonomii, kreditnoto osiguruvawe kako
instrument na osiguritelnite kompanii se razviva paralelno
so aktivnostite na bankarskiot sektor i ostanatite kreditniinstitucii. Iako vo osnova, kreditnoto osiguruvawe, no i ostanatite
instrumenti na osiguritelniot pazar se konkurenti na bankarskite
instrumenti kako faktoringot, kreditnite pisma, sekjurizaciite
ili kreditnite svopovi, sepak na makro - nivo, tie ja izvruvaat
re~isi identi~nata funkcija, a vo krajna instanca mo`at da deluvaat
i komplementarno, rezultiraji so zgolemena stabilnost na
finansiskiot sektor vo celina, namaleni premii i kamatni stapki i
zgolemena sigurnost vo transakciite, preku apsorpcija na nastanatite
zagubi. Dotolku povee to, vo svetskata ekonomija, proda`bata na
kredit iznesuva povee od edna tretina od celokupnata aktiva na
nefinansiskite kompanii, potvrduvaji ja va`nosta od kreditnoto
osiguruvawe kako forma za zatita i stimulirawe na kreditnite
komercijalni odnosi. Vo taa smisla, konkretnite prednosti nakreditnoto osiguruvawe se poveedimenzionalni i imanentni za
odr`liv i zdrav ekonomski sistem, bideji na toj na~in finansiskite
institucii i kompaniite - doveriteli go transferiraat rizikot za
naplata na osiguritelite, koi blagodarenie na sopstvenata kreditna
ekspertiza, finasiska mo i diverzifikacija na rizicite, mo`at
istite rizici da gi apsorbiraat, i vo isto vreme dobivaat pristap do
Prof. d-r Drage Janev i Poml.asist.Igor Ivanovski Drage Janev i Poml.asist.Igor Ivanovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 77/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 77
sovetodavni i profesionalni uslugi za menaxirawe na kreditniot
rizik. Preku kreditnoto osiguruvawe kompaniite se zatituvaatod problemite so likvidnosta i insolventnosta, na ist na~in kako
to se namaluva ranlivosta i zakanite za bilansite i zarabotkite na
akcionerite preku soodvetnata zatita na sredstvata. Dopolnitelno,
preku ispolzuvawe na osiguritelniot instrument, se ovozmo`uva
i esencijalen i pokvaliteten pristap do bankarskite krediti i
instrumenti, i se stimulira ponatmonata kreditna proda`ba na
stoki i uslugi, koja za odredeni ekonomski sektori e nezamenliva.Optimalnata upotreba na kreditnoto osiguruvawe i kako
faktor za razvoj na osiguritelnata industrija, i kako faktor za
poddrka na trgovijata, vo osnova e ovozmo`eno so upotrebata na
specifi~niot biznis - model vo osiguruvaweto, i so ispolzuvawe
na osnovnata karakteristika na osiguruvaweto za kreirawe na
dovolno golemo i diverzificirano portofolio na rizici, kako i
so upotreba na kreiranata informaciona baza, znaewa i vetini za
sledewe, optimalizacija i prevenirawe na prezemenite rizici preku
specifi~nite miksovi na kreditnite limiti, stapkite na premijata
i rizicite. Dopolnitelen faktor za upotrebata na kreditnoto
osiguruvawe pretstavuva i ponatamoniot transfer na rizikot
preku mehanizmite na reosiguruvaweto.
Ogromniot potencijal vo kreditnoto osiguruvawe le`i vofundamentalnite razliki pome|u osiguritelniot i bankarskiot
sektor. Prednostite na osiguritelniot sektor osobeno doa|aat do
izraz za vreme na krizi i nestabilnosti, kako to toa bee slu~aj
so poslednata svetska finansiska kriza, koja predizvika seriozni
turbulencii i propa|awe na del od bankarskiot sektor, a to
pak rezultirae so dramati~ni posledici vo realniot sektor i
Kreditnoto osiguruvawe vo R.M.-neikoristen potencijal za razvoj na
bankarskiot i osiguritelniot sektor?
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 78/603
78 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
namaluvawe na kreditniot potencijal za vreme i po krizata. Sepak,
sistemskite razliki na osiguruvaweto ne predizvikaa pogolemipotresi vo osiguritelnata industrija, potenciraji ja nejzinata
rezistentnost, a so toa i pogolema orientiranost vo poddrka na
kreditnoto rabotewe na kompaniite.
Nivnite razliki mo`at da se grupiraat vo najmalku osum
oddelni grupi2. Spored opfatot na dejnosta, odnosno biznisot,
osiguritelnite kompanii gi odlikuva pomal opfat na biznis -
proizvodite i portfolijata, uslugite i biznis - modelite, vo tokako osnova se javuva diverzifikacijata i transformacijata na
rizikot. Vo odnos na izvorite na sredstvata, odnosno kreiraweto na
fondovite, osiguritelnite kompanii se dominantno finansirani od
osigurenicite, preku premiite za osiguruvawe i se pomalku zavisni
od akcionerskiot kapital i dolgovite. Mnozinstvoto od izvorite
na sredstvata se idni i dolgoro~ni, to ja kreira stabilnosta na
bilansite, kako to aktivata i pasivata, odnosno sredstvata i
obvrskite se zna~itelno povrzani.
Dopolnitelen aspekt na razlika me|u osiguritelnite kompanii
i bankite pretstavuva i strukturata na bilansite. Kaj prvite, tie
se ednostavni i ekonomski stabilni, orientirani kon osobeno
dolgoro~nite imateli na polisi i akcionerski obvrski. Nivna
specifi~na karakteristika pretstavuvaat generalno niskiteinvesticiski zagubi, to se dol`i na konzervativnite investiciski
portfolija, ograni~ena upotreba na me|usebno pozajmuvawe i
dol`ewe, kako i ograni~en transfer na rizikot vrz pazarite
na kapital. Poseriozno otstapuvawe se registrira vo odnos na
likvidniot rizik. Osiguritelniot sektor se odlikuva so ograni~ena
izlo`enost na likvidniot rizik, bideji sredstvata od premiite
2 CEA,Insurance:A uniqe sector.Why insurers differ from banks,2010CEA,Insurance:A uniqe sector.Why insurers differ from banks,2010
Prof. d-r Drage Janev i Poml.asist.Igor Ivanovski Drage Janev i Poml.asist.Igor Ivanovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 79/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 79
na osiguritelite ne mo`at da se povle~at brzo i odedna kako
rezultat na diskrecionata odluka na osigurenicite, ili paktoa e ednistveno mo`no so plaawe na sosodvetni penali koi se
destimulira~ki vo taa odluka.Posledovatelno, i obvrskite - na
primer, golemite poedine~ni teti, imaat dolgoro~en karakter i
nekoga poveegodino isplaawe. Koga stanuva zbor za rizikot,
odnosno za toa kolku rizikot e transparenten i e del od sopstvenosta
kaj osiguritelite, postoi visoka inicijativa za objektivna procena
i vrednuvawe na rizikot, bideji tie na svoite bilansi, kakodel od sopstvenosta, zadr`uvaat ogromen del od rizikot i ne go
transferiraat na drugi subjekti ili poedinci. Vpro~em, 80% od
rizicite vo ne`ivotnoto, 95% od rizicite vo `ivotnoto i celosni
100% od rizicite vo osiguruvaweto od odgovornost, pa|aat na tovar
na osiguritelite. Interpovrzanosta vo osiguritelniot sektor e
mnogu mala i dominantno se odnesuva vo delot na reosiguruvaweto,
kade postojat istite standardi i sistemi na zatita kako i vo
primarnoto, direktno osiguruvawe. Toa zna~i deka e malku verojatno
insolventnosta ili propa|aweto na oddelen osiguritel da predizvika
sistemski rizik za ekonomijata, zaradi visokata supstitucija
pome|u osiguritelite i nivnata pomala finansiska ranlivost. Vo
osiguritelniot sektor, nestabilnosta, nepostojanosta na biznisot e
niska, bideji osiguruvaweto e dolgoro~no orientiran biznis, kadeosiguritelnite polisi se poveegodini.Vo odnos na menaxmentot
so aktivata i pasivata, kako i vo odnos na investicioniot menaxment,
osiguritelite gi karakteriziraat podolgoro~ni obvrski od sredstva,
to go pravi nivniot investicionen menaxment konzervativen i voden
od aspekt na obvrskite. Kone~no, site ovie razliki ja postavuvaat
potencijalnata korist od upotrebata na kreditnoto osiguruvawe
Kreditnoto osiguruvawe vo R.M.-neikoristen potencijal za razvoj na
bankarskiot i osiguritelniot sektor?
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 80/603
80 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
kako eden od instrumentite na osiguruvaweto. Vo poslednata dekada
istoto seriozno se zgolemuva, iako e mnogu pomalku zastapeno odostanatite formi na ne`ivotnoto osiguruvawe. Iako procenkite se
deka trgovijata i ponatamu e se zgolemuva od porastot na svetskiot
BDP, neto to bee prekinato za vreme na krizata (kako to
zgolemenoto nivo na specijalizacija vo proizvodstvoto e kreira
povee fazi, faktori koi neminovno vlijaat na porast na kreditnoto
osiguruvawe), sepak, iznosot vo svetski ramki ni oddaleku ne gi
izrazuva potencijalnite mo`nosti i potrebi, kvantificirajigo kreditnoto osiguruvawe na pomalku od 1% od vkupnite premii,
geografski dominantno postaveno vo Zapadna Evropa. Zabele`liv e
faktot deka penetracijata na kreditnoto osiguruvawe iznesuva samo
30% od potencijalniot pazar, so sî ute nedovolna apsorpcija od
strana na malite i sredni kompanii, koi bi trebalo i da pretstavuvaat
najgolemi korisnici na osiguritelniot instrument.
III. Kreditnoto osiguruvawe vo Republika Makedonija
Postoeweto i upotrebata na instrumentot kreditno
osiguruvawe, vo Republika Makedonija e nu`no vrzan so atributite
na funkcionirawe na osiguritelniot pazar vo celina. Konkretno,
kreditnoto osiguruvawe e nezna~itelen segment na osiguritelniot
pazar koj e nedovolno razvien, so niska penetracija na premiite
vo odnos na BDP, kako i niska gustina na premiite po `itel.
Iako vo poslednite dve godini brojot na domani osiguritelni
kompanii(11 za ne`ivotno osiguruvawe i 3 za `ivotno osiguruvawe,
6 drutva za zastapuvawe vo osiguruvaweto kako i 14 osiguritelni
brokeri) se zgolemi, prosleden i so vlezot na renomirani stranski
kompanii na pazarot, sepak, osiguritelniot pazar ostanuva
Prof. d-r Drage Janev i Poml.asist.Igor Ivanovski Drage Janev i Poml.asist.Igor Ivanovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 81/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 81
dominantno homogeniziran na ne`ivotnoto osiguruvawe za smetka
na `ivotnoto, a vo ramkite na ne`ivotnoto osiguruvawe fokusiranna zadol`itelnoto i dobrovolno osiguruvawe na motorni vozila i
osiguruvaweto na imot.
Vo taa smisla, iako potencijalot za kreditnoto osiguruvawe e
ogromen, toa voopto ne e iskoristeno, i vo kontinuitet e svedeno
na marginalni vrednosti. Vpro~em, sostojbata vo Republika
Makedonija e paradoksalna. Eden od najgorlivite problemi na
realniot sektor e finansiraweto na delovnite aktivnosti,imaji ja predvid konzervativnata i restriktivnata politika na
bankarskiot sektor vo delot na kreditiraweto, prosledena so visoki
kamatni stapki i ogromnite barawa za obezbeduvawe na kreditnite
pobaruvawa. Od druga strana, izrazenite problemi so likvidnosta
vo ekonomijata, vlijaat destimulira~ki na mo`nostite za dogovorno
kreditirawe pome|u kompaniite. Site ovie faktori bi bilo
logi~no da vlijaat na potencijalno iskoristuvawe na prednostitena kreditnoto osiguruvawe od strana na osiguritelnite kompanii,
kako vo relaciite od bankite kon osiguritelite, taka i pome|u
samite kompanii. Vpro~em, tokmu kreditnoto osiguruvawe mo`e
da pretstavuva adekvaten odgovor na klasi~nite formi na rizici
koi se visokoprisutni vo ekonomijata i osobeno vo bankarskoto
rabotewe, a izrazeni preku komercijalnite rizici za neplaawe ili
prolongiraweto na plaaweto na dolgot, kako i insolventnosta nafirmite i politi~kite rizici pretstaveni preku manifestaciite
na nestabilnost i latentni krizi. Ako se pogledne strukturata na
pasivnite kamatni stapki, e se konstatira deka nivniot realen
iznos e povee od dvapati povisok od referentnata kamatna stapka na
Narodnata banka. Ova samo go potvrduva ogromniot iznos na cenata
na kreditniot rizik, sostaven i od komercijalniot i od politi~kiot
Kreditnoto osiguruvawe vo R.M.-neikoristen potencijal za razvoj na
bankarskiot i osiguritelniot sektor?
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 82/603
82 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
rizik, no i od valutniot rizik i rizikot od promenata na kamatnite
stapki, koj vo forma na indirekten rizik mehani~ki se transferirana kreditokorisnicite, praveji gi kreditite isklu~itelno skapi.
Ottamu, neprifatliv e faktot to otsustvuva pogolema zastapenost
na kreditnoto osiguruvawe, koe mo`e da vlijae pozitivno od povee
aspekti. Prvo, toa mo`e seriozno da vlijae na zgolemenata kreditna
ponuda, od aspekt na zajaknuvawe na sigurnosta na bankarskite
plasmani, i zatita na sredstvata na kompaniite.Vtoro, kreditnoto
osiguruvawe e ja zgolemi konkurencijata vo uslovite na kreditnataponuda, i na toj na~in e vlijae na namaluvawe, pome|u ostanatite
faktori, i na visinata na kamatnite stapki.Treto, e ja zgolemi
akumulacijata na sredstvata na osiguritelnite kompanii i po osnov
na premijata za kreditno osiguruvawe, so racionalno vklu~uvawe
na rizicite vo postoe~kite portfolija koi se vo sostojba istite da
gi apsorbiraat.I ~etvrto, neminovno e vlijae na zajaknuvawe na
menaxerskite i informacioni znaewa i vetini na osiguritelite, avo nasoka na procenka, prevencija i zatita od rizicite. Faktorite
koi negativno vlijaat na kreditnoto osiguruvawe se isto taka
prisutni. Vo prva instanca, toa e slabata povrzanost na bankite so
osiguritelite, to rezultira so re~isi nepostoe~kata opredelba
na bankite da gi osiguruvaat svoite kreditni plasmani. Spored
podatocite na Narodnata banka na RM3, vo 2007 godina, samo 0,05%
od vkupnite bankarski krediti se osigureni so ovoj instrument odstrana na edna banka, vo iznos od 0,1% od vkupnite bruto - premii
za osiguruvawe. Vo 2008 godina, dve banki koristele kreditno
osiguruvawe vo iznos od 275 milioni denari, to pretstavuva 0,16%
od vkupnite bruto - krediti, i so 3 milioni denari premija iznesuvaat
3 Извештај за финансиската стабилност во Република Македонија во
2007,2008, 2009 година, Народна банка на Република Македонија
Prof. d-r Drage Janev i Poml.asist.Igor Ivanovski Drage Janev i Poml.asist.Igor Ivanovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 83/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 83
0,05% od vkupnite bruto - premii na osiguritelite. Sostojbata se
vlouva vo 2009 godina, koja iako krizna i so seriozni posledici nakreditnata aktivnost, se odlikuva so kreditno osiguruvawe na krediti
vo iznos od samo 0,004% od vkupnite bruto - krediti, postavuvaji ja
bruto - polisiranata premija za kreditno osiguruvawe za 2009 godina
vo iznos od samo 109.000 denari4. Negativnata slika se zaokru`uva so
faktot koj poka`uva deka vo 2010 godina nitu edna banka ne izvrila
osiguruvawe na odobreni krediti kaj drutvata za osiguruvawe5.
Vtorata pri~ina e otsustvoto na informiranost na potencijalniteklienti za kreditnoto osiguruvawe, to predizvikuva biznis -
edinkite i nefinansiskite kompanii da bidat orientirani kon
klasi~nite bankarski instrumenti za obezbeduvawe. Tretata pri~ina
pretstavuva nedovolnata fokusiranost na osiguritelnite kompanii
kon ovoj instrument i predominantnoto polzuvawe na ostanatite
formi na ne`ivotno osiguruvawe, to mo`ebi e posledica na
visokiot koeficent na teti od kreditnoto osiguruvawe, koj se dvi`ipovee od 90%, i sî ute nedovolnata podgotvenost za investirawe vo
sovremenite sistemi za menaxirawe so rizicite. Sekako, na krajot,
ovie faktori vlijaat i na nedovolno konkurentnata premija, odnosno
cenata na samoto osiguruvawe.Site ovie elementi predizvikuvaat
ne samo nedovolno iskoristuvawe na potencijalot na kreditnoto
osiguruvawe, tuku i eliminirawe na komplementarnata funkcija
na osiguruvaweto vo funkcioniraweto na bankarskiot sektor, a vonasoka na stimulirawe na zgolemena, odr`liva i sigurna kreditna
ponuda.
4 Годишен извештај за состојбата и движењата на осигурителниот секторво Р.Македонија за 2009 година, Агенција за супервизија на осигурувањето, 2010година5 Извештај за финансиската стабилност во Република Македонија во 2010
година, Народна банка на Република Македонија
Kreditnoto osiguruvawe vo R.M.-neikoristen potencijal za razvoj na
bankarskiot i osiguritelniot sektor?
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 84/603
84 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
IV. Zaklu~ok
Kreditnoto osiguruvawe kako instrument na osiguritelniot
pazar sî ute ne e dovolno zastapen, a potencijalnite benefiti
necelosno se iskoristeni. Sepak, procenkite na svetskite osiguriteli
se deka vo sledniot period se o~ekuva zabrzan rast na u~estvoto na
kreditnoto osiguruvawe vo segmentot na ne`ivotnoto osiguruvawe.
Zazdravuvaweto na svetskata ekonomija po krizata, neminovno
e vlijae na zgolemuvawe na pobaruva~kata, kako i na brojot naponuduva~ite i rizicite koi tie gi nosat, to pak od svoja strana
e pridonese za podobruvawe na diverzifikacija na portofolioto
na rizicite. Toa pretstavuva ansa za osiguritelnata industrija,
koja so podobro istra`uvawe i analizi na rizicite i pazarot, mo`e
da go nadgradi sopstveniot menaxment na rizikot, ponuduvaji
soodvetno i kompetitivno kreditno osiguruvawe. Vo taa nasoka, se
o~ekuva osiguritelnite kompanii i ponatamu da ja iskoristuvaatsvojata prednost od ogromniot broj korisnici, posebniot pazar i
istra`uvaweto na rizicite, snabduvaji gi bankite i ostanatite
subjekti so kreditni informacii i ostanati uslugi, no vo isto vreme
i da ovozmo`uvaat konkurentna ponuda na kreditnoto osiguruvawe,
osobeno vo delot na malite i srednite pretprijatija, kade potrebata
od evtino, ednostavno i efikasno kreditno osiguruvawe e najmnogu
potrebno.Razvojot na kreditnoto osiguruvawe vo Republika Makedonija e
usloveno so razvojot na osiguritelniot pazar, kako i so negovata
integriranost so bankarskiot pazar, a vo ramkite na finansiskiot
sistem vo celina. Sepak, za prvi~no iskoristuvawe na negoviot
potencijal, potrebni se inicijalni i konkretni ~ekori. Prvo,
potrebno e pointenzivno orientirawe na osiguritelnite kompanii
Prof. d-r Drage Janev i Poml.asist.Igor Ivanovski Drage Janev i Poml.asist.Igor Ivanovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 85/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 85
kon podobruvawe na sopstveniot menaxment so rizicite od operativen,
informacionen i kadrovski karakter, za da se ostvari i soodvetnakvalitativna ponuda na ovoj instrument. Vtoro, nu`na e zgolemenata
integracija i povrzanost pome|u bankite i osiguritelite, vo nasoka
na pogolemo koristewe na kreditnoto osiguruvawe od strana na
bankite, to na sreden i dolg rok e vlijae na namaluvawe na kamatnite
stapki i premii, a zaradi transferirawe na visokiot krediten rizik
na osiguritelite koi se vo podobra kondicija za negovo apsorbirawe
vo odnos na bankarskiot sektor i negovite tradicionalni formi zazatita. I treto, neophodna e pogolema informiranost na biznis
- subjektite za prednostite na kreditnoto osiguruvawe, to sekako
bi vlijaelo na negova povisoka pobaruva~ka-fakt koj kombiniran so
eventualnata zgolemena ponuda, e rezultira so dostapno, poevtino
i optimalizirano kreditno osiguruvawe od aspekt na premiite,
rizicite i tetite. Vo sekoj slu~aj, zastapenosta na kreditnoto
osiguruvawe e pridonese i za zgolemena, posigurna i poevtinakreditna ponuda, no i za generalen razvoj na osiguritelniot pazar i
finansiskiot sistem na Republika Makedonija.
V.Koristena literatura
1.Tihomir Jovanovski, „Ekonomika na osiguruvawe”, Skopje, 2005
godina2.Agencija za supervizija na osiguruvaweto,Godien izvetaj zaodien izvetaj zasostojbata i dvi`ewata na osiguritelniot pazar vo R.Makedonija vo2007,2008,2009 godina3.Izvetaj za finansiska stabilnost vo Republika Makedonija za2007,2008,2009,2010 godina, Narodna banka na Republika Makedonija4.Credit insurance and surety:solidifying commitments, Swiss Re, 2006Credit insurance and surety:solidifying commitments, Swiss Re, 20065. CEA,Insurance:A uniqe sector.Why insurers differ from banks,2010
Kreditnoto osiguruvawe vo R.M.-neikoristen potencijal za razvoj na
bankarskiot i osiguritelniot sektor?
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 86/603
86 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
CREDIT INSURANCE IN REPUBLIC OF MACEDONIA-UNUSED
POTENTIAL FOR DEVELOPMENT OF THE BANKING AND
INSURANCE SECTOR?
AUTHORS:PROF.Ph.d. DRAGE JANEV
JUNIOR TEACHING ASSIST. IGOR IVANOVSKI
Abstract:
The role of the insurance sector as part of the nancial system remains
with relatively low signicance and impact on the overall economy, by focusing on
the basic functions of insurance. The connection and interaction of insurance and
banking sector in Republic of Macedonia remains quite low, unlike in developed
economies. One of the possible points of mutual support, among others,taking
into account the essential differences between the two sectors and their distinct
business models, is the insurance of nancial instruments. In particular, baning
and insurance sector hardly eploit the benets of credit insurance.
Keywords: credit insurance, insurance market, banking sector, risk
management.
Prof. d-r Drage Janev i Poml.asist.Igor Ivanovski Drage Janev i Poml.asist.Igor Ivanovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 87/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 87
EVALUACIJA NA POLITIKITE NA TRIAGOLNIKOT
NA ZNAEWE I NEGOVATA ULOGA VO GRADEWETO NAEKONOMIJA BAZIRANA NA ZNAEWE VO REPUBLIKA
MAKEDONIJA
Prof. d-r Sao Josimovski
Apstrakt
Istra`uvawata, obrazovanieto i inovaciite pretstavuvaat
tri strani na tiagolnikot na znaewe, pri to pretstavuvaat
centralni pottiknuva~i na optestvata i ekonomiite koi
se baziraat na znaewe. Potrebata od efikasna koordinacija na
aktivnostite vo ramkite na triagolnikot na znaewe kako na
nacionalno, taka i na me|unardno nivo, e istaknato vo povee
politiki i merki na Evropskata Unija (EU). Republika Makedonija,kako zemja- kandidat za ~lenstvo vo EU, preku nacionalnite
politiki i merki gi sledi preporakite na EU, koi se odnesuvaat
na triagolnikot na znaewe, prilagoduvaji se na novite razvojni
nasoki na istra`uvawata i inovaciite, koi pred s# se sogleduvaat
vo konceptot otvoreni inovacii, odnosno vo internacionalizacija
na istra`uvawata i vo inovacii bazirani na istra`uvawa. Za
opiuvawe na karakteristikite na nacionalnite politiki iocenuvaweto na nivniot razvoj od aspekt na Lisabonskite celi
i Evropskata strategija za pameten, odr`liv i inkluziven rast-
Evropa 2020, vo ramkite na ERAWATCH inicijativata za 2010 godina,
za prv pat za Republika Makedonija se izgotvuva Analiti~ki
izvetaj 1. Vo ramkite na ovoj trud, avtorot, koj e i oficijalen
1 Analiti~kiot izvetaj e izgotven vo ramkite na proektot Support to the
Monitoring and Analysis of Knowledge Triangle Policies in Europe (K3FC), Framework serv-
God. ekon. fak. t. 46 s. 87 - 102 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 88/603
88 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
korespondent za Republika Makedonija vo ramkite na ERAWATCH-
inicijativata, e gi prezentira osnovnite ocenki na nacionalnitepolitiki i merki koi se vo nasoka na poddrka na triagolnikot na
znaewe, i toa od aspekt na poddrka na optestvoto i ekonomijata
na znaewe.
Klu~ni zborovi: triagolnik na znaewe, istra`uvawe i
razvoj, inovacii, politiki za istra`uvawe i razvoj, Republika
Makedonija
Voved vo EU vizijata za Evropskata istra`uva~ka oblast
Evropskata komisija vo povee svoi politiki i merki
vo periodot po 2000 godina, ja istakna potrebata od efikasna
koordinacija na aktivnostite vo ramkite na triagolnikot na
znaewe kako na nacionalno, taka i na me|unarodno nivo. Glavnatacel na Lisabonskata strategija usvoena vo 2000 godina, e razvojot na
ekonomijata na Evropskata Unija (EU) koja e se bazira na znaewe i
nejzino pozicionirawe kako najkonkurentna ekonomija vo svetot do
2010 godina. Vo nasoka na poddrka na Lisabonskata cel vo 2000 godina,
kreiran e edinstven evropski prostor za istra`uvawe, a vo 2002 godina
e postavena konkretna cel, 3% od bruto domaniot proizvod (BDP)
da se izdvojuva za istra`uvawe i razvoj (I&R) do 2010 godina, od koidve tretini da se izvruvaat od strana na privatniot (biznis) sektor.
Edinstveniot prostor za I&R e poznat kako Evropska istra`uva~ka
oblast (European Research Area-ERA), pri to istata e poddr`ana so
povee inicijativi koi se baziraat na pottiknuvawe na znaeweto,
inovaciite i internacionalizacijata na I&R. Takvi inicijativi seice contract 151364-2009 A08-BE, spored unificiran terk prifaten od Evropskata
komisija
Prof. d-r Sao Josimovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 89/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 89
ERAWATCH, ERA-NET - emite, INCO-NET, tehnolokite platformi
i zaedni~kite tehnoloki inicijativi, Evropskiot strateki forumna istra`uva~ki infrastrukturi (European Strategy Forum on Research
Infrastructures – ESFRI) – ESFRI) i drugi. I pokraj prezemenite inicijativi,
vo 2008 godina e konstatirano deka EU nema da mo`e da go ostvari
osnovniot target postaven vo 2002 godina, pri to vkupnite trooci
za I&R kako procent od BDP vo EU 27 - zemjite vo 2008 godina,
iznesuvale samo 1.85 (Eurostat, 2010), glavno poradi neispolnuvawe na
targetot od strana na privatniot sektor. Dopolnitelno, statisti~kie utvrdeno deka neispolnuvaweto na targetot na privatniot sektor e
povrzano so strukturata na ekonomijata na EU, ~ij procentualen del
za visoki tehnologii e pomal od onoj na SAD. Isto taka, zabele`ano
e deka za 6 godini delot na EU vo vkupnite svetski trooci za I&R se
namalil za 7.6%, dodeka delot na EU vo vkupnite svetski aplikacii za
patenti za istiot period se namalil duri za 15% (Analytical report, 2011).
So drugi zborovi, brzinata na trendot na opa|awe na realizacijataod istra`uvawata e dvojno pogolema od brzinata na trendot na
opa|aweto na troocite, za razlika od aziskite ekonomiii, vo koi
realizacijata od istra`uvawata izrazena preku patentni aplikacii
e so pogolem intenzitet na rast od intenzitetot na rast na troocite
za I&R. Poradi vakvite trendovi vo zemjite na EU, vo periodot 2008-
2010 godina, doneseni se nekolku novi inicijativi vo ramkite na
kreiraweto na vizijata za ERA 2020. Inicijativite se odnesuvaat nazgolemuvawe na mobilnosta na istra`uva~ite, kreirawe na zaedni~ki
programi za istra`uvawe, kreirawe na prvoklasni evropski
istra`uva~ki infrastrukturi, transfer na znaewe i sorabotka
pome|u javniot sektor, univerzitetite i industrijata i me|unarodna
sorabotka vo oblasta na I&R. Celta na ovie inicijativi e zajaknuvawe
na koordinacijata i na efikasnosta na nacionalnite i EU politiki
Evaluacija na politikite na triagolnikot na znaewe i negovata uloga vo gradeweto
ekonomija bazirana na znaewe vo R.M.
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 90/603
90 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
i merki koi se odnesuvaat na triagolnikot na znaewe, so poseben
akcent na sistemsko sledewe na interakciite pome|u politikite imerkite od razli~nite strani na triagolnikot, kako i efektite od
niv.
Konceptot na otvoreni inovacii, eden od poslednite koi go
voveduva Evropskata komisija za zajaknuvawe na ERA, pretstavuva
odraz na realnosta deka kompaniite s# pomalku i pomalku mo`at da
si dozvolat zatvoreni I&R aktivnosti. Toa zna~i deka kompaniite
moraat da sorabotuvaat so drugi nacionalni i me|unarodniorganizacii, vklu~uvaji gi univerzitetite, javnite institucii
i ostanatite kompanii. Vakvite inicijativi treba da go olesnat
dvi`eweto na znaeweto pome|u razli~ni zemji, so razvivawe na ramki
za poddrka na zaedni~ki istra`uva~ki platformi. Instituciite
od visokoto obrazovanie imaat klu~na uloga vo ovie procesi, preku
obezbeduvawe na kvalifikuvani kadri za istra`uvawe i razvoj, no
istovremeno treba da se ima predvid deka tie imaat potreba od pristapdo najsovremenite tehnologii so cel obezbeduvawe na kvalitetno
obrazovanie.
Vo mart 2010 godina Evropskata komisija ja prifati
strategijata naslednik na Lisabonskata strategija, Evropa 2020-
Evropska strategija za pameten, odr`liv i inkluziven rast. Novata
strategija se bazira na I&R, pri to anticipirani se najnovite
trendovi vo oblasta na I&R, a toa se internacionalizacija naI&R i inovacii bazirani na istra`uvawe. Novite kompetencii na
Evropskata komisija vo odnos na I&R se odnesuvaat na pettata sloboda
za znaeweto i zgolemuvawe na sinergiskite efekti i integracijata
na I&R so inovaciite.
Strategijata Evropa 2020, pokraj reformskite zafati na nivo
na EU, predviduva i reformski zafati na I&R i inovaciskite sistemi
Prof. d-r Sao Josimovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 91/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 91
na zemjite - ~lenki na EU. Reformiraweto na sistemite treba da bide
vo nasoka na zajaknuvawe na vrskite pome|u univerzitetite, odnosnovisokoto obrazovanie, I&R i privatniot sektor, pottiknuvawe
na me|unarodnata sorabotka, kako i pottiknuvawe na privatnite
investicii vo I&R preku finansiski olesnuvawa. Nacionalnite
strategii treba da go sodr`at targetot vkupnite trooci za I&R
da bidat 3% od BDP do 2020 godina. Vizijata za ERA 2020, koja se
ogleduva preku sorabotka i slobodna cirkulacija na istra`uva~i,
znaewe i tehnologii, kako i preku obezbeduvawe na atraktivni usloviza obavuvawe na istra`uvawa i investirawe vo I&R, e mapirana vo
serija na strategiski celi so jasni relevantni indikatori i targeti
za nivno polesno monitorirawe i sledewe.
Republika Makedonija vo Evropskata istra`uva~ka oblast
Republika Makedonija, kako zemja - kandidat za ~lenka naEU od 2005 godina, preku nacionalnite politiki i merki gi sledi
preporakite na EU koi se odnesuvaat na triagolnikot na znaewe,
prilagoduvaji se na novite razvojni nasoki na istra`uvawata i
inovaciite, koi pred s# se ogleduvaat vo internacionalizacija na
istra`uvawata i vo inovacii bazirani na istra`uvawa. Vo 2008 godina,
za prv pat e pretstaven I&R profilot na Republika Makedonija vo
ramkite na ERAWATCH portalot, vo standardiziran ablon, kojovozmo`uva pregled i uvid na relevantni segmenti na I&R sektorot,
kako i relevantna sporedba na makedonskiot istra`uva~ki sistem so
sistemite na ostanatite zemji - ~lenki na ERA.
Prviot Analiti~ki izvetaj za Republika Makedonija
e izgotven vo 2010 godina, isto taka vo ramkite na ERAWATCH
inicijativata. [ablonot na izvetajot e standarden za site zemji koi
Evaluacija na politikite na triagolnikot na znaewe i negovata uloga vo gradeweto
ekonomija bazirana na znaewe vo R.M.
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 92/603
92 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
se opfateni so ERAWATCH inicijativata, so cel polesna sporedba
na podatocite i polesno ocenuvawe na politikite i merkite koise odnesuvaat na aktivnostite na triagolnikot na znaewe. Glavna
cel na analiti~kiot izvetaj e opiuvawe na karakteristikite na
nacionalnite politiki i ocenuvaweto na nivniot razvoj od aspekt na
strategiskite celi sodr`ani vo vizijata na EU za ERA do 2020 godina.
Sporedbenite analizi na osnovnite I&R statistiki, poka`uvaat
deka makedonskiot istra`uva~ki sistem zaostanuva vo razvojot vo
sporedba so I&R sistemite na EU 27 - zemjite. Za podobro razbirawena ovie razliki, kako i ocenkite za tekovnite nacionalni politiki
i merki, potrebno e da se imaat predvid optestveno-ekonomskite
i politi~kite nastani vo Republika Makedonija vo periodot od
nejzinoto osamostojuvawe vo 1991 godina, sî do denes.
Ekonomskite problemi so koi se soo~i Republika Makedonija
po osamostojuvaweto vo 1991 godina, prestruktuiraweto na
stopanstvoto i procesot na privatizacija, rezultiraa so postojanonamaluvawe na obemot na aktivnostite na I&R vo naredniot period
vo site sektori na izvruvawe. Najizrazen pad bee zabele`an
vo privatniot sektor, pri to minimumot bee postignat vo 2003
godina, koga troocite za I&R vo istiot iznesuvaa samo 1.4% od
vkupnite trooci za I&R vo zemjava (DZS, 2004 god.). Za sporedba,
soodvetniite trooci za I&R vo privatniot sektor vo EU zemjite
e nad 50% (Eurostat, 2010 god.). Dopolnitelno, vkupnite trooci zaI&R na Republika Makedonija kako procent od BDP vo periodot
po 2000 godina se osum do deset pati pomali od prose~nite trooci
vo EU 27 - zemjite. Kako rezultat na vakvoto zapostavuvawe na I&R
sektorot vo zemjava, a pred s# na privatniot sektor, konkurentskata
sposobnost na makedonskite pretprijatija na globalnite pazari bee
i s# ute e relativno niska.
Prof. d-r Sao Josimovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 93/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 93
Najgolemite izvriteli na I&R aktivnosti vo zemjava se
dr`avnite univerziteti i javnite instituti, za razlika od zemjiteso razvien I&R sistem, kade to glavni izvriteli se edinicite
od privatniot sektor. Vo ramkite na privatniot sektor, nose~kiot
segment na I&R i inovativni aktivnosti se golemite pretprijatija,
dodeka u~estvoto na malite i srednite pretprijatija (MSP) e
nezna~itelno. Taka na primer, dodeka pogolemiot del od golemite
kompanii se bavat so inovacii, toa go pravat samo 11.3% od MSP
preku voveduvawe na novi proizvodi ili procesi, samostojno ili vosorabotka so drugi kompanii (CONTESTI, 2011).
Strukturata na nacionalnata ekonomija i izvozot se nepovolni
od aspekt na I&R i inovativnite aktivnosti. Taka na primer,
stapkata na vrabotenost vo proizvodnite sektori so sredno nivo i
visoko nivo na tehnologii vo Republika Makedonija iznesuva samo
4% od prosekot na EU 27 - zemjite, dodeka stapkata na vrabotenost vo
uslu`nite sektori koi se baziraat na znaewe iznesuva samo 4.7% odprosekot na EU 27 - zemjite (CONTESTI, 2011).
I pokraj vakvata situacija, imperativ na kreatorite na
razvojnite politiki vo Republika Makedonija e razvojot na
visokoto obrazovanie i zgolemuvawe na obemot na istra`uva~kite
i inovativnite aktivnosti, kako centralni pottiknuva~i na
optestvoto i ekonomijata koi se baziraat na znaewe.
Generalnata ocenka za makedonskiot I&R sistem e deka toj nee dovolno finansiran kako od strana na javniot, taka i od strana na
privatniot sektor. Vkupnite trooci za I&R kako procent od BDP
vo Republika Makedonija vo 2008 godina iznesuvale 0.225% (DZS,
2010), to pretstavuva devetpati pomala vrednost od onaa na EU 27
- zemjite, koja iznesuvala 1.85% vo istata godina (Eurostat, 2010). Ako
na ova se dodade podatokot spored koj nacionalniot BDP na Republika
Evaluacija na politikite na triagolnikot na znaewe i negovata uloga vo gradeweto
ekonomija bazirana na znaewe vo R.M.
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 94/603
94 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Makedonija iznesuva samo 13% od prose~niot na EU 27 - zemjite, e se
dobie realnata razlika na nivoata na finansirawe na I&R aktivnostite:po `itel vo zemjava se izdvojuvaat 7,46 evra godino, dodeka vo EU-
zemjite po `itel se izdvojuva po 479 evra za I&R aktivnosti. Imaji go
predvid ova, se postavuva praaweto na efektivnosta na nacionalnite
politiki i merki, bideji skromnite sredstva koi se na raspolagawe vo
izvruvaweto na I&R aktivnosti vo zemjava, gi namaluvaat izgledite
za realizirawe na nacionalnite targeti.
Analiza na promenite vo politikite i merkite na triagolnikot na
znaewe vo Republika Makedonija
Analizata i ocenkite na efektivnosta na triagolnikot na
znaewe na Republika Makedonija se bazira na soodvetni zakoni,
politiki i merki, potoa na statisti~kite podatoci od oblasta na
I&R, na analizite vo objaveni studii, kako i na sopstveni presmetki.Statisti~kite podatoci koi se na raspolagawe za I&R se odnesuvaat
na 2008 godina.
Legalnata ramka na I&R i inovaciite vo Republika Makedonija
ja so~inuvaat pet zakoni, i toa Zakonot za nau~no-istra`uva~ka
rabota, Zakonot za pottiknuvawe i poddrka na tehnolokiot razvoj,
Zakonot za visokoto obrazovanie, Zakonot za Makedonskata akademija
na naukite i umetnostite i Zakonot za industriska sopstvenost.Osnovnite I&R politiki se sodr`ani vo generalnite programi na
Vladata na Republika Makedonija, potoa vo Industriskata politika
2009-2020 i Strategijata na Ministerstvoto za ekonomija 2010-2012.
Merkite za poddrka na I&R - sistemot proizleguvaat od zakonite
i politikite, pri to glavnite merki se programite za nau~no-
istra`uva~ka rabota, za tehnoloki razvoj i za tehni~ka kultura,
Prof. d-r Sao Josimovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 95/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 95
potoa merkite za poddrka na tekstilnata industrija, inovaciskiot
vau~er, kako i istra`uva~kite laboratorii.Prioritetite i targetite za I&R vospostaveni vo politikite
na Republika Makedonija vo periodot 2008-2010 godina, obi~no
pretstavuvaat del od generalnite vladini programi, i obi~no
se inspirirani od EU I&R i inovaciskite politiki i merki.
Nacionalnite prioriteti i targeti ne se sekoga soobrazeni
so kapacitetite na nacionalniot I&R - sistem i nacionalnata
ekonomija, pri to glavno kvantitativnite analizi na koito sebaziraat targetite, ne se soodvetno prezentirani. Edna od pri~inite
za vakvite sostojbi e nedostatokot od kvalitetni I&R statisti~ki
podatoci, kako to e i evidentirano vo EU izvetajot za napredokot
na Republika Makedonija za 2010 godina. Ovoj nedostatok pretstavuva
direktna pre~ka za efikasen monitoring na I&R i inovaciskite
politiki i merki. Od ovie pri~ini, za natamono podobruvawe
na efektivnosta na triagolnikot na znaewe va`en preduslov edonesuvawe na posebna I&R i inovaciska politika, vo koja vrz osnova
na detaqna kvantitativna analiza e se definira odr`liva I&R -
ramka na dolg rok. Ova mislewe e isto taka spodeleno od Evropskata
komisija, i konstatirano vo nejziniot izvetaj za napredokot na
zemjava za 2010 godina.
Vo oblasta na I&R - politiki, najva`ni promeni vo periodot
2008-2010 godina vo Republika Makedonija e zadol`itelnotoizdvojuvawe na sredstva za I&R vo visina od 40% od upisninata
na studentite od strana na intituciite od visokoto obrazovanie,
potoa zgolemuvawe na u~estvoto na buxetski sredstva vo proekti
finansirani preku programata za tehnoloki razvoj od 30% na 50% i
namaluvaweto na GBAORD (Government Budget Appropriations or Outlays
on R&D) vo 2009 godina za 38% vo odnos na 2008 godina. I dodeka so
Evaluacija na politikite na triagolnikot na znaewe i negovata uloga vo gradeweto
ekonomija bazirana na znaewe vo R.M.
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 96/603
96 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
prvite dve promeni se pottiknuvaat I&R- aktivnostite na sektorot za
visoko obrazovanie i na privatniot sektor, i se zajaknuvaat vrskitepome|u visokoto obrazovanie i privatniot sektor, so tretata politika
se naputa opredelbata na zemjata za sledewe na preporakite na EU vo
delot za zgolemuvawe na buxetskite sredstva za I&R, kako i naputawe
na targetot od 2008 godina za zgolemuvawe na sredstvata za I&R za 35%
godino, s# dodeka ne se postigne EU targetot za investirawe vo I&R
vo visina od 3% od BDP (Elke Dall, 2008).
Vo oblasta na inovaciskite politiki, najzna~ajniot nastan edonesuvaweto na Industriskata politika na Republika Makedonija
2009-2020 vo 2009 godina. Osobeno treba da se istakne faktot to
politikata pretstavuva rezultat na me|uministerska sorabotka.
Vo politikata se postaveni prioriteti i optestveni predizvici,
so cel stimulirawe na sektorite i industriite koi se baziraat
na intenzivno znaewe, no istite ne se soodvetno poddr`ani so
soodvetni merki, finansiski sredstva i finansiski pottiknuvawaza kompaniite od privatniot sektor, koi investiraat vo I&R i vo
inovacii. Vo sekoj slu~aj, prestruktuiraweto na ekonomijata na
zemjava so stimulirawe na sektorite koi se baziraat na intenzivno
znaewe, mo`e da dovede do zgolemuvawe na pobaruva~kata na znaewe
od strana na privatniot sektor, za razlika od doseganata praktika
-pobaruva~kata za znaewe da bide najgolema od strana na sektorot za
visoko obrazovanie. Glavnite rizici na politikata za zgolemuvawena pobaruva~kata na znaewe e maliot broj na kompanii koi izvruvaat
I&R, potoa maliot broj na istra`uva~i koi rabotat vo tie kompanii
i slabite linkovi so visokoto obrazovanie.
Vtoriot pozitiven moment vo oblasta na inovaciskite
politiki vo Republika Makedonija e inicijativata za podobruvawe
na istra`uva~kata infrastruktura vo zemjata, pri to vo 2010 godina
Prof. d-r Sao Josimovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 97/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 97
zapo~nata e nabavka na 22 laboratorii vo vkupna vrednost od 4.3
milioni evra. Imaji predvid deka iznosot e ekvivalenten na vkupniotGBAORD za 2009 godina, realizacijata na vakvata infrastruktura bi
gi vratila nacionalnite celi postaveni vo 2008 godina.
Kvalitetot na znaeweto proizvedeno od strana na visokoto
obrazovanie vo Republika Makedonija ne e na prifatlivo nivo. Nitu
eden od makedonskite univerziteti ne e rangiran pome|u prvite
1000 univerziteti na listite koi imaat dobra reputacija. Isto taka,
mobilnosta na studenti i profesori e limitirana, glavno poradinepostoeweto na kompletni departmani na koi se izveduva nastavata
na angliski jazik, no i poradi loiot kvalitet na istra`uva~kite
infrastrukturi vo zemjava. Ovie dva faktora ja limitiraat
mobilnosta na istra`uva~i od drugi zemji vo Republika Makedonija.
Od ovie pri~ini, vo periodot 2008-2010 godina vo Republika
Makedonija osobeno vnimanie bee posveteno na politikite vo
visokoto obrazovanie. Politikite se odnesuvaat na zadol`itelnorangirawe na univerzitetite i nivno internacionalizirawe, na
novite postrogi kriteriumi za vospostavuvawe na visokoobrazovni
institucii, na novi postrogi I&R - kriteriumi za izbor na profesori
vo povisoki zvawa, na zgolemuvawe na fondovite za obrazovanie,
na novi doktorski studii spored Bolowa - procesot, na otvorawe
na novi univerziteti i fakulteti i na voveduvawe na mo`nosta
za anga`irawe na profesionalci od industrijata vo obrazovniotproces. Celta na site ovie politiki e podobruvawe na kvalitetot na
znaeweto koe se proizveduva na univerzitetite vo zemjava. Ona to
mo`e da se konstatira e deka iako buxetskite fondovi za obrazovnite
aktivnosti se zgolemeni, javnite institucionalni sredstva za I&R
nameneti za visokoto obrazovanie, skoro i da ne postojat. Isto taka,
merkata za odvojuvawe na sredstva za I&R od upisninata na studentite
Evaluacija na politikite na triagolnikot na znaewe i negovata uloga vo gradeweto
ekonomija bazirana na znaewe vo R.M.
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 98/603
98 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
e amortizirana so ogled na faktot to upisninite se zna~itelno
namaleni vo periodot 2008-2010 godina. Imaji go predvid podatokotdeka vlo`uvaweto vo I&R vo zemjava e samo malku nad 7 evra po itel,
odnosno 70 pati pomalku od EU 27 - prosekot, i imaji go predvid faktot
spored koj I&R autputot na univerzitetite e osnoven kriterium za
nivno rangirawe na renomiranite listi, teko mo`e da se o~ekuva
podobruvawe na kvalitetot na proizvedenoto znaewe na makedonskite
univerziteti. Treba da se ima predvid i faktot to kvalitetot na
proizvedenoto znaewe ne mo`e zna~itelno da se podobri za kratokrok. Otvoraweto na novi univerziteti i fakulteti pridonesuva pred
s# za kvantitativno zgolemuvawe na potencijalnite istra`uva~i,
pri to postoi rizik da se zagrozat politikite koi se odnesuvaat
na voveduvaweto na novi postrogi kriteriumi za vospostavuvawe na
visokoobrazovni institucii i za izbor na profesori.
Politikata za zadol`itelno anga`irawe na profesionalci
od industrijata vo visokoobrazovnite institucii, pridonesuva zazajaknuvawe na vrskite pome|u privatniot sektor i univerzitetite,
no ne treba da se ignorira podatokot spored koj vo privatniot sektor
se anga`irani samo 0.7% od vkupniot broj na istra`uva~i vo zemjata
iska`ani so FTE (full time euivalent) (DZS, 2010), dodeka prosekot na
ovoj procent za EU 27 zemjite e 46% (Eurostat, 2010). Isto taka, ne
postoi finansika poddrka za privatniot sektor vo nasoka i toj,
pokraj univerzitetite, da proizveduva kvalitetno znaewe, so to bise zasilile politikite za podobruvawe na kvalitetot na znaeweto
koe se proizveduva vo zemjava.
Eden od najgolemite predizvici na politikite i merkite vo
Republika Makedonija e pottiknuvawe na razmena na istra`uva~i
(“ brain circulation), namesto odliv na istra`uva~i (“ brain drain), kojato
e apsolutno dominantna vo Republika Makedonija. Direktna politika
Prof. d-r Sao Josimovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 99/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 99
koja treba da dejstvuva vo ovaa nasoka ne postoi, a indirektnite se
ogleduvaat vo internacionalizacijata na univerzitetite, kako igeneralnata posvetenost na zemjava kon EU I&R - programite. Vo
sekoj slu~aj, malite plati i slabata istra`uva~ka infrastruktura
vo zemjava pridonesuvaat najdobrite istra`uva~i od zemjava
permanentno da ja naputat. Za spre~uvawe na ovaa pojava potrebni
se poeksplicitni finansiski pottiknuvawa na kvalitetnite
istra`uva~i. Privatniot sektor isto taka pridonesuva za ovaa
pojava, so ogled na negovata niska apsorppcija na novi tehnologii, soto istiot ne e privle~en za istra`uva~i od drugi zemji.
Zaklu~ni sogleduvawa
Generalniot zaklu~ok e deka I&R i inovativniot sistem
na Republika Makedonija e slab, reflektiraji ja sostojbata na
nacionalnata ekonomija. Osnovnite karakteristiki na makedonskiotI&R - sistem se nisko pobaruvawe za znaewe, nisko nivo na kvalitet
na proizvedenoto znaewe i izrazena pojava na odlevawe na mozoci, so
to samo se potvrduva negovata loa sostojba. Pod vakvi okolnosti,
ne iznenaduva podatokot to brojot na istra`uva~i e mnogu nizok,
pred s# vo privatniot sektor.
Vrz osnovata na glavnite usvoeni politiki na Vladata na
Republika Makedonija, I&R, inovaciite i visokoto obrazovanieimaat najvisok prioritet i se smetaat za glavni pottiknuva~i
na razvojot na nacionalnata ekonomija. Pogolemiot del od EU
targetite i prioritetite se postaveni kako nacionalni targeti,
ili pak se prilagodeni spored kapacitetite na nacionalniot I&R
i inovaciski sistem. Glaven nedostatok na usvoenite politiki se
nivnata nedovolna finansiska poddrka kako rezultat na malite
Evaluacija na politikite na triagolnikot na znaewe i negovata uloga vo gradeweto
ekonomija bazirana na znaewe vo R.M.
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 100/603
100 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
sredstva koi se izdvojuvaat od javniot buxet, slabiot i neaktiven
privaten sektor, nepovolnata struktura na nacionalnata ekonomijai niskoto nivo na stranski direktni investicii so I&R komponenta.
Kako rezultat na vakvite sostojbi, I&R i inovativnite politiki
imaat ograni~eno vlijanie na ekonomskiot razvoj na zemjata.
Koristena literatura:
CONTESTI team - Fortunato A., Mangiola P.M., Polenakovik R., Strano A., European Innovation Scoreboard in the Republic of Macedonia 2010, 2011.
Elke Dall, Science and Technology in Western Balkans 2008, Reports of the
Information Ofce of the Steering Platform on Research for Western Balkan
Countries. 2008
Josimovski Sasho, Research inventory for the Republic of Macedonia 2010,
Erawatch Network, European Commission, 2011
Josimovski Sasho, Analytical report for the Republic of Macedonia 2010,
Erawatch Network, European Commission, 2011
European Commision, The Former Yugoslav Republic of Macedonia Progress
Report 2010, Brussels 2010
Eurostat, Europe in gures, Eurostat Yearbook 2010, 2010
Eurostat: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/statistics/search_
database.
Dr`aven Zavod za Statistika na Republika Makedonija- DZS,
Statisti~ki Godinik 2000-2008
Prof. d-r Sao Josimovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 101/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 101
EVALUATION OF THE KNOWLEDGE TRIANGLE POLICIES AND
HIS ROLE IN DEVELOPMENT OF KNOLEDGE-BASED ECONOMY
IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA
Prof. Saso Josimovski, Ph.D.
Summary
Research, education and innovation are considered as three sides of the
knowledge triangle, and are the main drivers of the knowledge-based economies
and societies. The need for efcient coordination of the activities within the
knowledge triangle on the both national and international level is spelled out in
a various EU policies and measures. The Republic of Macedonia as a candidate
country for EU membership, through the national policies and measures follows
the EU recommendations that concern the knowledge triangle. The country
adopts the research and innovation development trends, mainly reected in
the internationalisation of the research and development and research based
innovation. For characterisation of the national policies and assessment of
their implementation from perspectives of the both strategies, the Lisbon and the
European strategy for development of smart, sustainable and inclusive growth
– Europe 2020, in the framework of the ERAWATCH initiative for 2010 for the
rst time Analytical report 2 is prepared for the Republic of Macedonia. In the
paper, the author who is the ofcial country correspondent for the Republic of
Macedonia in the ERAWATCH initiative presents the basic assessment of thenational policies and measures which support the knowledge triangle activities
from the perspective of the development of the knowledge-based economy and
society.
2 The Analytical report is prepared in the framework of the proect Support to theThe Analytical report is prepared in the framework of the proect Support to theThe Analytical report is prepared in the framework of the proect Support to theSupport to theMonitoring and Analysis of Knowledge Triangle Policies in Europe (K3FC), Framework serv-
ice contract 151364-2009 A08-BE, according to the unied template accepted by the EuropenaCommission
Evaluacija na politikite na triagolnikot na znaewe i negovata uloga vo gradeweto
ekonomija bazirana na znaewe vo R.M.
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 102/603
102 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Key words: Knowledge triangle, Research and development, innovation, Research
and development policies, Republic of Macedonia
Prof. d-r Sao Josimovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 103/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 103
TRADICIONALNI I SOVREMENI POKAZATELI ZA
OCENKA NA PROFITABILNOSTA NA RABOTEWETONA BANKITE
Redoven profesor d-r Zoran Minovski
Apstrakt:
Bankite kako finansiski institucii go usoglasuvaat
svoeto rabotewe so ekonomskata politika na zemjata po pat na
monetarno kreditnata politika koja ja sproveduva Centralnata
banka. Vo sovremeni uslovi, mnogu faktori vlijaat na raboteweto
na bankite i na nivnata pozicija na pazarot to bara nivno
prilagoduvawe na strukturata, realizacijata i kvalitetot na
rabotata. Za realizacija na vakvite aktivnosti, od golemo zna~ewe
se principite na likvidnost, solventnost, sigurnost i efikasnostna vlo`uvawata, kako i profitabilnosta, zato bankite kako
samostojni pazarni subjekti imaat za cel maksimizirawe na
profitot.
Za ocenka na profitabilnosta na raboteweto na bankite
se koristat tradicionalni pokazateli koi se sli~ni so onie to
se primenuvaat vo drugite dejnosti kako povrat na sredstva (ROA-
return on assets) i povrat na kapital (ROE-return on equity), profitnata
mar`a (stapka) i dr. Vo Republika Makedonija se primenuvaatVo Republika Makedonija se primenuvaat
tradicionalnite pokazateli na profitabilnosta na raboteweto
na bankite.
Me|utoa, vo uslovi na globalizacija, rizikot na rabotewe na
bankite se zgolemuva i poradi toa vo skoro site pogolemi banki vo
SAD i Evropskata Unija tradicionalnite pokazateli za merewe
God. ekon. fak. t. 46 s. 103 - 118 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 104/603
104 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
na profitabilnosta se nadopolnuvaat so sovremeni pokazateli
koi go prika`uvaat i ocenuvaat prinosot na bankata koregiran zagoleminata na rizikot.
Klu~ni zborovi: profitabilnost, profitna mar`a, povrat na
sredstva, povrat na kapital, prinos na kapital korigiran za
rizikot, dodadena vrednost na akcionerskiot kapital
Voved
Bankarskite principi imaat va`na uloga za dobro i
uspeno rabotewe na bankite. Celta na raboteweto na bankite e
maksimizacija na profitot ili vrednosta na akciite na bankata,
preku relativizirawe na potencijalniot rizik i negovite negativni
efekti. Preku efikasnosta na raboteweto na bankite se iska`uva
nivnata delovna sposobnost. Eden od zna~ajnite principi zauspenosta na raboteweto na bankite e profitabilnosta. Postojat
povee pokazateli preku koi mo`e da se sogleda profitabilnosta na
raboteweto na bankite, koi se zna~ajni kako za internite, taka i za
eksternite korisnici na finansiski informacii.
Vo trudot e se sogleda dali se koristat samo tradicionalni
ili pokraj niv se koristat i sovremeni pokazateli za ocenka na
profitabilnosta na raboteweto na bankite vo svetot i vo Republika
Makedonija.
1. Tradicionalni pokazateli na profitabilnosta na bankite
Eden od najva`nite delovi na finansiskata analiza e
sekako analizata na profitabilnosta. Naj~esti pokazateli na
Prof. d-r Zoran Minovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 105/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 105
profitabilnosta se profitnata stapka, stapkata na prinos na
sredstva i stapkata na prinos na kapital. Ovie pokazateli ja meratsposobnosta na firmata da ostvari odreden iznos na dobivka koja se
stava vo odnos so prihodite, sredstvata ili kapitalot.
Presmetuvaweto na pokazatelite za povrat na sredstva i
povrat na kapital se dobiva na sledniov na~in:1
Operativna dobivkaOperativen povrat na sredstva = ------------------------------------------------- Vkupni sredstva
Realizacija Operativna dobivka= ------------------------------- h -------------------------------------- Vkupni sredstva Realizacija
Neto - dobivkaIli Operativen povrat na sredstva = -------------------------- Vkupni sredstva
Realizacija Neto - dobivka= ------------------------------- h ------------------------------- Vkupni sredstva Realizacija
Neto - dobivkaPovrat na kapital = -------------------------------------------- Akcionerski kapital
Neto - dobivka Realizacija Vkupni sredstva= ------------------------- h --------------------------- h ------------------- Realizacija Vkupni sredstva Akcionerski kapital
1 Steven Bragg: Financial Analysis A Controller’s Guide, John Wiley& Sons, New Jersey, 2007, str. 176 i 382, kako i Pamela Peterson, Frank Pamela Peterson, Frank
Fabozzi, citirano delo, str. 112 -113
Tradicionalni i covremeni pokazateli za ocenka na profitabilnosta
na raboteweto na bankite
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 106/603
106 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Pokazatelot na prinos (povrat) na sredstva poka`uva kolkuprinos (povrat) na sredstva poka`uva kolku(povrat) na sredstva poka`uva kolku
prihod generiraat sredstvata na kompanijata. Ovoj pokazatel mo`eda se presmeta na sledniov na~in: 2
Neto -dobivkaPovrat na sredstva = -------------------------------------------------
Prose~ni vkupni sredstva
Pokazatelot prinos na sredstva poka`uva kolku denari
dobivka se ostvaruva od sekoj denar anga`irani sredstva. Toj eToj e
korisen za sporedba so brojni konkurentski kompanii vo istatadejnost. Pokazatelot e razli~en za razli~ni dejnosti. Povratot na
sredstvata dava indikacii za kapitalniot intenzitet na kompanijata,
to sekako zavisi od dejnosta, taka to kompanii koi baraat golemi
po~etni investicii, voobi~aeno e imaat poniska stapka na prinos
na sredstva.
Iznosot na vrednosta na sredstvata zavisi od knigovodstvenata
vrednost na sredstvata koja sekoga ne mora da odgovara na realnite
pazarni vrednosti. Povratot na sredstvata ~esto se koristi za
sporeduvawe na performansite na finansiskite institucii kako na
primer kaj bankite, bideji pogolemiot del od svojot imot e ima
smetkovodstvena vrednost koja e bliska do nivnite realni pazarni
vrednosti.
Povratot na sredstvata e eden od pokazatelite to se koristivo finansiskata analiza so pomo na Du Pont - analiza. Povratot naPovratot na
sredstvata spored Du Pont - analizata mo`e da se sogleda na slednata
slika:3
2 Susan V. Crosson; Belverd E., Jr Needles; Needles, Belverd E.; Powers, Mar -ian (2008). Principles of accounting . Boston: Houghton Mifin. p. 2093 Pamela Peterson, Frank Fabozzi: Analysis of Financial Statements, John Wi-Pamela Peterson, Frank Fabozzi: Analysis of Financial Statements, John Wi-
ley & Sons, Inc., 2006, str. 116, Inc., 2006, str. 116
Prof. d-r Zoran Minovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 107/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 107
Slika – Povrat na sredstva po Du Pont - analiza
Tradicionalnite pokazateli na profitabilnosta na
raboteweto na bankite se sli~ni so onie koi se primenuvaat vo
drugite dejnosti kako povrat na sredstva (ROA-return on assets) i povrat
na kapital (ROE-return on euity), profitnata mar`a (stapka) i dr.
Akcionerite na bankata treba da znaat dali so bankata se
rakovodi dobro. Za taa cel im se potrebni dobri pokazateli, osobenoza profitabilnosta. Kako osnovni pokazateli na profitabilnosta
na bankata se stapka na prinos na sredstva i stapka na prinos na
kapital.
Stapkata na prinos na sredstva se presmetuva kako odnos pome|u
profitot i prose~no koristenite sredstva. 4 Profitot mo`e da se
4 Susan V. Crosson; Belverd E., Jr Needles; Needles, Belverd E.; Powers, Mar -
Povrat na sredstva
Obrt na sredstva(Realizacija/Vkupni sredstva)
Neto - profitna mar`a(Neto profit/Realizacija)
Operativna profitna mar`a(Operativna dobivka/Realizacija)
Pokrienost na kamatata(EBT/EBIT)
Pokrienost na danoci
(1 – stapka na danok)
Tradicionalni i covremeni pokazateli za ocenka na profitabilnosta
na raboteweto na bankite
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 108/603
108 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
zeme kako operativna dobivka ili neto - dobivka. Ovoj pokazatel ni
poka`uva kolku dobro e rakovodena bankata, odnosno kolku denaridobivka e sozdadena na 100 denari prose~no anga`irani sredstva.
Isto taka, sopstvenicite na bankata gi interesira kolku
bankata zarabotuva vo odnos na akcionerskiot kapital. Prinosot na
kapital pretstavuva klu~en pokazatel i naj~esto koristena merka za
profitabilnosta na raboteweto na bankite. Toj se dobiva koga neto
- dobivkata e se stavi vo odnos so vkupniot akcionerski kapital
i poka`uva stapka na dobivka ostvarena po edinica anga`iranakcionerski kapital. Ako stapkata na povrat na kapital e pogolema,
toa pozitivno deluva na ocenkata na performansite na bankata od
aspekt na nejzinata profitabilnost i efikasnost. Na ovoj na~in
se vlijae na zgolemuvawe na pazarnata vrednost na akcionmerskiot
kapital i voopto na zgolemuvawe na vrednosta na bankata.
I pokraj toa to akcionerite na bankata preferiraat
povisoka stapka na prinos na kapitalot, zgolemuvaweto na ovaastapka mo`e da inicira i zgolemuvawe na rizikot od nesolventnost
na bankata. Taka na primer, stapkata ROE mo`e da se zgolemi i vo
slu~aj akcionerskiot kapital da opadne vo odnos na neto - dobivkata,
to sekako mo`e da dovede do naruuvawe i krewe na odredeni
minimalni regulatorni standardi, posebno za adekvatnosta na
kapitalot i zgolemuvawe na rizikot od nesolventnost. Izvor na
visoka vrednost na ROE - pokazatelot najdobro mo`e da se otkrieso negovo povrzuvawe so pokazatelot ROA. Vrskata pome|u ovie dva
pokazateli se vospostavuva po pat na akcionerskiot multiplikator
koj e ednakov na vkupnite sredstva (vkupnata aktiva) podelena so
vkupniot akcionerski kapital, odnosno ROE = ROA h AM = neto -
dobivka/vkupni sredstva h vkupni sredstva/akcionerski kapital. Od
ian (2008). Principles of accounting . Boston: Houghton Mifin. p. 209.
Prof. d-r Zoran Minovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 109/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 109
ravenkata mo`e da se sogleda deka porastot na ROE mo`e da vlijae
ili na zgolemuvawe na prinosot na sredstvata ili na zgolemuvawe nafinansiskiot leverix (akcionerskiot multiplikator).
Profitnata mar`a ja poka`uva stapkata na neto - profit
ostvarena po edinica vkupni prihodi (kamatni i nekamatni) i
ja poka`uva menaxerskata sposobnost za kontrola na rashodite.
Pokazatelot na profitna mar`a mo`e da se ras~leni na razli~ni
kategorii na rashodi prika`ani vo bilansot na uspeh (kamatni
rashodi, nekamatni rashodi, rezervi za kreditni zagubi).
Ostanati indikatori na profitabilnosta
Pokraj klu~nite pokazateli na profitabilnosta, vo
bankarskoto rabotewe se koristat i drugi pokazateli na
profitabilnosta me|u koi pozna~ajni se: pokazatelot na neto -
kamatna mar`a, pokazatelot na dolgot, pokazatelot na efikasnosta,
pokazatelot na razlikata pome|u prose~niot prinos na kamatonosnata
aktiva i prose~nite rashodi na kamatonosnata pasiva (interes rate
spread) i dr.
Neto - kamatnata mar`a pretstavuva merka za neto - kamatniot
prinos na kamatonosnata aktiva na bankata, odnosno na aktivata koja
obezbeduva prinos (investicii vo hartii od vrednost, krediti i naemi).
Se dobiva kako odnos pome|u neto - kamatnite prihodi i kamatonosnataaktiva. Zgolemuvaweto na ovoj pokazatel predizvikuva zgolemena
profitabilnost. Me|utoa, treba da se ima predvid deka ako pri~ina
za porastot na neto - kamatnata mar`a e zamenata na niskorizi~ni i
niskoprinosni krediti so visokorizi~ni i visokoprinosni krediti,
mo`e da dojde i do porast na rizikot na bankata. Zatoa e potrebno
istovremeno da se razgleduvaat i prinosot i rizikot na bankata.
Tradicionalni i covremeni pokazateli za ocenka na profitabilnosta
na raboteweto na bankite
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 110/603
110 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Pokazatelot na razlikata pome|u prose~niot prinos na
kamatonosnata aktiva i prose~nite rashodi na kamatonosnata pasiva jameri razlikata pome|u kamatnite prihodi vo odnos na kamatonosnata
aktiva i kamatnite rashodi vo odnos na kamatonosnata pasiva. Se
dobiva na sledniov na~in:
S = (kamatni prihodi/kamatonosna aktiva) – (kamatni rashodi/
kamatonosna pasiva).
Se prepora~uva ovoj pokazatel da bide to pogolem. Kolku e
pogolem ovoj pokazatel, tolku e pogolema profitabilnosta na bankata.Pokazatelot na dolgot go meri iznosot na nekamatnite rashodi
koi gi pokrivaat provizijata, servisnite nadoknadi, dobivkite na
hartii od vrednost i ostanatite prinosi kako del od vkupnata aktiva.
Se dobiva koga razlikata pome|u nekamatnite rashodi i nekamatnite
prihodi e se stavi vo odnos so vkupnata aktiva. Kolku e pogolem ovoj
indikator, tolku se pogolemi nekamatnite rashodi od nekamatnite
prihodi to e negativno, od aspekt na profitabilnata pozicija nabankata.
Pokazatel na efikasnosta e merka na sposobnosta za kontrola
na nekamatnite rashodi vo odnos na neto - operativniot prinos. Se
dobiva koga nekamatnite rashodi e se stavat vo odnos so zbirot na
neto - kamatniot prihod i nekamatniot prihod. Toj poka`uva kolku
bankata plaa nekamatni rashodi za edinica operativen prihod.
Pokraj site ostanati konstantni faktori, poniskata vrednost naovoj pokazatel rezultira vo pogolema profitabilnost na bankata.
Bankarskite analiti~ari od golemite banki vo svetot o~ekuvaat da
ja dr`at vrednosta na ovoj pokazatel pod 55%.
Novite propisi najverojatno e ja namalat profitabilnosta
na amerikanskite i evropskite investicioni banki od 15 na 11%
Prof. d-r Zoran Minovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 111/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 111
vo 2011 godina.5 Spored Morganoviot bankarski analiti~ar Kian
Abouhossein, tradicionalnite krediti e stanat poatraktivni od investiciskoto
bankarstvo. Vo JP Morgan predviduvaat deka bankite na poniskite
iznosi na profitabilnost e odgovorat so masovni reorganizacii,
vklu~uvaji natamono namaluvawe na brojot na vrabotenite i golemo
namaluvawe na menaxerskite nadoknadi. Avtorite na studijata pokraj
drugoto, procenuvaat i deka planiranite promeni najmnogu e gi
pogodi oddelenijata za investiciono bankarstvo vo Deutsche banka ifrancuskata banka Societe Generale i BNP Paribas, no deka posledicite
najmnogu e gi po~uvstvuvaat amerikanskite giganti Morgan Stanley i
Goldman Sachs.
Kakva e sostojbata so pokazatelite na profitabilnosta na
bankite vo nekoi tranziciski zemji, mo`e da se sogleda od slednava
tabela:
Tabela - ROA i ROE vo nekoi tranziciski zemji
2008 2008 2009 2009ROA ROE ROA ROE
Albanija 0,9 11,4 0,2 1,8Hrvatska 1,6 9,9 1,3 7,4Crna Gora -0,6 -6,9 -0,9 -10,2Bugarija 2,1 23,1 1,2 10,8
Bosna i Hercegovina 0,4 4,3 0,2 2,1Romanija 1,6 17 0,3 3,3Srbija 2,1 9,3 1,3 5,7Polska 1,6 21,2 1,2 11,8Ukraina 1 8,5 -3,2 -23,8Turcija 1,8 15,5 2,6 18,8
Izvor: MMF5 Spored londonski vesnik „The Financial Times i zaklu~ocite od
studijata na finansiskata kua JP Morgan, 2009 g.
Tradicionalni i covremeni pokazateli za ocenka na profitabilnosta
na raboteweto na bankite
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 112/603
112 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Vo Republika Makedonija se primenuvaat tradicionalnite
pokazateli na profitabilnosta na raboteweto na bankite. Voprodol`enie e gi navedeme pokazatelite na profitabilnosta i
efikasnosta vo raboteweto na bankite.
Tabela – Profitabilnost preku pokazatelite ROA i ROE za 2010
godina
Banka
ROA
2010
2009
ROE
2010 2009
Komercijalna banka 2% 1,8% 17,9% 15,4%Stopanska banka 1,2% 10%Tutunska banka 0,81% 10,19%
Od tabelata mo`e da se sogleda deka vo Republika Makedonijao Republika Makedonija
zgolemenata dobivka na bankarskiot sistem pozitivno vlijaela vo
Prof. d-r Zoran Minovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 113/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 113
2010 godina na osnovnite pokazateli na profitabilnosta na bankite.
Taka, stapkata na prinos na aktivata vo 2010 g. vo odnos na 2009 godinase zgolemila za 0,2 procentni poeni, dodeka porastot na stapkataprinos na kapital iznesuval 1,7 procentni poeni. Vo 2010 godina senamaluva i delot od neto - kamatniot prihod potreben za pokrivawena izdvoenata ispravka na vrednosta na sredstvata. Ova e sekakorezultat na zgolemeniot iznos na osloboduvaweto na ispravkata navrednosta vo 2010 godina. Taka, na krajot na 2010 godina okolu ednatretina od vkupniot neto - kamaten prihod se upotrebuva za dvoewena ispravka na vrednosta, to e pomalku vo odnos na 2009 godina,kade to ovoj del iznesuval okolu 40%.6 Site ostanati pokazatelivo 2010 g. se vloeni vo odnos na 2009 godina. Vlouvawe ima kajpokazatelite: stapkata na pokrienost na razli~nite trooci, stapkana pokrienost na nekamatnite rashodi so neto - kamatniot prihod,kako i pokazatelot za prose~niot iznos na ostvaren neto - kamaten
prihod vo odnos na aktiva.
2. Sovremeni pokazateli za merewe na profitabilnosta na
raboteweto na bankite
Pokraj tradicionalnite, postojat i se koristat i sovremenipokazateli za merewe na profitabilnosta na raboteweto na bankite.Ovie pokazateli, vo uslovi na rabotewe na bankite na konkurenten
pazar gi zemaat predvid i raznite vidovi na rizik, kako i nivnataslo`enost vo raboteweto. Zna~i deka so globalizacijata sî poveese zgolemuva konkurencijata pome|u bankite, a so toa i rizikot vonivnoto rabotewe i toa pred sî kreditniot rizik koj se odnesuva natoa dali nivnite vlo`uvawa e bidat realizirani vo soglasnost soplaniranite o~ekuvawa, to od svoja strana bara da se kvantificiraat6 Izvetaj za bankarskiot sistem i bankarskata supervizija vo Republika
Makedonija vo 2010 godina, NBRM, april 2011, str. 98
Tradicionalni i covremeni pokazateli za ocenka na profitabilnosta
na raboteweto na bankite
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 114/603
114 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
o~ekuvaniot prinos i rizikot od takvite vlo`uvawa.
Vo vakvi uslovi, analizata po pat na tradicionalnitepokazateli na profitabilnosta ne e vo sostojba da gi sogleda i da gikvantificira i rizicite. Od tie pri~ini, vo skoro site pogolemibanki vo SAD i Evropskata Unija tradicionalnite pokazateliza merewe na profitabilnosta se nadopolnuvaat so sovremenipokazateli koi go prika`uvaat i ocenuvaat prinosot na bankatakorigiran za goleminata na rizikot. Taka se izdvoile dva pokazatelii toa: usoglasen prinos na kapitalot so iznosot na rizikot (risk
adusted return on capital-RAROC) i pokazatelot dodadena vrednostna akcionerskiot kapital (shareholders’ value added-SVA). I dvatapokazateli se zasnovaat na kapitalot korigiran za rizikot koj japretstavuva merkata za ekonomskoto nivo na kapitalot.7
Prviot pokazatel pretstavuva prinos na kapitalot korigiran
za rizikot. Se dobiva na sledniot na~in:
Prinos korigiran so rizikotP = -----------------------------------------------
Kapital korigiran so rizikot
Goleminata vo broitelot i imenitelot e varira kaj razli~nibanki, pa i kaj ista banka vo razli~ni periodi vo zavisnost odgoleminata na rizikot. Smislata na ovoj pokazatel se sostoi vo
identifikuvaweto na merkata na prinosot ostvarena so konkretnaaktivnost na raboteweto na bankata. Takov bi bil slu~ajot naprimer, utvrduvawe na stapkata na profitabilnost na odredenzaem, korigirana za goleminata na rizikot i stavena vo odnos soprinosot od alociraniot kapital. Merkata na prinos mo`e da seusoglasi (korigira) so rizikot, taka to o~ekuvanite zagubi zaedno
7 Eurosystem: Beyond ROE-How to measure bank performance, Euro Central
Bank September, 2010
Prof. d-r Zoran Minovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 115/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 115
so ostanatite rashodi se odzemaat od vkupnite prinosi od zaemot.
Kapitalot korigiran za rizikot pretstavuva ekonomski kapital,odnosno iznos na kapital neophoden da gi apsorbira eventualniteidni zagubi na bankata vo vrska so konkretniot zaem. Sporeduvawetotreba da se vri so odredena normala na ovoj pokazatel, a naj~esto toamo`e da bide grani~nata stapka na prinos na akcionerskiot kapital.Pritoa, pokazatelot prinos na kapital korigiran za iznosot narizikot treba da bide pogolem ili ednakov so grani~nata stapka naprinos.
Pokazatelot dodadena vrednost na akcionerskiot kapitalgi pretstavuva ekonomskite profiti generirani od raboteweto nabankata nad i okolu minimalniot povrat koj se bara od strana nadavatelite na kapital. Ovoj pokazatel pretstavuva fleksibilenpristap koj im pomaga na menaxerite vo procesot na odlu~uvawe.Pokazatelot e razvien od strana na Stern i Stewant vo 1991 godina.Toj go zema predvid oportunitetniot trook na akcionerite dago ~uvaat kapitalot, mereji dali drutvoto generira ekonomskastapka na prinos povisoka od trookot na investiraniot kapital,so cel da se zgolemi pazarnata vrednost na akcionerskoto drutvo.Spored Kimball,8 za edna banka da bide uspena vo svoeto rabotewemora da gi meri kompleksnite odnosi pome|u rastot, prinosot(povratot) i rizikot, pritoa davaji prednost na prifaaweto napostapkata za prisposobuvawe, odnosno korigirawe na pokazatelitena profitabilnosta za soodvetniot rizik.
Pokazatelot dodadena vrednost na akcionerskiot kapitalpoka`uva neto - profit na bankata vo apsoluten iznos po odbivawena site trooci na bankata, kako i po odbivawe na grani~nata stapkana prinos na kapitalot. Toj se dobiva na sledniot na~in:
8 Kimball R.C.: Economic Prot and Performance Measurement in Banking,
New England Economic Review, Federal Reserve Bank of Boston, uly 1998
Tradicionalni i covremeni pokazateli za ocenka na profitabilnosta
na raboteweto na bankite
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 116/603
116 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
D = Prinosi – o~ekuvani zagubi – grani~nata stapka na prinos
na akcionerskiot kapital
Ovoj pokazatel treba da bide pogolem ili ednakov na nula, odnosnotreba da bide pozitivna golemina, vo koj slu~aj bankata od formiranitevkupni prinosi od zaemot bi mo`ela da obezbedi osnova za dolgoro~enrast na akcionerskiot kapital. Pokazatelot go poka`uva neto - porastot
na kapitalot nad porastot na ekonomskiot kapital.
Zaklu~ok
Profitabilnosta ja pretstavuva uspenosta na raboteweto.Uspehot mo`e da se kvantificira i da se izrazuva na nekolkuna~ina. Za profitabilnosta se zainteresirani kako akcionerite nabankata, taka i ostanatite korisnici na finansiski informacii.Pokazatelite na profitabilnosta mo`at da bidat tradicionalni isovremeni.
Tradicionalnite pokazateli na profitabilnosta naraboteweto na bankite se sli~ni so onie koi se primenuvaat vodrugite dejnosti kako povrat na sredstva (ROA-return on assets) i povratna kapital (ROE-return on euity), profitnata mar`a (stapka) i dr. VoVoRepublika Makedonija se primenuvaat tradicionalnite pokazatelina profitabilnosta na raboteweto na bankite.
Vo uslovi na globalizacija, rizikot na rabotewe na bankitese zgolemuva i poradi toa vo skoro site pogolemi banki vo SAD ivo Evropskata Unija tradicionalnite pokazateli za merewe naprofitabilnosta se nadopolnuvaat so sovremeni pokazateli koigo prika`uvaat i ocenuvaat prinosot na bankata korigiran zagoleminata na rizikot. Taka se izdvoile dva sovremeni pokazatelii toa: usoglasen prinos na kapitalot so iznosot na rizikot (risk
Prof. d-r Zoran Minovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 117/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 117
adusted return on capital-RAROC) i pokazatelot dodadena vrednost na
akcionerskiot kapital (shareholders’ value added-SVA). Analiti~katavrednost na prezentiranite pokazateli na profitabilnosta na
bankite se zgolemuva so sporeduvawe so odredena normala.
Koristena literatura
1. Pamela Peterson, Frank Fabozzi: Analysis of Financial Statements, John Wiley& Sons, Inc., 2006, Inc., 2006
2. Eurosystem: Beyond ROE-How to measure bank performance, Euro CentralBank September, 2010
3. Kimball R.C.: Economic Prot and Performance Measurement in Banking, New England Economic Review, Federal Reserve Bank of Boston, uly 19984. Dev A., Rao V.: Performance Measurement in Financial Institutions in an ERMFramework A Practitioner Guide, Risk Books, 20065. De Wet J., de Toit E.: Return on euity : A popular, but awed measure ofcorporate nancial performance, Univrsity of Pretoria, 2007
6. Steven Bragg: Financial Analysis A Controller’s Guide, John Wiley & Sons, New Jersey, 20077. Gerald White, Ashwind Sondhi, Dov Fried: Analiza i koristewe nafinansiskite izvetai (prevod od angliski jazik), Komisija zahartii od vrednost na Republika Makedonija, Skopje, 20038. Hempel G., Simonson D.: Bank Management, Hoboken, John Wily & Sons,Inc., 1998
9. Trpeski, Qube: „Pari i bankarstvo“, Economy press, 200310. Petrevski, Goran: „Upravuvawe so bankite“, Ekonomski fakultetSkopje, 200811. \uki \., Bjelica V., Risti @.: Bankarstvo, Ekonomski fakultetBeograd, 200312. Izvetaj za bankarskiot sistem i bankarskata supervizija voRepublika Makedonija vo 2010 godina, NBRM, april 2011
Tradicionalni i covremeni pokazateli za ocenka na profitabilnosta
na raboteweto na bankite
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 118/603
118 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
TRADITIONAL AND MODERN INDICATORS FOR ASSESSING THE
PROFITABILITY OF BANKS
Full-Time Professor Zoran Minovski, Ph.D.
Summary
Bans as nancial institutions adjust their operations to the economic
policy of the country by way of the monetary credit policy implemented by
the Central Bank. In modern conditions many factors affect the operations ofbanks and their market position which requires adjustment of the structure,
implementation and quality of their work. For the implementation of these
activities of great importance are the principles of liquidity, solvency, safety and
efciency of investment and protability, because bans are independent maret
entities with aim of maimiing prots.
To assess the protability, bans use traditional indicators (similar to those
applied in other industries) such as return on assets and return on equity, prot
margin and others. Traditional indicators of protability are applied by the
banks in the Republic of Macedonia. However, due to globalization, banks’ risks
increase and therefore in almost all major banks in the USA and the European
Union the traditional indicators to measure protability are complemented with
modern indicators which demonstrate and evaluate the yield of the bank adjusted
for the size of the risk.
Keywords: protability, prot margin, return on assets, return on equity, return
on equity adjusted for risk, the added value of equity
Prof. d-r Zoran Minovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 119/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 119
KORISTEWETO NA IKT VO MMSP NA EKONOMIJATA
prof. d-r Vera Naumovska
Apstrakt
Napraveno e istra`uvawe za zastapenosta na IKT (informati~ko-
komunikaciskite tehnologii) vo neinformati~kite sektorina ekonomijata, kade IKT imaat uloga da gi avtomatiziraat
proizvodnite i ostanatite biznis - procesi i so toa da gi
napravat poefikasni, poefektivni i inovativni, kako bisozdale upotrebna vrednost za sebe, zgolemuvaji gi profitite,
a za potrouva~ite zgolemuvaji ja upotrebnata vrednost naproizvodite /uslugite koi tie gi kupuvaat i gi koristat. Osobeno
e posveteno vnimanie na IKT vo MMSP (mikro, malite i sredni
pretprijatija), koi vo sekoja nacionalna ekonomija se pobrojni od
golemite pretprijatija, no vo odnos na implementacijata na IKTzaostanuvaat. Predmet na istra`uvaweto e sostojbata so IKT vo
MMSP vo neinformati~kite sektori na ekonomijata, so posebenosvrt na Republika Makedonija.
Klu~ni zborovi: IKT, e-biznis, e-trgovija, e-iskustvo, e-
prilagoduvawe, mikro, mali i sredni pretprijatija
Voved
Mikro, malite i srednite pretprijatija (MMSP)1
, gopretstavuvaat najgolemiot del od pretprijatijata koi go so~inuvaatbiznis - sektorot i se zna~ajni biznis - edinici vo ekonomijata nasekoja zemja. Dominiraat vo site ekonomii (razvieni/nerazvieni), pa
<?> / Za poimot na MMSP postojat povee kriteriumi: Hatem El-Gohary, Myfanwy Trueman, KyokoFukukawa, 2008, E-Marketing and Small Business Enterprises: A review of the methodologies”, Journal of Business &
Public Policy, Fall 2008, str.65),i FWC Sector Competitiveness Studies - Competitiveness of the EU SMEs in the ICT ser -vices industry, Final Report, Within the Framework Contract of Sectoral, str. 19, Competitiveness Studies – ENTR/06/054,2009, a spored European Commission (2003) http://ec.europa.eu/research/sme-techweb/pdf/sme-denition_en.pdf ), no
nie e go koristime kriteriumot na EU spored koj i naiot Zavod za statistika prika`uva podatoci.
God. ekon. fak. t. 46 s. 119 - 134 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 120/603
120 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
taka vo EU(27)2 ima 91.8% mikropretprijatija, a MSP se 99.8%. Vo
R.M3
mikropretprijatijata se 92.7%, a MMSP preku 99.7%. IKT najmnogu i najbrzo se prifateni vo golemitepretprijatija, no i MMSP te`neat da gi sledat, to ne e slu~aj samoso naata zemja, bideji i najrazvienite zemji go praktikuvaat toa.Prednost na IKT e to se pervazivni–se irat niz site aktivnostina ~ovekovoto `iveewe, kako i vo site sektori na ekonomijata, kadevlijaat na sni`uvawe na troocite na rabotewe i ovozmo`uvaatvoveduvawe na inovaciite za poefikasni biznis - procesi, noviproizvodi i uslugi. Pri~ina za brzoto prifaawe na IKT e toa tobrojot na internet - korisnicite raste, kompjuterskata obrazovanostna vrabotenite i naselenieto kako izvor na potencijalna rabotnasila isto taka, postavuvaweto na veb - sajtovi na Internet od stranana pretprijatijata raste, postignuvaweto na konkurentska prednost eglavno moto vo raboteweto na pretprijatijata, a so toa i neophodnostaod prifaawe na e-biznis, e-trgovija i nivnite biznis - modeli. Sesmeta deka e-trgovijata e prerasne vo najgolem proda`en kanal voidnina. E-biznisot e nosi najgolemi inovativnosti, efikasnost izgolemuvawe na produktivnosta preku s# pogolemata avtomatizacijana biznis - procesite koja e dominira, e raste povrzuvaweto nasite funkcii i biznis - procesi vnatre vo pretprijatijata i pome|upretprijatijata so koristewe na brojni softverski aplikacii. Sotoa, e-biznisot i e-trgovijata4 neminovno stanuvaat s# poprisutni,a komunikacijata preku intranet, ekstranet i Internet stanuvaneophodnost.
Sî pogolemata rasprostranetost na IKT hardverska oprema,kako inteligentnite telefoni, prenosnite kompjuteri, tablet- kompjuterite i drugite IKT uredi, kako i s# posofisticiranite2 / Eurostat,/ Eurostat, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/KS-SF-08-031/EN/KS-SF-08-031-EN.PDF
3 / Dr`aven zavod za statistika na RM, 2010, http://www.stat.gov.mk/statistiki.asp?ss=16.01&rbs=1
4 / K. Laudon & C.G.Traver, „E-Commerce 2010, (6th Ed.), Prentice Hall, 2009).
D-r Vera Naumovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 121/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 121
platformi na operativni sistemi i aplikativni softveri za niv,
dovedoa do toa milioni lu|e i biznisi da mo`at da koristat procesna kupoproda`ba, e-pota preku oblak, socijalni mre`i, video -konferencii, razmena na dokumenti i sorabotka, online sednici i damo`at i drugi uslugi da se obavuvaat efektivno i efikasno prekuInternet5.
Vo trudot se obrabotuva zastapenosta i neophodnosta odkoristeweto na IKT vo MMSP, pri to se koristat nekoi odkvalitativnite metodologii na analiza kako to se: anketnipraalnici, intervjua, fokusna grupa i istra`uva~ko posmatrawe i
komparacii6.
Imanentnosta na elektronskoto rabotewe
E-biznisot i e-trgovijata se izdignaa vo zasebna nauka,
so brojna literatura, pa duri i so etapi vo svojot razvoj – vee seizdvojuvaat 5 etapi7, iako mo`e da se ka`e deka e najmlada grankavo svetot na naukata. Periodot od 1995-1999g. se smeta za zlatna erana komercijalizacijata na Internetot, koga po~nuvaat da se irat(prebaruva~ite-Yahoo-osnovan 1995) i prvite virtuelni kompanii zae-trgovija (Amazon-1994, eBay-1994), virtuelna zaednica- (GeoCities
1994). Isto taka, mnogu klasi~ni pretprijatija po~nuvaat da koristati e-trgovija i e-biznis pokraj klasi~noto rabotewe. Rastot na dot.com pretprijatijata odi po nagorna linija s# do 2000 g. za vo periodot 2000-
5 / Young Ae Kim, Jaideep Srivastava, Impact of Social Inuence in E-Commerce Decision Making, Pro-
ceedings of the 9th ICEC 2007, 293-302. http://web.sau.edu/LillisKevinM/csci660/2008Fall/papers/kimsrivastava.pdf
6 / Eid, R. (2003). Business-to-business international internet marketing: adoption, implementation and im -
plications, an empirical study of UK companies. Bradford University, Bradford, European Commission, (2007), Foundin: http://ec.europa.eu/enterprise/entrepreneurship/craft/denition.htm, DTI news release (2007). National statistics, TheSmall Business Service (SBS), The British Department of Trade and Industry, found in-: http:www.sbs.gov.uSBS_
Gov_lesresearchandstatsSMEStats2004.pd f , Small Business Information (SBI) (2007), found in:-www.sbinformation.about.com/
7 / David Kay E-Commerce: The Fifth Wave , 03/7, http://www.researchdimensions.com/article_05.html
Koristeweto na IKT vo MMSP na ekonomijata
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 122/603
122 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
2003g. da imame pojava na propa|awe na mnogu dot.com pretprijatija
(Garry, Schneider, 2011)8
. No, po ovoj period, povtorno imame rast, kojvo vreme na finansiskata kriza i nejzinoto preo|awe vo ekonomska(2007-2009 g.) bele`i usporuvawe, koe poka`a oporavuvawe vee vo2010g. Sepak, posledicite od prirodnata katastrofa vo Japonija od 11mart 2011g. se po~ustvuvaa vo svetskata ekonomija. Na IKT - sektorotne deluvaat kolabira~ki ekonomskite depresii kako na drugitesektori od ekonomijata, bideji postojano pojavuva novi proizvodi sopoefikasni performansi i poniski ceni od prethodno postoe~kite9.
Taka, ako gi zememe regionite vo koi e najgolema zastapenosta na IKT(SAD i Zapadna Evropa na primerot na e-trgovija na malo) e vidime
deka poka`uvaat i e poka`uvaat postojan rast (sl.1 i sl.2)10.
Sl.1. E-trgovija vo Zapadna Evropa vo 2008-2012g. Sl.2. SAD e-trgovija 2007-2012g.
Izvor: Za sl. 1. http://www.emarketer.com/Results.aspx?dsNav=Ntk:basic%7cretail+e+commerce+sales+i
n+western+europe%7c1%7c
Za sl.2 http://www.emarketer.com/Reports/All/Emarketer_2000492.aspx
Pretprijatijata gi koristat IKT na razli~ni nivoa na
sofisticiranost, so cel namaluvawe na troocite, zgolemuvawe naproda`bata, zgolemuvawe na prihodite, zgolemuvawe na efikasnostavo komunikacijata so partnerite i podobruvawe na uslugite konpotrouva~ite11. Taka, se sreavaat gledita za koristewe na IKT na8 / Garry, Schneider, E-business, 9ed., 2011, Course Technology9 / OECD, 2008, p. 15, Information Technology Outlook (2008).http://www.oecdOEC.org/document/20/0,3343,en_2649_33757_41892820_1_1_1_1,00.html.10 / www.emarketer.com11 / Raymond L., Bergeron, F., & Blili,S. Et al., 2005; The assimilation of e-business in manufacturing SMEs:
determinants and Effects on growth and internationalization. Electronic markets, a5(2), 116-118. Doi: 10.1080/10196780
D-r Vera Naumovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 123/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 123
osnovno nivo so nezna~ajno vlijanie vrz biznis - procesite, napredni
e-biznis aktivnosti so iroka sektorska razmena na standardiziranipodatoci i na sektorska izlo`enost na glavna transformacija vo e-biznis12. Za poefektivno i poefikasno koristewe na ponaprednioblici na e-biznis, kako to e razmena na standardizirani podatociso biznis - parteneri po elektronski pat, pretprijatijata trebada sprovedat pozna~ajni organizaciski promeni koi vlijaat napromenata na biznis - modelot vo pretprijatijata na interno nivo noi na sektorot, pa i grankata vo celina (preku voveduvawe na intraneti ekstranet). Toa e preduslov za sistemite na IKT avtomatski dagi procesirat podatocite. Ova povlekuva i organizacski promeni zakoi se koristat e-biznis softveri koi baraat i pogolemi finansiskivlo`uvawa, kako to e ERP (Enterprise resource planning systems), CRM
(Consumer relationship management), SMS (Suplly management system),
PLM (Product lifesycle management), CAE (Computer added engeneering),
DMS (Document management system), HS&E (Health, safety and environment
systems), ETRM (Energy trading and risk management) ili CAD (Computer-
aided design systems), CAM (Computer added manufacturing) softverskialatki, ~ie koristewe e dadeno primerno vo sektorot na snabduvawetoso energija vo EU13 ( vo sl. 3 ili sl. br.4), od kade to se gleda dekanavistina interesot za niv e golem.
Koristeweto na IKT vo pretprijatijata, nalaga na
vrabotenite koi rabotaat so IKT deka treba da imaat i soodvetnoinformati~ko znaewe i iskustvo neophodno na razli~no nivo narazvoj, implementacija i koristewe na IKT vo site konkurentski iinovativni ekonomii14.500083761 i Taylor M & Murphy, A. (2004). SMEs and e-business. Journal of Small Business and Enterprises Develop-
ment, 11(3), 280-289, Doi: 1108/1462600041055154612 / The Sectoral e-Business Watch ICT and e-Business Impact Studies – 2009, ICT for innovation and a sus-
tainable economy, str 23 http://ec.europa.eu/enterprise/archives/e-business-watch/key_reports/documents/BRO09.pdf 13 / The Sectoral e-Business Watch ICT and e-Business Impact Studies – 2009, ICT for innovation and a sus-tainable economy, str 9), http://ec.europa.eu/enterprise/archives/e-business-watch/inde.htm
14 / ICT user skills and e-business skills, as dened by the European Skills Forum in its Synthesis Report1. 1
Koristeweto na IKT vo MMSP na ekonomijata
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 124/603
124 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Sl. 3. E-biznis softveri vo EU Sl.4 Koristewe na IKT sistemi
Izvor: The Sectoral e-Business Watch ICT and e-Business Impact Studies – 2009, ICT forinnovation and a sustainable economy, str.5 i 9.
Se smeta deka ~ove~kiot kapital15 e osnoven resurs za sekoja
digitalna ekonomija i deka ponudata na zanimawa od ovaa oblast i
sega, a i predviduvawata (sl.5)16 za vo idnina poka`uvaat deka ponudata
e bide pomala od pobaruva~kata (sl.br.5 sostojbata vo Evropa).
Sl.5. Predivudvawe na e-iskustvo vo Evropa (2010-2015)
Izvor: e-Skills Foresight Scenarios in Europe (2010-2015), Werner B. Korte, Empirica GmbH, IDC Government,Final dissemination event: 3 December 2009 in Brussels, www.eskills-monitor.eu/worksho p and www.eskills-monitor.eu i Fostering ICT Professionalism , European E-skills 2009 Conference, 20 November 2009, Brussels. Str.8,Str.8, http://www.ecdl.org/les/cepis/20100217021924_European%20e-Skills%202009%20Confere.pdf
E-Skills for Europe: Towards 2010 and Beyond. http://ec.europa.eu/enterprise/ict/policy/doc/e-skillsforum- 2004-09-fsr.
pdf .
15 / Doms, M., Dunne, T., Troske, K. R., Workers, Wages, and Technology, Quarterly Journal of Economics,112, 1, 1997 pp. 253
16 / Werner B. Korte e-Skills Foresight Scenarios in Europe (2010-2015), 2009, Empirica GmbH, IDCGovernment, Final dissemination event: 3 December 2009 in Brussels, www.eskills-monitor.eu/worksho p and www.
eskills-monitor.eu
D-r Vera Naumovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 125/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 125
Vo golemite neinformati~ki kompanii ima IKT stru~waci
kako postojano vraboteni vo posebni departmani na IKT, dodekaMMSP gi koristat kako nadvoreni uslugi, pri to ~estopati e
teko da gi dobijat koga im e potrebno ili vo ad hok situacii im se
skapi.
Neophodnost i problem vo koristeweto na IKT vo MMSP
Za opsegot i nivoto na implementacija i koristewe na IKT, vosvetot postoi golema arenolikost. Generalno, za zemjite vo razvoj
zaostanuvaweto vo koristeweto na IKT proizleguva od nepovolnata
ekonomska okolina, visokite trooci na IKT, niskite prihodi na
naselenieto koi se poniski od prosekot vo razvienite zemji, niska
tehnoloka kultura za menaxirawe so online prostorot, nedovolno
poznavawe na korisnostite od IKT (poveeto MMSP vo zemjite
vo razvoj nemaat e-trgovija i e-biznis, bideji smetaat deka toa eimanentno na golemite pretprijatija i deka e dopolnitelen trook
koj ne nosi povratok od vlo`uvaweto). Nedovolnata educiranost
i iskustvo so IKT vo poveeto od zemjte vo razvoj e na ograni~eno
nivo, kako i somnevaweto dali MMSP e imaat korist od pristapot
na globalniot pazar preku Internet, poradi nivnite ograni~eni
mo`nosti za dizajn, distribucija, marketing i postproda`na
poddrka). Isto taka, se smeta deka IKT e imaat osobeno vlijanie
na pretprijatijata od oblasta na servisite: smetkovodstvo, logistika,
marketing, menaxment, proizvodstvo, istra`uvawe i razvoj, i na
uslugite kon potrouva~ite koi servisi spa|aat vo MMSP.
Denes, koristeweto na IKT vo MMSP vo razvienite zemji kako
to se zemjite na EU, pa i vo zemjite vo razvoj, poka`uva progresivnost
pokraj primarnoto koristewe na e-pota koe e s# poprisutno,
Koristeweto na IKT vo MMSP na ekonomijata
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 126/603
126 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Internetot se koristi za istra`uvawe i barawe na informacii i
izgradba na sopstven veb - sajt so stati~ki informacii. Za proizvoditeili uslugite na MMSP, komunikacijata so dobavuva~ite i kupuva~ite
po~nuva da se odviva elektronski, taka to kako poddrka vo biznis
- relaciite imame i za~etoci na e-biznis i e-trgovija. Vakvoto nivo
na razvoj za koristewe na IKT vo MMSP od aspekt na elektronskoto
rabotewe se dol`i na postoewe na brojni barieri, pri to najmnogu
otpa|a na nepodgotvenost na biznis- partnerite za e-rabotewe (66%),
to se gleda od grafikot na ispitanici vo hemiskata industrija zaSMEs vo EU (sl.9), a od druga strana imame i nedostatok od vraboteni
so IKT iskustvo (sl.8).
Sl 8 Pri~ini za nedostatok od IKT stru~waci S.l.9. Neprifaawe na IKT vo malite pretprijatija
Izvor: e-Skills – Demand Developments and Challenges, A Sectoral e-Business Watch study by empirica GmbH
Final Report Version 2.1 December 2009
Kako zna~itelni barieri za e-biznis softveri IKT (ERP,
CSM) e i misleweto deka vlo`uvawata vo novite tehnologii se
mnogu skapi, mnogu komplicirani, deka partnerite vo biznisot
(dobavuva~ite i kupuva~ite) za prifaawe na e-biznisot i e-
trgovijata se nepodgotveni, privatnosta i bezbednosta ne se s# ute
stabilni itn.(sl. 10).
D-r Vera Naumovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 127/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 127
Sl.10. Kompanii so ERP i SCM softveri vo EU
Izvor: Sectoral e-business trends and challenges, Hannes Selhofer, EBSN conference, Empirica, Oslo, Dec 3, 2007, str.13
Sostojbi so IKT vo MMSP vo RM
Raspolagaweto so IKT vo RM vo MMSP se dvi`i na dosta dobro nivo
vo pogled na kompjuterite i Internetot (Tabela br.1), no poseduvaweto na
posofisticirani softverski aplikacii, kako to se ERP i CRM e s# ute
na nisko nivo - pome|u 6 i 11% (Tabela br1.) to vo odnos na razvienite
zemji e golemo zaostanuvawe. Primerno vo EU vo 2007g., ERP se koristele
me|u 20% i 60%, a SCM me|u 12% i 24% za ovoj tip na pretprijatija.
Tabela br. 1 Koristewe na IKT vo malite i sredni pretprijatija vo RM (vo %)
Koristewe na IKT
Pretprijatija spored brojna vraboteni
10-49 50-249
kompjuteri 91.4 97.9
Internet 81.4 94.7
intranet 15.7 30.6
ekstranet 10.9 19.6
EDI-elektronski prenos na podatoci pome|u pretprijatija 22.4 38.6
ERP- softveri za planirawe na resursite vo pretprijatieto 6.4 15.6
CRM- softveri za komunikacija so potrouva~ite 11 19.9
Veb sajt 38. 57.6Izvor: Sooptenie za informati~ko optestvo na Zavod za statistika na RM, 2010g 8.1.10.18 od24.09.2010 (prv kvartal)
[to se odnesuva do koristeweto na IKT najmnogu e zastapeno
Koristeweto na IKT vo MMSP na ekonomijata
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 128/603
128 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
kaj uslugite na bankarskiot sektor i so instituciite na e-vlada, a e
mnogu nisko vo pogled na e-nabavkite i e-proda`bata (Tabela br.2). Tabela br. 2 Namena na koristewe na IKT vo malite i sredni pretprijatija vo RM (vo %)
Koristewe na Internet za:Pretprijatija spored broj na vraboteni
10-49 50-249
Bankarski i finansiski uslugi 72.5 75.5
Obuka i obrazovanie na vraboteni 25.6 29.8
Koristewe na uslugi na e-vlada vo 2009 60.8 77.6
e-nabavki vo 2009 7.9 8.4
e-proda`ba vo 2009 4.8 7.1Izvor: Sooptenie za informati~ko optestvo na Zavod za statistika na RM, 2010g 8.1.10.18 od
24.09.2010 (prv kvartal)
Naata anketa e napravena vo mesec mart 2010 godina, na
slu~ajno izbrani (120) MMSP, kade pome|u praawata bee postaveno
i praaweto: “[to bi sakale da postignete so online prisustvo na
vaiot biznis?”. Praaweto e sli~no kako kaj Raymond17 et al. za
MSP, koj dobil odgovori deka koristeweto na Internet i veb impomagaat na MMSP so 82% vo promovirawe na firmata, a 70% vo
promovirawe na proizvodite i uslugite kaj napraveno ispituvawe
vrz 108 ispitanici. Kaj nas, od dobienite odgovori se poka`uva deka
MMSP ja sfaaat zna~ajnosta na online prisustvoto, vo smisla deka im
ovozmo`uva efikasno informirawe za postoeweto na kompanijata i
biznis - aktivnosta koja ja obavuvaat, deka e im ovozmo`i promocija
i internet - marketing, internet - komunikacija, pogolem pazaren
udel vo privlekuvawe na novi potrouva~i, gradewe na lojalnost kon
kupuva~ite i tie kon niv, polesen pristap do potencijalni kupuva~i,
kako i ovozmo`uvawe na odziv za misleweto od kupuva~ite itn. Na
praaweto: “Dokolku nudite usluga, koi dopolnitelni vetini ili
iskustva treba da gi poseduvate za da bidete uspeni so klientite
17 /Ibidem, str.4
D-r Vera Naumovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 129/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 129
online?” So dobienite odgovori se poka`uva dekaonline prisustvo bara
znaewe od oblasta na veb, dizajn, vetini za uspena komunikacija,vrabotuvawe na stru~no lice so IKT, poznavawe na programi za
menaxiraawe na veb sajt itn. Glavna konstatacija to mo`e da se
izvle~e e deka imaat `elba eden den da preminat kon kupoproda`ni
transakcii preku Internet. Na praaweto “Кој е Вашиот примарен
целен пазар??”, sekoga se sreava odgovorot - pazarot vo sopstvenata
zemja, a na praaweto “Кој е Вашиот секундарен целен пазар??”, se sreava
odgovorot- regionot i Evropa. Odgovorot e sosema vo red, bidejinie sme mo`ebi dovolen pazar za malite i mikropretprijatija, no za
srednite, pa i tie koi so svoeto solidno rabotewe e stanat sredni
ili golemi, navistina e bide neohodno proiruvawe na prisustvoto
nadvor od sopstvenata zemja vo potesniot region - sosednite zemji
so prekugrani~na sorabotka, a i poiroko vo Evropa vo celina.
Internetot e osobeno soodveten na~in za MMSP da se razvivaat i
bidat prisutni na navedenite prostori. Sli~ni rezultati zastapuva
i Harindranath18, za kogo IKT vo MSP ovozmo`uvaat 45% podobruvawe
na uslugite na potrouva~ite, podobruvawe na kooperativnite
delovni potfati so 23%, a zgolemuvawe na operativnata efikasnost e
83%. Toa kako neminovnost go ima sogledano i EU, pa osobeno polaga
vnimanie na me|ugrani~nata ili prekugrani~nata sorabotka.
Pogore iznesenoto e realno rasuduvawe, bideji Internetotvo sosednite zemji na RM ima sli~ni procenti na zastapenostprocenti na zastapenost19 kakokako
i vo RM. Kupuva~ite vo prekugrani~na e-trgovija i vo zemjite na
EU poka`uva zna~ajna raznolikost, najvisok procent se sreava za
Luksemburg, Malta, Kipar, Avstrija i Irska. No generalno, samo 9%, samo 9%
18 / Harindranath, G., Dyerson, R., & Barnes, D. (2008). ICTAdoption and Use in UK SMEs: A Failure of ICT Adoption and Use in UK SMEs: A Failure ofInitiatives? Electronic Journal Information Systems Evaluation, 11(2), 91–96.
19 / www.internetworldstats.com
Koristeweto na IKT vo MMSP na ekonomijata
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 130/603
130 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
napravile pora~ki vo drugi EU zemji vo 2009g. vo spredba so 2008g.
koga ovoj procent bil 8%. Zna~i, rastot e mnogu mal, pa EU20
pravinapori i targeti vo digitalnite agendi do 2015g., ovoj rast da dostigne
20%, bideji i rastot na e-trgovijata na nacionalni nivoa za cela EU
bil 40% za 2010 (37% vo 2009) (sl.11)21.Sl.11. Razlikata pome|u domano i preku-grani~no online kupuvawe
Izvor: Consumers at Home in the Single Market? Questions and Answers on the 5th Consumer ScoreboardMEMO/11/154 Brussels, 11th March 2011, http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=MEMO/11/ 154&
format=HTML&aged=0&language=EN&guiLanguage=en
Za potrebite na ova istra`uvawe analizirani se 235pretprijatija dominantno MMSP vo RM, na koi me|u drugitepraawa im bee postaveno i praaweto od koga imaat veb - sajt.Dobienite odgovori poka`uvaa deka od 235 pretprijatija, pred 2000g.veb - sajt imale samo 3%, pome|u 2000 i 2004 bile 25%, a po 2005 se72% koi oformile svoj veb - sajt. Toa poka`uva deka zna~ajnosta od
prisustvo na Internet preku veb - sajt stanuva pomasovno po 2005g.vo biznis sektorot na RM. Tuka se i domainstvata ~ii ~lenovi – decata vo faza na obrazovanie se rasadnik za idna vrabotenost soIKT vetini i znaewa. [to se odnesuva do koristeweto na IKTvo domainstvata, imame: pristapot na domainstva do Internet e
20 / Consumers at Home in the Single Market? Questions and Answers on the 5th Consumer Scoreboard,MEMO/11/154, Brussels, 11th March 2011 http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=MEMO/11/154&format=HTML &aged=0&language=EN&guiLanguage=en
21 / Ibidem, MEMO/11/154, 11th
March, 2011
D-r Vera Naumovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 131/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 131
46,1% vo prviot kvartal na 2010g. Brojot na domainstva vo pogled
na IKT e raste, no s# ute rezultatite od anketiranite ispitanicikako pri~ini za nemawe Internet ja smetaat cenata za opremata i za
internet - konekcijata22. No, iskustvoto ili umenosta vo koristeweto na kompjuteri
i Internet e bide nadminata so naporite to gi pravi dr`avatapreku Ministerstvoto za informati~ko optestvo so opremuvawetona osnovnite i srednite u~ilita so kompjuteri preku proektot
„E-kolo”, IKT obuka na okolu 10000 nastavnici od osnovno isredno obrazovanie, implementirawe na WI-FI proekt za be`i~enInternet i internet - kiosci na 680 lokacii vo zemjata prekuproektot „Makedonija se povruva” zaedno so USAID agencijata.Zgolemuvaweto na brojot na stru~ni lica od IKT i korisnici naIKT go pottiknuva preku otvorawe na fakulteti, pa i univerzitetiza IKT obrazovanie (2010 g.), obuka na nevraboteni i penzioneri voposebni internet - centri sprovedena vo tekot na 2007/2008g., davawena vau~eri na apsloventi od site fakulteti kako participacijavo nabavka na kompjuteri (2008/2009 g.). Site ovie napori to senapraveni, dovedoa vo 2009g. da imame najgolemo u~estvo - so 88%od populacijata na naselenieto na vozrast od 15-24g. to koristelo
Internet i od 25-44g. vo prosek preku 60% koristele internet23.
Odnosno, toa e aktivnata rabotosposobna populacija. Toa zna~i dekaza nekolku naredni godini e se zgolemi procentot na koristewe naInternet, zatoa to ovaa popluacija e odi vo narednite kohortnigrupi na vozrast. Iako e visoka zastapenosta na kompjuterite i Internetot
22 / Izvor: Izvor: Sooptenie za informati~ko optestvo na Zavod za statistika na RM, 2010g8.1.10.21. od 20.10.2010 (prv kvartal)
23 / Izvor: www.gfk.com.mk prezentirano vo „Work Force Demand Survey for the ICT Industry in Mace-
donia, 2009, Including some comparisons to the First Workforce Demand Survey for the ICT Industry in Macedoniaconducted in 2005, prepared by SMMRI Skopje supported by USAID, Macedonia for ICT Chamber for commerce
– MASIT, ( www.masit.org.mk )
Koristeweto na IKT vo MMSP na ekonomijata
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 132/603
132 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
vo pretprijatijata, s# ute istite najmnogu se koristat od domot,
a potoa od rabota i u~ilite24
, a spored kategorii - najmnogukoristat u~enicite i studentite, a potoa sleduvaat vrabotenite. Zazgolemuvawe na koristewe na softveri od strana na vraboteniteUSAID so proektot “E-biz” preku e-biznis centrite za obleka i~evli im ovozmo`i voveduvawe na CAD/CAM softveri. Vo 2003 g.Makedonija lansirae e-biz proekt za voveduvawe na IT kako CAD/
CAM, internet - portali, za MMSP da bidat konkurentski so svoite
proizvodi i uslugi na globalniot pazar. Taka napraventa analiza25
naMASIT i USAID vo 2008g. poka`uva deka imame izdiferenciranooddelni zanimawa vo IKT - sektorot: programeri/softver - in`eneri52%, dizajneri na bazi na podatoci, razvoj i administratori, sistemanaliti~ari, tehni~ka poddrka 20% i IKT proda`ba i marketing 15%,
digitalni mediumi 7.5% tehni~ko piuvawe i obu~uva~i 5%.
Zaklu~ok
IKT denes stanuvaat neminovnost kako za razvieniot, taka i
za nerazvieniot svet i site vidovi pretprijatija vo site ekonomii i
naslenenieto od site kohortni grupi. Internetot, ekstranetot, intranetot,
socijalnite mre`i vo funkcija na biznisite go pravat sekojdnevniot `ivot
s# poefikasen. Bideji mikro, malite i srednite pretprijatija (MMSP)
dominiraat vo ekonomiite kako vo ravienite, taka i vo nerazvienite zemji,
vo trudot se analizirae sostojbata so koristeweto na IKT vo MMSPvo RM i vo razvienite zemji koi prostorno se najblisku do R. Makedonija.
Rezultatite, spored oficijalnite statisti~ki podatoci, kako i sopstvenite
avtorski sprovedeni anketi i istra`uvawa poka`uvaat deka i vo R.M. kaj
24 // Izvor: Sooptenie za informati~ko optestvo na Zavod za statistika na RM, 2010g8.1.10.21 od 20.10.2010 (prv kvartal),25 / „Work Force Demand Survey for the ICT Industry in Macedonia, 2009, Including some comparisons to theFirst Workforce Demand Survey for the ICT Industry in Macedonia conducted in 2005, prepared by SMMRI Skopje
supported by USAID, Macedonia for ICT Chamber for commerce – MASIT, (www.masit.org.m )
D-r Vera Naumovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 133/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 133
MMSP, `elbata da se koristi Internetot i da se bide prisuten na veb se
zastapeni, iako ne se na nekoe povisoko nivo.Literatura:teratura:
1. Adoption of e-Business Standards in SMEs by Hannes Selhofer, Empirica GmbH 13th eBSN Workshop, 24 May 2007, Berlin.
2. Consumers at Home in the Single Market? Questions and Answerson the 5th Consumer Scoreboard, MEMO/11/154, Brussels, 11thMarch 2011 http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=MEMO/11/
154&format=HTML&aged=0&language=EN&guiLanguage=en.
3. Eid, R. (2003). Business-to-business international internet marketing: adoption,implementation and implications,an empirical study of UK companies. Bradford
University, Bradford, European Commission, (2007), Found in: http://ec.europa.eu/
enterprise/entrepreneurship/craft/denition.htm,
4. E-Skills for the 21st Century, European Commission , DG Enterprise and Industry,2009, http://ec.europa.eu/enterprise/sectors/ict/e -skills.
5. Hatem El-Gohary, Myfanwy Trueman, Kyoko Fukukawa, 2008, E-Marketing andSmall Business Enterprises: A review of the methodologies, Journal of Business &
Public Policy, Fall 2008, str.65).
6. Laudon K.& C.G.Traver, „E-Commerce 2010, (6th Ed.), Prentice Hall; 6 edition(November 21, 2009).
7. OECD, 2008, (p. 15) Information Technology Outlook (2008). http://www.oecdOEC.org/document/20/0,3343,en_2649_33757_41892820_1_1_1_ 1,00.html.
8. Schneider, G.,E-business, Prentice Hill, 9ed., 2011.9. Sectoral e-business trends and challenges, Empirica, eBSN conference, Oslo, dec 3, 2007.
10. FWC Sector Competitiveness Studies - Competitiveness of the EU SMEs in the ICTservices industry, Final Report, Within the Framework Contract of Sectoral, str. 19,Competitiveness Studies – ENTR/06/054, 2009, a spored European Commission(2003), http://ec.europa.eu/research/sme-techweb/pdf/sme-denition_en.pdf ).
11. Young Ae Kim, Jaideep Srivastava Impact of Social Inuence in E-CommerceDecision Making, 293-301.
12. Werner B. Korte, 2009, e-Skills Foresight Scenarios in Europe (2010-2015),Empirica GmbH, IDC Government, Final dissemination event: 3 December 2009 inBrussels, www.eskills-monitor.eu/worksho p and www.eskills-monitor.eu.
Koristeweto na IKT vo MMSP na ekonomijata
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 134/603
134 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Usage of ICT in MSMEs in economy
prof. D-r Vera Naumovska
Abstract
This paper present research done for acceptance of ICT (Information
communication technology) in un informatics sectors of economies where ICT have a
role to automate production and all other business processes.. The main goal to do them
more effective and innovative as be re4ady to produce new value for them increasing
the prots and for customers increasing the value of productsservices which they are
buying and using. Special attention is give one mind to ICT in MSMEs (Micro, small
medium-sie enterprises) which in every national economy are majority than large-sie
companies, but toward implementation of ICT late. The main goal with the research was
situation with ICT in MSMEs in informatics sectors in economies, with accent in ICT in
MSMEs in Republic of Macedonia.
Key words: ICT, e-business, e-commerce, e-skills, e-adoption, MSMEs
D-r Vera Naumovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 135/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 135
NIVOTO NA RAZVIENOSTA NA STUKTURATA,INVESTICIITE I IZVOZNATA EFEKTIVNOST NA
PRERABOTUVA^KATA INDUSTRIJA NA R. MAKEDONIJA
Prof. d-r Metodija Nestorovski
Apstrakt
Prerabotuva~kata industrija e srceto na ekonomijata. Taa
apsorbira golem broj od domanite resursi, dava visok pridones
vo BDP, najdinami~no go voveduva tehni~ko-tehnolokiot
progres и знаењето , a preku izvozot ja iska`uva konkurentskata
sposobnost na nacionalnata ekonomija. Strukturata na
prerabotuva~kata industrija, merena spored nivnoto relativno
u~estvo vo bruto dodadenata vrednost, kako sintezen rezultat
od anga`iranite faktori se menuva na dolg rok, kako posledica
na implementacijata na tehni~ko-tehnolokiot progres, poradi
promenite vo pobaruva~kata i poradi razlikite vo goleminata
i dinamika na investiraweto vo oddelnite sektori. Vo ovoj
trud, preku analiza na strukturata, rastot, investiciite,
strukturata i efektivnosta na izvozot, se pravi ocenka na nivoto
na razvienosta na strukturata na prerabotuva~kata industrija.
Takvite sogleduvawa se neophodni za da se sogledaat mo`nostite
za vklu~uvawe vo me|unarodniot ekonomski prostor, a so gradeweto
na otvorena ekonomija, posebno da se oceni startnata pozicija za
konkurentno vklu~uvawe vo stokovnite tekovi na Evropskata
Unija. Ottamu, bideji nivoto na izvoznata naso~enost e signal nakonkurentnosta, analizirani se seganite razliki me|u sektorite
na prerabotuva~kata industrija od aspekt na nivnata relativna
izvozna efektivnost.
Klu~ni zborovi: prerabotuva~ka industrija, nivo na
razvienost na struktura, investicii, izvozna naso~enost
God. ekon. fak. t. 46 s. 135 - 152 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 136/603
136 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Voved
Nivoto na ekonomskata razvienost na edna nacionalna ekonomija
e najneposredno odraz na nivoto na razvienosta na prerabotuva~kata
industrija kako celina i od zastapenosta na sektorite koi se
„nositeli” na rastot na BDP i na izvozot. Industrijata se
diverzificira i se menuva nejzinata struktura pod vlijanie na
objektivni ekonomski faktori, usloveno od raspolo`livosta na
~ove~ki kapital, na znaewe i na tehnologii. Tie impulsi vlijaatna razli~niot obem i na razli~nata dinamika na investiraweto vo
oddelnite sektori. Pod vlijanie na takvite ekonomski faktori i
procesi se razvivae i strukturata na industrijata na Makedonija.
Za nekolku decenii, zemjata pomina pat od po~etno vospostavuvawe na
kapaciteti vo tradicionalnite sektori, pa do relativno visoko nivo
na diverzificiranost, i so pojava i na kapaciteti vo tehnoloki
naprednati sektori. Po periodot na tranzicija na ekonomskiot sistemi izvrenite sopstveni~ki promeni, prerabotuva~kata industrija se
nao|a pred nov krupen predizvik – da ja zgolemi svojata konkurentnost
na me|unarodniot pazar. Vsunost, se raboti za sutinska potreba
da se vospostavi nova kombinacija na proizvodnite faktori, osobeno
promena na stilot na menaxiraweto, kvalitetot i inovativnosta
na ponudenite proizvodi. Toa e edinstveniot pat industrijata da
stane komunikativna so evropskiot ekonomski prostor, kon koj kako
objektivna potreba, se stremime.
Predizvik za istra`uvawe
Sovremenite sektorski analizi na prerabotuva~kata
industrija vo Evropskata Unija, na primer, s# povee preminuvaat kon
Prof. d-r Metodija Nestorovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 137/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 137
strukturni analizi spored kriteriumi, koi gi otkrivaat izvorite
na rastot i na konkurentnosta na sektorite. Vo edna sovremenastudija e potencirano slednovo zapazuwe: „…Dodeka nomenklaturite
se ogledalo na ekonomskite aktivnosti i ja poka`uvaat ekonomskata
realnost, nekoi karakteristiki na sektorite i zemjite se mnogu
povidlivi koga sektorite se grupiraat spored razni kriteriumi,
koi se povrzani so nekoi ekonomski i tehnoloki kategorii”.1 Vo
ovaa smisla, vo spomenatava studija, sektorskata analiza za ocenka na
nivoto na razvienosta na strukturata na prerabotuva~kata industrijavo zemjite na EU, se potpira vrz tri kriteriumi: kvalifikuvanosta
na rabotnata sila, tehnologijata i rastot na sektorite.2
]e izneseme nekoi od sutinskite konstatacii izneseni vo
spomenatava studija.
Prvo: spored nivoto na obu~enosta i vetinite na rabotnata
sila, sektorite se rasporedeni vo ~etiri grupi – so visoko, so sredno-
visoko, so sredno-nisko i so nisko nivo na obu~enost i vetini. Na
primer, utvrdeno e deka sektori so visoko nivo na obu~enost na
rabotnata sila se: rafinirawe na mineralni masla, nuklearni goriva,
hemiska industrija, kancelariski maini, elektronski branovi
i cevki i telekomunikaciite. Sprotivno od niv, so nisko nivo na
obu~enost i vetini na rabotnata sila se sektorite: hrana, pijalaci
i tutun, tekstil, obleka, obuvki, ko`a i obuvki, guma i plastika,1 EU Industrial Structure 2009. Performances and Competitiveness EU, Enterpriseand Industrie, Luembourg, 2009.2 Da se potsetime i na edna mnogu vredna klasifikacija koja ja dade mnogupoznatiot harvardski profesor Porter, za fazite na konkurentnosta (izvorote naveden vo koristenata literatura): prvata, faktorski vle~ena ekonomija(evtinite resursi se izvor na konkurentnosta), vtorata, investiciski vle~enaekonomija (cenite se osnova na konkurentnosta) i tretata, inovacisko - vle~enaekonomija (klu~na uloga za konkurentnosta imaat inovaciite). Najgolem broj odzemjite na porazvieniot del od EU se dlaboko vlezeni vo tretata faza, no i nekoi
od novite ~lenki, kako na primer Slovenija, vee vlegoa vo taa razviena faza.
Nivoto na razvienosta na strukturata, investiciite i izvoznata efektivnost na
prerabotuva~kata industrija na R.Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 138/603
138 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
nemetalni mineralni proizvodi. (Ova grupa se poklopuva re~isi vo
celost, so porano poznatata klasifikacija na t.n. tradicionalnaindustrija).
Vtoro: spored tehnolokoto nivo3 sektorite na
prerabotuva~kata industrija se rasporedeni na ~etiri nivoa –
sektori so visoka tehnologija na prerabotkata, sektori so sredno
- visoka tehnologija, sektori so sredno-niska i sektori so niska
tehnologija na prerabotka. Vo sektorite so visoko nivo na tehnologija
se rasporedeni farmacevtskata, kancelariskata oprema i maini zasmetawe, radio, televiziska i komunikaciska oprema, medicinski
i precizni aparati, aviogradba i svemirska oprema. Nasproti
niv, kako sektori so najnisko nivo na tehnologija se rasporedeni
sektorite: prehranbeni proizodi, pijalaci i tutun, tekstilni
produkti, ko`a i obuvki, proizvodi od drvo, celuloza i proizvodi
od hartija, pe~atarska industrija. (Povtorno konstatirame deka se
raboti za industrii od porano mnogu upotrebuvanata klasifikacija
na t.n. tradicionalna industrija i obele`uvame deka niskoto
tehnolokoto nivo i niskoto nivo na obu~enost na rabotnata sila se
nejzinite belezi. Ova soznanie ni e osobeno vredno, za da mo`eme vo
ponatamonite nai sogleduvawa da go determinirame i nivoto na
razvienosta na industrijata vo Makedonija, spored zastapenosta na
spomenative sektori,).Treto: sektorite se razgrani~eni vo grupi spored
intenzitetot na dolgoro~niot prose~en godien rast4 vo pet
grupi: so visok, so sredno-visok; so sredno-nizok, so nizok i sektori
so negativen rast. O~ekuvano, najdinami~nite sektori se spomenatite
3 Во основа се користи klasifikacijata na sektorite na OECD spored nakategorijata istra`uvawa i razvoj (R&D).
4 Vo spomenatava studija toj e izmeren za periodot 1995-2008 god.
Prof. d-r Metodija Nestorovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 139/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 139
sektori so visoko tehnoloko nivo i visoka obu~enost i vetini
na rabotnata sila, ~ii prose~ni godini stapki na rast na brutododadenata vrednost iznesuvaat me|u 3 i 6%. Nasproti niv, negativni
stapki na rast, od -2,5 do -5% zabele`ale tradicionalnite sektori
– tekstil, ko`a i obuvki i obleka.
Otkako gi primivme signalite za toa koi sektori vo zemjite na
EU se smetaat vrz znaewata na rabotnata sila, imaat visoko tehnoloko
nivo i se nositeli na rastot, sega mo`eme da go analizirame stepenot
na razvienosta na strukturata na prerabotuva~kata industrija vonaata zemja, investiciite, rastot i osobeno izvoznata efektivnost.
Za taa cel, gi napravivme tabelite od 1 do 7 koi gi davame na krajot
na ovoj trud, i so analiza na presmetanite strukturni pokazateli e
go determinirame dostignatoto nivo na razvienost na strukturata na
prerabotuva~kata industrija vo naata zemja.
Strukturnite belezi na prerabotuva~kata industrija
Prvo: ako ja sledime prethodno iznesenata klasifikacija
vo spomenatata studija za zemjite na EU, spored pokazatelite
izneseni vo tebelata 1, za periodot 2006-2009 godina, se poka`uva
deka vo strukturata na industrijata vo R. Makedonija dominiraat
tradicionalni sektori – prehranbena, pijalaci i tutun, tekstil i
tekstilni proizvodi i osnovni metali i metaloprerabotuva~ka (tie
davaat 59% od bruto dodadenata vrednost). Dokolku na niv go dodademe
i tradicionalniot sektor na nemetalni minerali, u~estvoto vo bruto
DV se zgolemuva duri na 67% (kako prose~no u~estvo vo periodot
2006-2009 god.) Ili, samo vo 2009 god. u~estvoto iznesuva 64.5%. Site
ovie spomenati sektori, kako to vidovme prethodno, bea klasirani
Nivoto na razvienosta na strukturata, investiciite i izvoznata efektivnost na
prerabotuva~kata industrija na R.Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 140/603
140 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
kako sektori so niska obu~enost i niski vetini na rabotnata
sila, nizok rast i niska tehnoloka inovativnost. Se zabele`uvadeka prehranbeniot i tekstilniot sektor duri i go zgolemuvaat vee
dostignatoto u~estvo (prehranbenata industija od 19,5% vo 2006 na
26.9% vo 2009 god., tekstilnata od 13,7 na 14,9%. Metalniot sektor go
odr`uva dostignatoto visoko u~estvo. (Za drugite sektori, soodvetno
se presmetani u~estvata vo tabelata 1, i niv nema da gi komentirame
posebno). Takvata sostojba poka`uva deka naata tradicionalna
industrija ima niska pojdovna pozicija i slab potencijal zakonkurentnost, i vo osnova ne gi sledi tendenciite na evropskite
industrii.
Vtoro: strukturata na investiciite vo fiksni sredstva e
nepovolna od aspekt na mo`nosta da se generiraat pozna~itelni
strukturni promeni. Imeno, duri 2/3 od investiciite vo periodot 2007-
2009 god. se anga`irani vo vee prethodno spomenatite tradicionalni
sektori – prehranbenata industrija, pijalaci i tutun, tekstilnata,
metaloprerabotuva~kata i nemetalite. Zna~i, investiciite
proporcionalno ja sledat strukturata na prerabotuva~kata industrija
spored u~estvoto vo DV. Vsunost, nivoto na vee instaliranite
kapitalni fondovi predizvikuva horizontalno rastewe, t.e tie
se podvi`nik na investiraweto, a ne nastanuva pozabele`itelna
poddrka na novi, kvalitetni, strukturni promeni.5
Treto: investiraweto vo oprema vo oddelnite sektori,
odnosno vo „proizvodnoto jadro”, e najdirekten odraz na dinamikata
na voveduvawe na tehni~ki sredstva i tehni~ko-tehnoloki progres.
5 Sepak, treba da se zeme predvid deka vo periodot po 2008 god. po-sledicite od ekonomskata kriza se po~uvstvuvaa neramnomerno vo sektorite odprerabotuva~kata dejnost i predizvikaa vozdr`livost na investirawe, osobenovo izvoznite sektori, koi prvi go po~uvstvuvaa efektot na krizata preku namalu-
vawe ili prekinuvawe na pora~kite.
Prof. d-r Metodija Nestorovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 141/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 141
No, spored podatocite izneseni vo tabelata 3, se konstatira re~isi
istata pojava – i ovaa struktura e relativno nepovolna i re~isi sepovtoruva pretstavata to ja sogledavme i za vkupnite investicii
vo fiksni fondovi. Sepak, vidliva e i edna razlika – investiciite
vo oprema vo tekstilnata industrija go namalija u~estvoto od 11,4%
vo 2007 god. na 6.2% vo 2009 god. (O~igleden e efektot na ekonomskata
kriza koja go zafati ovoj sektor i go napravi osobeno vozdr`liv od
investirawe vo nova oprema). Prehranbenata industrija od druga
strana, go zadr`a svoeto u~estvo vo investiciite vo oprema vovkupnata prerabotuva~ka industrija (okolku 32%). Drugite sektori,
re~isi imaat nepromeneto u~estvo. Zna~i, konstatirame deka ne
se slu~uva nekakva zabele`itelna kvalitetna investiciska
inicijativa vo sektorite od strukturata.
^etvrto: za da se vidi „vle~nata” sila na rastot, ja sogledavme
dinamikata na rastot kako osnova za klasifikacija, kako to
vidovme prethodno, preku indeksite na industriskoto proizvodstvo
vo periodot od 2006-2009 g. i istite se izneseni vo tabelata 4, a se
prezemeni od oficijalen statisti~ki izvor. [to se zabele`uva?
Vo periodot 2005-2009 god. najdinami~en rast na proizvodstvoto
zabele`il sektorot na metalni proizvodi (indeks 354), koj za tri i
pol pati go zgolemil proizvodstvoto do krajot na 2009 god. vo odnos na
2005 god. Isto taka i izdava~kata dejnost, koja e prete`no orientiranana domaniot pazar, zabele`a indeks od 284, odnosno za 2,8 pati go
zgolemila proizvodstvoto vo odnos na 2005 god., pa duri zna~itelno
i vo odnos na 2008 god., to zna~i deka bila otporna na ekonomskata
kriza. Po nego sledi proizvodstvoto na maini i uredi, so indeks
142 vo 2008 g., odnosno 126 vo 2009 god. vo odnos na 2005 god. Sepak,
vo 2009 god. ovoj sektor imal pad vo odnos na 2008 god., koj e odraz na
Nivoto na razvienosta na strukturata, investiciite i izvoznata efektivnost na
prerabotuva~kata industrija na R.Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 142/603
142 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
ekonomskata kriza. Indeksi nad 100, odnosno porast vo odnos na 2005
god, zabele`ale i prehranbenata industrija (114), proizvodstvoto nahartija i proizvodi od hartija, proizvodstvoto na hemiski proizvodi
i gumeni proizvodi i plastika. Drugite sektori zabele`ale pad, a
me|u niv najgolem pad imale proizvodstvoto na tekstil (indeks 56),
poradi golemiot pad na pora~kite vo 2009 god., proizvodstvoto na
soobraajni sredstva i prikolki (indeksot iznesuva 29), elektri~ni
maini i opti~ki uredi (indeksot iznesuva 68), proizvodstvoto na
metali (indeks 79) poradi osobeniot pad na izvozot vo 2009 god. (nodosta itenziven rast vo 2007 i 2008 godina). Sepak, posmatran od godina
vo godina, i so isklu~uvawe na vlijanieto na ekonomskata kriza koja
navleze podlaboko vo izvoznite sektori i industrijata kako celina,
rastot bele`i sredna dinamika na rast, no sepak, rastot e vle~en od
tradicionalnite sektori.
Petto: osobeno va`en kriterium za ocenka na konkurentnata
sposobnost na sektorite e relativnata izvozna naso~enost. Za da
se sogleda, konstruirani se tabelite 5 i 6. Najnapred, vo tabelata 5 e
pretstavena strukturata na izvozot na prerabotuva~kata industrija,
a vo tabelata 6 e pretstaven relativniot odnos me|u izvozot i
bruto dodadenata vrednost, kako relativen pokazatel za izvoznata
efikasnost. [to poka`uvaat presmetkite? Najnapred konstatirame
deka vo periodot 2006-2009 godina imalo dva osnovni nositeli naizvozot - proizvodstvoto na metali i metalni proizvodi (so u~estvo
od 37.8%) i sektorot na tekstil i tekstilni proizvodi (24%), ili
dvata sektora zaedno, blizu 62%. Toa e pregolema koncentracija to
uka`uva na dominacija na bikomponentna izvozna struktura. Ako
sepak kon niv se dodade i sektorot na prehranbeni proizvodi i tutun
(so u~estvo od 10.3%), o~ekuvano se poka`uva deka izvozot e ogledalo
Prof. d-r Metodija Nestorovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 143/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 143
na trikomponentnata industriska struktura i deka e dvigatel na
strukturnite promeni. Natamu, so isklu~ok na stabilniot izvozensektor na nafteni derivati, nema pozna~ajni strukturni pomestuvawa
vo izvozot kaj drugite sektori. I ovojpat, kako i so prethodnite
konstatacii, go potvrduvame prete`niot tradicionalen karakter na
naata industrija.
Sega da ja sogledame ute i relativnata izvozna efikasnost,
koja e presmetana i pretstavena vo tabelata 6. (izvozot na sektorot
vo odnos na bruto dodadenata vrednost na sektorot). Soznanijata seinteresni. Najvisoko nivo na odnosot izvoz sprema bruto dodadena
vrednost, mereno vo odnos so prosekot na celata prabotuva~ka
industrija (zemena kako nivo=100), imaat sektorite: nafteni
derivati, metalni proizvodi, tekstil i tekstilni proizvodi (~ieto
nivo iznesuva 161, ili za 61% nad nivoto to go postignuva celata
industrija. Ako ja isklu~ime naftenata industrija kako ekstrem
spored ovoj pokazatel, toga drugite odnosi mo`at da se razberat.
Imeno, visokata izvozna naso~enost na metalnite proizvodi i
relativno malata sodr`ina na dodadena vrednost, pravi ovoj sektor
da ima najvisoki vrednosti na izvoznata efikasnost. Toa osobeno
e slu~aj i so sektorot na tekstilnite proizvodi – toj ima niska
dodadena vrednost, a visoka vrednost na izvozot poradi lon rabotite,
niskoto u~estvo na akumulacijata i maloto u~estvo na li~ni dohodivo dodadenata vrednost. Od druga strana, sektorite so mal apsoluten
iznos na izvozot (mala izvozna naso~enost), imaat i niska izvozna
efikasnost. Takvi se: hemiskata industrija, proizvodstvoto na
plasti~ni masi, nemetalite, prehranbenata industrija i prerabotkata
na drvo. No, i od ova sogleduvawe povtorno e jasno – tradicionalnite
sektori imaat i apsolutno i relativno visoko mesto za izvozot, a
Nivoto na razvienosta na strukturata, investiciite i izvoznata efektivnost na
prerabotuva~kata industrija na R.Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 144/603
144 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
vo modernite i propulzivni sektori, vo koi inovativnosta poradi
tehnolokite karakteristiki na proizvodstvoto po pravilo enajgolema, pridonesot vo izvozot e nezna~itelen.
Na krajot, so sigurnost mo`e da se konstatira deka
prerabotuva~kata industrija, od aspekt na nejzinite strukturni
karakteristiki, se nao|a na nisko nivo na razvienost vo odnos na
industriite na zemjite na Evropskata Unija. Dodeka pak, vo industrijata
na EU, spored strukturnite karakteristiki, navlegla vo visokata
faza na zrelost, vo koja konkurentskata sposobnost proizleguva odinovaciite. Vo naata industrija, seganoto nivo e meavina od
elementi od prvata faza (resursna orientiranost) i od vtorata
faza (cenovna konkurentnost), so neizrazeni elementi na visokata
inovativna faza. So takvite belezi, vo uslovi na objektivna potreba
za otvorena ekonomija, centalen predizvik na biznis - sektorot i na
ekonomska politika treba da pretstavuva zgolemuvaweto na izvozot
vrz konkurentski osnovi, odnosno jakneweto na konkurentnosta
vo koja e se izrazuvaat i elementi na inovativnost. Toa e biten
ekonomski uslov za ramnopravno vklu~uvawe vo ekonomskite tekovi
na Evropskata Unija.
Tabeli – podloga za analizataTabela 1
Strukturata na prerabotuva~kata industrija
vo R. Makedonija- U~estvoto (%) na sektorite vo bruto dodadenata vrednost-
- spored osnovni tekovni ceni
Sektor 2006 2007 2008 2009Period2006-2009
0 1 2 3 4 5
1 Proizv. na prehranbeniproizvodi, pijalaci i tutun 19.5 17.9 21.8 26.9 21.5
Prof. d-r Metodija Nestorovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 145/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 145
2 Proizv. na tekstil i tekstilniproizvodi 13.7 15.1 15.0 15.4 14.9
3 Proizv. na ko`a i predmeti odko`a 2.2 1.9 1.9 1.7 1.9
4 Prerabotka na drvo iproizvodi od drvo 1.8 1.2 1.7 1.6 1.6
5Proizv. na celuloza, hartija iproizvodi od hartija, izdava~kadejnost i pe~atewe
5.5 4.7 5.3 5.7 5.3
6 Proizv.na koks, derivati nanafta i nuklearno gorivo 6.5 4.9 2.9 3.9 4.4
7Proizv. na hemikalii, hemiskiproizvodi i veta~ki i
sinteti~ki vlakna
5.7 5.7 5.8 6.6 6.0
8 Proizv.na proizvodi od guma iproizvodi od plasti~ni masi 2.8 2.7 3.3 3.4 3.1
9 Proizv. na proizvodi od druginemetalni minerali 8.3 7.7 7.6 8.8 8.1
10 Proizv.na osnovni metali istandardni metalni proizvodi 22.8 28.7 23.7 15.1 22.8
11 Proiz.na maini i uredi,nespomnati na drugo mesto 1.8 2.0 2.1 1.9 2.0
12 Proizv. na elektri~ni iopti~ki uredi 4.6 3.5 4.4 4.4 4.2
13 Proizvodstvo na soobraajnisredstva 2.0 1.5 1.7 1.7 1.6
14 Prerabotuva~ka industrija,nespomnata na drugo mesto 2.8 2.7 2.9 2.9 2.8
Prerabotuva~kata ind., vkupno: 100Izvor: SGM 2008 na DZS na RM, str. . 316, SGM 2009, str. 326, SGM na DZS 2010,
str. 312 i Statisti~ki pregled br .677, 2011.
Tabela 2Strukturata na investiciite vo fiksni sredstva
vo prerabotuva~kata industrija vo R. Makedonija - vo %
Sektor 2007 2008 2009Period2007-2009
0
1 Proizv. na prehranbeni proizvodi,pijalaci i tutun 36.5 33.7 26.7 31.8
Nivoto na razvienosta na strukturata, investiciite i izvoznata efektivnost na
prerabotuva~kata industrija na R.Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 146/603
146 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
2 Proizv. na tekstil i tekstilniproizvodi 11.4 7.4 3.7 7.1
3 Proizv. na ko`a i predmeti od ko`a 0.9 0.7 0.3 0.6
4 Prerabotka na drvo i proizvodi oddrvo 0.4 0.4 0.2 0.3
5Proizv. na celuloza, hartija iproizvodi od hartija, izdava~kadejnost i pe~atewe
3.4 3.4 5.6 4.2
6 Proizv.na koks,derivati na nafta inuklearno gorivo 1.2 4.0 5.0 3.6
7Proizv. na hemikalii, hemiskiproizvodi i veta~ki i sinteti~ki
vlakna
5.8 3.7 4.0 4.4
8 Proizv.na proizvodi od guma iproizvodi od plasti~ni masi 2.2 2.2 1.9 2.1
9 Proizv. na proizvodi od druginemetalni minerali 8.9 7.7 8.9 8.5
10 Proizv.na osnovni metali istandardni metalni proizvodi 18.0 23.3 15.9 19.0
11 Proiz.na maini i uredi, nespomnatina drugo mesto 1.2 1.5 1.5 1.4
12 Proizv. na elektri~ni i opti~kiuredi 6.3 4.0 3.0 4.2
13 Proizvodstvo na soobraajni sredstva 1.6 4.6 21.2 10.1
14 Prerabotuva~ka industrija,nespomnata na drugo mesto 2.5 3.3 2.2 2.6
Prerabotuva~kata ind., vkupno: 100 100 100 100Izvor: Statisti~ki pregledi na DZS na RM br. 672/2010 g., 642/200 i 6101.4/2008
Tabela 3Strukturata na investiciite vo oprema voprerabotuva~kata industrija vo R. Makedonija
- vo%
Sektor 2007 2008 2009
Period
2006-
20090
1 Proizv. na prehranbeni proizvodi,pijalaci i tutun 32.8 33.5 30.7 32.3
2 Proizv. na tekstil i tekstilniproizvodi 11.4 5.7 2.5 6.2
Prof. d-r Metodija Nestorovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 147/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 147
3 Proizv. na ko`a i predmeti od ko`a 1.0 0.5 0.1 0.5
4 Prerabotka na drvo i proizvodi oddrvo 0.4 0.5 0.1 0.3
5Proizv. na celuloza, hartija iproizvodi od hartija, izdava~ka dejnosti pe~atewe
3.6 3.3 6.2 4.4
6 Proizv.na koks,derivati na nafta inuklearno gorivo 1.5 6.1 1.3 3.1
7Proizv. na hemikalii, hemiskiproizvodi i veta~ki i sinteti~kivlakna
5.3 3.6 5.7 4.8
8 Proizv.na proizvodi od guma iproizvodi od plasti~ni masi 2.9 2.6 1.8 2.4
9 Proizv. na proizvodi od druginemetalni minerali 10.5 8.0 4.9 7.6
10 Proizv. na osnovni metali istandardni metalni proizvodi 20.4 26.2 20.2 22.4
11 Proiz.na maini i uredi, nespomnatina drugo mesto 1.7 1.8 1.8 1.8
12 Proizv. na elektri~ni i opti~ki uredi 4.4 4.0 4.1 4.1
13 Proizvodstvo na soobraajni sredstva 1.6 1.9 19.5 8.1
14 Prerabotuva~ka industrija,nespomnata na drugo mesto 2.5 2.3 1.1 1.9
Prerabotuva~kata ind., vkupno: 100 100 100 100Izvor: Statisti~ki pregledi na DZS na RM br. 672/2010 g., 642/2009 i 610/2008
Tabela 4Indeksite na industriskoto proizvodstvovo R. Makedonija 2005 god.=100
Sektor 2006 2007 2008 2009
1 Proizv. na prehranbeni proizvodi, ijalaci 100 108 117 114
2 Tutunski proizv. i fermentiran tutun 102 101 103 100
3 Tekstilni tkaenini 89 82 94 56
4 Obleka i dorab. na krzno i boewe 109 93 74 65
5 Proizv. na ko`a i predmeti od ko`a 87 88 80 78
6 Prerabotka na drvo i proizvodi od drvo 93 93 74 65
Nivoto na razvienosta na strukturata, investiciite i izvoznata efektivnost na
prerabotuva~kata industrija na R.Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 148/603
148 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
7 Proizv. na celuloza, hartija i proizvodiod hartija 123 124 118 111
8 Izdava~ka dejnost i pe~atewe 108 95 152 284
9 Proizv.na koks, derivati na nafta inuklearno gorivo 112 109 111 101
10 Proizv. na hemikalii, hemiski proizvodi iveta~ki i sinteti~ki vlakna 101 101 121 109
11 Proizv.na proizvodi od guma i proizvodiod plasti~ni masi 81 83 104 102
12 Proizv. na proizvodi od drugi nemetalniminerali 111 115 112 98
13 Proizv.na osnovni metali 109 146 137 79
Metalni proizvodi 116 169 255 354
14 Proiz.na maini i uredi, nespomnati nadrugo mesto 103 142 154 126
15 Proizv. na elektri~ni i opti~ki uredi 101 76 96 68
16 Proizvodstvo na soobraajni sredstva,prikolki i poluprikolki 70 50 47 29
17 Drugi soobraajni sredstva 107 142 116 105
18 Mebel i drugi nespomenati 66 56 111 84Prerabotuva~kata ind., vkupno: 104 109 116 105
Izvor: SGM na DZS na RM 2010, str. 432 i Statisti;ki pregled na DZS na RM br. 583, 2008
Tabela 5Strukturata na izvozot na prerabotuva~kataindustrija vo R. Makedonija
- vo %
Sektor 2006 2007 2008 2009Period
2006-2009
0
1 Proizv. na prehranbeniproizvodi, pijalaci i tutun
10.6 9.1 9.2 13.1 10.3
2 Proizv. na tekstil i tekstilniproizvodi
25.9 22.9 21.8 27.0 24.0
3 Proizv. na ko`a i predmeti odko`a
2.7 2.8 2.6 3.4 2.8
4 Prerabotka na drvo i proizvodiod drvo
0.3 0.4 0.3 0.4 0.4
Prof. d-r Metodija Nestorovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 149/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 149
5Proizv. na celuloza, hartija iproizvodi od hartija, izdava~ka
dejnost i pe~atewe
0.6 0.8 0.6 0.7 0.7
6 Proizv. na koks, derivati nanafta i nuklearno gorivo
9.6 5.2 8.7 8.3 7.8
7Proizv. na hemikalii, hemiskiproizvodi i veta~ki isinteti~ki vlakna
3.9 3.4 3.9 5.7 4.1
8 Proizv.na proizvodi od guma iproizvodi od plasti~ni masi
1.3 1.3 1.7 2.3 1.6
9 Proizv. na proizvodi od druginemetalni minerali
3.5 3.3 3.5 4.2 3.6
10
Proizv.na osnovni metali i
standardni metalni proizvodi 35.2 44.7 40.8 26.5 37.8
11 Proiz.na maini i uredi,nespomnati na drugo mesto
1.8 1.8 2.0 3.0 2.1
12 Proizv. na elektri~ni iopti~ki uredi
2.4 2.0 2.7 3.1 2.6
13 Proizvodstvo na soobraajnisredstva
1.7 1.5 1.3 1.2 1.4
14 Prerabotuva~ka industrija,nespomnata na drugo mesto
0.6 0.7 0.9 1.2 0.9
Prerabotuva~kata ind., vkupno: 100 100 100 100 100
Izvor: Izvor: SGM na DZS na RM, 2010, str. 478-479 i Statisti~ki
pregled na DZS na RM br. 637/2009.
Nivoto na razvienosta na strukturata, investiciite i izvoznata efektivnost na
prerabotuva~kata industrija na R.Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 150/603
150 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Tabela 6 Nivoto na izvoznata efikasnost na sektorite naprerabotuva~kata industrija vo R. Makedonija- mereno preku iljadi dolari izvoz na 1 milion den. brutododadena vrednost, ako nivoto na prerabotuva~kata ind.=100
Sektor 2006 2007 2008 2009Peri-od2006-2009
0
1 Proizv. na prehranbeniproizvodi, pijalaci itutun
54.3 51.2 42.2 48.7 47.8
2 Proizv. na tekstil itekstilni proizvodi 188.6 151.4 144.9 174.9 161.2
3 Proizv. na ko`a ipredmeti od ko`a 122.7 147.0 134.8 198.4 147.5
4 Prerabotka na drvo iproizvodi od drvo 17.3 32.5 18.6 24.3 22.4
5Proizv. na celuloza,hartija i proizvodiod hartija, izdava~kadejnost i pe~atewe
11.2 16.4 11.8 12.9 13.0
6Proizv.na koks,derivati na nafta inuklearno gorivo
147.2 106.0 297.0 210.8 175.9
7Proizv. na hemikalii,hemiski proizvodi iveta~ki i sinteti~kivlakna
68.1 59.6 66.6 86.2 69.4
8Proizv.na proizvodiod guma i proizvodi odplasti~ni masi
44.8 48.6 50.6 67.9 53.0
9 Proizv. na proizvodiod drugi nemetalniminerali
42.6 43.7 46.0 47.4 44.8
10Proizv.na osnovnimetali i standardnimetalni proizvodi
154.6 156.1 172.2 176.1 165.9
11Proiz.na maini iuredi, nespomnati nadrugo mesto
99.9 91.7 93.6 155.0 107.1
12 Proizv. na elektri~ni iopti~ki uredi 52.0 58.4 62.3 71.1 61.0
Prof. d-r Metodija Nestorovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 151/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 151
13 Proizvodstvo nasoobraajni sredstva 84.7 100.1 99.1 71.1 88.5
14 Prerabotuva~kaindustrija, nespomnatana drugo mesto
22.0 27.6 30.1 41.2 30.2
Prerabotuva~kata ind,nivo: 100 100 100 100 100
Nivo na prerab.ind.=100, pretstavuvailjadi dolari voodnos na 1 milion den.dodadena vrednost
42.949 47.573 50.648 40.687 45.870
Izvor: nai presmetki spored podatoci od SGM na DZS na RM 2008,
str. 316, 2009, str. 326, 2010, str. 478-479 i Statisti~ki pregledi na DZS na RM br. 637/2009 i br. 667/ 2011.
Koristena literatura
1. EU Industrial Structure 2009. Performances and Competitiveness EU,Enterprise and Industrie, Luembourg, 2009.
2. Porter, M.E. : The Five Competitive Forces That Shape Strategy, Harvard Business Review, January 2008, pp. 79-93.
3. Porter , M.E.: “The competive Advantage of Nations, Free, new York,1990.
4. USAID: Macedonian Competitivness in Practice: an Assesment of ClasterVased Aproaches, prepared by The Michel Group, November 17, 2003.
5. Statisti~ki pregledi i SGM na DZS na RM.6. Индустриска политика на Република Mакедонија 2009-2020,
Mинистерство за економија,на РМ, Скопје, 2009.
Nivoto na razvienosta na strukturata, investiciite i izvoznata efektivnost na
prerabotuva~kata industrija na R.Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 152/603
152 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
THE LEVEL OF DEVELOPMENT OF THE STRUCTURE, INVESTMENT
AND EXPORT EFFICIENCY OF THE MANIFACTURING INDUSTRYOF THE REPUBLIC OF MACEDONIA
Summary
Manufacturing industry is the heart of the economy. It absorbs a large
number of domestic resources, provides high contribution to GDP, it epresses
the dynamic introduction of technical and technological progres and epresses
through eports competitive ability of the national economy to engage in
international economic processes.
The structure of manufacturing industry, as measured by their relative
share in gross value added as a result of the engaged sintezen factors, changes
in the long term as a result of the implementation of technical and technological
progress, due to changes in demand and because of differences in the size
and dynamics of investmentin different sectors. In this paper, by analyzing the
structure, growth, investment, structure and effectiveness of eports, maing
assessment of the level of development of the structure of manufacturing industry.
Such observations are necessary to identify opportunities for involvement in
international economic space, and building an open economy, in particular, to
evaluate the starting position for competitive participation in commodity ows
of the European Union. Therefore, because the eport orientation is the most
important hallmark of competitiveness, analyzed the current differences between
the sectors of manufacturing industry in terms of their relative eport efciency.
Key words: structure of manifacturing industry, level of development of
the structure, investments, eport efciency
Prof. d-r Metodija Nestorovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 153/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 153
СТРАТЕГИСКИ ПРИСТАП КОН ФОРМУЛИРАЊЕТО И РАЗВОЈОТ
НА ОПШТЕСТВЕНАТА ОДГОВОРНОСТ НА ПРЕТПРИЈАТИЈАТА (ООП) ОД АСПЕКТ НА ИЗРАБОТКА НА СВОТ - АНАЛИЗА
d- р Владимир Петковски
Александар Николов
Apstrakt
Iako кај добар дел од најголемите компании во земјите во
транзиција, а особено во земјите од Западниот Балкан, постои високо
ниво на свест за значењето на ООП и тие се стратешки ориентирани кон
преземање одговорна и конструктивна улога и давање соодветен придонес
кон пошироката заедница , sепак , ваквата практика се спроведува воглавно
во компаниите во странска сопственост , особено во компаниите кои се во
рамките мултинационалните корпорации , dodeka domanite kompanii vo ovoj pogled sî ute zaostanuvaat. Toa osobeno se ogleda vo sî
ute nedovolnata интегрираnost на концептот на ООП во деловната
стратегија на компаниите. Деловната оправданост за ООП се потпира врз
можноста добрите деловни активности кон општеството и животната
средина да се прeобразат во добра економска деловност.
Kомпаниите треба да izgradat vizija za razvoj na OOP, odnosno
da усвојат временски хоризонт од најмалку 10 години и да изградат визија
за тоа каде би сакале да бидат во поглед на развојот на ООП.
СВОТ - анализаta на ООП треба да се засновува vrz slednite
четири елементи на системот ООП: dеловен пристап кон ООП од аспект
на ангажирање на компаниите; b арања и притисоци од пазарот; b арања
и притисоци кои доаѓаат од цивилниот сектор; p равила и прописи, како и
потикнувачки механизми на владата.
God. ekon. fak. t. 46 s. 153 - 163 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 154/603
154 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Klu~ni zborovi: strategiski pristap, razvoj na OOP, sistem na
OOP, na~ela na OOP, vizija za razvoj na OOP, SVOT - analiza naOOP.
Состојбата на општествената одговорност на претпријатијата (ООП)
– разбирање и обем
Генерално земено, општествената одговорност на претпријатијата
(ООП) може да се дефинира на три нивоа на следниот начин:- Прво - тоа опфаа почитување на законските обврски (на пример-
плаање данок, здравје и безбедност на работното место, односно
права од работа и по основа на работа, права на потрошувачите,
регулатива во областа на животната средина) и стандардите во
индустријата.
- Второ- вклучува намалување или елиминирање на негативните
ефекти на деловните активности врз општеството и управувањесо ризикот (на пример - од повреда на човековите права до
загадување).
- Трето - се однесува на зголемувањето на позитивните ефекти од
деловните активности и создавање на вредност преку иновации,
инвестиции и партнерства насочени кон општественото добро и
доброто во однос на животната средина (на пример - отворање
работни места, општествен и еколошки развој и решавање на
конфликти).
Карактеристично е што во земјите во транзиција, а особено во
земјите од Западниот Балкан, кај добар дел од најголемите компании
постои високо ниво на свест за значењето на ООП и тие се стратешки
ориентирани кон преземање одговорна и конструктивна улога и давање
соодветен придонес кон пошироката заедница. Сепак, ваквата практика
Prof. d-r Vladimir Petkovski i Aleksandar Nikolov
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 155/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 155
се спроведува воглавно во компаниите во странска сопственост, особено
во компаниите кои се во рамките мултинационалните корпорации. Некоиод мултинационалните корпорации имаат иновативен пристап кон ООП и
настојуваат да го прилагодат својот глобален пристап кон ООП во согласност
со одликите на локалната средина и да го искористат домашното искуство,
како и достигнувањата од минатото. Другите мултинационални корпорации
применуваат посиромашна практика на ООП во другите земји отколку во
своите матични земји, со што всушност, покажуваат ,,двојни аршини во
власта на ООП.Сепак, интегрирањето на ООП во деловните стратегии и воорганизационата структура на компаниите, зазема сî поголем замав.
1. Системот на ООП
Што се оденсува до интегрирањето на концептот на ООП во деловната
стратегија на компаниите во некои од земјите на Западен Балкан, може да
се забележи релативно високо ниво на свест за значењето на ООП. Така например, во Србија,1 според спроведените истражувања, 90% од компаниите
имаат изјавено дека нивните програми за развој и спроведување на ООП
се од трајна природа (76%) или делумно трајни (14%). Од друга страна,
во процесот на развој на системот на ООП е очигледно постоењето на сî
поголем број фондации и задужбини, како и сî поголем број компании кои
имаат поединци или посебни одделенија во својата организациона структура
кои се специфично задолжени за ООП.
Најслабата точка во системот на ООП е известувањето за
нефинансиските деловни активности, односно влијанието на општеството и
животната срдедина. Бројот на компаниите коишто подготвуваат извештај за
нефинансиските деловни активности во согласност со глобалноприфатените
1 ,,Национална стрaтeгија на ООП во Србија,, d-р Владимир Петковски,
Александар Николов, автори, 2010
Strategiski pristap kon formuliraweto i razvojot na optestvenata odgovornost
na pretprijatijata (OOP) od aspekt na izrabotka na svot-analiza
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 156/603
156 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
стандарди (како на пример, GRI – Global Reporting Initiative) е само 18%.
2. Начела на вклучување на деловната заедница
Процесот на економска глобализација, како и појавата на нови
комерцијални и технолошки можности, ја поместија рамнотежата меѓу
одговорноста на владите и на претпријатијата. Така на пример, компаниите
сега се соочени со сî поголем притисок отворено да се обврзат да воведат
доброволни мерки за заштита на животната средина и општеството, коиодат подалеку од законските обврски.
Покрај тоа што ги исполнуваат очекувањата на своите засегнати страни,
компаниите кои имаат вистински достигнувања во областа на заштитата на
животната средина, во грижата за благосостојбата на вработените и кои му
помагаат на општеството за одржлив развој, на овој начин ги задоволуваат
и своите непосредни интереси од витално значење. Компаниите кои се
во остојба да се прилагодат на сî поголемите очекувања во деловнотоопкружување и ги промовираат своите акции во рана фаза, стекнуваат нови
конкурентски предности и ја смалуваат изложеноста на ризик.2 Деловн ата
оправданост за ООП се потпира врз можноста добрите деловни активности
кон општеството и животната средина да се прeобразат во добра економска
деловност. Ваквата оправданост функционира на три нивоа:3
- Притисок на околината/заштита на угледот; притисок од
страна на НВО, потрошувачите, медиумите, државата и другите
јавни тела што заедно води кон соодветни активности со кои би
2 Општествено одговорни деловни активности: вовед од перспектива на животната
средина, Sabine Braun, Thomas Loew, Federalno Ministarstvo za životnu sredinu, očuvanje prirode i
nuklearnu bezbednost, 2006. (Corporate Social Responsibility: An Introduction From The Environmental
Perspective, Sabine Braun, Thomas Loew, Federal Ministry for the Environment, Nature Conservation and
Nuclear Safety, 2006 )
3 Исто
Prof. d-r Vladimir Petkovski i Aleksandar Nikolov
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 157/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 157
се избегнале потенцијални финансиски загуби и би се заштитил
имиот на брендот.- Исплатливост; реални финансиски добивки, на пример, од
подобрување на продуктивноста или смалување на енергетската
или матерјалната ефикасност, кои можат да доведат до рамнотежа
во однос на соодветните трошоци (вложувања).
- Стратегиско ниво; ООП како суштински дел на развојната
стратегија на компанијата, како што е суштинската промена во
производите, ООП како интегрален дел на идентитетот на брендотили како пат кон учење и иновации.
ООП позитивно придонесува за јакнење на конкурентноста создавајиконкурентска предност, особено преку унапредување на имиотна компанијата, поголема лојалност на корисниците/клиентите ипоттикнување на мотивираноста на вработените и задоволството на работното место. Во овој поглед, важно е ООП да не се посматра каконешто што е ,,во мода, туку треба да се развива и да се применува
стратегијата на ООП која е се вклопува во севкупната деловна стратегија,со што би се обезбедила негова одржливост. Имаји го предвид процесотна интеграција кон ЕУ, се дава сî поголема можност претпријатијатаод земјите на Западен Балкан да го унапредуваат својот пристап иприсуството на пазарот на ЕУ, но од друга страна, тие таму е се соочатсо поголеми очекувања на потрошувачите, контрола и инвеститорикои придаваат големо значење на практиката на ООП. Покрај тоа, закомпаниите коишто имаат намера да склучуваат договори за outsourcing
со големи странски компании, или да бидат нивни добавувачи, се јавувапотреба за воведување на практиката на ООП, што често се поставува какобитен предуслов за деловна соработка во согласност со политиките наводечките светски компании.
Визија за развој на ООП
Иако на глобално ниво околностите се нестабилни, а контекстот
Strategiski pristap kon formuliraweto i razvojot na optestvenata odgovornost
na pretprijatijata (OOP) od aspekt na izrabotka na svot-analiza
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 158/603
158 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
непредвидлив, особено со оглед на глобалната економска криза и нејзините
долгорочни последици, компаниите треба да усвојоат временски хоризонтод најмалку 10 години и да изградат визија за тоа каде сî би сакале да
бидат во поглед на развојот на ООП. Би требало да има една сеопфатна
визија со цел промовирање на одржлив економски раст и развој кои ја
поттикнуваат социјалната вклученост и го попречуваат деградирањето на
животната средина. Улогата на владите во таква сеопфатна визија треба да
биде сосредоточена кон создавање такво опкружување коешто е овозможи
и потикнува развој, социјална вклученост и одржливост. Таквата визија за ООП може да ја наметне потребата од следното:
- Користење на постојните добри практики и модели од ЕУ, а
посебно од нејзините земји - членки и земји - кандидати за
членство;
- Стимулирање на поголема транспарентност, односно
поттикнување на практиката за известување и јавно обелоденување
за ООП;
- Проактивно користење на меѓународната сосредоточеност на
ООП со цел да се привлечат и промовираат СДИ;
- Директна примена на општествено одговорна практика таму каде
што владата е во улога на работодавач;
- Потикнување на субјектите во деловниот сектор, граѓанското
општество и јавниот сектор да го имаат предвид своето влијаниеврз деловниот сектор, општеството и животната средина.
Владите ја поставуваат основната правна и регулативна рамка, со
која се утврдува и која влијае врз севкупното деловно опкружување во
земјата, а со тоа има и клучна улога во создавањето на таква деловна клима
која е погодна за развој на општествено одговорни практики. Позитивното
влијание на владите може да се врши преку воспоставување на соодветни
Prof. d-r Vladimir Petkovski i Aleksandar Nikolov
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 159/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 159
управни и регулаторни режими, преку лидерство и стимулирање на јавни
дебати.
СВОТ - анализа на ООП
Доколку се прифати појдовната претпоставка дека заеднички
именител на целите на стратегијата за ООП е создавањето такво опкружување
кое е овозможи прифаање и јакнење на ООП, тогаш испитувањето на
силните страни, слабите страни, можностите и заканите (SVОТ) треба дасе засновува на четири елементи на системот ООП
- Деловен пристап кон ООП од аспект на ангажирање на
компаниите;
- Барања и притисоци од пазарот;
- Барања и притисоци кои доаѓаат од цивилниот сектор;
- Правила и прописи, како и поттикнувачки механизми на
владата.
Силни страни Слаби страни
(атрибути на системот на ООП кои (атрибути на системот на ООП коиго потпомагаат остварувањето на целите) го кочат остварувањето на целите)
- Постојните стимулативни владини мерки - Недостигот на опсежни(пример, на секои 20 вработени компани правила, прописи и постојниите мораат да вработат едно лице со инва механизми за ООП (сеопфа
лидитет) тен систем на заштита напотрошувачите)- Компаниите покажуваат сî поголемо - Недоволно познавање наангажирање низ проекти поврзани со ООП начините на примена на
во поглед на заштитата на животната ООПсредина и ангажирање во локалната - Недостиг на идеи, како и непо
заедница стоење на знаење, свест закориста и посветеноста кон ООП
- Одреден број МНК кои делуваат во - Компаниите воглавно се сосредоточу регионот имаат свои седишта за ваат на филантропски активности, а не
Strategiski pristap kon formuliraweto i razvojot na optestvenata odgovornost
na pretprijatijata (OOP) od aspekt na izrabotka na svot-analiza
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 160/603
160 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Југоисточна Европа во земјите од на стандарди врзани за ООП Западен Балкан
- Историја на поддршка која компаниите - Недостиг на свест дека ООП е пове им ја пружаат на локалните заедници и е од корпопративна филантропија и грижата за вработените (јак систем на повикување на Законот безбедност и здравје на работното место, - Бројот на компаниите кои гокурсеви за подобрување на образовното и инкорпорираат концептот напрофесионално ниво на вработените, здрав ООП како суштински дел на нив ствени објекти и градинки во рамки на по ната деловна стратегија сî уштеголемите компании, регреси за годишни од е релативно мал мори)- Растечка чувствителност на поширо - Се запоставува фактот дека стран
ката јавност за прашањето на ООП ските инвеститори му придаваат сî- Активна национална мрежа на Глоб поголемо внимание на квалитетот иалниот договор на ОН нивото на практиката на ООП било- Одреден број МСП ,,тивко се ангажи од етички причини или како инстру
раат во областа на ООП – ја практи мент за управување со ризикот куваат ООП, без да го објавуваат тоа - Потрошувачите и понатаму се- Културата на филантропија и соли преокупирани со цената на добрата дарност – вклучување на компаниите и услугите при донесувањето на сво во одреден број хуманитарни и ите одлуки за купување, додека филантропски активности или спон обзирите кон ООП сî уште не се
зорства на културни и спортски вреднуваат во доволна мерканастани
- Мал број компании имаат воведеново своите организациони структури
позиција на менаер за ООП
Можности Закани
(екстерни услови кои го помагаат (екстерни услови кои го кочат
достигнувањето на целите) достигнувањето на целите)
- Хармонизација со политиките на ЕУ - Драматични промени во деловнатаод аспект на сî поголемото значење клима како резултат на меѓународнаташто ЕУ му го придава на ООП економска и финансиска криза, што би- Прилика да се привлечат странски можело да го смали ентусијазмот ивложувања со исполнување на бара посветеноста на компаниите и владитењата и стандардите кои ги намет за одржување и унапредување на практнуваат општествено одговорните иката и иницијативите за ООПстрански инвеститири
Prof. d-r Vladimir Petkovski i Aleksandar Nikolov
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 161/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 161
- Финансиските можности што - Закана дека во тековната економскаги дава ЕУ и другите меѓународни криза компаниите чиишто активности
донатори за промовирање на ООП на полето на ООП се врзани за повремеза земјите- кандидати и потенци ни спонзорства, донации и хуманитарни
јални кандидати за членство во ЕУ придонеси (т.н. филантропски пристап) би можеле да ги смалат или да се отка жат од такви активности бараји на чин да ги намалат трошоците
- Подготвеност на земјите да ги - Недостиг на доследна регулаторнакористат искуствата на другите рамказемји во регионот во поглед на ООП - Недостиг на механизми за спроведува
- Потенцијалот на ООП за градење ње и слаба усогласеност со постојнитеконкурентски предности на земја прописи коишто се однесуваат на ООПта и на компаниите (под услов зем - Ризик компаниите да бидат исклучени
јата брзо и доследно да се посвети од странските пазари заради лошиотна создавање на поволно опкружување углед во поглед на ООП или како резулза ООП и збир на напредни практики тат на воведувањето на технички ограна ООП кои би можеле да се истакнат ничувања за трговијата од аспект нана меѓународно ниво) ООП, како што се ИСО- стандардите
- Можност за МСП да бидат при - Поставување на низок праг за она
фатени и да учествуваат во син што може да се смета како добра прак рите за снабдување тика на ООП (недоволно дефиниран пристап за наградување на добрите прак тики на ООП)- Можности врзани за активноста - Закани коишто доаѓаат од конкуренна меѓународните организации за оп цијата, односно од компаниите од другиштестевна одговорност на претприја држави кои се во состојба подобро да гитијата (Глобалниот договор на ООН, привлечат општествено одговорните влоООП Европа/ЦСР Еуропе и други) жувачи благодарение на понапреднитекои би можеле да придонесат за практики на ООП
промовирањето на ООП преку финан - Закани коишто потекнуваат од техносирање, поврзување со партнери на лошките измени и неуспехот на домашООП на национално и меѓународно ните компании правовремено да ги усвоно ниво, добивање организациона јат, што може да ја загрози нивната конили стручна подршка за посебни конкурентност и учинок во ООП (на прпрограми за обука) имер, неуспех во освојувањето на најно вите технологии, особено во областа на
чистите технологии ,,на крајот на синирот)
Strategiski pristap kon formuliraweto i razvojot na optestvenata odgovornost
na pretprijatijata (OOP) od aspekt na izrabotka na svot-analiza
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 162/603
162 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Aтрибутиte на системот на ООП кои го потпомагаат остварувањето
на целите (silni strani) pretstavuvaat solidna osnova za razvojotna sistemot na OOP, vrz koja treba da se temelat strategiskite
pristapi vo razvojot na vizija za OOP. Od druga strana, aтрибутиte
на системот на ООП кои го кочат остварувањето на целите (slabi strani)
treba da se zemat kako dobri indikatori za toa vo koja nasoka treba
da se sosredoto~at aktivnostite za nivno nadminuvawe.
Eksternite uslovi vo vid na mo`nosti (го помагаат
остварувањето на целите)ja indiciraat nasokata vo koja treba da sedejstvuva za mo`nostite so tek na vreme da prerasnuvaat vo silni
strani, a zakanite da bidat nadminati, blokirani ili neutralizirani.
Eksternite mo`nosti se voglavno vrzani za pozitivnite efekti
od pristapuvaweto kon EU (finansiski mo`nosti), koristewe na
pozitivnite iskustva na drugi zemji, kako i privlekuvaweto stranski
investitori koito ja imaat staveno OOP visoko na svojata delovna
agenda (,,optetstveno odgovorni investitori“).
Koristena literatura:
1. CSR Strategy for the Republic of Serbia, 2010, authors: VladimirPetkovski, Prof. Dr. Aleksandar Nikolov
2. Final report of the international consultant on Corporate Social
Responsibility commissioned by the EC/UNDP, Sune SkadergaardThorsen, 20083. National Agenda on Corporate Social Responsibility for the Republic
of Macedonia, 2008-2012, Authors, Vladimir Petkovski, Prof. Dr.,Aleksandar Nikolov
4. Baseline Study on Corporate Social Responsibility for the Republicof Macedonia, 2008-2012, Authors, Vladimir Petkovski, Prof. Dr.,Aleksandar Nikolov
Prof. d-r Vladimir Petkovski i Aleksandar Nikolov
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 163/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 163
TRATEGIC APPROACH TO FORMATION AND DEVELOPMENT
OF CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY (CSR) FROM SWOTANALYSIS PERSPECTIVE
Vladimir Petkovski, Ph.D.
Aleksandar Nikolov
Abstract
Although a good number of the biggest companies have developed a high
level of awareness of the importance of CSR and are strategically oriented towards
playing a responsible and constructive role and contribute to the wellbeing of the
community, still, the above mentioned practices can be found with foreign owned
companies, especially those being afliates of the multinational corporations,
while, domestically owned companies are still lagging behind. This situation can
be observed especially with regard to insufcient integration of the concept of
CSR into the overall companies’ business strategy.
Companies should be able to build a vision for CSR development with
a time horizon of at least 10 years, and to have clear answer to the question
– where they would like to see themselves in terms of CSR development
SWOT analysis should be based on four elements of the CSR system:
business oriented approach towards CSR; requirements and pressure fromthe maret; requirements and pressure from the civil sector; regulations and
stimulative mechanisms coming from the government.
Key words: Strategic approach, CSR development, CSR system, CSR rational,
CSR development vision, CSR SWOT analysis.
Strategiski pristap kon formuliraweto i razvojot na optestvenata odgovornost
na pretprijatijata (OOP) od aspekt na izrabotka na svot-analiza
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 164/603
164 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 165/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 165
ISTRA@UVAWE NA VLIJANIETO NA EKONOMSKATAPROPAGANDA VRZ ODNESUVAWETO NA POTRO[UVA^ITE^ITE
Prof.d-r Sne`ana Ristevska-Jovanovska
Apstrakt:
Ekonomskata propaganda kako sostaven del na promocijata
denes e najzna~aen i najmnogu koristen oblik na komunicirawe
so pazarot pokraj li~nata proda`ba, odnosite so javnosta,
publicitetot, proda`nata promocija i direktniot marketing.
Naso~uvaweto na tekot na proizvodite i uslugite na relacija
proizvoditel - potrouva~, vo sovremeni uslovi na stopanisuvawe i
vo uslovi na sî poizrazena raznovidnost na proizvodite i uslugite,
e mnogu teko dokolku ne se zasnova na rezultati dobieni od
soodvetni istra`uvawa. Toa zna~i deka i koncipiraweto i sekakovodeweto na ekonomska propaganda kako oblik na promotivna
aktivnost, isto taka, ne mo`e da se ostvari ako ne se temeli na
rezultatite od soodvetni istra`uvawa povrzani so nejzinoto
vlijanie vrz odnesuvaweto na potrouva~ite spored polovata
struktura, razli~nite vozrasni grupi i sl.
Klu~ni termini: ekonomska propaganda, proda`ba na promocija, pub-
licitet, odnosi so javnosta, direkten marketing, li~na proda`ba
Ekonomskata propaganda pretstavuva adekvaten na~in na komu-
nikacija pome|u prodava~ite i kupuva~ite. Ekonomskata propaganda e
i zbir na dejnosti, koi so pomo na vizuelni, akusti~ni i kombinirani
poraki gi informira potrouva~ite za odredeni proizvodi i uslugi
God. ekon. fak. t. 46 s. 165 - 176 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 166/603
166 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
i vlijae na niv slobodno da gi odberat i da gi kupat tie proizvodi.
Ekonomskata propaganda se javuva i kako zbir na metodi so ~ijaprimena promotivno se vlijae na proda`nata promocija. Vlijanieto
i dejstvuvaweto na ekonomskata propaganda vrz odnesuvaweto na
potrouva~ite mo`e da bide nabquduvano od tri aspekti: kako proces
na informirawe na potrouva~ite, proces na ubeduvawe za kupuvawe
na opredeleni konkretni proizvodi i proces na potsetuvawe.
Vo taa nasoka e i naporot na kompaniite za primena na
raznovidni propagandni tehniki, koi imaat za cel pribli`uvawena proizvodot do potrouva~ite. Propagandnite tehniki vo celina
mo`e da se podelat vo tri osnovni grupi:novni grupi:
1. Tehniki na sozdavawe sodr`ina na porakata (koristewe na ne--
vistini i apeli)
2. Tehniki na prenesuvawe poraki (povtoruvawe i koristewe
emocii)
3. Posebni tehniki (glasnini, “perewe na mozokot” i drugi
tehniki za merewe na li~nosta i odnesuvaweto).
Osven propagandnite tehniki i samata struktura na
propagandnata poraka treba vo sebe da sodr`i elementi koi
pridonesuvaat za nejzinata uspenost. Pritoa, kako najzna~ajni se
istaknuvaat:
Naslov - najvpe~atliv del od porakata, zborovi odbrani so
posebna preciznost, za ute pri prviot kontakt da bidat memorirani
vo svesta na receptorot. Ima zada~a da go svrti pogledot na ~itatelot/
gleda~ot. Ako ~itatelot/gleda~ot ne bide privle~en od naslovot,
voopto nema da prodol`i da ~ita ponatamu.
Podnaslov - dopolnenie na naslovot to mo`e da sodr`i
Prof. d-r Sne`ana Ristevska-Jovanovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 167/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 167
nekoi dopolnitelni objasnuvawa koi poradi nastojuvaweto naslovot
da bide to pokratok, ne mo`at da bidat vklopeni vo udarniot del naporakata.
Zasiluvawe na porakata - ja opfaa celata ostanata sodr`ina,
koja treba da go zapoznae potrouva~ot so proizvodot/uslugata to
se nudi, a nejzinata golemina zavisi tokmu od prirodata na toa to se
nudi. Se nastojuva da sodr`i to~no onolku podatoci kolku to mu se
potrebni na ~itatelot/gleda~ot i kolku to toj mo`e da podnese bez
da go ottrgne vnimanieto poradi prenatrupanost. Dokaz - gi potvrduva iznesenite podatoci vo porakata, i ima za
cel da mu dade dopolnitelna poddrka na potrouva~ot i vo golem
del da go olesni negoviot izbor. Vmetnuva garancii, svedo~ewa na
prethodni zadovolni korisnici, demonstracii, garancii za vraawe
na parite i sl.
Akcija – celokupnost na porakata da ostavi povolen vpe~atok
koj ispraa~ot go predvidel pri kreiraweto na istata. Akcijata
povikuva kupuva~ite da go storat ona to ispraa~ite go planirale.
Pri distribuirawe na porakata ispraa~ite voobi~aeno
koristat odredeni tehniki za najbrzo privlekuvawe na vnimanieto
na potrouva~ite. Pritoa, mediumite na ekonomska propaganda
se tehni~ki sredstva koi se javuvaat vo uloga na distributeri na
ekonomsko - propagandnite poraki, odnosno posrednici me|u nivniteispraa~i i receptorite. Praaweto na izbor na soodveten medium
podrazbira najefikasno dostavuvawe na porakata, koja iako sumira
golem trud na dizajnirawe i osmisluvawe, dokolku ne pristigne na
posakuvanoto mesto i na posakuvaniot na~in, rezultatot e neuspena
kampawa. Pri samiot izbor neophodno e da se obrne vnimanie na me-
diumskite naviki na celnite potrouva~i, prirodata na proizvodot,
Istra`uvawe na vlijanieto na ekonomskata propaganda vrz odnesuvaweto na
potrouva~ite
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 168/603
168 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
kako i na troocite. Spored toa, vo propagandnata kampawa mo`at da
se koristat razli~nite vidovi mediumi oddelno ili vo kombinacija,so cel postignuvawe pogolemi efekti.
So razvojot na tehnologijata, svetot se menuva i mone brzo
se transformira vo moderno optestvo, pa ima tendencija kon
kompjuterizacija i avtomatizacija na site segmenti vo `iveeweto.
Internetot, iako mnogumina smetaat deka e mo`ebi povee
komplicirano sredstvo za komunikacija i informirawe, e dosta
zastapen, pa poleka no sigurno ja namaluva zainteresiranosta zaradioto i televizijata, kako i za pe~atenite mediumi koi vee se
dostapni i na Internet preku sopstvenite veb-strani. Internetot
e osobeno koristen pri donesuvawe na odlukata za kupuvawe, bideji
nudi mo`nost za istovremena virtuelna poseta i istra`uvawe na
proizvodite/uslugite za koi se odnesuva odlukata, sporeduvawe na
nivnite karakteristiki i toa brzo i lesno (podatocite se dostapni
vo sekoe vreme, i ne treba da ~ekate emituvawe na TV ili radio-
reklama, nitu pak da razlistuvate vesnici i spisanija). Veb-stranite
se neto to go poseduvaat mnotvoto firmi denes, mesto kade
mo`ete da gi najdete site podatoci za niv i ona to go nudat, a
golem del od tie firmi ovozmo`uvaat i nara~ki i proda`ba preku
Internet. Na Internet mo`ete da najdete i razni forumi i blogovi
kade to mo`ete da podelite iskustva so drugi minati ili aktuelni,zadovolni i nezadovolni potrouva~i, koi zna~ajno bi vlijaele vrz
donesuvawe na odredena odluka. Elektronskata pota vee ja zamenuva
i tradicionalnata pota kako medium za oglasuvawe, so ispraawe
na promotivnite poraki i informacii vo vid na elektonsko pismo
(e-mail) namesto na flaer i sl. i mo`nost za dobivawe pobrz odgovor
od voobi~aenoto.
Prof. d-r Sne`ana Ristevska-Jovanovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 169/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 169
Celta na istra`uvaweto na ovoj trud e da se utvrdi vlijanieto
na ekonomskata propaganda vrz odnesuvaweto na potrouva~itespored vozrasta i polovata struktura. Za taa cel, sprovedeno e
eksploratorno i deskriptivno onlajn istra`uvawe vo peridot od
01.02.2011 do 28.02.2011 godina. Koristeni se i primarni i sekundarni
podatoci. Primenet e metodot na ispituvawe po pismen pat (onlajn
praalnik). Anketniot praalnik e sostaven od 20 praawa, nostaven od 20 praawa, no
za potrebite na ovoj trud e bidat prezentirani samo del od niv.
Istra`uvaweto e sprovedeno na kvoten primerok od 140 ispitanici.Pritoa postaveni se slednite hipotezi:
H1: Ekonomskata propaganda kako oblik na promotivna
aktivnost ima pogolemo vlijanie vrz odnesuvaweto na potrouva~ite
od promocijata na proda`ba (nezavisno od polovata struktura i
vozrasnata grupa).
H2: Ekonomskata propaganda kako oblik na promotivna
aktivnost ima pogolemo vlijanie od proda`nata promocija kaj
`enskata populacija nezavisno od vozrasnata grupa.
H3: Promocijata na proda`ba kako oblik na promotivna
aktivnost ima najgolemo vlijanie kaj populacija na vozrast od od 36-
60 godini, nezavisno od polovata struktura.
Soglasno soprethodnoopredelenitecelnigrupi,ispitaniciteso prethodno opredelenite celni grupi, ispitanicite
se ramnomerno rasporedeni vo tri vozrasni grupi - 35,55% na vozrastod 18-35 godini, 33,33% na vozrast od 36-60 i 31,11% na vozrast nad
60 god. (tabela br.1).Ispitanicite se ramnomerno rasporedeni vo
dve celni grupi i spored polovata struktura nezavisno od vozrasta:
pripadni~ki na `enskiot pol 72 ili 51,43% i 68 pripadnici na
makiot pol ili 48,57%. (tabela br.2)
Istra`uvawe na vlijanieto na ekonomskata propaganda vrz odnesuvaweto na
potrouva~ite
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 170/603
170 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Табела бр.. 1 Структура на испитаниците според возраста
Vozrast% na
ispitanici
Broj na
ispitaniciOd 18 do 35 god. 35,55% 48
Od 36 do 60 god. 33,33% 45
Nad 60 god. 31.11% 42
Vkupen broj na ispitanici 135Broj na ispitanici koi ne go odgovorile praaweto 5
Табела бр. 2 Структура на испитаниците според полова структура
Polova struktura % naispitanici
Broj naispitanici
@enski pol 51,43% 72
Maki pol 48,57% 68
Vkupen broj na ispitanici 140Broj na ispitanici koi ne go odgovorile praaweto 0
Najgolem del od ispitanicite se vraboteni i toa 56 lica
ili 40,28% od vkupniot broj na ispitanici, na vtoro mesto pozastapenost se studentite so 30,21%, potoa sledat penzionerite so
17,26%, a so najmala zastapenost se nevrabotenite 24 odnosno 12,23%
od ispitanicite.Табела бр. 3 Структура на испитаниците според занимање
Zanimawe% na
ispitaniciBroj na
ispitanici
Student 30,21% 42
Vraboten 40,28% 56
Nevraboten 12,23% 17
Penzioner 17,26% 24
Vkupen broj na ispitanici 139Broj na ispitanici koi ne go odgovorile praaweto 1
Najgolem del od ispitanicite se vraboteni, i toa 56 lica ili
Prof. d-r Sne`ana Ristevska-Jovanovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 171/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 171
40,28% od vkupniot broj na ispitanici, na vtoro mesto po zastapenost
se stu den ti te so 30,21%, potoa sledat penzionerite so 17,26%, aso najmala zastapenost se nevrabotenite - 24 odnosno 12,23% od
ispitanicite.
Vo pogled na rangiraweto na oblicite na promotivni
aktivnosti koi vlijaat vrz odnesuvaweto kako potrouva~i po
va`nost (1-za naj va ni ot faktor, 2 za pomalku va`niot faktor, pa
sî do 7 za najmalku va`niot faktor) nezavisno od vozrasnata grupa i
polovata struktura, dobieni se sle dnite rezultati:Табела бр.4. Rang na oblicite na promotivni aktivnosti koi vlijaat vrzodnesuvaweto na potrouva~ite nezavisno od polovata struktura
Rangirajte gi po va`nost oblicite na promotivni aktivnosti koi vlijaat vrzodnesuvaweto na potrouva~ite nezavisno od polovata struktura
(1-za najva`niot faktor, 2 za pomalku va niot, pa s-za najva`niot faktor, 2 za pomalku va`niot, pa sî do 7 za najmalku va`niot faktor)
1 2 3 4 5 6 7 Broj naispitanici
Direktniotmarketing
8%(11)
5%(7)
17%(24)
16%(23)
17%(24)
31% (44)
5%(7) 140
Odnosite so javnosta
1%(2)
8%
(11)
16%(23)
7%(10)
45%(63)
17%(24)
5%(7)
140
Ekonomskatapropaganda
55% (77)
17%(24)
7%(10)
7%(10)
1%(2)
7%(10)
5%(7)
140
Пroda`нaпromocija
16%(23)
45% (62)
16%(23)
9%(12)
7%(10)
5%(7)
1%(2)
140
Publicitetot16%
(23)
7%
(10)
17%
(24)
48%
(67)
5%
(7)
1%
(2)
5%
(7)140
Li~nataproda`ba
7%(10)
16%(23)
39%(54)
9%(12)
17%(24)
7%(10)
5%(7)
140
Drugi oblici5%
(7)
7%(10)
1%(2)
7%(10)
7%(10)
17%(24)
55% (77)
140
Vkupen broj na ispitanici 140
Broj na ispitanici koi ne go odgovorile praaweto 0
Оd dobienite rezultati, според va`nost рangirani се следните
Istra`uvawe na vlijanieto na ekonomskata propaganda vrz odnesuvaweto na
potrouva~ite
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 172/603
172 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
fak to ri: (1) Ekonomskata propaganda, (2) Proda`nata promocija, (3)
Li~nata pro da ba, (4) Publicitetot, (5) Odnosite so javnosta, (6)Direktniot mar ke ti ng и (7) Drugiте oblici.
Spored ova, od dobienite rezultati, kako najzna~aen oblik na
promotivni ak tivnosti koj vlijae vrz odnesuvaweto na potrouva~ite
nezavisno od po lo vata struktura se javuva ekonomskata propaganda,
na vtoro mesto e proda`nata promocija, na treto e li~nata proda`ba,
na ~etvrto e pub li ci t e t ot, na petto e odnosite so javnosta, na esto
e direktniot marketing, a na sed moto mesto kako najmalku zna~ajni serangirani drugite oblici na pro mo tivni aktivnosti.
Х 1: Prvata hipoteza spored koja ekonomskata propaganda
kako oblik na promotivna aktivnost ima pogolemo vlijanie vrz
odnesuvaweto na potrouva~ite od promocijata na proda`ba
(nezavisno od polovata struktura i vozrasnata grupa) e
potvrdena.
Табела бр. 5 Ранг на облиците на промотивни активности кои влијаат на врз однесувањето na женската популација независно од возраста
Rangirajte gi po va`nost oblicite na promotivni aktivnosti koi vlijaat vrzvaeto odnesuvawe kako potrouva~i
(1-za najva`niot faktor, 2 za pomalku va`niot faktor, pa s-za najva`niot faktor, 2 za pomalku va`niot faktor, pa sî do 7 za najmalkuva`niot faktor)
1 2 3 4 5 6 7Broj na
ispitanici
Direktniotmarketing 14%(10) 34%(24) 14%(10) 11%(8) 3%(2) 14%(10) 10%(7) 71
Odnosite so javnosta
3%(2)
16%(11)
11%(8)
14%(10)
30%(21)
17%(12)
5%(7)
71
Ekonomskatapropaganda
14%(10)
14%(10)
13%(9)
35%(25)
3%(2)
11%(8)
10%(7)
71
Proda`нaпromocija
51% (36)
17%(12)
11%(8)
14%(10)
1%(1)
4%(3)
1%(1)
71
Publicitetot17%(12)
14%(10)
13%(9)
3%(2)
4%(3)
48%(34)
1%(1)
71
Prof. d-r Sne`ana Ristevska-Jovanovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 173/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 173
Li~nataproda`ba
17%(12)
14%(10)
45%(32)
16%(11)
1%(1)
3%(2)
4%(3)
71
Drugi oblici11%(8)
14%(10)
11%(8)
3%(2)
17%(12)
13%(9)
31% (22)
140
Vkupen broj na ispitanici 71
Broj na ispitanici koi ne go odgovorile praaweto 1
Оd dobienite rezultati, според va`nost рangirani се следните fak to-
ri:(1) Proda`nata promocija, (2) Direktniot marketing, (3) Li~nata
pro da ba, (4) Ekonomskata propaganda, (5) Odnosite so javnosta, (6)
Publicitetot, (7) Drugi oblici.Spored ova, od dobienite rezultati, kako najzna~aen oblik
na promotivni aktivnostи kaj `enskata populacija, nezavisno od
vozrasta se javuva пro da` нaта пromocija, na vtoro mesto e direktniot
marketing, na treto mesto e li~nata proda`ba, ekonomskata propaganda
e na ~etvrtoto me s to, odnosite so javnosta se na petto mesto, na esto
mesto e pub li ci tetot, a na sedmoto mesto kako najmalku zna~ajni se
rangirani drugite oblici promotivni aktivnosti. H2: Vtorata hipoteza deka ekonomskata propaganda kako oblik na
promotivna aktivnost kaj `enskata populacija nezavisno od voz-
ras ta ima pogolemo vlijanie od proda`nata promocij,a se poka`a
kako pogrena.Табела бр. 6 Ранг на облиците на промотивни активности кои влијаат врз однесувањето na потрошувачите кај популацијата на возраст од 36-60 години
Rangirajte gi po va`nost oblicite na promotivni aktivnosti koi vlijaat vrzвашето odnesuvawe kako potrouva~i
(1-za najva`niot faktor, 2 za pomalku va niot, pa se do 7 za najmalku va`niot faktor)-za najva`niot faktor, 2 za pomalku va`niot, pa se do 7 za najmalku va`niot faktor)
1 2 3 4 5 6 7Broj na
ispitanici
Direktniotmarketing
2%(1)
21%(9)
24%(10)
49%(21)
2%(1)
2%(1)
0%(0) 43
Odnosite so javnosta
5%(2)
7%(3)
5%(2)
2%(1)
19%(8)
44%(19)
20%(9) 43
Istra`uvawe na vlijanieto na ekonomskata propaganda vrz odnesuvaweto na
potrouva~ite
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 174/603
174 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Ekonomskapropaganda
21%(9)
24%(10)
49%(21)
2%(1)
2%(1)
2%(1)
0%(0) 43
Proda`напromocijata
63% (27)
19%(8)
5%(2)
2%(1)
2%(1)
7%(3)
2%(1) 43
Publicitetot 0%(0)
2%(1)
7%(3)
5%(2)
20%(9)
26%(11)
40%(17) 43
Li~nataproda`ba
23%(10)
44%(19)
20%(9)
2%(1)
2%(1)
5%(2)
2%(1) 43
Drugi oblici 16%(7)
12%(5)
23%(10)
5%(2)
42%(18)
2%(1)
0%(0) 43
Vkupen broj na ispitanici 43
Broj na ispitanici koi ne go odgovorile praaweto 2
Оd dobienite rezultati според va`nost рangirani се следните
fak to ri: (1) Proda`нa пromocija, (2) Li~nata proda`ba, (3)
Ekonomskata propaganda, (4) Direktniot marketing, (5) Drugi oblici,
(6) Odnosite so javnosta и (7) Publicitetot.
Od dobienite rezultati, kako najzna~aen oblik na promotivni
aktivnosti kaj populacija на возраст од 36-60 години nezavisno od
половата структура se javuva proda`nata promocija, na vtoro mesto
e li~nata proda`ba, na treto mesto e ekonomskata propaganda, на
~etvrtoto mesto е direktniot marketing, na petto mesto се другите
облици, na esto mesto се odnosite so javnosta, a na sedmoto mesto
kako najmalku zna~aеn облик e рангиран publicitetot.
H3: Tretata hipoteza spored koja promocijata na proda`ba kako oblik na promotivna aktivnost ima najgolemo vlijanie kaj
populacija na vozrast od 36-60 godini nezavisno od polot, se potvrdi
kako to~na.
Od izvrenoto istra`uvawe gi izvlekovme slednive zaklu~oci:
1. Prvata hipoteza, spored koja ekonomskata propaganda kako ob-
lik na promotivna aktivnost ima pogolemo vlijanie vrz odnesuva-
Prof. d-r Sne`ana Ristevska-Jovanovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 175/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 175
weto na potrouva~ite od promocijata na proda`ba (nezavisno od
polovata struktura i vozrasnata grupa), e potvrdena. 2. Vtorata hipoteza според која ekonomskata propaganda kako
oblik na promotivna aktivnost kaj enskata populacija nezavisno od
vozrasta ima pogolemo vlijanie od proda`nata promocija, se poka`a
kako pogrena.
3. Tretata hipoteza, spored koja promocijata na proda`ba
kako oblik na promotivna aktivnost ima najgolemo vlijanie kaj
populacijata na vozrast od 36-60 godini nezavisno od polot, se potvrdikako to~na.
Koristena literaturaa
1. проф.д-р Снежана Ристевска-Јовановска: Маркетинг:теорија и практика,
Економски факултет, Скопје, 20102. D’Souza, Sean: Ho!Ho!Ho!Why Santa’s Marketing Works Better Than
Yours, web publication, 20093. Parker, Philip PhD: The 2009 – 2014 World Outlook for Advertising for
Social Media Web Sites, Icon Group International Inc., 20084. Big Mouth Media: Social Media and Online PR report 2010,
Econsultancy London, 20105. Fo, Vanessa: Marketing in the Age of Google: Your Online Strategy IS
Your Business Strategy, Wiley, 2010
Istra`uvawe na vlijanieto na ekonomskata propaganda vrz odnesuvaweto na
potrouva~ite
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 176/603
176 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
MARKETING RESEARCH AND EXPLORING THE ECONOMIC
IMPACT OF ADVETISING ON CONSUMER BEHAVIOUR
Snezana Ristevska-Jovanovska, Ph.D
Abstract
Advertising as part of promotion today is the most important and most
widely used form of communication with the market despite personal selling,
public relations, publicity, sales promotion and direct marketing. Directing the
ow of products and services en route producer - consumer, in modern economic
conditions and the conditions are more pronounced diversity of products and
services, is very difcult if not based on results from additional research.
This means that creating and maintaining course of advertising as a form of
promotional activity also can not be achieved unless it is based on the results
of relevant research related to its impact on consumer behavior according to
gender, different age groups, etc.
Key terms: advertising, sales promotion, publicity, public relations, direct
marketing, personal selling
Prof. d-r Sne`ana Ristevska-Jovanovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 177/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 177
ПРАШАЊА И ПРОБЛЕМИ ПОВРЗАНИ СО РЕГИОНАЛНАТА
ДЕМОГРАФСКА ХЕТЕРОГЕНОСТ ВО РЕПУБЛИКАМАКЕДОНИЈА
Проф. д-р Славе Ристески
Апстракт
Во трудот најпрво укажуваме за феноменот на демографската
транзиција, која во својот процес прикриено и спонтано влијае на
компонентите на природното движење, а преку тоа и на целокупниот
демографски развој на пооделни земји и подрачја.
Популацијата на нашата земја, како последица на интензивниот
процес на демографската транзиција, за период од 60 години преминала од
модел на репродукција кој се карактеризирал со високи стапки на наталитет
и морталитет, на модел на репродукција со ниски стапки на наталитет
и морталитет. Морталитетот во последниве 15 години има тенденцијана пораст, што произлегува од забрзаниот процес на демографското
стареење. Во трудот, истовремено се укажува на регионалната
демографска хетерогеност и диференцираност. Регионите и општините
во кои е поголема концентрацијата на албанската, турската и ромската
популација, сî уште имаат високи стапки на наталитет и тотална стапка
на фертилитет, а ниски стапки на морталитет кои произлегуваат од
релативно младата старосна структура на населението. Во регионите и
општините со доминантно учество на македонската, српската и влашката
националност, стапките на наталитет се на мошне ниско ниво, а имаат
и ниска тотална стапка на фертилитет (со критична вредност под 2,1).
Стапката на морталитет има тенденција на континуиран пораст, што
произлегува од старата старосна структура на населението. Поради
тоа, неопходно е со мерките и средствата на популационата политика
да се влијае на наталитетот , како во регионите и општините кои се
God. ekon. fak. t. 46 s. 177 - 192 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 178/603
178 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
карактеризираат со висока стапка на наталитет, така и во регионите и
општините кои имаат ниска стапка на наталитет.
Клучни зборови: демографска транзиција, регион, општина, морталитет,
фертилитет и популациско стареење.
1. За феноменот на демографската транзиција
Феноменот на преобразба на населението во индустриската епоха,најпрво предизвикува пораст на популацијата, а потоа нејзино намалување.Меѓутоа, овие процеси и движења како што е познато, не се униформно распоредени во светот. Се разбира дека тоа е вистинската слика надемографската транзиција, која како процес е препуштена да влијае самаод себе, спонтано и прикриено. На тој начин, таа води кон насока младото
население да го преобразува во старо, кое поради губењето на виталноста,го губи импулсот и способноста за репродукција.
Слика 1: Движење на наталитетот и морталитетот во Република
Македонија, 1948-2009 година
Prof. d-r Slave Risteski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 179/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 179
Република Македонија се карактеризира со мошне интензивен процес
на демографска транзиција, предизвикуваји сигнификантни промени вокомпонентите на природното и на механичкото движење на популацијата,
како и во нејзините структури. Така, нашата земја од преттранзиционата
етапа во која стапката на наталитетот се наоѓала на мошне високо ниво (над
40‰ според пописот од 1948 година), длабоко навлегува и се приближува
до посттранзиционата етапа, во која наталитетот се наоѓа на мошне ниско
ниво (13,8‰ според пописот од 2002 година). Опаѓачкиот тренд на стапката
на наталитетот продолжува и по пописот од 2002 година, така што сега таа
се доближува до нивото од 11‰.1
Интензивното влијание на демографската транзиција се забележува и
кај стапката на смртност (морталитет). Од 14,4‰ во 1948 година се намалила
на 7,3‰ во 1983 година. Според пописот од 2002 година, таа изнесува
8,9‰ со тенденција на растење во после попописниот период. Стапката на
морталитетот, како и стапката на наталитетот (раѓање) е детерминирана од
биолошките фактори, од социо-економските фактори и други.2 Меѓутоа,
најглавна детерминанта на стапката на смртноста е старосната структура
на популацијата. Така, нејзиното растење е корелирано и е резултанта на сî
поинтензивниот процес на популациското стареење.
Забрзаниот процес на популациското стареење го потврдуваат скоро
сите вредности на поважните демографски индикатори на стареењето.
Еден од тие показатели е просечната старост на населението, пресметана
како пондерирана аритметичка средина или како медијална старост. Според
пописот од 2002 година, просечната старост на населението на Република
Македонија изнесувала 34,7 години, а критичната вредност на овој
показател изнесува 30 години. Демографите сметаат дека кога населението
е ја надмине таа возраст (30 години), тоа значи дека навлегло во процесот
на популациското стареење.
1 Извор: СГМ-2009 година.2 За факторите види повее во книгата на авторот на овој труд: Демографија –
методи и анализа, Економски факултет, Скопје, 2009.
Praawa i problemi povrzani so regionalnata demografska heterogenost vo R.M.
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 180/603
180 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Имаји ги предвид ограничувањата кои важат за аритметичката средина,
со оглед на нејзините карактеристики да ги нивелира апсолутните варијации,како аналитички показател на старосната структура честопати се употребуваат
релативните учества на пооделни старосни групи и одредени коефициенти.
Еден од таквите показатели е т.н.коефициент на старост ( ). Тој претставува
однос помеѓу населението старо 60 и повее години ( ) и вкупното
население ( ). Според пописот од 2002 година, тој изнесува 15%. Неговата
критична вредност изнесува 12%, што значи дека и овој индикатор го потврдува
забрзаниот процес на стареење на населението. За процесот на популациското
стареење укажува и индексот на стареење ( ). Овој показател се добива како
однос помеѓу старото население - 60 и повее години и населението старо од 0-
19 години ( ). Во 2002 година тој изнесува 51,3%, што значи населението
го зафатил процес на стареење, ако се има предвид дека неговата критична
вредност изнесува 0,40 или 40%.
Слика 2: Компарација на старосните пирамиди од 1948 година и од 2002
година
Prof. d-r Slave Risteski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 181/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 181
Компарацијата на старосните пирамиди на населението споредпописите од 1948 и од 2002 година, јасно укажува на интензивен процес на
стареење, што значи дека сè поголемо е учеството на старото население во
вкупното население.
Во овој контекст, за некои меѓупописни периоди е ги квантифицираме
и геометриските просечни стапки на пораст, бидеји тие со себе носат
широк спектар на глобални информации за природата на секоја популација.
Воопшто, високите геометриски стапки на пораст се индикација за млада
структура, а ниските за постара структура на населението. Во периодот
1948-2002 година, популацијата на Македонија растела со геометриска
просечна стапка на пораст од 1,05%. Треба да се истакне дека за целиот
набљудуван период, просечните стапки пројавуваат тенденција на постојано
опаѓање. Ваквата опаѓачка тенденција е забележана особено во периодот
1981-2002 година. Во овој меѓупописен период, населението на Република
Praawa i problemi povrzani so regionalnata demografska heterogenost vo R.M.
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 182/603
182 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Македонија растело со геометриска просечна стапка на пораст од 0,28%.
Геометриската просечна стапка на пораст во последниот меѓупописенпериод (1994-2002 г.) изнесувала 0,48%. Овој пораст на популацијата во
Македонија е идентичен со порастот на популациите во развиените земји
на Европа. Со други зборови, ваквиот пораст нî упатува на констатацијата
дека во нашата земја се одвива мошне интензивен процес на демографска
транзиција.
Врз промената на трендовите на компонентите на природното
движење и структурите на населението во одделни региони и општини,сигнификантно влијание имале надворешните миграции преку нивната
емиграциона компонента. Особено негативни импликации врз
демографските карактеристики оставаат трајните прекуокеански миграции.
Тоа се чувствува и до денес во познатите карактеристични емиграциони
зони во Македонија, како што се Битола и Ресен.
Поради динамичниот процес на индустријализација и урбанизација
се проценува дека од 1948 година до денес селото го напуштиле над 700илјади лица, кои својата егзистенција ја побарале во градските средини. Тоа
укажува на фактот дека и внатрешните миграции, особено преку нивниот
најинтензивен процес село – град влијаеле на неповолните демографски
трендови (кај наталитетот и морталитетот) и на промените во демографските
и социо-економските структури на населението. Како последица на тој
рурален егзодус евидентиран е голем број на напуштени села (85 села се без
ниту еден жител, а дури 430 села имаат од 1 до 50 жители). Од досегашнитенаши истражувања може да се констатира дека во старосната структура на
овие села доминантно е учеството на старото население. Ова пак од своја
страна упатува на заклучокот дека во овие села не може да се одвива ниту
проста репродукција на населението и дека се зафатени со мошне интензивен
процес на депопулација.
Сите досега наведени и експлицирани прашања и проблеми
Prof. d-r Slave Risteski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 183/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 183
поврзани со демографскиот развој на Република Македонија, можат
јасно и експлицитно да се воочат од постојната регионална и општинскадемографска хетерогеност и диференцираност на населението.
2. Регионална демографска хетерогеност и диференцираност
Во периодот 1948-2002 година, како што беше претходно истакнато,
популацијата на нашата земја немала рамномерен пораст. Нерамномерниот
пораст на населението е присутен и по региони и општини во Република
Македонија.3 Регионалната демографска хетерогеност и диференцираност
појасно може да биде следена и експлицирана преку различниот пораст и
учеството на населението на пооделни региони во вкупната популација на
земјата, од промените во стапките на наталитет, морталитет и природен
прираст, репродуктивното однесување на населението (фертилитет) и
популациското стареење.
Во периодот 1994-2002 година, пораст на населението е забележан во
сите региони освен во Пелагонискиот регион. Населението во овој регион во
меѓупописниот период растело со геометриска стапка на пораст од -0,23%.
Од општините кои влегуваат во овој регион, само во три е забележан пораст
на населението (Битола, Житоше и Прилеп).
Во наведениот период, населението на Источниот, Вардарскиот и
Југоисточниот регион бележи пораст помал од просекот на земјата (0,48%),
додека еднаков со порастот во земјата е порастот во Југозападен регион.Поголем пораст на населението од републичкиот просек е забележан во
Североисточниот и Скопскиот, а највисок во Полошкиот регион (1,03%).
Ваквата стапка на пораст на населението во Полошкиот регион, придонела
и за голем апсолутен пораст на населението, бидеји тој во вкупниот пораст
3 Според НУТС класификацијата во Република Македонија има осум региони(НУТС3): Пелагониски, Вардарски, Североисточен, Југозападен, Скопски, Југоисточен,
Полошки и Источен.
Praawa i problemi povrzani so regionalnata demografska heterogenost vo R.M.
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 184/603
184 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
на населението во земјата учествува со 31,4%.
Во набљудуваниот меѓупописен период, Скопскиот регион можеме даго издвоиме како регион со највисок апсолутен пораст, бидеји во вкупниот
пораст на популацијата на земјата тој учествува со 43%. Ова е резултат на
сî уште високите стапки на пораст на населението во општините од овој
регион (Арачиново, Сарај, Студеничани, Илинден, Ѓорче Петров и други).
Со највисока геометриска просечна стапка на пораст се карактеризира
населението на општина Шуто Оризари (2,4%).
Диференцијациите во интензитетот на порастот на популацијатапо региони и општини, во голема мера е детерминиран од различната
динамика на компонентите на природното движење и нивното учество
во репродукцијата на населението. Така, во 2002 година пониски стапки
на наталитет во однос на просекот на земјата (13,8‰) се забележани во
Пелагонискиот, Вардарскиот, Југоисточниот и Источниот регион (тие
се движат во интервал од 10,5‰ до 12,8‰). Во исто време повисоки
стапки на наталитет во споредба со републичкиот просек се забележаниво Североисточниот, Југозападниот и Скопскиот регион (14,7‰, 14,5‰
и 14,2‰, респективно). Во вкупниот број на живородени деца во нашата
земја овие три региони учествуваат со 50%. Според пописот од 2002 година,
највисока стапка на наталитет е забележана во Полошкиот регион (17,8‰),
на кој отпаѓаат 20% од вкупниот број на живородени деца во земјата.
Во претходните наши експликации беше кажано дека стапката на
морталитетот во Република Македонија од 1983 година пројавува перманентнатенденција на пораст до пописот од 2002 година, а и во постпописниот
период. Во последно време, таа е стабилизирана на ниво од 9 до 10‰.
Повисоки стапки на смртност во споредба со републичкиот просек се
забележани во Пелагонискиот, Вардарскиот, Источниот и Североисточниот
регион, кај кои стапките на морталитет се движат во интервал од 12,5‰ до
9‰, респективно. Потпросечни стапки на морталитет имаат Југоисточниот,
Prof. d-r Slave Risteski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 185/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 185
Југозападниот и Скопскиот регион. Со најмала стапка на морталитет се
карактеризира популацијата на Полошкиот регион (7,6‰), што резултирависоко учество на младото население (до 20 години) во вкупното население
во овој регион.
Поради младата старосна структура на населението, со најмала стапка
на смртност се карактеризираат општините Арачиново и Липково (4,1‰).
Додека пак, голем број општини кои се карактеризираат со доминантно
учество на популацијата од македонска националност, имаат мошне високи
стапки на морталитет кои се движат од 20 до 30‰ (Вранештица, Дебарца,Демир Хисар и други), како резултат на постарата старосна структура.
Како резултанта на разликите помеѓу стапките на наталитетот и
морталитетот е стапката на природниот пораст, која сî уште е под влијание
на првата компонента (наталитетот). Според пописот од 2002 година,
стапката на природниот прираст во Република Македонија изнесувала
4,9‰. Поради повисоката стапка на морталитет во споредба со стапката на
наталитет, во Пелагонискиот регион во 2002 година има негативен природенприраст. Пониски стапки на природен прираст од просекот на земјата се
забележани во Источниот (1,8‰), Вардарскиот (2,1‰) и Југоисточниот
регион (4‰). Натпросечни стапки на природен прираст се забележани во
Североисточниот (5,6‰), Југозападниот и Скопскиот (6,2‰), а највисока во
Полошкиот регион (10,2‰).
Општата стапка на фертилитет, како показател за бројот на
живородени деца на 1000 жени на фертилна возраст, претставува попрецизениндикатор за промените во нивото на плодноста во една популација, во
споредба со општата ефективна стапка на наталитет. Во периодот од 1948
година до 2002 година, општата стапка на фертилитет во нашата земја има
тенденција на континуирано опаѓање. Според пописот од 2002 година, таа
се наоѓа на ниво од 53,2‰. Пониски стапки на фертилитет во споредба со
просекот на земјата се забележани во Пелагонискиот (43‰), Вардарскиот
Praawa i problemi povrzani so regionalnata demografska heterogenost vo R.M.
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 186/603
186 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
(44,1‰), Источниот (43,3‰) и Југоисточниот регион (50‰). Во исто време,
натпросечни стапки на фертилитет се забележани во Скопскиот (54‰),Југозападниот (55,7‰), Североисточниот (58‰) и Полошкиот регион
(66,3‰).
Мошне значаен индикатор за репродуктивното однесување на
една популација претставува т.н. тотална или кумулативна стапка на
фертилитет. Таа го покажува просечниот број на деца по жена на соодветна
фертилна возраст. Според пописот од 2002 година, во Република Македонија
тоталната стапка на фертилитет изнесува 1,6. Критичната вредност наоваа стапка изнесува 2,1, со што се обезбедува проста репродукција на
населението. Како се движела оваа стапка за пооделни регион немаме
соодветни податоци, меѓутоа можеме да кажеме дека во некои општини таа
го има нивото од над 2,1. Во 2002 година тоа се општините: Арачиново,
Желино, Липково, Сарај, Студеничани и Шуто Оризари.
Во делот за феноменот на демографската транзиција истакнавме дека
сите поважни демографски индикатори (просечната старост, коефициентотна старост и индексот на стареење) нî упатуваат на заклучокот дека
популацијата на нашата земја е зафатена од интензивен процес на
демографско стареење. Меѓутоа, за попрецизно утврдување на стадиумот
на демографската старост, поголем број на демографи и социолози сметаат
дека е неопходно да се земат предвид вредностите на повее индикатори.
Во таа смисла, при утврдувањето на регоналните диференцијации на
процесот на демографско стареење во Република Македонија, сметаме декакако најсоодветен може да се прифати класификацијата за стадиумите на
демографската старост и критериумите за нивно определување применета
од страна на Центарот за демографски истражувања при Институтот за
општествени науки во Белград.
Prof. d-r Slave Risteski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 187/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 187
Табела 1: Стадиуми на демографска старост и критериуми за нивноодредување
Стадиум надемографскастарост
Индикатори на демографска старостПросечнастарост(год.)
Млади до20 години
(%)
Помлади од40 години
(%)
Стари 60и повее
години (%)
Индекс настареење
1.Рана демографскамладост
До 20 58+ 85+ До 4 До 0,07
2.Демографскамладост
20-25 50-58 75-85 4-7 0,07-0,14
3.Демографсказрелост 25-30 40-50 65-75 7-11 0,14-0,28
4.Праг надемографскастарост
30-35 30-40 58-65 11-15 0,28-0,50
5.Демографскастарост
35-40 24-30 52-58 15-20 0,50-0,83
6.Длабокадемографскастарост
40-43 20-24 45-52 20-25 0,83-1,25
7.Најдлабокадемографскастарост
43+ До 20 До 45 25+ 1,25+
Во меѓупописниот период 1994-2002 година, добиените вредности
на наведените индикатори, како и резултатите од рангирањето според
прифатените критични вредности, покажуваат дека популацијата на
Република Македонија од праг на демографска старост преминала во
стадиум на демографска старост. Процесот на демографско стареење сеодвива мошне интензивно и по пописот од 2002 година. Сметаме дека оваа
наша констатација е ја потврдат и резултатите од пописот во 2011 година,
кој треба да се одржи од 1-15 октомври. Наша оценка е дека популацијата
во нашата земја прикриено, спонтано и хомицидно се приближува кон
стадиумот на длабока демографска старост.
Во споменатиот меѓупописен период на регионално ниво, можат да
Praawa i problemi povrzani so regionalnata demografska heterogenost vo R.M.
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 188/603
188 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
се забележат мошне големи промени, што имплицира и продлабочување
на регионалните разлики. Пелагонискиот регион останал во стадиумотна демографска старост. Вредностите на демографските индикатори од
1994 година до 2002 година покажуваат поинтензивен процес на стареење
на Вардарскиот, Југоисточниот и Источниот регион, чие население од
праг на демографска старост преминало во демографска старост. Во
праг на демографска старост се наоѓа населението на Североисточниот,
Југозападниот и Скопскиот регион. Притоа, треба да се истакне дека во
Скопскиот регион според пописот од 2002 година не може прецизно да се
определи рангот, бидеји според два индикатора е во праг на демографска
старост, а со два индикатора е во стадиум на демографска старост. Иако
Полошкиот регион во изминатот временски период се карактеризирал со
мошне висока стапка на наталитет и релативно младо население, сепак и тој
е зафатен со процесот на демографско стареење, така што од стадиумот на
демографска зрелост преминува во праг на демографска старост.
Слика 3: Споредба на старосните пирамиди на популациите од Пелагонискиот
и Полошкиот регион
Prof. d-r Slave Risteski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 189/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 189
Најсликовита претстава за регионалните разлики во староснатаструктура на населението може да се добие од старосните пирамиди. Наова место ги компарираме само старосните пирамиди на популациите одПелагонискиот и Полошкиот регион. Старосната пирамида на населениетово Пелагонискиот регион се карактеризира со мошне изразена тесна основа,која е потесна и од основата на ниво на земјата. Тоа укажува дека овој регион се карактеризира со релативно мало учество на младото население.
Со други зборови, во вкупното население во овој регион сè подоминантно еучеството на постарите старосни групи (повее од 40 години). Секако декасо ваквиот облик на старосна пирамида се потврдува нашата констатацијадека Пелагонискиот регион, во споредба со останатите региони, е зафатенсо мошне интензивен процес на демографско стареење. Компаративно,старосната пирамида на населението во Полошкиот регион се карактеризирасо мошне широка основа, што укажува на релативно поголемо учество намладото население, додека помало е учеството на постарите старосни групи
Praawa i problemi povrzani so regionalnata demografska heterogenost vo R.M.
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 190/603
190 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
од 50 и повее години. Тоа значи дека населението од овој регион е со високо
ниво на виталност, како и со проширена основа за негово репродуцирање.
3. Наместо заклучок
Во структурата на индустриското (технолошко и информатичко)општество сî уште не постои механизам којшто би можел да го спречихомицидниот процес на демографска транзиција. Напротив, системотсоздава сили коишто тој процес го поттикнуваат и забрзуваат. Од тие
причини се наметнува потреба за контрола на демографската транзиција.Најпрво, во почетната фаза на индустрискиот и урбаниот развој имамепораст на популацијата, а потоа нејзино намалување. Меѓутоа, овие процесии движења како што е познато, не се униформно распоредени. Во едендел од светот, во тек е интензивен пораст на населението, во друг бавнозголемување, додека во трет опаѓање на населението. Може да се кажедека тоа е вистинската слика на дејствување на демографската транзиција.
Депопулацијата како процес вее е присутна во поодделни земји и таа е вотек токму таму каде што треба да се очекува.
Во Република Македонија треба да се контролира демографскататранзиција поради нееднаквата демографска состојба по региони и општинии таквата контрола треба да има селективен карактер. Во регионите кои секарактеризираат со поголема концентрација на популациите од македонска,српска и влашка националност, демографската компонента достигнала
поголема зрелост, додека технолошката компонента заостанува. Оттукасе наметнува потребата од подмладување на населението заради засилувањена неговата биолошка репродукција, спречување на депопулацијата и јакнење на креативните способности. Во регионите и општините кои секарактеризираат со поголема концентрација на албанска, турска и ромскапопулација, демографската компонента сî уште не ја достигналасвојата зрелост. Тоталната (кумулативна) стапка на фертилитет е над 2,1,што обезбедува проширена репродукција на популацијата. Поради тоа,
Prof. d-r Slave Risteski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 191/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 191
контролата на демографската транзиција во овие подрачја треба да тргне
од фактот дека популацијата е сî
уште релативно млада, но и дека кај неапочнува да се одвива процесот на стареење.Средствата и методите за контрола на демографската транзиција можат
да бидат различни, а меѓу нив демографите ги истакнуваат како поефикаснипопулационата политика и политиката на адекватен развој на градовите. Воповоениот период па до денес, во Република Македонија не постоела и не севодела политика на адекватен развој на градовите. Најдобар пример за ова еградот Скопје, во кого е концентрирана 1/3 од вкупната популација во земјата. Во
исто време, нашата земја сî уште нема донесено една конзистентна, единствена,интегрална и диференцирана популациона политика. Да се контролира процесотна демографската транзиција со помош на средствата на популационатаполитика не е лесна и едноставна работа. Не е битна само вкупната популација,туку и нејзините структури (демографски, социо-економски и други) кои требада бидат сообразени со економските и технолошките критериуми. На таа целтреба да се прилагодат демографските процеси, како во регионите кои имаат
повисока стапка на наталитет, така и во регионите кои се карактеризираат сопониски стапки на наталитет на населението.
Користена литература
Димитриева Елка, Јанеска Верица (2001) „Стареење на населението и на
работната сила во Република Македонија, Економски институт, Скопје.
Livi-Bacci, Masimo (1997) World Population, Second Edition, London.Ристески, Славе (1996) „Демографската транзиција во Македонија,
Економски факултет, Скопје.
Ристески, Славе (2005) „Феноменологјата на два модела на репродукција на
популацијата во Република Македонија, Годишник на Економски факултет
во Скопје, стр.183-195.
Ристески, Славе (2009) „Демографија – методи и анализа, Економски
факултет, Скопје.
Praawa i problemi povrzani so regionalnata demografska heterogenost vo R.M.
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 192/603
192 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
QUESTIONS AND PROBLEMS RELATED WITH THE REGIONAL
DEMOGRAPHIC HETEROGENITY IN THE REPUBLIC OF
MACEDONIA
Prof. Slave Risteski
Abstract
This paper emphasizes the phenomenon of the demographic transition,
which hiddenly and spontaneously inuences the components of natural increase
and the total demographic development of regions and countries.
Macedonian population, as a consequence of intense process of
demographic transition, made transfer from the model of reproduction with high
rates of birth and death to model of reproduction with low rates of birth and death
in the period of the last 60 years. The mortality rate have tendency of increase
in the last 15 years which is consequence of the process of population aging.
In addition, the paper pays attention of regional demographic heterogeneity
and differentiation. The regions and communities with higher concentration of
Albanian, Turkish and Roma population already have high rates of birth and
total rate of fertility, and low rates of mortality as a result of relatively young
age structure of the population. The regions and communities with dominant
Macedonian, Serbian and Vlachs population, the rates of birth are on very low
level and they have low total rate of fertility (the critical value is bellow 2,1). Themortality rate have tendency of increase as a consequence of old age structure
of population. Therefore is necessary with the measures of population policy to
be made inuence on the birth rate in the regions and communities with the high
birth rate, and also in the regions and communities with low rate of birth rate.
Key words: demographic transition, region, community, mortality, fertility and
population aging.
Prof. d-r Slave Risteski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 193/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 193
KORISTEWE NA SOCIJALNITE MEDIUMI ZA
PROMOCIJA NA PROIZVODITE VO R. MAKEDONIJA
Prof. d-r Nada Sekulovska
Apstrakt Apstrakt
Osnovna cel na trudot e da se otkrijat mo`nostite to
gi nudat socijalnite mediumi, a vo nasoka na promovirawe na , a vo nasoka na promovirawe naproizvodite.
Vo trudot stanuva zbor za socijalnite mediumi i nivnite
karakteristiki, kako i mo`nosta to ja nudat za promovirawe na
proizvodite i uslugite. Kompaniite to proizveduvaat proizvodi
treba istite da gi promoviraat. Za toa im stojat na raspolagawe
golem broj mediumi, kako tradicionalni, taka i sovremeni.
Klu~ni zborovi: promocija, socijalni mediumi, komunicirawe,
informirawe
God. ekon. fak. t. 46 s. 193 - 204 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 194/603
194 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Sekojdnevno na Internet se plasiraat ogromen broj informacii,
a nivnoto skoro instantno prenesuvawe na razli~ni strani na svetotse dol`i na osnovnite kanali na masovna komunikacija – socijalnite
mediumi. Tradicionalnite mediumi povee ne se dovolni. Potrebno
e neto povee, neto pobrzo, posodr`ajno i prilagodeno za
specifi~nite potrebi na sekoj korisnik.1
Zoto tolkava promena vo na~inot na primawe na novostite?
Zoto socijalnite mediumi sè povee stanuvaat del od naeto
sekojdnevie? Odgovorot e ednostaven. Socijalnite mediumi nudat voogromna mera polesno, pobrzo i poefikasno informirawe.
Kompaniite koi sakaat da bidat prisutni na socijalnite mre`i
treba da imaat predvid nekolku raboti, kako to se2:
- ~esto postirawe vo pravilni intervali
- postavuvawe praawa preku status ili preku aplikacija
- da se odgovara na komentarite koi se najzna~ajni, no ne na site
- organizirawe na natprevari (contests)
- kreativna stranica koja e gi pottikne prvite posetiteli da
kliknat Like,
Kompaniite gi koristat socijalnite mediumi glavno kako
alatka za komunikacija, naj~esto za odnosi so javnosta ili za
marketing. Me|utoa, tie imaat mnogu pogolema vrednost za biznisot
dokolku se koristat kako alatka za vospostavuvawe direktna vrska soklientite.
Vo vreme na ekonomska kriza, koga nao|aweto potencijalni
klienti stana vistinski predizvik za kompaniite, socijalnite
mediumi mo`at mnogu da go olesnat procesot i da gi naso~at
1 http://conem.wordpress.com/2008/08/19/social-media-has-created-a-new-layer-of-in-
uencers/
2 www.socialmediacompass.net, poseteno na 26.03.2011
Prof. d-r Nada Sekulovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 195/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 195
kompaniite kon nivnite mo`ni klienti. Vklu~enosta na kompaniite
vo socijalnite mediumi stanuva zadol`itelna, bideji sî
povee sezabele`uva naputawe na tradicionalniot na~in na pronao|awe
potencijalni klienti, koi sî povee gi ignoriraat porakite na
kompaniite isprateni preku tradicionalnite mediumi. Klientite sî
povee se vklu~eni vo digitalen proces na dvonaso~na komunikacija.
Dokolku se razgleduva upotrebata na socijalnite mediumi
spored goleminata na pretprijatieto, mo`e da se zaklu~i deka
malite i srednite pretprijatija mnogu povee se vklu~uvaat vonadvorena komunikacija preku socijalnite mediumi vo sporedba so
golemite pretprijatija. Imaji mnogu pogolem buxet preku koj treba
da stignat do svoite potencijalni klienti, golemite pretprijatija
ne ~uvstvuvaat isklu~itelna potreba da se vklu~at vo socijalnite
mediumi. Me|utoa, dokolku se razgleduva upotrebata na socijalnite
mediumi za vnatrena komunikacija, slikata e mnogu poinakva.
Golemite pretprijatija mnogu povee se fokusiraat na unapreduvawe
na vnatreniot sistem na spodeluvawe informacii preku socijalnite
mediumi. Imaji daleku pokompleksen i disperziran sistem na
komunikacija i resursi za poddrka na vakviot sistem, golemite
pretprijatija nao|aat mnogu pogolema vrednost za nivniot biznis
dokolku se fokusiraat na interna upotreba na socijalnite mediumi.
Na slednata slika pretstavena e skalata na involvirawe napretprijatijata vo socijalnite mediumi, koi mo`at da bidat od
neaktivni do kreatori so razli~ni tipovi aktivnosti.
Koristewe na socijalnite mediumi za promocija na proizvodite vo R. Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 196/603
196 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Slika 2: Skala na involvirawe na pretprijatijata vo socijalnite
mediumi
Izvor:https:/ https:www. socialmediaeplorer.comsocialmedia-mareting
Misleweto i reakciite na publikata moraat da bidat predvideni
vo sekoja faza od plasmanot na proizvodot na pazarot, dokolku sesaka da se postignat pozitivni efekti od promoviraweto. Procesotna promovirawe na eden proizvod preku socijalnite mediumi ekompleksen i bara involvirawe na marketing - timot vo mnogu poveeaktivnosti, otkolku to toa go baraat tradicionalnite mediumi.Preku ovoj na~in na promovirawe, na edno mesto se splotuvaatsite tradicionalni mediumi, istovremeno dodavaji ute edna
Prof. d-r Nada Sekulovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 197/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 197
dopolnitelna opcija – onlajn - komunikacijata.
Pridobivki od promocija preku socijalni mediumiSocijalnite mediumi ja pretstavuvaat najgolemata platforma zakomunikacija na svetot3. Dopiraji do milijardi korisnici irumceliot svet, tie se istovremeno i sovrena opcija za promovirawe,odnosno prostor za promovirawe koj go posakuva sekoja kompanija.Pridobivkite od promovirawe preku socijalnite mediumi semnogubrojni i nekoi od niv se slednite:4
-Direkten i lesen pristap do celnata publika
Socijalnite mediumi nudat unikatna mo`nost za zapo~nuvawe nakonverzacija so milioni korisnici irum svetot. Na kompaniite,potencijalnite potrouva~ii im se na dofat na raka, denes sitese na Internet, i poveeto na socijalnite mre`i. Sî to trebaedna kompanija da napravi, e da go odbere vistinskiot pristap ida zapo~ne razgovor so svojata celna publika.-Precizno targetirawe na celnata publika
Preku ovie mediumi se dobiva pristap do detalni informacii zacelnata publika. Targetiraweto do najmali detali e ovozmo`enona golem broj socijalni mre`i, osobeno na platformata na Fejsbuk,kade pokraj spored standardnite demografski karakteristiki,korisnicite se targetiraat i spored nivnite preferencii, temi isli~ni aktivnosti koi gi iska`ale pri kreirawe na svojot profil.-Minimalna finansiska investicija
Vo sporedba so tradicionalnite mediumi, promoviraweto prekusocijalni mediumi bara vlo`uvawe na nezna~itelni finansiskisredstva. Voedno, vlo`uvaweto vo promovirawe preku socijalni
3 Weinberg, Tamara: The new Community Rules: Marketing on the Social Web,
O’Reilly Media Inc.,2009p.31
4 http://ezinearticles.com/?Advertising-Benets-From-Social-Media-For-Small-
Businesses&id=4302362
Koristewe na socijalnite mediumi za promocija na proizvodite vo R. Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 198/603
198 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
mediumi vo najgolem broj slu~ai e po princip na naddavawe,
to zna~i deka kompanijata mo`e sama da odlu~i kolkava sumae podgotvena da oddeli vo momentot, i na toj na~in samata da jaodredi visinata na finansiskiot vlog.-Ekspresno irewe na porakata
So sî pogolemiot broj na korisnici koi sekojdnevno se priklu~uvaatna socijalnite mediumi, praaweto poraki i nivnoto irewe,stanuva navistina ekspresno. Dokolku na eden korisnik nekojainformacija mu se dopadne, toj e ja spodeli so site korisnici sokoi e povrzan na socijalnata mre`a. Od tie korisnici e se najdeute nekoj na kogo taa informacija e mu izgleda interesno, i toje postapi isto kako i prethodniot, e ja spodeli na socijalnatamre`a. Ovoj domino efekt pridonesuva za instantno spodeluvawena informacii, pa dokolku se raboti za promotivna aktivnost naedna kompanija, mo`e da donese ogromna dobivka.-Kontinuirana povratna informacija
Bez razlika na vremeto, denot, godinata sezona vo koja se plasiraedna informacija, neizbe`no e deka preku socijalnite mediumitaa informacija e dobie povraten efekt od publikata koja japrosledila. Vo pogled na promotivnite aktivnosti, neospornoe deka vakvi informacii se neophodni i premnogu korisni zaidno planirawe na promotivnite aktivnosti i raboteweto naedna kompanija. Tie mo`at da se iskoristat kako eden vid naistra`uvawe na pazarot, od koe namesto brojki i grubi procenti sedobivaat informacii direktno od publikata na kojañ se obraame.Ova vo sporedba so prethodno sprovedenite istra`uvawa imamnogu povisok stepen na validnost i realnost.Trendovi vo upotrebata na socijalni mediumi za promocija
Golem del od svetskite kompanii vee zapo~naa da gi sogleduvaatmo`nostite vo promovirawe preku socijalni mediumi i po~naa so
Prof. d-r Nada Sekulovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 199/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 199
razvivawe na kampawi nameneti specijalno za ovie mediumi. So
nivniot razvoj, poleka zapo~naa da se determiniraat trendovi koise prepoznavaat vo pogolemiot del od kampawite sproveduvanipreku socijalni mediumi. Vo momentov, najzastapeni trendovi vopromoviraweto preku socijalni mediumi se5:
1. Vklu~uvawe na socijalnite mediumi vo godinite marketing
- kampawi
Integriraweto na kampawite nameneti za socijalnite mediumiso kampawite za tradicionalnite mediumi, poleka stanuva eden odnajgolemite trendovi vo svetot na promoviraweto. Kompaniitesî po~esto na svoite reklami vo spisanija ili na televizija kakoreferentna adresa gi naveduvaat nivnite Fejsbuk, Tviter, Jutjubprofili, gi naso~uvaat korisnicite za povee informacii da giposetat nivnite korporativni stranici ili pak, tamu da se obratatza praawa. Seto ova odi vo prilog na kompaniite, bideji ne moraatda izdvojuvaat milionski sumi za da gi objasnat site raboti koi epotrebno da se ispromoviraat preku tradicionalnite mediumi, aistovremeno i razvivaat golemi bazi na onlajn - sledbenici.
2. Neposreden pristap kon celnata publika
Kompaniite sî povee zapo~nuvaat da gradat neoficijalni iprijatelski odnosi so korisnicite. Tie povee ne se potpiraat nastrogite korporativni kodeksi na odnesuvawe, tuku se obiduvaatda bidat to poprijatelski nastroeni, popristapni i neposredniso celnata publika, najprvo zatoa to socijalnite mediumi toa godozvoluvaat, a potoa i bideji celnata publika e podgotvena na toj
5 http://www.dreamgrow.com/22-social-media-marketing-trends-for-2010/
Koristewe na socijalnite mediumi za promocija na proizvodite vo R. Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 200/603
200 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
na~in da gi sledi mnogu povnimatelno i polojalno.
3. Promovirawe preku direktna komunikacija
Neposredniot pristap i neformalnata komunikacija pridonesuvaat zapolesno ostvaruvawe na vrski so korisnicite na socijalnite mre`i, aso toa i polesno promovirawe na noviteti na kompaniite. Dokolku edenkorisnik razvie dobra komunikacija so nekoja kompanija, toj postojanoe bide zainteresiran za site novi mo`nosti koi taa kompanija ginudi, a so toa na kompanijata e ñ pru`i mo`nost za mnogu poevtino i
poefikasno prenesuvawe na nejzinite promotivni informacii.
4. Vklu~uvawe na potrouva~ite vo procesot na odlu~uvawe koj
proizvod e se najde na pazarot
Vklu~uvaweto na potrouva~ite vo donesuvaweto na odluka za toa koj
proizvod e se najde na pazarot, e sè po~esta praksa kaj kompaniite,osobeno sega so golemiot input koj go dobivaat od korisnicitepreku socijalnite mediumi6. Ovaa varijanta na izbor na proizvod eod golema korist za kompaniite, bideji nosi mnogu pomal rizik od„slepo” plasirawe na proizvod i negovo testirawe. So vklu~uvawetona potrouva~ite vo procesot na odbirawe, kompanijata dobiva jasnaslika za preferenciite na pazarot, a istovremeno na potrouva~ite
im dava ~uvstvo na zna~ajnost i involviranost vo raboteweto nakompanijata, to e odli~na osnova za gradewe na dolgoro~ni vrski.
5. Vklu~uvawe na potrouva~ite vo odreduvawe na cena
Sli~no kako i vo prethodniot slu~aj, i so vklu~uvaweto voodreduvaweto na cenata na proizvodot korisnicite ja zajaknuvaat
6 http://www.guardian.co.uk/media/2010/oct/12/gap-logo-redesign
Prof. d-r Nada Sekulovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 201/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 201
doverbata vo kompanijata i po~nuvaat da se ~uvstvuvaat kako del od
odlu~uva~koto telo na kompanijata. Toa vodi kon zgolemen interesza kompanijata, a osobeno za proizvodite koi gi nudi, so toa tokorisnicite koi u~estvuvale vo procesot na odreduvawe na cena naeden proizvod sakaat to povee da go kupuvaat, bideji cenata bilaodredena tokmu spored nivnite potrebi.
6. U~estvo na potrouva~ite vo kreirawe na proizvod koj potoa
e se plasira na pazarot
Korisnicite mo`at na najrazli~ni na~ini da u~estvuvaat vokreirawe na proizvodot7 . Nivoata na korisni~ko u~estvo mo`at dabidat najrazli~ni. Od davawe predlozi za dizajn na pakuvaweto naproizvodot, do davawe na sugestii za novi vkusovi (kako vo slu~ajotna Starbaks koj preku svojot blog od korisnicite bara predlozi zanovi vkusovi na kafiwa, ostavaji im kompletna sloboda vo izborotna sostojkite, na~inot na podgotvuvawe i vkusot na nivnite predlozi)ili novi recepti za prehranbeni proizvodi. Celta na ovie aktivnostie ista kako i vo prethodnite dva slu~ai. [to pogolemo involvirawena korisnicite vo procesot na razvoj i plasman na eden proizvodna pazarot, tolku pogolema doverba i lojalnost kon kompanijata odstrana na tie korisnici.Pri kreirawe na uspena strategija za socijalnite mediumi, treba
da se slunat potrouva~ite8. Ako gi sluate vaite potrouva~i,mo`ete da otkriete kolku se razlikuvate od vaata konkurencija.Sluaji to ka`uvaat na socijalnite mediumi za vas i vaitekonkurenti, e dobiete informacii za vaite proizvodi i uslugitakvi kakvi to ne mo`ete da gi dobiete oflajn.So pomo na novite mediumi se ovozmo`uva pogolema segmentacija7 http://mystarbucksidea.force.com
8 Liana Li Evans, Social media marketing, Que Publishing, Canada, 2010, p.102
Koristewe na socijalnite mediumi za promocija na proizvodite vo R. Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 202/603
202 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
na potrouva~ite, a so toa i nivno podobro targetirawe.
Za da se izraboti onlajn reklama za Fejsbuk, potrebno e da se poseduvaregistriran profil na socijalnata mre`a. Po logiraweto se izbirafunkcijata Create an ad. Ottuka Fejsbuk prenaso~uva kon sekcijataAdvertise on Facebook. Za kreirawe na reklama na socijalnata mre`aFejsbuk treba da se pominat nekolku ~ekori. Vo prviot ~ekor pri kreirawe na reklamata, potrebno e da seVo prviot ~ekor pri kreirawe na reklamata, potrebno e da sedizajnira istatata. Mo`e da se izbere postoe~ka reklama ili da senapravi nova. Vo vtoriot ~ekor se izbira target na kojto e se prika`ereklamata. Imeno, za da se postigne pogolem efekt, naj~esto seizbiraat targetirani reklami vrz baza na korisni~ki setirawa,demografija, interesi na korisnicite na Fejsbuk, itn.
Tretiot ~ekor se odnesuva na plaawe i raspored na prika`uvawalaawe i raspored na prika`uvawaSe izbira opcija za plaawe i toa naj~esto Pay per Click, bideji celtae da se prenaso~at korisnicite kon veb - stranata na kompanijata kojanudi povee informacii za proizvodite, promocii i soveti . Na ovojna~in, kompanijata e se osigura deka ima vistinski i merliv efektod kampawata, e mo`e to~no da utvrdi koi korisnici se prenaso~enidi koi korisnici se prenaso~eniod stranata na Fejsbuk i kakvi se nivnite preferencii za da mo`e voidnina poefikasno da gi dizajnira vakvite reklami.Kompaniite vo Republika Makedonija po~naa da ja sogleduvaat silatana socijalnite mediumi, osobeno na Fejsbuk kako socijalna mre`akoja e najmnogu koristena vo Makedonija. Taka, na ovaa socijalnamre`a mo`e da se najdat profili na kompanii na koi mo`e da se stanefan. Nekoi od kompaniite na svoite profili postavuvaat kratkipraalnici koi dokolu se potpolnat, stanuvate potencijalen dobitnikna nekoja nagrada ili pak, postavuvaat nekakva zada~a koja dokolkuuspeno ja reite, isto taka ste potencijalen dobitnik na nagrada.Kompanii koi go koristat toa se: „Donia“ od Prilep, „Makprogres“
Prof. d-r Nada Sekulovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 203/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 203
od Vinica, mobilnite operatori, „Top-[op“, „Kupilaptop“, „Nae
Taksi“, „AdvertSMS“, i drugi. Na toj na~in tie dobivaat podatociza preferenciite na potrouva~ite.Imaji go predvid brzoraste~kiot i promenliv karakter nasocijalnite mediumi, lesno e da se pretpostavi deka trendovite se brzominlivi i postojano se menuvaat. Sepak, vo sekoj od niv, edno netoe zaedni~ko. Toa se potrouva~ite i potencijalnite potrouva~i inivnite barawa i potrebi. Sekoj nov trend vo promoviraweto prekusocijalnite mediumi e vsunost obid podobro da se razberat i da se
zadovolat tie barawa i potrebi na korisnicite.9
Referenci:
1. Liana Li Evans, Social Media Marketing, Que Publishing, Canada, 2010
2. Springer, Paul: Ads to Icons: How Advertising succeeds in multimedia
age, Replika Press Pvt Ltd, 2009
3. Weinberg, Tamara: The new Community Rules: Marketing on the SocialWeb, O’Reilly Media Inc.,2009
4. http://mystarbucksidea.force.com
5. http://www.guardian.co.uk/media/2010/oct/12/gap-logo-redesign
6. http://www.dreamgrow.com/22-social-media-marketing-trends-for-2010
7. http://ezinearticles.com/?Advertising-Benefits-From-Social-Media-For-Small-
Businesses&id=4302362
9 Springer, Paul: Ads to Icons: How Advertising succeeds in multimedia age, Replika
Press Pvt Ltd, 2009p.36
Koristewe na socijalnite mediumi za promocija na proizvodite vo R. Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 204/603
204 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
USAGE OF SOCIAL MEDIA FOR PRODUCT PROMOTION IN THE
REPUBLIC OF MACEDONIA
Nada Sekulovska, Ph.D.
Summary
The main purpose of this paper is to nd possibilities of social media
for promotion of the products and services. It is about social media and their
characteristics as well as possibilities for promotion the products and services.
Every company which produce products or services need to promote them in
order to become nown on the maret and to be protable. They have for that
purpose a lot of media such as traditional and new media. Which of them will be
use it depend on vision of management team
Key words: promotion, social media, communication, information
Prof. d-r Nada Sekulovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 205/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 205
EFEKTITE NA EKONOMSKATA KRIZA VRZ
EVROPSKIOT PAZAR NA TRUD
Prof. d-r Biljana Sekulovska-Gaber
Vesna Gligorova
Apstrakt
Svetskata ekonomska kriza од 2007 година imala svoj odrazi vrz evropskiot pazar na trud, i toa posebno vrz nivoto na
vrabotenost, nivoto na platite i sigurnosta na rabotnite
mesta. So ogled na faktot deka nastanuvaweto na krizata
vremenski se poklopuva so poslednoto proiruvawe na EU, kako i
so donesuvaweto na Lisabonskiot dogovor, trudot se obiduva da
dade odgovor na praaweto dali promenite na evropskiot pazar
na trud bi bile podrasti~ni dokolku istovremeno ne dolo doovie poklopuvawa? Za taa cel, napraveni se sporedbeni analizi na
determinantite na evropskiot pazar na trud pred i po krizata,i po krizata,
t.e. pred i po poslednoto proiruvawe i donesuvaweto na najnovata
Lisabonska strategija „Evropa 2020”.„Evropa 2020”..
Klu~ni zborovi: svetska ekonomska kriza, evropski pazar na
trud, proiruvawe na EU, Lisabonska strategija „Evropa 2020”.
Voved
Отпочнувањето на светската економска криза во 2007 година7 година
оставило видливи последици врз европскиот пазар на труд, како во старите,
така и во новите земји-членки на Европската Унија, бришеји години на
God. ekon. fak. t. 46 s. 205 - 217 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 206/603
206 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
континуиран економски и социјален напредок и воедно разоткриваји ги
структурните слабости на европската економија. Имено, вработеноста воЕУ-27 и во еврозоната започнала да опаѓа, особено во втората половина на
2008 година.
Европската комисија и земјите - членки на ЕУ, токму од тие причини, во
март 2010 година се решиле на смел чекор, а тоа е поставување на конкретни,
мерливи и прилично одговорни цели, зацртани во Лисабонската стратегија
„Европа 2020. Целите опфааат области кои се поврзани со пазарот на труд,
а се однесуваат на вработеноста, иновациите, образованието, социјалнатавклученост, енергијата и борбата со климатските промени. Истите пред себе
имаат поставено строго определени рокови кои треба да бидат пресретнати
од страна на земјите-членки, во координација со институциите на ЕУ до
крајот на 2020 година. Исто така, секоја земја-членка била задолжена да си
постави сопствени национални таргет - цели во наведените области кои би
требало да ги оствари во предвидениот рок.
Овој труд, како своја основна задача го има согледувањето на
показателите на европскиот пазар на труд пред економската и финансиска
криза (глава I), истите ги споредува со оние добиени по последното
проширување (глава II), а на крајот укажува на перспективите на европскиот
пазар на труд, согласно најновата Лисабонска стратегија „Европа 2020, како
едно од изготвените решенија за излез од кризата (глава III). Финалните
согледувања би требало да дадат одговор на прашањето: дали промените наевропскиот пазар на труд би биле подрастични доколку истовремено не дошло
и до последното проширување на ЕУ за кое има податоци дека ги ублажило
последиците од демографското стареење и лимитираниот природен прираст
на населението во Европската Унија, влијаеји врз надоместувањето на
недостатокот и недоволната искористеност на работната сила во „старите
земји-членки на ЕУ.
Prof. d-r Biljana Sekulovska-Gaber i Vesna Gligorova
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 207/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 207
I.Показатели на европскиот пазар на труд како последица на кризата
Finansiskata kriza koja otpo~nala vo 2007 godina, a so kojai denes svetot se soo~uva, se poka`ala kako krajno destruktivna,osobeno poradi posledicite koi istata gi ostavila na pazarot natrud vo visokorazvienite zemji. Najgolemiot problem so koj denesse soo~uvaat zemjite vo EU-27 na pazarot na trud e drasti~niot padna nivoto na vrabotenost (slika br.1), pad na `ivotniot standardi porast na siromatijata, to voedno predizvikalo socijalninemiri skoro vo site zemji-~lenki na EU. Imeno, kako rezultat naekonomskata i finansiska kriza, rastot na BDP vo EU-27 zna~itelnoopadnal, i toa: od 2,9% vo 2007gодина na 0,9% vo 2008 na godino nivo.
Isto taka, vo 2008 godina vrabotenosta vo EU-27 kako i vo evrozonatagodina vrabotenosta vo EU-27 kako i vo evrozonatavrabotenosta vo EU-27 kako i vo evrozonatazapo~nala da opa|a, osobeno vo vtorata polovina na 2008 godina, za vo2009 godina da opadne za celi 1,9% vo EU-27 (222.7 milioni lu|e), i za1,8% vo evro EU-16 - zonata, (145,5 milioni lu|e).1
Negativnite efekti vrz nivoto na vrabotenosta, според мислењeтo на ekonomistite2, se rezultat na vlijanieto na t.n. pojava1 www.prospect-magazine.co.uk
2 Blanchard, Olivier J. and Lawrence H. Summers, 1986. Hysteresis and the European
Слика бр.1 : Стапки на раст на вработеноста во ЕУ - 27
% п
р о м е н
а
н а
в р а б о т е н о с т а
о д
г о
д и н а
в о
г о д и н а
Извор: Европска комисија, 2011
Efektite na ekonomskata kriza vrz evropskiot pazar na trud
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 208/603
208 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
na hysteresis. Terminot hysteresis najdobro se objasnuva preku toa to
se slu~uva na pazarot na trud vo vreme na recesija, ~ijato propratnapojava e gubeweto na rabotnite mesta. Taka, po zavruvaweto narecesijata, ekonomijata se oporavuva i vrabotenite se vraaat naistoto ili sli~no rabotno mesto kako toa to go imale prethodno.No, za nekogo rabotite ne mora da se menuvaat drasti~no, a za drugimo`e da se slu~i nivnoto rabotno mesto da bide izgubeno zasekoga,a nivnite sposobnosti i iskustva koi bile vrednuvani prethodnosega vee da ne bidat dovolni, pа dokolku duri i ako najdat drugarabota, taa da bide pod nivoto na taa to ja imale pred otpo~nuvawena recesijata. Ottamu, ekonomistite smetaat deka pod vlijanie nahysteresis, recesijata mo`e da bide mnogu povee od cikli~en fenomeni istata da ima dolgoro~ni negativni efekti vrz ekonomijata, koidolgo vreme po zavruvaweto na krizata mo`at da se ~ustvuvaat napazarot na trud.
Finansiska kriza vo golema mera go zgolemila i stravoti stravotza nov imigraciski bran od novite zemji-~lenki, so to mo`eleda se unitat prethodno ostvarenite pozitivni perfomansi i kajstarite i kaj novite zemji-~lenki na EU. Sepak, mo`e da se ka`edeka zagri`enosta na starite zemji-~lenki od masovna imigracijane se ostvarila vo celost. Vo poveeto zemji koi se poka`ale kakopofleksibilni vo odnos na brojot na imigrantski rabotnici zakoito go otvorile svojot pazar na trud, brojot na rabotnici ne bilpovisok od 1% i toa ovozmo`ilo popolnuvawe na nedostatokot narabotna sila so koj se soo~uvala EU. Pritoa, kratkotrajnosta bilaedna od najva`nite karakteristiki na imigracijata, to osobeno eslu~aj so Velika Britanija, kade 50% od rabotnicite se vratile vo
svoite mati~ni zemji3.Unemployment Problem, NBER Macroeconomics Annual , 1, pp. 15-78.
3 Papademetrion, Demetrios G., Madeleine Sumtion and Aaron Terrazas (2010), Migra-
tion and Immigrants Two Years after the Financioal Collapse: Where Do We Stand?, Migration
Prof. d-r Biljana Sekulovska-Gaber i Vesna Gligorova
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 209/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 209
II. Refleksii od poslednoto proiruvawe i migracionata politika
vrz evropskiot pazar na trud
Neodamnenoto proiruvawe na EU pretstavuvalo patokazvo procesot na obedinuvaweto na Evropa i istoto donelo beneficiiza site gra|anи vo ramki na Unijata. Od ekonomska gledna to~ka,proiruvaweto vodelo kon porast na `ivotniot standard vonovite zemji-~lenki, dodeka vo postoe~kite zemji-~lenki na EU sekreirala mo`nost za porast na izvozot i se zgolemile mo`nostite zainvestirawe vo novi pazari. Isto taka, proiruvaweto pomognaloIsto taka, proiruvaweto pomognalovo zacvrstuvaweto na demokratijata, stabilnosta i sigurnosta naevropskiot kontinent. Proirenata EU nosi vo sebe pogolemate`ina vo soo~uvaweto so praawata od globalna va`nost, kakoto se klimatskite promeni ili svetskata ekonomija i nejzinotorakovodewe. Pet godini po proiruvaweto, EU ne e samo pogolematuku i posilna, podinami~na i kulturno pobogata. Vo seganiotglobalen kontekst, golem predizvik e da se izdr`i pred iskuenietoza primena na zatitni~ki tendencii koi bi mo`ele da gi unitatogromnite beneficii za gra|anite od kreiraniot grani~no oslobodenedinstven pazar za 500 milioni lu|e.
Proiruvaweto od 2004 i 2007 g. pretstavuva ogromenistoriski ~ekor. Toa stavilo kraj na podelbata na Evropa na Isto~nai Zapadna, pomognalo vo zacvrstuvaweto na demokratijata i doneloekonomski beneficii za site zemji na EU, vo smisla na zgolemenakonkurencija, pogolem ekonomski rast i sozdavawe na rabotni mesta.Proiruvaweto na EU go zgolemi obemot na evropskiot vnatreenpazar, a so toa go zgolemi i obemot na ostvarenata trgovija. Nakratko,zgolemenata trgovija, specijalizacijata i pristapot do poirokpazar, go zgolemi bogatstvoto na novite i postoe~kite zemji-~lenki
Policy Institute, p.58.
Efektite na ekonomskata kriza vrz evropskiot pazar na trud
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 210/603
210 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
vodeji do poefikasna alokacija na troociте i resursiте, dodeka
zgolemenata konkurencija vodi кoн poniski ceni i povisok kvalitetza potrouva~ite. Isto taka, poirokiot pazar zna~i i zgolemuvawena mo`nostite za izbor нa kompaniite vo nivniten napori dago proirat svojot biznis i da ostvarat pogolem profit kako iekonomija od obem.
Ekonomskite perfomansi se povee od vidlivi. Imeno, voperiodot pome|u 2004 i 2007 godina, brojot na novokreiraniterabotni mesta vo EU-27 dostignal do 12,2 milioni, vo sporedba so2,2 milioni novi rabotni mesta za periodot od 2001 do 2004 g., dodekavo 2007 gодина stapkata na vrabotenost iznesuvala 65,4%.4 Sepak,porastot na stapkata na vrabotenost vo novite zemji-~lenki bilazna~ajno poniska vo sporedba so starite zemji-~lenki na Unijata kadeto istata se dvi`ela od 55,9% vo 2004 do 59,8% vo 2007 godina.
Komunikacijata pod naslov „Pet godini od proirenata EU “poka`увa deka proiruvaweto donelo beneficii za dvete strani.Me|u najspomenuvanite beneficii se porastot na dohodot po glavana `itel, proiruvaweto na trgovskite mo`nosti, porast na BDP,namaluvawe na stapkata na nevrabotenost, porast na SDI ne samood starite zemji-~lenki tuku i od zemji nadvor od Unijata, porastna konkurencijata i golem broj na pazarni mo`nosti i beneficiiza gra|anite na EU, i najva`no od sé, zgolemuvawe na stabilnosta isigurnosta na EU kako celina5.
Prihodot po glava na `itel na novite zemji-~lenki se4 Commission of the European Communities Five years of an enlarged EU- Economic
achivement and challenges”, European Economy, Brussels, 20.2.2008. Com (2009/79/3),Com (2009/79/3), No.1/2009, Chapter V, стр.114Chapter V, стр.1145 Komesarot za proiruvawe Oli Ren izjavil:za proiruvawe Oli Ren izjavil:za proiruvawe Oli Ren izjavil:proiruvawe Oli Ren izjavil:proiruvawe Oli Ren izjavil:iruvawe Oli Ren izjavil:iruvawe Oli Ren izjavil:Oli Ren izjavil:Oli Ren izjavil:Ren izjavil:Ren izjavil:izjavil:izjavil:: „Proiruvaweto poslu`iloiruvaweto poslu`iloiruvaweto poslu`iloposlu`iloposlu`ilo`iloilokako temel na stabilnosta i istoto ja zgolemilo demokratijata i vladeeweto natemel na stabilnosta i istoto ja zgolemilo demokratijata i vladeeweto natemel na stabilnosta i istoto ja zgolemilo demokratijata i vladeeweto nana stabilnosta i istoto ja zgolemilo demokratijata i vladeeweto nana stabilnosta i istoto ja zgolemilo demokratijata i vladeeweto nastabilnosta i istoto ja zgolemilo demokratijata i vladeeweto nastabilnosta i istoto ja zgolemilo demokratijata i vladeeweto nai istoto ja zgolemilo demokratijata i vladeeweto nai istoto ja zgolemilo demokratijata i vladeeweto naistoto ja zgolemilo demokratijata i vladeeweto naistoto ja zgolemilo demokratijata i vladeeweto naja zgolemilo demokratijata i vladeeweto naja zgolemilo demokratijata i vladeeweto nazgolemilo demokratijata i vladeeweto nazgolemilo demokratijata i vladeeweto nademokratijata i vladeeweto nademokratijata i vladeeweto nai vladeeweto nai vladeeweto navladeeweto navladeeweto nananapravoto vo Evropa. Ekonomski profitirale i starite i novite zemji-~lenki, avo Evropa. Ekonomski profitirale i starite i novite zemji-~lenki, avo Evropa. Ekonomski profitirale i starite i novite zemji-~lenki, aEvropa. Ekonomski profitirale i starite i novite zemji-~lenki, aEvropa. Ekonomski profitirale i starite i novite zemji-~lenki, a. Ekonomski profitirale i starite i novite zemji-~lenki, aEkonomski profitirale i starite i novite zemji-~lenki, aosobeno EU kako celina. Toa go proirilo opsegot na mirot i prosperitet zanajmalku 500 milioni `iteli i go zgolemilo zna~eweto na EU vo svetot ” ( http:
ec.europa.eu enlargement 5years)
Prof. d-r Biljana Sekulovska-Gaber i Vesna Gligorova
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 211/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 211
zgolemil od 40% od prosekot na postojanite zemji-~lenki vo 1999 na
52% vo 2008 godina, dodeka prose~niot rast od 3,5% vo periodot od1999-2003 g. se zgolemil na 5.5% vo periodot od 2004-2008 g. Sekako,toa ne bilo na teta na postojanite zemji-~lenki ~ijto rast bil2,2% godino vo periodot od 2004-2008 g. i so ist iznos i vo periodoti so ist iznos i vo periodotod 1999-2003 g.
Druga pridobivka e toa to proiruvaweto gi zgolemilotrgovskite mo`nosti na EU kako celina, a i poedina~no na sekojazemja-~lenka. Imeno, vo 2007 godina, skoro 80% od izvozot na novitezemji-~lenki bil naso~en kon ostatokot na EU, dodeka vo istiotperiod izvozot na starite zemji-~lenki kon novite se zgolemil za7,5% od nivniot vkupen izvoz, od 4% kolku to iznesuval pred samoedna dekada. 6
Isto taka, za golema pridobivka od proiruvaweto se smetanamaluvaweto na problemot so nevrabotenosta, osobeno vo novitezemji-~lenki. Imeno, stapkata na nevrabotenost vo novite zemji-~lenki opadnala od krajno visoki nivoa na nivo sli~no so ostanatiotdel na EU-koj iznesuva okolu 7%. Zasiluvaweto pak na davawe nagolem prioritet na imigracionata politika tokmu po otpo~nuvawetona ovaa globalna finansiska kriza, e so cel razvienite ekonomii dagi zatitat to e mo`no povee rabotnicite na domaniot pazarna trud od branot na rabotnici od treti zemji nadvor od Unijata,koi isto taka bile indirektno pogodeni od ovaa kriza. Sepak, sovoveduvaweto na sistemot na izdavawe „sina karta“, ~ija osnovna cele privlekuvawe na visokokvalifikuvani rabotnici i eksperti oddr`avite vo razvoj, Evropskata Unija sozdade klima za postabilenrazvoj na pazarot na trud 7.
6 http://ec.europa.eu/enlargement/5yearshttp://ec.europa.eu/enlargement/5yearshttp://ec.europa.eu/enlargement/5years://ec.europa.eu/enlargement/5yearsec.europa.eu/enlargement/5years.europa.eu/enlargement/5yearseuropa.eu/enlargement/5years.eu/enlargement/5yearseu/enlargement/5years/enlargement/5yearsenlargement/5years/5yearsyears7 Секуловска-Габер (2010), „Миграционата политика на ЕУ во насока на зацрвр-Секуловска-Габер (2010), „Миграционата политика на ЕУ во насока на зацрвр-
стување на Единствениот пазар, Годишник на Економскиот факултет – Скопје, Том 45,
стр.408-419.
Efektite na ekonomskata kriza vrz evropskiot pazar na trud
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 212/603
212 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
III. Лисабонската стратегија „Европа 2020“, можно решение за излез од
кризата?
So cel da prodol`i so zapo~natiot napor, preku zaedni~ki ikoordinirani akcii zaedno da se soo~at i borat so posledicite koigi ostavila ova kriza, Evropskata komisija ja lansirala Evropskatastrategija „Evropa 2020“, koja na nejzin predlog bila prifatena odevropskite lideri vo mart 2010 g. za vreme na proletniot samit. Ovaastrategija ja zamenila krajno kritiziranata Lisabonska strategija,koja iako izglasana vo 2000 godina se poka`ala kako neusena voobidot da ja pretvori EU vo „najdinami~na ekonomija vo svetot
bazirana na znaewe, do krajot na 2010 godina“. Otpo~nuvaweto nasvetskata ekonomska kriza ne samo to ja spre~ilo Unijata da gidostigne svoite postaveni celi, tuku vo golema mera gi izbriala
tragite od i taka maliot napraven progres.
Strategijata „Evropa 2020“ pretstavuva vizija za izgradba naEvropa kako socijalna i pazarna ekonomija na 21 vek. Ovaa strategijapostavila i zaedni~ki prioriteti koi pretstavuvaat serija naakcii i politiki koi e bidat patokaz za toa vo koj pravec se dvi`iEvropskata zaednica. Tie se grupirani vo tri zaedni~ki poglavja :Tie se grupirani vo tri zaedni~ki poglavja :
- Pameten rast: razvoj na ekonomija bazirana na znaewei inovacii (zasiluvawe na inovaciite, obrazovanieto,
kreativnosta i istra`uvaweto) ;- Odr`liv rast: promovirawe na zgolemena resursna efikasnost,
konkurentna ekonomija;- Seopfaten rast: neguvawe na ekonomija so visok rast na
vrabotenosta i ispora~uvawe na socijalna i teritorijalnakohezija.8
8 European Commission: EUROPE 2020-“A strategy for smart, sustainable and inclu-
sive growth”, Brussel, 3.03.2010, стр.3
Prof. d-r Biljana Sekulovska-Gaber i Vesna Gligorova
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 213/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 213
Komisijata smetala deka EU treba da definira i da odredi so
to~na preciznost na koj stepen od razvoj saka da se nao|a EU do krajotna 2020 godina. Ovie celi se povrzani i kriti~ni za celokupniotuspeh, a ponatamu se delat na devet inicijativi predlo`eni od
Evropskata komisija. Tie se :
1. Inovativna unija (Innovative Union);
2. Mladi na poteg (Youth on the Move);
3. Digitalen plan za Evropa (A Digital Agenda for Europe);4. Namaluvawe na nivoto na jaglerod i obezbeduvawe na resursno
efikasna Evropa (Low-carbon, resource efficient Europe);
5. ^ista i efikasna energija (Clean and efficient energy);
6. Industriska politika prilagodena za erata na globalizacija
(An industrial policy for the globalization era);
7. Nov plan za vrabotuvawe (A New Jobs Agenda);
8. Novi vetini za novi rabotni mesta (New skills for New Jobs);9. Evropska platforma protiv siromatijata (European
Platform against poverty).
Komisijata isto taka nastojuva da go namali irokotosocijalno vlijanie od krizata glavno preku Globalniot fond za
prilagoduvawe, dodeka reformiraniot Pakt za rast i stabilnost
obezbeduva solidna ramka koja ñ ovozmo`uva na Unijata da jastimulira pobaruva~kata i kreiraweto na rabotni mesta na kratokrok, so istovremeno za~uvuvawe na kursot vo vodeweto na zdrava istabilna politika na javni finansii na sreden i dol rok.
Spored toa, Lisabonskata strategija za rast i kreirawe narabotni mesta treba da pomоgне vo identifikacijata na reformitekoito e pridonesat za zgolemuvawe na potencijalot za ekonomski
Efektite na ekonomskata kriza vrz evropskiot pazar na trud
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 214/603
214 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
rast, za da ja napravi Unijata poelasti~na kon ekonomskite okovi
so koi taa se soo~uva. Komisijata vo sorabotka so zemjite-~lenki bitrebala da pomogne vo reprogramiraweto na Evropskiot socijalenfond, so cel da onevozmo`i opa|awe na stapkata na vrabotenost vostarite i novite zemji-~lenki podednakvo.
Pou~ena od grekite so nejzinata prethodni~ka, prioritet zaou~ena od grekite so nejzinata prethodni~ka, prioritet zastrategijata „Evropa 2020“ e spojuvawe na ekonomskite, socijalnitei celite za zatita na okru`uvaweto preku podobruvawe naznaeweto, inovaciite i „zelen” rast vo srceto na evropskiot plan zakonkurencija. Drug element to pretstavuva novina vo strategijata„Evropa 2020“ e sprovedenata reforma na upravuva~kiot model, kojtobil na golemo kritiziran vo kontekst na Lisabonskata strategija iposo~en kako glavna pri~ina za nejziniot neuspeh.
Me|utoa i ovaa strategija ne e imuna na kritiki koi doa|aat odrazli~ni strani, zapo~nuvaji od samite evropski institucii, pa dogrupite za zatita na okolinata. Nekoi od kritikite se odnesuvaatna nerealno postavenite celi, kako i na predlo`eniot upravuva~kimehanizam za koj se smeta deka ima otsustvo na aktivnost i pregolemopotpirawe isklu~ivo na kontrola i „ben~mark”. Imeno, mo`e da sepoka`e kako neuspena odluka strategijata so koja zemjite-~lenkise obvrzuvaat samo so preporaka na EU da bidat poaktivni vosproveduvaweto na celite, osobeno dokolku se zeme predvid ishodotna nejzinata prethodni~ka. Zatoa ostanuva da se vidi dali ovoj patZatoa ostanuva da se vidi dali ovoj patEU e ja ima hrabrosta da prezeme mnogu posmel ~ekor vo slu~aj ovaastrategija da se poka`e kako nesoodvetna za reavawe na problemite
so koi momentalno se soo~uva Unijata.
Prof. d-r Biljana Sekulovska-Gaber i Vesna Gligorova
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 215/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 215
Zaklu~ok
Фinansiskata kriza bila pri~initel za briewe na godinina ekonomski i socijalen napredok vo ЕУ, me|utoa i pri~initel zarazotkrivawe na strukturnata slabost na evropskata ekonomija. Iakodestruktivnite efekti od finansiskata kriza, kako i najlootoscenario bile izbegnati blagodarenie na koordiniraniot napor nasvetskite lideri (Samit G-20), sepak efektite od krizata i ponataму se ~ustvuvaat na pazarot na trud vo EU. Za da gi ubla`i posledicite,vo mart 2010 godina bila lansirana Lisabonskata strategija „Evropa2020“, koja e poznata kako „Evropska strategija za pameten, ekoloki
~ist i seopfaten rast“ i istata pretstavuva zamena na nejzinataprethodni~ka - Lisabonskata strategija od 2000 godina.
Зaklu~okot koj mo`e da se izvede za efektite na ekonomskatakriza i proiruvaweto so zemjite od CIE vrz evropskiot pazar na trude pozitiven. Imeno, site podatoci i analizi, kako i sporedbite koi
bea napraveni vo ovoj trud za ostvarenite ekonomski perfomansi nazemjite od EU, poka`aa deka vlijanieto koe go imalo proiruvawetoso zemjite od CIE, osobeno od ekonomska gledna to~ka e vo koristna pobrziot razvoj i napredok na Unijata kako celina, posebno vopostepenoto izedna~uvawe na deceniskite razliki pome|u Zapadna iIsto~na Evropa, pogolemata zatita na gra|anite na Unijata, kakoi za zacvrstuvaweto na demokratijata, stabilnosta i sigurnosta na
evropskiot kontinent. Spored toa, i pokraj zabele`aniot pad na BDPi na vrabotenosta, kako posledica na ekonomskata kriza, najverojatnopromenite kaj evropskiot pazar na trud bi bile daleku podrasti~nidokolku istovremeno ne dolo i do poslednoto proiruvawe na EU.
Faktot pak, to EU te`nee kon ponatamono proiruvawe sozemjite od Zapaden Balkan, govori deka EU gi sogledala beneficiitekoi gi nosi proiruvaweto i otvoraweto na pazarot, pred sî
Efektite na ekonomskata kriza vrz evropskiot pazar na trud
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 216/603
216 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
preku pobrz rast i razvoj na Unijata, razmena na iskustva i znaewe,
ostvaruvawe na ekonomija od obem, zasilena konkurencija, pogolemimo`nosti za investirawe i podobruvawe na izborot na kvalifikuvanarabotna sila. Seto ova nî vodi do zaklu~okot deka EU treba da goprodol`i procesot na proiruvawe so zemjite od Zapaden Balkan, sodavawe celosna poddrka na zemjite - kandidati vo sproveduvaweto nareformite, so cel zabrzuvawe na procesot koga tie e bidat celosno
spremni da se integriraat so ostanatite zemji od EU.
Bibliografija
1. Asztalos, Zsoa (2008),Asztalos, Zsoa (2008), Public policies of the European Union, Editura
Universitatii, Romania.2. Blanchard, Olivier J. and Lawrence H. Summers (1986) , Hysteresis and theEuropean Unemployment Problem, NBER Macroeconomics Annual , 1, pp. 15-78.
3. Commission of the European Communities (2009), Five years of an
enlarged EU- Economic achivement and challenges”, European Economy,
Brussels, 20.2.2008. Com (2009/79/3), No.1/2009, Chapter V.Com (2009/79/3), No.1/2009, Chapter V.Chapter V.4. European Commission (2010), EUROPE 2020-“A strategy for smart,
sustainable and inclusive growth”, Brussel, 03.03.2010.
5. Papademetrion, Demetrios G., Madeleine Sumtion and Aaron Terrazas(2010), Migration and Immigrants Two Years after the Financioal Collapse:
Where Do We Stand? Migration Policy Institute.6. Секуловска-Габер (2010), „Миграционата политика на ЕУ во насокана зацрврстување на Единствениот пазар, Годишник на Економскиот
факултет – Скопје, Том 45, стр.408-419.7. http://ec.europa.eu/enlargement/5years
8. www.prospect-magazine.co.uk
Prof. d-r Biljana Sekulovska-Gaber i Vesna Gligorova
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 217/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 217
THE EFFECTS OF ECONOMIC CRISIS ON THE EU LABOR EU LABOR
MARKET
Prof. d-r Biljana Sekulovska-Gaber
Vesna Gligorova
Abstract
The Global Economic Crisis of 2007 affected the European labor maret,
especially with regards to its employment, salary levels and job security. Bearing
in mind that the advent of the Crisis coincided with EU’s last enlargementand adoption of the Treaty of Lisbon, this paper attempts to eamine whether
European labor market developments would have been different, or even more
radical should there have not been these concurrent overlaps. To this aim, the
author makes comparative analyses of European labor market determinants
prior to and after the Crisis, i.e. before and after the last round of enlargement
and the adoption of EU’s most recent Lisbon Strategy, “Europe 2020”.
Key words: World Economic Crisis, European Labour Market, Enlargement of the EU, Lisbon Strategy “Europe 2020”.
Efektite na ekonomskata kriza vrz evropskiot pazar na trud
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 218/603
218 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 219/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 219
NEKOI MO@NI PRIMENI NA METODITE I MODELITENA OPERACIONITE ISTRA@UVAWA VO MARKETINGOT
Prof d-r Blagorodna Todosioska
Apstrakt
Vo trudot e prika`ana primenata na metodite i modelite
na operacionite istra`uvawa vo nekoi podra~ja na marketingot.
Primenata na tehnikite na operacionite istra`uvawa posebno ezna~ajna vo raspredelbata na marketing - buxetot na promotivnite
aktivnosti, kanalite na distribucija i proda`bata. Izborot na
medium pretstavuva edna od klu~nite fazi vo razvojot na efikasen
proces na komunicirawe pome|u edna organizacija i nejzinite
celni klienti. Sekoja kombinacija na mediumi mora da se bazira
na odredeni finansiski sredstva za ovaa namena, a nejzina cel e da
obezbedi penetracija na porakata i maksimizirawe na razbiraweto
pome|u organizacijata i auditoriumot. Vo trudot se obrabotuva
matemati~ko modelirawe na problemot za izbor na adekvaten
medium za prenesuvawe na porakata, a vo toj kontekst prika`an
e i model na poveekriteriumsko programirawe. Za ilustracija
se prezentira pilot - istra`uvawe so koristewe na metodi na
poveeatributivnoto odlu~uvawe za izbor na najdobra alternativa
za promocija na konkretni proizvodi.
Klu~ni zborovi: operacioni istra`uvawa, marketing -
miks, metodi na poveeatributivno odlu~uvawe, izbor na medium.
God. ekon. fak. t. 46 s. 219 - 233 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 220/603
220 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Za metodite na operacionite istra`uvawa vo donesuvaweto na
optimalni marketinki odluki
Vo reavaweto na brojni marketinki problemi, moneefikasno sredstvo pretstavuvaat tehnikite na operacioniteistra`uvawa. Soodvetnite metodi i modeli mo`at efikasnoda se koristat vo odreduvawe na elementite na marketing -miksot. Modelite na operacionite istra`uvawa ovozmo`uvaateksperimentirawe i simulacija na raboteweto na realniot sistemvo idnina i analiza na vlijanieto na odlukata [1]. Vrz osnova naponudenite optimalni reenija i dobrite informacii od pazarot,rakovodstvoto na kompanijata mo`e da donese ispravna odluka, kojae ostvari pozitivni efekti na pazarot.
Za odreduvawe na proizvodstven asortiman, kako elementna marketing- miksot naj~esto se koristi linearnoto i celnotoprogramirawe.
Vo marketing - istra`uvaweto pri lansirawe na nov proizvodna pazarot, vo zavisnost od uslovite, mo`no e da se utvrdat efektite(dobivka ili zaguba) za sekoja od prezemenite akcii, a nivnotovrednuvawe se izrazuva vo matrica na efikasnost. So koristewe namodelite na odlu~uvawe vo uslovi na neizvesnost (maxmin, minmax,
Hurwicz i Laplace kriteriumite) se izbira optimalnata alternativaza воведување na nov proizvod.
Pri odreduvawe na proda`nata cena, kako element na marketing- miksot mo`at da se koristat isto taka i metodite na linearnotoprogramirawe i na dinami~koto programirawe. Conoint analizatakako tehnika koja e mone pogodna za definirawe na cenite na noviproizvodi, pretstavuva i dobra alatka za dobivawe na podatoci vovrska so preferenciite za atributite na potencijalnite proizvodivo ranite fazi od procesot na razvojot na noviot proizvod. Za
Prof. d-r Blagorodna Todosioska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 221/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 221
odreduvawe na elasti~nosta na pobarua~kata i cenovnata osetlivost,
se koristat matemati~ko - ekonomskite funkcii.Jakneweto na ulogata na pazarot i na marketingot vo razvojotna stopanstvoto se osnovni determinanti za postojano zgolemuvawena zna~eweto na transportot, koj nesomneno se javuva kako vrskapome|u proizvodstvoto i potrouva~kata, a troocite na transportstanuvaat zna~ajna komponenta na cenata na proizvodite. Zaminimizirawe na troocite na transport se koristat metodite zaoptimizacija na transportni programi, kako to se linearnotoi nelinearnoto programirawe, stohasti~koto, dinami~koto imre`noto programirawe.
Vo izborot na proda`ni mesta, kako efikasno se poka`alocelnoto programirawe, a za ocena na efikasnosta na proda`batapo pooddelni podra~ja se koristi metodot za analiza na obvienipodatoci (Data Envelopment Analysis – DEA ). Primenata na metodata DEA mo`e da bide od korist i vo ocenuvaweto na komunikaciskiotproces, strategiite za nastapuvawe na pazar, no i vo ocenuvawe naraboteweto na soodvetna marketinka slu`ba vo odnos na drugi.
^estite konfliktni situacii vo delovnata ekonomija,bankarstvoto, trgovijata i sl. uka`uvaat deka e neophodnonepristrasno reavawe na nastanatite situacii, vodeji smetka zava`e~kite pravila na delovnosta, odlu~uvaweto i сл. Edna od naj~estoprimenuvanite metodi za simulirawe na konfliktna/konkurentskasituacija meѓu dve kompanii na pazarot, e metodata na matri~niigri.
Vo odreduvaweto na promotivni aktivnosti, kako instrument namarketing - miksot se koristat matri~nite igri, poveeatributivnotoodlu~uvawe, celnoto programirawe, kako i simulacionite metodi i
ekspertnite sistemi.
Nekoi mo`ni primeni na metodite i modelite na operacionite istra`uvawa vo
marketingot
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 222/603
222 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Poveekriteriumski model za izbor na medium
Zna~ajna uloga vo komunikacijata pome|u kompanijata iidentifikuvaniot celen auditorium imaat mediumite, poedine~noili kako kombinacija na povee mediumi. Izborot na mediumIzborot na mediumIzborot na mediumpretstavuva edna od klu~nite fazi vo razvojot na efektiven proces nakomunicirawe pome|u edna kompanija i nejziniot auditorium. Osnovnafunkcija na mediumite e prethodno definiranite i oblikuvaniporaki da gi napravi dostapni do celniot auditorium. Uspeniotizbor na medium e zna~aen do taa merka to pogreen medium mo`eda uslovi totalno prekinuvawe na komunikacijata. Ne e isklu~en niNe e isklu~en nislu~ajot ista poraka da ne bide isto uspena vo razli~ni mediumi.Toa ne zna~i deka na samata poraka ñ se pridava pomala va`nost, tukudeka pri izborot na soodveten medium se neophodni mnogu poirokii pokompleksni analizi. Sekoja kombinacija na mediumi treba da seSekoja kombinacija na mediumi treba da sebazira na odredeni finansiski sredstva za ovaa namena, so cel da se
obezbedi penetracija na porakata i maksimizirawe na razbirawetome|u organizacijata i javnosta.
Sekoj medium ima svoi specifi~nosti koi e neophodno dase zemat predvid pri odreduvaweto na najuspena kombinacija namediumi: fizi~kite karakteristiki, cenata, stepenot na penetracija,raspolo`ivosta vo daden moment i na soodvetno mesto, koristewetona mediumot od strana na konkurencijata itn. Kvantifikacijata
na ovie i drugi specifi~nosti, pretstavuva pojdovna osnova vomodeliraweto na problemot za izbor na medium. So primena naSo primena namodelite i metodite na operacionite istra`uvawa, mo`no e efikasnoreavawe na problemot za izbor na medium to pretstavuva ednafaza vo planiraweto na komunikaciskiot process [5].
Vo modelot se poa|a od pretpostavkata deka korisnicite/auditoriumot e segmentiran, odnosno podelen na homogeni
Prof. d-r Blagorodna Todosioska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 223/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 223
grupi. Kriteriumite za segmentirawe mo`at da bidat razli~ni:
demografski, geografski bihejvioristi~ki i sl. Isto taka, va`noIsto taka, va`noe deka dostapnosta na raspolo`ivite mediumi e razli~na vo odnosna postojnite segmenti. Slednata pretpostavka se odnesuva na toadeka podatocite koi se neophodni za reavawe na vakov vid modeli(troocite za emituvawe, fizi~kite granici na prenosot na porakitepreku odreden medium, efektite od emituvaweto i sl.) треба da bidatodnapred odredeni ili proceneti. Narednata pretpostavka vo odnosna celite na emituvaweto na porakata, poaѓа od toa deka tie trebada bidat razli~ni, a isto taka i sodr`inata na ista poraka upatenana razli~ni segmenti da bide razli~na, odnosno prilagodena na
soodvetniot segment.
Vo modelot gi vnesuvame slednite oznaki: - број на медиуми (подредени по видови), – број на целни сегменти (пазари),
– број на намени за емитување на пораката,
– број на пораки емитувани преку - тиот медиум наменети на -тиотсегмент со –та намена
– достапност на - тиот медиум на -тиот сегмент – проценет ефект од емитување на пораката преку - тиот медиум
наменета на -
тиот сегмент со –та намена – трошоци на емитување на пораката преку - тиот медиум наменета
на -тиот сегмент со –та намена – расположив бует за процесот на комуникација наменет на -тиот
сегмент - расположив бует за процесот на комуникација наменет за –та
намена - ограниченост на емитувањето на пораката преку - тиот медиум
– проценет број на емитувања на пораката преку - тиот медиум наменета
Nekoi mo`ni primeni na metodite i modelite na operacionite istra`uvawa vo
marketingot
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 224/603
224 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
на - тиот сегмент со –та намена, по што зголемувањето на бројот на
пораките може да доведе и до контраефекти - број на емитувања на пораката преку - тиот медиум наменета на-тиот сегмент со –та намена, проценет како минимален, врз основа назастапеноста на пораката на конкурентите
Vo modelot za izbor na medium, prviot definiran kriterium
(relacijata 1) se odnesuva na dostapnosta na raspolo`ivite mediumi
na pooddelnite pazarni segmenti.
(1)
So maksimizirawe na ovoj kriterium (funkcija na cel), sepostignuva porakata nameneta za odreden pazaren segment da mubide upatena tokmu preku onoj medium koj mu e najdostapen, odnosnoda ne bide ispratena so medium koj ne mu e dostapen. K o g a
kriteriumot (1) e ograni~ena oblast na mo`ni reenija, me|u nivse odbiraat onie koi obezbeduvaat maksimalen efekt za prenos naporakata (relacija 2) nameneta na j - tiot segment, za nekoja namena k, preku i - tiot medium.
(2)
Procenetiot efekt mo`e da se odnesuva na procentot na naselenietokoe ja primilo porakata. Isto taka, efektot mo`e da se odnesuvai na indirektnoto vlijanie vrz zgolemuvawe na dobivkata napretprijatieto, zgolemuvawe na obemot na proda`bata, podobruvawena imixot na pretprijatieto, na toa dali porakata e prifatenavo merka koja e dovolna da dovede do promena vo odnesuvaweto na
Prof. d-r Blagorodna Todosioska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 225/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 225
auditoriumot, dali bila pravilno razbrana i sl.
Vo modelot gi vnesuvame i slednite limitira~ki uslovi:
(3)
(4)
(5) (6)
(7)
(8)Ograni~uvawata (3) i (4) se odnesuvaat na raspolo`iviot
buxet koj e namenet za komunikacija so j - tiot segment, vo odnos na k - tata namena; ograni~uvaweto (5) se odnesuva na ograni~enosta na
prenesuvaweto na porakata preku i - tiot medium, na primer, brojotna spisanija koi izleguvaat vo odreden vremenski period, brojotna propagandni emisii na radio ili na televizija, brojot na saemikoi se odr`uvaat vo nabquduvaniot period i sl.; ograni~uvaweto (6)ovozmo`uva da ne se nadmine granicata na vistinska merka, to zna~ideka do taa granica, so zgolemuvaweto na brojot na prenesuvawetona porakata, se zgolemuvaat i pozitivnite efekti koi se saka da se
postignat so porakata (nad taa granica, efektot mo`e da stagnira, a можно e da se pojavi i kontraefekt); ograni~uvaweto (7) se odnesuvana toa kolku edna poraka mora minimalno da bide emituvana za dabide zabele`ana od mnotvoto na konkurentski poraki.
Prika`aniot matemati~ki model za izbor na medium e
otvoren za promeni vo site negovi delovi. Isto taka, mo`no eda se kvantificiraat i drugi bitni karakteristiki na celniot
Nekoi mo`ni primeni na metodite i modelite na operacionite istra`uvawa vo
marketingot
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 226/603
226 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
auditorium, kako i karakteristikite na nabquduvaniot problem za
izbor na medium, i istite da se vklu~at vo modelot.
Aplikacija na nekoi metodi na poveeatributivno odlu~uvawe
Во примерот што е го обработиме анализиран е избор на тип на римерот што е го обработиме анализиран е избор на тип на
промоција во однос на набљудуваните атрибути. На компанија за витамински
пијалaци на располагањеaци на располагањеци на располагање ñ се неколку видa на презентации на производите.a на презентации на производите.на презентации на производите.
Со примена на методите на повееатрибутивно одлучување, треба да се
одреди најдобрата алтернатива за промоција на овие производи на пазарот
(повее за методите на повееатрибутивно одлучување видете во [3,9]).
Пред да се одредат алтернативите, хипотетички е извршена
сегментација на пазарот. Првиот сегмент го сочинуваат децата. Вториот
сегмент го сочинуваат спортисти. Третиот сегмент се рековалесценти. Во
четвртиот сегмент вклучени се оние потрошувачи кои повремено ги користат
витаминските пијалaци на компанијата. Анализата на пазарот покажалаaци на компанијата. Анализата на пазарот покажалаци на компанијата. Анализата на пазарот покажала
дека најбројни потрошувачи на овие производи се децата. На располагање
се следните алтернативи за промоција на производите на пазарот:
А1 – Претставување на производiтe во детски списанијаe во детски списанијаво детски списанија
А2 – Претставување на производiтe на рекламни паноаe на рекламни паноана рекламни паноа
А3 – Порака до децата за новите витамински пијалaци преку радиостаница,aци преку радиостаница,ци преку радиостаница,
a najdobro е да се избере детска емисија која е слушана со задоволствоА4 – Претставување на производite со телевизиски спот. И овде треба да се
избере детска емисија и со адекватна порака да се обрати кон децата.
А5 – Еден од начините за промоција е спонзорирање на културна
манифестација наменета за деца.
Сите алтернативи се набљудуваат во однос на следните атрибути:
Prof. d-r Blagorodna Todosioska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 227/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 227
min f f f 1 – цена (трошоци) на промоција;
max f f f 2 – зголемување на бројот на потрошувачи на производите меѓу децата;
max f f f 3 – зголемување на добивката, креирано со порастот на побарувачка на
пазарот
max f f f 4 – спектар на реклами
max f f f 5 – степен на освојување на нов пазар
min f f f 6 – конкуренција во медиумитеПоставениот проблем е решен со следните методи на повееатрибутивно
одлучување: 1. Лексикографска метода; 2. Метода на едноставни адитивни
тежини; 3. Метода на хиерархиски адитивни тежини; 4. AHP метода;AHP метода;метода; 5.Метода ELECTRE иELECTRE и
6. Метода PROMETHEEPROMETHEE
Добиените податоци (вредности на атрибутите) за секоја алтернатива според секојкритериум претставени се во матрицата на одлучување (О).
Матрица на одлучување (О)
Од резултатите добиени со користење на првите три методи се
согледува дека најприфатлива е третата алтернатива, т.е. пораката до децата
Nekoi mo`ni primeni na metodite i modelite na operacionite istra`uvawa vo
marketingot
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 228/603
228 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
за новите витамински пијалaци да се емитува прекурадио станицаaци да се емитува прекурадио станица1.
Методата AHPја користимезадагоодредимеранготнаалтернативите, ја користиме за да го одредиме рангот на алтернативите,при што за споредување на елементите од хиерархијата во парови a a
применуваме Saaty – евта скла која се состои од 9 степени. (подетаљно за Saaty – евта скла која се состои од 9 степени. (подетаљно заSaaty – евта скла која се состои од 9 степени. (подетаљно за – евта скла која се состои од 9 степени. (подетаљно за
методата AHP видете во [8]). На слика бр. 1 прикажан е добиениот ранг наAHP видете во [8]). На слика бр. 1 прикажан е добиениот ранг на8]). На слика бр. 1 прикажан е добиениот ранг на
алтернативите, од каде може да се согледа дека третата алтернатива има
највисок ранг, а воедно и коефициентот на конзистентност: CR ≤ 0,10, што
потврдува дека сме биле конзистентни во донесувањето на одлуката.
Слика бр. 1. Рангирање на алтернативи со примена на методата AHPAHP
Во натамошното излагање, за илустрација ги презентираме резултатите
добиени со примена на методите ELECTRE [6,7] и PROMETHEE [4]. КакоELECTRE [6,7] и PROMETHEE [4]. Како6,7] и PROMETHEE [4]. КакоPROMETHEE [4]. Како[4]. Како
почетна матрица за двете методи ја користиме квантифицираната матрица
на одлучување (О).
1 Според лексикографската метода, добиената релација за избор е:Според лексикографската метода, добиената релација за избор е:што значи дека најприфатлива е третата алтер-е третата алтер-
натива; според методата на едноставни адитивни тежини, добиени се следните елементина векторот r r
i:r
1 = 0,314286; r r
2= 0,451429; r r
3= 0,722857; r r
4= 0,642694; r r
5 = 0,643590 од
каде може да се согледа дека најголема вредност на векторот r r iима третиот елемент, r r
3=
0,722857, со што најприфатлива е третата алтернатива a = aa = a = aa3 и според методата на хи-
ерархиски адитивни тежини, добиени се следните елементи на векторот W: wW: w1 = 0, 114877;
w2 = 0,167794; ww
3 = 0,271330; ww
4 = 0,224818; ww
5 = 0,221180 при што најголема вредност
на векторот W има третиот елемент, wW има третиот елемент, wима третиот елемент, ww3=0,271330, од каде што следи дека најприфатлива е
третата алтернатива a = aa = a = aa3
Prof. d-r Blagorodna Todosioska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 229/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 229
Квантифицирана матрица на одлучување (O)
Метода ELECTRE
Решавањето на методата ELECTRE опфаа 9 чекори. Во првиот
чекор се одредува нормализирана матрица на одлучување (нормализирана матрица на одлучување (N); вториот
чекор се состои од одредување на тежински нормализирана матрица на
одлучување (TN); во чекор 3 се одредуваат множествата на согласување и
несогласување; во четвртиот чекор се одредува матрица на согласност (S); во
чекор 5 се опфаа одредување на матрицата на несогласност (NS); во чекор6 се одредува матрицата на согласна доминација (MSD); седмиот чекор се
состои од одредување на матрицата на несогласна доминација (MNSD);
во осмиот чекор се одредува матрицата на агрегатна доминација ((MAD)
која подолу е прикажана; и во деветтиот чекор се елиминираат помалку
посакуваните акции.
Матрица на агрегатна домонација (MAD)
Nekoi mo`ni primeni na metodite i modelite na operacionite istra`uvawa vo
marketingot
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 230/603
230 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Според методата ELECTRE, доминантнисе третатаи четвртата алтернатива,ELECTRE, доминантни се третата и четвртата алтернатива,доминантни се третата и четвртата алтернатива,
а тоа значи пораката до децата за новите витамински производи да сепласира преку радиостаница (А3) и со телевизиски спот (А
4).
Метода MPROMETHEE
Постапката за одредување на најдобрата алтернатива според методата
PROMETHEE се состои од три чекори. (подетаљно за нив видете во [2]).за нив видете во [2]).
Ние ги прикажуваме добиените индекси на преференции (IP) и соодветниотIP) и соодветниот
ранг на секоја од алтернативите.
Индексите на префернциите (IP) и ранг на алтернативи
Според резултатите добиени со постапката за решавање на методата PROMETHEE,PROMETHEE,
може да се констатира дека највисок ранг има четвртата алтернатива (А4), т.е
најдобро е производот да се претставува со телевизиски спот.
Nota beneNota bene
Matemati~kiot model, kako uprostena slika na realniotsistem so odredeno nivo na apstrakcija, mo`e efikasno da japretstavi realnata marketing - situacija. So eksperimentirawe namodelot mo`at da se ispitaat potencijalnite marketing - odluki.Va`no e deka za sekoj problem treba da se odredi najsoodvetniotmodel i algoritam, so koj najbrzo e se dojde do optimalno reenie,
Prof. d-r Blagorodna Todosioska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 231/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 231
neophodno kako osnova za procesot na marketing - odlu~uvaweto.
Моделирањето на проблемот за избор на медиум има свои предности, но и недостатоци. Kako prednosti gi naveduvame slednite:Kako prednosti gi naveduvame slednite:Kako prednosti gi naveduvame slednite: prednosti gi naveduvame slednite:prednosti gi naveduvame slednite:rednosti gi naveduvame slednite:ovozmo`uva precizno definirawe na celniot auditorium iodreduvawe na podatocite koi ozna~uvaat povee dimenzii naprocesot na komunicirawe i mo`at da se primenat za koj bilomodel; podrazbira kvantifikacija na kvalitativnite faktori i jaeliminira subjektivnosta vo nivnoto odreduvawe i primena; mo`eda bide primeneto na problemi so raznovidni mediumi, to davamo`nost da se zeme predvid golemiot broj na mediumski kandidati vonabquduvaniot vremenski period; dozvoluva kombinirawe na mnogufaktori koi treba da se zadovolat istovremeno; ovozmo`uva prikazna nelinearniot rast na odzivot na auditoriumot vo odnos na porastotna brojot na porakite. Nedostatoci na matemati~koto modelirawe naproblemot za izbor na medium se: pretpostavkata za konstantni troocina mediumot i zanemaruvaweto na mo`nosta za eventualni popusti zapofrekventno koristewe na mediumskiot prostor; zanemaruvawe navlijanieto na terminot na emituvawe na porakata vrz cenata na vremenskaedinica na mediskiot prostor; pristapot kon celnite segmenti konkoi se ispraaat razli~ni poraki, kako jasno izdiferencirani grupi,odnosno zanemaruvawe na preklopuvaweto na celnite auditoriumi koise podednakvo zainteresirani za priemot na porakata.
Vo trudot se pretstaveni samo nekoi od можните примени на
modelite i metodite na operacionite istra`uvawa што se koristat zaefikasno reavawe na odredeni marketing situacii. Od izlo`enotomo`e da se sogleda deka operacionite istra`uvawa stanuvaat sî pozna~ajnа област која треба да се познава и да се прменува vo donesuvawetona оптимални marketinki odluki vo realnoto rabotewe.
Nekoi mo`ni primeni na metodite i modelite na operacionite istra`uvawa vo
marketingot
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 232/603
232 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Referenci:
[1] Balakrishnan,N., Barry Render, Ralph M. Stair, Jr.: Managerial Decision N., Barry Render, Ralph M. Stair, Jr.: Managerial DecisionBarry Render, Ralph M. Stair, Jr.: Managerial Decision
Modeling with Spreadsheets, Prentice Hall, 2007
[2] Čupić M., Suknović M., (2008): Odlučivcanje, FON, Beograd.
[3] Ehrgott, M.: Multicriteria Optimization, Springer, New York, 2005
[4] Gal T., et al., eds., (1999): Multicriteria Decision Making: Advances in MCDM
Models, Algorithms, Theory, and Applications, Kluwer Academic Publishers,
Boston.
[5] Ravindran, Р. А.,: Operations Research and Management Science - Handbook,
CRC Press, Taylor&Francis Group, 2008
[6] Rogers, M., Bruen, M., Maystre, L.Y.: Electre and Decision Suppot, Kluwer
Publishers, Norwell, MA, 2000 [7] Roy, B. (1991): The outranking approach and the foundations of ELECTRE methods,
Theory and Decision, 3, 49-73.
[8] Saaty, T. L., (1991): Multicriteria Decision Making: The Analytic Hierarchy
Process, RWS Publications, Pittsburgh, PA.
[9] Triantaphyllou, E., (2000): Multi-Criteria Decision Making Methods:
A Comparative Study, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht, The
Netherlands.
Prof. d-r Blagorodna Todosioska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 233/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 233
SOME POSSIBLE APPLICATIONS OF METHODS AND MODELS OF
OPERATIONAL RESEARCH IN MARKETING
Prof. Blagorodna Todosioska, Ph.D.,
Abstract
The paper presents the application of methods and models of operational
research in some areas of marketing. Applying the techniques of operational
research is particularly important in the allocation of marketing budget on
promotional activities, distribution channels and sales. The choice of media is
one of the key stages in the development of an effective process of communication
between an organization and its target customers. Every combination of media must
be based on specic funds for this purpose, and its aim is to provide penetration
of the message and maimiing understanding between the organiation
and audience. This paper deals with mathematical modeling problem for the
selection of an adequate medium for conveying the message, and in that contet
is presented the model of multi-criteria programming. The illustration presents a
pilot study using the methods of multi-criteria decision making for selecting the
best alternative for the promotion of specic products.
Key words: operational research, mareting mi, methods of multi-criteria
decision making, choice of media.
Nekoi mo`ni primeni na metodite i modelite na operacionite istra`uvawa vo
marketingot
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 234/603
234 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 235/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 235
IMPAKT NA IKT NA PERFORMANSITE NA
ORGANIZACIITE – KORISTEWE NA DMD METOD
D-r Kalina Trenevska Blagoeva
Vo trudot se istaknuva zna~eweto na IKT (informacisko-
komunikaciskite tehnologii) i empiriskite dokazi to upatuvaat
na vlijanieto na IKT vrz produktivnosta na firmite. Se analizira
koristeweto na metodot na distribuirani mikro-podatoci DMD, koj ovozmo`uva koristewe na vee postoe~ki podatoci od
oficijalni izvori (naj~esto od anketite za IKT koristewe i
inovativnost na organizaciite). Inovativnosta na organizaciite
e vo direktna sprega so porast na produktivnosta i toa preku
intenzitet na koristewe na IKT. Poka`ano e deka inovaciite kaj
proizvodite samo vo kombinacija so organizaciskite i procesnite
inovacii doveduvaat do rast na produktivnosta merena preku
TFP ( total factor productivity ). Vo Republika Makedonija ne se koristi
DMD metodot koj mo`e da zna~i zateda, no i analiti~ka baza.
Osobeno se prepora~uva da se intenzivira mereweto na inovaciite
so harmoniziranata anketa na Eurostat.
Klu~ni zborovi : IKT koristewe, merewe na produktivnost,
DMD metod
Voved
Kakov e impaktot na IKT (informacisko-komunikaciskitehnologii) vrz raboteweto na firmite, e praawe to se postavuva iintenzivno e se postavuva vo idnina pred nau~nicite i biznismenite.
God. ekon. fak. t. 46 s. 235 - 247 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 236/603
236 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Vlijanieto na IKT mo`e da se razgleduva na mikro-nivo, na nivo na
organizacii, na nivo na razli~ni industrii i na nivo na nacionalniekonomii.Statistikata na IKT e nova, se pojavuva pred okolu dve decenii,
no se napraveni zna~itelni dostignuvawa, a DZS na RepublikaMakedonija vee ima sprovedeno odredeni istra`uvawa vo soglasnostso metodologiite na Eurostat.1Za izveduvawe na statisti~kiistra`uvawa potrebni se sredstva od nacionalnite buxeti. Чesto seizveduvaat preku praalnici to kaj respondentite predizvikuvanelagodnost, osobeno ako toa bara vreme i barawe po dokumenti,podatoci ili nekoi dopolnitelni presmetki. Znaeji ja ovaa t.n.averzija kon popolnuvawe na praalnici, nau~nicite se obiduvaatmaksimalno da gi iskoristat vee postoe~kite podatoci prekunivno direktno koristewe ili preku nivna obrabotka, filtrirawei kombinirawe. Eurostat se obiduva da gi koristi razli~niteizvori na podatoci za da go izmeri vlijanieto na IKT vrz biznisot.Koristeweto na metapodatoci stanuva mnogu potrebno, osobenokombinirano so agregirani podatoci za produktivnosta i razvojot,popoznati kako KLEMS2. Efektite od IKT se podiverzificirani,otkolku direktnoto vlijanie vrz produktivnosta na poedine~nafirma. Poka`ano e deka tie poka`uvaat relativno sli~en efekt voprerabotuva~kite industrii, no efektite vo servisnite industriise poheterogeni vo zavisnost od tipot na industrijata i nivoto nakoristewe na IKT vo zemjata3. Osobeno zna~ajno e toa to e poka`ano
1 Види поопширно http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/information_ Види поопширно http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/information_ society/methodology2 KLEMS е кратенка што вообичаено се користи при системот на на-KLEMS е кратенка што вообичаено се користи при системот на на-KLEMS е кратенка што вообичаено се користи при системот на на-е кратенка што вообичаено се користи при системот на на-
ционално сметки за анализа на факторите на развојот – капитал (К), труд (L),L),),енергија (Е), материјали (М) и сервиси (S). ИКТ е вклучен во делот капитал (К).S). ИКТ е вклучен во делот капитал (К).). ИКТ е вклучен во делот капитал (К).http://www.euklems.net/3 Mark Franklin, Peter Stam and Tony Clayton ,ICT impact assessment by linking data
across sources and countries, (2008), Eurostat
d-r Kalina Trenevska Blagoeva
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 237/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 237
deka vlijanieto na IKT vrz produktivnosta e toa to so niv se
generiraat inovacii i inovativni organizacii na raboteweto.Poznato e deka vlijanieto na IKT na ekonomskiot razvoj sekogasledi odredeni evolutivni sukcesivni fazi spored S- krivata nakrivata navremenski razvoj. Imeno, na po~etokot se raboti za faza na podgotvenostna firmite, poedincite i vladite da prifatat odredeni novi tehnologii.Sledna e fazata kade to se meri u~estvoto na firmite i poedinciteto koristat IKT, no i intenzitetot na koristewe. Krajna e fazatana vlijanieto na IKT za menuvawe na odnesuvaweto na organizaciite,poedincite, ekonomskite strukturi i performasite kako rezultat naintenzitetot i na~inot na koristewe na IKT.4
Vo ranite prou~uvawa, impaktot na IKT se tretira povee odmakro-aspekt, bidejki vo sistemot na nacionalni smetki investiciitevo hardver i softver vleguvaa kako kapitalni investicii. Voliteraturata istra`uvan e porastot na TFP ((total factor productivity) voSAD i toj se dol`i na liderskoto prifaawe na novite tehnologiiza steknuvawe konkurentska prednost.
Logi~na cel e da se ispita vlijanieto na investiciite vo IKTna nivo na firmi. Se predlagaat nekolku pristapi, kako na primervklu~uvawe na investiciite kako poseben faktor vo TFP analizataili pri merewe na inovativnosta ili organizaciskite promeni.5 Tokmu vlijanieto na ovie nemerlivi ili poteko, odnosno poinakumerlivi vlijanija na IKT, ja nametna potrebata za kombinirawena razli~ni izvori na podatoci od razli~ni istra`uvawa. Daliintenzitetot na koristewe na IKT vo firmite e vo direktna spregaso menuvaweto na procesite i organizacijata na rabota, kako i so4 Measuring the impacts of ICT using ofcial statistics, Working party on indicators forthe information society directorate for science, technology and industry, Committee for infor -mation, computer and communications policy (2008)5 Emmanuel Duguet: Innovation height, spillovers and TFP growth at the rm level:Evidence from French manufacturing, (2006) Economics of Innovation and New Technology,
15:4-5,
Impakt na IKT na performansite na organizaciite-koristewe na DMD metod
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 238/603
238 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
sposobnosta za promeni (~itaj inovacii) vo idnina? Vo najnovite
anketi, ne samo to ima praawa za toa kolku IKT gi koristatvrabotenite vo firmite, tuku i kolku IKT e vgnezden vo biznis-procesite i transakciite. Analizata na nemerlivite investiciipoka`uva deka tie se raste~ki del od aktivnosta na firmite, a i dekasoftverot i soodvetnite biznis- procesni i organizaciski investiciise najbrzo raste~kiot element, iako toa ne e poka`ano vo bilansite.Pogolemiot del od nemerlivite investicii se kapitaliziran trudi poka`uvaat razli~na slika od relativniot povratok na kapital itrud od toj na oficijalnata statistika. Primenuvaji ja ovaa ramkana nivo na firma ili industrija, se nalaga potreba istra`uvawatada se povrzat so anketite na inovacii i I&R. Ova mo`e da se napravisamo vo onie zemji so porazviena statisti~ka infrastruktura, kadeto postojat podatoci povrzlivi so onie od anketata za koristewe naIKT i so podatocite za biznis- autputot.
Podatocite na nivo na organizacija se tie kade to trebada se dobijat znaci od vlijanieto na tehnologiite preku sporedbana uspeni i neuspeni firmi. Ova se slu~uva vremenski mnogupred uspenite firmi da imaat vlijanie na performansite naindustrijata i da se ovozmo`i na analizata da go identifikuva toa napovisoko nivo. Se raboti vsunost za voobi~aeniot time lag. Sepak,mikroanalizata na nivo na firma na produktivnosta i rastot, mo`eda ne gi opfati makro-efektite na realokacija na resursite kako
to rastat uspenite firmi, a neuspenite otpa|aat.
Koristewe na DMD (distrubuirani mikro-podatoci) za analiza naproduktivnosta
Za da se napravi kombinacija na mikro i makro-podatocite,potrebno e da se analiziraat i iskoristat raznite izvori koito
d-r Kalina Trenevska Blagoeva
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 239/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 239
mo`at globalno da se podelat vo tri mno`estva na podatoci. Prvoto
mno`estvo gi opfaa podatocite to se dobivaat od harmoniziranataanketa za koristeweto na IKT vo firmite i odovde mo`at da seizvle~at nekolku varijabli. Vtoroto mno`estvo na podatoci ivarijabli soodvetno se odnesuva na ekonomskite performansi ikarakteristiki na firmite i se dobivaat od soodvetnoto anketnoistra`uvawe.6 Tretoto, uslovno ka`ano, mno`estvo na podatoci, e oddelovnite registri koito raspolagaat so demografski podatoci zaorganizaciite. Procesiraweto na podatocite e so cel da se generiraanonimno mno`estvo na podatoci, agregirano na nivo na firmipreku edna ili povee dimenzii kako to se industrija, golemina,godina i sl. Od vakvi podatoci mo`at da se generiraat i regresivnistatistiki.
DMD (distribuirani mikro-podatoci) se odnesuva na procesna kompilacija na konceptualno identi~ni indikatori od relativnodezagregirano industrisko nivo, preku razli~ni zemji i razli~niperiodi. Ovoj pristap e vremenski poefikasen, bideji ne se ~eka naharmonizacija na EU nivo i e pokomparabilen, bideji ne se bazirana EU-KLEMS statistiki bazirani na dezagregacija na povisokonivo na nacionalni statistiki. Edna od najva`nite karakteristikina DMD pristapot e to ovozmo`uva sumarnata statistika odpodatocite na nivo na firmi da bide opfatena vo ramkite namno`estvoto na podatoci za zemja/industrija.7 Ovaa integracijana osobenostite na nivo na firma so bogatstvoto na sporedlivipodatoci na nivo na industrija/zemja/vreme e klu~na karakteristikana ovoj pristap. Ova mno`estvo na podatoci se koristi za da se izvedatocenki na kompleksni indikatori (konstruirani od povee od edena
6 Се мисли на Countries’ structural business surveys /Production Surveys
7 На пример, позади секоја опсервација на дијаграмот на растурање ДМДНа пример, позади секоја опсервација на дијаграмот на растурање ДМДсетот содржи мноштво идикатори објаснуваји ги особеностите на податоците на
ниво на фирми.
Impakt na IKT na performansite na organizaciite-koristewe na DMD metod
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 240/603
240 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
promenliva), to zavisat od vkrstuvawe na povee istra`uvawa. Isto
taka, se ovozmo`uva analiza na IKT impaktot na nivo na industrija/zemja, koristeji golemi mno`estva na podatoci proizvedeni so DMDsistem na analiza, kade to imame visoko-sporedlivi indikatori ivremenska dimenzija.
Pri formiraweto na mno`estvoto na varijabli, od triteizvori na podatoci izbrani se vkupno 31 varijabla od razli~entip i 16 dopolnitelni promenlivi koito se odnesuvaat na IKTintergacijata i vetinite na vrabotenite.8
Pointeresno praawe e to sodr`i output mno`estvoto napodatoci od ova istra`uvawe. Voobi~aeno, osven srednite vrednostii devijaciite, gi ima i regresivnite koeficienti. Rezultatitesugeriraat deka impaktot na produktivnosta vo relacija sokoristeweto na IKT e vee vostanoven i transferabilen vo ramkitena zemjite od EU i se poka`uva relativno konzistenten, pozitivenefekt na produktivnosta na trudot vo proizvodstvenite industriikaj site ispituvani zemji. Istra`uvawata imaat mnogu povarijabilnirezultati koga se odnesuvaat na produktivnosta na trudot vo razniteuslu`ni dejnosti. Razlikite me|u zemjite za impaktot vrz uslu`nitedejnosti mo`e da bide objasnet so potrebata od kriti~na masa vomre`ite i koristeweto na IKT, razlikite vo kompetitivniteuslovi na nacionalno nivo, kako i razli~ni pristapi pri merewetona servisite kaj nekoi zemji. Mo`ebi neo~ekuvano, e-trgovijata kakoizdvoena varijabla to vlijae vrz produktivnosta ima ograni~uvawa,a vetinite na vrabotenite poka`uvaat pogolem impakt, dodekastarosta na firmata ima malo vlijanie. DMD podatocite poka`uvaatdeka firmite so visok rast se i pointenzivni korisnici na IKT, anajdobar indikator e intenzitetot na elektronskite transakcii.8 За детали околу изборот и компилацијата на новите променливи поопширно воЗа детали околу изборот и компилацијата на новите променливи поопширно воMark Franklin, Peter Stam and Tony Clayton ,ICT impact assessment by linking data acrossFranklin, Peter Stam and Tony Clayton ,ICT impact assessment by linking data acrossFranklin, Peter Stam and Tony Clayton ,ICT impact assessment by linking data across, Peter Stam and Tony Clayton ,ICT impact assessment by linking data acrossPeter Stam and Tony Clayton ,ICT impact assessment by linking data acrossStam and Tony Clayton ,ICT impact assessment by linking data acrossStam and Tony Clayton ,ICT impact assessment by linking data acrossand Tony Clayton ,ICT impact assessment by linking data acrossand Tony Clayton ,ICT impact assessment by linking data acrossTony Clayton ,ICT impact assessment by linking data acrossTony Clayton ,ICT impact assessment by linking data acrossClayton ,ICT impact assessment by linking data acrossClayton ,ICT impact assessment by linking data across,ICT impact assessment by linking data acrossICT impact assessment by linking data acrossimpact assessment by linking data acrossimpact assessment by linking data acrossassessment by linking data acrossassessment by linking data across by linking data across by linking data acrosslinking data acrosslinking data acrossdata acrossdata across
sources and countries, (2008), Eurostatand countries, (2008), Eurostatand countries, (2008), Eurostatcountries, (2008), Eurostatcountries, (2008), Eurostat, (2008), EurostatEurostat
d-r Kalina Trenevska Blagoeva
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 241/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 241
Vo Skandinavskite zemji postojat mikro-podatoci za realnite
vetini na vrabotenite i poka`ana e jaka zna~ajna korelacija pome|uproduktivnosta i proporcijata na vraboteni so IKT vetini ne-IKT vetini (kako dobra pribli`nost mo`at da se zemat platite).Regresivnata analiza poka`uva deka eksternite e-biznis linkoviimaat pogolema eksplanatorna mo otkolku vrskite me|u procesite voramkite na firmite – pazarnata dinamika e pobitna od pridobivkitevo efikasnosta preku procesna koordinacija9.
Posebna oblast se relaciite me|u IKT, inovaciite iproduktivnosta. Vo porazvienite zemji ([vedska, Velika Britanija,Holandija) se uspealo da se poka`e zna~eweto na IKT vo kreirawena inovativnost, kako na~in na koj pridobivkite od IKT voproduktivnosta se najjaki. So povrzuvawe na anketata za koristewena IKT i anketata i praawata za izvorite na inovacii na EU, sepoka`uva jaka zavisnost me|u koristeweto na super brz Internetod strana na vrabotenite i mo`nostite na firmite za inovirawe.Ova asocira link me|u brziot Internet i mo`nostite na firmiteda zdobivaat znaewe, da razvijat povisoki proda`bi i pogolemaupotreba na novi procesi. Ova gi reflektira i mre`nite efekti namenaxirawe so znaeweto, i mo`nosta firmite da go konvertiraatznaeweto vo novi proizvodi i uslugi i da gi komercijaliziraat.
Аутпутот на иновациите, освен со подобрување на продуктивноста,
може да се мери и со придобивки кај благосостојбата. Алтернативно,
кај предложениот индекс базиран на благосостојбата, промените во
благосостојбата можат да бидат подобар репрезент на импактот на
иновациите. Според овој пристап, придобивките во благосостојбата доаѓаат
од два извора – како допринос на иновациите во ефикасноста на домашното
производство конзумирано дома и од иновациите во увезените производи
9 Mark Franklin, Peter Stam and Tony Clayton ,ICT impact assessment by linking data
across sources and countries, (2008), Eurostat
Impakt na IKT na performansite na organizaciite-koristewe na DMD metod
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 242/603
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 243/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 243
pouspenite firmi. Brziot (i super brziot Internet) e nov zna~aen
faktor, a o~ekuvano relativno dolgiot adopciski period zna~el inegativna koreliranost so produktivnosta vo bliskoto minato.Za Dr`avniot zavod za statistika na Republika Makedonija
va`i deka gi sledi preporakite na Eurostat. Sepak, anketite za IKTkoristewe i inovacii sé ute ne se izveduvaat regularno i podatocitetreba da se zemat so rezerva, osobeno imaji predvid problemi kakoneodgovor, nerazbirawe na poimite, nesoodveten respondent i sl.Ova osobeno se odnesuva na Anketata za inovacii kojato vo idninamora da vleze vo planot za redovni statisti~ki istra`uvawa. [to seodnesuva do tretiot izvor na podatoci-delovniot registar, sostojbatae dobra i podatocite mo`at vo ceolst da odgovorat na potrebite na
DMD analizata.
Soznanija
Povrzanite mikro-podatoci mo`at da bidat iskoristeni nanivo na firma za analiza na efektite vrz produktivnosta asociraniso IKT i so komplementarni inputi. Podatocite uka`uvaat dekaindustriite, a i zemjite so visok procent na visoko-obu~eni rabotnicise pointenzivni korisnici na novite tehnologii. Dodeka efektitevrz proizvodstvoto na IKT se vee standardni vo EU, sozdavajiedinstven EU pazar i me|unarodni vrednosni sinxiri za dobra, istoto
ne e so tolkav obem kaj uslugite. Bideji uslugite so~inuvaat golemdel od EU pazarot, tie se va`ni. Sporen e tretmanot na softverotkako IKT kapitalna formacija, so ogled na toa to ima razlika me|ukriraweto softver za firma kako nemerlivo sredstvo i softver zapazar. Tokmu kaj ovoj problem se gleda i prednosta na DMD od SNSkaj IKT impaktot. Ova ne zna~i deka merweto na IKT kapitalot enepotrebno, no toa mo`e i da se aproksimira so druga IKT metrika,
Impakt na IKT na performansite na organizaciite-koristewe na DMD metod
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 244/603
244 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
broj na vraboteni so ultrabrz Interenet.
Poka`ano e deka postoi zna~ajna vrska me|u vraboteniteso brz Internet i produktivnosta. Verojatno e deka brojot navraboteni so brz Internet i ponatamu e pretstavuva relevantenindikator, osobeno za zemjite so ponisko nivo na razvoj. Ovoj efektna produktivnosta zavisi ne samo od ulogata na ovaa promenlivakako zamena za IT kapitalot. Intenzitetot i koristeweto na brzInternet zna~i i rabotna praktika na vrabotenite, investicii vobiznis-procesite, menaxmentot so znaewe i organizaciski kapital.
E- trgovijata (proda`bi i nabavki) i e-biznis vrskitevo ramkite na i me|u firmite, isto taka poka`uvaat impakt naproduktivnosta i poka`uvaat promeni vo biznis odnesuvaweto.Vlijanieto vrz produktivnosta asocirano so e-biznis procesnitevrski, osobeno me|u firmite postoi, no podatoci za modelirawe naovie vrski ima relativno malku. Tie vo idnina e stanat korisniindikatori za promeni vo odnesuvaweto i performansite.
Najzna~ajno mno`estvo na rezultati za nivoto na firmi se odonie zemji to gi povrzale podatocite od anketite za inovaciitei za koristewe na IKT. Ova sugerira deka najmnogu od impaktot naproduktivnosta asociran so koristeweto na IKT i investiciite voIKT e preku inovaciite, vklu~uvaji gi netehni~kite i inovaciitevo biznis procesite, preku opseg na mehanizmi kako to se razmenai menaxirawe so znaewe vo mre`a, poddrka i promocija na noviproizvodi, uslugi i procesi preku IKT ovozmo`eni sistemi toovozmo`uvaat brzo kopirawe i skalabilnost, podobar marketing ie-marketing. Tuka ne treba da se zaboravat i podobruvawe na biznis-procesite i redizajnot.
Tuka se postavuva i praaweto za knigovodstvo na inovaciite,to vklu~uva i del na nemerlivi inputi vo inovaciite, kako tose softverot, tehnoloki baziranite I&R, netehni~ki trooci na
d-r Kalina Trenevska Blagoeva
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 245/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 245
novi proizvodi i servisi, vetini, organizaciski kapital i kapital
na reputacija. Ovaa problematika se razviva, osobeno tretmanot nanetehni~kite inovacii vo servisite i organizaciskite i biznis-proces promenite.11
Ponatamu, preporaka e da se ispituva kolku IKT kakoinfrastuktura za menaxirawe so znaeweto i vetinite e od vrednostza organizaciite. Va`na e i vrskata me|u IKT i organizaciskite ibisnis- procesnite promeni.
Osobeno vo idnina se o~ekuva zna~ajna statisti~ka rabota zamerewe na slo`enata upotreba na IKT za menaxirawe na relaciiteso klientite i nivnite inputi vo inovaciite, vo t.n user drivendrivendriven iliotvoreni inovacii.
Rezultatite poka`uvaat deka evolucijata na IKT i efektitevrz biznis- odnesuvaweto i performasite se nezavrena storija.Republika Makedonija vee ja minala fazata na infrastrukrniinfesticii i podgotvenost, no od aspekt na koristeweto na IKTzaostanuva zad poveeto zemji od EU. Gledano od statisti~ki aspekt,povrzlivosta na podatocite za merewe na impaktot na IKT vrzproduktivnosta e neto na to treba da se raboti, osobeno bideji
toa zna~i zateda vo resursi.
11 Jacues Mairesse, Pierre Mohnen, Accounting for Innovation and Measuring Innova-
tiveness:An Illustrative Framework and an Application, The Economics of Technology an Innovation,
vol. 92 no. 2
Impakt na IKT na performansite na organizaciite-koristewe na DMD metod
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 246/603
246 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Literatura:
Mark Franklin, Peter Stam and Tony Clayton, ICT impact assessment by linking data across sources and countries, (2008), Eurostat
Measuring the impacts of ICT using ofcial statistics, Working party on indicators for the information society directorate for science, technology and industry,Committee for information, computer and communications policy (2008)
Emmanuel Duguet: Innovation height, spillovers and TFP growth at the rm level: Evidence from French manufacturing, (2006) Economics of Innovation
and New Technology, 15:4-5
Dolores Añón Higón Paul Stoneman,(2008)TFP, Welfare and Innovation: the
Implications for an Index of Innovation NESTA, 2008
Gary Madden, Scott J. Savage(1999), Telecommunications, Productivity, Catch-up and Innovation Telecommunications Policy 23http://epp.eurostat.ec .europa.eu / porta l/ page/ portal /information _ society/methodology
http://www.euklems.net/www.stat.gov.mk
www.Measuring-ict.unctad.org
Michael Polder , George van Leeuwen, Pierre Mohnen, Wladimir Raymond
Productivity Effects of Innovation Modes, (2009) Statistics Netherlands
Jacques Mairesse, Pierre Mohnen, Accounting for Innovation and Measuring Innovativeness:An Illustrative Framework and an Application, The Economics of Technology
an Innovation , vol . 92 no. 2
d-r Kalina Trenevska Blagoeva
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 247/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 247
ICT IMPACT ON ORGANIZATIONAL PERFORMANCE – DMD
METHOD USAGE
Kalina Trenevska Blagoeva
Abstract
Many empirical studies have conrmed the positive impact ICT on
productivity at the rm level. The DMD method of usage of data from different
sources (Surveys of ICT usage and Innovation and business registers) can be
of help while analysing the effect of ICT on TFP. ICT is an important driver of
innovation in both manufacturing and services. Doing more R&D has a positive
effect on product innovation in manufacturing. Organisational innovation has the
strongest productivity effects. positive effects of product and process innovation
when combined with an organisational innovation. It is shown that the number
of employees coonected to fast internet can be good proy for ICT effect on
productivity. In the Republic of Macedonia the DMD methods hasn’t been used
yet mainly due to lack of data on innovation and some problems concerning
usage data.
Keywords: ICT usage, productivity, DMD method
Impakt na IKT na performansite na organizaciite-koristewe na DMD metod
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 248/603
248 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 249/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 249
(NE)NAU^ENITE LEKCII OD NAJNOVATA
SVETSKA FINANSISKA KRIZA
Prof. D-r Qube Trpeski
Voved
Vo „Godinikot“ na Ekonomskiot fakultet za 2009 godina,
objaviv trud za najnovata svetska finansiska i ekonomska kriza,koja zapo~na vo 2007 godina. Vo toj trud, se obidov pri~inite zanastanuvaweto na krizata, kako to se: golemata rairenostna „bankarstvoto vo senka”, koe bee nadvor od kontrolata nasupervizorskite organi, potoa, nagliot razvoj na finansiskitederivati kako novi „proizvodi” vo bankarskoto rabotewe, koi istotaka ne bea pod kontrola na supervizorskite organi, (vo nekoi zemji
kako to e SAD, toa rabotewe so finansiskite derivati bee svesnoostavano bez kontrola i regulativa, zatoa to se smetalo, sporedsvedo~eweto na poraneniot guverner na FED - Alan Grinspen,pred Kongresot, deka „akcionerite vo bankite se tie koi treba davodat smetka za zatita na svojot kapital, a ne nekoj odnadvor”),potoa, deregulacijata vo finansiskata sfera, koja kako trend gizafati najrazvienite zemji, i po koja, teko mo`ee da se definira
to vo realnosta e komercijalna banka, koj e nejziniot delokrug narabota i koj e nadle`en da go kontrolira nejzinoto rabotewe, toe investiciona banka, koj e nejziniot delokrug na rabota i koj enadle`en za kontrola. Ako kon toa go dodademe i irokiot spektarna drugi nebankarski finansiski institucii koi se pojavija irastea kako „pe~urki posle do`d“, i koi nesmetano izvruvaa nizabankarski raboti, nekotrolirani od nikogo, e se dobie pojasnaslika, za „optiot galimatijas” vo finansiskata sfera, pred sî
God. ekon. fak. t. 46 s. 249 - 265 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 250/603
250 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
vo najrazvienata zemja - SAD, kade to i po~na najnovata svetska
finansiska kriza.Vo ovoj trud, akcent e bide staven na mo`nite pouki to mo`at dase izvle~at od ovaa kriza, i so nivna primena da se pridonese da ne sepovtoruvaat periodi~no finansiskite krizi od ovoj tip, kako to
dosega se slu~uvae.
1. Novata uloga na monetarnata politika
Monetarnata politika bila, e, i e bide i vo idnina edenod najva`nite delovi od ekonomskata politika. Ako se zanemaratspecifi~nite celi koi se menuvaat od godina vo godina, i koi se javuvaat sporadi~no, glavni celi na ekonomskata politika se:
- odr`uvawe na odredena stapka na stopanskiot raste`;- odr`uvawe odredeno nivo na proizvodstvoto;- odr`uvawe stabilnost na optoto nivo na cenite;- odr`uvawe na uramnote`enost na platniot bilans.Vo ostvaruvaweto na ovie celi, na ekonomskata politi ka,
pokraj monetarnata, na raspolagawe ñ stojat ute i fiskal natapolitika, politikata na ceni, politikata na dohod, itn.
Monetarnata politika spored toa, e samo eden od pozna~ajnitedelovi na ekonomskata politika.
Ako se analiziraat gorespomenatite celi, e se vidi deka
prvite dve imaat razvoen karakter, a vtorite dve stabilizacionen.Postoi odredena inkompatibilnost me|u ovie celi, iako na
prv pogled me|u razvojot i stabilnosta na stopanstvoto ne bi trebaloda postoi inkompatibilnost. Imeno, doseganoto iskustvo (nae isvetsko) poka`uva deka ne e mo`no istovremeno da se ostvaruvaatsite celi vo podednakva mera.
Dokolku so ekspanzivna monetarna politika se vlijae vrz
Prof. D-r Qube Trpeski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 251/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 251
zabrzuvaweto na stopanskiot raste` i proizvodstvoto, tak vata
politika vo isto vreme negativno dejstvuva vrz cenite i platniotbilans. Od tie pri~ini, potrebata od sinhronizirano dejstvuvawe vrzsite instrumenti od ekonomskata politika e povee od neophodna. Ako vo 70-te i 80-te godini od minatiot vek vo akademskitekrugovi dominirae misleweto deka so monetarnata politika emo`no da se postignuvaat pove]e celi istovremeno, (kako to sena primer, odr`uvawe niska stapka na inflacija, pottiknuvawe nastopanskiot rast, odr`uvawe uramnote`en platen bilans i sl.), vo 90-te godini od minatiot vek i vo prvata dekada od ovoj vek, definitivno,re~isi, postoee konsenzus vo naukata, deka monetarnata politikamo`e da bide plodotvorna i efikasna, samo ako so nea se nastojuva dase postignuva edna cel - odr`uvawe na cenovna stabilnost. Za volja na vistinata i vo 70-tite i 80-tite godini od minatiotvek imae seriozni uka`uvawa za konfliktnosta na celite to sesaka da se postignat so monetarnata politika, no tie uka`uvawanaj~esto ne dopiraa do polismejkerite, pa tie eksperimentirawa somonetarnata politika i nejzinata upotreba vo postignuvawe razvojniceli, rezultirae so visoki inflacii. Visokite inflacii niz koi pominaa golem broj zemji ne samood Ju`na Amerika, tuku i od Evropa, pridonesoa da se zacvrstimisleweto deka monetarnata politika mo`e da ima samo edna cel -odr`uvawe cenovna stabilnost. Re~isi site relevantni nau~nici go delea stavot koj najdobrogo formulirae Meltzer:
„Cenovnata stabilnost e najdobriot na~in so koj monetarnatapolitika mo`e da pridonese kon stopanskiot raste`“. Na drugite delovi od ekonomskata politika, spored nego,„treba da se preputat ostanatite celi na ekonomskata politika”.
So drugi zborovi, ne e sporno deka so ekonomskata politika
(ne)nau~enite lekcii od najnovata svetska finansiska kriza
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 252/603
252 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
mo`e da se ostvaruvaat povee celi, no preovladuvae stavot
deka monetarnata politika treba da ima samo edna cel - cenovnastabilnost, od pri~ina to kako to veli Mikin, na dolg rokmonetarnata politika vlijae samo vrz inflacijata, a na kus rokmo`e plodotvorno da vlijae samo vrz edna cel, i ako se nastojuva dase ostvaruvaat so monetarnata politika povee celi istovremeno,toa ima povee teti otkolku koristi, vo smisla to se zgolemuvaatinflatornite o~ekuvawa, se namaluva odgovornosta na centralnatabanka, bideji taa za neuspehot vo kontrolata na inflacijata e baraizgovor vo sledeweto na povee celi istovremeno.
Kako rezultat na vakviot konsenzus me|u akademskite krugovikoj postoee do neodamna, deka monetarnata politika mo`e da imasamo edna cel - odr`uvawe cenovna stabilnost, i koj bee prifatenod najgolemiot broj vladi i centralni banki vo razvienite zemji,a poslednite 7-8 godini i od zemjite vo tranzicija, stapkite nainflacija re~isi vo site zemji se namaluvaa.
Poslednive godini, svedoci sme deka vo golem broj na zemji seodee i ~ekor ponatamu - zakonski da se regulira primarnata ili,ako sakate, edinstvenata cel na monetarnata politika - odr`uvawetona cenovnata stabilnost. Taka na primer, vo dokumentite za osnovawena Evropskata centralna banka stoi:
„Osnovnata cel na Evropskiot sistem na centralni banki(ESCB) e odr`uvawe na cenovnata stabilnost.
Bez tetni posledici za osnovnata cel - cenovnata stabilnost,ESCB e gi poddr`uva generalnite ekonomski politiki voZaednicata, so cel da pridonese kon postignuvawe na celite naZaednicata. Vo postignuvaweto na svoite celi, ESCB e deluva vosoglasnost so principot na otvorena pazarna ekonomija so slobodnakonkurencija, zalagaji se za efikasna alokacija na resursi”.
Re~isi istovetni stavovi se navedeni i vo Zakonot za Narodnata
Prof. D-r Qube Trpeski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 253/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 253
banka na Republika Makedonija. Toa e vsunost, del od dolgiot pat
na usoglasuvawe na naeto zakonodavstvo so zakonodavstvoto naEvropskata Unija.Isto taka, skoro site zemji koi od 01.05.2004 godina stanaa
~lenki na Evropskata Unija, kako i onie koi se podgotvuvaat da stanatnejzini ~lenki, imaat vgradeni odredbi vo Zakonite za Centralnatabanka, mnogu sli~ni ili isti (za osnovnata cel na monetarnatapolitika), so onie na Evropskata centralna banka. Zakonskoto regulirawe na osnovnata cel na monetarnatapolitika ñ ovozmo`uva na Centralnata banka povisok kredibilitet,pogolema transparentnost, no i pogolema odgovornost prisproveduvaweto na monetarnata politika.
Isto taka, toa ja zacvrstuva nejzinata nezavisnost, zatoa tonikoj organ ili institucija odnadvor ne mo`e da ja natera da sledinekoja druga cel, barem ne bez izmena na Zakonot.
Za vakvite odredbi vo zakonite za centralnite banki, kakoto istaknavme, postoee konsenzus vo naukata, koj mo`ebi najdobrogo ima formulirano Svenson :
„Prete`na i glavna cel na monetarnata politika trebada bide dolgoro~nata stabilnost na cenite, a stabilizacija naproizvodstvoto treba da bide sekundarna, pri to ovaa cel treba dase sledi samo ako ne e vo konflikt so prvata”.No, najnovata finansiska kriza i ulogata na centralnite banki koiso svoeto (ne)deluvawe pridonesoa za nejzinata pojava, go razniakonsenzusot to postoee - deka monetarnata politika treba da imasamo edna cel- cenovnata stabilnost.
Sî povee nau~nici naglasuvaat deka i odr`uvaweto nafinansiska stabilnost treba da bide va`na cel na monetarnatapolitika, odnosno na centralnata banka.
I na poslednata konferencija to se odr`a na 7-8 mart 2011
(ne)nau~enite lekcii od najnovata svetska finansiska kriza
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 254/603
254 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
godina, vo organizacija na MMF vo Vaington, na koja u~estvuvaa i
nau~nici od rangot na nobelovcite Joseph Stiglitz i Robert Solow,kako i guvernerite na najgolemite centralni banki vo svetot, natema: „Makroekonomskite politiki vo uslovi na ekonomska kriza“,se dodade ute edna cel- ekonomskata aktivnost. Optata soglasnostna konferencijata najdobro ja sublimira glavniot ekonomist naMMF Olivier Blanchard so zborovite: „Monetranata politikatreba da premine od ednostranoto fokusirawe na inflacijata i da sefokusira isto taka i na finansiskata stabilnost i na ekonomskataaktivnost”.
Faktot to e toa zaklu~ok na konferencijata formuliranod glavniot ekonomist na MMF, zna~i seriozno svrtuvawe namonetarnata politika kon povee celi.
2. Novi soznanija za „Likvidnosnata zamka”
Znamenitiot Kejns, vnese vo svojata teorija edna mo`nost, kogakaj subjektite postoi apsolutna sklonost kon likvidnost. [to zna~itoa? Toa zna~i deka sekoj porast na koli~estvoto pari subjektitene go troat, ne gi pretvoraat parite vo stoki ili imot, tuku gidr`at parite na svoite smetki, bideji preferiraat da dr`at parikako imot, a ne nekoj drug vid imot. Vo toj slu~aj, monetarnata vlaste nemona da gi postigne sakanite celi so monetarnata politika,bideji monetarnata politika vo slu~ajov, e apsolutno neefikasna.Taa „likvidnosna zamka”, koja Kejns ja dade samo kako hipoteti~namo`nost vo negovata „liuidity preference” - teorija, za apsolutnaneefikasnost na monetarnata politika, Amerikancite ja do`iveajakako realnost vo izminatite godini, vo ekot na najgolemata svetskakriza, po golemata svetska kriza. Imeno, Centralnata banka na SAD, koristeji eden ~len
Prof. D-r Qube Trpeski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 255/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 255
od Zakonot, koj ñ dava mo`nost vo vonredni uslovi da mo`e da gi
kreditira i nebankarskite subjekti, direktno puti vo prometogromni milijardi dolari, so cel da go zapre strmoglaviot pad naprometot i na cenite na nedvi`nostite, pa i na ekonomijata vocelina.
No to se slu~i? Bankite, kompaniite, poedincite, koga edojdea do tie novootpe~ateni pari od Centralnata banka, gi zadr`uvaana svoite smetki, ne gi troea.
Zna~i vo toj moment, vo SAD postoee apsolutnata sklonostna subjektite kon likvidnost, i monetarnata politika bee nemonada go otko~i zako~eniot platen promet, da ja zapre deflacijata irecesionata spirala.
Pred nai o~i se slu~uvae vo realnosta ona to, golemiotKejns go predvide kako hipoteti~ka mo`nost vo negovata teorija.Ovaa kriza poka`a deka i vo takov slu~aj ima dovolno prostorza prodol`uvawe so ekspanzivna monetarna politika. Primerotna SAD, kade FED pod rakovodstvo na Bernanke prodol`uva soekspanzivna monetarna politika i vo uslovi koga kratkoro~nitekamatni stapki se blizu do nula, ja potvrduva gornata teza. Sopersistentnoto ufrlawe likvidnost vo ekonomijata, FED uspeva davlijae ne samo na kratkoro~nite, tuku i na dolgoro~nite kamatnistapki, a preku niv i na zgolemuvawe na dolgoro~nie vlo`uvawa naprivatniot sektor, kako i na za`ivuvawe na raznite vidovi na hartiiod vrednost. Vsunost, Tobin ute vo 1963 god. tvrdee deka prekuaktivnostite na pazarot na kapital, centralnata banka najdirektnomo`e da vlijae na za`ivuvawe na ekonomskata aktivnost. (VidiTrpeski 2009)Zna~i, mo`e da ka`eme deka Bernanke na nekoj na~in go korigiraKejns, koj tvrdee deka vo uslovi koga ekonomijata se nao|a vosostojba na „likvidnosna zamka” ne treba da se koristi monetarnata
(ne)nau~enite lekcii od najnovata svetska finansiska kriza
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 256/603
256 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
politika bidejI e neefikasna, tuku vo preden plan treba da
nastapi fiskalnata politika. Bernanke, odnosno FED, paralelno soekspanzivnata fiskalna politika prodol`ija, da vodat i ekspanzivnamonetarna politika, vo uslovi koga amerikanskata ekonomija senao|a vo „likvidnosna zamka”. Rezultatite to gi postigna SAD naekonomski plan, vo postkrizniot period, uka`uvaat deka i drugitezemji treba da go praktikuvaat istoto vo sli~ni situacii, pa iMakedonija.
Zasluga na Bernanke e i toa to se naputi doktrinata naFED, vospostavena za vreme na negoviot prethodnik Grinspen, dekacentralnata banka ne treba da reagira vo vreme na „dueweto nabalonot“ na berzite i na drugite pazari, tuku deka treba da reagiraotkako „e pukne balonot“ i da go „izmeti |ubreto to se sozdalo”. Za toa kako SAD izlegoa od taa „likvidnosna zamka”, odnosnood krizata, e piuvam vo nekoja druga prilika.
Ovde sakav samo da ja potenciram va`nosta na pobaruva~katana parite vo odreduvaweto na optimalnoto koli~estvo na parite i vouspenosta i neuspenosta na monetarnta politika vo ostvaruvawetona nejzinite celi.
Vo Republika Makedonija, pobaruva~kata za pari ili sklonostana subjektite kon likvidnost, e izrazito nestabilna kategorija,kakva to e vpro~em vo re~isi site tranzicioni ekonomii. Zatoa,na izgotvuvuva~ite na monetarnite proekcii im e mnogu teko, da ja zemaat kako varijabla vo modelot. Toa bee edna od najgolemitepri~ini za naputawe na strategijata na targetirawe na monetarniteagregati i premin kon targetirawe na de fakto fiksen kurs odnoemvri 1995 godina, sî do denes.
Druga specifi~nost na pobaruva~kata za pari vo Makedonija enejzinata razli~nost, ako se analizira po sektori. Imeno, vo uslovina restriktivna monetarna politika, kakva to vodime re~isi vo
Prof. D-r Qube Trpeski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 257/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 257
celiot period po monetarnoto osamostojuvawe, taa restriktivnost
e mnogu poizrazena vo sektorot stopanstvo, vo sporedba so sektorotna naselenieto ili sektorot dr`ava. Zoto? Zatoa to vo uslovina restriktivna monetarna politika, naselenieto i dr`avata ginamaluvaat kupuvawata od stopanstvoto, zna~i pomalku pari doa|aatna smetkite vo stopanstvoto, a odlivot na pari od stopanstvotoprodol`uva so isto tempo, zaradi isplata na danoci kon dr`avata iplati kon naselenieto. Ovoj fakt totalno se ignorira so postojnatamonetarna strategija. Koj e najgolemiot motiv za pobaruva~kata na pari kaj nas? Kejns tojmotiv go narekuva „precautionary demand for money”, odnosno, dr`ewepari za nepredvideni slu~ai. Nedisciplinata i nesredenite odnosivo platniot promet kaj nas od edna strana, i tekoto do|awe dokrediti zaradi restriktivnata politika od druga strana, pridonesoasubjektite da gi dr`at parite na svoja smetka kolku to mo`at podolgoi da plaaat samo ako se prinudeni da plaaat. Takvata sostojba nemo`e da se izmeni so postojnata monetarna strategija, a za nejzinapromena nema volja. Od oportunisti~ki pri~ini.
3. Ulogata na Centralnata banka kako kreditor vo krajna instanca.
Dosega naukata ja gledae ulogata na Centralnata banka kakokreditor vo krajna instanca, samo koga edna banka se soo~uva so
kratkoro~en vremenski nedostig na likvidni sredstva, a dolgoro~noe solventna. So ovaa kriza se poka`a potrebata od intervencija nacentralnite banki kaj pooddelni banki i koga imaat problemi iso solventnosta. Razlikata me|u prviot slu~aj (koga Centralnatabanka intervenira vo slu~aj na kratkoro~na nelikvidnost na ednaili povee banki) nema dolgoro~ni finansiski trooci na javniotsektor, a vo vtoriot slu~aj (koga Centralnata banka intervenira kaj
(ne)nau~enite lekcii od najnovata svetska finansiska kriza
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 258/603
258 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
edna ili povee banki koi se insolventni) ima dolgoro~ni finansiski
trooci po javniot sektor.No, imaji predvid deka site cenralni banki ostvareniotprofit go prefrlaat vo buxetot, sekoja intervencija na Centralnatabanka vo finansiskiot sektor zna~i namaluvawe na nejziniot profit,a so toa indirektno i namaluvawe na teransferite od Centralnatabanka kon buxetot.
Sepak, treba da se pravi razlika me|u intervenciite naCentralnata banka kako kreditor vo krajna instanca, koga edna ilipovee banki se nelikvidni i koga se nesolventni. Vo prviot slu~aj toae, taka da se re~e, voobi~aena aktivnost na Centralnata banka so koja zabrzo vreme ja doveduva bankata da si ja povrati likvidnosnata pozicija,a so toa i da ñ gi vrati pozajmenite sredstva na Centralnata banka.
Vo vtoriot slu~aj, koga edna ili povee banki se insolventni,a Centralnata banka reava da intervenira vo nivno spasuvawezatoa to taa ili tie banki se pregolemi za da propadnat, (too big to
fail) i troocite za nivno spasuvawe bi bile pomali vo sporedba sotroocite to bi nastanale koga taa ili tie banki bi propadnale.
Sepak, za procenkata dali i vo koj slu~aj da interveniraCentralnata banka vo slu~aj na insolventnost na edna banka, vopooddelni zemji ne e ostaveno sama da odlu~uva Centralnata banka,tuku toa go pravi zaedno so Ministerstvoto za finansii, odnosnoVladata, to e logi~no zaradi finansiskite implikacii vo buxetotso takvata intervencija na Centralnata banka.
Se razbira, ovde ne mo`e da se odbegne praaweto za moralniothazard to se pojavuva kaj golemite banki, poradi faktot to tieodnapred znaat deka vo slu~aj da zapadnat vo nelikvidnost, a poposlednava kriza i vo nesolventnost, e bidat spaseni od Centralntabanka i dr`avata, i toa gi tera da vleguvaat vo rizi~ni plasmani votrkata za pogolem profit.
Prof. D-r Qube Trpeski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 259/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 259
Ovaa kriza gi zafati najanapred finansiski najrazvienite
zemji, a zemjite vo razvoj i zemjite vo tranzicija (poradi nivnatafinansiska izoliranost od svetskite finansiski pazari, ostanaanepogodeni). Duri podocna, koga finansiskata kriza predizvikaostar pad na ekonomskata aktivnost vo razvienite zemji, toa vlijaeena namaluvawe na ekonomskata aktivnost i vo drugite zemji, prekunamalenata pobaruva~ka na stoki od strana na razvienite zemji odzemjite vo razvoj.
Del od razvienite zemji (kako to se Kanada, Avstralija,Norveka, Izrael, Ju`na Koreja) ~ii banki ne bea izlo`eni na pazarotna finansiski derivati, koi nemaa visoki kreditni izlo`enosti ine bea vovle~eni vo finansikata kriza, za da go izbegnat padot naekonomskata aktivnost, odnosno da se vratat pobrzo na pretkriznitestapki na rast, pribegnaa kon naglo namaluvawe na kamatnite stapki.So taa merka, tie se vratija na pozitivnite stapki na ekonomskaaktivnost mnogu pobrzo od drugite razvieni zemji. Kakva poukamo`e da se izvle~e od toa? Toa nî pou~uva deka site zemji vo svetot- i razvieni i nerazvieni, treba da prezemat merki za zajknuvawe nazdravosta na bankarskiot i vooto na finansiskiot sistem. Bankitevo site zemji treba da se vratat na staroto pravilo – borba za stabilen,a ne za maksimalen (vrzan so visoki rizici) profit. Preporakite odBazel III treba da se odnesuvaat za site banki vo site zemji.
Ovaa kriza poka`a deka zemjite vo koi supervizijata na bankite senao|a vo ramkite na centralnite banki, podobro upravuvaa so krizatavo sporedba so zemjite kade to supervizijata e izdvoena nadvor odcentralnite banki vo posebni agencii. Ottuka mo`e da se izvle~enaravou~enie deka supervizijata treba da se vrati vo centralnitebanki vo site zemji. Ovde, patem samo da spomenam, deka preddesetina godini, koga bee vo trend izdvojuvaweto na superviziiteod centralnite banki, Narodnata banka na Republika Makedonija
(ne)nau~enite lekcii od najnovata svetska finansiska kriza
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 260/603
260 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
odolea na pritisokot to doa|ae od nekoi centri od izvrnata
vlast, i ne dozvoli supervizijata da se izdvoi od NBRM. Za volja navistinata, vo toa i pomogna i MMF, koj smetae deka vo zemjite votranzicija podobro reenie e superviziite da ostanat vo ramkite nacentralnite banki.
4. Izborot na re`im na devizen kurs
Poslednata kriza vo mnogu poizostrena forma go aktualizirapraaweto za izborot na re`imot na devizniot kurs i za politikatana upravuvawe so kursot, i negovata upotreba za ostvaruvawe pogolemistapki na ekonomski rast.
Devizniot kurs, kako instrument na ekonomskata politika sepoka`a kako edna od najva`nite makroekonomski varijabli, ne samovo malite i otvorenite ekonomii, tuku i kaj golemite ekonomskigiganti. Primerot na re~isi otvorenata “vojna” me|u SAD i Kina
i neto podiskretnata kavga me|u SAD i EMU, za toa ~ija valutae potceneta i treba da revalvira, ja potvrduva gornata postavkaza isklu~itelnata va`nost na devizniot kurs vrz ekonomskiteperformansi na edna zemja.
I po najnovata finansiska kriza, najgolemiot broj relevantninau~nici vo svetot se soglasuvaat deka rakovodeno fleksibilniotdevizen kurs e najpogoden, posebno za malite i otvoreni ekonomii.
Najgolemiot broj nau~nici po krizata smetaat deka istoto va`i iza golemite ekonomii i ekonomski grupacii, so taa razlika to tiemo`at da si dozvolat i pogolemi fluktuacii.
Pritoa, kako to plasti~no objasnuva Stenli Fier,„fleksibilnosta” ne zna~i deka Centralnata banka ne trebada intervenira na devizniot pazar. Fleksibilnosta zna~i dekaCentralnata banka vo edna zemja, sama ili zaedno so Vladata, ne treba
Prof. D-r Qube Trpeski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 261/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 261
da povle~e linija na devizniot kurs i da ka`e: „Do ovde, ne ponatamu”.
Ili so drugi zborovi, fleksibilnata politika kon devizniot kurszna~i deka Centralnata banka i Vladata ne treba da se „zare~at”,odnosno da si postavat cel da go branat devizniot kurs po sekoja cena.Centralnata banka i Vladata ne treba da odat „nasproti vetrot”,odnosno da gi stopiraat pazarnite sili vo odreduvaweto na kursot.Tie treba samo povremenio da go zabavuvaat dvi`eweto, bilo toa davodi kon depresijacija ili kon apresijacija na valutata.
No, za volja na vistinata, ne e ista situacijata koga pazarnitesili pritiskaat kon depresijacija na valutata i koga istitepritiskaat kon nejzina apresijacija.
Vo prviot slu~aj, na Centralnata banka ñ e poteko zatoa totreba da intervenira so sredstva od deviznite rezervi za da go ubla`ipritisokot za devalvirawe na valutata. Problemot e to ne mo`eda go pravi toa vo neograni~eni koli~ini, zaradi limitiranosta nadeviznite rezervi i potrebata od nivno odr`uvawe na odredno nivo ine mo`e da go pravi toa na dolg rok. Zatoa, rakovodeno fleksibilniotkurs e najadekvaten re`im na devizen kurs, zatoa to Centralnatabanka so intervenciite ne go zapira vlijanieto na pazarnite sili vrzkursot, tuku samo go ubla`uva nivnoto vlijanie.
Vo slu~aj koga pazarnite sili dejstvuvaat kon apresijacija navalutata, na Centralnata banka ñ e polesno da intervenira, zatoato vo toj slu~aj intervenira so domana valuta (na ~ija emisijaima monopol i so toa ima neograni~eni mo`nosti) i go kupuva celili del od viokot na devizi na devizniot pazar. No, nezavisno toCentralnata banka ima neograni~eni mo`nosti da emituva pari zaotkup na devizi, taa ne treba da go stopira vlijanieto na pazarnitesili kon apresijacija na domanata valuta, tuku samo da go ubla`itoa vlijanie.
Sepak, svedoci sme deka centralnite banki i vladite vo svetot
(ne)nau~enite lekcii od najnovata svetska finansiska kriza
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 262/603
262 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
se mnogu poagilni vo intervenciite da se stopira aprecijacijata na
domanata valuta, otkolku da se stopira depresijacijata. So vakvatasituacija se soo~uvaat zemjite so pogolem priliv na stranski kapital.Vo takov slu~aj, Centralnata banka treba da vodi mnogu vnimatelnapolitika- od edna strana da ne dozvoli pogolema aprecijacija nadomanata valuta, a od druga strana i pregolemo zadol`uvawe nadomanite subjekti kon stranstvo.
Pozitiven primer za uspena politika vo rakovodewe so kursotvo uslovi na golem priliv na stranski kapital, e Slovenija sî donejzinoto vleguvawe vo EMU. Centralnata banka na Slovenija zaednoso Vladata uspeaja, vo uslovi na golem priliv na stranski kapital, dane dozvolat aprecijacija na tolarot, a vo isto vreme ne dozvolija da sepremine pragot to ja vodi zemjata kon visoka zadol`enost.
Relativno negativen primer vo sli~na situacija od naetopoblisko okru`uvawe e Hrvatska.
5. Novata uloga na MMF
Vo izminatiot period, MMF re~isi nemae nikakvo vlijanievrz ekonomskite politiki na golemite razvieni zemji. Tie gidr`at klu~nite pozicii vo MMF i „delea lekcii” na zemjite koiimaa potreba od aran`mani so MMF, kakva ekonomska politikada vodat, posebno monetarna i fiskalna politika, a samite ne se
pridr`uvaa do taa politika. Denenava situacija, propratena sopregolemi buxetski deficiti i pregolema zadol`enost, osobeno nadel od zemjite so najgolemi kvoti vo MMF, se dovolna pouka deka zasite treba da va`at ednakvi pravila i deka treba na MMF da mu seovozmo`i da se odnesuva kon site negovi ~lenki so ist arin, a nekon edni da bide „majka”, a kon drugi „maea”. Bideji, na tie zemji nakoi „im gledae niz prsti” kako vistinska majka na razglaeno dete,
Prof. D-r Qube Trpeski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 263/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 263
prakti~no im nanese teta, zatoa to denes tie zemji „se davat” vo
dolgovi i buxetski deficiti.Zna~i, ako mo`eme da izvle~eme pouka po najnovata kriza, MMFtreba da ostane i ponatamu „de`uren policaec”, no ednakvo strog konsite zemji.
Glavni predizvici
Vo osnova, svetot denes e ispraven pred tri glavni predizvici :1. Golema zadol`enost (vnatrena i nadvorena) pred sî na
razvienite ekonomii vo svetot;2. Niski stapki na ekonomski rast, isto- pred sî na razvienite
ekonomii vo svetot;3. Socijalna nestabilnost (i vo razvienite i vo nerazvienite
zemji).Ovie predizvici se me|usebno zavisni: ako nema ekonomski rast,
teko i drugite dva predizvici mo`at da se razreat, odnosno, soekonomski rast mnogu polesno zadol`enosta mo`e da se svede voprifatlivi ramki, a i socijalnata nestabilnost e bide namalena.Zatoa, najgolemiot broj nau~nici se soglasuvaat, a istoto toa gokonstatiraa i vode~kite lu|e na MMF deka: „Ne kakov bilo rast,tuku rast so koj se otvoraat novi rabotni mesta i koj gi namaluvastapkite na nevrabotenost i siromatija” e potreben vo postkrizniot
period, posebno vo onie zemji koi se soo~uvaat so visoki stapki nanevrabotenost.
Ova e posebno karakteristi~no i va`no i za naata zemja,bideji i vo godinite koga imame rast, toj bee - taka da se izrazam- „ obless” rast, odnosno rast bez kreirawe na novi rabotni mesta.Na toa treba polismejkerite vo Republika Makedonija da posvetat
posebno vnimanie.
(ne)nau~enite lekcii od najnovata svetska finansiska kriza
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 264/603
264 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Kористена литература:
1. Olivier Blanchard I dr.: Rethinking Macroeconomic Policy, IMF, fev.2010
2. Michel Camdessus I dr.: Reform of the International Monetary System:A Cooperative Aproach for the Twenty First Century, Palais-RoyalInitiative, an.2011
3. Stanley Fischer: Central Bank Lessons from the Global Crisis,Jerusalem, march 2011
4. Christine Lagarde: Challenges and Oportunities for the World Economyand the IMF, IMF, uly 2011
5. Трпески Љубе: Бaнкарство и банкарско рабоптење,: Бaнкарство и банкарско рабоптење,aнкарство и банкарско рабоптење,,Skentpoint,2009,2009
6. Трпески Љубе:Monetarna Ekonomia, Skentpoint, 2010Monetarna Ekonomia, Skentpoint, 2010Ekonomia, Skentpoint, 2010Ekonomia, Skentpoint, 2010, Skentpoint, 2010Skentpoint, 2010, 2010
Prof. D-r Qube Trpeski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 265/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 265
LESSONS THAT WERE (NOT) LEARNED FROM THE LATEST
FINANCIAL CRISIS
Ljube Trpeski Phd.
Summary
During the most recent global nancial crisis of 2008-2011, a number of
critical points emerged that need to be taken into consideration by policymakers
so that potential future crisis are avoided:
• Central Bans should etent their monetary policy beyond price
stabiliation and should also cover economic growth and nancial stability.
• Financial regulators should increase their supervision and control beyond
baning institutions and cover all ris aspects to all other types of nancial
institutions in eistence.
• Implementation of the Basel standards should be etended to all countriesand applied consistently to each case.
• Reorganization of the IMF structure and inclusion of the fast growing
economies (lie China and Brail) in the Board.
• IMF should be equally strict with all economies (both developed and
developing) in terms of consistent management of their macroeconomic
policies, coupled with low to medium budget decits and internaleternal
indebtedness. This is the only way that to overcome the major challenges
like economic growth, lowering the debt level and public unrest.
(ne)nau~enite lekcii od najnovata svetska finansiska kriza
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 266/603
266 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 267/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 267
TEORETSKITE FUNDAMENTI NA PRETPRIEMNI[TVOTO
akad. Taki Fiti
Apstrakt
Vo trudot se analizirani teoretskite fundamenti na
pretpriemnitvoto - po~nuvaji od „kanonskata” literatura za
pretpriemnitvoto - pionerite (Kantijon, Sej, [umpeter ) , do
tretmanot na pretpriemnitvoto vo sovremenata i relevantna
literatura od oblasta. Avtorot se osvrnuva i na stavovite na Baumol
i Keson za marginalizacijata na pretpriemnitvoto kako poseben
faktor na proizvodstvo, vo glavnata struja na modernata ekonomija.
Vo trudot se pomesteni i elaboracii za ekonomskite subjekti za koi
se vrzuva pretpriemni~kata funkcija (od liberalniot kapitalizam do
denes). Avtorot pravi sinteza na najzna~ajnite li~ni karakteristiki
i na imanentnite funkcii na pretpriema~ot, niz integracija nadvata pristapa. Spored avtorot, najzna~ajni karakteristiki (diferentia
specica) na pretpriema~ot i pretpriemnitvoto se inovacijata,
rizikot, kombinacijata, rekombinacijata i zaemnata supstitucija na
faktorite na proizvodstvo i naso~uvaweto na resursite kon to~kite
na najproduktivnata upotreba. Avtorot potencira deka Kesonovoto
izdvojuvawe na dobroto promisluvawe, prosuduvawe pri donesuvaweto
na delovni odluki, kako najreprezentativna karakteristika napretpriema~ot, dava mo`nost da se izgradi podobra teorija za
pretpriema~ot i pretpriemnitvoto, da se podobri naeto razbirawe
za ulogata na pretpriema~ot vo ekonomskiot proces i da se razberat
determinantite na pobaruva~ka i ponuda na lu|e so pretpriemni~ki
sposobnosti.
God. ekon. fak. t. 46 s. 267 - 286 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 268/603
268 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Klu~ni zborovi: pretpriemnitvo, pretpriema~, inovacija, novi
mo`nosti, rizik, neizvesnost, kombinacija na proizvodnite faktori, realokacija na resursite, dobro prosuduvawe pri donesuvaweto na delovni
odluki
Tretmanot na pretpriemnitvoto vo „kanonskata” ekonomskaliteratura - pioneri
Spored slavniot Jozef [umpeter, vo ~ieto ekonomsko u~ewe
pretpriema~ot e centralna figura, terminot pretpriema~ prv goupotrebil Ri~ard Kantijon (Richard Cantillon), irski ekonomistso francusko poteklo, vo 1755 godina1. Kantijon go povrzuvapretpriema~ot so farmerot, kako deloven ~ovek koj prezema rizik.Imeno, farmerot, organiziraji zemjodelsko proizvodstvo, e izlo`enna trooci (plaa renta, naemnini i izdatoci za osnoven i obrtenkapital), koi za nego se fiksni, odnapred utvrdeni i poznati. No,
dohodot to toj go o~ekuva od proda`bata na zemjodelskite proizvodie nesiguren, neizvesen. Ova poka`uva deka farmerot prezema rizik - pravi sigurni trooci, za nesiguren, neizvesen dohod.
Francuskiot ekonomist @an Batist Sej (1767-1832),napravil krupen ~ekor napred so toa to jasno go razgrani~ilobi~niot kapitalist od pretpriema~ot, sfaaji go posledniov(pretpriema~ot) kako li~nost koja vri kombinacija na faktorite
na proizvodstvo. Kombinacijata na faktorite na proizvodstvo emnogu zna~ajna funkcija na pretpriemnitvoto.
„... @. B. Sej, sledeji ja francuskatata (Kantijonovata) tradicija, bee prv
kojto mu dade na pretpriema~ot kako takov - razli~en od kapitalistot,
odredena polo`ba vo emata na ekonomskiot proces. Negoviot pridones se1 Joseph Schumpeter,Joseph Schumpeter,Joseph Schumpeter, Povijest ekonomske analize I, izd. Informator, Zagreb
1975, str. 183; 459.
akad. Taki Fiti
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 269/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 269
sintetizira vo zagado~noto tvrdewe deka funkcijata na pretpriema~ot e da
gi kombinira faktorite na proizvodstvo vo proizvodniot organizam(podvlekol - T. F.) ...Toj sekako proputi vo celost da go iskoristi (takvoto
tvrdewe - T. F.) i najverojatno ne gi vide site negovi analiti~ki mo`nosti”. 2
Interesen e faktot deka za razlika od [umpeter, koj zaslugatana Sej za pretpriemnitvoto ja locira vo negovoto tvrdewe dekapretpriema~ot vri kombinacija na proizvodnite faktori, vosovremenata ekonomska literatura mnogu povee se potencira zaslugatazaslugatana Sej za definirawe na pretpriema~ot kako inovator, odnosno nainovacijata kako krucijalen element na pretpriemnitvoto.3
Na Jozef Alojz [umpeter (1883-1950) mu pripa|a posebnomesto me|u pionerite na pretpriemnitvoto. [umpeter,obedinuvaji gi teoretskite pridonesi za pretpriemnitvoto nanegovite prethodnici, sopstvenite gledita za pretpriemnitvotogi inkorporira vo negovata poznata teorija za ekonomskiot razvoj.Vo [umpeterovata dinami~ka teorija za ekonomskiot razvoj,pretpriema~ot e sto`er okolu koj se vrtat site sobitija. Toj voprv red e inovator , a inovaciite to gi voveduva vo procesot naproizvodstvoto ja izvlekuvaat ekonomijata od sostojbata naekonomska
ramnote`a, kojato [umpeter ja vika sostojba na „ekonomsko kru`no
dvi`ewe”, kade to ne postojat profiti, t.e. ne postoi ekonomskiprofit. Inovaciite to kreativnite pretpriema~i gi primenuvaatvo realniot ekonomski `ivot mo`at da bidat razli~ni – voveduvawenov proizvod ili nova proizvodstveno-tehnoloka postapka,pronao|awe nov izvor na surovini, pronao|awe nov pazar, voveduvawe2 Joseph Schumpeter,Joseph Schumpeter,Joseph Schumpeter, Povijest ekonomske analize I, izd. Informator, Zagreb 1975, str.459.
3 William Baumol Economics and entrepreneurship, inWilliam Baumol Economics and entrepreneurship, inWilliam Baumol Economics and entrepreneurship, in World Encyclopedia of Entre-
preneurship, Edited by Lo - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 54; Louiso - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 54; Louiso - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 54; LouisJacues Filion «Dening the entrepreneur», in World Encyclopedia of Entrepreneurship, Edited
by Lo - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 43o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 43o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 43
Teoretskite fundamenti na pretpriemnitvoto
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 270/603
270 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
nova organizacija na proizvodstvoto, itn. Inovaciite najprvin
gi realiziraat najhrabrite, najdinami~nite i najenergi~nitepretpriema~i. Tie go pravat toa so obilna poddrka na kreditot.Na toj na~in, za sebe obezbeduvaat visoki, natprose~ni profiti (t.e.ekonomski profit ili toa e isto so ekstra - profiti), a razvojotto nastapuva ja „isfrla” ekonomijata od dotoganata ramnote`nasostojba. Ohrabreni od dobrite rezultati na pretpriema~ite toprvi po~nale da gi primenuvaat inovaciite, i drugite pretpriema~ie po~nat da gi imitiraat inovatorite. Inovaciite e se prenesat vocelata ekonomija, so to ekonomskite profiti e is~eznat. No potoa,povtorno e se javat pretpriema~i so novi reenija (inovacii) i onieto prvi e gi primenat vo proizvodstvoto, povtorno e ostvaruvaatekonomski profiti. Toa povtorno e go pottikne procesot na imitirawei irewe (difuzija) na inovaciite vo celata ekonomija. Vo perioditekoga inovaciite se irat, ekonomijata e vo prosperitet. Vo perioditekoga tie malaksuvaat, ekonomijata e vo recesija.
Za zapostavenosta (marginalizacijata) na pretpriemnitvoto voglavnata struja na modernata ekonomska nauka
Poznatiot amerikanski ekonomist Vilijam Baumol, „tatkoto“ nakonceptot na potencijalnata konkurencija (contestable market), so pravozabele`uva deka vo mnogu u~ebnici po ekonomija se piuva za ~etiri
faktori na proizvodstvo: trud, kapital, zemja i pretpriemnitvo,pri to na prvite tri faktori im se posvetuvaat posebni poglavja, ana ~etvrtiot, koj e najzaslu`en za aktivnosta na prethodnite tri, muse otstapuva sosema mal prostor, ili pak voopto ne se tretira. Iakovakvata praktika vo ponovo vreme se menuva, sepak, otsustvuva formalnateorija za pretpriemnitvo, bideji s# zavruva so opredeleni
akad. Taki Fiti
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 271/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 271
„teoretski ekskurzii na mikroekonomsko nivo”.4
Baumol misli deka pretpriemnitvoto „is~eznalo” od glavnatastruja (mainstream) na modernata ekonomska nauka, glavno poradi dvepri~ini. Prvata pri~ina se ogleda vo faktot to najvlijatelnitemoderni mikroekonomski modeli se dizajnirani za studirawe nastati~kata ramnote`a, a pretpriemnitvoto, t.e. pretpriemni~kiotproces, sutinski upatuva na naruuvawe na ekonomskata ramnote`apreku permanentni inovacii. Vtorata pri~ina e povtorno povrzana soinovacijata kako sutinska karakteristika na pretpriemnitvoto.Imeno, dodeka presmetkite vo standardnata teorija na firmatapri optimizacijata na izborot se baziraat vrz dobro definiranialternativni reenija, izborite vo pretpriemni~ka i inovativnafirma poteko se definiraat - pretpriema~ite koi rabotat vodobro etablirana firma ~esto se soo~uvaat so potrebata (poradiinovaciite) da osnovaat nova firma.5 Vakvoto mislewe na Baumolgo deli i profesorot Mark Keson, nudeji za toa i dopolnitelniargumenti.6 Toj misli deka pretpriemnitvoto „is~eznalo” odglavnata struja na modernata ekonomska nauka, najnapred zatoa totoa (pretpriemnitvoto) go komplicira objasnuvaweto na na~inotna koj funkcionira pazarot. Toj potesetuva deka svoevremenoute Maral i Valras go gledaat pazarot kako nepersonalnainstitucija, vo kojato direktno me|usebno se konkuriraat ednikupuva~i so drugi kupuva~i i edni prodava~i so drugi prodava~i.No, vo realniot `ivot, spored avtorot, i kupuva~ite i prodava~itena mnogu pazari se relativno pasivni ekonomski subjekti i deka
4 William Baumol Economics and entrepreneurship, inWilliam Baumol Economics and entrepreneurship, inWilliam Baumol Economics and entrepreneurship, in World Encyclopedia of En-
trepreneurship, Edited by Lo - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 53.o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 53.o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 53.5 William Baumol Economics and entrepreneurship, inWilliam Baumol Economics and entrepreneurship, inWilliam Baumol Economics and entrepreneurship, in World Encyclopedia of Entre-
preneurship, Edited by Lo - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 58.o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 58.o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 58.6 Marc Casson The economic theory od entrepreneurship: an overview, in Mark Casson
Entrepreneurship - Theory, Networks, History, Edward Elgar Publishing Limited, 2010, p. 4-5
Teoretskite fundamenti na pretpriemnitvoto
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 272/603
272 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
tokmu pretpriema~ite se tie koi gi objavuvaat cenite, a prethodnite
izbiraat od ponudenoto „meni”, to zna~i deka konkurencijata, defacto, se vodi pome|u pretpriema~ite, pri to na pazarot opstojuvaatsamo najefikasnite. Spored Keson, gledaweto na pazarot kako nanepersonalna institucija e sosema pogreno, bideji na toj na~in„is~eznuvaat” pretpriema~ite, koi de facto, kreiraat pazari (zna~i,pazarot ne e daden sam po sebe) i ~ii personalni karakteristiki isposobnosti imaat silno vlijanie vrz rezultatite od konkurencijata,od konkurentskiot proces. Drugata pri~ina za zapostavuvaweto napretpriemnitvoto od strana na sovremenata ekonomska nauka, le`ivo toa to sî do denes ne postoi dobra i optoprifatena definicijaza pretpriema~ot i pretpriemnitvoto.
Kon kompleksnata teorija za pretpriemnitvoto
Opti sogleduvawa
Denes, teko mo`e da se tvrdi deka postoi validna ekonomskateorija za pretpriemnitvoto, a ute pomalku mo`e da se tvrdi dekapostoi kompleksna teorija za pretpriemnitvoto kojato bi gisublimirala interdisciplinarnite karakteristiki na fenomenotpretpriemnitvo. Vo vrska so ova, Mark Keson veli:
„Teorijata na pretpriemnitvoto poka`uva jasna i stroga povrzanostso ekonomskite koncepti za pazarot, firmata i konkurencijata, sosociolokite koncepti, kako to se onie za mre`ite i doverbata iso istoriskite koncepti kako to se institucionalnite inovacii istrukturnite promeni”. 7
Ako se koncentrirame na potrebata od etablirawe validna7 Marc Casson The economic theory od entrepreneurship: an overview, in Mark CassonMarc Casson The economic theory od entrepreneurship: an overview, in Mark CassonMarc Casson The economic theory od entrepreneurship: an overview, in Mark Casson
Entrepreneurship - Theory, Networks, History, Edward Elgar Publishing Limited, 2010, p. 3939
akad. Taki Fiti
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 273/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 273
ekonomska teorija za pretpriemnitvoto, toga taa, spored nae
mislewe, mora da dade odgovor na brojni praawa i problemi vrzaniza fenomenologijata na pretpriemnitvoto, od koi pozna~ajnise slednive: (1) kako pretpriemnitvoto, kako ~etvrti faktor naproizvodstvoto, se vklopuva vo emata na ekonomskiot proces, ikoja e negovata uloga vo naruuvaweto na ekonomskata ramnote`ai vo nejzinoto povtorno vospostavuvawe?; (2) jasno da go razgrani~iobi~niot kapitalist od pretpriema~ot; (3) jasno da gi poso~iekonomskite akteri za koi, istoriski gledano (od liberalniotkapitalizam do denes) se vrzuvala pretpriemni~kata funkcija; (4) jasno da gi diferencira reprezentativnite belezi na vistinskiotpretpriema~ niz integracija na negovite li~ni karakteristiki i nanegovite imanentni aktivnosti; (5) da ja objasni fenomenologijatana pretpriemni~koto optestvo; (6) da se obide da go kvantificirapridonesot na pretpriemnitvoto vo ekonomskiot rast i razvoj, i sl.O~igledno stanuva zbor za teki i kompleksni temi - prvata tema enajverojatno najteka, to se potvrduva so faktot za zapostavenostana tretmanot na pretpriemnitvoto vo glavnata struja na modernataekonomija. Vo drugite nabroeni temi, isto taka se sretnuvaat brojniproblemi, dilemi, kontraverzii, konfuzii i sl. No, se razbira, vosovremenata ekonomska nauka se prisutni brojni istra`uvawa, koifrlaat novo svetlo na fenomenologijata na pretpriemnitvotoi pridonesuvaat za podobro razbirawe na nekoi od postavenitepraawa, problemi i dilemi.8 8 Zainteresiranite gi upatuvame na nekolku zna~ajni prilozi za ovie temii praawa: Mark Casson and Nigel Wadeson: The Discovery of opportunities in Mark Cas-
son Entrepreneurship - Theory, Networks, History, Edward Elgar Publishing Limited, 2010, p. 42- 60; Mark Casson and Nigel Wadeson: Entrepreneurship and macroeconomic performance inMark Casson Entrepreneurship - Theory, Networks, History, Edward Elgar Publishing Limited,2010, p. 61 - 87; Louis Jacues Filion: Dening the entrepreneur in in World Encyclopedia
of Entrepreneurship, Edited by Lo - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 41o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 41o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 41- 52; Jean Bonnet, Pascal Cussy and Thomas Brau: « Entrepreneurial decision -making» in World
Encyclopedia of Entrepreneurship, Edited by Lo - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited,o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited,o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited,
Teoretskite fundamenti na pretpriemnitvoto
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 274/603
274 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Vo prodol`enie, tolku kolku to dozvoluva prostorot, e se
obideme da elaborirame del od postavenite praawa.
Obi~niot kapitalist vis a vis pretpriema~ot
Klasi~nata ekonomska misla poznava tri osnovni faktorina proizvodstvo: trud, kapital i zemja, i tri vida u~esnici voraspredelbata na dohodot: naemni rabotnici, kapitalisti izemjosopstvenici. Ottuka, klasi~nata ekonomska misla, a vo toj
kontekst i „tatkoto“ na ekonomijata - Adam Smit, vo golema merago poistovetuvale obi~niot kapitalist so pretpriema~ot. Voekonomskoto u~ewe na Smit, obi~niot (aktivniot) kapitalistvlo`uva kapital i iznajmuva rabotnici za da organizira ekonomskadejnost - proizvodstvo ili trgovija i za da realizira profit. No,toa ne e dovolno obi~niot kapitalist da se proglasi za pretpriema~.Sli~no poistovetuvawe na obi~niot kapitalist i pretpriema~ot
postoi i vo ekonomskoto u~ewe na Rikardo i Marks, iako i dvajcatago poznavale ekstra - profitot, kako ~etvrt vid na dohod, koj imaprivremen karakter i go prisvojuvaat najuspenite kapitalisti- na primer, onie koi vo proizvodstvoto voveduvaat novi mainii spored toa, ovoj dohod se javuva kako najtipi~en oblik nadobivka na pretpriema~ite.9 Zaslugata za razgrani~uvaweto naobi~niot kapitalist od pretpriema~ot im pripa|a na pionerite na
pretpriemnitvoto - Kantijon, Sej i [umpeter, koi sfatile deka2011, p. 65 - 79; Dieter Bogenhold and Uwe Fachinger: «Regional contet of entrepreneurship»,in World Encyclopedia of Entrepreneurship, Edited by Lo - Paul Dana, Edward Elgar Publishingo - Paul Dana, Edward Elgar Publishingo - Paul Dana, Edward Elgar PublishingLimited, 2011, p. 348 - 358; Dieter Bogenhold: «Schumpeter, creative destruction and entrepre-
neurship, in World Encyclopedia of Entrepreneurship, Edited by Lo - Paul Dana, Edward Elgar o - Paul Dana, Edward Elgar o - Paul Dana, Edward ElgarPublishing Limited, 2011,p. 384 - 395.9 Vidi poiroko: Joseph Schumpeter, Povijest ekonomske analize I, izd. “Informa-
tor, Zagreb 1975, str. 458 - 463; 534 ; Taki Fiti, Verica Haxi Vasileva - Markovska,Milford Bejtmen: Pretpriemnitvo, izd. Ekonomski fakultet - Skopje, 2007,
str.2- 4.
akad. Taki Fiti
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 275/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 275
pretpriema~ot e poseben subjekt vo ekonomskiot proces, razli~en od
obi~niot kapitalist, subjekt kojto izvruva osobeni aktivnosti- prezema rizik, vri kombinacija na faktorite na proizvodstvo,voveduva inovacii i vrz taa osnova dobiva dohod (profit). So toase menuva i klasi~nata ema na ekonomskiot proces (poznatototrojstvo), t.e. taa poprima nov oblik: trud - naemnina; kapital - kamata;zemja - renta, pretpriema~ - profit. Ovie tri osobeni aktivnosti napretpriema~ot, ovde prezentirani po hronoloki redosled (onakakako to bile otkrivani i prepoznavani vo istorijata na ekonomskatamisla), sî do denes ostanuvaat diferentia specica na pretpriema~ot ipretpriemnitvoto, kriterium za razgrani~uvawe na pretpriema~otod obi~niot kapitalist, bez ogled na toa to vo sovremenataekonomska literatura od oblasta na pretpriemnitvoto tie senadopolnuvaat i so drugi aktivnosti imanentni za pretpriema~ite(za ovoj aspekt na problemot e govorime podocna).
Ekonomski subjekti za koi se vrzuva pretpriemni~kata funkcija
Za mnogu lu|e pretpriema~ot e li~nost koj poseduva i vodibiznis. Me|utoa, specijalistite od oblasta na pretpriemnitvoto,obi~no pri definiraweto na pretpriema~ot i pretpriemnitvotokoristat mnogu zaedni~ki elementi na pretpriema~ite, kako na primer:inovacija, rizik, koordinacija i menaxirawe na resursite, kreirawe
vrednost, vizionerstvo, fokus i akcija, liderstvo, kreirawe na novapretpriemni~ka firma, prepoznavawe na mo`nosti, kreativnost,vnesuvawe promeni, zagri`enost i nespokojstvo, itn.10 Me|utoa,mnogu od lu|eto koi poseduvaat i vodat biznis se samo pretpriema~iimitatori (replicative entrepreneur) koi imaat mal biznis (kako to etrgovski duan), vrabotuvaat malku lu|e ili nemaat vraboteni, no10 Louis Jacues Filion Dening the entrepreneur, inLouis Jacues Filion Dening the entrepreneur, inLouis Jacues Filion Dening the entrepreneur, in World Encyclopedia of Entrepre-
neurship, Edited by Lo - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 44 - 45o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 44 - 45o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 44 - 45
Teoretskite fundamenti na pretpriemnitvoto
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 276/603
276 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
sepak, davaat zna~aen pridones vo obezbeduvaweto na egzistencija za
sebe i za ~lenovite na nivnoto semejstvo, no ne i vo dinamizirawetona ekonomskiot rast.11 No, ona to treba posebno ovde da se potencirae deka mnogu lu|e koi poseduvaat i vodat sopstven biznis ne mora dabidat pretpriema~i, ednostavno zatoa to i ne gi poseduvaat bitnitekarakteristiki na pretpriema~ to prethodno gi notiravme, ispored toa tie ostanuvaat obi~ni sitni kapitalisti. Nekoi od niv,mo`at da anga`iraat vo svojata firma ~ovek so pretpriemni~kisposobnosti (da mu gi doverat resursite (finansiski, ~ove~ki,materijalni) i upravuvaweto so firmata. Toga pretpriema~ot enadvoreno lice koeto istovremeno raboti za sopstven, no i za tu|interes.12 Denes, pretpriemni~kata funkcija sî povee se pomestuvai kon menaxerskite ekipi na golemite korporacii (vnatrenopretpriemnitvo), t.e. mnogu menaxeri se i vispreni pretpriema~i,inovatori, koi kreiraat novi proizvodi i uslugi i iskoristuvaatnovi mo`nosti, lu|e koi niz inovaciite kreiraat novi firmi inovi pazari i sl. Del od ovie menaxeri ne se sopstvenici na kapital,nekoi duri ne poseduvaat nitu edna akcija na korporacijata, drugipak, preku opcionoto pravo se steknale so zna~ajni paketi na akcii,itn., no pretpriemni~kata funkcija, o~igledno se vrzuva i za ednitei za drugite. Vo golemite korporacii, pretpriemni~kata funkcijase vrzuva i za zna~aen broj od vrabotenite vo pretprijatieto ilivo nejzinite strateki biznis – edinici. Filozofijata e: siterabotat, site mislat, za vraboteni koi anga`iraat sopstvenisredstva, no i koi od firmata dobivaat semenski kapital za davovedat inovacii. Mnogu pretpriemlivi lu|e mo`at da se sretnat i
11 William Baumol Economics and entrepreneurship, inWilliam Baumol Economics and entrepreneurship, inWilliam Baumol Economics and entrepreneurship, in World Encyclopedia of Entre-
preneurship, Edited by Lo - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 53 - 54o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 53 - 54o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 53 - 5412 Marc Casson The economic theory od entrepreneurship: an overview, inMarc Casson The economic theory od entrepreneurship: an overview, inMarc Casson The economic theory od entrepreneurship: an overview, inMark Casson Entrepreneurship - Theory, Networks, History, Edward Elgar Publishing
Limited, 2010, p.16 - 17
akad. Taki Fiti
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 277/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 277
vo edinicite na lokalnata samouprava - toa se lu|e koi organizirale
efikasna javna administracija, sposobna da pokrene promeni, daovozmo`i poddrka i razvoj na malite i srednite pretprijatija ina pretpriemnitvoto na lokalno nivo i da ovozmo`i racionalnokoristewe i valorizirawe na lokalnite raspolo`livi resursi.Uspeni pretpriema~i denes sretnuvame i vo drugi organizacii narazli~ni nivoa na optestvoto - pretpriemni~ko vodewe na visokikoli, fakulteti, zdravstveni ustanovi, sportski klubovi, zabavniparkovi, itn. Lu|e so pretpriemni~ki sposobnosti mo`at da sedat ivo vladite i da koncipiraat, pridvi`at i implementiraat uspenireformi vo razli~nite vladini resori. Keson uka`uva deka so vekovi nanazad pretpriemnitvotoigralo zna~ajna uloga vo ekonomskiot rast i razvoj, i deka so tek navreme se menuvale lu|eto za koi tipi~no se vrzuvala funkcijata napretpriema~. Taka na primer, vo 20 vek najzna~ajni pretpriema~ibile ~lenovite na upravnite odbori na golemite korporacii koirazvile novi metodi na proizvodstvo, marketing i distribucija, i koipridonesle za proiruvawe najprvin na nacionalnite pazari, a potoai na globalnite pazari. Vo 19 vek, najprominentni pretpriema~i bilein`enerite - konsultanti i sovetnici na golemi infrastrukturniproekti kako: kanali, `eleznici, mostovi, itn. Vo 18 vek biznis -partnerstvata igrale mnogu zna~ajna uloga vo pretpriemni~kiotproces - partnerite gi spodeluvale sposobnostite, resursite,ekspertizata i klu~nite odluki. Na primer, eden inovator sezdru`uval so bogat trgovec ili finansier i na toj na~in se spodeluvaulogata na pretpriema~ pome|u partnerite.13 O~igledno:
13 Marc Casson The economic theory od entrepreneurship: an overview, in Mark CassonMarc Casson The economic theory od entrepreneurship: an overview, in Mark CassonMarc Casson The economic theory od entrepreneurship: an overview, in Mark Casson
Entrepreneurship - Theory, Networks, History, Edward Elgar Publishing Limited, 2010, p. 32 - 35
Teoretskite fundamenti na pretpriemnitvoto
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 278/603
278 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
„Rangot na pretpriemni~ki ulogi raste postojano i sega vklu~uva osnova~i
na pretpriemni~ki firmi, tehno - pretpriema~i, vnatreni pretpriema~i,nadvoreni pretpriema~i, optestveni pretpriema~i, samovraboteni
pretpriema~i i mnogu drugi”. 14
Ovie elaboracii poka`uvaat deka vo sovremeni uslovipretpriemnitvoto se iri ednostavno nasekade, od mikro, malitei srednite pretprijatija kon golemite pretprijatija, ponatamu konedinicite na lokalnata samouprava, pa napreduva i se infiltrira ivo samite vladini institucii, zna~i, na site nivoa na organizacijana optestvoto. Ova ovozmo`uva da se razberat silite koi vodat dopretpriemni~ko optestvo.
Sintetizirawe na sutinskite atributi na pretpriema~ot i
pretpriemnitvoto
Optopoznat e faktot deka za dobra teorija e neophodnadobra definicija na prou~uvanata pojava, proces ili fenomen. Za`al, denes ne postoi optoprifatena definicija za pretpriema~oti pretpriemnitvoto. Pristapite za definirawe na pretpriema~oti pretpriemnitvoto se razli~ni. Najsinteti~ki gledano, kogase nastojuva da se definira pretpriema~ot, se trgnuva od dvapristapa. Edniot insistira na li~nite karakteristiki, osobini,
belezi na pretpriema~ot, a drugiot, koj se smeta za porelevanten,insistira na funkciite na pretpriema~ot, na ona to toj go
pravi vo ekonomskiot proces.15 Ovie dva pristapa, spored naeto
14 Louis Jacues Filion Dening the entrepreneur, inLouis Jacues Filion Dening the entrepreneur, inLouis Jacues Filion Dening the entrepreneur, in World Encyclopedia of Entrepre-
neurship, Edited by Lo - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 41o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 41o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 4115 Pristapot na li~ni karakteristiki, de facto, gi inkorporira t.n. implicit-ni teorii za pretpriema~ot - individualnite karakteristiki na pretpriema~ite, odto ponatamu proizleguvaat i razliki vo sistemot na veruvawe na pretpriema~ite,
kako i razliki vo individualnite pristapi za iskoristuvawe na mo`nostite,
akad. Taki Fiti
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 279/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 279
mislewe, vnesuvaat odredena konfuzija vo prou~uvaweto na
pretpriemnitvoto, bideji karakterot i kvalitetot na tipi~nopretpriemni~kite aktivnosti e tesno povrzan so li~nite belezi napretpriema~ot. Na primer, obi~no se veli deka pretpriema~ite sekreativni i inventivni li~nosti koi apliciraat inovacii, a samototransformirawe na kreativnata ideja vo inovacija, e proces povrzanso izvruvawe na brojni i kompleksni aktivnosti.16 Zatoa, mislimedeka od metodoloki aspekt najdobro e da se odi na integracija nadvata pristapa, a ne na nivno mehani~ko razdvojuvawe.
Koristeji go ovoj pristap, najprvin e potsetime nanajzna~ajnite aktivnosti imanentni na pretpriema~ot, a vo tojkontekst i na negovite najzna~ajni li~ni karakteristiki koimo`at da se sretnat vo brojni definicii na pretpriema~ot ipretpriemnitvoto vo sovremenata literatura.17 Za Draker (1964),pretpriema~ot e li~nost kojato gi maksimizira mo`nostite; za[apiro (1975) pretpriema~ot e li~nost kojato prezema inicijativa,prifaa rizik i neuspeh; za Hiri (1985) pretpriema~ot e li~nostkojato kreira proces, vrednost, neto novo, vlo`uva napor, prifaa
na~inot na koj oddelnite pretpriema~i reagiraat na neuspehot, itn. Edna grupaimplicitni teorii insistiraat deka pretpriema~ot se ra|a, a druga grupa dekatoj se sozdava. ( Jeffrey Pollack Implicit theories of entrepreneurship, in World Encyclope-
dia of Entrepreneurship, Edited by Lo - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011,o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011,o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 247.) Vo ovoj pristap mo`at da se lociraat i teoriite za pretpriema~ite kakogolemi li~nosti i teoriite za psiholokite karakteristiki na pretpriema~ite.Drugiot pristap, koj obi~no se smeta za porelevanten, poa|a od postavkata deka zada se razberat sutinskite karakteristiki na pretpriema~ot, neophodno e da seprou~uvaat negovite aktivnosti vo ekonomskiot proces, da se vidi to de facto
pravi, raboti, pretpriema~ot.16 Semjuelson i Nordhaus, na primer, istaknuvaat deka „... Li~nosta koja naSemjuelson i Nordhaus, na primer, istaknuvaat deka „... Li~nosta koja napazarot donesuva novi proizvodi ili procesi ja narekuvame inovator ili pret-priema~”. (Paul Samuelson and William Nordhaus: Economics, Eighteenth Edition, McGraw-Hill, International Edition, 2005, p. 272
17 Robert Hisrich and Michael Peters:Robert Hisrich and Michael Peters:Robert Hisrich and Michael Peters: Entrepreneurship, Fourth Edition, Irwin Mc
Graw -Hill, Boston, 1998, p. 6 -10
Teoretskite fundamenti na pretpriemnitvoto
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 280/603
280 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
rizik (finansiski, psihi~ki i sl.) i dobiva pari~na satisfakcija i
nezavisnost; za Visper (1980) pretpriema~ot razli~no se definiravo ekonomijata (kako li~nost kojato gi kombinira faktorite naproizvodstvo, voveduva promeni i inovacii i sozdava nova vrednost),vo biznis - disciplinite (kako agresiven konkurent koj pronao|apatita za dobro koristewe na resursite, kreira rabota za sebe i zadrugi, vo psihologijata (kako li~nost tipi~no vodena od opredelenisili - potreba neto da se prezeme, da se eksperimentira, da seizvri). Spored Filion, najzna~ajni aktivnosti to gi prezemapretpriema~ot se: inovacijata, prepoznavaweto mo`nosti,
rizikot, akcijata, koristeweto na resursite i sozdavaweto
nova vrednost. O~igledno, iznesenive aktivnosti gi sretnuvame ikaj menaxerite, so toa to tipi~na pretpriemni~ka aktivnost voslu~ajov, e onaa to upatuva na toa to pretpriema~ot navistinago pravi, zna~i, prepoznavawe i razvivawe na pretpriemni~kimo`nosti.18 Profesorot Mark Keson, soo~uvaji se so brojniteli~ni karakteristiki i pretpriemni~ki aktivnosti to im sepripiuvaat na pretpriema~ite vo razli~ni definicii, se obiduva dapronajde edna najreprezentativna karakteristika na pretpriema~ot,neto to pretstavuva negova diferentia specica i to go izdvojuvapretpriema~ot od drugite ekonomski subjekti, a pretpriemnitvotood drugite faktori na proizvodstvo. Taa karakteristika toj ja prepoznavavodobroto prosuduvawe, promisluvawe, t.e. donesuvawe odluki vo uslovi
na nepotpolni informacii ( judgemental decision - making).
„... Pretpriema~ite se lu|e specijalizirani za primena na dobroprosuduvawe pri donesuvawe na ekonomski odluki ... Toa (dobrotoprosuduvawe - T. F.) gi eliminira brojnite pri~ini za pogrena alokacijana resursite, i gi reducira rizicite imanentni za golemite proekti.
18 Louis Jacues Filion Dening the entrepreneur, inLouis Jacues Filion Dening the entrepreneur, inLouis Jacues Filion Dening the entrepreneur, in World Encyclopedia of Entrepre-
neurship, Edited by Lo - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p.46 - 47o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p.46 - 47o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p.46 - 47
akad. Taki Fiti
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 281/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 281
Pretpriema~ite vospostavuvaat firmi preku koi go eksploatiraat
nivnoto superiorno prosuduvawe ...”
19
(Casson 2010, p. 3).
Vakvoto profilirawe na najreprezentativnata i najtipi~nafunkcija na pretpriema~ot (inaku taa e detaqno obrazlo`enavo vee citiraniot trud na Keson), spored nae mislewe, muovozmo`uva na avtorot da napravi zna~aen prodor vo elaboracijatana ona to pretpriema~ot de facto go pravi, da objasni zotopretpriemni~kata funkcija se vrzuva za mnogu razli~ni li~nosti, ane samo za sopstvenicite na mali biznisi, no i da go podobri naetorazbirawe za mestoto na pretpriemnitvoto kako poseben faktor naproizvodstvo, vo emata na ekonomskiot proces. Objasnuvaji nekoiObjasnuvaji nekoisutinski elementi na aktivnostite na pretpriema~ot vrzani zadobroto prosuduvawe i nosewe racionalni odluki, Keson piuva:
„Pretpriema~ot od visok rang, od umpeterski vid na primer,Pretpriema~ot od visok rang, od umpeterski vid na primer,
ima potreba od sintetizirawe na informaciite za novite invenciiso informaciite za trendovite na pobaruva~ka na proizvodi i zacenite na surovinite, za da utvrdi dali inovacijata e vrodi so plod.Ako pretpriema~ot ne gi poseduva tie informacii, toj mora da znaekade da gi dobie. Ako nekoi od informaciite se doverlivi, togatoj treba da gi dobie preku li~ni kontakti, namesto od javni izvori.Pretpriema~ite poradi toa, imaat potreba od kreirawe mre`i na
kontakti preku koi e gi soberat informaciite”. 20
Keson uka`uva deka pobaruva~kata za pretpriema~i eizvedena pobaruva~ka, kako to vpro~em toa e slu~aj so sekoj drug19 Marc Casson The economic theory od entrepreneurship: an overview, in Mark Cas-Marc Casson The economic theory od entrepreneurship: an overview, in Mark Cas-Marc Casson The economic theory od entrepreneurship: an overview, in Mark Cas-
son Entrepreneurship - Theory, Networks, History, Edward Elgar Publishing Limited, 2010, p.3.20 Marc Casson The economic theory od entrepreneurship: an overview, in Mark Cas-son Entrepreneurship - Theory, Networks, History, Edward Elgar Publishing Limited, 2010, p. 8
- 9.
Teoretskite fundamenti na pretpriemnitvoto
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 282/603
282 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
faktor na proizvodstvo - no, vo slu~ajot na pretpriemnitvoto,
taa ne zavisi tolku od pobaruva~ka za proizvodi koi se kreiraat sopomo na toj faktor, tuku povee od nestabilnosta, volatibilnosta,na taa pobaruva~ka - zatoa to ~esto stanuva zbor za kreirawe nasosema novi proizvodi i novi pazari. Vo princip, kolku e pogolemavolatibilnosta na pobaruva~kata, tolku e pogolema pobaruva~kataza pretpriema~i. Ponudata na pretpriema~i pak, e determinirana odbrojot na lu|eto so sposobnost za dobro promisluvawe i donesuvaweracionalni delovni odluki, to pak, od svoja strana, zavisi od li~nitekarakteristiki na pretpriema~ite (analiti~nost, sposobnost zasilna koncentracija), no i od edukacijata, rabotnoto iskustvo, stavotna optestvoto kon rizikot, kon uspehot i neuspehot, itn.21
Iako e teko da se vooptat, da se sintetiziraat na edno mestorazli~nite sutinski karakteristiki na pretpriemnitvoto, sporednaeto mislewe, tie se sveduvaat na slednovo: inovacija, rizik,
kombinacija, rekombinacija i supstitucija na faktorite na
proizvodstvo i naso~uvawe na resursite kon to~kite na nivnata
najproduktivna upotreba. 22
Za tretmanot na inovacijata, vo pretpriemnitvotoe karakteristi~no to taa ne e i ne se sfaa isklu~ivo kakotehnoloki fenomen, tuku mnogu povee i kako pazaren, socijalen,demografski, itn. fenomen, a ~esto i kako ednostavna dosetlivost- ovie karakteristiki pridonesuvaat za masovnosta na inovacijatavo pretpriemnitvoto, a na pretpriemnitvoto mu davaat osobena21 Marc Casson The economic theory od entrepreneurship: an overview, in Mark Cas-Marc Casson The economic theory od entrepreneurship: an overview, in Mark Cas-Marc Casson The economic theory od entrepreneurship: an overview, in Mark Cas-
son Entrepreneurship - Theory, Networks, History, Edward Elgar Publishing Limited, 2010, p. 3;14 - 16.
22 Vakvata klasifikacija na sutinskite karakteristiki napretpriemnitvoto za prvpat ja prezentiravme vo 1994 godina i taa, o~igledno idenes korespondira so ona to za ovaa problematika se potencira vo relevantnatasvetska literatura od oblasta. (Vidi: Taki Fiti i Verica Haxi Vasileva - Mar-kovska: Pretpriemnitvoto i pretpriemni~kiot menaxment, izd. Ekonomski
fakultet - Skopje, 1994, str.. 27 - 69.
akad. Taki Fiti
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 283/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 283
mo.23 Sekoja inovacija nosi novi predizvici i problemi, no i novi
mo`nosti. Pretpriema~ite se lu|e koi znaat da gi iskoristat novitemo`nosti, da gi valoriziraat vo nova vrednost. Uspenata inovacijapretstavuva osnova za diferencijacija na proizvodite i uslugite voodnos na konkurencijata, i taa nosi kompetativna prednost i visokprofit. Rizikot vo pretpriemnitvoto se tretira kako presmetanrizik, a ne kako rizik na kockar. Poznatoto pretpriemni~komoto veli deka „najgolem rizik e nito da ne se rizikuva”. Voponovata ekonomska literatura, se uka`uva na toa deka golem brojod aktivnostite na pretpriema~ot pokraj rizik, inkorporiraat ineizvesnost - fakt kojto mora da se ima predvid, bideji ute odvremeto na Frank Najt i Kejnz (1921) e poznato deka rizikot e netoto mo`e da se predvidi i presmeta, dodeka, koga e vo praaweneizvesnosta, ne postojat matemati~ki modeli so koi taa mo`e da sekvantificira i da se presmeta.24
Kombinacijata, rekombinacijata i supstitucijata na
faktorite na proizvodstvo e sutinska karakteristika napretpriemnitvoto, elaborirana ute od @an Batist Sej i taa mnogugovori za aktivnosta na pretpriema~ite naso~ena kon minimizacijana troocite na raboteweto, steknuvawe na konkurentni prednostii racionalnoto koristewe na retkite resursi. Sovremeniot tretmanna ovaa karakteristika vo sebe go inkorporira i poznatiot konceptna marketink - miksot (4P).
Naso~uvaweto na resursite kon to~kite na nivnata
23 Za ova poiroko kaj: Peter Drucker: Inovacije i preduzetnistvo - praksa i principi,
Privredni pregled - Beograd, 1991, str. 23 - 25; 69; David Birch: Job Creation in Amerika - How
our Smallest Companies Put the Most People to Work, New York, 1987, p 70 - 77. Ishak Adizes: Managing Corporate Lifecycles, Adizes Institute Publications, 2004, p. 3 - 1524 Brian Snowdon, Howard Vane and Peter Wynarczyk:Brian Snowdon, Howard Vane and Peter Wynarczyk: La pensée économique moderne,ée économique moderne,e économique moderne,économique moderne,conomique moderne,
Ediscience international, Paris, 1997, p. 407
Teoretskite fundamenti na pretpriemnitvoto
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 284/603
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 285/603
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 286/603
286 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
THEORETICAL FUNDAMENTALS OF ENTREPRENEURSHIP
Acad. Taki Fiti
Summary
The paper analysis the theoretical fundamentals of entrepreneurship
– starting with the “canonical” literature on entrepreneurship (Cantillon,
Say, Schumpeter), and concluding with the treatment of entrepreneurship in
the contemporary literature relevant for the eld. The author points out to the
arguments of Baumol and Casson on the marginalization of entrepreneurship as
a separate production factor in the mainstream of the modern economics. The
paper also elaborates on the issue of what economic agents the entrepreneurial
function has been attached to (from liberal capitalism up to the present day). The
author works out a synthesis between the most important personal characteristics
of entrepreneurs and their inherent functions, by integrating the two approaches.
According to the author, the most important characteristics (differencia specica)
of an entrepreneur and entrepreneurship are: innovation; ris; performing
combination, recombination and mutual substitution of the production factors;
and allocating the productive factors to their most productive uses. The author
points out that the Keynes’ emphasis on judgmental decision-making, as the most
representative characteristics of the entrepreneur, can help in building an improved
theory of entrepreneurship and entrepreneur, and in better understanding the role
of the entrepreneur in the economic process and the determinants of the demand
and supply of individuals with entrepreneurial capabilities.
Key words: entrepreneurship, entrepreneur, innovation, new opportunities, risk,
uncertainty, combination of production factors, resource reallocation, judgmental
decision-making.
akad. Taki Fiti
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 287/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 287
ZDRAVSTVENIOT SISTEM NA KRALSTVOTO DANSKA
D-r Risto Hristov
Apstrakt
Skandinavskite zemji (Norveka, [vedska, Finska, Danska)(Norveka, [vedska, Finska, Danska)
stanaa primer za ekonomski razvieni zemji, so sporedbeno mnogu
podobri finansiski bilansi od drugite evropski i vonevropski
zemji, so zdravi ekonomski i socijalni institucii i so najniski
stapki na nevrabotenost. Nivniot socijalen model e optestveno
najpraveden i najposakuvan. Poseben interes predizvikuva
zdravstveniot model na Danska. Vo ovoj kratok prilog napraven e
napor da se sogledaat najzna~ajnite karakteristiki i prednosti na
zdravstveniot sistem na Danska, no i poka`anite slabosti i napori
za reformirawe i za podobruvawe na negovite performansi. Posebnovnimanie e posveteno na obemnata reforma na sistemot od 2007
godina, koga bea prezemeni mnogu iroki zafati za otstranuvawe
na postojnite slabosti i za podobruvawe i unapreduvawe na
efikasnosta na sistemot so za~uvuvawe na negovite vee vgradeni
temelni vrednosti.
Klu~ni zborovi: javno zdravstvo, privatno zdravstvo,preventivna zdravstvena zatita, zdravstvena tehnolohija,
zdravstven informaciski sistem
Voved
Danska e mala zemja so povrina od 43.094 kvadratni kilometri
i so naselenie od 5,4 milioni `iteli, to zna~i deka i spored
God. ekon. fak. t. 46 s. 287 - 304 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 288/603
288 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
povrinata i spored naselenieto e dvapati pogolema od R. Makedonija.
Taa e ustavna monarhija i parlamentarna demokratija, so kralica kakooficijalen ef na dr`avata, no vistinskata vlast e koncentrirana vo
vladata na ~ie ~elo stoi premierot, a isto taka i vo parlamentot kako
zakonodavno telo. Iako e ~lenka na EU, oficijalna pari~na edinica e
danskata kruna. Danska e silno socijalno orientirana i organizirana,
kako i drugite skandinavski zemji. Pokraj zadol`itelnoto i besplatno
osnovno obrazovanie, dr`avata im obezbeduva na srednokolcite,
studentite, specijalizantite, magistrantite i doktorantite golemipogodnosti preku direktna pari~na pomo, besplatna zdravstvena
zatita, osloboduvawe od plaawe na prticipacija za koluvawe i
sl. Danokot na dodadena vrednost (so stapka od 25%) e osnoven izvor
na dr`avnite prihodi i e me|u najvisokite vo svetot. Mnogu visok
e i danokot na dobivka, koj vo nekoi slu~ai dostignuva do 60%. 1 No
zatoa pak, gra|anite na Danska vakvite visoki zafaawa gi dobivaat
nazad vo vid na opti javni dobra: celosna besplatna i kvalitetnazdravstvena zatita, besplatno obrazovanie, socijalna poddrka
pri nevrabotenost, bolest i invalidnost, starosni penzii, stanbeni
subvencii, reavawe na site vitalni infrastrukturni problemi,
izdvojuvawa za zatita na `ivotnata sredina i sl.
1. Javnoto zdravstvo
Vo zdravstveniot sistem na Danska dominira javniot sektor.
Razvienata lokalna samouprava koja se sostoi od pet regioni i
devedeset i osum optini, doa|a do izraz i vo vodeweto na zdravstvenata
politika i vo prakti~noto funkcionirawe na zdravstvenata zatita.
1 Torben M. Andersen, Bengt Holmstrom, Seppo Honkapohja,Sixsten Korkman, HansTson Soderstrom, Johana Vartiainen: The Nordic Model. Embracing globalization and sharing risks,
“Printed in Yliopistopaino”, Helsinki, 2007, str. 13-15.
d-r Risto Hristov
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 289/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 289
Zdravstveniot sistem e svoevidna kombinacija od aktivnosta na
dr`avnite zdravstveni institucii i na zdravstvenite ustanovi naregionite i optinite. Dr`avnite organi se odgovorni za optata
pravna ramka na zdravstvenata zatita i za koordinacija, nadgleduvawe
i kontrola na regionalnite i na optinskite zdravstveni ustanovi.
Postojat dr`avni, regionalni i optinski zdravstveni ustanovi.
Poveeto zdravstveni ustanovi se vo dr`avna sopstvenost. Pette
regioni se odgovorni za obezbeduvawe na primarnite i na sekundarnite
zdravstveni uslugi. Vo poslednite nekolku godini, optinite dobijapovee odgovornost za rehabilitacija, prevencija na bolestite,
promocija na zdravjeto, nega i lekuvawe na starite lica i na licata
so invaliditet, alkoholizam i upotreba na drogi, odr`uvaweto na
domovite za starite i iznemoteni lica, kunite medicinski sestri,
patrona`nata dejnost, optinskite stomatolozi i zdravstvenata
zatita na decata i na u~ilinata mladina. Zdravstvenite uslugi se
dostapni za site gra|ani so postojano mesto na `iveewe vo Danska.2
Javnoto zdravstvo se finansira od danokot na dohod i danokot
na imot. Dano~nite prihodi se distribuiraat do okruzite i
optinite preku t.n. blok-grantovi. Grantovite se opredeluvaat
vrz osnova na izrazenite potrebi na regionite i optinite i se
utvrduvat so slo`eni administrativni proceduri i strogo utvrdeni
kriteriumi. Regionite se slobodni vo prezemaweto na inicijativi i
aktivnosti za izgradba na bolnici i na drugi zdravstveni ustanovi.Opredeleni trooci podnesuvaat i osigurenicite vo javnoto
zdravstvo. Tie nadomestuvaat za cenata na nekoi od lekovite, za
vitamini, stomatoloki uslugi, fizioterapevtski uslugi i za ute
mnogu drugi potrebi, uslugi i sredstva. Osigurenicite plaaat samo
2 Social and health-care policy for the elderly in Denmark. Global Action on Ageing. Alterna-Social and health-care policy for the elderly in Denmark. Global Action on Ageing. Alterna-tive therapy in Europe. Copenhagen. (http://www.globalaging.org/ elderrights/world/densocialhealth-
care.htm)
Zdravstveniot sistem na kralstvoto Danska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 290/603
290 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
del od troocite. Penzioniranite lica so niski primawa mo`at da
se obratat do svojata optina za pari~na pomo. Delumen pari~ennadomestok za pokrivawe na troocite za lekovi i za redica drugi
zdravstveni potrebi, mo`at da dobijat i pacientite so mnogu niski
primawa. Sekoj slu~aj posebno se razgleduva. Za skapite lekovi se
baraat alternativni reenija. Od farmacevtskata industrija se
bara da gi puti vo promet najeftinite ili najblisku do najeftinite
lekovi.3
2. Privatnoto zdravstvo
Zdravstveniot sistem i zdravstvenite uslugi na Danska
se zbogateni i so postoeweto i funkcioniraweto na privatni
zdravstveni ustanovi. Uslugite vo privatnite bolnici se prili~no
skapi. Privatnoto zdravstvo vo poslednite godini bee pri~ina
za zna~itelno rairuvawe na sistemot na dobrovolno zdravstvenoosiguruvawe (DZO). Vo 2002 godina, troocite za DZO osiguruvawe
iznesuvale 17% od vkupnite zdravstveni trooci.4 DZO im
ovozmo`uva na osigurenicite da go zgolemat svojot izbor i pristap
do sakanata zdravstvena ustanova i baranata usluga, pod najpovolni
uslovi i bez kakvo bilo vreme na ~ekawe. Ovoj vid na zdravstveno
osiguruvawe go nudat i go obezbeduvaat glavno privatnite zdravstveni
ustanovi vo zemjata i takvite vo stranstvo. Zgolemenite barawaza DZO se pottiknati i od faktot to kompaniite imaat polza od
dano~nite olesnuvawa pri kupuvaweto na ovoj vid osiguruvawe za
svoite vraboteni.5 Poslednite godini pobaruva~kata za ovoj vid3 Danish Association of the Pharmaceutical Industry. Health as a part of modern humanDanish Association of the Pharmaceutical Industry. Health as a part of modern humanresource programme. Copenhagen, 2005. (http://www.lifdk.dk/sw10476.asp, accessed 14 june 2007).
4 Martin Strandberg-Larsen, Mikkel Bernt Nielsen, Signild Vallgårda, Allan Krasnik, Karsten Vang-artin Strandberg-Larsen, Mikkel Bernt Nielsen, Signild Vallgårda, Allan Krasnik, Karsten Vang-bæk, Elias Mossialos (editor): Health systems in transition Denmark, Kopenhagen, 2007, str. 65.
5 Ibidem, str. 64.
d-r Risto Hristov
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 291/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 291
na zdravstveni uslugi e zgolemena i zaradi javnata debata vo koja
so kriti~ki tonovi bee napadnato javnoto zdravstvo za koe beaizneseni mislewa deka ne go obezbeduva potrebniot kvalitet i deka
e premnogu dolgo vremeto na ~ekawe.6
3. Principot na ednakvost
Principot na solidarnost e mnogu va`na vrednosna komponenta
na danskiot zdravstven sistem. Pristapot do zdravstvenite uslugi,
kako to se dijagnostikata i lekuvaweto, se besplatni za site
gra|ani, osven za opredeleni uslugi, kako to se stoмаtolokata
zatita, fizikalnata terapija i opredeleni vidovi lekovi za
koi osigurenicite samite celosno gi pokrivaat troocite ili
delumno participiraat. Izborot na zdravstvenata ustanova vo koja
osigurenikot pretpo~ita da ja dobie baranata zdravstvena usluga e
sloboden, no samo pod uslov izbranata ustanova da e vo mo`nost da goprifati pobaruva~ot na zdravstvenata usluga.7
Istra`uvawata poka`uvaat visoko nivo na zadovolstvo na
6 Ibid.
7 Ministry of the Interior and Health: Beteer health for children and the young ones. NationalMinistry of the Interior and Health: Beteer health for children and the young ones. NationalIT strategy for the helth care sector 2003-2007. (http://www.sst.dk/upload/informatik_org._sundheds-data/sundhedsstatistik/registre/patientinfo/fritvalg_jan_2007) Po istekot na vremeto za ~ekawe, zdravstvenata ustanova koja ne e vo sostojba da goPo istekot na vremeto za ~ekawe, zdravstvenata ustanova koja ne e vo sostojba da go
prifati pacientot, dol`na e navremeno da mu ponudi soodvetno alternativno reenie. Pa-cientite se registriraat preku svoite opti mati~ni lekari, specijaliziranite “kancel-arii na pacientite” i veb-sajtovite vospostveni od Nacionalnoto biro za zdravstvo, re-gionalnite zdravstveni soveti i Ministerstvoto za zdravstvo. Poedincite, koi od kojabilo pri~ina se nezadovolni od tretmanot na zdravstveniot personal ili od uslovite vozdravstvenata ustanova, imaat pravo na `alba do Odborot za `albi, kojto e javen organso iroki i neprikosnoveni ovlastuvawa. Sistemot na `albi funkcionira. @albite nezavruvaat samo na „formalna kritika na poedinci ili na grupa zdravstveni rabotnici”,tuku vo mnogu slu~ai se pokrenuvaat postapki za krivi~na odgovornost, pri to pacientiteneretko „dobivaat nadomestok za zdravstvena zatita vo vrska so tetata od lekuvaweto”. (Patients’ Complaints Board (2003). Decisions and practice, annual report 2003. Copenhagen. (http://pa-
tientklagenaevnet.dk/public/dokumenter/prak_03)
Zdravstveniot sistem na kralstvoto Danska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 292/603
292 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
gra|anite od zdravstvenite uslugi. Postoi stroga kontrola na
troocite i postojana gri`a za unapreduvawe na rakovodeweto iupravuvaweto, iako i zdravstveniot sistem na Danska, kako i na drugite
skandinavski i evropski zemji, se soo~uva so mnogu predizvici, me|u
koi najva`ni se onie vo vrska so obezbeduvaweto na ednakov pristap
za site gra|ani do zdravstvenite uslugi, obezbeduvawe na kvalitetni
zdravstveni uslugi, postojana i efikasna kontrola i odr`uvawe
na nisko nivo na zdravstvenite trooci. Iako zdravstveniot
sistem e zasnovan na principite na ednakvost, koi podrazbiraatsloboden pristap i ramnopravnost za site do zdravstvenite uslugi,
vo praktikata, nekoi grupi kako to se bezdomnicite, mentalno
hendikepiranite, imigrantite so nereguliran status za prestoj,
celosno socijalno propadnatite (alkoholi~ari, nasilnici i dr.),
s# ute ne gi u`ivaat zdravstvenite uslugi na ednakov na~in kako
pripadnicite na drugite socijalni grupi.8 Isto taka i visokite
individualni trooci za stomatoloka zatita na vozrasnite s#povee go proiruva jazot na socijalnite neednakvosti vo polzuvaweto
na ovoj vid uslugi. Istite posledici gi predizvikuva i voveduvaweto
na privatna praktika za nekoi vidovi medicinski uslugi. Zabele`no
e deka medicinskite stru~ni lica projavuvaat opredeleni predrasudi
kon nekoi geografski i socijalni sredini. Tie svoite stru~ni uslugi
im gi nudat glavno na zainteresiranite vo imotnite gradski sredini
i na takvite so povisoki stepeni na obrazovanie i so postabilnovrabotuvawe.9
Najnovite istra`uvawa poka`uvaat deka vo posledno vreme
se pojavuvaat novi zna~itelni razliki vo neednakviot pristap do
8 Ministry of Health: The governmental program for public health 1999–2008. Copenhagen.(http://www.im.dk/publikationer/pdf/folkesundhed/folkesundhed)
9 Martin Strandberg-Larsen, Mikkel Bernt Nielsen, Signild Vallgårda, Allan Krasnik, Karsten Vang-artin Strandberg-Larsen, Mikkel Bernt Nielsen, Signild Vallgårda, Allan Krasnik, Karsten Vang-
bæk, Elias Mossialos (editor): Health systems in transition Denmark, Kopenhagen, 2007, str. 11-12.
d-r Risto Hristov
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 293/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 293
zdravstvenite uslugi pome|u razli~nite socijalni grupi. Razlikite
ne se temelat na pravno-normativnite ograni~uvawa koi se ednakviza site, osven kaj nekoi posebni uslugi, kako to se stomatolokite
uslugi za koi se naplatuva visoka participacija, tuku proizleguvaat od
razlikite vo socijalnite uslovi za ivot, koi naedno go opredeluvaat i
razli~niot odnos na poedincite i grupite kon ponudenite zdravstveni
uslugi. Do osumdesettite godini na minatiot vek postoee opta
politi~ka soglasnost deka besplatna zdravstvena zatita treba
da u`iva seto naselenie, nezavisno od mestoto na `iveewe i naimotnata sostojba. Problemite vo vrska so zdravstvenata politika
i zatita bea razgleduvani isklu~ivo na tehni~ko nivo. Potoa
nastanaa raziduvawa pome|u razli~nite politi~ki partii vo pogled
na natamonite patita vo vodeweto na zdravstvenata politika i na
nejzinite konkretni merki. Zapo~na procesot na decentralizacija
na zdravstvenata politika. Odgovornosta vo najgolema mera e
prefrlena na okruzite, vo sporedba so poraneniot period kogacelata odgovornost pa|ae na tovar na dr`avata.10
4. Planirawe
Planiraweto e sostaven del na danskiot zdravstven sistem
i pretstavuva izraz na decentraliziranata priroda na sistemot.
Dr`avnite zdravstveni organi gi obezbeduvaat najoptite proektni10 Po primerot na javnata uprava, za koja vo Danska svoevremeno bee povedena irokaoptestvena rasprava za toa dali e bide poefikasna dokolku celosno ili delumno se priva-tizira, po to bee postignata opta soglasnost deka e naivno da se misli deka privati-zacijata samata po sebe e dovede do podignuvawe na nivoto na efikasnost, pri to mnogugolema e opasnosta od zasiluvawe na korupcijata, i za zdravsteniot sistem i zdravstvenatapolitika bee postignata opta soglasnost deka mnogu krupni slabosti i deformacii mo`eda predizvika ne samo procesot na privatizacija na zdravstvenite ustanovi, tuku isto takai decentralizacijata na zdravstveniot sistem i na obezbeduvaweto na zdravstvenite uslugi.(Martin Strandberg-Larsen, Mikkel Bernt Nielsen, Signild Vallgårda, Allan Krasnik, Karsten Vang-artin Strandberg-Larsen, Mikkel Bernt Nielsen, Signild Vallgårda, Allan Krasnik, Karsten Vang-
bæk, Elias Mossialos (editor): Health systems in transition Denmark, Kopenhagen, 2007, str. 64.
Zdravstveniot sistem na kralstvoto Danska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 294/603
294 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
ramki. Regionite i optinite, kako neposredni davateli na uslugite,
gi planiraat razvojnite potrebi i gi donesuvaat odlukite zasnabduvawe na najrazli~nite zdravstveni ustanovi, no ne bez u~estvo i
so soglasnost na dr`avnite zdravstveni organi. Decentraliziranata
struktura bara vnimatelna koordinacija pome|u optinite,
regionite i dr`avata. Koordinacijata mnogu ~esto podrazbira
odr`uvawe na „sostanoci, seminari, sovetuvawa i treninzi”, koi se
fokusirani na specifi~nite i naj~uvstvitelnite aktuelni temi i
problemi. Izgotvenite planovi potoa se predavaat na Nacionalniotodbor za zdravstvo.11
Poslednite strukturni reformi so koi bea prekroeni
geografskite i administrativnite granici na zdravstveniot sistem,
isfrlija na povrina novi krupni slabosti: administrativno-
birokratsko formalizirawe na planovite, odlukite i predlozite,
rascepkanost i labava koordinacija pome|u optinite i regionite,
favorizirawe na posebnite potrebi na oddelnite optini i regioni,razvodnuvawe na odgovornosta za nesoodvetno obezbedenata zdravstvena
zatita i sl. Pradi toa zakonot nabrgu bee revidiran. Novoosnovanite
regionalni konsultativni komiteti, koi bea ovlasteni za reavawe na
sporovite i so stru~ni soveti ja koordiniraa rabotata na optinskite
i na regionalnite zdravstveni organi, mnogu pomognaa za podignuvawe i
unapreduvawe na sistemot na koordinacija, za usoglasuvawe na potrebite
i interesite na razli~nite nivoa i za unapreduvawe na zdravstvenatapolitika i na zdravstveniot sistem na Danska.
No nezadovolstvata koi doa|aat od strana na zdravstvenite
organi na lokalnata samouprava i natamu se prisutni. So finansiskite
sredstva raspolagaat vrhovnite dr`avni organi. Tie gi opredeluvaat i
11 MartinStrandberg-Larsen, Mikkel Bernt Nielsen, Signild Vallgårda, Allan Krasnik, Karsten Vang-artin Strandberg-Larsen, Mikkel Bernt Nielsen, Signild Vallgårda, Allan Krasnik, Karsten Vang-bæk, Elias Mossialos (editor): Health systems in transition Denmark, Kopenhagen, 2007, str. 64.
d-r Risto Hristov
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 295/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 295
zdravstvenite prioriteti i gi raspredeluvaat sredstvata. Lokalnata
samuprava, a vo toj red i lokalnite zdravstveni organi, „~esto goizrazuvaat svoeto nezadovolstvo so ovaa praktika, tvrdeji deka taa e
vo sprotivnost so fundamentalnite principi na decentraliziranata
zdravstvena zatita vo Danska”.12
5. Nekoi od pozna~ajnite slabosti
Prvite puknatini na decentralizacijata se poka`aa mnogu brzo
po nejzinoto voveduvawe vo 2007 godina. Vo regionite i optinite,
osobeno vo poperifernite, gra|anite nemaa ednakov pristap do
zdravstvenata zatita. Nastanaa razliki vo vremeto na ~ekawe za
baranite medicinski uslugi, posebno za potekite zabluvawa koi
baraat brza intervencija i lekuvawe povrzano so golemi izdatoci.
Regionalnite, optinskite i podra~nite medicinski centri
nemaa ednakov pristap do medicinskata tehnologija. Odgovornostaza zdravstvenata zatita vo najgolem del padna vrz regionite i
optinite. Akcentot bee staven na kvalitetot i efikasnosta.
Pobaruva~ite na zdravstveni uslugi dobija pravo na sloboden izbor
na zdravstvenite ustanovi. Kvalitetot na ponudenite zdravstveni
uslugi stana osnoven ekonomski motiv za zdravstvenite ustanovi
i za vrabotenite vo zdravstveniot sektor. Pacientite se zdobija so
mo`nosta da pobaraat tretman vo druga zdravstvena ustanova, dokolkupo eden mesec ~ekawe ne ja dobijat soodvetnata medicinska usluga,
vklu~uvaji ja i mo`nosta za privatno lekuvawe vo nekoja druga zemja.
Sporedbenite prou~uvawa poka`uvaat deka vo pogled na nekoi
dijagnosti~ki i kurativni uslugi, danskiot zdravstven sistem ne e
na potrebnoto nivo. Stapkata na smrtni slu~ai kaj zabolenite od
12 MartinStrandberg-Larsen, MikkelBernt Nielsen, Signild Vallgårda, Allan Krasnik, Karsten Vang-artin Strandberg-Larsen, Mikkel Bernt Nielsen, Signild Vallgårda, Allan Krasnik, Karsten Vang-
bæk, Elias Mossialos (editor): Health systems in transition Denmark, Kopenhagen, 2007, str. 65.
Zdravstveniot sistem na kralstvoto Danska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 296/603
296 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
rak na belite drobovi i od tumor na jajnicite e poglema otkolku vo
nekoi drugi zemji. Konstatirano e deka pri~inite se vo nedostigotna medicinski personal (lekari i sestri), stru~na oprema, nedovolna
stru~nost na vrabotenite, no i vo nekoi strukturni problemi na
samiot zdravstven sistem, kako to se nagraduvaweto, mo`nostite za
specijalizacija i stru~no usovruvawe na medicinskiot personal,
otsustvo na koordinacija vo rabotata, nedovolno i neefikasno koristewe
na raspolo`liviot kadar i na prostorot, osobeno vo perifernite
oblasti i sl. Tekovnite strukturni reformi nastojuvaat da im obezbedatpogolem pottik na optinite akcentot da go stavat na prevencijata, na
promocijata na zdravjeto i na rehabilitacijata nadvor od bolnicite.13
Naporite da se namalat optite trooci za lekuvawe, vklu~itelno
i za lekovi, ne dadoa povidlivi rezultati. Opredeleni rezulati
se postignati vo naporite za zamena na bolni~koto so ambulantno
lekuvawe. Upravuvaweto so ekonomskite procesi, koe vkl~uva procenka
na odgovornosta na site nivoa, se obezbeduva preku hierarhiska kontrolavo ramkite na politi~ko-administrativnata struktura na nacionalno,
regionalno i optinsko nivo.
6. Sistemot na prevencija
Zdravstvenata politika na Danska ne se ograni~uva samo na
prezemawe na merki za podignuvawe na nivoto na efikasnost volekuvaweto, tuku i na prezemawe na iroki preventivni merki
za promeni vo `ivotniot stil na naselenieto, spre~uvawe na
profesionalnite zaboluvawa, otkrivawe na deformaciite i na
simptomite vo najranite stadiumi i sl. Ministerstvoto za zdravstvo
13 Martin Strandberg-Larsen, Mikkel Bernt Nielsen, Signild Vallgårda, Allan Krasnik, Karstenartin Strandberg-Larsen, Mikkel Bernt Nielsen, Signild Vallgårda, Allan Krasnik, KarstenVangbæk, Elias Mossialos (editor): Health systems in transition Denmark, Kopenhagen, 2007, str.
12.
d-r Risto Hristov
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 297/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 297
na Danska vo edno istra`uvawe od 1998 godina utvrdilo deka se
zgolemil procentot na licata koi stradaat od edna ili poveedolgogodini bolesti i tegobi. Naj~esti dolgogodini bolesti
se deformitetite na ‘rbetot, bolestite na dinite organi i
patita, kardiovaskularnite bolesti i emocionalnite rastrojstva.
Temelnite medicinski istra`uvawa, potkrepeni so statisti~ki i
izdr`ani medicinski naodi i rezultati, poka`uvaat deka pueweto
i preteranata upotreba na alkohol se mnogu va`ni pri~initeli na
zgolemeniot broj na zaboluvawa i za porast na stapkata na smrtnost.14
Posebno zagri`uva~ki e faktot to vo Danska „`enite se so najvisok
procent na sekojdnevni pua~i vo EU” i to konsumiraweto na
alkohol e mnogu rasprostraneto me|u mladinata, pa duri i me|u decata
so edvaj napolneti ~etirinaeset godini.15
Poradi toa zdravstveniot sistem vo Danska silno e orientiran
kon poznatata premisa deka sekoga e „podobro da se spre~uva
– otkolku da se lekuva”. Silno razvienata mre`a na zdravstvenii drugi optestveni institucii, postojano, uporno i dosledno
raboti na preventivnite aktivnosti za za~uvuvawe na zdravjeto na
naselenieto.16 Nadle`nite inspekcii redovno vrat nadgleduvawe
na bezbednosta i uslovite na rabotnite mesta, na isrhanata i
smestuvaweto na vrabotenite za da se spre~at rizicite po zdravjeto,
nepo`elnite infekcii, zaboluvawata i bolestite. Se izdvojuvaat
zna~ajni sredstva so koi preku elektronskite i pe~atenite mediumi
14 Ministry of Education: Intake on education programs 2005. Copenhagen. (http://www.optagelse.dk); Ministry of Education, 2005b. Copenhagen (www.uvm.dk).
15 Palliative efforts in counties and municipalities. A working group report. Copenhagen.Palliative efforts in counties and municipalities. A working group report. Copenhagen.(http://www.sum.dk/publikationer/palliativ/index.htm)
16 Ministry of Health. The governmental program for public health 1999–2008. Copenhagen.inistry of Health. The governmental program for public health 1999–2008. Copenhagen.(http://www.im.dk/publikationer/pdf/folkesundhed/folkesundhed.). ministry of health:2000. social in-equality in health. differences in health, lifestyle and use of health services. (http://www.im.dk/publika-
tioner/soc_ulighed/kap3.htm/
Zdravstveniot sistem na kralstvoto Danska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 298/603
298 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
iroko se educira naselenieto za toa deka nezdraviot `ivoten stil
e mnogu va`na pri~ina za preranata smrt, se vodi uporna i postojanapropaganda protiv pueweto i konsumiraweto na alkohol, protiv
preteranoto konsumirawe na masti i nedostatokot na fizi~ki
aktivnosti, za za~uvuvawe na `ivotnata i rabotnata sredina, itn.17
(str. 96).
7. Zdravstveniot informaciski sistem
Efikasnosta na danskiot model na zdravstvena zatita vo
golema mera proizleguva i od isklu~itelno va`noto mesto koe
ja ima zdravstveniot informaciski sistem. Nacionalniot odbor
za zdravstvo raspolaga so edinstven i celosen register so site
informacii vo vrska so zdravstvoto. Site bolnici, ambulanti i
zdravstveni ustanovi raspolagaat so svoi posebni registri i so site
informacii od podra~jeto na svojata dejnost, a site ovie informacii17 Ministry of the Interior and Health. Better health for children and the young ones. Copen-Ministry of the Interior and Health. Better health for children and the young ones. Copen-hagen. (http://im.dk/publikationer/strukturkom_bind_III/index.html, accessed 12 June 2007).Ministryof the Interior and Health.The health care sector in figures, 2002/2003, Copenhagen, How do you gethelp in case of illness? (http://im.dk).
Vo danskiot sistem na zdravstvena zatita zna~ajno mesto & pripa|a na alterna-tivnata (komplementarnata) medicina. Postoi poseben Zakon za alternativna medicina,kako to se razli~nite vidovi na terapii, osteopatijata, homeopatijata, akupunkturata,lekuvaweto so rastitelni lekovi i sl. Sekoj oblik na praktikuvawe na ovoj vid medicinamora da bide vo ramkite na propianiot zakon. Evidentirani se site lica koi praktikuvaat
alternativna medicina. Proizvodite na alternativnata medicina se registrirani. Leko-vite se putaat vo promet samo so odobrenie na Agencijata za lekovi, koja istovremenogi propiuva standardite za proizvodstvo, bezbednosta i efikasnosta na proizvodite. Nepostojat specijalizirani bolnici za alternativna medicina, no postoi Istra`uva~ki cen-tar za alternativna medicina, osnovan vo 2000 godina. Od Centarot se o~ekuva „da prodol`ida gi istra`uva komplementarnite i alternativnite terapii i rastitelni lekovi, kako bise podignalo znaeweto za tie terapii i nivnoto dejstvo i da se vklu~i vo dijalog so zdravst-venite uslugi, so komplementarnite algernativni terapevti i so zdravstvenata zatitana potrouva~ite”. (Martin Strandberg-Larsen, Mikkel Bernt Nielsen, Signild Vallgårda, AllanMartin Strandberg-Larsen, Mikkel Bernt Nielsen, Signild Vallgårda, AllanKrasnik, Karsten Vrangbæk, Elias Mossialos (editor): Health Systems in Transition. Denmark, 2007,str.17; National Institute of Public Health.- The most frequently used type of alternative therapy.
(http://niph.dk, accessed 12 June 2007).
d-r Risto Hristov
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 299/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 299
se koncentirani pri Nacionalniot odbor za zdravstvo. Vakvite
informacii im ovozmo`uvaat na istra`uva~ite, no i na odgovornitevo soodvetnite organi na odlu~uvawe, uspeno da gi analiziraat
beskrajno slo`enite zdravstveni problemi povrzani so celokupnata
populacija na zemjata, no i na oddelnite grupi od naselenieto.18
Informaciite i od mnogute drugi i razli~ni registri se slevaat vo
edinstveniot informaciski sistem i se povrzuvaat so podatocite za
optite i posebnite optestveni, politi~ki, ekonomsko-socijalni,
kulturni i drugi uslovi za `ivot na poedincite i grupite. Kolkumnogu se vodi smetka za registrirawe na site lica, pojavi, prezemeni
tretmani, slu~ai, izvreni uslugi i sekakvi drugi zdravstveni
zafati, mo`e da se vidi od podatocite koi poka`uvaat deka nito ne
smee da bide neregistrirano i sî mora da bide vneseno vo evidencija:
se registriraat pacientite, posebnite vidovi bolesti, nesreite
na rabotno mesto, na~inite na poroduvawe, uslugite na lekarite od
opta praktika, na specijalistite, stomatolozite, fizioterapevtite,psiholozite, smrtnite slu~ai i s# to bi mo`elo da bide od polza
pri prou~uvaweto na zaboluvawata i bolestite, uka`uvaweto na
medicinskite uslugi i vodeweto na zdravstvenata politika.
Mnogu zna~ajno mesto vo sitemot na zdravstvenata zatita &
pripa|a na Agencijata za lekovi. Taa e odgovorna za zakonodavstvoto
vo vrska so lekovite i medicinskite sredstva, ja odobruva upotrebata
na novite lekovi, gi nadgleduva klini~kite ispituvawa, odlu~uvakoi lekovi treba da bidat subvencionirani, izdava licenci na
pretprijatijata koi gi proizveduvaat i distribuiraat lekovite,
odlu~uva za subvencioniraweto na lekarstvata i medikamentite
kaj koi, vrz osnova na dobrodefiniranite indikacii, se potvrdeni
18 National Board of Health. Copenhagen. (http://www.sst.dk/ Informatik_og_sund-National Board of Health. Copenhagen. (http://www.sst.dk/ Informatik_og_sund-hedsdata/ Registre_org_sundhedsstatistik/ Beskrivelse_af_registre/Landspatientregister.
2005).
Zdravstveniot sistem na kralstvoto Danska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 300/603
300 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
terapiskite efekti i dr.19
8. Procenka na zdravstvenata tehnologija
Pou~eni od iskustvoto deka donesuvaweto na odlukite samo
i isklu~ivo na najvisoko nivo na dr`avnite zdravstveni organi,
sekoga ja nosi opasnosta od zloupotrebi i korupcija, nacionalnata
strategija za procenka na zdravstvenata tehnologija (HTA - health
technology assessment) vo Danska se izgotvuva i donesuva vrz osnova
na irokozasnovana i sistematski organizirana rasprava, so dobro
dokumentirani informacii na site nivoa na zdravstvenite slu`bi i za
nivnite realni potrebi od obezbeduvawe so zdravstvena tehnologija.
Administrativnite odluki za pribavuvawe na zdravstvenata
tehnologija se donesuvaat vo sorabotka so istra`uva~kite soveti,
zdravstvenite vlasti i profesionalnite organizacii.20
Vo proletta 2001 godina Institutot za procenka nazdravstvenata tehnologija i Centarot za evaluacija na bolnicite
se spoija vo edinstven Centar za evaluacija i procenka na
zdravstvenata tehnologija. Centarot ima sovetodavna uloga, broi
23 ~lena i e sostaven od pretstavnici od zdravstvoto, politi~kite
organi, administracijata i industrijata. Centarot sorabotuva so
zdravstvenite organi na regionalno nivo, vri evidencija na javnite
zdravstveni uslugi, ja procenuva vrednosta na postojnata i na novatazdravstvena tehnologija, na farmacevtskite proizvodi, gi razgleduva
predlo`enite metodi za rehabilitacija, lekuvawe, prevencija i sl.
19 Danish Medicines Agency. New rules on reimbursement for medicinal prod-Danish Medicines Agency. New rules on reimbursement for medicinal prod-ucts. Copenhagen. (http://www.laegemiddelstyrelsen.dk/publikationer/netpub/uk/reports/medicintilskudsfolder_uk1/html/chapter01.htm).20 Danish Centre for Health Technology assessment. Purpose, Vision & StrategicDanish Centre for Health Technology assessment. Purpose, Vision & StrategicPlan. Copenhagen.(http://www.sst.dk/planlaegning_og_behandling/medicinsk_teknologi-
vurdering/dk 2005).
d-r Risto Hristov
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 301/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 301
Zaklu~ok
Danska e zemja so mnogu dolga dra`avno-pravna tradicija i
istorija. Cvrsto postavenite, izgradeni i nezavisni optestveni
institucii, nezavisno od povremenite promeni na politi~kite opcii
na vlast, & ovozmo`uvaat na Danska so mnogu vnimanie, postepeno,
pretpazlivo i so temelno sogleduvawe na site vozmo`ni alternativni
reenija i posledici, da gi prezema neophodnite ~ekori i merki na
nu`nite optestveni promeni. So merkite na monetarnata politika,a posebno so mnogu rigoroznite merki na fiskalnata politika,
Danska uspea da prerasne vo optestvo koe vo mnogu golema mera na
kolektiven na~in se spravuva so socijalnite rizici od najrazli~en
vid, posebno so onie koi stanaa sekojdnevna pojava na denenoto
sovremeno optestvo.
So mnogu pretpazlivost Danska pristapuva i koga se vo
praawe promenite vo zdravstveniot sistem. Poslednite promeni vozdravstvenata politika bea napraveni za da se pottikne ekonomskata
motiviranost i da se zasili odgovornosta na lokalnite (regionalnite
i optinskite) zdravstveni ustanovi, iako zdravstveniot sistem i
zdravstvenata poltika, zemeni vo nivnata celost, i natamu ostanaa
silno centralizirani. Dancite ne se podgotveni lesno da gi rtvuvaat
mnogu teko steknatite temelni vrednosti na svojot optestven sistem
koi so decenii i vekovi uporno, strplivo i dosledno gi izgraduvaat,pa ne sakaat da se otka`at nitu od pridobivkite na zdravstveniot
socijalen sistem koj im obezbeduva celosna ramnopravnost, pristap
i ednakvost vo polzuvaweto na zdravstvenite uslugi.
Zdravstveniot sistem na kralstvoto Danska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 302/603
302 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Literatura:
1. Martin Strandberg-Larsen, Mikkel Bernt Nielsen, Signild Vallgårda, Allan Krasnik, Karsten Vrangbæk, Elias Mossialos (editor): HealthSystems in Transition. Denmark, 2007.
2. Torben M. Andersen, Bengt Holmstrom, Seppo Honkapohja,Sixsten Korkman, Hans Tson Soderstrom, Johana Vartiainen: TheNordic Model. Embracing globalization and sharing risks, “Printedin Yliopistopaino”, Helsinki, 2007.
3. Birk H, Vrangbæk K, Winblad U, Østergren K: Patients reactions tohospital choice in Norway, Denmark, and Sweden. Health Economics,
Policy and Law, 2(2), (2007).4. Christensen M, Nielsen ML, Holm-Petersen C, Lassen A: The structure
of the hospital sector in Denmark . Tthe consequences of centralisation
in the hospital sector. An anthology, “Danish Institute of Health ServicesResearch, Copenhagen 2005.
5. Danish Centre for Health Technology Assessment, Pourpose, Vision& Strategic, Copenhagen, 2005.
6. Danish National Centre for Social Research, Copenhagen, 2005.7. Hristov, d-r Risto: “Edinstveniot evropski socijalen prostorristov, d-r Risto: “Edinstveniot evropski socijalen prostor(potreba, formirawe, mo`nosti, perspektivi)”, Godinik naEkonomskiot fakultet, tom. 40, Skopje, 2005.
8. Hristov, d-r Risto: „Modelot na socijalna politika voskandinavskite zemji, Godinik na Ekonomskiot fakultet,tom. 44, Skopje, 2009.
d-r Risto Hristov
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 303/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 303
HEALTH SYSTEM OF DENMARK KINGDOM
Prof. Risto Hristov, Ph. D.
Summary
The Denmark health system is combination of the activity of government,
regional and municipality health institutions. Most of the health institutions
are government owned. The health services are available for all citiziens with
permanent residentship in Denmar. The public health system is nanced by
the personal income ta and property income ta. Part of health epenses are
contributed by the insured citiens. Private health institutions also eist. Health
services in private institutions are signicantly more epensive. Private health
institutions are main reason for spreading of the voluntary health insurance system
(VHI). The increased interest for VHI is also stimulated by the ta incentives for
the companies and its employees. The demand for these kind of health services isalso increased by the debate in which the public health system was critisized for
its quality and too long period of waitings for services.
The princip of solidarity is one of the most important components of
the Denmark health system. Health services, such as diagnostics and medical
treatments, are free of charge for all citiens, ecept for certain services as
dentist care, physycal therapy and other medicaments for which the insured
citizens are paing full or partly contribution. The choise of health institution,
in which the services are to be received, is free. The latest reforms, by which
decentralization of the health system was made, have shown new weakneses such
as: administrative formalization of the plans, decesions and sugestions, division
and weak coordination between the municipalities and regions, preferences to
special needs of certain municipalities and regions, dilution of responsibility
for unadequate health care, uneven approach to health care especially in more
Zdravstveniot sistem na kralstvoto Danska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 304/603
304 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
suburban areas, differences in waiting period for requested services etc. But,
Danish people are not prepared for easy sacrise of its hard gained values of its social system which were build persistently, patiently and consistently over the
years and decades, and they are not willing to give up from the achievements
in the health and social system which provide equality of rights and security in
health services.
Key words: public health, private health, preventive health care, health technology,
health information system
d-r Risto Hristov
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 305/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 305
DIVIDENDNATA POLITIKA NA MAKEDONSKITEKOMPANII I NEJZINOTO VLIJANIE VRZ CENITE NA
AKCIITE
D-r Sao Arsov
Apstrakt
Dividendnata politika e edno od trite tradicionalni
poliwa na odlu~uvawe koi spa|aat vo domenot na finansiskiot menaxment. Vo ovoj trud e napraveno edno prakti~no istra`uvawe
na dividendnite politiki na makedonskite kompanii, so cel da se
utvrdi dali i vo kolkava mera tie gi po~ituvaat voobi~aenite
modeli na dividendnata politika, kako i da se sogleda eventualnata
povrzanost pome|u nivnite dividendni odluki i vrednosta na
nivnite akcii.
Istra`uvaweto poka`a deka kaj pomal broj kompanii mo`e da
se zabele`i odredena konzistentnost vo dividendnoto odlu~uvawe,
dodeka ostanatite se ~ini deka s# ute ne ja sogleduvaat
potrebata od po~ituvawe na odredni principi i pravila. Od druga
strana, akciite na kompaniite to imaat postabilna politika
na isplata na dividendi i povisoki dividendni prinosi, bele`at
i pomali cenovni varijacii. Toa e poka`ano preku statisti~kipokazateli zasnovani na primerok sostaven od 16 kompanii i
nivnite odluki za isplata na dividenda vo poslednite 5 godini, kako
i preku sledeweto na cenite na nivnite akcii vo istiot period,
na nedelno nivo. Ova soznanie mo`e da im poslu`i na menaxerite
na kompaniite kako osnova pri vospostavuvaweto na celite i
principite na raspredelbata na finansiskiot rezultat.
God. ekon. fak. t. 46 s. 305 - 320 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 306/603
306 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Klu~ni zborovi: dividenda, dividendna politika, vrednost
na kompanijata, akcija, cenovna varijabilnost.
Voved
Praaweto na dividendnata politika kako posebno podra~je vo
ramkite na finansiskiot menaxment se pojavuva vo eesettite godini
od HH vek, preku trudovite na Modiqani i Miler. Ottoga navamu
se pojavuvaat brojni nau~ni pridonesi na avtori koi se obiduvale da
gi otkrijat determinantite na dividendnata politika, kako i da go
pronajdat „receptot“ na optimalnata dividendna politika, odnosno
takva politika na raspredelba na ostvarenata neto-dobivka, koja e
rezultira so maksimizacija na vrednosta na kompanijata.
Drugi, avtori pak, praaweto go postavuvaat obratno i se
obiduvaat da gi utvrdat determinantite na cenite na akciite, a vo
toj kontekst posebno na vlijanieto na dividendite i dividendnatapolitika vrz niv. O~ekuvawata bile deka dividendite se klu~niot
faktor koj vlijae vrz formiraweto na cenite na akciite, to e
integrirano i vo osnovata na poveeto modeli za vrednuvawe na
akciite bazirani na diskontiraweto na idnite dividendi. Sepak,
istra`uvawata celosno ne gi potvrdile vakvite o~ekuvawa.
Vo ovoj trud, najprvo e bide napraven osvrt vrz dosega
izvrenite istra`uvawa na ova pole i nivnite rezultati. Potoa ebide napravena analiza na dividendnata politika na makedonskite
kompanii, koristeji mone reprezentativen primerok sostaven
od akcionerski drutva koi imaat relativno razvien odnos kon
dividendnata politika. Klu~niot del od ovoj trud e analizata na
vlijanieto na dividendnata politika vrz dvi`eweto na cenite na
akciite na ovie kompanii. Toa e bide napraveno preku koristewe
d-r Sao Arsov
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 307/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 307
statisti~ki pokazateli, kako to se standardnite devijacii na
akciite na ovie kompanii i meriloto na rasponot na nivnite ceni.Celata analiza e pokrie period od pet godini, za koj postojat
raspolo`livi konzistentni podatoci.
Problemot na dividendnata politika kako determinanta nacenite na akciite
Vee spomenavme deka nobelovcite Modiqani i Miler vo
eesettite godini od minatiot vek, koristeji ekonomski modeli sobrojni, delumno nerealni pretpostavki, doka`uvaat deka dividendnata
politika e irelevantna, odnosno deka vrednosta na kompanijata
ne zavisi od na~inot na raspredelba na ostvareniot finansiski
rezultat. Nasproti ova, se pojavuvaat i drugi teorii, koi kritikuvaji
gi zaklu~ocite na Modiqani i Miler, utvrduvaat deka ne e seedno
kolkav del od dobivkata e se izdvoi za dividendi, a kolkav del e
se reinvestira. Spored edni, akcionerite pretpo~itaat dividendi
nasproti reinvestirawe na dobivkite, poradi namaluvaweto na
neizvesnosta to toa go nosi so sebe, dodeka drugi smetaat deka poradi
povisokite danoci na dividendite nasproti onie na kapitalnite
dobivki, akcionerite pretpo~itaat reinvestirawe na dobivkata. Vo
sekoj slu~aj, so ovie pristapi se potvrduva zna~eweto na odlukata
za raspredelbata na finansiskiot rezultat za ostvaruvaweto nakrajnata cel - maksimizacija na vrednosta na kompanijata.
Vo praktikata, toa rezultiralo so nekolku osnovni praktiki
na isplata na dividenda, kon koi kompaniite se pridr`uvaat.
Tie zapo~nuvaat od celosno neisplatuvawe dividenda, preku
odr`uvawe niska, no stabilna dividenda vo fiksen iznos, pa s# do
dividenda koja raste so konstantna stapka. Kako i da e, zabele`livo
Dividentnata politika na Makedonskite kompanii i nejzinoto
vlijanie vrz cenite na akciite
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 308/603
308 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
e deka kompaniite nastojuvaat da ostvarat odredena stabilnost i
predvidlivost na svojata dividendna politika, smetaji deka toa epredizvika soodvetno odnesuvawe kaj nivnite akcioneri.
Vo vrska so vlijanieto na oddelnite faktori vrz formiraweto
na cenite na akciite, i vo toj kontekst vlijanieto na dividendite,
kako presvrtna to~ka se smeta trudot na [iler (1981 g.), koj zaklu~uva
deka cenite na akciite na pazarot se premnogu nestabilni za da mo`at
da bidat objasneti so promenite na dividendite. Podocna, Kembel iPodocna, Kembel i
[iler (1988 g.) utvrduvaat deka dividendnite prinosi imaat sosemamala mo da gi predvidat idnite natprose~ni prinosi. Denis i dr.
(1994 g.) ja istra`uvaat izdr`anosta na tradicionalnite objasnuvawa
na informacionata sodr`ina na dividendite, kako to se efektite na
signaliziraweto na gotovinskite tekovi, prekumernoto investirawe
i o~ekuvawata na klientelata. Nivnite naodi gi poddr`uvaat
signaliziraweto na gotovinskite tekovi i efektot na klientelata
kako determinanti na cenite na akciite, no hipotezata za efektot na
prekumernoto investirawe nao|a slaba poddrka. Signalnata uloga
na dividendite vo predviduvaweto na idnata profitabilnost ja
ispituvaat Nisim i Ziv (2001 g.). Tie utvrdile deka takva uloga postoi,
osobeno za prvite dve godini po promenata na nivoto na dividendata.
Sprotiven zaklu~ok za informacionata uloga na dividendata
izvlekuvaat Grulon i dr. (2005 g.), koi utvrdile i toa deka vklu~uvawetona promenite na dividendite vo modelite za predviduvawe ne nosi
pozitivni efekti vrz rezultatite od predviduvaweto na idnite
dobivki na kompaniite. Evans (1995 g.) se obiduva da otkrie kolkav del
od promenite na cenite na akciite konkretno se dol`at na promenite
vo dividendnata politika. Negovite presmetki uka`uvaat deka duriNegovite presmetki uka`uvaat deka duri
90% od predvidlivite promeni na cenite na akciite se rezultat na
d-r Sao Arsov
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 309/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 309
promenite na prognozite za idnoto dvi`ewe na dividendite. Kone~no,
za te`inata na istra`uva~kiot napor naso~en kon otkrivaweto nadeterminantite na cenite na akciite, svedo~i i trudot na Rol (1988
g.), koj utvrdil deka regresionite modeli uspevaat da objasnat samo
40% od promenite na cenite.
Vo ovoj trud e se obideme da napravime eden obid da go
istra`ime vlijanieto na dividendite i dividendnata politika na
kompaniite vo Makedonija vrz cenite na nivnite akcii. Za razlika od
gornavedenite trudovi, ovoj trud e go ima ograni~uvaweto povrzanoso brojot na kompaniite koi mo`at da se vklu~at vo primerokot, kako
i kratkata vremenska serija od podatoci koja mo`e da se formira, so
ogled na kusiot period na postoewe na akcionerstvoto vo Makedonija.
Sepak, se nadevame deka e dojdeme do zaklu~oci koi e bidat korisni
vo zadovolitelna mera.
Model i podatoci za istra`uvawetoModel i podatoci za istra`uvaweto
So cel da go sprovedeme istra`uvaweto, formiravme primerok
od akcionerski drutva vo Makedonija koi isplatuvale dividenda
kontinuirano ili vo pogolemiot del od posledniot petgodien
period (2006-2010 g.). Poveeto kompanii koi se zemeni vo primerokot
se kotirani akcionerski drutva, koi imaat obvrska za objavuvawe
na svoite odluki za isplata na dividenda i dividendnite kalendari.Vakvi kompanii koi isplatuvaat dividenda ima vkupno 14. Pokraj
niv, vo primerokot se vklu~eni i dve nekotirani kompanii, koi
isplatuvaat redovni i povisoki dividendi, a za koi isto taka, mo`ee
da se dojde do podatoci. So toa, se dobi primerok sostaven od 16
kompanii i toa: „Alkaloid“ - Skopje, „Komercijalna banka“, „Granit“,
„Makpetrol“, „Ferped“, „Makoped“, „Replek“, „Toplifikacija“,
Dividentnata politika na Makedonskite kompanii i nejzinoto
vlijanie vrz cenite na akciite
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 310/603
310 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
„Skopski pazar“, „Teteks-Tetovo“, „Vitaminka“- Prilep, „Stopanska
banka“ - Bitola, „TTK Banka“, „Makedonijaturist“, „Makedonskitelekomunikacii“ i „NLB Tutunska banka“.
Podatocite vo vrska so dividendite se dobieni prete`no od
objavenite podatoci na Makedonskata berza. Dividendite se zemeni vo
bruto-iznos, bideji dano~nite stapki vo celiot nabquduvan period
ne se konstantni, a vo eden period se i progresivni, to onevozmo`uva
da se dobijat konzistentni neto-iznosi na dividendite. Istoto se
odnesuva i na cenite na akciite na kompaniite. Kako prose~ni cenise zemeni cenite objaveni vo godinite bilteni na berzata, kako
prose~ni za odredena godina.
Prvata cel na istra`uvaweto bee da se sogleda kakva e
dividendnata politika na kompaniite, odnosno dali taa se vklopuva
vo nekoja od voobi~aenite emi opiani vo literaturata. Toa go
napravivme preku sledewe na apsolutnite iznosi na dividendite po
godini. Isto taka, gi utvrdivme i dividendnite prinosi za sekoja
akcija (dividenda vrz prose~na cena), kako relativno merilo na
prinosot to go nosat dividendite.
Vtorata pozna~ajna cel, bee da se utvrdi dali kompaniite
so odredeni karakteristiki vo pogled na dividendnoto odlu~uvawe
poka`uvaat i soodvetni sli~nosti vo pogled na dvi`eweto na cenite
na nivnite akcii. Za taa cel, gi prezedovme podatocite za nedelnotodvi`ewe na cenite na akciite na nabquduvanite kompanii za celiot
analiziran period, i toa pet godini po 52 nedeli. Cenite se zemeni
kako prose~ni ceni od posledniot den od nedelata. Ovie ceni ni
poslu`ija kako osnova za presmetka na odredeni statisti~ki merila
na otstapuvaweto od prose~nite vrednosti. Celta bee da se utvrdi
dali akciite to nosat postabilni dividendi imaat i postabilni ceni
d-r Sao Arsov
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 311/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 311
i obratno. Najprvo gi utvrdivme standardnite devijacii na cenite na
akciite, a potoa gi utvrdivme rastojanijata pome|u maksimalnoto iminimalnoto ostvareno cenovno nivo za sekoja akcija sekoja godina.
Za sekoja akcija go presmetavme odnosot pome|u edna polovina od ova
rastojanie (otstapuvawe vo plus ili vo minus) i prose~nata cena na
akcijata.
Rezultati od istra`uvaweto
a) Stabilnost na dividendnata politika
Prakti~nite iskustva od zemjite so dolgododina istorija
na akcionerstvoto i na nivnite pazari na kapital, poka`uvaat deka
kompaniite generalno nastojuvaat da odr`uvaat stabilnost na svojata
dividendna politika. Toa se opravduva so povee pri~ini: akcionerite
sakaat redovni i stabilni gotovinski prilivi, signalnata uloga na
dividendite, ramnomernoto gotovinsko optovaruvawe na kompanite i
sl. Od ova ne treba da se sfati deka kompaniite odr`uvaat apsolutnaOd ova ne treba da se sfati deka kompaniite odr`uvaat apsolutna
stabilnost. Nekoga taa se manifestira kako fiksen iznos na
dividenda, nekoga kako stabilen rast, a nekoga kako stabilen
procent od dobivkata po akcija.
Istra`uvaweto na slu~ajot na makedonskite kompanii se
soo~i so problemot na kusiot period koj go imame na raspolagaweza analizata. Stanuva zbor za periodot 2005-2010 godina, vo koj
podatocite za dividendnata politika se javno dostapni. Ova e period
vo koj kompaniite gi pogodi i najtekata me|unarodna finansiska
kriza vo ponovo vreme, to isto taka, vlijaee na nivnite politiki.
Ottuka, ovie rezultati e gi zememe samo kako prvi~ni soznanija,
koi baraat natamoni istra`uvawa.
Dividentnata politika na Makedonskite kompanii i nejzinoto
vlijanie vrz cenite na akciite
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 312/603
312 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Analizata na stabilnosta na dividendnite politiki e ja
napravime grafi~ki. Za taa cel, gi presmetavme dividendite zasekoja godina od analiziraniot period kako koeficient so baza:
isplatenata dividenda vo 2006 godina = 100. Toa go pravime za da
dobieme sporedlivi grafikoni. Spored voo~enite trendovi na
nivoata na dividendite, kompaniite gi grupiravme vo tri grupi.
Vo prvata grupa spa|aat kompaniite koi imaat relativno
stabilna ili raste~ka dividendna politika. Kaj niv, isplatenata
dividenda se odr`uva na stabilno nivo (okolu linijata 100), dodeka„Alkaloid“ i „Makedonijaturist“ bele`at najpravilen trend
na konstanten porast na dividendite. Relativna konstantnost e
zabele`liva kaj „Komercijalna banka“ i „Replek“.
Grafikon 1: Kompanii so stabilni dividendi
Vo vtorata grupa spa|aat kompaniite koi i natamu isplatuvaatdividendi, no nivnoto nivo vo godinite na krizata bele`i zna~ajnonamaluvawe. Kaj niv, dividendite se celosno nepredvidlivi i neKaj niv, dividendite se celosno nepredvidlivi i nemo`e da se voo~i nikakva tendencija.
d-r Sao Arsov
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 313/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 313
Grafikon 2: Kompanii so nepredvidlivi dividendi
Vo tretata grupa spa|aat kompaniite koi celosno prestanale daisplatuvaat dividendi vo tekot na nabquduvaniot period. Nekoi toago napravile ute vo 2007 godina, dodeka drugi, kako „NLB Tutunskabanka“ vo poslednata godina.
Grafikon 3: Kompanii koi prestanale da isplatuvaat dividendi
Za dopolnitelna ilustracija, vo prodol`enie ja davame i
tabelata so ostvarenite dividendni prinosi, kako odnos pome|u
dividendata i prose~nata cena po akcija, isklu~uvaji gi akciite
koi prestanale so isplata na dividenda vo po~etnite godini na
periodot.
Dividentnata politika na Makedonskite kompanii i nejzinoto
vlijanie vrz cenite na akciite
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 314/603
314 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Dividenden prinos vo %
2006 2007 2008 2009 2010Alkaloid 1,75 1,03 1,63 3,21 3,61Vitaminka 9,63 0,98 1,80 2,03 0,00Granit 5,41 1,34 1,64 3,25 1,54Komercijalna banka 3,19 2,73 3,51 6,40 6,46Makedonijaturist 4,40 1,85 2,46 5,70 6,90Makedonski telekomunikacii 16,72 15,91 12,15 19,06 14,76Makpetrol 2,76 0,89 1,29 0,00 0,00Replek 10,64 4,85 8,86 6,82 7,57
Skopski pazar 2,25 0,47 0,46 0,00 1,47Stopanska banka - Bitola 4,98 4,41 3,43 5,42 0,00Teteks 3,46 0,22 0,00 0,00 0,92Toplifikacija 2,02 2,81 0,00 0,85 1,14Tutunska banka 8,34 5,60 15,23 9,73 0,00Ferped 1,20 0,62 0,56 2,69 3,95
Tabela 1: Dividendni prinosi na akciite
b) Varijabilnosta na cenite na akciite vo korelacija sodividendnata politika na kompaniite
Slednata zada~a koja ja postavivme bee naso~ena kon toa da seispita tezata deka akciite so postabilna dividenda bele`at i pomalvarijabilitet na nivnite ceni. Vsunost, sakavme da ispitame dali„dnoto“ na cenite na ovie akcii e povisoko postaveno vo odnos na onie
akcii koi ne delat dividenda, odnosno dali investitorite vo ovie akciipomalku reagiraat na eventualnite negativni pazarni tendencii, tokmukoristeji ja zatitata na dividendite kako amortizer.
Za ovaa cel, kako to vee rekovme, se poslu`ivme so nekolkustatisti~ki merila. Najprvo ja presmetavme standardnata devijacijana cenite na akciite, kako merilo na nivniot varijabilitet. Bidejistandardnata devijacija e izrazena vo apsoluten iznos, za da vrime
d-r Sao Arsov
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 315/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 315
sporedbi presmetavme t.n. koeficient na varijacija. Koeficientot
na varijacija se dobiva kako odnos na standardnata devijacija iprose~nata vrednost-vo slu~ajov prose~nata cena na akciite zanabquduvaniot period. Toa e eden vid „prose~na devijacija po edinicacena na akciite“. Poniskata vrednost na koeficientot zna~i i pomalvarijabilitet na cenite. Ovie podatoci se prezentirani vo tabelabr. 2, zaedno so podatocite za prose~niot dividenden prinos na sekoja
od akciite, poradi sporedba.
Rangirawe spored koeficientoticientotna varijacija
Rangirawe spored prose~niotdividenden prinos
Makedonskitelekomunikacii
0,263Makedonskitelekomunikacii
15,72
Replek 0,351 Tutunska banka 7,78Komercijalna banka 0,387 Replek 7,75Alkaloid 0,444 Komercijalna banka 4,46Tutunska banka 0,464 Makedonijaturist 4,26
Makedonijaturist 0,518 Stopanska banka - Bitola 3,65Stopanska banka - Bitola 0,537 Vitaminka 2,89TTK banka 0,626 Granit 2,64Vitaminka 0,631 Alkaloid 2,25Toplifikacija 0,651 Ferped 1,80Makpetrol 0,676 Toplifikacija 1,36Skopski pazar 0,674 Makoped 1,20Granit 0,679 Makpetrol 0,99Ferped 0,794 Skopski pazar 0,93Makoped 1,006 Teteks 0,92Teteks 1,050 TTK banka 0,46
Tabela 2: Sporedba me|u koeficientite na varijacija idividendnite prinosi na akciite
Ako se pogledne tabelata, vedna e se zabele`i deka duri 6
od prvite 7 kompanii se povtoruvaat vo dvete rangirawa (iako ne po
Dividentnata politika na Makedonskite kompanii i nejzinoto
vlijanie vrz cenite na akciite
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 316/603
316 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
istiot redosled). Poinaku ka`ano, kompaniite to imaat relativno
visoki dividendni prinosi vo prosek (nad 3,5%), imaat daleku pomalaoscilatornost na cenite na nivnite akcii.Drugo merilo koe go koristime e rastojanieto. Rastojanieto
pretstavuva razlika pome|u najvisokata i najniskata cena na akcijatapostignata vo konkretnata godina. Ovaa razlika ja podelivme sodva i dobieniot koli~nik go delime so prose~nata cena na akcijataza taa godina. Na ovoj na~in dobivame edno relativno merilo,koe na nekoj na~in ni poka`uva kolkava e oscilacijata vo odnosna prose~nata cena na akcijata, vo plus i minus. Ova merilo e gonare~eme relativno polurastojanie. Pogolemoto otstapuvawe zna~i
i pogolema oscilatornost.
2006 2007 2008 2009 2010
Alkaloid 21,67% 42,10% 52,62% 36,76% 19,18%
Vitaminka 67,63% 53,60% 16,72% 36,21%
Granit 39,46% 69,41% 55,05% 44,10% 27,38%Komercijalna banka 35,37% 14,45% 39,52% 30,00% 10,49%
Makedonija Turist 19,95% 51,63% 35,62% 14,61% 14,52%Makedonskitelekomunikacii
20,39% 34,52% 33,81% 20,31% 13,38%
Makoped 44,15% 65,51% 55,58% 55,61% 29,94%
Makpetrol 61,74% 55,02% 56,64% 36,76% 29,39%
Replek 33,25% 39,01% 25,92% 8,87% 15,39%
Skopski pazar 13,28% 50,78% 17,77% 30,23% 32,67%
Stopanska banka- Bitola 21,15% 15,93% 56,59% 27,06% 21,41%
Teteks 42,40% 77,96% 91,03% 44,47% 41,36%
Toplifikacija 3,85% 70,08% 66,88% 53,74% 25,50%
TTK Banka 38,53% 50,69% 29,02% 17,54%
Tutunska Banka 48,14% 21,98% 63,62% 21,32% 20,91%
Ferped 48,69% 64,35% 65,97% 38,80% 28,36%
Tabela 3: Relativni polurastojanija na akciite
d-r Sao Arsov
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 317/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 317
Vo tabelata br. 3 so potemni broevi se napiani pette
polurastojanija koi vo dadenata godina bile najniski. Pozna~ajnise podatocite od poslednite dve godini, bideji prethodnite tri
se karakteriziraat so mone golemi oscilacii na celiot pazar.
Mo`e da se zabele`i deka me|u akciite so najmalo polurastojanie
dominiraat akciite na „Komercijalna banka“, „Makedonijaturist“,
„Replek“ i „Makedonski telekomunikacii“. Toa se tokmu akciiteToa se tokmu akciite
koi imaa i najvisoki dividendni prinosi. Toa e slu~aj i so akciite
na „Tutunska banka“ i „Skopski pazar“ vo periodite koga ovie akciinosele povisoki dividendi.
Zaklu~ok
Prviot zaklu~ok koj mo`e da se izvle~e od istra`uvaweto
e deka pogolemiot del od makedonskite kompanii ne vodat
konzistentna dividendna politika, odnosno, nitu eden od poznatitemodeli na diviedendna politika ne mo`e da se prepoznae kaj
poveeto kompanii. Iako periodot na nabquduvawe e kratok, toa
ne e opravduvawe za kompanii koi vee navleguvaat vo period na
zrelost na korporativnoto upravuvawe, vo golema mera postignata
preku merki i obvrski nametnati od nadle`nite organi. Odreden
opravduva~ki faktor pretstavuva ekonomskata kriza, no evidentno
e deka toa ne e slu~aj kaj site nabquduvani kompanii. Dodeka ednikompanii obezbeduvaat odreden stabilen rast na dividendite
(„Alkaloid“, „Makedonijaturist“), a drugi imaat re~isi konstantno
nivo („Komercijalna banka“, „Makedonski telekomunikacii“), kaj
pogolemiot del od kompaniite ne mo`e da se zabele`i kakva bilo
politika na ova pole, odnosno odlukite vo vrska so dividendata
se nosat incidentno, so site posledici koi toa gi ima vrz nivnata
Dividentnata politika na Makedonskite kompanii i nejzinoto
vlijanie vrz cenite na akciite
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 318/603
318 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
akcionerska struktura i vrednost na kompaniite.
Vtor zaklu~ok e deka akciite na kompaniite to delat povisokidividendi i imaat povisoki dividendni prinosi, poka`uvaat i
pogolema cenovna stabilnost. Toa mo`e da se zabele`i kako preku
koeficientot na varijacija, taka i preku rasponot na nivnite ceni
vo tekot na edna godina. Od ova mo`e da se zaklu~i deka dokolku
kompaniite imaat elba da ja odr`at i zgolemat sopstvenata vrednost,
to e i osnovnata cel na nivnoto rabotewe, tie e treba da povedat
smetka za principite koi gi primenuvaat na poleto na dividendnatapolitika.
Svesni sme deka vakvoto istra`uvawe ima i brojni nedostatoci.
Pred s#, toa se odnesuva na kusiot period pokrien so istra`uvaweto,
kako i na iskrivuvaweto na trendovite koe e predizvikano od golemata
ekonomska kriza od 2008-2009 godina. Isto taka, upotrebenite
statisti~ki merila se ednostavni, a statisti~kiot instrumentarium
nudi mnogu pobogati mo`nosti. Sepak, primenata na pokompleksni
regresioni i ekonometriski analizi bara pogolemi primeroci
i podolgi periodi za rezultatite da dobijat relevantnost. Vaka,
smetame deka i ovie zaklu~oci mo`at da se zemat so dobra doza na
upotreblivost i da poslu`at kako osnova za modificirawe na
odnesuvaweto na kompaniite na poleto na dividendnoto odlu~uvawe.
d-r Sao Arsov
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 319/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 319
REFERENCI
Balke, Nathan S., Mark E. Wohar, 2005, What Drives Stock Prices? Identifyingthe Determinants of Stock Price Movements, Southern Economic
Association, vol. 73(1).Campbell, John, John Ammer, 1993, What Moves the Stock and Bond Markets?
A Variance Decomposition for Long-Term AssetReturns, The Journal of
Finance, Vol. 48, No. 1: 3-37.Campbell, John Y., Robert J. Shiller, 1988, The dividend-price ratio and
epectations of future dividends and discount factors, Review of Financial
Studies 1: 195-228.Denis, David J., Diane K. Denis, Atulya Sarin, 1994, The Information Content of
Dividend Changes: Cash Flow Signaling, Overinvestment, and DividendClienteles, The Journal of Financial and Quantitative Analysis, Vol. 29,
No. 4.
Goyal, Amit, Ivo Welch, 2003, Predicting the Euity Premium with DividendRatios, Management Science, Vol. 49, No. 5: 639-654
Grullon, Gustavo, Roni Michaely, Shlomo Benartzi, Richard H. Thaler, 2005,
Dividend Changes Do Not Signal Changes in Future Protability, The Journal of Business, Vol. 78, No. 5: 1659-1682
Koch, Adam S., Amy X. Sun, 2004, Dividend Changes and the Persistence of past Earnings Changes, The Journal of Finance, Vol. 59, No. 5: 2093-2116
Martin, D., D. Evans, 1998, Dividend Variability and Stock Market Swings,The Review of Economic Studies, Vol. 65, No. 4: 711-740.
Nissim, Doron, Amir Ziv, 2001, Dividend Changes and Future Protability,The Journal of Finance, Vol. 56, No. 6: 2111-2133.
Pilotte, Eugene A., 2003, Capital Gains, Dividend Yields, and EpectedInation, The Journal of Finance, Vol. 58, No. 1: 447-466.
Roll, Richard, 1988, R2, Journal of Finance 43, 541-566.
Shiller, R. J. (1981), Do Stock Prices Move too Much to be Justied bySubseuent Changes in Dividends?, American Economic Review, 71,
421-436.
Woolridge, J. Randall, 1983, Dividend Changes and Security Prices, The
Journal of Finance, Vol. 38, No. 5: 1607-1615.
Dividentnata politika na Makedonskite kompanii i nejzinoto
vlijanie vrz cenite na akciite
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 320/603
320 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
IMPACT OF DIVIDEND POLICY ON THE SHARE PRICES OF THE
MACEDONIAN COMPANIES
Saso Arsov, Ph.D.
Summary
Dividend policy is one of the three traditional elds of decision-maing
constituting the area of nancial management. This paper involves a practical
research into the dividend policies of the Macedonian joint-stock companies
with the purpose of determining if some of the well-known models of dividend
decision-maing are being followed by them and to what etent, but also in order
to determine the possible relationship between their dividend policies and the
values of their respective shares.
The research has shown that only a few companies strive to maintain
certain consistency in the area of dividend decision-making, while the others seem not to have understood the need for the acknowledgement of certain rules
and principles in this eld. On the other hand, the shares of the companies
distributing higher and more stable dividends have shown much more stability
and lower price volatility. This has been proved through the use of a sample
consisting of 16 companies, their dividend decisions for the previous 5 years,
as well as their share prices for the same period, at a weely level. This nding
could serve as a useful guide for the companies’ managers in the development of
the rules and principles used in the distribution of their net income.
Keywords: dividend, dividend policy, company value, share, share price
volatility.
d-r Sao Arsov
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 321/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 321
DETEKTIRAWE I PREDVIDUVAWE NA FINANSISKITE
KRIZI VO ZEMJITE - KANDIDATI ZA LENSTVO VOEVROPSKATA UNIJA
Prof. d-r Vesna Bucevska
Apstrakt
Poslednata globalna finansiska kriza go razbudi interesot
na ekonomistite i kreatorite na ekonomskite politiki za
modelite na predviduvawe. Vo ovoj trud e se obideme da dademe
odgovor na dve praawa: 1. Dali so modelite na rano predupreduvawe
mo`e da se predvidi nastanuvaweto na finansiskite krizi vo
zemjite-kandidati za ~lenstvo vo Evropskata Unija (EU) vo
opredelen vremenski horizont i 2. Koi se najdobrite prediktori na
finansiskite krizi kaj ovie zemji?So specifikacija na binomen logit model zasnovan na fakti~ki
kvartalni panel podatoci za ~etirite zemji - kandidati za
~lenstvo vo EU (Island, Makedonija, Turcija i Hrvatska) za
peridot od I kvartal 2005g. zaklu~no so II kvartal 2010 godina
gi identifikuvavme slednive ~etiri objasnuva~ki promenlivi:
stapkata na porast na bruto domaniot proizvod (BDP),
trgovskiot deficit kako procent od BDP, vkupnite depoziti
na bankite vo odnos na BDP i buxetskoto saldo kako procent od
BDP, kako glavni indikatori za rano predviduvawe na pojavata
na finansiskite krizi vo zemjite na primerokot. Ponatamu,
utvrduvame deka ocenetiot binomen logit - model ima silna mo na
predviduvawe, to uka`uva deka modelite na rano predupreduvawe
mo`e da se koristat za predviduvawe na finansiski krizi, barem
God. ekon. fak. t. 46 s. 321 - 335 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 322/603
322 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
to se odnesuva do ispituvanata grupa zemji. No, isto taka,
uka`uvame deka ni najdobriot model za predviduvawe ne mo`e i nesmee da bide zamena za razumnite ekonomski politiki, tuku samo
dopolnuvawe na arsenalot na makroekonomski sredstva vo vodeweto
na ekonomskata politika.
Klu~ni zborovi: predviduvawe, model na rano predupreduvawe,
finansiska kriza, logit model, zemji-kandidati za ~lenstvo vo EU.
Voved
Globalnata finansiska i ekonomska kriza od 2008 godina,
najostrata kriza po golemata depresija od 1929 godina, so simultani
i vo svetski razmeri, razorni ekonomski, optestveni i politi~ki
posledici, go razbudi interesot na ekonomistite i kreatorite na
ekonomskite politiki za primena na modelite na predviduvawe za
objasnuvawe i predviduvawe na finansiskite krizi. Va`nosta odrazbiraweto na pri~inite za finansiskite krizi i nivnoto rano
predviduvawe e osobeno golema za zemjite - kandidati za ~lenstvo vo
EU (Island, Makedonija, Turcija i Hrvatska), koi kako posledica na
globalnata finansiska i ekonomska kriza, bea prinudeni istovremeno
da se soo~uvaat so brojni egzogeni okovi. So cel da se ubla`at ostrite
posledici od globalnata finansiska i ekonomska kriza (namaluvawe
na trgovijata, prilivot na kapital od stranstvo i stranskata pomo),
ovie zemji se svrtea kon me|unarodnite finansiski institucii,
baraji od niv zna~ajna finansiska pomo. Od druga strana,
konvergencijata kon Evropskata Unija (tekovnata liberalizacija
na kapitalnata smetka vo nasoka na nejzina potpolna liberalizacija
koga zemjite - kandidati e & pristapat na EU) bi mo`ela da sozdade
Prof. d-r Vesna Bucevska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 323/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 323
dopolnitelni problemi vo odnos na makroekonomskata stabilnost na
zemjite - kandidati za ~lenstvo vo EU.Vo toj kontekst, celta na ovoj trud e da se oceni relativniot
pridones na golemiot broj determinanti na finansiskata kriza vo
nastanuvaweto na finansiskite krizi vo grupata zemji - kandidati
za ~lenstvo vo EU i da se konstruira ekonometriski model na rano
predupreduvawe, koj e slu`i kako sredstvo za predviduvawe na idnite
finansiski krizi vo zemjite - kandidati za ~lenstvo vo EU. Krajnata
cel e da im se pomogne na vladite na ovie zemji, no isto taka i nanivnite biznis - sektori da mo`at porano da ja prepoznaat opasnosta
od nastanuvawe na finansiski krizi i da kreiraat korektivni
politiki i merki koi e gi ubla`at efektite od krizata ili e go
spre~at nejzinoto nastanuvawe.
Glavniot teoretski pridones na ovoj trud kon postojnata
obemna literatura za finansiski krizi se sostoi vo toa to, za
razlika od doseganite trudovi na ovaa tema koi gi analiziraat samo
determinantite na valutnite krizi ili determinantite na valutnite
i na bankarskite krizi (tkn. dvokratni ili „twin” krizi), ovoj trud
gi analizira determinantite na „krizata na trojstvoto” (valutna,
bankarska i dol`ni~ka kriza)1 to e sosema razbirlivo imaji go
predvid karakterot na poslednata globalna finansiska kriza. Osven
toa, za razlika od doseganite empiriski studii na globalnataekonomska kriza od 2008 godina2 koi poa|aa od pretpostavkata deka1 Poimot „kriza na trojstvoto” bil voveden od Willem Buiter, pro-Poimot „kriza na trojstvoto” bil voveden od Willem Buiter, pro-fesor po Evropska politi~ka ekonomija na Londonskata kola za ekonom-ski i politi~ki nauki.2 Vidi Obstfeld, M., Shambaugh, J.C. and Taylor, A. M. (2009) Financial Instability,Vidi Obstfeld, M., Shambaugh, J.C. and Taylor, A. M. (2009) Financial Instability,Obstfeld, M., Shambaugh, J.C. and Taylor, A. M. (2009) Financial Instability,Reserves and Central Banks Swap Lines in the Panic of 2008 Working Paper 14826, NationalBureau of Economic Research, Cambridge MA; Rose, A.K. and Spiegel, M.M. (2009), Cross-Rose, A.K. and Spiegel, M.M. (2009), Cross-Country Causes and Conseuences of the 2008 Crisis: Early Warning, CEPR Discussion Paper
No. 7354, Chapter 3 of World Economic Outlook; Berkmen, P., Gelos, G., Rennhack, R. and
Detektirawe i predviduvawe na finansiskite krizi vo zemjite-kandidati za
~lenstvo vo Evropskata unija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 324/603
324 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
krizata zavruva na krajot od 2008 godina, ovoj trud se bazira na
fakti~kite podatoci spored koi krizata vo ovie zemji traela dokrajot na 2009 godina.
Ostatokot od trudot e struktuiran na sledniov na~in: vo
vtoroto poglavje ja opiuvame metodologijata i testiranite
promenlivi. Ocenuvaweto na binomniot logit model i dobienite
rezultati se prezentirani vo tretoto poglavje. Vo poslednoto
poglavje izvlekuvame nekoi zaklu~oci i gi trasirame pravcite na
idnoto istra`uvawe.
1. Metodologija i podatoci
Iako trudot ima empiriski fokus, pred da gi razgledame
relevantnite empiriski istra`uvawa na ovaa tema, najprvo e
napravime kratok osvrt na teorijata. Od istoriska gledna to~ka,Od istoriska gledna to~ka,
teoretskata literatura mo`e da bide grupirana vo tri generacii
modeli. Prvata generacija se fokusira na ulogata na slabite
ekonomski i finansiski osnovi, kako to se postepenoto namaluvawe
na deviznite rezervi, porastot na buxetskiot deficit i deficitot
na tekovnata smetka i postepenata aprecijacija na devizniot kurs
kako potencijalni indikatori na rano predupreduvawe za valutnite
krizi. Vtorata generacija modeli, kako glavna novost go voveduvautvrduvaweto na ulogata koja mo`e da ja imaat o~ekuvawata na
ekonomskite agenti (investitorite) vo predviduvaweto na valutnite
krizi. Novata, treta generacija na teoretski modeli gi vklu~uva
i indikatorite na finansiskiot sektor koi proizleguvaat od
Walsh, J.P. (2010), The Global Financial Crisis: Eplaining Cross-Country Differences in theOutput Impact, IMF Working Paper WP/09/280.
Prof. d-r Vesna Bucevska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 325/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 325
agregiranite bilansi na bankite. Spored Krznar3, trite generacii
modeli ne nudat konsenzus za pri~inite za finansiskite krizi.Vo osnova razlikuvame dva glavni pristapi koi se koristat
za konstruirawe na modeli na rano predupreduvawe: ekonometriski
i „signalen“ pristap. So ekonometriskiot pristap se ocenuvaat
modelite na diskreten izbor (probit i logit modeli) za predviduvawe
na finansiskite krizi. Oddrugastrana,„signalniot“pristapkoristiOd druga strana, „signalniot“ pristap koristi
neparametriski metod za ocenuvawe na rizikot od finansiska
kriza.Vo naiot trud go primenuvame ekonometriskiot pristap so
ogled na faktot to toj obezbeduva osnova za testirawe na goleminata
i statisti~kata zna~ajnost na sekoja od oddelnite objasnuva~ki
promenlivi za nastanuvaweto na krizata i ovozmo`uva ocenuvawe
na verojatnosta od pojava na kriza vo idnina, a tokmu toa e celta na
naiot trud.
So cel da odgovorime na praaweto kolkav e pridonesot
na razli~nite indikatori za izbuvnuvawe na seganata globalna
finansiska kriza vo ~etirite zemji - kandidati za ~lenstvo vo EU,
ocenuvame binomen logit model vrz osnova na fakti~ki kvartalni
podatoci. Go izbravme logit modelot, a ne probit modelot, poradi
toa to toj e presmetkovno poednostaven.
Golem predizvik vo ocenuvawe na logit modelot e definicijatana zavisnata promenliva, t.e. finansiskata kriza. Vo naata logit
ramka binarnata zavisna promenliva ja definirame so koristewe
na metodot na identifikuvawe na epizodi na finansiskite krizi.
Imeno, indeksot na pritisok na devizniot pazar (EMPI it
)4, koj go3 Krznar, I. (2004), Currency Crisis: Theory and Practice with Application to Croatia,Krznar, I. (2004), Currency Crisis: Theory and Practice with Application to Croatia,Working papers W-12, p.1.
4 Girton, L. and Roper, D. (1977),Girton, L. and Roper, D. (1977), A Monetary Model of Echange Market Pressure
Applied to the Postwar Canadian Eperience, American Economic Review, American Economic
Detektirawe i predviduvawe na finansiskite krizi vo zemjite-kandidati za
~lenstvo vo Evropskata unija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 326/603
326 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
konstruirame kako ponderiran prosek od procentualnata promena
na nominalniot devizen kurs na nacionalnata valuta vo odnos naevroto, procentualnata promena na nominalnite bruto devizni
rezervi izrazeni vo evra i razlikata vo kamatnite stapki pome|u
nominalnata kratkoro~na kamatna stapka na soodvetnata zemja -
kandidat za ~lenstvo vo EU i kamatnata stapka na Germanija, kako
najzna~aen trgovski i investiciski partner na ~etirite analizirani
zemji - kandidati za ~lenstvo vo EU:
t t t it idif r e EMPI gDbD +−= (1)
kade to et e nominalniot devizen kurs na nacionalnata valuta
vo odnos na evroto vo vremenskiot period t, rt se nominalnite
devizni rezervi izrazeni vo evra, it e razlikata pome|u nominalnite
kratkoro~ni kamatni stapki na soodvetnata zemja - kandidat za
~lenstvo vo EU i Germanija. Vtoriot i tretiot ~len se ponderirani so
koli~nikot pome|u standardnata greka na procentualnata promenana devizniot kurs i razlikata vo kamatnite stapki ( β , γ) respektivno,
pri to pogolem ponder & se dodeluva na komponentata so pomala
varijansa i na toj na~in ja izedna~uva uslovnata volatilnost.
Indeksot na pritisok na devizniot pazar signalizira
finansiska kriza ex post, koga negovata vrednost nadminuva odreden
prag koj se postavuva arbitrarno. Vo naiot trud go primenuvameVo naiot trud go primenuvame
kriteriumot od 1,5 standardni devijacii nad sredinata na indeksot
na pritisok na devizniot pazar za odredena zemja, kojto gi utvrdutva
najvisokite indeksni vrednosti na indeksot na pritisok na devizniot
pazar na primerokot, so cel da se definira pragot na krizata. 5
Finansiskata kriza (Yit
) ja definirame kako binarna zavisna
Association, vol. 67(4), pages 537-48, September.
5 Ibid.Ibid.
Prof. d-r Vesna Bucevska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 327/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 327
promenliva na sledniov na~in:
aj~sludrugkojbilovo
krizatanastanedapredkvartalitriiako
0
)(1,51=
=
⋅+> EMP EMP t it EMP Y sm
(2)
kade to EMP s e standardnata devijacija na indeksot na pritisok
na devizniot pazar, a EMP m e aritmeti~ka sredina na indeksot.
Osven to~noto definirawe na finansiskata kriza, va`no e dase utvrdi i o~ekuvaniot rezultat od modelot. Naiot model treba
da ja predvidi pojavata na finansiska kriza vo opredelen klaster
na zemji (zemjite - kandidati za ~lenstvo vo EU) vo opredelen
vremenski period, a ne da go predvidi to~no vreme na nastanuvawe na
finansiskata kriza.
Bideji krizata kulminira so naruuvawe na makroekonomskite
indikatori mnogu porano od fakti~koto nastanuvawe na krizata,
vrednosta 1 & se dodeluva na promenlivata na krizata Yit
ne samo vo
kvartalot vo koj EMP indeksot go nadminuva pragot, tuku isto taka
i tri kvartali pred toa. Poradi kratkite vremenski serii, reivmePoradi kratkite vremenski serii, reivme
predkrizniot period da trae tri kvartali, vremenski interval vo
koj razli~nite indikatori na finaniskata kriza treba da uka`at na
pojava na finansiska kriza vo zemjite na primerokot. Vklu~uvawetona prozorec od ~etiri kvartali se opravduva i so faktot to
te`iteto na ovoj trud e na periodot koj vodi kon kriza, a ne na samiot
krizen period. Poradi toa, kako to poka`avme vo ravenkata (2), za
binarnata zavisna promenliva Yit
pretpostavuvame deka e edinica,
ako indeksot e nad pragot vo koe bilo vreme vo ramkite na prozorecot
od ~etiri kvartali. Izborot na takov krizen prozorec obezbeduva
Detektirawe i predviduvawe na finansiskite krizi vo zemjite-kandidati za
~lenstvo vo Evropskata unija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 328/603
328 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
ramnote`a pome|u dva sprotivstaveni efekti.6 Od edna strana,
ekonomskite promenlivi poka`uvaat naruuvawe 12-19 meseci predkrizata,7 a od druga strana, kolku porano mo`at da se utvrdat znacite
na osetlivost, tolku povee vreme im ostanuva na kreatorite na
ekonomskite politiki da napravat efikasni korektivni ~ekori.
Sledniot ~ekor vo konstruiraweto na modelot na rano
predupreduvawe e izborot na objasnuva~kite promenlivi koi e
bidat vklu~eni vo logit modelot. Toj izbor go pravime vrz osnova
na prethodnata literatura za predviduvawe na finansiskite krizi,specifi~nostite na ekonomskite sistemi na grupata zemji - kandidati
za ~lenstvo vo EU, no krajniot izbor e usloven od raspolo`livite
podatoci. Naiot pristap bee da vklu~ime iroka paleta
indikatori na rano predupreduvawe (11 objasnuva~ki promenlivi) koi
voobi~aeno se koristat vo empiriskoto modelirawe na finansiskite
krizi: fiskalni promenlivi (buxetskoto saldo kako procent od
BDP), promenlivi od finansiskiot sektor (bankarskite krediti
na rezidentite vo odnos na BDP, stapkata na opa|awe na vkupnite
bankarski depoziti vo odnos na BDP), promenlivi od nadvoreniot
sektor povrzani so tekovnata smetka (trgovskiot deficit kako
procent od BDP, deficitot na tekovnata smetka kako procent od BDP,
stapkata na porast na izvozot, realniot efektiven devizen kurs kako
otstapuvawe od HP trendot), promenlivi od nadvoreniot sektorpovrzani so kapitalnata smetka (razlika pome|u kratkoro~nite
realni domani i stranski kamatni stapki, odlivot na kapital
pretstaven preku stapkata na promena na portfolio investiciite i
odnosot pome|u bruto nadvoreniot dolg i izvozot) i promenlivi od6 Fratzscher, M. and Bussiere, M. (2002), Fratzscher, M. and Bussiere, M. (2002), Towards a new early warning system of nan-
cial crises, Working Paper Series 145, European Central Bank.7 Kaminsky, G., Lizondo S.and Reinhart M.C., (1998), Leading Indicators of CurrencyKaminsky, G., Lizondo S.and Reinhart M.C., (1998), Leading Indicators of Currency
Crises, IMF Staff Papers, Vol.45, No.1
Prof. d-r Vesna Bucevska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 329/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 329
domaniot realen sektor (stapka na porast na realniot BDP).
Naata empiriska analiza se bazira na fakti~ki kvartalnipodatoci za primerokot od ~etirite zemji - kandidati za ~lenstvo vo
EU za periodot od I kvartal na 2005 god. do II kvartal na 2010 godina,
so najmnogu 22 opservacii za sekoja oddelna zemja. Pogolemiot del od
podatocite se zemeni od centralnite banki i dr`avnite statisti~ki
zavodi na ispituvanite zemji - kandidati za ~lenstvo vo EU. Vo
otsustvo na fakti~ki mese~ni podatoci za poveeto objasnuva~ki
promenlivi za ovaa grupa zemji, se odlu~ivme da primenime fakti~kikvartalni podatoci namesto da gi interpolirame tie podatoci vo
mese~ni podatoci. Imeno, so koristewe na interpolirani serii,
koristime informacii za idnite ekonomski sostojbi koi ne im bile
na raspolagawe na ekonomskite agenti vo toj odreden moment. Tie se
prinudeni da koristat predvideni podatoci za klu~nite ekonomski
promenlivi pri nosewe na odluki za investirawe, od ednostavna
pri~ina to na raspolagawe nemaat fakti~ki podatoci.
Vremeto na nastanuvawe na krizata bee utvrdeno vrz osnova
na indeksot na pritisok na devizniot pazar specifi~en za odredena
zemja. Za Island i Turcija toa e prviot kvartal na 2009 godina, a za
Makedonija i Hrvatska vtoriot kvartal na 2009 godina. To~nosta
na ovoj statisti~ki zasnovan sistem na utvrduvawe na datumot na
nastanuvawe na krizata e potvrden so fakti~koto nastanuvawe nafinansiskite krizi vo ovie zemji.
3. Rezultati od ocenuvaweto
Za da gi identifikuvame determinantite na finansiskite krizi
vo ekonomiite na zemjite - kandidati za ~lenstvo vo EU, zapo~nuvame
so konstruirawe na binomen logit model koj ocenuva golem broj
Detektirawe i predviduvawe na finansiskite krizi vo zemjite-kandidati za
~lenstvo vo Evropskata unija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 330/603
330 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
(edinaeset) objasnuva~ki promenlivi. Stepenot na statisti~kaStepenot na statisti~ka
zna~ajnost na specifikacijata e ocenet so povee testovi. Nultatahipoteza deka sekoj oddelen indikator e nula se testira so t-testot za
sekoj parametar. Slo`enata hipoteza deka site koeficienti se nulaSlo`enata hipoteza deka site koeficienti se nula
se ispituva so koristewe na hi kvadrat testot. So cel da se proceni
objasnuva~kata mo na modelot, se presmetuvaat Mekfadenoviot
indeks na koli~nik na verodostojnost, koj ute se narekuva i psevdo
R na kvadrat (koeficient na determinacija) i LR statistika. So
testirawe na o~ekuvaniot znak i na statisti~kata zna~ajnost na sekojkoeficient vo modelot, gi eliminirame nezna~ajnite promenlivi i
onie so pogreni znaci i doa|ame do specifikacija na model so 6
statisti~ki zna~ajni indikatori (Tabela 1).
Tabela 1. Ocenka na binomniot logit model
Statisti~kite karakteristiki na modelot se pogodni. Imeno,
krajniot model sodr`i est promenlivi, site so o~ekuvanite znaci.
Promenlivata BDP e mnogu zna~ajna na nivo od 1% na zna~ajnost, a
drugite promenlivi se statisti~ki zna~ajani na nivo na zna~ajnost
od 5%, osven promenlivata REER i EXPORT , koi se zna~ajni na nivo
Prof. d-r Vesna Bucevska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 331/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 331
na zna~ajnost od 10%.
Statistikata LR koja ja testira slo`enata nulta hipoteza dekasite koeficienti na naklon, osven konstantata, se zna~ajni na nivo na
zna~ajnost od 0% i Mekfadenoviot 2 R , uka`uvaat na relativno dobar
kvalitet na modelot. Verojatnosta od nastanuvawe na finansiskaVerojatnosta od nastanuvawe na finansiska
kriza vo zemjite - kandidati za ~lenstvo vo EU se zgolemuva so
opa|aweto na buxetskoto saldo vo odnos na BDP, so aprecijacija
na realniot efektiven devizen kurs pod trendot, so vlouvawe
na deficitot na trgovskiot bilans, opa|awe na izvozot, odliv nabankarskite depoziti i vlouvawe na indikatorot na ekonomskiot
rast, t.e. opa|awe na realniot BDP.
Ekonomskata interpretacija na ocenkite od specifikacijata
vo gornata tabela, uka`uva na mnogu silno vlijanie na stapkata na
porast na realniot BDP, trgovskiot deficit kako procent od BDP,
bankarskite depoziti vo odnos na BDP i buxetskoto saldo kako
procent od BDP vo predviduvawe na pojavata na finansiski krizi vo
zemjite - kandidati za ~lenstvo vo EU.
Za da se iskoristi ocenetiot logit model kako model za
predviduvawe na finansiskite krizi, neophodno e da se oceni negovata
mo za predviduvawe. So ogled na toa to postoi silna povrzanost
pome|u performansite na modelot vo ramkite na ispituvaniot
primerok i nadvor od primerokot, dovolno e da se testiraat samonegovite performansi vo ramkite na primerokot. Sposobnosta na
ocenetiot model da gi predvidi finansiskite krizi bee vrednuvana
so koristewe na vkrsteno tabelirawe na to~ni specifikacii.
Grani~nata vrednost koja go razgrani~uva pretkrizniot od mirniot
period e utvrdena na 0,5. Modelot pravilno gi ocenuva 85% odModelot pravilno gi ocenuva 85% od
opservaciite na izbranata grani~na vrednost. Modelot to~no ja
Detektirawe i predviduvawe na finansiskite krizi vo zemjite-kandidati za
~lenstvo vo Evropskata unija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 332/603
332 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
predvide krizata vo 55,56% od slu~aite (kvartali) i to~no go predvide
mirniot period vo 94,44% od slu~aite. Za mirni periodi se smetaatonie periodi po koi ne sleduva kriza vo vremenski period od ~etiri
kvartali. Vrednostite vo tabelata na o~ekuvawe-predviduvawe
(Tabela 2) poka`uvaat deka modelot ima zna~aen potencijal da ja
predvidi finansiskata kriza vo ramkite na primerokot. Modelot bil
neuspeen vo predviduvawe na krizata samo vo 15,28% od slu~aite.
Tabela 2. Sposobnosta za predviduvawe na modelot
Otkako statisti~ki ja potvrdivme mota na predviduvawe
na specifikacijata na logit - modelot, primenuvame 2c test na
nezavisnost za da proverime dali postoi sistematska povrzanost
pome|u predviduvawata i ostvaruvawata. Nultata hipotezapretpostavuva deka predviduvawata na binarniot nastan (vo ovoj
slu~aj krizen i miren period) se nezavisni od fakti~kite ishodi.
Rezultatite od 2c testot poka`uvaat deka nultata hipoteza e silno
otfrlena.
Prof. d-r Vesna Bucevska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 333/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 333
Tabela 3. 2c test
4. Zaklu~ok
Da rezimirame: naata ekonometriska analiza na
indikatorite za rano predviduvawe na pojavata na finansiski
krizi vo zemjite - kandidati za ~lenstvo vo EU (Island, Makedonija,
Turcija i Hrvatska) koja e bazirana na binomen logit - model, ni
ovozmo`uva da doneseme opt zaklu~ok deka indikatorite za ranopredviduvawe na finansiskite krizi se uspeni, barem vo modelot
za rano predviduvawe na finaniskite krizi vo zemjite - kandidati
za ~lenstvo vo EU. Rezultatite od ocenuvaweto na naiot model gi
utvrdija stapkata na porast na realniot BDP, trgovskiot deficit
kako procent od BDP, bankarskite depoziti vo odnos na BDP i
buxetskoto saldo kako procent od BDP, kako ~etiri najva`ni
indikatori za rano predviduvawe na finansiskite krizi vo zemjite
- kandidati za ~lenstvo vo EU.
Konstruiraniot model na rano predviduvawe vo ovoj trud
e samo prviot ~ekor kon razvivawe na seopfaten model na rano
predviduvawe. Me|utoa, mora da se ima predvid deka duri i sovreno
dizajniraniot model na rano predviduvawe, ne mo`e i ne smee da bide
Detektirawe i predviduvawe na finansiskite krizi vo zemjite-kandidati za
~lenstvo vo Evropskata unija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 334/603
334 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
zamena za razumnite ekonomski politiki, tuku samo dopolnuvawe na
arsenalot na makroekonomski sredstva vo vodeweto na ekonomskatapolitika.
Referenci
1. Berkmen, P., Gelos, G., Rennhack, R. and Walsh, J.P. (2010), The Global
Financial Crisis: Eplaining Cross-Country Differences in the Output Impact,
IMF Working Paper WP/09/280.2. Fratzscher, M. and Bussiere, M. (2002), Towards a new early warning system
of nancial crises, Working Paper Series 145, European Central Bank.
3. Girton, L. and Roper, D. (1977), A Monetary Model of Echange Market
Pressure Applied to the Postwar Canadian Eperience, American Economic
Review, American Economic Association, vol. 67(4), pages 537-48, September.
4. Kaminsky, G., Lizondo S.and Reinhart M.C. (1998), Leading Indicators of
Currency Crises, IMF Staff Papers, Vol.45, No.1
5. Krznar, I. (2004), Currency Crisis: Theory and Practice with Application to
Croatia, Working papers W-12, p.1.
6. Krugman, P. (1979), A Model of Balance of Payment Crises Journal of Money,
Credit and Banking , Vol.11, No: 3, pp.311-325.
7. Obstfeld, M. (1996), Models of Currency Crises with Self-fullling Features,
European Economic Review, Vol.40, pp.1037-1047
8. Obstfeld, M., Shambaugh, J. C. and Taylor, A. M. (2009) Financial Instability,
Reserves and Central Banks Swap Lines in the Panic of 2008, Working Paper
14826, National Bureau of Economic Research, Cambridge MA.
9. Rose, A.K. and Spiegel, M.M. (2009), Cross-Country Causes and Conseuences
of the 2008 Crisis: Early Warning, CEPR Discussion Paper No. 7354, Chapter
3 of World Economic Outlook.
Prof. d-r Vesna Bucevska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 335/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 335
DETECTING AND FORECASTING FINANCIAL CRISES IN THE EUEU
CANDIDATE COUNTRIES
Vesna Bucevska, Ph.D., Assocciate Professor
Summary
The recent global nancial crisis has reindled the interest of economistshas rekindled the interest of economistsrekindled the interest of economists
and policymakers in forecast modelling. In this paper we try to answer then forecast modelling. In this paper we try to answer the following two questions: 1. Can an early warning system (EWS) model predict
the occurrence of a nancial crisis in a specied time horion in the EU candidate
countries? and 2. What are the best performing predictors of nancial crisis in
this group of countries? By specifying a binomial logit model based on actual
quarterly panel data for the four EU candidate countries (Croatia, Iceland,
Macedonia and Turey) over the sample period of January 2005 (2005 Q1) to
July 2010 (2010 Q4), we nd the following four eplanatory variables: the GDP the GDP
growth rate, the trade balance as a percentage of GDP, the ratio of bank deposits
to GDP and the budget balance as a percentage of GDP the best performing the best performing
early warning indicators of nancial crises incidence. Furthermore, we nd that
the estimated binomial logit model has a strong predictive power. Based on that
fact, we conclude that early warning indicators of nancial crisis do wor, at
least in our case of the four the EU candidate countries.
Key words: forecasting, early warnyng system model, nancial crisis, logit model,
EU candidate countries.
Detektirawe i predviduvawe na finansiskite krizi vo zemjite-kandidati za
~lenstvo vo Evropskata unija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 336/603
336 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 337/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 337
IMPLEMENTACIJA NA JAVNO-PRIVATNOTO
PARTNERSTVO VO FUNKCIJA NA LOKALNIOTEKONOMSKI RAZVOJ
- SLU^AJOT NA NA GRADSKA VINOTEKA KAVADARCI -
Prof. d-r Pece Nedanovski
Apstrakt
Koristeweto na javno-privatnoto partnerstvo (JPP) kako
alatka za stimulirawe na lokalniot ekonomski razvoj, e od isklu~itelno
zna~ewe za optinite vo R. Makedonija vo ovoj period. Se raboti
za zakonska mo`nost, koja pokraj nedostatocite koi gi projavuva,
poseduva i brojni pozitivni strani kako svoi prednosti. Preku niv,Preku niv,
raznite oblici na JPP koi dobivaat prakti~na implementacija
kaj nas, pridonesuvaat ne samo za razvojot na optinata, tuku i za
zemjata kako celina.
Vo slu~ajot na optina Kavadarci i gradbata i etabliraweto
na Gradska vinoteka, jasno se diferenciraat prednostite to ovoj
proekt gi nosi so sebe. Analizata na zakonskite mo`nosti upatuva
na koristeweto na dogovornata koncesija kako najadekvaten oblik na
JPP vo dadeniov slu~aj. Pri definirawe na korista (pridobivkite)
od ova JPP potrebno e da se navedat i analiziraat dobrite i slabite
strani za samoto JPP, kako i da se definiraat celite od koi poa|a
sekoja od vklu~enite strani. Ova e svoevidna SWOT analiza. Sekako, vo
konkretniov slu~aj mnogu e zna~ajno da se definiraat ne samo celite,
tuku i ulogata na javniot partner (Sovetot na optina Kavadarci),
koj soglasno dogovorot bi se transformiral od potencijalen davatel
na uslugi, vo nadzornik i regulator na davaweto na uslugite od strana
na privatniot partner.
God. ekon. fak. t. 46 s. 337 - 353 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 338/603
338 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Klu~ni zborovi: javno-privatno partnerstvo, lokalen ekonomski
ravoj, gradska vinoteka, Kavadarci.
1. Voved – Zoto javno-privatno partnerstvo
Etabliraweto na Gradska vinoteka vo Kavadarci vo
osnova e interesna ideja. Taa treba da poslu`i za afirmirawe na
proizvodstvoto na grozje i vino, sektor koj ima golemo zna~ewe za
gradot Kavadarci i za regionot na Tikveijata. Od druga strana, sopomo na vinotekata se promovira razvojot na turizmot. Seto ova
dava dopolnitelen impuls za lokalniot ekonomski razvoj.
Imaji predvid deka se raboti za uslugi to imaat dvojna
priroda (od edna strana inicijativata doa|a od lokalnata vlast,
a uslugite sami po sebe nosat komercijalen karakter), vedna se
nametnuva dilemata okolu na~inot na nivno organizirawe. Imeno,
lokalnata vlast jasno go prepoznala pozitivniot momentum to go
sodr`i vo sebe izgradbata na gradska vinoteka i negovoto zna~ewe
za lokalniot ekonomski razvoj, pa si postavila zada~a da ja izgradi
vinotekata. Od druga strana, sakaji to povisoko nivo na efikasnost
vo obezbeduvaweto na ovie uslugi koi po nivnata priroda se javni, taa
(lokalnata vlast) mo`e da odlu~i da gi doveri na privaten deloven
subjekt. „Empiriskata literatura gi favorizira skepti~nitegledita, spored koi pretprijatijata vo dr`avna sopstvenost mo`at
da slu`at kako alatka za adresirawe na nedostatocite na pazarot.
Vo studiite to gi tretiraat industrijaliziranite zemji, kade mo`e
da se o~ekuva razvienite politi~ki pazari da ja motiviraat vladata
kon pogolema gri`a za maksimizirawe na blagosostojbata ili
podobra informiranost i pottik za nadminuvawe na problemite so
Prof. d-r Pece Nedanovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 339/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 339
korporativnoto upravuvawe, privatnite firmi s# ute poseduvaat
prednost. Vakvata prednost na privatniot sektor e posilno izrazenavo pomalku razvienite zemji, kade nedostatocite na pazarot se ute
poizrazeni”.1 Sledstveno na ova, se nametnuva konstatacijata deka
e po`elno postignuvawe na dogovor so privaten deloven subjekt
koj e se nafati da gi obezbeduva ovie uslugi. Ona to e najbitno
e deka lokalnata vlast mora da obezbedi kontinuitet i dostapnost
na uslugata za site gra|ani, odnosno, iako vakvite ulugi se privatno
obezbeduvani, tie treba i ponatamu da nosat karakter na javni (soogled na prvi~nata ideja deka se raboti za gradska vinoteka, t.e.
vinoteka koja e pretstavuva obele`je na samiot grad).
Realizacijata na idejata vo praksa podrazbira osvrnuvawe na
postojnata atmosfera i zakonskata regulativa vo naata zemja, so cel
ispituvawe na mo`nostite. Ottuka, sklu~uvaweto nekakov oblik na
javno-privatno partnerstvo (JPP), pretstavuva logi~no i od praven
aspekt, vozmo`no reenie.
2. Podgotvenost za JPP vo Makedonija
Dobro strukturiranite JPP pretstavuvaat pogodna osnova
za postignuvawe na posakuvanite pridobivki kaj javniot sektor.
Vo osnova postojat dva osnovni preduslovi za materijalizacija napridobivkite:
1. Transparentno, predvidlivo i stabilno regulatorno
okru`uvawe,
2. Visoko nivo na prifaawe na JPP od strana na javnosta,
1 Shirley Mary, Walsh Patrick (2000): Public versus Private Ownership – The Current StateShirley Mary, Walsh Patrick (2000): Public versus Private Ownership – The Current Stateof the Debate, Policy Research Woring Paper 2420, The World Bank, Washington, August,
p. 53.
Implementacija na javno-privatno partnerstvo vo funkcija na lokalniot
ekonomski razvoj - Slu~ajot na gradska vinoteka Kavadarci -
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 340/603
340 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
kako potencijalen pobaruva~ na uslugite.
Vo slu~ajot na Makedonija, donesuvaweto na Zakonot zakoncesii i drugi vidovi na javno-privatno partnerstvo (2008 god.), go
signalizirae vospostavuvaweto na novata pravna regulativa vo ovoj
domen, a so toa postavi osnova za zadovoluvawe na prviot preduslov.
Negovoto donesuvawe prvenstveno rezultirae od potrebata za
usoglasuvawe na koncesiskite modeli so Direktivite na EU za
javnite nabavki.2 Samiot Zakon predizvika niza izmeni vo drugi
povrzani zakonski akti i uredbi koi nu`no pretrpea usoglasuvawaso odredbite sodr`ani vo nego.
[to se odnesuva do vtoriot preduslov, ocenata za nivoto na
prifaawe na JPP kaj naata javnost, konstatacijata ne mo`e da se
temeli na nai sopstveni iskustva vo ovoj domen (gradski vinoteki),
zatoa to takvi fakti~ki ne postojat. Stranskite iskustva mo`at
da dadat odredena slika, me|utoa nivnata relevantnost e bide
diskutabilna, zatoa to se raboti za preovladuva~koto mislewe
kaj druga, a ne kaj makedonskata javnost. Ottuka, se ~ini deka bi
mo`ela da se dobie porelevantna slika dokolku se zemat predvid
odredeni iskustva vo vrska so primena na odredeni oblici na JPP vo
Makedonija, no vo drugi sektori.
Odreden broj istra`uvawa na misleweto na javnosta za primena
na JPP vo sektorot na upravuvawe so cvrstiot otpad, poka`uvaat dekavo javnosta postojat podeleni mislewa.3 Korenot na vakvata sostojba
2 Секако, при донесувањето на вее цитираниот закон се водеше сметка за искуствата наЕУ и на други развиени земји. Случајот на правното регулирање на проблематиката наЈПП во ЕУ е посебно интересен за нас, иако во европското право (Acuis communau-
taire), не постојат генерални обврски во овој поглед. Секако, претходново не значи декаво самата ЕУ не постои регулатива која е доста разработена, и се нуди како препоракадо сите нејзини земји - членки.
3 Анализата на перцепцијата на корпоративната и пошироката јавност во Македонија
по прашањето за вклучување на приватниот сектор во доменот на управување
Prof. d-r Pece Nedanovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 341/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 341
treba da se bara vo nekolku loi primeri (obidi) za privatizacija
vo ovoj sektor (na primer, raskinuvawe na dogovort za menaxiraweso sanitarnata deponija vo Veles). Konsekventno, mislewata za
vklu~uvawe na privatniot sektor kako alternativen davatel na
uslugi vo ovoj sektor se podeleni - od edna strana prifaawe so
nade` za pozitivni pridobivki, nasproti silno izrazen skepticizam
od druga strana. Pozitivnite gledita svojot optimizam go temelat
na o~ekuvawa za:
• Poefikasno ograni~uvawe, pa duri i celosno spre~uvawena vlijanieto na politikata na poleto na dejstvuvawe na
javnite komunalni pretprijatija (upravuvawe so cvrstiot
otpad),
• Dobivawe podobri uslugi, t.e. uslugi so povisok kvalitet,
pogolema fleksibilnost, pobliski odnosi so korisnicite,
povisok stepen na naplata i povisoka efikasnost.
[to se odnesuva do negativnite gledita, tie se temelat na
slednive percepcii:
• O~ekuvano zgolemuvawe na cenite. Imeno, „poirokiot
zaklu~ok to proizleguva od gornata analiza e mo`ebi
iznenaduva~ki za trud so ekonomska sodr`ina. Taka javno-
privatnite partnerstva (JPP) mo`at da ponudat pogolema
ekonomska efikasnost vo obezbeduvaweto uslugi nasprotitradicionalniot na~in na obezbeduvawe na istite uslugi,
me|utoa vakvata pogolema ekonomska efikasnost ima svoja
cena, odnosno taa mo`e da bide obezbedena so trook koj
со цврстиот отпад на локално ниво, преку склучување разни облици на ЈПП со јавниот сектор, се базира на истражувања реализирани за потребите на изработка наСтратегијата и Акцискиот план за реформи во комуналните претпријатија, со фокус на
водоснабдувањето, канализацијата и цврстиот отпад во Република Македонија (2008).
Implementacija na javno-privatno partnerstvo vo funkcija na lokalniot
ekonomski razvoj - Slu~ajot na gradska vinoteka Kavadarci -
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 342/603
342 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
e go nadmine porastot vo samata efikasnost”.4
• Postoewe rizik deka uslugite nema navistina da sepodobrat.
• Rizik deka privatnite partneri nema da gi realiziraat
vetenite investicii vo ovoj sektor.esticii vo ovoj sektor.
Interesna konstatacija e deka pravnite lica vo osnova se mnogu
ponakloneti kon zgolemeno u~estvo na privatniot sektor i razvoj na
razni oblici na JPP vo sferata na upravuvawe so cvrstiot otpad.
Nasproti niv, domainstvata poka`uvaat silno sprotivstavuvawe navlezot na privatniot kapital vo ovoj sektor, duri i po pat na JPP.
No, i vo uslovi na silno izrazeni sprotivstavuvawa, domainstvata
i individualnite lica dokolku se soo~eni so „neminovnosta od JPP
vo ovoj sektor, pri izborot na oblikot na JPP, svojot glas go davaat
vo prilog na sklu~uvawe dogovori za vrewe uslugi i za menaxirawe,
nasproti formite na u~estvo na privatniot sektor to vklu~uvaat
investicii (koncesii).
Imaji go predvid pogore ka`anoto, se ~ini deka od teoretski
aspekt, izborot na dogovor za vrewe na uslugi i menaxirawe
e najpogoden oblik za JPP vo slu~ajot na Gradska vinoteka vo
Kavadarci.
3. Klu~ni praawa za Gradska vinoteka vo Kavadarciorganizirana kako JPP
Vo slu~ajot na Gradska vinoteka vo Kavadarci se ~ini deka
se ispolneti najgolem del od osnovnite pretpostavki za uspeno
realizirawe na JPP. Imeno:Imeno:
4 Vlil Timo (2005): How epensive are cost savings? On the economics of public-privateVlil Timo (2005): How epensive are cost savings? On the economics of public-privateVlil Timo (2005): How epensive are cost savings? On the economics of public-private
partnerships, European Investment Bank Papers Volume 10 No 1, Luembourg, p. 115.
Prof. d-r Pece Nedanovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 343/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 343
• Od strana na lokalnata vlast bee iska`ana jasna
politi~ka poddrka za vospostavuvawe sorabotka soprivatniot sektor po pat na JPP;
• Vo Makedonija vee postoi jasna i precizna pravna ramka
za JPP;
• Postoeweto na Sovet za koncesija/javno-privatno
partnerstvo ( Чlen 8 od Zakonot za koncesii i drugi vidovi
na javno-privatno partnerstvo, SV na RM, br. 7/2008), ja
dava neophodnata institucionalna poddrka na centralnonivo. Sekako, tuka se nadovrzuva i formiraweto na posebno
oddelenie za JPP vo Ministerstvoto za ekonomija. Od druga
strana, etabliraniot Sektor za lokalen ekonomski razvoj
na nivo na lokalnata samouprava, pretstavuva svoevidno
dopolnuvawe na ovaa pretpostavka na lokalno nivo.
• Spored ova, stru~noto osposobuvawe na lokalnata
administracija za sproveduvawe JPP e logi~no
nadovrzuvawe na prethodnata pretpostavka i zada~a to
bara odogovor na kratok i sreden rok; i na kraj
• Uspenoto etablirawe na izbraniot oblik na JPP vo
golema mera e zavisi od adekvatnata raspredelba na
komercijalniot rizik pome|u partnerite.
Imaji gi predvid alternativnite solucii sodr`ani voZakonot za koncesii, se ~ini deka na primerot na Gradskata vinoteka
bi mo`ela da se iskoristi dogovornata koncesija. Sklu~uvaweto na
dogovor za koncesija so privaten partner (koncesioner), bi mo`elo da
se realizira vrz osnova na odredbite od Чl. 10 od Zakonot za koncesii,
spored koj: „Predmet na koncesija mo`at da bidat izveduvawe na
gradba, vrewe na javnite uslugi, i koristewe na dobrata od opt
Implementacija na javno-privatno partnerstvo vo funkcija na lokalniot
ekonomski razvoj - Slu~ajot na gradska vinoteka Kavadarci -
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 344/603
344 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
interes za Republika Makedonija”. Vpro~em, stavot to se odnesuva
na vreweto javni uslugi ja dava pravnata podloga za vakvata formana JPP.
Predmet na koncesija vo konkretniov slu~aj pretstavuva
vrewe javna usluga od strana na koncesionerot za javniot partner
(koncedentot) i toa: efikasno i kvalitetno rabotewe na vinotekata.
Poa|aji od osnovniot predmet na koncesija, kako dopolnitelni
efekti se o~ekuvaat:
• Afirmacija na vinarstvoto vo poirokiot region,• Razvoj na vinskiot turizam, i
• Neguvawe na tradicijata na vinarstvoto.
O~igledno, preku dopolnitelnite efekti se otkriva karakterot
na uslugite to se predmet na koncesija me|u javniot i privatniot
partner. Imeno, stanuva jasno deka se raboti za javni funkcii, koi ne
bi bile predmet na pazaren interes za privatniot kapital. Ottuka,
sosema razbirliva e potrebata od vklu~uvawe na Sovetot na optinata
i Gradona~alnikot kako reprezenti na javniot interes. Vpro~em,
Sovetot na optinata vo ime na lokalnata samouprava ja dodeluva
koncesijata, no istovremeno go ovlastuva Gradona~alnikot da go
zastapuva vo postapkata za dodeluvawe koncesija i pri sklu~uvaweto
i izvruvaweto na dogovorot za koncesija (soglasno Чl. 21 od Zakonot
za koncesii).Odgovorot na praawata: Dali e se nametne nadomestok to
koncesionerot e go plaa na koncedentot, kako i kolku e iznesuva
istiot, zavisi od politikata opredelena od strana na koncedentot
(Sovetot na optinata). Soglasno Чl. 12 od Zakonot za koncesii,
koncesijata za javni uslugi podrazbira vrewe dejnosti koi so zakon
se opredeleni kako javni uslugi, so ili bez plaawe nadomestok od
Prof. d-r Pece Nedanovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 345/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 345
strana na koncesionerot, pri to pravoto da se vri javna usluga
mo`e da vklu~i i upravuvawe, koristewe i odr`uvawe na objektotna koncesija. Koncesijata mo`e da vklu~i i izveduvawe raboti na
delumna rekonstrukcija, konzervacija ili remont na objektot, pa
duri i dovruvawe na zapo~nata gradba.
So ogled na obvrskite na koncedentot, koj kako javen partner
proklamira deka (e) go izgradi i (e) go opremi za funkcionirawe
objektot, na privatniot partner mu preostanuva da stopanisuva so
objektot, da go koristi i odr`uva vo funkcija na javniot interes, no ida pretendira na del od dobivkata, pa duri i dopolnitelno da investira
vo nego (so prethodna soglasnost na javniot partner). Ottuka, bi biloOttuka, bi bilo
posoodvetno koncesiskiot nadomestok da se plaa na rati, pa duri i da
se opredeli grejs period, za da mu se ostavi na koncesionerot odreden
vremenski interval za prilagoduvawe. Ograni~uva~ki faktorOgrani~uva~ki faktor
to treba da se zeme predvid pri opredeluvawe na koncesiskiot
nadomestok pretstavuva nivoto na ceni na javnite uslugi ponudeni
od strana na koncesionerot. Socijalno prifatlivoto nivo na ceni,
treba da povle~e so sebe ponisko nivo na koncesiskiot nadomestok.
Na ova se nadovrzuva i u~estvoto na javniot partner (koncedentot)
vo raspredelba na prihodot, so to bi se vlijaelo limitira~ki vrz
visinata na koncesiskiot nadomestok.5
Rizikot od dodeleneta koncesija vo slu~ajov go podnesuvakoncesionerot. Navistina, soglasno Чl. 14 od Zakonot, rizikot
5 Согласно Член 16 од Законот за концесии...: „Висината и начинот на плаање нанадоместокот од ставот 1 на овој член се определува со договорот за концесијаво зависност од: 1) економската корист која концесионерот ја остварува оддоделената концесија, 2) сразмерната распределба на приходот меѓу концедентоти концесионерот, и 3) постигнување социјално прифатливи цени на јавнитеуслуги кои се предмет на концесијата кога цената се определува со прописите
кои се однесуваат на соодветната концесија.
Implementacija na javno-privatno partnerstvo vo funkcija na lokalniot
ekonomski razvoj - Slu~ajot na gradska vinoteka Kavadarci -
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 346/603
346 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
od dodelenata koncesija treba da go snosat koncesionerot ili
koncedentot vo zavisnost od toa koj go ostvaruva prihodot od dodelenatakoncesija. Me|utoa, vo konkretniov slu~aj toa bi ja dobilo slednava
forma: imeno stanuva zbor za rizikot vo vrska so pobaruva~kata na
javnite uslugi, i rizikot vo vrska so generiraweto prihodi. „Ovaa
razlika vo rizikot vo vrska so pobaruva~kata za uslugi i rizikot vo
vrska so prihodite, e klu~na za razbirawe kako transferot na rizik
mo`e da vlijae na alokativnata efikasnost, nasproti proizvodnata
efikasnost diskutirana pogore. Da go razgledame najprvin slu~ajotkade agentot (privatniot partner – zabeleka P.N.), samostojno
go podnesuva rizikot vo vrska so pobaruva~kata: vo ovoj slu~aj,
prihodite i profitabilnosta na proektot se pazarno determinirani
i ne mo`at da bidat direktno iskoristeni od strana na principalot
(javniot parner – zabeleka P.N.), za pottiknuvawe na agentot. Da go
analizirame sega slu~ajot kade agentot obezbeduva uslugi za javnosta
plateni od strana na principalot celosno ili delumno vrz osnova na
principot na raspolo`ivost: vo ovoj slu~aj, agentot nema da se soo~i
so rizik vo vrska so pobaruva~kata ili toj rizik e bide nezna~itelen,
no od druga strana e se soo~i so rizik vo vrska so prihodite i toa
vo zavisnost od toa kako principalot gi realizira svoite plaawa
za uslugite, soglasno dogovoreniot kvantitet i kvalitet, kako i
za dogovoreniot period. So drugi zborovi, principalot mo`e datransferira del ili celiot rizik vo vrska so pobaruva~kata vo
rizik, vo vrska so prihodite so koi e soo~en agentot, dobivaji na
toj na~in instrument so koj e se zatiti alokativnata efikasnost.
O~igledno ova bara autputot na uslugi da bide dogovoren vo smisla
na ona to prethodno bee diskutirano”.6 Pri ova se ima predvid
deka obvrskite na privatniot partner se povee od formalni: osven
6 Vlil Timo, ibid., p. 107.Vlil Timo, ibid., p. 107.Vlil Timo, ibid., p. 107.
Prof. d-r Pece Nedanovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 347/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 347
voobi~aenite dostavuvawa na Godien plan i Godien izvetaj do
javniot partner, koncesionerot treba da gi zastapuva vinariite,turisti~kite agencii, proizvoditelite na suveniri i domani
rakotvorbi, koi bi izlagale svoi proizvodi na komercijalna osnova.
Vpro~em, intencijata na javniot partner e preku Vinotekata da im se
obezbedi konkreten prostor na vinariite i lokalnite proizvoditeli
kako mo`nost za izlagawe, promocija i proda`ba na nivnite
proizvodi. Postoeweto na Turisti~koto informativno biro vo
ramki na objektot, se nametnuva samo po sebe.Vakvata sostojba so obvrskite na privatniot partner kolku i
da izgleda ~udno, sepak vlijae olesnitelno vo pogled na podnesuvawe
na komercijalniot rizik vo vreweto na javnite uslugi. Imeno,
privatniot partner mo`e del od rizikot vo vrska so generiraweto
prihodi da go spodeli so pridru`nite privatni partneri, koi ne
se javuvaat kako neposredni partneri pri sklu~uvawe na Dogovorot
za koncesija, me|utoa nivnoto u~estvo se javuva vo podocne`nite
fazi. Vpro~em, „poentata e da se pronajde to~kata na optimum vo
koja rizikot e podelen na toj na~in to marginalniot trook
predizvikan od transferot na del od rizikot na dr`avata (lokalnata
samouprava – zabeleka P.N.) kon privatniot partner se izedna~uva
so marginalnata korist dobiena kako rezultat na zgolemeniot napor
vlo`en od strana na privatniot partner”.7
Zakonskata norma za periodot na koncesija e utvrdena na
maksimalni 35 godini ( Чlen 22 od Zakonot). Sepak so ogled na
specifi~niot i inovativen karakter na Gradskata vinoteka (za nai
uslovi), se ~ini deka periodot treba da bide zna~itelno pomal (ne
7 Dewatripont Mathias and Legros Patrick (2005): Public-private partnerships: contract de-Dewatripont Mathias and Legros Patrick (2005): Public-private partnerships: contract de-Dewatripont Mathias and Legros Patrick (2005): Public-private partnerships: contract de-
sign and risk transfer, European Investment Bank Papers Volume 10 No 1, Luembourg, p.
134.
Implementacija na javno-privatno partnerstvo vo funkcija na lokalniot
ekonomski razvoj - Slu~ajot na gradska vinoteka Kavadarci -
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 348/603
348 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
povee od 10 godini). Vaka utvrdeniot period treba da poslu`i za
„le~ewe na detskite bolesti” i neznaewa koi mo`at da se javat vopo~etnata faza od raboteweto na Vinotekata. Sekako pred, vo tekot
i po zavruvawe na ovoj period, objektot na koncesijata treba da bide
vraten na koncedentot ( Чl. 24 i 25), zaedno so eventualnite prirastoci
i podobruvawa, zatoa to koncedentot ja zadr`uva sopstvenosta vrz
objektot.
Odlukata za zapo~nuvawe na postapkata za dodeluvawe na
koncesija bi trebalo da ja donese Sovetot na optinata po predlogna Gradona~alnikot (soglasno Чl. 26). Od isklu~itelna va`nost za
sodr`inata na predlogot za zapo~nuvawe so postapka za dodeluvawe
koncesija, pokraj utvrduvawe na osnovnite celi na koncesijata
(koi prethodno bea komentirani), kako i izrabotka na studija
za koncesiskiot proekt, pretstavuva temelnoto analizirawe na
mo`nostite za razli~no finansirawe i upravuvawe so predmetot
na predlo`enata koncesija, kako i procenata na finansiskata
odr`livost na proektot. Imeno, pokraj analizata to se odnesuva
na raspredelbata na prihodite, kako i procenata na rizikot,
praaweto za finansiskata odr`livost e od isklu~itelno zna~ewe
za samiot proekt odnosno za Dogovorot za JPP. Se razbira, aktivnoto
vklu~uvawe na privatniot sektor zna~itelno ja menuva va`nosta i
prirodata na finansiskata procena, relevantna za emite to seprezemaat samo vo javniot sektor. Me|utoa, vo sekoj slu~aj proektot za
JPP mora da ima jasni i definirani prihodi koi e bidat dovolni da
se obezbedi povrat na vlo`eniot kapital i ostanati resursi (znaewe,
vetini, itn.). Ottuka, va`no e da se sfati deka finansiskiot plan
mo`e da ima pogolemo vlijanie vrz uslovite na proektot otkolku
fizi~koto dizajnirawe ili troocite za izgradba.
Prof. d-r Pece Nedanovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 349/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 349
So ogled na karakteristikite na koncesijata, se ceni dekaSo ogled na karakteristikite na koncesijata, se ceni deka
nejzinoto dodeluvawe mo`e da se sprovede preku otovoren povik( Чl. 31). Navistina prvi~nata verzija na Zakonot od 2008 godina,
sodr`ee ograni~uva~ko reenie vo smisla na zakonski minimum
od tri sposobni ponuduva~i, me|utoa so Zakonot za izmenuvawe i
dopolnuvawe na Zakonot za koncesii i drugi vidovi javno-privatno
partnerstvo, SV na RM 64/2009, Чl. 10, minimalniot broj sposobni
ponuduva~i vo uslovi na otvoren povik bee namalen od tri na eden.
So toa e eliminirana neizvesnosta od (ne)javuvawe na dovolen brojponuduva~i koi bi bile zainteresirani za edna vakva specifi~na
koncesija, so to bi se ispolnil zakonskiot minimum. Alternativa na
vakviot pristap e koristewe na postapkata vrz osnova na konkurenten
dijalog. Karakteristikite na koncesijata mo`at da pridonesat
vo ramki na Sovetot na optinata da preovladee misleweto deka
treba da se bide vnimatelen i so ogled na pionerskata priroda na
potfatot, da se odi so upotreba na konkurenten dijalog. Vpro~em, Чl.
35 od Zakonot propiuva deka vo slo`eni situacii, koga ne mo`at
objektivno da se definiraat odredeni tehni~ki specifikacii, mo`e
da se pristapi kon upotreba na ovaa alternativa. Vo krajna linija,
odlukata treba da ja donese Sovetot, vrz osnova na izdr`ana analiza
podnesena od Gradona~alnikot.
Prestanokot na koncesijata vo normalna procedura stanuvapo istekot na dogovorot, no mo`e da bide posledica na ednostrano
raskinuvawe od strana na koncesionerot, koncedentot, nivno
spogodbeno raskinuvawe na dogovorot, ili kako posledica na ste~aj,
likvidacija na koncesionerot, itn. Zatitata na koncedentot od
nesakano raskinuvawe na koncesijata kako rezultat na ste~aj ili
likvidacija na koncesionerot bara temelna analiza na prijavenite
Implementacija na javno-privatno partnerstvo vo funkcija na lokalniot
ekonomski razvoj - Slu~ajot na gradska vinoteka Kavadarci -
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 350/603
350 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
kandidati. Verojatno so ova se dodeluva dopolnitelen argument, vo
prilog na koristewe na postapkata na konkurenten dijalog.
4. Zaklu~ni sogleduvawa
Koristeweto na JPP kako alatka za stimulirawe na lokalniot
ekonomski razvoj e od isklu~itelno zna~ewe za optinite vo R.
Makedonija vo ovoj period. Se raboti za zakonska mo`nost, koja
pokraj nedostatocite koi gi projavuva, poseduva i brojni pozitivnistrani kako svoi prednosti. Preku niv, raznite oblici na JPP koi
dobivaat prakti~na implementacija kaj nas, pridonesuvaat ne samo
za razvojot na optinata, tuku i za zemjata kako celina. Imeno,
„pozitivnite karakteristiki na upotrebata na JPP aran`mani... se
osobeno privle~ni za zemjite-kandidatki za EU... imaji gi predvid,
pred sè, pogolemite potrebi za finansiraweto, buxetskiot deficit,
potrebata od efikasni javni uslugi, raste~kata stabilnost na
pazarot i trendot na privatizacija, koi kreiraat povolna klima za
zgolemuvawe na privatnite investicii”.8
Vo slu~ajot na optina Kavadarci i gradbata i etabliraweto
na Gradska vinoteka, jasno se diferenciraat prednostite to ovoj
proekt gi nosi so sebe. Analizata na zakonskite mo`nosti upatuva
na koristeweto na dogovornata koncesija kako najadekvaten oblik naJPP vo dadeniov slu~aj. Pri definirawe na korista (pridobivkite)
od ova JPP potrebno e da se navedat i analiziraat dobrite i slabite
strani za samoto JPP, kako i da se definiraat celite od koi poa|a
sekoja od vklu~enite strani. Ova e svoevidna SWOT analiza. Sekako, vo
konkretniov slu~aj mnogu e zna~ajno da se definiraat ne samo celite,
8 Европска комисија – Генерален директорат за Регионална политика (2008):Европска комисија – Генерален директорат за Регионална политика (2008): Упатство
за јавно-приватни партнерства, превод, Скопје, стр. 4.
Prof. d-r Pece Nedanovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 351/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 351
tuku i ulogata na javniot partner (Sovetot na optina Kavadarci),
koj soglasno dogovorot bi se transformiral od potencijalen davatelna uslugi, vo nadzornik i regulator na davaweto na uslugite od
strana na privatniot partner. Vpro~em, „... analizata na naporite
za postignuvawe uspeni javno-privatni partnerstva gi sugerira
slednive preporaki: ...Realno i optoprifateno gledawe na
zaednicata zasnovano na silnite i slabite strani na podra~jeto
(optinata – zabeleka P.N.) kako i na zaedni~kata koncepcija za
potencijalot na podra~jeto. Ova e edno od najzna~ajnite poliwa zapostignuvawe partnerstvo. Bez prethodno seopto razbirawe za toa
to zaednicata (optinata) bila ili mo`e da bide, nevozmo`no e da
se gradi podobra zaednica. Ute povee, sé dodeka ne postoi realna
vizija za potencijalot na podra~jeto, zaednicata nema nikoga da gi
postigne svoite celi.”9
BIBLIOGRAFIJA
1. Agnor Pierre-Richard, Nabli K . Mustaphaha, and Yousef M. Tarik (2005):“Public Infrastructure and Private Investment in the Middle East and North Africa”, Policy Research Working Paper 3661, The World Bank ,Washington, July.
2. Blakely J. Edward, Bradshaw K . Ted (2002): Planning Local Economic
Development – Theory and Practice, Sage Publications, Thousand Oaks – London – New Delhi.
3. Budina Nina, Polakova Brixi Hana, and Irwin Timothy (2007): “Public-Private Partnerships in the New EU Member States – Managing Fiscal Risks”, World bank Working Paper No. 114, Washington.
9 Blakely J. Edward, Bradshaw K. Ted (2002):Blakely J. Edward, Bradshaw K. Ted (2002):Blakely J. Edward, Bradshaw K. Ted (2002): Planning Local Economic Development – The-
ory and Practice, Sage Publications, Thousand Oaks – London – New Delhi, p. 351.
Implementacija na javno-privatno partnerstvo vo funkcija na lokalniot
ekonomski razvoj - Slu~ajot na gradska vinoteka Kavadarci -
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 352/603
352 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
4. Dewatripont Mathias and Legros Patrick (2005): “Public- private partnerships: contract design and risk transfer ”, European Investment
Bank Papers Volume 10 No 1, Luembourg.5. Evropska komisija – Generalen direktorat za Regionalna
politika (2008): Upatstvo za javno-privatni partnerstva,prevod, Skopje.
6. Zakon za koncesii i drugi vidovi na javno-privatnopartnerstvo, Slu`ben vesnik na R. Makedonija, br. 7/2008,139/2008, 64/2009, 52/2010.
7. Irwin Timothy (2003): “Public Money for Private Infrastructure –
Deciding When to Offer Guarantees, Output-Based Subsidies, and Other Fiscal Support”, World bank Working Paper No. 1, Washington.
8. Shirley Mary, Walsh Patrick (2000): “Public versus Private Ownership – The Current State of the Debate”, Policy Research Working Paper 2420,The World Bank , Washington, August.
9. Stojkov Metodija (2009): „Javno-privatnoto partnerstvo inegovata primena vo Republika Makedonija”, Godinik na
Ekonomski fakultet – Skopje, Tom 44 S. 1-550, Skopje, str.
229-237.10. Todorova Sofija, Uzunov Van~o (2008): Primeneta ekonomika,Praven fakultet „Justinijan Prvi”, Skopje.
11. Vlil Timo (2005): “How epensive are cost savings? On the economics of public- private partnerships”, European Investment Bank Papers
Volume 10 No 1, Luembourg.
Prof. d-r Pece Nedanovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 353/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 353
IMPLEMENTATION THE PUBLIC-PRIVATE PARTNERSHIP AS A
TOOL FOR STIMULATING LOCAL ECONOMIC DEVELOPMENT – CASE STUDY OF THE CITY WINERY KAVADARCI –
Prof. Pece Nedanovski, Ph.D
Summary
Using the Public-Private Partnership (PPP) as a tool for stimulating
local economic development is of signicant importance for the municipalitiesin the Republic of Macedonia. It is in fact a legal opportunity which besides its
disadvantages also has numerous benets as its advantages. It is through these
advantages that various forms of PPP become practically implemented in our
country, contributing not only for the development of the municipality but also
for the development of the country as a whole.
Regarding the construction and establishment of a City Winery in the
municipality of Kavadarci, what is obvious is that the advantages of this projecthave been clearly dened and differentiated. The analysis of the legal opportunities
leads to the notion that using contractual concession appears to be the most
adequate form of PPP in this case. When dening the benets (advantages) of
this PPP it is necessary to list and analyze both strengths and weaknesses of
PPP and PPP itself, as well as to dene the goals that each of the involved
parties uses as a starting point. This is a kind of a SWOT analysis. It is certain
that regarding this concrete case it is etremely signicant to dene not only the
goals, but also the role of the public partner (the Council of the municipality of
Kavadarci), which in accordance with the agreement would be transformed from
a potential service provider into supervisor and regulator of the services offered
by the private partner.
Key words: Public-Private Partnership, local economic development, City
winery, Kavadarci.
Implementacija na javno-privatno partnerstvo vo funkcija na lokalniot
ekonomski razvoj - Slu~ajot na gradska vinoteka Kavadarci -
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 354/603
354 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 355/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 355
EMPIRISKA ANALIZA NA PRENOSOT NA
KAMATNITE STAPKI VO MAKEDONIJA
Prof. d-r Goran Petrevski
Apstrakt
Prenesuvaweto na efektite od kamatnite stapki to gi
kontrolira centralnata banka vrz kamatnite stapki na bankite
ima presudno zna~ewe za efektivnosta na monetarnata politika.
Predmet na istra`uvawe vo ovoj trud e ulogata na kamatnite
stapki kako kanal vo prenosniot mehanizam na monetarnata
politika. So primena na modelot na vektorska popravka na
grekite, analizirana e vrskata me|u kamatnata stapka na
pazarot na pari i kamatnite stapki na bankarskite krediti vo
periodot 2000-2010 godina. Ekonometriskoto istra`uvawe japotvrduva rigidnosta na kamatnite stapki na kreditite, so to
zna~itelno se namaluva efikasnosta na monetarnata poltiika
Klu~ni zborovi: kamatni stapki, prenosen mehanizam na monetarnata
politika, vektorska popravka na grekite, kointegracija.
Voved
Vo sovremeni uslovi, centralnite banki ja vodat monetarnata
politika so primena na pazarno zasnovani instrumenti, pri to,
na eden ili drug na~in nastojuvaat da vlijaat vrz kusoro~nite
pazarni kamatni stapki. Vo prodol`enie, promenata na kusoro~nite
pazarni kamatni stapki vlijae vrz kamatnite stapki na ostanatite
finansiski instrumenti (hartiite od vrednost, kreditite,
God. ekon. fak. t. 46 s. 355 - 367 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 356/603
356 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
depozitite itn.). Najposle, kamatnite stapki na ovie finansiski
instrumenti predizvikuvaat soodvetni efekti vrz odnesuvaweto naekonomskite agenti vo pogled na potrouva~kata i investiciite.
Vo vaka postaveniot prenosen mehanizam na monetarnata politika,
postojat dve kriti~ni praawa: prvo - kako ekonomskite agenti
reagiraat na promenata na kamatnite stapki i vtoro - na koj na~in
promenata na kusoro~nite pazarni kamatni stapki (pod vlijanie na
akciite na centralnata banka) se prenesuva vrz kamatnite stapki na
drugite finansiski instrumenti. Pritoa, vo zemjite vo koi bankiteimaat dominantno mesto vo finansiskiot sistem, vtorovo praawe se
odnesuva na prenesuvaweto na efektite od pazarnite kamatni stapki
vrz kamatnite stapki na bankarskite krediti i depoziti. Vo ovoj trud
e sprovedena empiriska analiza na zna~eweto na kamatnite stapki
kako kanal vo prenosniot mehanizam na monetarnata politika, t.e.
vlijanieto na akciite na centralnata banka vrz kamatnite stapki na
bankite (interest rate pass-through). Pritoa, trudot e organiziran
na sledniot na~in: prviot del dava kus pregled na praawata
povrzani so kanalot na kamatnite stapki; vo vtoriot del e daden kus
osvrt vrz empiriskata literatura; vo tretiot del se obrabotuvaat
praawata povrzani so podatocite, metodologijata i rezultatite
od ekonometriskata analiza; i vo posledniot del se dadeni glavnite
zaklu~oci od istra`uvaweto.
Ulogata na kanalot na kamatnite stapki vo prenosniot mehanizam
na monetarnata poltiika
Kamatnite stapki pretstavuvaat va`en del od mehanizmot
preku koj efektite na monetarnata politika se prenesuvaat vrz
Prof. d-r Goran Petrevski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 357/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 357
realnata ekonomija. Vo taa smisla, efektivnosta na monetarnata
politika vo kontrolata na agregatnata pobaruva~ka presudno zavisiod obemot i brzinata so koja promenite na kusoro~nite kamatni
stapki se prenesuvaat vrz kamatnite stapki na bankarskite depoziti
i krediti. So drugi zborovi, potpolniot i pobrziot prenos od
pazarnite kamatni stapki vrz kamatnite stapki na bankite go zasiluva
prenosniot mehanizam na monetarnata politika.
Kanalot na kamatnite stapki funkcionira preku slednive tri
mehanizmi: prvo, promenite na kamatnite stapki go predizvikuvaatefektot na supstitucija, t.e. vodat do zamena na edni so drugi
depozitni i kreditni instrumenti; vtoro, promenite na kamatnite
stapki predizvikuvaat promeni vrz dohodot na ekonomskite agenti
(efekt na dohodot); treto, promenata na kamatnite stapki se
odrazuva vrz vrednosta na finansiskite i realnite sredstva i na
toj na~in, vlijae vrz bogatstvoto na ekonomskite agenti (efekt na
bogatstvoto). Pritoa, ulogata na kanalot na kamatnite stapki vo
prenosniot mehanizam na monetranata politika presudno zavisi od
nekolku faktori, kako to se: finansiskata struktura, t.e mestoto
na bankite vo finansiskoto posreduvawe (nasproti pazarite
na kapital i nebankarskite istitucii) i raspolo`livosta na
alternativni finansiski instrumenti; goleminata i strukturata na
neto-bogatstvoto na ekonomskite agenti (strukturata na bilansitena naselenieto i firmite); stepenot na konkurencija vo bankarskiot
i voopto vo finansiskiot sektor; otvorenosta na kapitalnata
smetka, t.e. pristapot do depoziti i krediti koi glasat vo stranski
valuti, itn. Spored toa, kanalot na kamatnite stapki zavisi od brojni
faktori, taka to ne mo`e odnapred da se ocenuva negovoto zna~ewe,
tuku toa treba da bide potvrdeno preku empiriska analiza.
Empiriska analiza na prenosot na kamatnite stapki vo Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 358/603
358 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Pregled na empiriskata literatura
Naglaseniot interes za istra`uvawe na kanalot na kamatnite
stapki datira od sredinata na 1990-tite, koga se pojavija pionerskite
trudovi na Cottarelli and Kourelis (1994) i na Borio and Frtiz (1995).
Dvata truda utvrduvaat deka, nabquduvano na dolg rok, prenosot na
promenite na pazarnite kamatni stapki vrz bankarskite kamatni
stapki e potpoln, me|utoa kusoro~noto prisposobuvawe na kamatnite
stapki na bankite e bavno. Vo prodol`enie, Cottarelli and Kourelis (1994) identifikuvaat nekolku strukturni determinanti na brzinata na
prenosot, kako to se: goleminata na pazarot na kusoro~ni hartii od
vrednost, me|unarodnata mobilnost na kapitalot, konkurencijata me|u
bankite, javnata sopstvenost vo bankarskiot sektor i promenlivosta
na pazarnite kamatni stapki.
Vo ponovo vreme, sozdavaweto na Evropskata monetarna unija
pretstavuvae dopolnitelen pottik za empiriski istra`uvawa vo ovaaoblast. Imeno, voveduvaweto na zaedni~kata valuta vodi kon pogolema
integracija na finansiskite pazari vo ramkite na Evropskata Unija
(EU), a edinstvenata monetarna politika gi voedna~uva monetarnite
okovi na podra~jeto na zonata na evroto. Dvata procesa zaedno biDvata procesa zaedno bi
trebalo da dovedat do konvergencija na dejstvuvaweto na kanalot na
kamatnite stapki vo ramkite na EU. Empiriskite istra`uvawa naEmpiriskite istra`uvawa na
Moon (2000), Toolsema et al. (2001), Donnay and Degryse (2001), De Bondt
(2002), Heinemann and Schüller (2002), Kleimeier and Sander (2003), Sander
and Kleimeier (2004a) i de Bondt et al. (2005) ovozmo`uvaat da se izvle~at
nekolku osnovni zaklu~oci: prenosot na promenite na pazarnite
kamatni stapki vrz bankarskite kamatni stapki ne e potpoln; vo
osnova, kusoro~nite kamatni stapki na kreditite na firmite se
Prof. d-r Goran Petrevski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 359/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 359
odlikuvaat so pobrzo prisposobuvawe; postojat odredeni dokazi za
asimetri~no prisposobuvawe na bankarskite kamatni stapki; voramkite na Evropskata Unija se zabele`uvaat zna~itelni razliki vo
pogled na dolgoro~niot prenos i kusoro~noto prisposobuvawe.
Vo ponovo vreme se zabele`uva i zgolemen interes za ulogata na
kamtnite stapki vo prenosniot mehanizam na monetarnata politika
vo poranenite zemji vo tranzicija. Pritoa, ovie istra`uvawaPritoa, ovie istra`uvawa
se motivirani od toa to po sprovedenite reformi, monetarnata
politika vo ovie zemji se vodi so primena na pazarni instrumenti.Osven toa, vleguvaweto na del od ovie zemji vo EU go nametna
praaweto za konvergencija kon starite ~lenki na EU. Vrz osnova na
istra`uvawata na Wróbel and Pawłowska (2002), Antohi and Braun (2003),
Chmielewski (2003), Horváth et al. (2004), Tieman (2004), Sander and Kleimeier (2004), Tieman (2004), Sander and Kleimeier
(2004b, 2006), Égert and MacDonald (2006), Égert et al. (2007), Minea and
Rault (2008) i Михалов (2010)Михалов (2010)(2010) mo`e da se izvle~at slednive zaklu~oci:
prenesuvaweto na kamatnite stapki e pocelosno vo sporedba so
EU; kusoro~noto prisposobuvawe na bankarskite kamatni stapki e
pobrzo vo odnos na EU; ne postojat asimetrii vo prisposobuvaweto
na bankarskite kamatni stapki (ili tie se mnogu mali).
Istra`uvawata na zna~eweto na kamatnite stapki vo
prenosniot mehanizam na monetarnata politika vo Makedonija se
skromni. Taka, Jovanovski i drugi (2005) go analiziraat kanalotTaka, Jovanovski i drugi (2005) go analiziraat kanalotna kamatnite stapki vo periodot 2002-2004 godina i nao|aat deka
prenosot od pazarnite kamatni stapki kon kamatnite stapki na
kreditite e daleku od popotpoln, a osven toa, prisposobuvaweto na
kamatnite stapki e mnogu bavno (nad pet godini). Sepak, treba da se
zabele`i deka nivnata analiza se odnesuva na mnogu kus period, koj
ne dozvoluva da se izvlekuvaat zaklu~oci za dolgoro~nata vrska me|u
Empiriska analiza na prenosot na kamatnite stapki vo Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 360/603
360 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
pazarnite i bankarskite kamatni stapki. Do sli~ni soznanija doa|a
i Veli~kovski (2006), koj analizira podolg period (1998-2006 g.) i nenao|a vrska me|u pazarnite i bankarskite kamatni stapki. Sepak,Sepak,
negovoto istra`uvawe poka`uva deka po reformata na monetarnite
instrumenti od 2000 godina, kusoro~noto prisposobuvawe na
bankarskite kamatni stapki e pobrzo.
Podatoci i metodologija i diskusija
Istra`uvaweto na dolgoro~nata vrska me|u kamatnite stapki
na bankarskite krediti i kamatnite stapki na pazarot na pari go
sproveduvame vrz osnova na sledniov model:
ibt = β β
1 + β β
2imt
+ et (1)
kade: imt
i ibt se kamatnite stapki na pazarot na pari i kamatnite stapki
na bankarskite krediti soodvetno, a et go pretstavuva ostatokot. β
1i
β 2 se parametrite vo modelot, pri to konstantata β
1 ja pretstavuva
mar`ata, dodeka parametarot β 2
go pretstavuva dolgoro~niot
prenos na kamatnite stapki. Teoretskite o~ekuvani znaci na dvata
koeficienta se pozitivni.
Vo prodol`enie, kusoro~nata dinamika na bankarskite
kamatni stapki e pretstavena preku sledniov model:
Δibt = α + Σγ j Δibt-j + Σδ j Δimt-j + λet-1 + υt (2)kade: site kamatni stapki se dadeni vo forma na prva razlika, et-1
go
pretstavuva otstapuvaweto od dolgoro~nata ramnote`a vo prethodniot
period, α e konstantata, γ j i δ
j se kusoro~nite koeficienti, λ e
brzinata so koja se otstranuva otstapuvaweto od ramnote`ata, a υt
e
ostatokot.
Modelite (1) i (2) se presmetani vrz osnova na mese~ni podatoci
Prof. d-r Goran Petrevski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 361/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 361
za periodot 2000-2010 godina, a kako izvor na podatocite se javuva
Narodnata banka na Makedonija (NBM). Primerokot zapo~nuvaod 2000 godina, bideji toga NBM zapo~na da primenuva pazarni
instrumenti (aukciite na blagajni~ki zapisi). Na toj na~in, NBM seNa toj na~in, NBM se
osposobi vo pogolema mera da vlijae vrz kamatnite stapki na pazarot
na pari. Toa se potvrduva so visokiot koeficient na korelacija
me|u kamatnite stapki na blagajni~kite zapisi i pazarnite kamatni
stapki (0,94 vo periodot 2000-2010 god.). Istovremeno, vaka visokiot
koeficient na korelacija ovozmo`uva pazarnite kamatni stapki da sezemat kako pretstavnik na instrumentot na monetarnata politika.
Presmetkata na modelite (1) i (2) e izvrena so primena na
vektorskiot model na popravawe na grekite (Vector Error Correction
Model, VECM), koj vo ponovo vreme se nametna kako voobi~aena
ekonometriska tehnika za analiza na prenosot na kamatnite
stapki, poradi negovoto svojstvo da gi opfati dolgoro~nata vrska i
kusoro~noto prisposobuvawe na promenlivite vklu~eni vo modelot.
Ovoj metod, najprvo bara da se ispitaat svojstvata na vremenskite
serii (stacionarnosta), a potoa se sproveduva testot za kointegracija
i se presmetuva kointegraciskiot vektor so pomo na pristapot na
maksimalni izgledi (Johansen, 1988, 1991). Za razlika od postariot
pristap (Engle and Granger, 1987), koj e zasnovan na ostatocite dobieni
od edno ravenstvo, pristapot na Johansen ja primenuva vektorskataavtoregresija (ВАР). Ovde, postapkata zapo~nuva so neograni~ena
VAR, a potoa se odreduva kointegraciskiot rang na sistemot so
pomo na dve statistiki: tragata na stohasti~kata matrica i
maksimalnite karakteristi~ni vrednosti. Najposle, postapkata
zavruva so presmetka na kusoro~nata dinamika, so pomo na ~lenot
na popravawe na grekite, koj gi pretstavuva otstapuvawata od
Empiriska analiza na prenosot na kamatnite stapki vo Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 362/603
362 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
dolgoro~nata ramnote`a.
Za da mo`e da se primeni navedenata postapka, najprvo, so pomona proireniot test na Diki i Fuler (Augmented Dicky-Fuller test, ADF-
test) bee sprovedeno testirawe za prisustvoto na edini~en koren vo
dvi`eweto na dvete kamatni stapki, koe poka`a deka tie se I(1), t.e.
nestacionarni procesi, integrirani od prv red. Pri sproveduvaweto
na testovite za nestacionarnost i presmetkata na VAR, brojot na
vremenskite zadocnuvawa e odreden so primena na informaciskiot
kriterium na Akaike (Akaike Information Criterion, AIC), koj ovozmo`uvapobogata dinamika na modelot, iako po cena na rtvuvawe na pogolem
broj stepeni na sloboda. Dvata testa na Johansen upatuvaat kon
postoewe na samo eden kointegraciski vektor.1 Kointegraciskiot
vektor, zaedno so kusoro~niot koeficient, ~lenot na popravawe na
grekite i drugite informacii, se prika`ani vo tabelata br. 1.
Tabela br. 1: Prenosot na kamatnite stapki vo Makedonija, 2000-2010 g.Primerok 2000-2010 g.Konstanta 0,067313Dolgoro~en koeficient 0,847232Kusoro~en koeficient (1 mesec) 0,242406Kusoro~en koeficient (3 meseci) 0,242406Kusoro~en koeficient (6 meseci) 0,387344^len na popravawe na grekite -0,051577
Period na prisposobuvawe 19 meseciIzvor: Sopstveni presmetki so koristewe na paketot Eviews 6.
Rezultatite dobieni vrz osnova na presmetkata na modelite
(1) i (2) se povolni, bideji dolgoro~niot koeficient, ~lenot na
popravawe na grekite i nekoi od kusoro~nite koeficienti se
1 Ovie rezultati ne se prika`ani poradi ograni~eniot pro-
stor.
Prof. d-r Goran Petrevski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 363/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 363
statisti~ki zna~ajni na nivoto od 1%. Isto taka, koeficientite gi
imaat o~ekuvanite znaci. Pritoa, dobienite rezultati potvrduvaatdeka kamatnite stapki na bankarskite krediti reagiraat mnogu
slabo i bavno na akciite na centralnata banka. Taka, dolgoro~niot
koeficient e pomal od eden, to uka`uva na toa deka duri i na dolg
rok, ne postoi potpolno prenesuvawe na promenite na kamatnite
stapki. Sepak, treba da se zabele`i deka vrednosta na dolgoro~niot
koeficient e blizok do soodvetnite koeficienti vo poranenite
zemji vo tranzicija, t.e dolgoro~niot prenos na kamatnite stapkivo Makedonija e povisok vo sporedba so zemjite od EU. Isto taka,
rigidnosta na bankarskite kamatni stapki se potvrduva i so niskite
vrednosti na kusoro~nite koeficienti, koi poka`uvaat deka vo
period od tri meseci, promenata na pazarnite kamatni stapki od eden
procenten poen predizvikuva soodvetna promena na kamatnite stapki
na kreditite od samo ~etvrtina procenten poen. Najposle, mnogu
niskiot koeficient pred ~lenot na popravawe na grekite zna~i
deka na bankarskite kamatni stapki im treba mnogu dolgo vreme (19
meseci) za da se vratat kon ramnote`noto nivo.
Zaklu~ok
Empiriskata analiza na vrskata me|u kamatnite stapki nabankarskite krediti i kamatnite stapki na pazarot na pari, ja
potvrduva rigidnosta na kamatnite stapki na makedonskite banki. Toa
mo`e da se objasni preku dejstvoto na povee faktori, kako to se:
siromanata finansiska struktura, t.e. otsustvoto na alternativni
izvori na finansirawe (akcii i obvrznici); slabata konkurencija
vo bankarskiot sektor, t.e. oligopolskata struktura na kreditnite
Empiriska analiza na prenosot na kamatnite stapki vo Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 364/603
364 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
pazari; visokata kapitaliziranost i likvidnost na bankite poradi
to tie ne se ~uvstvitelni na merkite na centralnata banka;dominacijata na depozitite kako izvor na finansirawe na bankite,
itn. Site ovie faktori ja namaluvaat ulogata na pazarot na pari voSite ovie faktori ja namaluvaat ulogata na pazarot na pari vo
finansiraweto na bankite i vodat kon neelasti~na pobaruva~ka na
krediti. Necelosniot i bavniot prenos na kamatnite stapki zna~i deka
kanalot na kamatnite stapki nema pogolemo zna~ewe vo prenesuvaweto
na efektite na monetarnite impulsi vrz realnata ekonomija, to pak
ja namaluva efikasnosta na monetarnata politika.
Referenci
Antohi, D., Udrea, J. and Braun, H. (2003), Monetary Policy Transmission
in Romania, National Bank of Romania, Ocassional Papers No. 3, March.
Borio, C.E.V. and Fritz, W. (1995), The Response of Short-Term BankLending Rates to Policy Rates: A Cross Country Perspective, BIS Working
Paper No. 27, May.
Chmielewski, T. (2003), Interest Rate Pass-Through in the Polish Banking
Sector and Bank-Specic Financial Disturbances, Paper presented at the ECB
Workshop on Asset Prices and Monetary Policy, Frankfurt, 11-12 December.
Cottarelli, C. and Kourelis, A. (1994), Financial structure, bank lending
rates, and the transmission mechanism of monetary policy, IMF Staff Papers,
41(4), pp. 587-623.
de Bondt, G. (2002), Retail Bank Interest Rate Pass-Through: New
Evidence at the Euro Area Level, ECB Working Paper No. 136, April.
de Bondt, G. (2005), Interest Rate Pass–Through: Empirical Results for
the Euro Area, German Economic Review, Vol. 6, No. 1, pp. 37-78.
de Bondt, G., Moon, B. and Valla, N. (2005), Term Structure and
the Sluggishness of Retail Bank Interest Rates in Euro Area Countries, ECB
Prof. d-r Goran Petrevski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 365/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 365
Working Paper No. 518, September.
Donnay, M. and Degryse, H. (2001), Bank lending rate pass-through anddifferences in the transmission of a single EMU monetary policy, Discussion
Paper, Center for Economic Studies, Katholieke Universiteit Leuven, Discussion
Paper Series (DPS) 01.17.
Égert, B. and MacDonald, R. (2006), Monetary Transmission Mechanism
in Transition Economies: Surveying the Surveyable, MNB Working Papers
2006/5, May.
Egert, B., Crespo–Cuaresma, J. and Reininger T. (2007), Interest Rate
Pass–Through in Central and Eastern Europe: Reborn from Ashes Merely to Pass
Away?, Journal of Policy Modeling , Vol. 29, Issue 2, pp. 209-225.
Engle, R. and Granger, C. (1987), Co-integration and Error Correction:
Representation, Estimation and Testing, Econometrica, 35, pp.251-276.
Heinemann, F. and Schüller, M. (2002), Integration benets on EU retail
credit markets – Evidence from interest rate pass-through, ZEW Discussion
Paper No. 02-26, April.
Horváth, C., Krekó, J. and Naszódi, A. (2005), Interest rate pass-through:
The case of Hungary, MNB Working Paper 2004/8, January.
Johansen, S. (1988), Statistical Analysis of Cointegration Vectors,
Journal of Economic Dynamics and Control , 12, pp. 231-254.
Johansen, S. (1991), Estimation and Hypothesis Testing of Cointegrated
Vectors in Gaussian VAR Models, Econometrica, 59(6), pp. 1551-1580.
Jovanovski, Z., Krstevska, A., Mitreska, A. i Boj~eva-Terzijan,S. (2005), „Monetarna transmisija preku kamatni stapki vo Republika„Monetarna transmisija preku kamatni stapki vo RepublikaMakedonija”, Raboten materijal br. 13, Narodna banka na Makedonija,fevruari. Kleimeier, S. and Sander, H. (2003), Epected versus Unepected
Monetary Policy Impulses and Interest Rate Pass-Through in Eurozone Retail
Banking, LIFE Working Paper 03-032, November 11.
Михалов, M. (2010), Моделиране на лихвените проценти поМихалов, M. (2010), Моделиране на лихвените проценти поM. (2010), Моделиране на лихвените проценти по. (2010), Моделиране на лихвените проценти по
Empiriska analiza na prenosot na kamatnite stapki vo Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 366/603
366 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
кредитите за предприятия в България, Дискусионни материали, DPDP
80/2010, Българска народна банка, ноември. Minea, A. and Rault, C. (2008), Monetary Policy Transmission: Old
Evidence and Some New Facts from Bulgaria, Bulgarian National Bank,
Discussion Papers, DP/67/2008, August.
Moon, B. (2000), Financial Structure and the Interest Rates Channel of
ECB Monetary Policy, ECB Working Paper No. 40, November.
Sander, H. and Kleimeier, S. (2004a), Convergence in euro-zone
retail banking? What interest rate pass-through tells us about monetary policy
transmission, competition and integration, Journal of International Money and
Finance, 23(3), pp. 461–492.
Sander, H. and Kleimeier, S. (2004b), Interest rate pass-through in
an enlarged Europe: The role of banking market structure for monetary policy
transmission in transition economies, University of Maastricht METEOR
Research Memoranda 045.
Sander, H. and Kleimeier, S. (2006), Convergence in interest rate pass-
through in a wider euro zone?, Economic Systems, 30, pp. 405-423.
Tieman, A. (2004), Interest Rate Pass-Through in Romania and Other
Central European Economies, IMF Working Paper WP/04/211, November.
Toolsema, L.A., Sturm, J.-E. and de Haan, J. (2001), Convergence of
monetary transmission in EMU: New evidence, CESifo Working Paper No.
465, April.
Veli~kovski, I. (2006), „Monetarna transmisija prekukanalot na kamatni stapki i finansiski pazari vo Makedonija: tonapravivme, to ostvarivme i to nau~ivme?” Raboten materijal br.17, Narodna banka na Makedonija, septemvri. Wróbel, E. and Pawłowska, M. (2002), Monetary transmission in Poland:
Some evidence on interest rate and credit channels, National Bank of Poland,
Materiały i Studia, Paper No. 24, October.
Prof. d-r Goran Petrevski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 367/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 367
INTEREST RATE PASS-THROUGH IN MACEDONIA: AN EMPIRICAL
ANALYSIS
Goran Petrevski, Ph.D
Summary
The pass-through from the interest rates controlled by the central bank
to bank retail rates has a vital role for the effectiveness of monetary policy
actions. This paper investigates the potential role of interest rate channel in the
transmission mechanism of monetary policy. I employ the Vector Error Correction
Model (VECM) in analysing the relationship between the money maret interest
rate and the banks’ retail lending rates during 2000-2010. The econometric
eercise provides an evidence for the sticiness of bans’ retail lending rates,
which has important implications for the effectiveness of monetary policy.
Key words: interest rates pass-through, monetary policy transmission mechanism,
Vector Error Correction, cointegration.
Empiriska analiza na prenosot na kamatnite stapki vo Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 368/603
368 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 369/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 369
Metodi na nastava primeneti na Ekonomskiot fakultet vo Skopje-
mo`nosti za podobruvawe
Prof. d-r Kiril Postolov
Apstrakt
Ulogata na visokoobrazovnite institucii (fakultetite)
e vo transferot na znaeweto od strana na nastavnicite ilisorabotnicite na nivnite studenti. Toa podrazbira proces na
organizirawe i izveduvawe na nastavata, kako i ocenuvawe na
steknatite znaewa od strana na studentite. Me|utoa, procesot
sfaten na vakov na~in, ne gi poka`uva site potrebni dimenzii to
treba da ovozmo`at efektiven transfer na znaeweto. Imeno, se
nametnuva potrebata od sogleduvawe na sutinata na procesot na
organizirawe i izveduvawe na nastavata, kako slo`en proces.
Interesen e stavot to mo`e da se sretne vo literaturata
koja ja istra`uva ovaa pojava, a toa e dali postoi potreba od nastava?
Spored edni avtori, taa e najva`na i prakti~no nenadomestliva.
Toa proizleguva od faktot to nito podobro ne mo`e da bide
zameneto od `iviot zbor na nastavnikot. Zna~eweto na `iviot
zbor na nastavnikot posebno se istaknuva vo slu~ai koga toj vo
svoite predavawa ne se dr`i samo na pianoto vo knigite, tuku
vklu~uva i svoi stojalita vo odnos na nekoe praawe, rezultatite
od sopstvenoto istra`uvawe i na~inot kako dool do niv.
Od druga strana, drugiot stav e deka so otstranuvawe na
ovoj metod na nastava, vsunost se pravi najgolema reforma
na obrazovanieto na fakultetite i univerzitetite. Toa
God. ekon. fak. t. 46 s. 369 - 383 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 370/603
370 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
proizleguva od faktot to postoeweto na dostapna literatura,
informaciski tehnologii i sli~no, vo golema mera mo`at da gozamenat `iviot zbor na nastavnikot.
Vo ramki na ovoj trud, nie go prote`irame stavot za va`nosta
na nastavata i `iviot zbor na nastavnikot.
Klu~ni zborovi: nastava, metodi na nastava, case study,
1. Nastava
Vo fazata na nastava, treba da se dobijat odgovori na slednite
praawa:
1. Rasporedot na u~ilnicite;
2. Metodot na nastavata.
1.1. Rasporedot na u~ilniciteRasporedot na u~ilnicite igra mone va`na uloga vo
efektivnosta na transferot na znaewe. Me|utoa, rasporedot na
u~ilnicata ne e spontana pojava, tuku e zavisen od nekolku faktori,
od koi mo`eme da gi izdvoime:
1. Arhitektonsko reenie;
2. Brojot na studentite koi ja posetuvaat nastavata;
1.1.1. Arhitektonskoto reenie
Arhitektonskoto reenie na fakultetot e eden od faktorite
to imaat svoe vlijanie vrz rasporedot na u~ilnicata. Taka, vo
uslovi na „stati~nost“ na opremata i seditata to gi koristat
studentite, ne postojat mo`nosti za prilagoduvawe na rasporedot.
Prof. d-r Kiril Postolov
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 371/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 371
Takov e primerot so rasporedot to e opredelen vo amfiteatrite.
Bez ogled za koj amfiteatar se odnesuva (1,2,3, ili 4), rasporedot eklasi~en, napred e nastavnikot, zaedno so opremata, a pred nego se
fiksirani seditata na studentite. Izgledot e sleden:
______________ _____________ ____________ __________
______________ _____________ ____________ __________
Normalno e deka vo ovoj raspored na amfiteatarot, mo`nostite
na nastavnikot se namaleni za sozdavawe nov raspored. Toa zna~i
deka se nametnuva potrebata od prilagoduvawe na nastavnikot i
studentite na dadenite uslovi.
Vakviot raspored na u~ilnica ima svoi nedostatoci:
- nastavnikot nema dovolno mo`nosti da gi ima vo svojot
„fokus“ na vnimanie site studenti;“ na vnimanie site studenti;na vnimanie site studenti;
- postojat potekotii vo „dvonaso~nata“ komunikacija;
Vo predavalnite, problemot so stati~nosta na opremata
polesno se reava, posebno vo onie u~ilnici vo koi postoi mo`nost
od prenesuvawe na potrebnata oprema. Vo tie slu~ai, mo`eme da giVo tie slu~ai, mo`eme da gi
predlo`ime slednite rasporedi na u~ilnicite (U - model)
tabla
tabla
Metodi na nastava primeneti na Ekonomskiot fakultet vo Skopje-
mo`nosti za podobruvawe
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 372/603
372 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Nastavnikot gi ima vo vid site studenti i mo`e da komunicira
so site, bez pri toa da postojat bilo kakvi pre~ki. Isto taka, toj mo`eIsto taka, toj mo`eda dojde do sekoj student poedine~no za neposredna komunikacija.
Drug model e t.n. dvoen U - model:
Sledniot predlo`en model e t.n. dvojno agolenSledniot predlo`en model e t.n. dvojno agolen U - model:
I na kraj, sledniot predlo`en raspored na u~ilnicata (t.n.
model na trkalezna masa):
nastavnik
tabla
Prof. d-r Kiril Postolov
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 373/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 373
tabla
1.1.2. Brojot na studentite koi ja posetuvaat nastavata
Predlo`enite modeli na raspored na u~ilnicite,determinirani od arhitektonskoto reenie na fakultetot, mo`at
da bidat primenuvani vo slu~aj koga brojot na studentite e pome|u
30-70 (spored naite arhitektonski reenija na predavalnite). Ako
se zeme predvid deka na naiot fakultet sekoja godina se zapiuvaat
po 100-tina studenti po nasoka, i ako se zeme deka procentot na
prisutnost na nastavata e pome|u 50-75%, toa zna~i deka postojat
realni mo`nosti za primena na predlo`enite reenija za raspored
na u~ilnicite. Me|utoa, na naiot fakultet ima i studiski programi
~ii studenti vo ist moment sluaat zaedni~ki predavawa, pa taka toj
broj vee e poveekratno pogolem vo odnos na ona to predlo`enite
reenija go nudat, so to brojot na studentite ne ovozmo`uva nastava
vo predavalni, tuku mora nastavata da se izvruva vo amfiteatri.
2. Metodot na nastavata
Vo literaturata mo`at da se najdat golem broj razli~ni klasifikacii
na nastavnite metodi. Najednostavna e onaa spored koja metodite se
delat vrz osnova na dva kriteriumi:
- metodi na rabota na nastavnikot- izlo`uvawe, razgovor, opis,
tabla
Metodi na nastava primeneti na Ekonomskiot fakultet vo Skopje-
mo`nosti za podobruvawe
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 374/603
374 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
objasnuvawe na nastavnikot
- metodi na rabota na u~enikot: ve`bawe, samostojnilaboratoriski i prakti~ni raboti1
Optoprifatena podelba na nastavnite metodi e na: usmeno
izlagawe2, razgovor, ilustrirani trudovi, demonstracija, prakti~ni
i laboratoriski trudovi, piuvani trudovi i ~itawe i piuvawe na
tekst.
Spored narednata podelba, gi spomenuvame (ovie metodi se
primenuvaat na naiot fakultet): metodot echatedra , prezentacii iprimena na studija na slu~aj;
Bez ogled na toa koja od predlo`enite podelbi na metodite
na nastava e se koristi, nastavnikot mora da se pridr`uva kon
slednoto:
- ne treba da se namali zna~eweto na improvizacijata, posebno
ako nastavnikot e „majstor“ vo toa, i e vo sostojba vo predavawata
da vklu~i nastani od `ivotot i od sekojdnevnite slu~uvawa
- ~itaweto na predavaweto e dosadno za sluatelite
- disciplina vo u~ilnicata- ako ima galama, ne se otstranuva
so „Molam za tiina”, tuku so toa to e zboruva potivko ili
ute podobro da zapre, pa studentite vedna e zabele`at deka
moraat da se smirat
2.1. Metodot echatedra podrazbira na~in na ednonaso~no
prenesuvawe na materijalot od strana na nastavnikot na studentite. Na
toj na~in, od studentite se bara samo prisutnost na ~asovite na nastava
1 Mladen Vilotijevi: Didaktika, organizacija nastave, Zavod za uxbenike iMladen Vilotijevi: Didaktika, organizacija nastave, Zavod za uxbenike iMladen Vilotijevi: Didaktika, organizacija nastave, Zavod za uxbenike inastavna sredstva, U~iteqski fakultet, Belgrad, 2000. str. 211str. 2112 akademskoto predavawe, pripovedawe, opiuvawe, objasnuvawe,akademskoto predavawe, pripovedawe, opiuvawe, objasnuvawe,akademskoto predavawe, pripovedawe, opiuvawe, objasnuvawe,
obrazlo`uvawe i rasuduvawe
Prof. d-r Kiril Postolov
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 375/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 375
i ve`bi, dodeka celokupnata rabota ja izvruva nastavnikot.
Na ovoj na~in se onevozmo`uva aktivnata uloga na studentotto istovremeno e izvor na negovata nezainteresiranost. Se
prepora~uva za transfer na znaewa kaj nastavnici i sorabotnici koi
se karakteriziraat so visok stepen na razbirlivost vo predavawata
i materijalot to se predava, materijal za koj e potrebno povisoko
nivo na aktivna uloga na nastavnikot, kako i visok stepen na nivna
elokventnost.
2.2.Prezentacija
So razvoj na tehnikata, kako i potencirawe na vizuelniot efekt
vo prenosot na znaeweto („podobro zapametuvame- percipirame koga
netoto go ~itame i gledame, otkolku koga sluame“). Od druga strana,
pretstavuva dobra osnova kako pomono sredstvo na nastavnikot
vo predavaweto, so to mu se ovozmo`uva preku prezentacijata da
gi potencira posutinskite delovi, vo odnos na pomalku va`nite
delovi na materijalot.
Nastavnikot mora da ima aktivna uloga, to podrazbira pravilno
podgotvuvawe na sopstvenata prezentacija, kako i sovetodavna
funkcija vo odnos na podgotvuvaweto na prezentacijata od strana na
studentite.
So pravilno reavawe na dvete praawa, doa|ame do potrebataod reavawe na najgolemiot problem na koj treba da se posveti
soodvetno vnimanie. Toa e praaweto na podgotvuvaweto na
prezentacijata. Na toj na~in e se ovozmo`i kreirawe na efektivna
prezentacija, so to e se ovozmo`i celosen i pravilen transfer na
znaewata vrz studentite.
Pritoa, kako potencijalni pravila vo podgotvuvaweto na
Metodi na nastava primeneti na Ekonomskiot fakultet vo Skopje-
mo`nosti za podobruvawe
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 376/603
376 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
efektivna prezentacija (povee se odnesuva za power point), mo`eme
da gi spomeneme:- organizacija i tranzicija na slajdovite (logi~en tek od
po~etok do kraj, izbegnuvawe preskok od edna to~ka na druga i
vnimatelnost vo dodavawe informacii to ne se direktno
povrzani so glavnata tema);
- koristewe maksimum 6 to~ki (alinea) za slajd i 6 zbora za
to~ka (alinea);
- vnimatelen izbor na boja na tekstot, na fontot i negovata
golemina;
- minimizirawe ili izbegnuvawe na koristewe animacii vo vid
na tekst i zvuci;
- obezbeduvawe dovolno vreme na studentite da mo`at da
faaat pribeleki;
- podgotvuvawe na t.n. handouts (pe~atena forma na
prezentacijata)
2.3.Studija na slu~aj
Tretata tehnika to se primenuva vo nastavata e koristeweto
na studija na slu~aj. Studijata na slu~aj pretstavuva oblik naStudijata na slu~aj pretstavuva oblik na
participativno u~ewe. Toazna~i deka vo negovata primena se koristiToa zna~i deka vo negovata primena se koristi
interakcija so studentite, odnosno nivno neposredno u~estvo. Na
toj na~in, tie preku nivnoto aktivno u~estvo, mora da se podgotvat
za predavawata, a so toa se sozdava mo`nost golem broj raboti koi,
ako se primeni individualniot metod na nastava, se razjasnuvaat na
samiot ~as. Taka se ovozmo`uva postignuvawe povisok kvalitet vo
transferot na znaewe kaj studentite, odnosno polesno sovladuvawe
na materijata.
Prof. d-r Kiril Postolov
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 377/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 377
Vo metodot se primenuvaat predavawa, simulacii, igri, definirawe
i reavawe na konkretni problemi, ve`bi, gledawe filmovi, a postoi imo`nost za ostvaruvawe eskurzii (t.n. terenska nastava).
Sutinata na primenata na studijata na slu~aj e vo ostvaruvaweto
efektiven na~in za prenos na znaewata vrz studentite. Ovaa tehnika
se koristi skoro vo site nastavni institucii vo svetot, a primenata
e vo razli~nite disciplini. U~eweto preku koristewe na slu~ai
to navistina se slu~ile vo praktikata, ovozmo`uva zamena na
tradicionalnite metodi na u~ewe. Nastavata preku studijata naslu~aj pretstavuva vistinski predizvik za celokupniot obrazoven
kadar na visokoobrazovnite institucii.
Fokusot na vnimanieto treba da bide naso~en kon u~estvoto na
studentite pri primenata na ovaa tehnika na u~ewe. Taka, tie treba
da bidat vo sostojba da se podgotvat za u~estvo vo izgotvuvaweto
na individualniot slu~aj, diskusijata vo mali grupi i na plenarni
sednici (koga diskusijata se pravi pome|u grupi, pri to sekoja od
grupite go brani svojot stav vo odnos na drugite).
Celta na primenata na studijata na slu~aj e sli~na i za
nastavnicite. Kvalitetna nastava se obezbeduva samo koga slu~ajot e
pravilno podgotven, koga soodvetno se naso~uva rabotata na ~asot i
rabotata po grupi i,na kraj, koga se donesuvaat zaklu~oci.
Preku ispolnuvaweto na ovie barawa od strana na nastavnicitei nivnite studenti, smetame deka se sozdava nov kvalitet vo
ostvaruvaweto na efektivnost vo izveduvawe na nastavata.
Primenata na studijata na slu~aj pretstavuva pred s#, skap
metod. Cenata mo`e da se sogleda od slednive elementi:
1. podgotovka na studija na slu~aj (ja vri nastavnikot);
2. podgotovka na studentite:
Metodi na nastava primeneti na Ekonomskiot fakultet vo Skopje-
mo`nosti za podobruvawe
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 378/603
378 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
a) nastava za zapoznavawe na studentite so sutinata i
celta na studijata na slu~aj,b) rabota na studentite vo grupi,
v) rabota vo plenarni grupi i odbrana na stavovite vo odnos na
drugite grupi,
3. evaluacija na ~asot, studijata na slu~aj i samiot nastavnik.
Od ova proizleguva deka treba da se ovozmo`i dovolno prostor
vo koj studentite e mo`at da rabotat kako na plenarni grupi, taka i da
se podelat po grupi (2,3, 5, ili povee, to zna~i i tolku prostor).Specifi~no barawe to metodot go postavuva pred
participientite, e da bidat vklu~eni site u~esnici. Toa zna~i deka
site to u~estuvaat vo negovata primena, mora da bidat soodvetno
podgotveni i aktivno da u~estuvaat vo nego.
Poslednoto praawe vo ramkite na ovoj del e
kvanitificiraweto na brojot na participientite. Ili, kolkav treba
da bide brojot na participientite to e u~estvuvaat vo ~asot. Vo
teorijata i vo praktikata, se predlaga nivniot broj da bide od 10 do
100. Na toj na~in e se postigne pogolema efektivnost vo nastavata, a
efektite to e gi po~uvstvuvaat studentite e bidat mnogu podobri
ako toj broj e pomal, odnosno pogolem.
Vo primenata na tehnikata studija na slu~aj, aktivna uloga
mora da ostvarat i dvete strani - i nastavnikot i studentot. Toa zna~ideka treba da se vidi koja e nivnata uloga.
Spored toa, nivnata uloga i vo zavisnost od vremenskiot
preiod, treba da se nabquduva vo slednive tri fazi:
1. pred ~asot;
2. za vreme na ~asot;
3. po ~asot.
Prof. d-r Kiril Postolov
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 379/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 379
a) Ulogata na nastavnikot vo fazata „pred ~asot” (faza
na podgotovka)Vo ramkite na ovaa faza, nastavnikot treba da dade soodveten
kvaliteten odgovor na praawata: zoto, koga, kolku dolgo e trae.
Potoa, treba da ja dade soodvetnata struktura na primenata na studija
na slu~aj.
Pri~inata za primena na metodot (zoto se primenuva) le`i
vo odgovorot deka na toj na~in se obezbeduva efektivno predavawe.
Toa podrazbira ostvaruvawe na kvaliteten transfer, kako iovozmo`uvawe pogolem kvantitet na znaewe.
Za da mo`e metodot da bide kvaliteten, najnormalno e
podgotovkata da se napravi pred ~asot (toa e odgovorot na vtoroto
praawe- koga), a kolku dolgo e se podgotvuva, zavisi pred s#, od
vidot na studijata na slu~aj, odnosno od slo`enosta i to e ona to
se saka da se postigne so nea.
Posledno praawe vo ramkite na ovoj del e pravilnoto
definirawe na strukturata na podgotovkata. Spored toa,
strukturata treba zadol`itelno da gi vklu~uva slednive elementi:
naslov na studija na slu~aj, kratka sodr`ina (voved), glavna
pri~ina za primena, celi na nastavata, sugerirawe na dopolnitelna
literatura, primena na nagledni sredstva, predviduvawe na mo`na
diskusija, analiza na studija na slu~aj, predvideno vreme, metod nanastava i plan za rabota.
b) Rabota na ~as na nastavnikot
Narednata uloga koja nastavnikot mora pravilno da ja odigra,
e povrzana so negovata rabota za vreme na ~asot. Pred s#, toj mora da
ja znae strukturata na studentite, kako i da postoi podgotvenost na
Metodi na nastava primeneti na Ekonomskiot fakultet vo Skopje-
mo`nosti za podobruvawe
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 380/603
380 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
rabotniot prostor.
Podgotvenosta na rabotniot prostor podrazbira ispolnuvawena site uslovi potrebni za zapo~nuvawe i odr`uvawe nastava.
Obezbedeni nagledni sredstva, prostor i vreme za izvruvawe na
nastava, se osnovni raboti to nastavnikot mora da gi ima za da
mo`e da ja koristi tehnikata studija na slu~aj (poto~no, ovie uslovi
mora da postojat i koga se koristat i drugi tehniki, a ne samo ovaa
to ja objasnuvame).
Otkako e se obezbedi prostorot so site pridru`ni elementi,mo`e da zapo~ne nastavata. Uslov e taa da zapo~nuva za site
istovremeno, zaradi ostvaruvawe kontinuitet, a toa zna~i deka ne se
dozvoleni zadocnuvawa.
Otkako e zapo~ne ~asot, glavnata uloga vo prviot period,
t.n. podgotvitelen del na ~asot, ja ima nastavnikot. Toj treba da giToj treba da gi
zapoznae studentite so strukturata na ~asot, so studijata na slu~aj i
koja e ulogata i zada~ata na studentite.
Potoa zapo~nuva diskusijata vo koja se vrat slednive raboti:
- definirawe na bazi~niot problem;
- analiza na slu~ajot so fokus na pri~inite i efektite, so
to se generiraat mo`nite alternativi;
- generirawe na alternativi;
- selekcija na kriteriumite za donesuvawe odluka;- analiza i evaluirawe na alternativite;
- selekcija na preferiranite alternativi;
- mo`na akcija i plan za implementacija.
v) Rabota na nastavnikot po zavruvaweto na ~asot
Zavruvaweto na ~asot ne zna~i deka zavruva rabotata na
nastavnikot. Toj treba da gi napravi ute slednive raboti:Toj treba da gi napravi ute slednive raboti:
Prof. d-r Kiril Postolov
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 381/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 381
1. da izvri vrednuvawe na u~esnicite;
2. ocenka na planot na studijata na slu~aj;3. da go oceni materijalot;
4. da dade li~na ocenka za negoviot pridones vo realizacijata
na studijata na slu~aj;
5. da dade ocenka na rabotata na klasot;
6. da dade ocenka na metodot na nastava.
So vrednuvaweto na u~esnicite se dava ocenka na individualnoto
u~estvo na sekoj to prisustvuval na nastavata. So toa se vrievaluirawe na naporot na studentite vo procesot na nivnata podgotvka
za ~asot, koe se sogleduva preku nivnata interakcija na ~asot. Tuka
treba da se dadat odgovori na praawata: Koj pridonese? i Kolku
dobro?
Narednata rabota e povrzana so ocenuvawe na planot za odvivawe
na studijata na slu~aj. Toa podrazbira sogleduvawe na faktite
povrzani so vremenskoto odvivawe (po~ituvawe na dostapnoto
vreme), vremetraeweto na fazite vo primenata na studijata na
slu~aj i otstranuvaweto na praznoto vreme (vreme vo koe ne postoi
nikakva aktivnost, kako od strana na nastavnikot, taka i od strana na
studentite).
Ocenkata na materijalot podrazbira evaluacija na studijata na
slu~aj (nejzinata aktuelnost, struktura i zna~ewe), na~inot kako eizvren transferot na studentite (pravilno, nepravilno, korektno,
nekorektno).
Samiot nastavnik, osven to pravi evaluacija na u~estvoto
na studentite vo primenata na studijata na sl~uaj, mora da izvri
i samoevaluacija, odnosno kakov e negoviot pridones. Toa vsunost,
ja pretstavuva negovata `elba za pottiknuvawe i podignuvawe na
Metodi na nastava primeneti na Ekonomskiot fakultet vo Skopje-
mo`nosti za podobruvawe
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 382/603
382 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
efektivnosta vo nastavata (pred s#, poradi faktot to sepak toj e
nositel na nastavata).Na kraj, se dava grupna ocenka za u~estvoto na klasot vo
primenata na tehnikata, kako i soodvteni sugestii za dopolnuvawa,
soodvetni briewa i promeni koi treba da se napravat vo idnina,
pri primenata na tehnikata studija na slu~aj.
Literatura:
1. Davies Peter and ot.: Innovative Approaches to learning and teaching
in Economics and Business higher Education, Staffordshire Univeristy Press,
College Road, Stoke-on-Trent, 2000
2. Erskine James, Leenders R. Michiel, Mauffette- Leenders A. Louise:
Teaching with Cases, Richard Ivey School of Business, Ontario, 1998
3. Mladen Vilotievi: „Didaktika, organizacia nastave, Zavod za ubenike
i nastavna sredstva, U~iteski fakultet, Belgrad, 2000.
4. Remenyi Dan and ot.: research in Business and Management, SAGE
Publications, London, 2002.
Prof. d-r Kiril Postolov
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 383/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 383
Applied Methods of Teaching at Faculty of Economics in Skopje -
opportunities for improvement
Professor Kiril Postolov, Ph.D.
The role of higher education institutions (universities) in the transfer of
knowledge by teachers or assistants of their students. It involves a process of
organizing and teaching, and assessment of knowledge acquired by students.
However, in this way understood the process, not showing all dimensions
necessary to ensure effective transfer of knowledge. Namely, there is a need for
consideration of the essence of the process of organizing and teaching such a
comple process.Interesting is the position can be found in the literature that
eplores this phenomenon, whether there is a need for teaching? According to
some authors, it is most important and practically irreparable. It stems from the
fact that nothing better can not be replaced by the word of the living teacher. The
signicance of the living word of the teacher in particular stands out where he
lectures in his no holds only written in books, but include their stance on some
issue, the results of his own research and how he came to them. On the other
hand, another view is that by removing this method of teaching, actually makes
the biggest reform of education in colleges and universities. It stems from the fact
that the eistence of available literature, information technologies and the lie
can greatly to replace the living word the teacher.Within this paper, we favor the position of the importance of teaching and living word of the teacher.
Keywords: teaching, teaching methods, case study,
Metodi na nastava primeneti na Ekonomskiot fakultet vo Skopje-
mo`nosti za podobruvawe
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 384/603
384 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 385/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 385
VLIJANIE NA INTERNETOT VRZ MENAXMENTOT
NA SINXIROT NA SNABDUVAWE
D-r Lidija Pulevska-Ivanovska
Apstrakt
Brziot rast i razvoj na Internetot go smenija na~inot
na funkcionirawe na pretprijatijata. Internetot ovozmo`uva
globalna komunikacija so zna~itelno poniski operativni trooci,
kako i vospostavuvawe na elektronska trgovija direktno so
klientite ili so drugite pretprijatija koi podocna mo`at da
formiraat kooperativni odnosi vo sinxirot na snabduvawe. Kako
rezultat na vlijanieto na e-trgovijata na logisti~kite fuknkcii
vo pretprijatijata, postojano se namaluva rastojanieto pome|udobavuva~ite, proizvoditelite, distributerite, klientite i
potrouva~ite. Denes, informaciskite tehnologii, a posebno
Internetot, davaat nova dimenzija na konceptot na sinxirot na
snabduvawe i igraat klu~na uloga vo integracijata na sinxirot
na snabduvawe. Elektronskiot sinxir na snabduvawe gi potisnuva
i gi zamenuva starite modeli na delovno rabotewe i gi prinuduva
pretprijatijata da napravat rein`enering na postoe~kite delovni
procesi. Toj pretstavuva nov dinami~en koncept koj pridonesuva za
podobro funkcionirawe na celiot sinxir na snabduvawe, a so toa i
za zgolemuvawe na konkurentskata prednost na pretprijatijata.
Klu~ni zborovi: e-sinxir na snabduvawe, e-logistika,
informacisko - komunikaciski tehnologii, Internet
God. ekon. fak. t. 46 s. 385 - 396 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 386/603
386 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Voved
Vremeto vo koe `iveeme se smeta za era na informaciskite
tehnologii. Svedoci sme na intenziven razvoj i implementacija
na novi mre`ni tehnologii i sistemi, to ute povee go
zgolemuva koristeweto na Internetot vo sekojdnevnoto rabotewe
na pretprijatijata, go zgolemuva obemot na elektronska trgovija,
go zabrzuva protokot na to~ni i adekvatni podatoci i sl. Sekako,
sovremenite informaciski tehnologii pridonesuvaat za zgolemenaefikasnost i efektivnost na sinxirite na snabduvawe.
Razvojot na logistikata e dinamiziran so globalizacijata,
pri to se dava golema uloga i zna~ewe na menaxmentot na sinxirot
na snabduvawe i integriranoto povrzuvawe na dobavuva~ite,
posrednicite, proizvoditelite, kupuva~ite i krajnite korisnici na
proizvodite i uslugite. Vo standardnata definicija za logistikata
se naglasuva integracijata na dve ili povee aktivnosti, ~ija cel e
planirawe, implementacija i kontrola na efikasnosta na tekovite
na materijali i proizvodi od mestoto na poteklo do mestoto na
potrouva~ka; dodeka spored definicijata, sinxirot na snabduvawe
pretstavuva vkupna mre`a na dobavuva~i, proizvodstveni kapaciteti,
magacini i distributivni kanali za dostava na surovini i materijali,
transformacija na surovinite i materijalite vo gotovi proizvodii distribucija na gotovite prozivodi do krajnite korisnici.
Menaxmentot na sinxirot na snabduvawe opfaa mre`a na logisti~ki
sistemi i povrzani aktivnosti na site pooddelni kompanii koi
se del od toj sinxir na snabduvawe. Mnotvo razli~ni koncepti
se razvieni preku pluridisciplinarnost, transdisciplinarnost,
interdisciplinarnost i multidisciplinarnost na nau~nite oblasti
d-r Lidija Pulevska-Ivanovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 387/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 387
kako marketing, informaciski sistemi, ekonomija, logistika i
operacioni istra`uvawa.1
Iako vo literaturata i praksata poimitelogistika i menaxment na sinxirot na snabduvawe se koristat kako
sinonimi, sepak treba da se naglasi deka tie dva poima ne se isti,
tuku menaxmentot na sinxirot na snabduvawe e poirok poim koj vo
sebe ja sodr`i i logistikata.
Logistikata gi integrira informaciite, transportot,
zalihite, skladitata, rakuvaweto so materijali i pakuvaweto,
dodeka e-logistikata go opredeluva vlku~uvaweto na informacisko-komunikaciskite tehnologii (IKT) vo avtomatizacijata na
logisti~kite procesi, kako i celokupniot menaxment na sinxirot
na snabduvawe od mestoto na poteklo na proizvodite do mestoto na
koristewe na proizvodite od strana na krajnite potrouva~i.
Tradicionalnite logisti~ki procesi impliciraat postoewe
na razli~ni me|usebno povrzani oblasti na upravuvawe – od
institucionalni i regulatorni, preku dr`avni, socijalni, operativni,
delovni, pa s# do organizacija na infrastrukturni i tehnoloki
uslugi. E-logistikata pretstavuva mehanizam za avtomatizacija
na logisti~kite procesi i obezbeduvawe na integrirani uslugi za
upravuvawe so logisti~kite procesi na u~esnicite vo sinxirot na
snabduvawe. E-logistikata pretstavuva otvorena, neutralna i sigurna
elektronska infrastruktura, koja preku dodavawe i spodeluvawevrednosti, gi povrzuva u~esnicite vo logisti~kite procesi, so pomo
na standardizirani elektronski delovni poraki.2
Generalno, vlijanieto to go ima Internetot vrz logistikata
i sinxirot na snabduvawe se opfaa so terminite e-logistika i e-
sinxir na snabduvawe. Soodvetno na toa, e-menaxmentot na sinxirot
1 Bananin M.K., Petrovic L., Rovcanin M., Ruzin M. (2008), str. 2.
2 Ibid.Ibid.
Vlijanie na internetot vrz menaxmentot na sinxirot na snabduvawe
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 388/603
388 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
na snabduvawe se odnesuva na vlijanieto koe Internetot go ima vrz
integracijata na klu~nite delovni procesi, od krajniot korisnikdo po~etnite dobavuva~i to obezbeduvaat proizvodi, uslugi i
informacii koi dodavaat vrednost za potrouva~ite i ostanatite
steikholderi. E-logistikata se odnesuva na vlijanieto to go ima
Internetot vrz procesot od sinxirot na snabduvawe koj gi planira,
implementira i kontrolira efikasniot i efektivniot protok i
~uvawe na proizvodi, uslugi i soodvetni informacii, od to~kata na
poteklo do to~kata na potrouva~ka, so cel da se zadovolat barawatana potrouva~ite. Bideji prethodno bee navedeno deka logistikata
e del od menaxmentot na sinxirot na snabduvawe, analogno na toa
prozileguva deka e-logistikata e eden del od e- menaxmentot na
sinxirot na snabduvawe.3
Realizacijata na elektronskiot menaxment na snabduvawe
pretstavuva proces sostaven od tri fazi. Najprvo treba da se
integriraat internite funkcii vo ramkite na edno pretprijatie.
Potoa treba da se napravi integracija na operativnite funkcii
nadvor od pretprijatieto so trgovskite partneri koi se del od
kanalot na snabduvawe. Poslednoto nivo se postignuva so digitalna
sinhronizacija na funkciite na kanalite od celokupnata mre`a na
snabduvawe vo edno edinstveno „virtuelno” pretprijatie so pomo
na Internetot.4
Pridobivkite od implementacijata na e-sinxirot na snabduvawe
se mnogubrojni: avtomatizacija na zada~ite vo vkupniot proces,
pristap do golem broj sinhronizirani informacii, namaluvawe na
nivoto na greki, brzo i navremeno dostavuvawe odgovori, pokratok
rok na isporaka, namaluvawe na jazot me|u partnerite vo sinxirot i
3 Gimnez C., Lourenço H.R. (2004), str. 3.
4 Ross D.F. (2003), str. 11.
d-r Lidija Pulevska-Ivanovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 389/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 389
niza drugi prednosti koi osiguruvaat podobri rezultati, efikasnost
i efektivnost vo raboteweto, a so toa i mo`nost na steknuvawekonkurentska prednost. Poradi site ovie prednosti, e-menaxmentot
na sinxirot na snabduvawe stanuva koncept od sutinsko zna~ewe vo
globalnata logisti~ka industrija.
Internetot i e-menaxmentot na sinxirot na snabduvawe
Spored Simchi-Levi i dr. (2003 g.), upotrebata na informaciskitetehnologii vo menaxiraweto so sinxirite na snabduvawe
ovozmo`uva:
- Dostapnost i vidlivost na informaciite;
- Mo`nost za obezbeduvawe podatoci od edno centralizirano
mesto;
- Donesuvawe odluki bazirani na informacii od celokupniot
sinxir na snabduvawe;
- Sorabotka i koordinacija pome|u partnerite vo sinxirot
na snabduvawe.5
Internetot obezbeduva novi kanali za promocija, proda`ba
i distribucija na proizvodi, ovozmo`uvaji zna~ajni prednosti i
za kupuva~ite i za prodava~ite. Spored Gimenez i Lourenco (2004 g.),
vlijanieto na Internetot vrz sinxirot na snabduvawe mo`e da senabquduva preku slednive aspekti:
- E-trgovija. Internetot pretstavuva nov komercijalen
kanal za proda`ba na proizvodi i uslugi. Novite sinxiri
na snabduvawe mora da bidat definirani na na~in koj mo`e
da odgovori na predizvicite na ovoj nov kanal;
- Spodeluvawe na informacii. Internetot e medium za prenos
5 Simchi-Levi D., Kaminsky P., Simchi-Levi E., (2003).Simchi-Levi D., Kaminsky P., Simchi-Levi E., (2003).Simchi-Levi D., Kaminsky P., Simchi-Levi E., (2003).
Vlijanie na internetot vrz menaxmentot na sinxirot na snabduvawe
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 390/603
390 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
i spodeluvawe informacii pome|u partnerite vo sinxirot
na snabduvawe. Protokot na informacii vo ramkite nasinxirot na snabduvawe e od klu~no zna~ewe za efikasna
i efektivna sorabotka i integracija pome|u partnerite
vo ramkite na sinxirot. Internetot pretstavuva brz i
evtin globalen medium, koj ovozmo`uva prenos na ovie
informacii.
- Spodeluvawe na znaewe. Internetot isto taka, ovozmo`uva
i pristap do analiziranite i modelirani podatoci, toim ovozmo`uva na komaniite da gi spodelat me|u sebe i
procesite na planirawe i odlu~uvawe. Ovaa sorabotka
pome|u pretprijatijata - u~esnici vo sinxirot na snabduvawe
e ovozmo`i namaluvawe na troocite i pobrza reakcija
na promenite na pazarot.
- Dizajn na efikasen sinxir na snabduvawe. Upravuvaweto
so komunikaciite, sorabotkata i konkurencijata e mnogu
bitna za odr`uvawe na efektivna struktura na troocite
vo sinxirot na snabduvawe. Iako Internetot ovozmo`uva
brz i evtin pristap do informacii i znaewe, sepak, za
postignuvawe i odr`uvawe na efektivna struktura na
troocite vo sinxirot na snabduvawe, mora da se dizajnira
sinxirot na snabduvawe na na~in koj e ozovmo`i efikasenprotok na stoki i uslugi.6
Sekako, Internetot im ovozmo`uva na sinxirite na
snabduvawe zna~ajni mo`nosti za namaluvawe na troocite i
podobruvawe na nivoto na uslugite. Ovie mo`nosti, me|u drugoto,
vklu~uvaat:
- Onlajn katalozi preku koi kupuva~ite mo`at direktno da
6 Gimnez C., Lourenço H.R., (2004), str. 5.
d-r Lidija Pulevska-Ivanovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 391/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 391
odberat i pora~aat proizvod od dobavuva~ite;
- Mo`nost za sledewe na pratkite;- Mo`nost da se rezervira prostor vo skaldita za o~ekuvani
isporaki na opredeleni lokacii;
- Mo`nost da se planiraat izleznite pratki od
distributivnite centri na 24-~asovna osnova;
- Sposobnost da se obezbedi 7-dnevna/24-~asovna usluga i
poddrka na potrouva~ite irum svetot;
- Mo`nost da se primaat pora~ki od potrouva~i irumsvetot;
- Mo`nost za elektronsko plaawe na fakturite;
- Mo`nost direktno da se komunicira so prodava~ite,
kupuva~ite ili koj bilo drug u~esnik vo sinxirot na
snabduvawe po pat na elektronska pota na 7-dnevna/24-
~asovna osnova;
- Mo`nost da se namalat troocite i vremeto za odgovor.7
Analiza na postoe~kata situacija vo Republika Makedonija
i podgotvenosta na makedonskite pretprijatija za implementirawe
na e-menaxment na sinxirot na snabduvawe
So cel da se napravi analiza na postoe~kata situacija voRepublika Makedonija vo odnos na aktuelnata sostojba i podgotvenosta
na makedonskite pretprijatija za implementirawe na e-menaxment
na sinxirot na snabduvawe, bee sprovedeno istra`uvawe preku
veb - baziran praalnik, koj bee ispraten do 68 menaxeri na
pretprijatija od razli~ni industrii vo Makedonija. Praalnikot
bee odgovoren od strana na 55 menaxeri i samo tie odgovori se
7 Lancioni R.A., Smith M.F., Oliva T.A. (2000), str. 46-47.
Vlijanie na internetot vrz menaxmentot na sinxirot na snabduvawe
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 392/603
392 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
vlku~eni vo analizata.
Od vkupno 55-te anketirani menaxeri, 28% se od prozivodstveniotsektor, 44% od uslu`niot sektor, a 28% od pretprijatija koi se
zanimavaat i so proizvodstvena i so uslu`na dejnost.
Seganata sostojba vo odnos na postavenosta na konceptot
na upravuvaweto so sinxirite na snabduvawe vo makedonskite
pretprijatija mo`e da se oceni kako nezadovolitelna, bideji samo
37% od pretprijatijata imaat poseben departman za logistika i
upravuvawe so sinxirot na snabduvawe, a ostanatite 63% nemaat.Od pretprijatijata koi nemaat poseben departman, 77% planiraat
da osnovaat vo bliska idnina, 13% ne se sigurni, a 10% voopto ne
go planiraat toa. Ova e ohrabruva~ki podatok, bideji uka`uva na
toa deka makedonskite menaxeri stanuvaat svesni za zna~eweto
na upravuvaweto so sinxirot na snadbuvawe. 54% od anketiranite
menaxeri smetaat deka e potrebno da se napravat organizaciski
promeni, so cel da se implementira konceptot na sinxirot na
snabduvawe, 33% smetaat deka nema potreba za organizaciski promeni
i ostanatite 13% nemaat mislewe po odnos na ova praawe.
Na praaweto: „Kako upravuvate so vaiot sinxir na
snabduvawe?”, dobieni se slednive odgovori: 34% imaat tesna sorabotka
so dobavuva~ite; 39% imaat tesna sorabotka so potrouva~ite; 25%
koristat autsorsing; 23% sekoga imaat sigurnosni zalihi; 21%koristat podizveduva~i; i 12% koristat vertikalna integracija.
Ovie se najpopularnite metodi koi gi koristat makedonskite
pretprijatija za upravuvawe so nivnite sinxiri na snabduvawe, dodeka
mnogu mal, re~isi zanemarliv procent koristat drugi sofisticirani
metodi, kako to se: elektronska razmena na podatoci (Electronic
Data Interchange-EDI); e-nabavki; sistem to~no-navreme (Just-in-
d-r Lidija Pulevska-Ivanovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 393/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 393
time); poseben softever za menaxment na sinxirot na snabduvawe;
elektronski aukcii; 3PL logisti~ki provajderi; 4PL logisti~kiprovajderi, itn. Seto ova zboruva deka vo Makedonija povee mo`eme
da zboruvame za primena na tradicionalen koncept na menaxment
na sinxirot na snabduvawe, otkolku za e-menaxment na sinxirot na
snabduvawe.
13% od anketiranite meanxeri smetaat deka nivnoto pretprijatie
ne e voopto uspeno vo upravuvaweto so sinxirot na snabduvawe,
24% smetaat deka ne se uspeni, 28% smetaat deka se donekade uspeni,17% smetaat deka se uspeni i samo 8% smeaat deka se mnogu uspeni
vo menaxmentot na nivniot sinxir na snabduvawe.
Ovie brojki se porazitelni, no mnozinstvoto menaxeri se svesni
deka postoi potreba za implementacija na povee sistemi za poddrka
na menaxmentot na sinxirite na snabduvawe vo makedonskite
pretprijatija. Povee od polovinata anketirani menaxeri smetaat
deka menaxmentot na sinxirite na snabduvawe bi bil strategiski
poddr`an so implementacijata na nekoi od slednive sistemi:
Material Reuirements Planning (MRP), Manufacturing Resources Planning
(MRPII), Enterprise Resource Planning (ERP), Warehouse Management System
(WMS), Customer Relationships Management (CRM), Supplier Relationships
Management (SRM), Radio Freuency Identication (RFID), elektronska
trgovija i elektronska razmena na podatoci (EDI). Seto ova govorivo prilog na faktot deka vo Republika Makedonija se ~uvstvuva
potreba i podgotvenost za postepeno voveduvawe na e-menaxment na
sinxirot na snabduvawe. Re~isi tri ~etvrtini od ispitanicite silno
veruvaat deka implementacijata na e-menaxmentot na sinxirot na
snabduvawe e donese brojni beneficii za pretprijatijata, kako na
primer, podobar kvalitet i kvantitet na informacii, namaluvawe na
Vlijanie na internetot vrz menaxmentot na sinxirot na snabduvawe
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 394/603
394 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
vemeto na proizvodstvo, namaluvawe na nivoto na zalihi, podobrena
operativna efikasnot, zgolemena koordinacija pome|u dobavuva~itei kupuva~ite, fleksibilnost i sl. I pokraj nesomneno golemiteI pokraj nesomneno golemite
pridobivki od implementacijata na e-menaxmentot na sinxirot na
snabduvawe, sepak, pred da se pristapi kon negova primena, potrebno
e da se ispolnat neophodnite preduslovi od ekonomski, tehni~ki,
politi~ki i socijalen aspekt, kako i uspeno da se sprovedat fazite
na negovo implementirawe vo makedonskite pretprijatija.
Zaklu~ok
Brziot razvoj na informaciskite tehnologii, a posebno
Internetot, predizvika revolucionerni promeni vo mnogu oblasti,
vklu~uvaji go tuka i menaxmentot na sinxirot na snabduvawe.
Interakcijata pome|u Internetot i menaxmentot na sinxirot
na snabduvawe dovede do definirawe na noviot koncept nare~enelektronski menaxment na sinxirot na snabduvawe ili e-menaxment
na sinxirot na snabduvawe. Implementacijata na e-menaxmentot na
sinxirot na snabduvawe nosi brojni pridobivki za pretprijatijata,
kako na primer: avtomatizacija na zada~ite vo vkupniot proces,avtomatizacija na zada~ite vo vkupniot proces,
pristap do golem broj sinhronizirani informacii, namaluvawe na
nivoto na greki, brzo i navremeno dostavuvawe odgovori, pokratok
rok na isporaka, namaluvawe na jazot me|u partnerite vo sinxirot i
niza drugi prednosti koi osiguruvaat podobri rezultati, efikasnost
i efektivnost vo raboteweto, a so toa i mo`nost za steknuvawe
konkurentska prednost.
Istra`uvaweto sprovedeno vo RepublikaMakedonijapoka`uvaRepublika Makedonijapoka`uvaMakedonija poka`uva
deka kaj nas povee mo`eme da zboruvame za primena na tradicionalen
d-r Lidija Pulevska-Ivanovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 395/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 395
koncept na menaxment na sinxirot na snabduvawe, otkolku za e-
menaxment na sinxirot na snabduvawe. Sekako, vee se ~uvstvuvapotreba za postepeno voveduvawe na e-menaxment na sinxirot na
snabduvawe, vodeji smetka za ispolnuvawe na neophodnite preduslovi
od ekonomski, tehni~ki, politi~ki i socijalen aspekt.
Koristena literatura:
1. Bananin M.K., Petrovic L., Rovcanin M., Ruzin M. (2008), E-logisticke
platform i dimenzie e-SCM koncepata, Proceedings from the International
Conference “Management and Social responsibility” SYMORG 2008,
Faculty of Organizational Sciences, Belgrade, Serbia.
2. Gimnez C., Lourenço H.R. (2004), e-Supply Chain Management:
Review, Implications and Directions for Future Research, ResearchGroup in Business Logistics, Working paper No. 17, October 2004.
3. Lancioni R.A., Smith M.F., Oliva T.A. (2000), The Role of the Internet
in Supply Chain Management, Industrial Marketing Management 29,
45-46.
4. Ross D.F. (2003), Introduction to e-Supply Chain Management: Engaging
Technology to Bulid Market Winning Business Partnerships, St. Lucie
Press.
5. Simchi-Levi D., Kaminsky P., and Simchi-Levi E. (2003), Designing and
Managing the Supply Chain: Concepts, Strategies, and Case Studies,
New York, McGraw-Hill.
Vlijanie na internetot vrz menaxmentot na sinxirot na snabduvawe
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 396/603
396 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
INTERNET IMPACT ON SUPPLY CHAIN MANAGEMENT
Lidija Pulevska-Ivanovska, Ph.D.
Summary
The fast growth and development of internet have changed the way of
functioning of companies. The Internet enables global communications by
signicantly lower operating costs, as well as establishment of electronic trade
directly with clients or with other companies that later may establish cooperative
relations in the supply chain. As a result of the impact of e-trade on the logistic
fuknctions in companies, the distance between the suppliers, producers,
distributors, clients and customers is constantly decreasing. Today, information
technologies, and especially internet give a new dimension to the concept of supply
chain management and play a key role in the integration of the supply chain. E-
Supply Chain Management is replacing the old models of business operationsand is forcing companies to do reingninering of eisting business processes. E-
SCM is a new dynamic concept that contributes to better functioning of the entire
supply chains, and thus increaseasing the competitive advantage of companies.
Key words: e-Supply Chain Management, e-logistics, information
technologies, Internet
d-r Lidija Pulevska-Ivanovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 397/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 397
GLEDAWETO TELEVIZISKI PROGRAMI I KORISTEWETO
NA INTERNET VO R. MAKEDONIJA
D-r Anita Ciunova-[uleska
Apstrakt
Celta na ovoj trud e istovremeno da se poka`e vrskata i
zavisnosta pome|u vozrasta i gledaweto televizija kaj naselenieto
vo R.Makedonija i vrskata i zavisnosta pome|u gledaweto televizija
i koristeweto na Internetot od strana na mladata populacija
vo R.Makedonija. Za potrebite na ovoj trud napraveni se dve
istra`uvawa. Prvoto opfati 109 ispitanici od razli~ni vozrasni
grupi (od 18 do 70 godini), a vtoroto opfati 204 ispitanici odnosno
mladi lu|e-studenti na vozrast od 20 do 24 godini..
Pri otkrivawe na zavisnosta pome|u vozrasta i gledaweto
televizija kako prva cel na istra`uvaweto, bee izvrena i
sporedba na dobienite rezultati za gledaweto na televiziskite
programi po oddelni starosni grupi vo R.Makedonija, so rezulatite
koi gi objavuva AGB Nielsen i rezultatite, odnosno podatocite
koi gi objavuva Zavodot za statistika na R.Makedonija. Vtorata
cel bee da se otkrie povrzanosta pome|u vremeto pominato vo
gledawe televizija i vremeto pominato na Internet kaj mladata
populacija vo R.Makedonija. Pokraj ovie dve celi, kako posebna cel
se nametna i testiraweto na hipotezi za vlijanieto na polot
i prethodnoto iskustvo od kupuvawe na Internet vrz vremeto
pominato na Internet.
Klu~ni zborovi: televiziski kui, TV - ~asovi, starost, Inernet,
koeficient na regresija, koeficient na determinacija, hipotezi
God. ekon. fak. t. 46 s. 397 - 409 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 398/603
398 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
1. Voved
Istra`uvaweto na vrskata pome|u vozrasta i vremeto pominatopred televizor, kako i vremeto pominato na Internet e predmet naanliza i predizvik za mnogu avtori. Taka, Norman H. Nie i D.Sunshine Hillygus (2002 g.) trvdat deka vremeto pominato na Internet e na smetkana vremeto pominato vo socijalni aktivnosti, hobi, ~itawe i gledawetelevizija.1 SporedRobinson,Kestnbaum, Neustadtl iAlvarez, korisnicitena Internetot troat povee vreme na jadewe, sportuvawe i ~itawe,a pomalku na gledawe televizija (11,5% od svoeto vreme go troatna gledawe televizija) za razlika od onie koi ne koristat Internet(15,2% od svoeto vreme go troat na gledawe televizija).2 Vlijanietona Internetot vrz televizijata e razli~no kaj razli~ni starosnigrupi, no istra`uvawata na Liebowitz i Zenter (2010 g.) poka`uvaatdeka rastot na koristeweto na Internetot nema nikakvo vlijanie vrzgledaweto televizija kaj postarata populacija vo SAD.3 Spored Lee i Leung (2006 g.), kolku povee korisnicite na Internet go korisatInternetot za barawe novosti i informacii, tolku pomalku vremetroat na tradicionalnite mediumi (televizija, vesnici) zaradizadovoluvawe na informativnite potrebi. Isto taka, spored niv,koristeweto na Internetot za zabavni celi e vo negativna vrska sogledaweto televizija za zabava, ili so drugi zborovi, koristewetona Internet za zabava go namaluva vremeto pominato vo gledawe
televiziski programi so zabavna sodr`ina.4
1 Norman H.Nie and D. Sunshine Hillyhus (2002), Where does Internet time come from?: Norman H.Nie and D. Sunshine Hillyhus (2002), Where does Internet time come from?: Norman H.Nie and D. Sunshine Hillyhus (2002), Where does Internet time come from?:A Reconnaissance, IT&Society, Vol. 1, Issue 2, Fall 2002, pp. 1-202 Robinson, J.P, , Kestnbaum, M., Neustadtl, A., and Alvarez, A., (2002) Informa-
tion technology and functional time displacement, IT & Society, 1 (1), pp.21-363 Stan J Liebowitz, Aleandro Zentner Stan J Liebowitz, Aleandro Zentner , (2010) Clash of the Titans: Does Internet UseReduce Television Viewing?, The review of Economics and Statistics, October 7, pp.October 7, pp.October 7, pp.
4 Lee, P.S.N., Leung, L., Assessing the displacement eff ects of the Internet, Telemat.
Informat. (2006), doi:10.1016/.tele.2006.08.002
d-r Anita Ciunova-[uleska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 399/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 399
2. Metodologija na istra`uvaweto
Spored istra`uvawata za gledawe televizija vo R.Makedonijasprovedeni vo 2010 godina, od strana na AGB Nielsen5, decata do 9 godinipominuvaat zna~itelno vreme gledaji televizija. Kaj pogolemitedeca (od 10 do 14 godini) i kaj tinejxerite (15 do 19 godini) sezabele`uva namaluvawe na vremeto pominato vo gledawe televizija,pri to toa namaluvawe e prisutno zaklu~no so grupata na mladilu|e od 20 do 24 godini. Kaj vozrasnite lica od 25 godini pa nagore,se zabele`uva zgolemuvawe na vremeto pominato pred televizor, prito grupata na lica na vozrast od 60 do 64 godini se lica koi najmnogugledaat televizija. Imaji go ova predvid, prviot primerok vo ovojtrud se sostoi od lica na razli~na vozrast koi `iveat i rabotat voR.Makedonija
Spored istra`uvaweto napraveno od Agencijata za elektronskikomunikacii na R.Makedonija6 vo juli 2010 godina, Internetot enajmnogu koristen medium od strana na mladata populacija (u~enicii studenti). Pribli`no 94% od mladata populacija vo R.Makedonijakoristi Internet. Imaji gi predvid ovie podatoci, primerokot zaInternet. Imaji gi predvid ovie podatoci, primerokot zavtoroto istra`uvawe vo ovoj trud se sostoi od lica na vozrast od 20do 24 godini.
Istra`uvawata bea napraveni preku konstruirawe na dvapraalnika. Vo prviot praalnik, ispitanicite odgovaraa napraawa za polot i za vozrasta, na praawe (kodirano) za vremetopominato vo gledawe televizija, pri to od ispitanicite beepobarano i da navedat kolku vreme pribli`no dnevno pominuvaatvo gledawe televizija (vo minuti). Prviot praalnik bee daden naprimerok od ispitanici od razli~na vozrast, formiran po principot
5 Аријана база на AGB Nielsen
6 Агенција за електронски комуникации на Р.Македонија (www.aec.mk)Агенција за електронски комуникации на Р.Македонија (www.aec.mk)www.aec.mk).aec.mk)aec.mk).mk)mk))
Gledaweto televiziski programi i koristeweto na internet vo R. Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 400/603
400 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
na sne`na topka. Prviot primerok se sostoee od 109 ispitanici
(od koi 47 ispitanici ili 43,1% od makiot pol i 62 ispitanici ili56,9% od `enskiot pol. Vidi tabela br.1)
Tabela br.1 Podatoci za ispitanicite od primerokot br. 1
primerok 1099prose~no vremepominato vo
gledawe TV: 2.7 ~asa
prose~nastarost
43,7
polmakipol:43,10%,10%10%0%
prose~no vremepominato vo
gledawe TV: 2.5 ~asa
`enskipol::56,90%,90%90%0%
prose~no vremepominato vo
gledawe TV: 2.8~asa
prose~nastarost
ma`i 43,7 `eni 40,6
vremepominato vogledawe TV
pomalkuod 1 ~as
17,70%0%
1 - 2 ~asa~asa 24,80%,80%80%0%
2 - 4 ~asa~asa 37,60%,60%60%0%poveeod 4 ~asa
22,90%
Vo vtoriot praalnik ispitanicite odgovaraa na praawaza polot, vozrasta, na praawa (kodirani) za vremeto pominato vogledawe televizija i za vremeto pominato na Internet, kako i toadali imaat i kolkavo e nivnoto iskustvo so onlajn kupuvawe (kolku
pati dosega kupuvale preku Internet), pri to od isptanicite beeuvale preku Internet), pri to od isptanicite beepobarano da navedat i kolku vreme dnevno pominuvaat vo gledawetelevizija (vo minuti). Vtoriot praalnik bee popolnet od stranana studenti na Ekonomskiot fakultet pri Univerzitetot „Sv.Kirili Metodij“ vo Skopje od treta i ~etvrta godina na studii (vozrast od20 do 24 godini). Vtoriot primerok se sostoee od 204 ispitanici odkoi 50 ispitanici ili 24,5% od maki pol i 154 ispitanici ili 75,5%
d-r Anita Ciunova-[uleska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 401/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 401
od enski pol. Vidi tabela br.2) Pri~inata za vakvata procentualnapol. Vidi tabela br.2) Pri~inata za vakvata procentualna
zastapenost na ispitanicite spored polot le`i vo faktot to vostrukturata na studenti zapiani na Ekonomksiot fakultet voSkopje, dominiraat studenti od `enskiot pol (vo 2010 godina, 69,7%od site studenti se od `enskiot pol).7
Tabela br.2 Podatoci za ispitanicite od primerokot br.2
pol maki pol 24,51%`enski
pol75,49%
vreme pominato vogledawe TV pomalku od 1 ~as 25,70%
1 - 2 ~asa~asa 34,30%2 - 4 ~asa~asa 32,40%povee od 4 ~asa 8,20%
vreme pominato na Internet pomalku od 1 ~as 45,60%
1 - 2 ~asa~asa 27,00%
2 - 4 ~asa~asa 19,60%povee od 4 ~asa 7,80%prethodno iskustvo da 27,00% ne 73,00%iskustvo prikupuvawe onlajn nema iskustvo 73,04%
1-5 patipati 18,63%6-10 patipati 5,88%11-16 patipati 0,98%
nad 16 pati16 patipati 1,47%
Pokraj glavnite celi vo vrska so otkrivawe na zavisnostapome|u vozrasta i gledaweto televizija kaj naselenieto voR.Makedonija, i pome|u vremeto pominato vo gledawe televizija ivremeto pominato na Internet kaj mladite lu|e vo R.Makedonija, votrudot bea testirani i dve hipotezi:
7 Интерни извори од Економски факултет СкопјеИнтерни извори од Економски факултет Скопје
Gledaweto televiziski programi i koristeweto na internet vo R. Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 402/603
402 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
H1: Polot ima vlijanie vrz vremeto pominato na Internet
kaj mladite lu|e vo R.Makedonija H2: Iskustvoto vo onlajn kupuvaweto ima vlijanie vrz
vremeto pominato na Internet kaj mladite lu|e vo R.Makedonija
3. Karakteristikite na `itelite na R.Makedonija vo pogled nanavikite za gledawe televizija
Spored Sovetot za radiodifuzija na R.Makedonija vo 2010Spored Sovetot za radiodifuzija na R.Makedonija vo 2010godina, dozvola za emituvawe televiziska programa imale vkupno 78trgovski drutva, od koi pet na dr`avno nivo preku terestrijalenpredavatel, 16 na dr`avno nivo preku satelit, 10 subjekti naregionalno nivo (na podra~jeto na gradot Skopje) i 47 na lokalnonivo.8 Koga na ova e se dodade popularnosta na Internetot (internet- penetracijata vo R.Makedonija vo juli 2010 godina iznesuvala 51%)9 i mo`nosta za sledewe na programite vo `ivo preku Internet, kakoi golemata stapka na nevrabotenost (30,9% vo ~etvrtiot kvartal na2010 godina)10, proizleguva deka postojat golem broj faktori koipridonesuvaat za golemiot broj ~asovi pominati pred televizorotvo tekot na denot. Raboteweto na golem broj televiziski kui zna~ideka makedonskiot televiziski pazar e dovolno golem za site tie damo`at uspeno da opstojuvaat, no od druga strana toa zna~i deka ikonkurencijata e golema. Spored podatocite od Zavodot za statistika na R.Makedonija,vo 2004 godina prose~niot Makedonec pominuval nad 100 minutidnevno vo gledawe televizija (ma`ite pominuvale 128 minuti, a
8 http://www.srd.org.mk
9 www.aec.mk (Трето испитување на јавното мислење на крајните корисници за ус-Трето испитување на јавното мислење на крајните корисници за ус-
лугите понудени на пазарот на електронски комуникации во Р.Македонија) (пристапено на14.04.2011 год.)
10 www.stat.gov.mk
d-r Anita Ciunova-[uleska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 403/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 403
`enite 106 minuti gledaji televizija). Podatocite od 2004 godina
poka`uvaat deka ma`ite gledale povee televizija od `enite, kakoi deka vrabotenite lu|e pomalku gledaat televizija sporedeno sonevrabotenite (vrabotenite ma`i pominuvale 114 minuti predtelevizorot, vrabotenite `eni 87 minuti vo gledawe televizija,dodeka nevrabotenite ma`i pominuvale 153 minuti, a nevrabotenite`eni 122 minuti vo gledawe televizija).11
Spored istra`uvaweto na AGB Nielsen, Makedoncite senarod koj dosta vreme pominuva pred televizija (386 minuti dnevno.Podatok na 01.09.2010 g.), pri to `enite dnevno gledaat 20 minutipovee televizija otkolku ma`ite. Golemata razlika vo vremetoza gledawe televizija pome|u podatocite objaveni od strana naZavodot za statistika na R.Makedonija i podatocite na AGB Nielsen, se sostoi vo toa to AGB Nielsen istra`uvaweto go pravi preku t.n.piplometri (uredi koi se povrzani so televizorot), pri to se merivremeto od momentot koga se vklu~uva televizorot, pa sé do momentotkoga se isklu~uva, bez da se navleguva vo toa dali efektivno segleda programata ili ne. Vo R.Makedonija vakvoto istra`uvawe sepravi preku 560 piplometri kaj 400 domainstva preku koi se sledigledanosta na oddelnite televiziski programi.12
Tokmu razlikata vo navedenite podatoci od dvata izvora beei pri~inata za pravewe na ova istra`uvawe, so cel da se poka`ekolku lu|eto vo R.Makedonija navistina gledaat televizija i kakva esostojbata so gledaweto televizija po oddelni starosni grupi.
4. Analiza i rezultati
4.1. Vozrasta i vremeto pominato vo gledawe televizija: analiza
11 www.stat.gov.mk
12 www.agbnielsen.netwww.agbnielsen.netwww.agbnielsen.net
Gledaweto televiziski programi i koristeweto na internet vo R. Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 404/603
404 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
So upotreba na regresiona analiza i so presmetka na
koeficientite na korelacija i determinacija, bee analiziranavrskata pome|u starosta i vremeto pominato vo gledawe televizija kaj109 ispitanici na vozrast od 18 do 70 godini. Izborot na starosnatagranica e napraven od pri~ina to licata postari od 18 godinise polnoletni i sami odlu~uvaat za brojni praawa od `ivotot,,vklu~itelno i za toa kako e go pominuvaat svoeto vreme.
Rezulatatite od analizata poka`uvaat deka koeficientotna korelacija pome|u vozrasta i vremeto pominato vo gledawetelevizija e 0,68, to zna~i deka postoi direktna i silna vrskapome|u ovie dve promenlivi. Dijagramot na rasturawe poka`a dekavrskata e pravoliniska, to zna~i deka so zgolemuvaweto na vozrasta,lu|eto gledaat povee televizija i obratno. Koeficientot nadeterminacija iznesuva 0,463, to poka`uva deka 46,3% od varijaciitevo ~asovite pominati vo gledawe televizija mo`e da se obajsnatso vozrasta na lu|eto, a ostanatite 54% od vkupnite varijacii vozavisnopromenlivata (vremeto pominato vo gledawe televizija) se
rezultat na drugi faktori koi ne se zemeni predvid vo ovaa analiza.
Tabela br.3 Regresiona analiza
Modelnestandardizirani
koeficienti
standardizirani
koeficientit Sig.
B Std. Error Beta 1 ,465 ,242 1,924 ,057 starost ,053 ,006 ,680 9,606 ,000
Koeficientot na regresija e 0,465 i od tabelata pogore mo`eda se zaklu~i deka modelot na regresija go ima sledniot oblik: y’ = 0.465 + 0.053*x. Od ovoj model proizleguva deka lice na vozrast od 20do 24 godini vo prosek efektivno gleda od 1,5 do 1,7 ~asovi televizija
d-r Anita Ciunova-[uleska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 405/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 405
dnevno, lice na vozrast od 30 godini vo prosek gleda 2,1 ~as televizija
dnevno, lice na 40 godini 2,6 ~asovi, na 50 godini 3,1 ~as, na 60 godini3,6 ~asovi itn. Podatocite od tabelata br.1 poka`uvaat i deka vremetopominato pred televizor raste kako to stareat lu|eto. Isklu~oke grupata na lu|e so nad 65 godini starost, pri to na ova mo`e davlijaat pogolem broj faktori koi mo`e da bidat predmet na analizavo nekoi naredni istra`uvawa.
4.2. Gledaweto televizija i koristeweto na Internet kaj mladataInternet kaj mladata
populacija vo R.Makedonija: analiza
Za da se otkie povrzanosta pome|u vremeto pominato vo gledawetelevizija i vremeto pominato na Internet kaj mladata populacijavo R.Makedonija, istra`uvaweto opfati primerok od 204 studenti.Spored istra`uvaweto, prose~noto vreme koe eden student dnevnogo pominuva vo aktivno gledawe televizija e 107 minuti, pri tostudentite od makiot pol prose~no dnevno gledaat po 105 minutitelevizija, dodeka studentite od `enskiot pol prose~no dnevnogledaat po 108 minuti televizija.
Tabela br.4 Korelaciona analiza
vreme pominatovo gledawe TV
vreme pominatona Internet
vreme pominato
vo gledawe TV
Pearson Correlation 1 -,657(**)
Sig. (2-tailed) . ,000 N 204 204
vreme pominatona Internet Pearson Correlation -,657(**) 1
Sig. (2-tailed) ,000 . N 204 204
Correlation is signicant at the 0.01 level (2-tailed).
Gledaweto televiziski programi i koristeweto na internet vo R. Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 406/603
406 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Koeficientot na korelacija od -0,657 poka`uva deka postoi
silna negativna korelacija pome|u vremeto pominato na Internet ivremeto pominato vo gledawe televizija, odnosno deka namaluvawetona vremeto pominato vo gledawe televizija zna~i zgolemuvawe navremeto pominato na Internet.
4.3. Testirawe na hipotezi
Rezultatite od regresionata analiza vo vrska so hipotezitedeka polot ima vlijanie vrz pominatoto vreme na Internet kajmladata populacija (hipoteza 1) i deka prethodnoto iskustvo odkupuvawe preku Internet ima vlijanie vrz vremeto pominato naInternet kaj mladata populacija (hipoteza 2), dadeni se vo tabelabr. 7. Korelacionata analiza (Pearson-ov koeficient = 0,304, p=0.000)poka`a deka nezavisnite promenlivi - pol i prethodno iskustvo sokupuvawe na Internet ne se vo korelaciona vrska, to zna~i dekai dvete promenlivi mo`e da se zamat vo regresionata analiza (nituedna od niv ne treba da se izzeme i da se ignorira).
Tabela br.5 Regresiona analiza5 Regresiona analizaRegresiona analizazavisna varijabla vreme pominato na Internet
B β Sig.nezavisni varijablipol -0,222 -1,333 0,184
iskustvo so kupuvawe onlajn -0,150 -0,921 0,358
Dvete nezavisni promenlivi imaat negativna korelacionavrska so zavisnata promenliva. Vrednosta naata promenliva. Vrednosta na β za polot vo odnos napominatoto vreme na Internet ne e zna~ajna (=-0,222), to zna~i dekahipotezata 1 se otfrla, odnosno polot nema vlijanie vrz vremetopominato na Internet. Vrednosta na β za prethodnoto iskustvo sokupuvawe onlajn vo odnos na pominatoto vreme na Internet isto taka
d-r Anita Ciunova-[uleska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 407/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 407
ne e zna~ajna, to zna~i deka se otfrla i hipotezata br.2. Spored
rezultatite od tabelata, proizleguva deka polot i prethodnotoiskustvo so onlajn kupuvawa nemaat vlijanie vrz vremeto koe mladatapopulacija vo R.Makedonija go pominuva na Internet.
4. Zaklu~ok
Istra`uvaweto napraveno vo trudot poka`a deka prose~niotMakedonec efektivno gleda televizija 2,7 ~asa vo tekt na denot,pri to ma`ite gledaat vo prosek 2,5 ~asa, a `enite 2,8 ~asadnevno. Najgolem del od ispitanicite (37,6%) gledaat televizijaod 2 do 4 ~asa dnevno. Dobienite podatoci zna~itelno otstapuvaata dnevno. Dobienite podatoci zna~itelno otstapuvaatod podatocite na AGB Nielsen, spored koi prose~niot Makedonecpominuva 6,4 ~asa dnevno vo gledawe televizija, no pri~inata le`ivo faktot to tie podatoci se baziraat na merewe na vremeto kogae vklu~en televizorot, bez ogled na toa dali televiziskata programase gleda efektivno ili ne, dodeka rezultatite od ova istra`uvawe seodnesuvaat na efektivnoto gledawe televizija. Regresionata analizapoka`a deka vozrasta zna~itelno vlijae na vremeto pominato vogledawe televizija.
Vtoroto istra`uvawe za mladata populacija poka`a silnanegativna vrska pome|u vremeto pominato na Internet i vremetopominato vo gledawe televizija, to zna~i deka eden od faktoritekoi vlijaat na namaluvawe na vremeto pominato vo gledawe televizijae Internetot. [to se odnesuva do mladata populacija, istra`uvawetopoka`a deka nema zna~ajni razliki pome|u ma`ite i `enite kogastanuva zbor za vremeto pominato na Internet (ispitanicite i oddvata pola pominuvaat pribli`no isto vreme na Internet), kako ideka prethodnoto iskustvo so onjaln kupuvawe ne vlije na vremetopominato na Internet.
Gledaweto televiziski programi i koristeweto na internet vo R. Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 408/603
408 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Koristena literatura
1. Norman H. Nie and D. Sunshine Hillyhus (2002), Where does Internet time come from?: A Reconnaissance, IT & Society , Vol. 1, Issue 2, Fall 2002, pp. 1-20
2. Robinson, J.P, , Kestnbaum, M., Neustadtl, A., and Alvarez, A., (2002)Information technology and functional time displacement, IT & Society , 1 (1),
pp.21-363. Stan J Liebowitz, Aleandro Zentner , (2010) Clash of the Titans: Does
Internet Use Reduce Television Viewing?, The review of Economics and
Statistics, October 7,October 7,October 7, pp.4. Lee, P.S. N., Leung, L., Assessing the displacement eff ects of the Internet,
Telemat. Informat. (2006), doi:10.1016/ .tele.2006.08.0025. Arijana baza na AGB Nielsen (www.agbnielsen.net)6. http://www.srd.org.mk
7. www.aec.mk (Agencija za elektronski komunikacii naR.Makedonija: Treto ispituvawe na javnoto mislewe na krajnitekorisnici za uslugite ponudeni na pazarot na elektronskikomunikacii vo R.Makedonija)
8. www.stat.gov.mk
9. Interni izvori od Ekonomski fakultet Skopje
d-r Anita Ciunova-[uleska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 409/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 409
TIME SPENT ON WATCHING TV AND BROWSING INTERNET IN
THE REPUBLIC OF MACEDONIA
The aim of this paper is to analyze the correlation between age and time
spent on watching TV in the R. Macedonia as well as correlation between time
spent on watching TV and on Internet among young population in the Macedonia.
Two surveys were made , rst with 109 respondents aged from 18 to 70 and second
with 204 university students aged from 20 to 24.
In revealing the correlation between age and time spent on watching TV ,comparisons between the results from the survey and data published by AGB
Nielsen and data published by State Statistical Ofce of the Republic of Macedonia
were made. Besides this the correlation between time spent on watching TV and
time spent on Internets was analyzed and two hypothesis regarding the inuence
of gender and previous on-line shopping eperience on time spent on Internet
were tested .
Key words: TV broadcasting companies , TV hours , age , Internet , correlation
coefcient , hypothesis
Gledaweto televiziski programi i koristeweto na internet vo R. Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 410/603
410 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 411/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 411
АНАЛИЗА НА ВОЛАТИЛНОСТА НА ПРИНОСИТЕ НА
МАКЕДОНСКИОТ БЕРЗАНСКИ ИНДЕКС
Д-р Драган Тевдовски
Апстракт
Во трудот се анализира однесувањето на приносите на Македонскиот
берзански индекс (МБИ10). Целта е да се моделира врската помеѓуприносите и условната волатилност на МБИ10. Распоредот на дневните
лог - приноси на МБИ10 се карактеризиира со т.н. стилизирани факти на
приносите на берзански индекси и акции, како групирање на волатилноста
и поголема издолженост. Дополнително, функцијата на автокорелација на
квадрираните приноси опаѓа бавно. Се докажува присуството на ARCH
- ефекти во приносите на индексот. Поради тоа се анализира колку добро
различни форми на условни хетероскедастични модели ја предвидуваат
волатилноста. Се издвојува GARCH-M - моделот како најадекватен за
моделирање на дневните лог- приноси на Македонскиот берзански индекс.
Клучни зборови: волатилност, приноси, ARCH- ефекти, GARCH- модели , приноси, ARCH- ефекти, GARCH- модели.
1. Вовед
Во фокусот на трудот е врската помеѓу приносите и волатилноста
на Македонскиот берзански индекс (МБИ10). Се користат условни
хетероскедастични модели. Овие модели претставуваат надоградување на
авторегресивните интегрирани модели на подвижни средини (ARIMA).
ARIMA - моделите, како и класичниот линеарен регресионен модел, се
базираат на претпоставката дека варијансата на случајните грешки е
God. ekon. fak. t. 46 s. 411 - 424 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 412/603
412 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
константна. Оваа претпоставка е позната под името хомоскедастичност.
Хомоскедастичноста значи дека варијансата на случајните грешки енезависна од независните променливи.1 Сепак, во случајот на приноси на
акции претпоставката за хомоскедастичност е нарушена. Варијансата на
случајните грешки не е константна. Ова се нарекува хетероскедастичност
и во основа значи дека варијансата на случајните грешки е зависна од
независните променливи. Во ваква ситуација, стандардните грешки на
коефициентите на регресија на ARIMA -моделите не се точни и тестирањето
на хипотезите за нивната значајност не е валидно. Затоа, многу поефикасниоцени на коефициентите можат да се добијат ако хетероскедастичноста се
третира во моделите. Условните хетероскедастични модели се стационарни
процеси, каде маргиналната варијанса на процесот е константна, додека
условната варијанса од минатите вредности на процесот не е константна.
Со цел да се разбере суштината на овие модели, потребно е да се
разгледаат условната средина и варијанса на за дадено :
, (1)каде ги означува информациите кои се достапни во времето .
Вообичаено, се состои од сите линеарни функции на минатите приноси.
Притоа, бидеји сериската зависност на приносите на акции вообичаено е
слаба (ако воопшто постои), равенството за условната средина може да биде
поедноставено. Така, може да се претпостави дека следи стационарен
ARMA( p,q) - модел:
,
(2)
каде k, p и q се ненегативни цели броеви, а се независни променливи.
Редот на ( p,q) на еден ARMA - модел може да зависи од фреквенцијата
на серијата на приноси. На пример, дневните приноси на берзанските индекси
често покажуваат мала сериска корелација, додека месечните приноси
d-r Dragan Tevdovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 413/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 413
на индексите често не содржат никаква сериска корелација. Независните
(објаснувачки) променливи можат да бидат најразлични. На пример,вештачка променлива може да се користи за понеделник при испитување
на викенд - ефектот на приносите. Или, во моделот на вреднување на
капиталските имоти (англ. Capital asset pricing model):
независната променлива го означува приносот на пазарното
портфолио.
Со комбининирање на равенставата (1) и (2), се добива
Условните хетероскедастични модели се интересираат за еволуцијата на
низ времето. Притоа, тие се разликуваат по начинот на кој
се моделира низ времето. Овие модели можат да се класифицираат во две
основни групи. Првата група ја сочинуваат моделите кои користат егзактна
функција за еволуцијата на , додека втората група е составена од моделите
кои користат стохастичко равенство да ја опишат . GARСH - моделот
припаѓа во првата група, додека моделот на стохастичка волатилност во
втората група.1
Моделот за од равенството (2) се нарекува равенство насредината (англ. mean euation) на , додека моделот за се нарекува
равенство на волатилноста (англ. volatility euation) на . Затоа, условните
хетероскедастични модели претставуваат динамички систем на равенства
кои се однесуваат на еволуцијата на условната варијанса на приносите на
акции.1 DeFusco, McLeavey, Pinto, and Runkle (2004), стр.417.
2 Tsay(2005), стр. 100.
Analiza na volatilnosta na prinosite na Makedonskiot berzantski indeks
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 414/603
414 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
2. Преглед на постојната литература
Постојат бројни научни студии кои ја испитуваат волатилноста наберзите на развиените земји. Сепак, тоа не е случај и со волатилноста на
берзите на транзиционите економии од Југоисточна Европа. Главна причина
за тоа е што временските серии од овие земји се премногу кратки за сериозна
анализа. Кај нив, берзите се основаат на почетокот на деведесеттите години.
Берзите во земјите од Западниот Балкан се основаат дури и подоцна и кај
нив корисни податоци за анализа можат да се добијат само за последните
10 години.
Од земјите од поранешна Југославија, само Словенечката и Хрватската
берза досега се предмет на научно испитувување. Не постојат емпириски
студии за стохастичкото однесување на берзите во Босна и Херцеговина и
Црна Гора, додека пак, постојат само неколку студии за берзите во Србија
и Македонија.
Првата анализа на волатилноста на Хрватската берза е дело на Šestovićand Latković (1998 г.). Тие на податоците од основниот Хрватски берзански
индекс (Crobe) вршат оцена на GARCH(1,1) - моделот и покажуваат како
овој модел може да се користи за предвидување на волатилноста. Слични
цели и резултати на истражувањето се презентирани во Latković (2001, 2002
г.) и Leva, Кamenarić, Mišković i Mokrovčak (2005 г.).
Egert and Koubaa (2004 г.) покажуваат дека збирот на параметрите
во GARCH(1,1) - моделот за Словенечката берза е повее од 1 и следственодека не е можно предвидување со овој модел. Сепак, нелинеарни GARCH
- модели како GJR – моделот, добро го моделираат Словенечкиот берзански
индекс.
Единствениот научен труд кој ја анализира волатилноста на
Македонската берза е на Kovačić (2008 г.).
d-r Dragan Tevdovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 415/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 415
3. Методологија
Создавањето на условен хетероскедастичен модел се состои одчетири чекори:
1. Се специфицира равенството на средината, со цел да се отстрани
секоја линеарна зависност. Ако е потребно, се гради ARMA -
модел.
2. Се користат резидуалите на равенството на средината за да се тестира
постоењето на ARCH - ефекти. Ако ARCH - ефектите постојат, тогаш резидуалите на моделот е бидат некорелирани, но не и независни, а
оваа карактеристика е биде видлива во функцијата на автокорелација
на квадратите на резидуалите, којашто е покажува присуство на
сериска корелација.
3. Се специфицира условен хетероскедастичен модел, ако ARCH
- ефектите се статистички значајни и се оценуваат равенствата насредината и волатилноста.
4. Се врши проверка на моделот и ако е потребно - негова корекција.
4. Емпириски резултати
Предмет на набљудување се дневните лог - приноси на МБИ10 во
периодот од 4 јануари 2005 г. до 30 декември 2008 година. Во овој период,
карактеристиките на МБИ10 одговараат на т.н. стилизирани факти за
приносите на берзански индекси и акции. Прво, приносите на МБИ10 не
следат нормален распоред. Жарк-Бера (JB) - статистиката на распоредот
на дневните лог - приноси на МБИ10, изнесува 629.023. Бидеји оваа
вредност е поголема од теоретската вредност на хи-квадрат - распоредот
Analiza na volatilnosta na prinosite na Makedonskiot berzantski indeks
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 416/603
416 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
со 2 степени на слобода (5.991), на ниво на значајност од 0.05 може да се
заклучи дека нултата хипотеза се отфрла, односно дека распоредот на лог -приносите на индексот не е нормален. Второ, распоредот на лог - приносите
на МБИ10 има дебели опашки (екстремните вредности на емпирискиот
распоред на МБИ10 имаат поголема веројатност за остварување од тоа што
го претпоставува нормалниот распоред). На слика 1 е прикажан распоредот
на лог - приносите на МБИ10 спореден со нормалниот распоред. Трето,
распоредот на приносите на МБИ10 има висок врв и тенок струк (средината на
емпирискиот распоред на МБИ10 има поголема веројатност за настанувањеод тоа што го претпоставува нормалниот распоред, додека вредностите
лево и десно од средината имаат помала веројатност за настанување од таа
кај нормалниот распоред).
СЛИКА 1: Распоредот на приносите наМБИ10 во споредба со нормалниот
распоред
0
5
1 0
1 5
2 0
2 5
3 0
3 5
4 0
-. 1 2 -. 0 8 -. 0 4 . 0 0 . 0 4 . 0 8 . 1 2
СЛИКА 2: Распоредот на лог - приноситена МБИ10
- . 1 0 0
- . 0 7 5
- . 0 5 0
- . 0 2 5
. 0 0 0
. 0 2 5
. 0 5 0
. 0 7 5
. 1 0 0
1 0 0 2 0 0 3 0 0 4 0 0 5 0 0 6 0 0 7 0 0 8 0 0
Дополнително, линискиот дијаграм на дневните лог - приноси
на индексот (слика 2) покажува дека просечните приноси на индексот се
константни, но варијансите се менуваат низ времето и притоа, големи (мали)
промени имаат тенденција да бидат следени од големи (мали) промени,
d-r Dragan Tevdovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 417/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 417
т.е. волатилноста има тенденција да се групира. Можат да се разликуваат
периоди со висока волатилност од периоди со ниска волатилност. Така,волатилноста во 2007 година е повисока од таа во 2006 година.
Поради тоа што условната волатилност не може директно да се
набљудува, се користат апсолутни или квадрирани приноси. На слика 3 се
прикажани апсолутните и квадрираните дневни лог - приноси на МБИ10.
Тоа што двете серии имаат остар изглед, значи дека содржат варијации во
условната варијанса. Кога се користат квадрирани приноси, екстремните
приноси придонесуваат повее за условната волатилност и со тоадоминираат на графикот. Дополнително, на корелограмите на апсолутните и
квадрираните приноси (слика 4) видливо е дека во двата случаи функцијата
на автокорелација опаѓа бавно, односно дека постојат повее коефициенти
на корелација кои се значајно различни од нула. Ова значи дека постои
долгорочна зависност во сериите.
СЛИКА 3: Апсолутни и квадрирани дневни лог - приноси на МБИ10апсолутни приноси квадрирани приноси
.0 0
.0 1
.0 2
.0 3
.0 4
.0 5
.0 6
.0 7
.0 8
.0 9
0 5 M 0 7 06 M 0 1 0 6 M 0 7 0 7 M 0 1 0 7 M 0 7 0 8 M 0 1
. 0 0 0
. 0 0 1
. 0 0 2
. 0 0 3
. 0 0 4
. 0 0 5
. 0 0 6
. 0 0 7
. 0 0 8
0 5 M 0 7 06 M 0 1 0 6 M 0 7 0 7 M 0 1 0 7 M 0 7 0 8 M 0 1
Analiza na volatilnosta na prinosite na Makedonskiot berzantski indeks
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 418/603
418 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
СЛИКА 4: Корелограми на апсолутните и квадрираните дневни приноси на
МБИ10апсолутни приноси квадрирани приноси
Lung – Bo - статистиките со 10 временски разлики за сериите на
приносите и квадрираните приноси се статистички значајни (соодветните
p-вредности во двата случаи се еднакви на нула). Поради тоа, може да сезаклучи дека постои автокорелација во серијата на приносите и во серијата
на квадрираните приноси на МБИ10. Постоењето на автокорелација
во дневните лог - приноси на МБИ10, може да се интерпретира како
индикатор дека Македонската берза е информациски неефикасна, бидеји
инвеститорите можат да користат историски податоци за да заработат повее
од просечната добивка преку купување и продавање на акции.2 Постоењето
2 Kovačić (2008).
d-r Dragan Tevdovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 419/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 419
на автокорелација во квадрираните дневни лог - приноси на индексот е
индикатор за присуството на ARCH - ефектот во серијата.За да се утврди дали се присутни ARCH - ефектите во дневните лог
- приноси на Македонскиот берзански индекс, потребно е да се изврши
формално тестирање. Прво, се конструира авторегресивен модел, со
цел да се отстрани секоја линеарна зависност. Функцијата на парцијална
автокорелација на приносите на индексот покажува дека само коефициентите
на парцијална автокорелација од прв и втор ред значајно се разликуваат од
нула. Поради тоа, идентификуваниот модел е AR(2), а оценетите параметрина моделот се:
(0.0343) (0.0000) (0.0000)
Присуството на ARCH - ефектите во резидуалите се утврдува со
помош на тестот на Енгл. Овој тест е еквивалентен на вообичаениот F-
тест, кој се користи при утврдување на значајноста на коефициентите на
линеарната регресија. Така,
,
каде ја означува случајната грешка, а претставува претходно
утврден цел број и ја претставува големината на примерокот. Нултата и
алтернативната хипотеза се:
Нултата хипотеза гласи дека временски разлики на квадрираните
резидуали имаат коефициенти чии вредности значајно не се разликуваат од
нула. Алтернативната хипотеза гласи дека барем еден коефициент е значајно
различен од нула. Правилото на одлучување е следното: Ако вредноста на
тест - статистиката е поголема од критичната вредност (која следи
распоред), тогаш се отфрла нултата хипотеза.
Analiza na volatilnosta na prinosite na Makedonskiot berzantski indeks
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 420/603
420 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Во случајот на дневните лог - приноси на МБИ10, оценетиот модел
на квадрираните резидуали е следниот:
Бидеји F -статистиката изнесува 55.72 и е поголема од критичната вредност,
може да се заклучи дека нултата хипотеза се отфрла (p-вредноста изнесува
0,00). Ова значи дека барем еден коефициент пред квадрираните резидуали
со различни временски разлики е различен од нула, односно дека постојат
ARCH - ефекти. Поради тоа, опрвдано е користењето на GARCH - моделите
кај Македонскиот берзански индекс.Следно важно прашање е дали волатилноста има тенденција да
се зголемува повее кога МБИ10 се намалува, отколку кога овој индекс
се зголемува за ист износ. Одговор на ова прашање дава тестот на Engle
and Ng (1993 г.). Овој тест се спроведува на резидуалите на симетричниот
GARCH(1,1) - модел. Ако GARCH(1,1) е доволен модел за приносите на
индексот, тогаш резидуалите на моделот не покажуваат пристрасност (англ.
bias) ниту кога индексот се намалува, ниту кога се зголемува, односно не
постои пристрасност со каков било знак, негативен или позитивен. Во овој
случај за приносите на индексот не е потребно да се користи асиметричен
модел, како EGARCH - моделот. Во спротивно, потребно е да се оцени
асиметричен GARCH - модел.
Спецификацијата на тестот на асиметријата на Engle and Ng (1993 г.)
е следната:
каде е бинарна вештачка променлива која зема вредност 1, ако
и 0 во сите други случаи, а . Првото равенство има за цел да
d-r Dragan Tevdovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 421/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 421
ја утврди пристрасноста од кој било знак; второто равенство има за цел да
ја утврди пристрасноста од негативен знак; и третото равенство има за целда ја утврди пристрасноста од позитивен знак. Последното равенство го
претставува заедничкиот тест.
Тестот е применет посебно на трите алтернативи на GARCH(1,1) -
моделот, кои се разликуваат според претпоставката за распоредот на : (1)
стандардизиран нормален, (2) Студентов t - распоред и (3) генерализиран
распоред на грешки. Добиените p-вредности во сите случаи се поголеми од
0.05, од што може да се заклучи дека не постои асиметрија во дневните лог- приноси на МБИ-10.3
Се оценуваат три GARCH - модела за дневните лог - приноси на
МБИ10: GARCH(1,1), GARCH(1,1)-M и EGARCH(1,1)-M. Кај сите модели
се претпоставува дека следи Студентов t - распоред. Во сите три модела,
AR параметрите од равенствата на средината се статистички значајни на
1% ниво. Дополнителниот параметар - премија за ризик, кој се јавува во
GARCH-M и EGARCH моделите, има спротивен знак од оној што може да
се очекува. Овој параметар ја опишува врската помеѓу приносите и нивната
волатилност. Сепак, добиениот резултат за премијата не е невообичаен.
Glosten, Jagannathan, and Runkle (1993 г.) обезбедуваат преглед на
конфликтни резултати во емпириските истражувања и објаснуваат зошто
позитивната и негативната врска помеѓу приносите и волатилноста може
да биде конзистентна со теоријата. Една од причините зошто параметаротна премијата на ризик е негативен, може да биде различната реакција на
приносите од „лоши и „добри вести. Дополнително, мора да се истакне
3 Kovačić (2008), за пократка серија од набљудуваната во овој труд (која го опфаапериодот од 04.01.2005 г. до 21.09.2007 година) утврдува присуство на блага асиметрија,и тоа кај пристрасност од негативен знак. Ова значи дека во периодот на раст на МБИ10(до септември 2007 година), волатилноста имала тенденција да се зголемува повее когаМБИ10 се намалувал, отколку кога се зголемувал. Овие ефекти исчезнуваат во периодот на
опаѓање на берзата (од септември 2007 година).
Analiza na volatilnosta na prinosite na Makedonskiot berzantski indeks
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 422/603
422 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
дека добиената p-вредност покажува дека параметарот на премијата на
ризик не е статистички значаен. Во равенството на волатилноста, првите три параметри - константната,
ARCH - ефектот и GARCH - ефектот се статистички значајни во сите три
модела. Вредностите на оценетите параметри на ARCH - ефектот и GARCH
- ефектот ја определуваат краткорочната динамика на волатилноста. Збирот
на оценетите вредности на овие два параметри е помала од еден, освен во
EGARCH(1,1)-M - моделот. Дополнително, збирот на оценетите вредности
на ARCH и GARCH - ефектите се блиски до 1 (за GARCH и GARCH-M), штозначи дека иновациите (шоковите) во условната варијанса се исклучително
истрајни, а тоа значи дека големите промени во приносите имаат тенденција
да бидат следени од големи промени, и малите промени имаат тенденција
да бидат следени од мали промени. Со ова, се потврдува присуството на
групирање на волатилниста во приносите на македонскиот берзански
индекс.
Параметарот на левери - ефектот не е статистички значаен. Овојзаклучок е конзистентен со вее добиениот заклучок дека не постои
асиметрија во дневните лог - приноси на МБИ-10.
Информациските критериуми - AIC SBIC, го издвојуваат GARCH-M
- моделот како најадекватен за моделирање на дневните лог - приноси на
Македонскиот берзански индекс.
5. Предвидување на волатилноста
Со помош на избраниот GARCH(1,1)-M - модел на дневните лог -
приноси на МБИ10, извршена е интерполација на вредностите на индексот.
На слика 5 се прикажани приносите на индексот заедно со оценетите
вредности на моделот. Може да се види дека моделот добро ги опфаа
варијациите во дневните приноси на индексот. Сепак, мора да се каже дека
екстремните вредности на МБИ10 не се апроксимираат соодветно.
d-r Dragan Tevdovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 423/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 423
СЛИКА 5: Оценети вредностина приносите на МБИ10 со
GARCH(1,1)-M - моделот
- . 1 0 0
- . 0 7 5
- . 0 5 0
- . 0 2 5
. 0 0 0
. 0 2 5
. 0 5 0
. 0 7 5
. 1 0 0
1 0 0 2 0 0 3 0 0 4 0 0 5 0 0 6 0 0 7 0 0 8 0 0
СЛИКА 6: Оценети вредностина волатилноста на МБИ10 со
GARCH(1,1)- M моделот
. 0 0 0
. 0 0 1
. 0 0 2
. 0 0 3
. 0 0 4
. 0 0 5
. 0 0 6
. 0 0 7
. 0 0 8
1 0 0 2 0 0 3 0 0 4 0 0 5 0 0 6 0 0 7 0 0 8 0 0
Литература
Egert, B., and Y. Koubaa (2004), Modeling Stock Returns in the G-7 and inSelected CEE Economics: A Non-linear GARCH approach William
Davidson Institute Working Paper, Number 603.Kovačić, Zlatko J. (2008), Forecasting Volatility: Evidence from the Macedonian
Stock Echange, International Research Journal of nance and
Economics 18: 182-212.
Latković, M. (2001), Nesinhrono trgovane i proračun sistematskog rizika, Hagena.Latković, M. (2002), Risk management: Identication, measurement and
control, Finansijska Teorija i Praksa, 26(2), 463-477.Leva, L., T. Kamenarić, J. Mišković i I. Mokrovčak (2005), Metode obrada signala
u ekonomiji, Fakultet Elektrotehnike i računarstva, Sveučilište Zagreb.Šestović, D, and M. Latković (1998), Modelirane volatilnosti vriednosnica naZagrebacko burzi, Ekonomski pregled , 49(4-5), pp. 291-303.
DeFusco, Richard A., Dennis W. McLeavey, Jerald E. Pinto, and David E. Runkle(2004), Quantitative Investment Analysis, 2nd ed., CFA Institute, JohnWiley & Sons, Inc., Hoboken, New Jersey.
Tsay, Ruey S. (2005), Analysis of Financial Time Series, 2nd ed., John Wiley &Sons, Inc., Hoboken, New Jersey.
Analiza na volatilnosta na prinosite na Makedonskiot berzantski indeks
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 424/603
424 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
ANALYSIS OF MACEDONIAN STOCK EXCHANGE INDEX
RETURNS VOLATILITY
Dragan Tevdovski, Ph.D
This paper eamines the behaviour of stoc returns in an emerging stoc
maret, the Macedonian Stoc Echange. The focus is on the relationship between
returns and conditional volatility of the Macedonian Stoc Echange Inde
(MBI10). The MBI10 daily returns time series displays stylied fact for returns
such as volatility clustering and high kurtosis. In addition, the autocorrelation
function of squared returns is slow decaying. We found eistence of the ARCH
effects in the daily returns of the stoc inde. Therefore, we tested how accurately
GARCH type of models forecast volatility. The GARCH-M model with non-
Gaussian error distributions provide best forecasting accuracy.
Keywords: volatility, returns, ARCH effects, GARCH models, non-Gaussian
error distribution.
d-r Dragan Tevdovski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 425/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 425
ДАНОЧНО ОПТОВАРУВАЊЕ НА ПЛАТИТЕ ВО
РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА
Доц. д-р Предраг Трпески
Апстракт
Целта на овој труд е да понуди анализа на оптоварувањето на
платите во Република Македонија со давачки, како што се: персоналниот
данок од доход и социјалните давачки, кои ги опфаќаат придонесите за
пензиско и инвалидско осигурување, здравствено осигурување и придонесот
во случај на невработеност.
Во трудот ќе се дадат одговори на три гупи прашања: прво - како
зголемувањето или намалувањето на оптоварувањето на платите со
давачки влијаат врз пазарот на труд; второ - какво е оптоварувањето
на платите со давачки во Република Македонија и какви се ефектите штопроизлегуваат од намалувањето на давачките; и трето - каде е местото
на Република Македонија според степенот на оптовареност на платите
со давачки, во меѓународни рамки.
Добиените резултати од истражувањето ќе им послужат како
на стручната и научната јавност при анализите на флексибилноста на
пазарот на трудот, така и на надлежните државни институции, како што
се: Министерството за финансии, Министерството за труд и социјална
политика, Фондот за пензиско и инвалидско осигурување и Агенцијата за
вработување, при конципирање на соодветни политики кои се во насока
на менување на давачките кои ги оптоваруваат платите во Република
Македонија.
Клучни зборови: даночно оптоварување на платата, персонален
данок од доход, социјални давачки, бруто плата, трошоци на трудот.
God. ekon. fak. t. 46 s. 425 - 442 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 426/603
426 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
1. Основните карактеристики на даночниот систем на Македонија
По осамостојувањето на Република Македонија, на почетокот надеведесеттите години, со воспоставувањето на новиот економски систем
се воведе и нов фискален систем, заснован врз начелата на пазарност,
приватна сопственост, конкурентност, ориентираност кон Европската
Унија, итн. Основната ориентација при изградбата на постојниот даночен
систем беше негово осовременување и приближување кон даночните
системи на развиените земји, пред сe земјите - членки на ЕУ, кон што се
стреми Република Македонија. Уште со воведувањето на новиот даноченсистем во 1993/’94 година, утврдени се следниве видови на даноци кои се
карактеристични за современите даночни системи: даноци на доход (данок
на добивка и персонален данок од доход); даноци на потрошувачка (ДДВ,
акцизи, царини и сл.) и даноци на имот (данок на имот, данок на наследство
и подароци, данок на промет на недвижности и права).
Понатаму, во овој дел од трудот, нема да се задржуваме на сите
видови даноци во даночниот систем на Р.М., туку само на оние кои значатоптоварување на платите.
Оптовареноста на работната сила со даноци и придонеси претставува
значителен трошок на работодавците, па според тоа претставува сериозен
проблем на македонската економија и на можноста да се креираат нови
работни места. Ова прашање беше доста дискутирано во последнава декада.
Токму поради тоа, една од основните цели беше да се изнајде начин како да
се намали ова даночно оптоварување на платите.Оттаму, согласно со препораките на ММФ1 се пристапи кон: прво
- воведување на концептот на договарање, пресметка и исплата на бруто
плата на вработените; второ - плаање на придонесите за здравствено
осигурување по час за работник кој работи со скратено работно време;
трето - намалување и хармонизирање на минималната основица за плаање
на социјалните придонеси на 50% од просечната исплатена бруто - плата
1 Република Македонија до 2008 година имаше аранжмани со ММФ.Република Македонија до 2008 година имаше аранжмани со ММФ.
Doc.. d-r Predrag TrpeskiPredrag Trpeski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 427/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 427
согласно со податоците на Државниот завод за статистика (што значи дека
сите придонеси од задолжително социјално осигурување се пресметуваати се плааат на иста минимална основица, што претходно не беше случај);
четврто - воведување на највисока основица за плаање на социјалните
придонеси во износ од четири просечни плати, и на делот од платата повисок
од тој износ не се пресметуваат и плааат социјални придонеси.
Може да се каже дека до 2010 година, со промената на концептот
на договарање, пресметка и исплата на платите на вработените, во целост
се спроведоа сите препораки на ММФ кои придонесоа за намалување на
даночното оптоварување на работната сила.
Исто така и основицата за пресметување и плаање на социјалните
придонеси е целосно усогласена и хармонизирана. Имено, основица од која се
пресметуваат и плааат придонесите е платата на работникот. Доколку истиот
како плата добива износ помал од 50% од просечната плата во Републиката,
во тој случај основица за пресметување и плаање на социјалните придо-
неси е износ од 50% од просечната плата во Републиката (Службен весник
на Република Македонија бр. 142/08). Пред да се направат овие промени,
различните видови на придонеси се пресметуваа и се наплатуваа од различни
основици кои се менуваа секој месец. Со усогласување и интегрирање
на основиците, но и со намалувањето на најниската основица, се олесни
административниот товар врз претпријатијата.
Со измените во Законот за придонеси од задолжително социјал-
но осигурување, предвидено е намалувањето на стапките на социјалните
придонеси, и тоа од 32% во 2008 година на 22% во 2011 година (27,9%
за 2009 и 26,5% за 2010 година). Имаји го предвид ова намалување, но
и намалувањето на персоналниот данок од доход на 12% во 2007 г. и од
2008 година на 10%, може да констатираме дека оптоварувањето на нето
- платата со даноци не само што е намалено, туку е предвидено да се на-
малува и во наредните години, до 2011 г. (Службен весник на Република
Македонија бр. 142/08, бр. 64/09 и бр. 156/09). Но, како што е видиме
Dano~no optovaruvawe na platite vo Republika makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 428/603
428 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
подолу, во декември 2010 година се донесе Закон за измени и дополнувања
на Законот за придонеси од задолжително социјално осигурување, со штостапките на социјалните придонеси наместо да се намалат на планираните
22% за 2011 година, се намалија на 25%.
2. Оптоварување на платата со давачки
Оптоварувањето на цената (платата) со давачки, го претставува отста-
пувањето од рамнотежата воспоставена помеѓу понудата и побарувачката
(на труд) како резултат на давачките, што води кон тоа потрошувачите
(работодавачите) да платат повее, а производителите (работниците) да
добијат помалку.
Според Законот за понудата и побарувачката, доколку цената се
зголеми како резултат на давачките, тогаш побарувачката е се нама-
ли. Исто така, доколку цената која на крајот ја добиваат понудувачите се
намали поради тоа што врз нив се прелева еден дел од давачките, тогаш
е се намали и понудата. Во овој случај, количината на аутпутот што е се
тргува на пазарот е се намали. Ова може да се види во долуприкажаниот
графикон.
Графикон 1. Оптоварување на цената (платата) со давачки.
Ц е н а
( п л а т а )
Количина (труд)
D
S
b
c
aP
PD
PS
Q Q 1
Doc.. d-r Predrag TrpeskiPredrag Trpeski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 429/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 429
Како што може да се воочи од графиконот, пред да се воведат давачките,
рамнотежата на пазарот е воспоставена во точката a при количина Q и ценаa при количина Q и ценапри количина Q и ценаQ и ценаи ценаP. По воведувањето на давачките ситуацијата се менува. Потрошувачите е. По воведувањето на давачките ситуацијата се менува. Потрошувачите е
треба да платат повисока цена PPD, па е ја намалат побаруваната количина
на QQ1. И понудувачите е ја намалат понудата на QQ
1, бидеји со воведување
на давачките еден дел од товарот е падне врз нив, па цената што тие е ја
добијат е изнесува PPs и е биде пониска од рамнотежната цена.
Триаголникот abc го претставува оптоварувањето на цената соabc го претставува оптоварувањето на цената сого претставува оптоварувањето на цената со
давачки. Разликата помеѓу PPD и PP
S ја претставува вредноста на давачки-
те. Крајниот резултат е помал обем на размена на пазарот. Тука треба да
се напомене дека се тргнува од претпоставката каде еластичноста на
побарувачката е поголема, па товарот од давачките се распределува помеѓу
потрошувачите и понудувачите. Доколку понудата и побарувачката се
перфектно нееластични на промената на цената, тогаш товарот е го сносат
потрошувачите, односно производителите.
Оптоварувањето на платата со давачки, всушност ја претставува
разликата помеѓу износот на плата кој го плаа работодавачот (бруто -
плата), во која се содржани персоналниот данок од доход и придонесите за
социјално осигурување и износот кој го добиваат работниците (нето - плата).
Всушност, оптовареноста на платата со давачки се сведува на персоналниот
данок од доход и социјалните давачки (пошироко во OECD 2004, p. 23-25).OECD 2004, p. 23-25).2004, p. 23-25). p. 23-25).. 23-25).
Овој графикон може да се искористи и во објаснување на оптоварувањето
на платата со давачки2 (во понатамошниот текст оптоварување на платата).
Имено, кривата D е претставува крива на побарувачка на труд, а цената PD е претставува крива на побарувачка на труд, а цената Pе претставува крива на побарувачка на труд, а цената PPD
е биде бруто - платата исплатена на работниците. Кривата на понудата S еS ее
кореспондира со трудот кој работниците се спремни да го понудат по различни
нивоа на нето плата (PPS). Разликата што произлегува од бруто платата исплатена
од страна на фирмите (PPD) и нето платата примена од работниците (PP
S) прет-
2 Персонален данок од доход и социјалните давачки како што се придонесите заПерсонален данок од доход и социјалните давачки како што се придонесите запензиско и инвалидско осигурување, здравствено осигурување и осигурување во случај на
невработеност.
Dano~no optovaruvawe na platite vo Republika makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 430/603
430 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
ставува оптоварување на платата. Ова оптоварување на платата го сочину-
ваат персоналниот данок од доход и придонесите за социјално осигурување.Рамнотежното ниво во точката a претставува полна вработеност (Q), додекаa претставува полна вработеност (Q), додекапретставува полна вработеност (Q), додекаQ), додека), додека(Q1) го претставува фактичкото ниво на вработеност во економијата.Q1) го претставува фактичкото ниво на вработеност во економијата.1) го претставува фактичкото ниво на вработеност во економијата.
При ваквото објаснување треба да се има предвид претпоставкатадека се работи за конкурентен пазар на труд, без минимални плати, силнисиндикати со јака мо на преговарање, или сектори кои се штитат. Во случајотна Македонија, наметнувањето на минималните плати преку колективнитедоговори, поттикнува рамна (перфектно нееластична) крива на понудата на
труд, што може да имплицира значителна невработеност. Тоа е така, бидејитогаш оптоварувањето на платата во целост би паднало на фирмите, затоашто минималните плати не дозволуваат прелевање на дел од давачките врз работниците. Фирмите би реагирале со намалување на вработеноста. Какои да е, овој концепт е валиден за пазарот на трудот во Македонија, па затоаво натамошните делови од трудот е биде обработен.
Ефектите од воведувањето (или нивно намалување) на давачки се
детерминирани од еластичноста на понудата и побарувачката на труд, какои од флексибилноста на пазарот на трудот. На перфектно флексибиленпазар на труд, воведувањето давачки нема да предизвика трајни дисторзии.Бидеји платите се флексибилни нагоре и надолу, рамнотежата брзо есе воспостави. Но, во реалноста не постои перфектно флексибилен пазарна труд, па зголемување на цената на трудот, како резултат на воведување(или зголемување) на давачките, е ја намали вработеноста и е ја зголеми
невработеноста. Тоа е така, бидеји, како што и претходно констатиравме,платите се нефлексибилни надолу. (пошироко во Dolenc, 2005, p. 297-298).(пошироко во Dolenc, 2005, p. 297-298).
3. Даночно оптоварување на платите во МакедонијаМакедонија
Пресметката и уплтатата на персоналниот данок од доход, придо-несите за социјално осигурување, каде влегуваат придонесот за пензи-ско и инвалидско осигурување, придонесот за здравствено осигурување
Doc.. d-r Predrag TrpeskiPredrag Trpeski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 431/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 431
и придонесот за осигурување во случај на невработеност, го сочинуваат
оптоварувањето на платата во Република Македонија. Од висината на овиеиздатоци зависат трошоците на трудот што во крајна инстанца паѓаат врз работодавачите. Целокупната слика за оптовареноста на трудот со давачки
е прикажана во дадените табели.Табела 1. Персонален данок од доход и придонеси за социјално осигурување во Македонија.
Во Во
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2011*
Пензиско и инвалидскоосигурување 21,2 21,2 21,2 19 18 15 17
Здравствено осигурување 9,2 9,2 9,2 7,5 7,3 6 7Осигурување во случај наневработеност 1,6 1,6 1,6 1,4 1,2 1 1
Оптоварување сопридонеси
32 32 32 27,9 26,5 22 25
Персонален данок од доход 15, 18 и 24 12 10 10 10 10 10
Вкупно оптоварување 47, 50 и 56 44 42 37,9 36,6 32 35
Извор: Закон за персонален данок од доход и Закон за придонеси од задолжително социјалноосигурување.
Се направија измени во Законот за задолжително социјално осигурување, со штопланираното намалување на давачките за социјално осигурување за 2011 година наместо
да се намали од 26,5% во 2010 година на 22% во 2011 година, се намали на 25%.
Табела 2. Оптоварување на платите со давачки во Македонија. Во Во
2006 2007 2008 2009
Нето плата 100 100 100 100
Персонален данок од доход 13,7 10,8 8,9 5,5
Плата пред оданочување 113,7 110,8 108,9 105,5
Пензиско и инвалидско осигурување 35,5 34,5 33,96 27,9Здравствено осигурување 15,4 15 14,7 11,1
Осигурување во случај на невработеност 2,7 2,6 2,56 2,2
Бруто плата 167,2 162,9 160,12 146,7
Даночно оптоварување на платата:
- како процент од нето плататаплататаплатата 67,2 62,9 60,12 46,7
- како процент од трошоците на трудот трудоттрудот 40,2 38,6 37,54 31,8
Извор: Пресметки на мисијата на ММФ за 2006 и 2007 година. За 2008 и 2009
година пресметки на авторот.
Dano~no optovaruvawe na platite vo Republika makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 432/603
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 433/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 433
социјално осигурување (пензиско и инвалидско, здравствено осигурување
и осигурување во случај на невработеност) е предвидено и за наредниотпериод, поточно до 2011 година, па оттука можеме да констатираме дека
овој тренд на намалување на даночното оптоварување е продолжи.
Од табела 2 може да се види дека со намалување на оптоварувањето
на платата има перманентно намалување на трошоците на трудот. Најголемо
намалување од 5,74 процентни поени има во 2009 година во однос на 2008, како
резултат на намалување на стапките на придонесите за социјално осигурување.
Врз основа на ова, можеме да заклучиме дека оптоварувањето на платите со
давачки во Република Македонија, било да е пресметано како процент од нето
платата или пак како процент од трошоците на трудот, има тренд на перманентно
намалување. Тоа можеме да го согледаме во графикон 2.
Графикон 2. Оптоварувањето на платата со давачки во Македонија.
Извор: Табела 2.
Но, тука треба да се има предвид и еден друг аспект. Намалувањето
на социјалните давачки, а во прв ред придонесите за пензиско, инвалидско
и здравствено осигурување, ја ставаат под знак прашалник финансиската
одржливост на пензискиот и здравствениот систем. И двата фонда (за
пензиско и инвалидско осигурување и за здравствено осигурување) низ
Dano~no optovaruvawe na platite vo Republika makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 434/603
434 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
годините имаат негативно салдо (дефицит), кое се финансира од Буетот на
Републиката. Со намалување на придонесите, овие дефицити е пораснат,што може да го проблематизира функционирањето на двата система. Тоа од
своја страна бара поголем ангажман на Владата преку директни дотации од
буетот кон двата фонда.
Сепак, оваа реформа на Владата на РМ потфрли и не се оствари докрај.
Имено, буетот на РМ не можеше да го издржи притисокот што го имаше
поради дефицитите во фондовите за пензиско и инвалидско осигурување
и здравствено осигурување. Затоа Владата, со доставувањето на Предлог
буетот на РМ за 2011 година во декември 2010 година, до Собранието на
РМ достави и Предлог за иаменување и дополнување на Законот за придоне-
си од задолжително социјално осигурување, каде што утврдените стапки за
2011 година, на придонесите за пензиско и инвалидско осигурување од 15%,
здравствено осигурување од 6% се зголемуваат на 17% и 7%, респектив-
но, а кај придонесот за осигурување во случај на невработеност се задржа
стапката од 1%. Така, првичните проекции за намалувањето на бруто платата
во 2011 година не се остварија (Службен весник на РМ бр. 166 од 22.12.2010
година, Закон за изменување и дополнување на Законот за придонеси од за-
должително социјално осигурување).
Посебен аспект на разгледување е структурата на оптоварувањето
на платата со давачки. Само придонесот за осигурување во случај на не-
вработеност во периодот 2006-2009 година го задржува своето учество од 4%
во структурата на оптоварувањето на платата. Истото може да се каже и за
придонесот за здравствено осигурување, кој го задржа учеството од 24% во
структурата на оптоварувањето, со исклучок на 2006 година кога изнесуваше
23%. Кај пензиското и инвалидското осигурување, како највисока давачка за
социјално осигурување и кај персоналниот данок од доход има големи промени
во нивното учество во структурата на вкупното оптоварување на платата.
Doc.. d-r Predrag TrpeskiPredrag Trpeski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 435/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 435
Табела 3. Структура на оптоварувањето на платата со давачки во Македонија.
Во проценти
Персоналенданок
од доход
Пензиско иинвалидско
осигурување
Здравственоосигурување
Осигурување вослучај
на невработеност2006 20 53 23 4
2007 17 55 24 4
2008 15 56 24 4
2009 12 60 24 4
Извор: Пресметки на авторот.
Графикон 3. Придонесите за социјално осигурување и персоналниот данок од
доход во периодот 2006-2009.
Извор: Табела 4
Ова е разбирливо, бидеји во истиот период има драстично намалување
на персоналниот данок од доход, а тоа отвора простор не само да се намали
неговото учество, туку да се зголеми учеството на придонесот за пензиско и
инвалидско осигурување, бидеји истиот се намали, но за помал износ.
Dano~no optovaruvawe na platite vo Republika makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 436/603
436 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
4. Меѓународна компарација на фискалното оптоварување на платите
Вкупното оптоварување на платата со давачки во Република Македо-
нија во 2006 и 2007 година изнесуваше 40,2% и 38,6%, респективно и беше
над просекот од земјите членки на OECD, кој во 2006 година изнесувашеOECD, кој во 2006 година изнесуваше, кој во 2006 година изнесуваше
37,5%. Тука треба да се напомене дека оптоварувањето на плата со давачки
во земјите членки на ЕУ е повисоко од просекот на земјите членки на
OECD. Имено, просечното оптоварување на платата со давачки во земјите. Имено, просечното оптоварување на платата со давачки во земјите
членки на ЕУ во 2006 година изнесуваше 42,2%, што е над просекот во
OECD. Оптоварувањето на платата со давачки во земјите членки на OECD. Оптоварувањето на платата со давачки во земјите членки на OECDOECD
се движи од 15% од трошоците на трудот во Мексико, па сe до 55,3% од
трошоците на трудот во Белгија.
Во периодот 2006 до 2009 година, оптоварувањето на платата како
процент од трошоците на трудот во Република Македонија се намали за
скоро 10 процентни поени, од 40,2% на 31,8%. Со ваквото намалување на
оптоварувањето на платата, Република Македонија е под просекот на ЕУ.
Имаји ја предвид политиката во поглед на приодонесите за задолжително
социјално осигурување во наредниот период, можеме да констатираме дека
оптоварувањето на платите уште повее е се намалува и е биде меѓу
пониските во европските земји.
Секако дека воведувањето на концептот на бруто плата, како и
намалувањето на персоналниот данок од доход и придонесите за социјално
осигурување во неколку последователни години, имаат големо влијание врз
намалувањето на трошоците на трудот. Сепак, во овој контекст треба да
се напоменат два моменти. Прво - при воведување на концептот на бруто
плата, проследен со намалување на давачките кои ја оптоваруваат платата,
некои фирми, пред сe јавните претпријатија и поголемите корпорации,
ова го искористија за да ги зголемат нето платите, притоа задржуваји ја
бруто платата на исто ниво. Второ - некои фирми ги намалија трошоците
на трудот како резултат на намалувањето на персоналниот данок од доход
Doc.. d-r Predrag TrpeskiPredrag Trpeski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 437/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 437
и придонесите, со тоа што ги намалија бруто - платите. Можноста за пона-
тамошно намалување на трошоците на трудот претставува добар сигналза инвеститорите и може да ја зголеми побарувачката на работна сила во
Република Македонија.
Но, како што претходно беше напоменато, ваквиот тренд беше
прекинат со донесувањето на Закон за изменување и дополнување на
Законот за придонеси од задолжително социјално осигурување од страна на
Собранието, а на предлог на Владата на РМ. Со овие измени, оптоварувањето
на платата со придонеси во 2011 година наместо од 26,5% да се намали на
планираните 22%, се намали на 25%.
Во секој случај, ваквите реформи даваат позитивен сигнал на инве-
ститорите. Но исто така, тешко е да се поверува дека обемот на инвестиции
е се зголеми само како резултат на овие промени во персоналниот данок од
доход и социјалните давачки. Имено, врз креирањето поволна инвестициона
клима, покрај фискалната политика, влијаат и други фактори како што се:
стабилноста, заштитата на сопственичките права, регулацијата, степенот на
корупција, инфраструктурата, итн. Парцијалното подобрување само на еден
од овие фактори, нема да ги даде очекуваните резултати.
Dano~no optovaruvawe na platite vo Republika makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 438/603
438 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Табела 4. Меѓународна компарација на вкупното даночно оптоварување на платата
помеѓу земјите членки на OECD и Република Македонија.OECD и Република Македонија.и Република Македонија.
Како процент од трошоците на трудот
Фискалнооптоварување
Персоналенданок од
доход
Социјално осигурување
Работник Работодавач
В. Британија 33,9 15,9 8,3 9,7
Белгија 55,3 21,3 10,7 23,3
Германија 52,5 17,5 18,0 17,0
Австрија 48,1 11,5 14,0 22,6
Луксембург 36,5 12,3 12,3 11,9
Франција 50,1 10,9 9,5 29,7
Холандија 44,4 11,7 19,7 13,0Шведска 47,9 18,2 5,3 24,4
Швајцарија 29,8 9,8 10,0 10,0Норвешка 37,3 18,7 6,9 11,7Финска 44,2 19,3 5,5 19,4
Грција 41,2 6,8 12,5 21,9
Данска 41,3 30,1 10,6 0,6
Исланд 28,7 23,0 0,2 5,5
Италија 45,2 13,9 7,0 24,3
Шпанија 39,1 10,8 4,9 23,4
САД 29,0 14,6 7,1 7,3
Ирска 23,1 8,8 4,6 9,7Португалија 36,3 8,2 8,9 19,2
Турција 42,8 12,8 12,3 17,7
Чешка 42,6 7,4 9,3 25,9
Унгарија 51,0 14,6 10,6 25,8
Полска 43,7 5,3 21,4 17,0
Словачка 38,5 7,1 10,6 20,8
Јапонија 28,8 6,4 10,8 11,6
Кореја 18,1 3,1 6,6 8,4
Австралија 28,1 22,4 0,0 5,7
Канада 32,0 15,0 6,6 10,4Нов Зеланд 20,9 20,9 0,0 0,0
Мексико 15,0 3,1 1,3 10,6Македонија 2006 40,2 8,2 0,0 32,0
Македонија 2007 38,6 6,6 0,0 32,0
Македонија 2008 37,5 5,6 0,0 31,9
Македонија 2009 31,8 3,7 0,0 28,1
Извор: OECD 2006, p.14 и пресметки на авторот.OECD 2006, p.14 и пресметки на авторот.2006, p.14 и пресметки на авторот. p.14 и пресметки на авторот..14 и пресметки на авторот.
Doc.. d-r Predrag TrpeskiPredrag Trpeski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 439/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 439
5. Заклучок
Република Македонија има едно од најниските фискални
оптоварувања на платите во Европа. Тоа е резултат на воведувањето на
пониска, рамна стапка на пероснален данок на доход во 2007 и 2008 година
и сукцесивното намалување на социјалните давачи (придонесот за пензиско
и инвалидско осигурување, придонесот за здравствено осигурување и
придонесот за осигурување во случај на невработеност) во периодот од 2009
до 2011 година. Вкупното оптоварување на платата со давачки се намали од
преку 40% во 2006 на 35% во 2011 година. Намалувањето на даночното опто-амалувањето на даночното опто-
варување на платата доведе до перманентно намалување на трошоците на
трудот. Најголемо намалување од 5,74 процентни поени има во 2009 во однос
на 2008 година, како резултат на намалување на стапките на придонесите
за социјално осигурување. Врз основа на ова, можеме да заклучиме дека
оптоварувањето на платите со давачки во Република Македонија, било
да е пресметано како процент од нето - платата или пак, како процент од
трошоците на трудот, има тренд на перманентно намалување.
Но, намалувањето на социјалните давачки, а во прв ред придонесите
за пензиско, инвалидско и здравствено осигурување, под знак прашалник ја
ставаат финансиската одржливост на пензискиот и здравствениот систем.
И двата фонда (за пензиско и инвалидско осигурување и за здравствено
осигурување) низ годините имаат негативно салдо (дефицит), кое се
финансира од буетот на Републиката. Со намалување на придонесите, овие
дефицити е пораснат, што може да го проблематизира функционирањето на
двата система. Тоа од своја страна бара поголем ангажман на Владата преку
директни дотации од буетот кон двата фонда. Од друга страна, на долг рок,
ваквото намалување на придонесот за пензиско и инвалидско осигурување
може да ја доведе во опаснот и одржливоста на пензиите, бидеји во фондот
за пензиско и инвалидско осигурување е се прибираат помалку средства.
Иако првичната интенција со намалувањето на даночното
Dano~no optovaruvawe na platite vo Republika makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 440/603
440 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
оптоварување на платите беше да се намалат трошоците на трудот во
Македонија и да се поттикнат домашните и странските инвеститори даинвестираат, сепак, ниското ниво на инвестиции покажува дека промените во
фискалната политика во насока на намалување на фискалното оптоварување
на платите и намалување на трошоците на трудот, не е доволно да ги поттикне
претприемачите да инвестираат. Реформите во фискалниот систем се еден
сегмент од инвестиционата клима и сами по себе не значат поголем обем
на инвестиции. За да се поттикнат претприемачите да инвестираат, мора да
се подобрат сите сегменти на инвестиционата клима без исклучок, и тоа:
стабилноста, заштитата на сопственичките права, регулацијата, степенот на
корупција, инфраструктурата, итн. Парцијалното подобрување само на еден
од овие фактори нема да ги даде очекуваните резултати.
Оттука, намалувањето на давачките за социјално осигурување
во Македонија не е докрај оправдано, бидеји од една страна, првичната
цел да се подобри инвестиционата клима не се оствари, а од друга страна
дефицитите во фондовите за пензиско и инвалидско осигурување и
здравствено осигурување се зголемија. Ова нужно го отвора прашањето
за редефинирање на идните насоки во однос на политиката на намалување
на давачките за социјално осигурување, пред се придонесот за пензиско и
инвалидско осигурување и придонесот за здравствено осигурување.
Doc.. d-r Predrag TrpeskiPredrag Trpeski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 441/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 441
Користена литература:
1. Behar, A., (2009), Ta Wedges, Unemployment Benets and Labor Market
Outcomes in the New EU Members, AUCO Czech Economic Review, Charles
University Prague, Faculty of Social Sciences, Institute of Economic Studies.
2. Dolenc, P., (2005), Ta Wedge on Labor: Sloveni v.s EU and OECD
Countries, Proceedings of the 6th International Conference of the Faculty of
Management Koper Congress Centre Bernardin, Slovenia, 24–26 November.
3. OECD 2004, Taing Wages 2002-2003.
4. OECD, Taing Wage 2004-2005.
5. OECD 2006, Taing Wages, Special Feature: The ta Treatment of Minimum
Wages.
6. Службен весник на Република Македонија бр. 142/08.
7. Службен весник на Република Македонија бр. 142/08.
8. Службен весник на Република Македонија бр. 64/09.
9. Службен весник на Република Македонија бр. 156/09.
10. Службен весник на Република Македонија бр. 166/10 година.
11. Закон за изменување и дополнување на Законот за придонеси од задол-
жително социјално осигурување
Dano~no optovaruvawe na platite vo Republika makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 442/603
442 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
TAX WEDGE ON THE LABOR MARKET IN
THE REPUBLIC OF MACEDONIA
Predrag Trpeski, Ph.D.
Abstract
The tas of this paper is to offer analysis for ta wedge on the labour
market in the Republic of Macedonia. In this sence we analyzed impact of personal
income ta and social charges (pension and disability insurance, health insurance
and insurance in case of unemployment) on labour maret in Macedonia.
The paper offers answers on three groups of questions: rst - how
increasing or decreasing of ta wedge will impact on labour maret; second -
what is the ta wedge on the labor maret in Macedonia and effects of diminishing
of personal income ta and social charges; third - international comparison of
ta wedge on the labor maret and position of Macedonia.
The results of the survey will serve to the people from professional and
scientic sphere for analysis of the eibility of the labor maret, as well as the
relevant state institutions, such as the Ministry of Finance, Ministry of Labour
and Social Policy, Pension and Disability Insurance Fund and Employment
Agency, in conceptualiation of appropriate policies aimed at changing the ta
wedge on the labor market in the Republic of Maced onia.
Key words: ta wedge, personal income ta, social charges, gross salary, labor
costs.
Doc.. d-r Predrag TrpeskiPredrag Trpeski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 443/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 443
VLIJANIE NA SVETSKATA FINANSISKA KRIZA VRZ
KVALITETOT NA FINANSISKOTO IZVESTUVAWE VOREPUBLIKA MAKEDONIJA
M – r Atanasko Atanasovski, asistent
Apstrakt
Svetskata finansiska kriza ima golemo vlijanie vrz
finansiskoto izvestuvawe vo me|unarodni ramki i predizvikuva
golemi debati vo nau~nite i profesionalnite smetkovodstveni
krugovi. Celta na ovoj trud e da go adresira praaweto za vlijanieto
na finansiskata kriza vrz kvalitetot na izvestuvaweto vo
finansiskiot i nefinansiskiot sektor od makedonskata ekonomija.
Rezultatite od istra`uvaweto poka`uvaat deka kotiranite
kompanii od nefinansiskiot sektor se nedosledni vo po~ituvawe
na principot na konzervativizam, to aludira na poslab kvalitet
vo izvestuvaweto za razlika od bankite vo Republika Makedonija
vo ~ii finansiski izvetai neposredno i bez vremenski jaz se
inkorporirani negativnite efekti od ekonomskata situacija.
Klu~ni zborovi: finansisko izvestuvawe, konzervativizam,
finansiska kriza, objektivna vrednost
Voved
Vo po~etokot na neodamnenata finansiska kriza, neizvesnostapovrzana so hipotekarnite hartii od vrednost i nivnata vrednostpredizvika nelikvidnost na pazarite i drasti~en pad na vrednostana svetskite berzi.
Koga nastapi krizata, vo letoto 2007 godina, se zgolemi nesigurnosta
God. ekon. fak. t. 46 s. 443 - 456 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 444/603
444 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
me|u bankite vo vrska so kreditnata sposobnost na ostanatite u~esnici
vo globalniot finansiski sistem, poradi zna~ajnite investicii vomnogu kompleksni, nerazbirlivi i so preceneta vrednost finansiskiproizvodi. Kako rezultat na drasti~niot pad na vrednosta na ovieinstrumenti, bankite se soo~ija so golemi zagubi i likvidnosniproblemi, poradi nemo`nosta da gi odlo`at svoite kratkoro~niobvrski i povlekuvaweto na likvidnost od finansiskite pazari.Vo po~etokot na krizata se gledae kako na likvidnosen problem,bideji solvetnosta bee problemati~na samo za mal del od bankite,ne igraji uloga na opta opasnost za celiot bankarski sistem. Kogastanuva zbor za zemjite od Evropskata Unija, na krizata se gledaekako na dale~na opasnost, bideji rastot na ekonomijata na oviezemji, iako namalen poradi krizata vo SAD, sepak se smetae kakozasnovan na cvrsti fundamenti, kako to se zna~ajniot i postojanrast na izvozot i solidnata finansiska pozicija na individualnitepotrouva~i i pretprijatijata.Globalnata finansiska kriza go namali ekonomskiot rast, vlijaeena pazarite na kapital i go zgolemi delovniot rizik. Do onoj stependo koj ovoj rizik ja zgolemuva neizvesnosta vo vrska so sposobnostana edna kompanija da prodol`i da raboti vo kontinuitet, rizikotbi trebalo da se reflektira vo obelodenuvawata vo finansiskiteizvetai i vo revizorskite izvetai. Neodamnenoto istra`uvawena revizorskite izvetai vo SAD (^efers i drugi, 2010) poka`uvadeka brojot na izvetaite koi se modifikuvani za pretpostavkata zakontinuitet se zgolemil od 14% za 2003 kako finansiska godina, na 21%za 2008 kako finansiska godina. Analizata na ovie avtori poka`uvadeka pri~inite za zagri`enost proizleguvaat od operativnite zagubi,neadekvatnost na rabotniot kapital, deficit vo zadr`anata dobivkaili zgolemeni zakani od konkurencijata.Spored studijata na Ernst i Jang od 2010 g. napravena na nad 60
M – r Atanasko Atanasovski, asistent
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 445/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 445
kotirani kompanii, najgolem del od kompaniite morale da napravat
zgolemuvawe na evidentiranoto obezvrednuvawe na vrednosta nanedvi`nostite, postrojkite i opremata, ili voopto kaj sredstvatavo celina. Istovremeno se zgolemeni i penziskite obvrski koi giimaat kompaniite kon privatnite penziski fondovi za vrabotenite.Ne e za zanemaruvawe i pojavata na zgolemeno korigirawe i povtornoprezentirawe na zna~ajni pozicii vo finansiskite izvetai.Edna od celite na naeto istra`uvawe vo ovoj trud e da se utvrdi iispita frekvencijata na razli~nite vidovi na revizorsko mislewe,osobeno da se utvrdi za~estenosta na izvetaite vo koi se potencirapretpostavkata za kontinuitet vo periodot pred i za vreme nanajgolemiot zamav. Ova e neophodno, so cel da se utvrdi dali voperiodot koga posledicite od svetskata ekonomska kriza zemaat zamavvo Republika Makedonija (2009 godina spored oficijalnite podatocina Zavodot za statistika) se zgolemuva brojot na modificiraniizvetai na nezavisnite revizori.Ponatamu, smetame deka trud koj nastojuva da gi analizira implikaciitena finansiskata kriza za finansiskoto izvestuvawe, treba dasodr`i vo najmala raka istra`uvawe za promenite vo zna~ajnitesmetkovodstveni politiki vo periodot na kriza. Toa zna~i dekatreba da se odgovori na praaweto dali postojat zna~ajni promeni vosmetkovodstvenite politiki povrzani so rezervaciite i ispravkatana vrednosta na pobaruvawata na kompaniite, obezvrednuvawe nasredstvata, koristenite metodi za vrednuvawe na zalihite. No istotaka, koga stanuva zbor za bankite, toa se ispravkata na vrednostana kreditite, pokazatelite za kapitalna adekvatnost, vrednosta naprezemenite materijalni sredstva i soodnosot pazarna vrednostnasprema smetkovodstvenata vrednost na finansiskite sredstva iobvrski.Analizata na vlijanieto na finansiskata kriza vrz korporativnoto
Vlijanie na svetskata finansiska kriza vrz kvalitetot na finansiskoto izvestuvawe vo
Republika Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 446/603
446 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
izvestuvawe vo Republika Makedonija ~ii rezultati gi iznesuvame
vo ovoj trud, ja naso~ivme kon akcionerskite drutva koi kotiraatna oficijalniot redoven pazar na Makedonskata berza za hartiiod vrednost i posebno kon celokupniot bankarski sektor. Vakvotorazdvojuvawe vo edna analiza e logi~no, ako se ima predvidrazli~nata priroda na finansiskoto izvestuvawe vo finansiskiot inefinansiskiot privaten sektor.
Teoretska ramka na izborot na smetkovodstveni praktiki
Pred da gi razvieme hipotezite koi se predmet na analizatai istra`uvaweto pomesteni vo ovoj trud, neophodno e da dademeteoretski osvrt na razli~nite motivi koi gi ima menaxmentot vofinansiskoto izvestuvawe. Pozitivnata smetkovodstvena teorija imatri razli~ni stojalita i koncepciski objasnuvawa za motivite namenaxmentot pri podgotovkata na finansiskite izvetai: teorijata
na agencija, teorijata za povrzanost so pazarot na kapital i teorijatana politi~ki trooci.Spored teorijata na agencijata, menaxmentot ima dogovorni motiviza podgotovka na finansiskite izvetai koi proizleguvaat oddogovorniot odnos so sopstvenicite. Ako akciite na drutvoto se voposed na pogolem broj na akcioneri, menaxmentot treba da gi podgotvifinansiskite izvetai so cel da si ja ispolni odgovornosta kon
sopstvenicite (Vots i Cimerman 1986). Imaji go predvid ovoj odnos,menaxmentot e motiviran da gi pretstavi finansiskite izvetai iottamu raboteweto vo to podobra slika.Spored teorijata za povrzanost so pazarot na kapital, sepretpostavuva deka upravuvaweto so dobivkata i obelodenuvawataimaat impakt na pazarot za kapital (berzite). Spored ovaa teorija,menaxmentot mo`e da ima motivacija povrzana so vrednuvaweto na
M – r Atanasko Atanasovski, asistent
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 447/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 447
kapitalot (sredstvata) na firmata (Filds i drugi, 2001) pri izborot
na primenetite smetkovodstveni politiki. Postoi tendencija kajmenaxerite da izbiraat pooptimisti~ki smetkovodstveni metodii potransparenten priod vo izvestuvaweto, so cel najprvo da jareduciraat informativnata asimetri~nost me|u investitoritei rakovodstvoto, ottuka da go reduciraat trookot na kapital,kako i da ja zgolemat doverbata na investitorite i kreditorite voperfomansite na kompanijata.Spored teorijata na politi~ki trooci, vladata mo`e da intervenirakoga se ostvaruvaat zna~ajni dobivki, so cel da napravi poramnomernadistribucija na bogatstvoto vo optestvoto (Vots i Cimerman 1986).Bideji vladinite organi mo`at da gi iskoristat informaciiteod finansiskite izvetai so cel da odlu~at da interveniraatvo odreden sektor ili industriska granka, menaxmentot mo`e daodlu~i da obelodenuva povee, davaji zadol`itelni i dobrovolniinformacii, no i da pravi izbor na porestriktivni, pretpazlivimetodi za vrednuvawe so koi se doa|a do poniski vrednosti, so cel da ja namali mo`nosta za intervencija, odnosno politi~kite trooci(Vots i Cimerman 1986).Site pogoreopiani motivi ne mo`at da postojat istovremeno,me|utoa sepak nekoi od niv, vo zavisnost od situacijata, epreovladuvaat i e vlijaat na izborot na primenetite smetkovodstvenipolitiki. Generalno, izborot na smetkovodstvenite praktiki mo`eda se kategorizira vo dve grupi: konzervativni i optimisti~kismetkovodstveni metodi, kade praktikite na obelodenuvawe mo`e dabidat transparentni ili netransparentni (Nobs, 1998). Vo kontekst napromenetite ekonomski uslovi, imaji gi predvid preovladuva~kiteo~ekuvani motivi kaj rakovodstvoto na makedonskite kompanii koinajdobro mo`at da se opiat so pomo na teorijata na politi~kitetrooci, za o~ekuvawe e da preovladuva izborot na popretpazlivi
Vlijanie na svetskata finansiska kriza vrz kvalitetot na finansiskoto izvestuvawe vo
Republika Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 448/603
448 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
ili konzervativni smetkovodstveni praktiki. Poinaku ka`ano,
toa bi zna~elo deka ekonomskite priliki i ekonomskata situacijavo naata dr`ava pod vlijanie na svetskata finansiska kriza,direktno i neposredno se efektuirani vo finansiskite izvetai naekonomskite entiteti bez pogolem vremenski jaz.Konzervatizmot e eden od osnovnite koncepti vo finansiskotoizvestuvawe. Ramkata na Me|unarodnite standardi za finansiskoizvestuvawe (MSFI) go definira konceptot na pretpazlivost (tovo smetkovodstvena smisla se izedna~uva so konzervatizam) kako„vklu~uvawe na stepen na vnimanie vo rasuduvaweto, neophodnovo praveweto procenki potrebni vo uslovi na neizvesnost, takvito sredstvata ili prihodite da ne se preceneti, a obvrskite ilirashodite da ne se potceneti”. Konzervativnoto smetkovodstvopretpo~ita priznavawe na nerealizirani zagubi, no ne i nanerealizirani dobivki, to pretpostavuva priznavawe na rashoditeporano, a na prihodite podocna. Firmite treba da izvestuvaatspored najniskata alternativna vrednost za sredstvata i najvisokataalternativna vrednost za obvrskite (Vats i Cimerman, 1986). Basu(1997) go tolkuva konzervativizmot kako barawe za povisoko nivo naverifikacija za priznavawe na dobrite nasproti loite nastani.Ottamu, loite nastani se priznavaat porano od dobrite, odnosnodobivkata gi reflektira loite vesti porano od dobrite. Basu(1997) gi koristi pozitivnite (negativnite) godini prinosi naakciite kako aproksimativ na dobrite (loi) vesti, to se bazirana hipotezata na efikasni pazari, koja veli deka godinite prinosiza kratko vreme ja inkorporiraat informacijata.
Razvoj na hipotezi na istra`uvaweto
Centralnata ideja na ovoj trud se vrzuva za kvalitetot na
M – r Atanasko Atanasovski, asistent
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 449/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 449
finansiskoto izvestuvawe vo uslovi na finansiska kriza, odnosno
vlijanieto na poslednata svetska finansiska kriza vrz kvalitetot naizvestuvaweto od strana na kotiranite akcionerski drutva i bankitevo Republika Makedonija. Kako to prethodno bee objasneto, voovoj trud posebno se analizira privatniot nefinansiski sektor, aposebno finansiskiot sektor pretstaven preku dominantniot del -komercijalnite banki.Soglasno teorijata na politi~ki trooci, motivot na menaxmentot vofinansiskoto izvestuvawe bi bil pogolema pretpazlivost i primenana konceptot na konzervativizam. Vo pretprijatijata od industrijata,vo uslovi na kriza se o~ekuva primenata na ovoj princip da rezultiraso pogolemi iznosi na ispravka na vrednosta na pobaruvawata (poradinamalenata likvidnost na firmite kako rezultat na namaluvawetona kreditnata aktivnost na bankite), priznavawe na obezvrednuvawena osnovnite sredstva (poradi zna~ajniot pad na cenite na dvi`nioti nedvi`en imot), priznavawe na pogolemi zagubi pri sveduvawe nazalihite na poniskata od nabavnata i neto - realizacionata vrednostna krajot na periodot na izvestuvawe.[to se odnesuva do rezultatite od revizijata i kredibilitetot nafinansiskite izvetai, za o~ekuvawe se trendovi na vlouvawena revizorskite mislewa vo izvetaite na nezavisnite revizoriza makedonskite kotirani kompanii zemeno vo celina. Naj~estatapri~ina za modifikuvawe na revizorskiot izvetaj vo uslovi nafinansiska kriza se odnesuva na sposobnosta na klientot da prodol`ida raboti vo kontinuitet.Imaji go predvid pogorenavedenoto, mo`eme da gi izvle~eme hipoteziteza istra`uvaweto koe e predmet na obrabotka vo ovoj trud, i toa:H1: Izvetaite na revizorite za kotiranite drutva i bankitevo Republika Makedonija se vloile kako rezultat na svetskatafinansiska kriza.
Vlijanie na svetskata finansiska kriza vrz kvalitetot na finansiskoto izvestuvawe vo
Republika Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 450/603
450 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
H2: Vo periodot na finansiska kriza se zgolemuva konzervativizmot
vo podgotovkata na finansiskite izvetai na kompaniite odprivatniot finansiski i nefinansiski sektor.
Metodologija na istra`uvaweto
Pri sproveduvawe na istra`uvaweto koristevme podatoci odrevidiranite finansiski izvetai za site 27 kotirani kompaniina oficijalniot pazar na Makedonskata berza za 2008 godina, kako
godina pred po~etokot, i 2009 godina kako godina vo koja najsilnose ~uvstvuvaa posledicite od krizata1. Najprvo gi analiziravmerevizorskite izvetai za ovie kompanii za 2008 i 2009 godina, socel da gi klasificirame vo nekolku grupi spored vidot na dobienomislewe, i toa kompanii koi dobile: mislewe bez rezerva, mislewebez rezerva so obrnuvawe vnimanie, mislewe so rezerva, nepovolnomislewe i vozdr`uvawe od davawe na mislewe. Ova klasifikacija ni
poslu`i za da gi analizirame promenite i da formirame ocenka dalifinansiskata kriza zna~ajno vlijaela na vlouvawe na revizorskiteizvetai vo Republika Makedonija. Ponatamu gi analiziravmeispravkata na vrednosta na pobaruvawata, priznavaweto naobezvrednuvawa na osnovnite sredstva i sveduvaweto na zalihite naneto - realizaciona vrednost vo 2009 godina nasproti 2008 godinakako pokazateli za primena na principot na konzervativizam.
[to se odnesuva do finansiskiot sektor, gi analiziravmerevidiranite finansiski izvetai na site banki vo RepublikaMakedonija za 2008 i 2009 godina2. Pokraj informaciite od mislewata
1 Spored Dr`avniot zavod za statistika na RM, stapkite na realniot po-rast na BDP vo 2008 i 2009 godina iznesuvaat 5% odnosno -0.9%, respektivno. Toaupatuva na zaklu~ok deka 2009 mo`e da se smeta za godina na ekonomska kriza voRepublika Makedonija.2 Analizata gi opfaa site 17 banki koi go so~inuvaat bankarskiot sek-
tor vo Republika Makedonija. Vo analizata ne se opfateni tedilnicite i
M – r Atanasko Atanasovski, asistent
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 451/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 451
na nezavisnite revizori, analizirani se i karakteristi~ni
finansiski informacii koi upatuvaat na po~ituvawe na principotna pretpazlivost vo izvestuvaweto, odnosno vremenskiot jaz naefektuirawe na finansiskata kriza vrz finansiskoto izvestuvawe, itoa: neto - dobivkata za godinata, ispravkata na vrednosta na kredititekako procent od celokupnoto kreditno portfolio, soodnosot naobjektivnata i knigovodstvenata vrednost na finansiskite sredstva,prezemenite materijalni sredstva za naplata kako procent vo odnosna vkupnite sredstva.
Rezultati od istra`uvaweto: deskriptivna statistika
Tabelata 1.1 ja prika`uva klasifikacijata i brojot na kompaniitespored razli~nite vidovi izvetai na revizorite za 2009 i 2008godina. Iako kaj odredeni kompanii ima promena vo vidot narevizorskoto mislewe koe go dobile, sepak ne mo`e da se izvle~e
zaklu~ok deka pojavata na vlouvawe na revizorskite izvetai ekarakteristi~na vo periodot na najgolemo vlijanie na finansiskatakriza vo Republika Makedonija, to bi bilo indikator za vlouvawena kvalitetot na finansiskoto izvestuvawe.
Tabela 1.1 Број на анализирани компании
Вид на мислење 2009 год. 2008 год.
Чисто мислење 11 10
Чисто мислење со обрнување внимание 2 4
Квалификувано 13 11
Неповолно 1 1
Воздржување од давање 0 1
ostanatite drutva koi go so~inuvaat finansiskiot sektor, kako to se osigu-ritelnite drutva, drutvata za upravuvawe so privatnite penziski i investi-
cioni fondovi, itn.
Vlijanie na svetskata finansiska kriza vrz kvalitetot na finansiskoto izvestuvawe vo
Republika Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 452/603
452 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Isto taka, podatocite od finansiskite izvetai na kompaniite
koi gi analiziravme poka`uvaat deka kaj 47% od niv vo 2009 godinase bele`i zabele`itelno zgolemuvawe, dodeka kaj 35% se bele`inamaluvawe na procentot na ispravka na pobaruvawata. Toa zna~ideka negativnite trendovi vo ekonomijata nemaat direkten ineodlo`en impakt vo finansiskite izvetai, to od druga stranapod znak praawe go stava kvalitetot na izvestuvaweto. Ovakonstatacija povtorno se potvrduva, ako se analizira i faktot tosamo kaj edna tretina od kompaniite se bele`i malo namaluvawe naprose~noto saldo na pobaruvawa. Samo 2 drutva od analiziranite27 vo 2009 godina priznale vo finansiskite izvetai zagubi koiproizleguvaat od sveduvawe na vrednosta na zalihite na poniskataod nabavnata i neto-realizacionata vrednost, a nitu edno drutvone priznalo zagubi poradi obezvrednuvawe na osnovni sredstva.Samo 56% od analiziranite kompanii poka`ale pad na dobivkataili zgolemuvawe na zagubata vo 2009 nasproti 2008 godina. Pritoa,naj~esto procentualnoto namaluvawe na dobivkata e nezna~itelno,to mo`e da signalizira mo`na praktika na upravuvawe sozarabotuva~kata (nepriznavawe na golemi dobivki vo periodite kogaekonomskata situacija i ekonomskite perfomansi na drutvata seizvonredni, so cel da se sozdade rezerva za netirawe na pogolemitezagubi vo periodite koga ekonomskata situacija ne e povolna).Analizata na revidiranite finansiski izvetai na bankite voRepublika Makedonija za 2008 i 2009 godina poka`a sosema razli~nirezultati i trendovi vo finansiskoto izvestuvawe. Duri 14 odanaliziranite 17 banki priznale pogolema ispravka na vrednostana kreditite vo 2009 godina nasproti 2008 godina, istovremenoostvaruvaji pomala neto - dobivka, to upatuva na zaklu~ok zapogolem konzervativizam vo izvestuvaweto. Vkupnata dobivka nabankarskiot sektor se namaluva od 55,8 milioni evra vo 2008 godina
M – r Atanasko Atanasovski, asistent
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 453/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 453
na 27,7 milioni evra vo 2009 godina, to prestavuva pad od 50,4%. Vo
56% od analiziranite banki se bele`i vlouvawe na pokazatelot zakapitalna adekvatnost i zgolemuvawe na vrednosta na prezemenitematerijalni sredstva vo odnos na vkupnite sredstva na bankata.Samo edna banka vo 2009 godina dobila poloo revizorsko mislewe,odnosno mislewe so rezerva vo sporedba so prethodnata 2008 godina.
Zaklu~ok
Vo 2009 godina, makedonskata ekonomija za prvpat po podolgovreme zabele`a negativna stapka na ekonomski rast od 0.9% pad naBDP, to zna~ee deka efektite od globalnata ekonomska krizasilno se po~uvstvuvaa vo domanata ekonomija. Celta na ovoj trud e dagi prika`e efektite i vlijanieto na ekonomskata kriza vo dr`avatavrz kvalitetot na finansiskoto izvestuvawe na kotiranite drutvai bankite vo Republika Makedonija. Rezultatite od istra`uvaweto
poka`uvaat deka kotiranite drutva od privatniot nefinansiskisektor vo svoite finansiski izvetai ne gi priznavaat vo celostefektite od krizata, so tendencija da upravuvaat so prezentiranitedobivki, to mo`e da se smeta kako nedoslednost vo sledewe naprincipot na konzervativizam kako indikator za kvalitetotna eksternoto izvestuvawe. Od druga strana, istra`uvaweto vofinansiskiot sektor poka`a dijametralno razli~ni rezultati,
odnosno bankite vo Republika Makedonija se pokonzervativnikoga stanuva zbor za finansiskoto izvestuvawe, a negativnitemakroekonomski pokazateli neposredno i bez zadocnuvawe seefektuiraat vo finansiskite izvetai.Sepak, istra`uvaweto na finansiskite izvetai na bankite uka`ana odredeni slabosti vo obelodenuvawata koi se baraat sporedMSFI, kako na primer obelodenuvawata na objektivnata vrednost
Vlijanie na svetskata finansiska kriza vrz kvalitetot na finansiskoto izvestuvawe vo
Republika Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 454/603
454 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
na finansiskite sredstva koi ne se vrednuvani spored objektivnata
vrednost. Osven vo slu~ajot na tri banki revidirani od ista revizorskakua, vo finansiskite izvetai na site ostanati banki obelodenetiteobjektivni vrednosti se identi~ni so smetkovodstvenite vrednosti.
Bibliografija
1. Arnold P.J., 2009, Global nancial crisis: The challenge to accounting
research, Accounting, Organisations and Society, vol.34, pp.803-809
2. Basu, S., 1997, The Conservatism Principle and the Asymmetric Timeliness
of Earnings, Journal of Accounting and Economics vol.24, pp. 3–37.
3. Beltratti A., Spear N., Szabo M.D., 2010, The Value Relevance of Write-
downs during the Subprime Fianncial Crisis, пристапено на www.csef.it/
seminarpdf/beltratti.pdf
4. Bhimani A., 2008, The role of a crisis in reshaping the role of accounting, Journal of Accounting Public Policy, vol.27, pp.444-454
5. Cheffers, M., Whalen, D. and Thrun, M., 2010, 2009 Going Concerns: A
Ten Year Review, Audit Analytics, Sutton, MA.
6. E&Y, 2010, How did the nancial crisis affect the corporate nancial
reporting?, EYGM Limited, пристапено на http://www.ey.com/
Publication/vwLUAssets/Lessons_learned_ crisis_corp_ reporting_GL_
IFRS/$FILE/Lessons_learned_crisis_corp_reporting_GL_IFRS.pdf
7. Fields, T.D., Lys T. Z., Vincent L., 2001, Empirical Research on
Accounting Choice, Journal of Accounting and Economics, Vol. 31.
8. Goh, W. B., J. Yong K.O., 2009, Market pricing of banks’ fair value assets
reported under SFAS 157 during the 2008 economic crisis, Working
M – r Atanasko Atanasovski, asistent
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 455/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 455
paper, Massachusetts Institute of Technology and Singapore Management
University.
9. Lewis M.K., 2009, The origins of the sub-prime crisis: Inappropriate policies,
regulations, or both? Accounting forum, vol.33, pp.114-126
10. Nobes, C. W., 1998, Towards a General Model of the Reasons for International
Differences in Financial Reporting, Abacus, Vol. 34, No. 2.
11. Roychowdhury S., Watts R.L., 2007, Asymmetric timeliness of earnings,
market-to-book and conservatism in nancial reporting, Journal of
Accounting and Economics, vol.44, pp.2-31
12. Ryan S.G., 2008, Accounting in and for the Subprime Crisis, Accounting
Review, vol.83 (6), pp.1605-1638
13. Sikka P., 2009, Financial crisis and the silence of the auditors, Accounting,
Organisations and Society, vol.34, pp.868-873
14. Song, C. J., Thomas W. B., Yi H., 2009, Value relevance of FAS 157
fair value hierarchy information and the impact of corporate governance
mechanisms, Working paper, Virginia Tech and University of Oklahoma
15. Vichitsrawong T., Eng L.L., Meek G.K., 2010, The Impact of the Asian
Financial Crisis on Conservatism and Timeliness of Earnings: Evidence from
Hong Kong, Malaysia, Singapore, and Tailand, Journal of International
Financial Management and Accounting, vol.21, pp.32-61
16. Watts, R. L., and J. L. Zimmerman, Positive Accounting Theory, Prentice-
Hall International, 1986
17. Xu Y., Jiang A.L., Fargher N., Carson E., 2011, Audit reports in Australia during
global nancial crisis, Australian Accounting Review, No.56, vol. 21 (1)
Vlijanie na svetskata finansiska kriza vrz kvalitetot na finansiskoto izvestuvawe vo
Republika Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 456/603
456 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
THE IMPLICATIONS OF THE GLOBAL FINANCIAL CRISIS FOR
THE QUALITY OF FINANCIAL REPORTING IN REPUBLIC OFMACEDONIA
M.Sc. Atanasko Atanasovski, assistant
Summary
The global nancial crisis has considerable implications for the nancial
reporting worldwide and initiates great debates in academic and professional
accounting gatherings. The objective of this paper is to address the question of
nancial crisis implications for the quality of nancial reporting in the nancial
and non-nancial sector of Macedonian economy. The results of the research
suggest that listed companies from the non-nancial sector are inconsistent
in application of the conservatism principle signifying poor reporting quality,
unlie the bans in Republic of Macedonia whose nancial statement directly and
without considerable time gap incorporate the negative effects of the economic
situation.
Key terms: nancial reporting, conservatism, nancial crisis, fair value
M – r Atanasko Atanasovski, asistent
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 457/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 457
VLIJANIETO NA SLOBODATA NA DVI@EWE NA
STOKI I USLUGI VRZ POJAVATA NA POVRATNADISKRIMINACIJA VO DUHOT NA EVROPSKOTO PRAVO
Аsistent m-r Angela Kuzmanova
Apstrakt
Vo ramkite na trudot e bide napravena analiza dali slobodata
na dvi`ewe na stoki i uslugi rezultira so pojava na pozitivna
diskriminacija koja gi doveduva vo nepovolna ili povlastena
polo`ba zemjite - ~lenki na Evropskata Unija. Odgovorot naOdgovorot na
istra`uva~koto praawe e se dobie so objasnuvawe na konceptot
na „pozitivna diskriminacija” od aspekt na pravnite propisi na
evropskiot zakonodavec i nacionalnite pravni normi, kako i preku
analiza na posebni slu~ai vo koi ovoj koncept e interpretiran odstrana Evropskiot sud na pravda.
Klu~ni zborovi: povratna diskriminacija, sloboda na dvi`ewe na
stoki i uslugi, merki so efekt ekvivalenten na kvantitativno
ograni~uvawe.
Voved
Ekonomskata integracija mo`e da se javi vo najrazli~niformi i tehniki. Istite go so~inuvaat spektarot vo koj stepenot napovrzanost edna so druga na ekonomiite to u~estvuvaat, stanuva sî pogolem. Oblasta na slobodna trgovija se sostoi od aran`man me|udr`avite spored koj tie se soglasuvaat da gi otstranat site carinskidava~ki (i kvoti) za trgovskite stoki to gi razmenuvaat. Me|utoa,
God. ekon. fak. t. 46 s. 457 - 468 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 458/603
458 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
sekoja strana e slobodna ednostrano da go utvrdi nivoto na carinski
dava~ki za uvoz na stoki to doa|aat nadvor od oblasta. Slednataetapa e Carinskata unija. Tuka carinite i kvotite za trgovskarazmena me|u ~lenkite se otstraneti, no ~lenkite se soglasuvaat daprimenuvaat zaedni~ko nivo na carini za stoki to vleguvaat vounijata odnadvor. Toa se narekuva zaedni~ka carinska ili zaedni~kanadvorena tarifa. Potoa sledi Zaedni~kiot pazar i ovoj tehni~kipoim podrazbira deka kon slobodniot protok na stoki vo ramkina carinskata unija se dodava slobodniot protok na faktorite naproizvodstvoto- trudot, kapitalot i uslugite. Na krajot doa|ame doEkonomskata unija. Ova pretstavuva zaedni~ki pazar vo koj postoicelosno obedinuvawe na monetarnata i fiskalnata politika. Postoizaedni~ka valuta kojato e kontrolirana od centralen organ i,vsunost site zemji-~lenki stanuvaat regioni vo ramki na unijata.1
Dogovorot za EZ e potpian vo Rim vo 1957 godina, socentralna cel sozdavawe na zaedni~ki pazar. Za da bide izgradenedinstveniot Zaedni~ki pazar, nepohodno e da se garantira slobodenprotok na stoki, uslugi, lica i kapital pome|u zemjite-~lenki. Votaa nasoka, Dogovorot za EZ vklu~uva odredbi (t.n. “fundamentalnislobodi”) koi zabranuvaat sozdavawe na pre~ki za sloboden protok naproizvodite i faktorite na proizvodstvo. Imeno, nepohodno e da serazbere na~inot na koj ~lenovite 28-31 se vklopuvaat vo pooptatastrategija vo odnos na slobodniot protok na stoki. ^lenovite23-27 gi postavuvaat osnovite za Carinskata unija, me|utoa akorabotite zastanat tuka, slobodniot protok na stoka samo delumnobi se realiziral. Dr`avite i ponatamu bi imale prostor da vovedatkvoti za stokite to mo`at da se uvezuvaat, ili pak da go popre~atprotokot preku merki koi imaat efekt ekvivalenten na kvotite.1 D. Swann, The Economics of the Common Market, 7th edition, Penguin, 1992,
pp.11-12, in P. Craig
& G. De Burca, EU Law, 4th edition, Oford University Press, 2007, p.605
Аsistent m-r Angela Kuzmanova
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 459/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 459
Komunitarnite institucii morale da se osiguraat deka nivnata cel
za sozdavawe na zaedni~ki pazar i sloboden protok na stoki, nemada bide sabotirana od strana na vlastite na zemjite-~lenki, sakajida gi zatitat nacionalnite proizvodi so sozdavawe na pre~ki naslobodniot protok na stoki. Celta na ~lenovite 28-31 e da se spre~atzemjite - ~lenki da se vputaat vo vakvite strategii.2
Imaji predvid deka Evropskata Unija, kako i ostanatitesupranacionalni organizacii, nastojuva precizno da ja povle~egrani~nata linija pome|u razli~nite nivoa na vlast (nacionalnatai nadnacionalnata), definitivna linija pome|u ovie dve nivoa navladeewe nikoga ne bila povle~ena od strana na kreatorite narazli~ni dogovori. Iznenaduva~ki, ova delikatno i politi~ki oboenopraawe bilo ostavano na Evropskiot sud na pravdata, koj preku svojatasudska praktika bi trebalo da gi specificira granicite i ambiciite narazli~nite ~lenovi od dogovorite. 3 Tolkuvaweto na ESP, na ~lenovite28-31 e mnogu va`no za da se postigne integracija na edinstveniot pazar.So nea, na frazata: “merki so efekt ekvivalenten na kvantitativnoograni~uvawe” dobiva iroko tolkuvawe, a poimot diskriminacijase konstituira opto za da se opfatat i direktnata i indirektnatadiskriminacija. Eden od na~inite koj e praktikuvan od strana na ESPpri razgrani~uvaweto na celite na ~lenot 28 i nacionalnite zakoni nazemjite-~lenki koi ja reguliraat trgovijata, e upotrebata na doktrinataza ~isto vnatrena situacija. Za da se analizira primenata na ovaadoktrina, neophodno e da se napravi pregled na sudskite odluki doneseniod strana na ESP vo razli~ni vremenski periodi. Isto taka, potrebnoe da se stavi akcent na povratnata diskriminacija koja proizleguva odnastojuvaweto na evropskoto pravo da go garantira slobodniot protokna stoki i uslugi.2 P. Craig & G. De Burca, EU Law, 4th edition, Oford University Press, 2007, p.6673 Tryfonidou, Alina, The Outer Limits of Article 28 EC: Purely Internal Situations and
the Development of the Court’s Approach Through the Years (September 21, 2007) pg.2
Vlijanieto na slobodata na dvi ewe na stoki i uslugi vrz pojavata na povratna
diskriminacija vo duhot na Evropskoto pravo
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 460/603
460 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Pravna ramka
I pokraj prethodnite aktivnosti na ESP, pravnata ramka zaregulirawe na Zaedni~kiot pazar ne bee celosno konfiguriranasî do 1986 godina. Imaji go predvid nedostatokot na aktivnostivo taa nasoka, kako odgovor na povikot od strana na Sovetot naEvropa , Evropskata komisija ja donese „Belata kniga”4, kade toskicirae detalna programa so specifi~en vremenski rasporedza ostvaruvawe na zaedni~kiot pazar.5 Kako posledica na „Belatakniga”, zemjite-~lenki go ratifikuvaa Edinstveniot evropski akt.Ovoj dokument sodr`i novi proceduri dizajnirani da go olesnatkompletiraweto na Legislativata za zaedni~kiot pazar. Ne dekasite fazi na ekonomska integracija opiani pogore vo trudot secelosno postignati, no legitimno e da se ka`e deka aktuelnatapravna struktura na Zaedni~kiot pazar e postavena so Dogovorot zaEZ i toa so ~lenovite 23-25, 28-31, 39, 43, 49, 56 i 90-93. Zaedni~kiot
pazar (isto taka upotrebuvani Edinstven pazar ili Vnatreen pazar)podrazbira ~etiri slobodi koi se skicirani so soodvetnite ~lenovivo slednava tabela6:
4 COM (85) 3105 So silna izjava kako to e slednava:”Vremeto za razgovori pomina.Dojdeno e vreme za akcija.” Evropskata komisija izleze so programa vo Juni 1985godina.6 D’Alessio, Ignacio, The Free Movement of Goods and Services Has Resulted inReverse Discrimination, Which is Surely Contrary to Community Law in Spirit, If Not in Letter
(September, 16 2008) pg.5
Аsistent m-r Angela Kuzmanova
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 461/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 461
Sloboda Glavni ~lenovi
Sloboden protok na stoki ~len 23-25 od Dogovorot za EZ~len 28-31 od Dogovorot za EZ~len 90-93 od Dogovorot za EZ
Sloboden protok na rabotnici ~len 39 od Dogovorot za EZ
Slobodno obezbeduvawe na uslugiSloboden protok na uslugiSlobodno osnovawe na firmi
~len 49 od Dogovorot za EZ~len 43 od Dogovorot za EZ
Sloboden protok na kapitalSloboden protok na plaawa
~len 56 od Dogovorot za EZ
Kako rezultat na toa, skoro site fazi spored Svan objasneti napo~etokot na trudot, se ispolneti. Faktorite na proizvodstvo mo`atslobodno da se dvi`at vo ramki na Evropskata Unija. Se formira oblast
bez vnatreni granici, rezultiraji so koncept potesen od Oblast naslobodna trgovija ili Carinska unija, a toa e Zaedni~ki pazar.7
Sudska praktika na Evropskiot sud za pravda
^lenot 28 od Dogovorot e klu~nata odredba od pravnata ramkakoja go garantira funkcioniraweto na Zaedni~kiot pazar i istiot
glasi: ”Kvantitativnite ograni~uvawa na uvozot i site merki soekvivalenten efekt (MEKO) se zabraneti”. Dodeka pak, ~lenot 30 gisodr`i izzemawata za odredeni slu~ai vo koi dr`avata mo`e da goograni~i dvi`eweto na stokite. Poimot kvantitativno ograni~uvawe
7 Postoi ute eden ~ekor ponapred, a toa e Ekonomska unija. Iako skorosite zemji-~lenki imaat ista valuta (Evrozona), sî ute ima ute nekoi zemji sorazli~ni valuti i poradi toa nema edinstven ili zaedni~ki monetaren organ (Ev-
ropska centralna banka).
Vlijanieto na slobodata na dvi ewe na stoki i uslugi vrz pojavata na povratna
diskriminacija vo duhot na Evropskoto pravo
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 462/603
462 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
za prvpat bil definiran vo slu~ajot Гедо (Geddo8 ) i sutinata e deka
istite sozdavaat celosno ili delumno ograni~uvawe na uvozot, izvozotili tranzitot na stoka. Dodeka pak, ekvivalentniot efekt potekose objasnuva, iako vo Direktivata 70/509 e napraven zna~itelen ~ekorvo taa nasoka.
Sudskite odluki doneseni vo slu~aite: Dasonvil ( Dassonville10 ),
a potoa i Kasis de Di`on (Cassis de Dijon11 ) na svoeviden na~in jareflektiraat premnogu intervencionisti~kata pozicija na ESP.Imeno, vo prviot slu~aj, sudot ne ja preispituva diskriminatornatanamera na soodvetna odredba od nacionalnoto pravo i ima ekstenzivnotolkuvawe na merkite koi mo`at da se podvedat pod poimot MEKO.Taka, definicijata voopto ne naveduva deka pravilata vsunostdiskriminiraat me|u domani i uvezeni stoki. Ponatamu, vo vtoriotslu~aj se zabele`uva svoeviden kontinuitet vo vakvoto sudskorationale, pa odlukata bila deka ~lenot 28 mo`e da se odnesuva napravila koito ne se diskriminatorni. Isto taka, sudot uka`uvadeka razumnite ograni~uvawa mo`at da ne bidat opfateni so ~lenot28. Inaku, vo ovoj period od sudskata praktika na ESP, postoelogeneralno mislewe deka sudot na mnogu ekstenziven na~in go tolkuval~lenot 28, odnosno istiot go primenuval vo vrska so nacionalnite8 Case 2/73Case 2/73 Geddo v. Ente Nazionale Risi [1973] ECR 865.
9 Dir. 70/50 [1970] OJ L13/29,Art. 2 (3).
10 Case 874 Procureur du Roi v. Dassonville [1974] ECR 837
Belgiskoto pravo predviduvalo deka stokite koito nosat oznaka na po-teklo mo`at da se uvezuvaat edinstveno dokolku se pridru`eni so serti-fikat od vladata na zemjata-izvoznik kojato go garantira nivnoto pravona takva oznaka. Dasonvil uvezuval kotsko viski vo Belgija od Francija,bez da poseduva sertifikat od britanskite organi. Vakviot sertifikatteko bi mo`el da se dobie za stoki koito vee se vo sloboden promet votreti zemji, kako to bila situacijata vo slu~ajot. Dasonvil bil sudski go-net vo Belgija, a toj vo svoja odbrana tvrdel deka vakvoto belgisko praviloprestavuvalo MEKO.
11 Case 120/78 Rewe-Zentrale AG
Аsistent m-r Angela Kuzmanova
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 463/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 463
merki koito na prv pogled izgledale deka nemaat nikakva vrska
so onevozmo`uvawe na slobodniot protok na stoki i uslugi, pa duriistite bile sostaven del na sekoj pazarno - regulatoren re`im.Svoeviden beleg vo pristapot na ESP ima negovata odluka
vo slu~ajot Kek ( Keck 12 ), iako istata predizvikala bura od reakciivo pravnata nauka. Tokmu ova go prinudilo ESP da ja preispitasvojata odluka i da ja smiri burata. Distinkcijata me|u pravilataDistinkcijata me|u pravilatakoi se odnesuvaat na odlikite na stokata i onie koi se odnesuvaatna uslovite na proda`ba, se poka`ala krevka. ESP sî povee givnesuva uslovite na proda`ba vo ramkite na ~lenot 28 ili so toa togi tretira kako da se odnesuvaat na odlikite na stokite ili poraditoa to se primenuvaat neednakvo, fakti~ki ili pravno, na uvoznitestoki. Pristapot do pazarite poleka se pribli`uva do glavnata ulogana rasuduvaweto na ESP.13
Edna od celite na ~lenot 28 e da se izbegne situacijata vo koja popat na donesuvawe na nacionalni propisi se favoriziraat domaniteproizvodi vo odnos na uvezenite. Toa sekako pretstavuva na~in naonevozmo`uvawe na slobodniot protok na stoki i uslugi. Podednakvointeresni se slu~aite so direktna ili indirektna diskriminacija.Ovoj ~len nao|a soodvetna primena i vo vrska so nacionlniteodredbi koi se odnesuvaat na oznakata na potekloto na proizvodite(na pr. slu~ajot Komisijata protiv Obedinetoto Kralstvo (Commision
v.United Kingdom14 )). Nacionalnite odredbi na dr`avite-~lenki nebi bile vo sprotivnost so na~elata na Zaedni~kiot pazar dokolkuoznakata na potekloto podrazbira odreden kvalitet na stokite,deka bile izraboteni od odredeni materijali i preku poseben vid na
12 Cases C–267 and 26891 Criminal Proceedings against Kec and Mithouard [1993]
ECR I–6097
13 P. Craig & G. De Burca, EU Law, 4th edition, Oford University Press,2007, str.720
14 Case 20783 Commission v. United Kingdom [1985] ECR 1201
Vlijanieto na slobodata na dvi ewe na stoki i uslugi vrz pojavata na povratna
diskriminacija vo duhot na Evropskoto pravo
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 464/603
464 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
proizvodstvo ili dokolku potekloto uka`uva na posebnoto mesto vo
folklorot ili tradicijata na regionot za koj stanuva zbor.15
Isto taka, ~lenot 28 gi opfaa dozvolite za uvoz i izvoz. Imeno,ovoj ~len se primenuva i koga nacionalnite zakoni im postavuvalebarawa na uvezenite stoki, a istite ne bile potrebni za domaniteproizvodi (na pr. slu~ajot Komisijata protiv Italija (Commision.
v.Italy))16. Istiot pristap se gleda i vo odnos na diskriminatorniteizvozni pravila. Vo slu~ajot Bulie ( Bouhelier 17 ), francuskoto pravilokoeto nalaga proverka na kvalitetot na ra~nite ~asovnici za izvoz,no ne i na onie nameneti za domaniot pazar, go kri ona to sega e~len 29.18
Ponatamu, opredeluvaweto na cenite na uvezenite proizvodi eute edna oblast kade to se primenuva zabranata na predviduvawena merkite so ekvivalenten efekt po pat na nacionalno normirawe.Imeno, opredeluvaweto na cenite mo`e da bide diskriminira~ko ikako takvo pretstavuva onevozmo`uvawe na slobodata na dvi`ewe nastoki i uslugi. ESP utvrdil deka holandskoto pravo go kri ~lenot28 so faktot to istoto predviduva minimalni proda`ni ceni na
odreden vid alkohol.19
15 Case 1274 Commission v.Germany [1975] ECR 181; Case 11380 Commission
v. Ireland [1981] ECR 1625
16 Case 15485 [1987] ECR 2717
ESP smetal deka postapkite i barawata za podatoci pri registracija nauvozni avtomobili, so to nivnata registracija stanuva podolga, pokom-plicirana i poskapa od onaa na domanite vozila. Ova e zabraneto spored~len 28.17 Case 53/76 Procureur de la République Besançon v. Bouhelier [1977] ECR 197.
18 P. Craig & G. De Burca, EU Law, 4th edition, Oford University Press, 2007,str.670
19 Case 8277 Openbaar Ministerie v. Van Tiggele [1978] ECR 25
Sudskata logika bila deka dozvoleno e da se opredeli samo maksimalniot iznosna profit i na toj na~in bi se zemale predvid razli~nite proizvodni trooci za
razli~ni proizvodi.
Аsistent m-r Angela Kuzmanova
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 465/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 465
^isto vnatrena situacija i povratna diskriminacija
Glavanata ideja na Zaedni~kiot pazar e da se onevozmo`idiskriminacijata. Vakvoto nastojuvawe na evropskiot zakonodavecVakvoto nastojuvawe na evropskiot zakonodavece izrazeno tacitno so ~lenovite 28-30 i eksplicitno vo ~lenot90, odnosno diskriminacijata bazirana na nacionalnosta naproizvodite pome|u zemjite-~lenki e zabraneta. So toa bi dolo doizedna~uvawe na domanite i uvezenite proizvodi. Tuka se postavuvaklu~noto praawe - dali izedna~uvaweto e celosno postignato.Imeno, dokolku nacionalnoto pravo predviduva opredeleni merkii barawa za domanite proizvodi, a istite spored ~lenot 28 senedozvoleni, dali ova doveduva do naruuvawe na konkurencijata?Uvezenite proizvodi penetriraat na istiot pazar bez da gi ispolnatnacionalnite barawa predvideni vo zemjata vo koja se uvezuvaati toa so zna~itelno pomali trooci. Ova vsunost doveduva dopojava na obratna diskriminacija, to vo krajna linija e rezultat na
nadle`nosta na evropskoto i pravoto na zemjite-~lenki. Proizvoditevo ~isto vnatrenite situacii se pod re`imot na domanoto pravo isî dodeka ostanuvaat vo tie granici, nemaat povrzanost so pravoto naEvropskata Zaednica. Povratnata diskriminacija se slu~uva poraditoa to pravoto na Evropskata Zaednica gi obvrzuva dr`avite da gitretiraat proizvodite i uslugite od drugite zemji-~lenki na na~inna koj ne planirale da gi tretiraat sopstevnite proizvodi i uslugi.20
Bideji ~lenot 28 ne se primenuva vo ~isto vnatrenite situacii,povratnata diskriminacija e vo soglasnost so evropskoto pravo.Zatoa, vo slu~ajot Mathot ( Mathot 21 ) ESP odlu~il deka belgiskotopravo koe bara opredeleni detali da bidat navedeni na pakuvawetona belgiskiot puter, a istite ne se barale za puterot koj se uvezuva od
20 Ritter, Cyril, Purely Internal Situations, Reverse Discrimination, Guimont, Dzodzi andArticle 234 (June 16, 2006).
21 Case 9886 Criminal Proceedings against Mathot (1987) ECR 809
Vlijanieto na slobodata na dvi ewe na stoki i uslugi vrz pojavata na povratna
diskriminacija vo duhot na Evropskoto pravo
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 466/603
466 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
drugite dr`avi, ne go kri ~lenot 28. Vakvoto rezonirawe bi mo`elo
da pretstavuva svoevidna diskriminacija, odnosno gi favoriziradomanite proizvodi od aspekt na kvalitet na proizvodite, kakoi od aspekt na zatita na pravata na potrouva~ite. Konceptotna povratna diskriminacija e prisuten vo odlukata na ESP poslu~ajot Pistre ( Pistre22 ), vo koj francuski dr`avjanin bil obvinetza neovlastena upotreba na opisot “planinsko” na pakuvaweto naproizvodite. Imeno, spored francuskoto pravo, ovoj opis mo`elda se upotrebuva samo za proizvodite to se izgotveni na domanateritorija, od avtenti~ni surovi materijali i pritoa za istite biloneophodno odobrenie od dr`aven organ. Obvinetiot vo svoja odbranaistaknal deka vakvata nacionalna odredba go kri ~lenot 28. Iakostanuva zbor za ~isto vnatrena situacija, sudot ne se proglasilza nenadle`en. Naprotiv, odlu~il deka takvata odredba go krislobodniot promet, diskriminiraji gi stranskite proizvodi sotoa to go ograni~uvaj pravoto na upotreba na navedeniot simbolkoj asocira na soodvetno nivo na kvalitet. Vo Francija takviteproizvodi bi se prodavale bez opisot i na toj na~in bi se sozdala
nevidliva pre~ka na slobodnata trgovija.
Mo`ni reenija i preporaki
Imaji gi predvid doseganoto izlagawe i analiza na
postapuvaweto na ESP vo poedine~ni slu~ai, kako i zakonodavnataaktivnost na komunitarnite institucii izrazena niz razli~nidogovori i spogodbi, se kristaliziraat nekolku klu~ni poenti.
Glavnata cel na Dogovorot za EZ e da se obezbedi funkcionirawena Zaedni~ki pazar. Ovaa cel e motivirana kako od ekonomskiOvaa cel e motivirana kako od ekonomski(polzuvawe na prednostite od ekonomija od obem), taka i od socijalni
22 Cases C – 321 – 494 Criminal Proceedings against Pistre (1997) ECR I – 2343
Аsistent m-r Angela Kuzmanova
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 467/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 467
pri~ini (da se izbegnat eventualnite vooru`eni konflikti).
Funkcioniraweto na Zaedni~kiot pazar pretpostavuva otstranuvawena site barieri koi bi ja popre~ile slobodnata trgovija. ^lenot 28od ovoj dogovor opfaa irok spektar na merki koi mo`at direktnoili indirektno da vlijaat na trgovijata pome|u zemjite ~lenki. Onato e va`no od aspekt na mojata analiza e toa deka komunitarnotopravo, poto~no ~lenot 28 gi opfaa nacionalnite merki koi seodnesuvaat na razmenata pome|u dr`avite, to zna~i deka vo na~eloodredbite koi reguliraat ~isto vnatrenata situacija ne mo`at dabidat vo kolizija so komunitarnoto pravo. Ottuka se postavuvaatdve dilemi. Prvata e koga slu~ajot mo`e da se okvalifikuva kako~isto vnatreen, a vtorata e pojavata na povratna diskriminacija.Vo odredeni situacii, za da se izbegne kreweto na ~lenot 28, sepostignuva sprotiven efekt, odnosno se diskriminiraat domaniteili stranskite proizvodi. Imaji gi predvid ovie dilemi, sporedmoe mislewe akcentot treba da se stavi na sudskata praktika naESP, odnosno negoviot kapacitet da odlu~uva vo konkretni slu~aianaliziraji go nivniot praven i socijalen kontekst. Isto taka,neophodno Evropskata Unija pravno da gi uredi, voobli~uvaji givo soodveten praven akt. Sekako, interesno e da se razmisli dalivakvite problemi mo`at da se nadminat ili ubla`at so dopolnitelna
harmonizacija na pravoto na zemjite-~lenki so ona na EU.
Referenci:
1. Ritter, Cyril, Purely Internal Situations, Reverse Discrimination, Guimont,Dzodzi and Article 234 (June 16, 2006). Available at SSRN:http://ssrn.cle 234 (June 16, 2006). Available at SSRN:http://ssrn.com/abstract=954242;
2. D’Alessio, Ignacio, The Free Movement of Goods and Services HasResulted in Reverse Discrimination, Which is Surely Contrary to
Community Law in Spirit, If Not in Letter (September, 16 2008). Available
Vlijanieto na slobodata na dvi ewe na stoki i uslugi vrz pojavata na povratna
diskriminacija vo duhot na Evropskoto pravo
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 468/603
468 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
at SSRN: http://ssrn.com/abstract=1268968;3. Tryfonidou, Alina, The Outer Limits of Article 28 EC: Purely Internal
Situations and the Development of the Court’s Approach Throughthe Years (September 21, 2007) Available at SSRN: http://ssrn.com/abstract=1029248
4. P. Craig & G. De Burca, EU Law, 4th edition, Oford University Press,2007;
5. http://www.law-essays-uk.com/rss/lerss.ml
THE IMPACT OF THE FREE MOVEMENT OF GOODS AND
SERVICES ON CREATION OF REVERSE DISCRIMINATION WITHIN
THE EUROPEAN LAW
M.Sc. Angela Kuzmanova
Summary
In this paper I am analyzing if the free movement of goods and services has
resulted in reverse discrimination which brings the member states of European
Union in disadvantageous or privileged position. The answer of this research
question will be provided by eplanation of the concept of positive discrimination
from the European law point of view, as well through analying specic cases in
which this concept has been interpreted by the European Court of Justice.
Key words: reverse discrimination, free movement of goods and services,
measures having equivalent effect.
Аsistent m-r Angela Kuzmanova
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 469/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 469
MARKETING PREKU SOCIJALNI MEDIUMI – ANALIZA
NA BIZNIS - PRAKTIKITE NA KOMPANIITE VO R.MAKEDONIJA
Asistent Nikola Levkov
Apstrakt
Denes, sî povee se uka`uva na va`nosta to ja imaatsocijalnite mediumi vo sproveduvawe na marketing - kampawite.
Ovoj trud pravi obid da ja pretstavi slikata za toa kako
kompaniite vo R.Makedonija gi iskoristuvaat pridobivkite na
marketingot preku socijalnite mediumi. Vrz osnova na dobienite
rezultati i izvedenite zaklu~oci, akademskata zaednica i biznis
- praktikata e mo`at da imat pojasna pretstava za sostojbite
vo ovaa oblast. Trudot e im poslu`i kako osnova za unapreduvawe
na nau~nata misla i marketing - aktivnostite vo ovoj domen vo
idnina.
Klu~ni zborovi: socijalen medium, marketing kampawa, Web 2.0,
Facebook, Twitter, YouTube.
Voved
Vo poslednite nekolku godini marketing - aktivnostite se
imaat promeneto radikalno, a vistinskoto mesto za barawe na takvata
promena e Internetot. Vo minatoto, pristapot do tradicionalnite
marketing - mediumi kako to se televizija, vesnici, radio i spisanija,
bile ograni~eni samo na onie delovni subjekti koi raspolagaat so
God. ekon. fak. t. 46 s. 469 - 484 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 470/603
470 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
finansiski sredstva. No, po voveduvaweto na web 2.0 tehnologijata,
sekoj koj ima internet pristap mo`e da u~estvuva vo globalnatainternet - mre`a i da distribuira sopstvena sodr`ina.
Marketingot, a osobeno tradicionalnoto reklamirawe, bilo
tretirano kako ednonaso~en kanal na komunikacija kade marketarot
preku koristewe na razli~ni mediumi gi upatuval marketing -
porakite do prima~ot, odnosno celnata publika. Vakviot na~in na
reklamirawe so sebe nosi golem broj na ograni~uvawa vo sporedba
so onlajn - marketingot. Marketingot preku socijalnite mediumiovozmo`uva povisok stepen na interkativnost so potrouva~ite
vo edno okru`uvawe koe e kontrolirano od samite korisnici
(potrouva~i), okru`uvawe koe se karakterizira so povisok stepen
na sloboda, dijalog i koe im dava direkten pristap na potrouva~ite
do marketing - aplikaciite (Tuten T, 2008 str.3).
Prednostite i korista koi marketingot preku socijalnite mediumi
mo`e da gi ozbezbedi za podobruvawe na raboteweto na kompaniite,
sî ute ne e dovolno razjasnet duri i vo naukata. Od druga strana,
prisustvoto na socijalnite mediumi pome|u korisnicite rapidno
raste sekoja godina. Denes Facebook ima povee od 750 milioni aktivni
korisnici1,Twitter denes ima povee od 200 milioni korisnici,2 a preku
3 bilioni videa na den se gledani na YouTube i 48 ~asa e vremetraeweto
na video - sodr`inite koi se zaka~uvaat na ovoj medium sekoj ~as.3
Vlijanieto koe go imaat socijalnite mediumi vrz performansite na
kompaniite, najdobro mo`e da bide ilustrirano preku statistikata
napravena na 100 – te najdobro rangirani kompani na listata Fortune.
Vrz osnova na podatocite za 2010 godina, 79% od kompaniite koristat
1 hp://www.facebook.com/press/info.php?stascs, Пристапено на 15.07.2011 год.2 hp://en.wikipedia.org/wiki/Twier, Пристапено на 15.07.2011 год
3 hp://www.youtube.com/t/press_stascs, Пристапено на 15.07.2011 год
Asistent Nikola Levkov
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 471/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 471
najmalku edna od glavnite socijalni platformi za komunikacija so
svoite klienti, 20% od kompaniite gi koristat site ~etiri glavnisocijalni tehnologii (Twitter, YouTube, Facebook i blogovi)4. Ovaa
statistika jasno poka`uva deka kompaniite povee ne se odnesuvaat
skepti~no kon upotrebata na socijalnite mediumi.
Socijalnite mediumi i Web 2.0
Izgleda deka ima golema konfuzija pome|u menaxerite iakademskite istra`uva~i za toa to sî mo`e da se podvede pod
terminot „socijalen medium“ i to e toa to socijalnite mediumi
gi pravi porazli~ni od konceptot na Web 2.0 tehnologijata i razvojot
na korisni~ki orientiranite sodr`ini. Verojatno glavnata razlika
e toa to Web 2.0 tehnologijata e povee fokusirana na internet
- sodr`inata, odnosno sekoj korisnik mo`e da dodava i da kreira
sopstvena sodr`ina vo postojnata baza. Isto taka, korisnikot vonajgolem broj slu~ai mo`e da vri izbor na sodr`ini vrz osnova na
sopstveni preferencii to saka da gi dobiva. Socijalnite mediumi
se mnogu sli~ni na Web 2.0 tehnologijata, no va`na razlika e toa to
tie se fokusirani na lu|eto i na razvoj na socijalna mre`a vo vid na
zaednica. Socijalnite mediumi pretstavuvaat razmena na kakvi bilo
informacii preku socijalnite internet - stranici i uslugi.5
Kaplan and Haenlein (Kaplan.M & Haenlein.M, 2009 str. 62) vrat
klasifikacija na vidovite socijalni mediumi na 6 glavni grupi vrz
osnova na slednite kriteriumi: kontekstot na socijalnoto prisustvo,
bogatstvoto na mediumite za samopretstavuvawe, nivoto na javno
sebeotkrivawe. [este razli~ni vidovi na socijalni mediumi se:4 hp://www.freshnetworks.com/blog/2010/02/how-the-global-fortune-100-are-us-
ing-social-media-some-stascs/ Пристапено на 15.07.2011 год
5 Eley, B., & Tilley, S. (2009) Online Marketing Inside Out , Melbourne: SitePoint
Marketing preku socijalni mediumi - analiza na biznis - praktikite na kompaniite vo R. M.
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 472/603
472 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
blogovi i mikroblogovi, zaednici po sodr`ina, internet - stranici
na socijalnite mre`i, svetovite na virtuelnite igri, sorabotni~kiproekti i zaednicite6. Vo ramkite na ovoj trud nema da navleguvame
podetaqno vo objasnuvawe na sekoj od pooddelnite vidovi na socjalnite
mediumi, poradi poinakviot fokus i limitiraniot prostor.
Celi i strategija na marketingot preku socijalni mediumi
Marketingot preku socijalni mediumi e del od sevkupnatamarketing - strategija na kompanijata. Ovoj vid na marketing ne
treba da se tretira kako propraten dodatok ili da se primenuva
samo zatoa to drugi go koristat. Strategijata za marketing preku
socijalni mediumi treba da go reflektira seto ona to kompanijata
go prenesuva preku site ostanati mediumi7.
Uspena marketing - kampawa preku socijalni mediumi e programa
koja treba da bide dobro obmislena, menaxirana i implementirana.Marketingot preku socijalnite mediumi e del od marketing miks
- strategjata i treba dobro da bide integrirana so ostanatite
instrumenti na marketingot. 8
Mnogu menaxeri smetaat deka zgolemuvaweto na obemot na proda`bata
e edinstvena cel koja treba da bide ostvarena od marketingot preku
socijalni mediumi. Imaji ja samo taa cel kako edinstvena, tie mnogu
~esto ne se podgotveni da investiraat vo marketing - kampawa preku
6 Vidi poiroko kaj Kaplan.M & Haenlein.M, (2009) Users of the world, unite!
The challenges and opportunities of Social Media”, Oford: Elsevier
7 Jamie Turner and Reshma Shah, How to Make Money with Social Media – A Insider
‘s guide on using new and emerging media to grow your businesss”, Pearson Education, Inc.
Publishing as FT Press Upper Saddle River, New Jersey, (2010)8 Social Media Capability - Can you replicate social media success? White paper , US
Vignette Corporation, USA Publication Date: June (2009)
Asistent Nikola Levkov
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 473/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 473
socijalni mediumi, dokolku taa ne dovede do zgolemuvawe na proda`bata.
Mnogu avtori vo naukata uka`uvaat deka toa e pogreen pristap.Marketingot preku socijalni mediumi mo`e da dovede do ostvaruvawe
na povee celi koi potoa indirektno mo`at da dovedat do zgolemuvawe
na proda`bata. Kako pozna~ajni celi koi se izdvojuvaat se: generirawe
na novi potencijalni kupuva~i, zgolemuvawe na svesnosta za brendot,
privrzanost na potrouva~ite kon brendot, monitoring na brendot,
generirawe prihod od proda`bite i dr. 9Strategijata za marketingot
preku socijalni mediumi e izvedena od biznis - celite kako i od marketing- celite. Kako i sekoja druga marketing – strategija, marketingot preku
socijalni mediumi ima za cel da vlijae vrz odnesuvaweto na celnata
publika10. Pokraj integracijata na nivo na strategii, integracija mo`e
da se postigne i na nivo na platformi. Ova dopolnitelno e pridonese
za podobro ostvaruvawe na marketing – celite, a potoa indrektno i na
biznis - celite.
Celi na istra`uvaweto
Glavnata cel na ova istra`uvawe e da se sogleda kako kompaniite
vo R.Makedonija gi koristat socijalnite mediumi vo sproveduvawe
na marketing- aktivnostite. Trudot pravi obid da obezbedi odgovori
na povee istra`uva~ki praawa:
1. Na koj na~in kompaniite vo R.Makedonija gi koristat
socijalnite mediumi za sproveduvawe na marketing -
9 Monique Reece , “ Real - Time Marketing for Business Growth” - How to Use SocialMedia, Measure Marketing, and Create a Culture of Eecution, Pearson Education, Inc. Pub-
lishing as FT Press, Upper Saddle River, New Jersey, (2010)
10 Monique Reece , “Real‐Time Markeng for Business Growth” ‐ How to Use Social Me-
dia, Measure Markeng, and Create a Culture of Execuon, Pearson Educaon, Inc. Publishing
as FT Press, Upper Saddle River, New Jersey, (2010)
Marketing preku socijalni mediumi - analiza na biznis - praktikite na kompaniite vo R. M.
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 474/603
474 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
kampawi?
2. Koi se celite koi makedonskite kompanii sakaat da gipostignat preku koristewe na marketingot preku socijalni
mediumi?
3. Koi socijalni platformi naj~esto gi koristat i kolku se
posveteni vo dobro odr`uvawe na svoite profili?
4. Dali nivniot nastap na socijalnite mediumi ima visoka
vidlivost i integriranost?
5. Dali kompaniite koristat nekoi tehniki za merewe nauspehot od marketingot preku socijalni mediumi?
Metodologija na istra`uvaweto
So cel da se obezbedi odgovor na istra`uva~kite praawa,
bee napravena selekcija na kompaniite koi se prisutni na
socijalnite mediumi. Se izvri selekcija na 30-te kompanii koikotiraat na oficijalniot pazar na makedonskata berza i se proveri
nivnto prisustvo na dvata najzna~ajni socijalni mediumi Facebook i
Twitter 11. Kako kriterium za zna~ajno prisustvo naj~esto bee zemen
brojot na fanovi na Facebook (minimum 1000) i brojot na komentari
na profilot na Facebook ostaveni vo poslednite 30 dena (minimum
1). Za Twitter kriterum za selekcija bee broj na slediteli (followers)
(minimum 1000) i broj na tweets vo poslednite 30 dena (minimum 1).
Vaka zemenite kriteriumi se na relativno nisko nivo i istra`uva~ot
o~ekuvae istite da bidat zadovoleni od pogolem broj kompanii.11 Во рамките на овој извештај за 2010год. се презентирани резултатите во коидвете платформи Facebook i Twitter се најчесто користените медиуми од страна накомпаниите па затоа тие беа земени и како критериум при селекција на компаниите воР.Македонија. Michael A. Stelzner, Social Media Marketing Industry Report”, http://www.SocialMediaEaminer.com
Asistent Nikola Levkov
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 475/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 475
Bideji golem broj od kompaniite koi kotiraat na oficijalniot
pazar na makedonskata berza ne gi zadovolija minimalnitekriteriumi, listata na kompanii koi bea vklu~eni vo ispituvaweto
bee nadoplneta i so drugi kompanii koi ne kotiraat na berzata, a
koi bea identifikuvani kako intenzivni korisnici na socijalnite
mediumi glavno preku nivnite oflajn marketing - kampawi. Na toj
na~in kreiranata kombinirana lista na kompanii koi imaat vidlivo
prisustvo na nekoj od spomenatite socijalni mediumi, bea vklu~eni vo
onlajn ispituvawe. Vkupniot broj na kompanii do koi bee ispratenpraalnikot e 22, a brojot na dobieni popolneti praalnici e
16 ili stapkata na dobieni odgovori e 72%. Ispituvaweto bee
sprovedeno so popolnuvawe na anketen praalnik so koristewe na
besplaten internet - softver www.kwiksurveys.com od strana na edno od
rakovodnite lica na marketing - sektorot vo selektiranite kompanii.
Proverkata na vidlivosta i integriranosta na socijalnite mediumi
koi kompaniite vo R.Makedonija gi koristat, bee proverena preku
pregled na internet - stranicata na sekoja od kompaniite. Rezultatite
dobieni od sobirawe na podatocite bea analizirani i bea izvedeni
zaklu~oci.
Kriti~ka analiza na rezultatite od istra`uvaweto
Vrz osnova na podatocite za 30-te kompanii koi kotiraat
na oficijalniot pazar na Makednoskata berza, a dobieni preku
internet – opservacija, mo`e da se zaklu~i deka site, odnosno 100%
imaat sopstvena internet - stranica. Rezultatite za nivno prisustvo
na nekoj od socijalnite mediumi se: 17 kompanii (ili 56.6%) imaat
svoe prisustvo na socijalen medium i toa site 16 samo na Facebook ,
a samo eden prisuten na Facebook i Twitter istovremeno. Ako gi
Marketing preku socijalni mediumi - analiza na biznis - praktikite na kompaniite vo R. M.
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 476/603
476 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
proanalizirame rezultatite vo ova svetlo, bi mo`ele da ka`eme
deka primenata na socijalnite mediumi od strana na kompaniite ena relativno visoko nivo. No dokolku se poglednat rezultatite od
aspekt na kriteriumite za selekcija, mo`e da se vidi deka najgolem
broj od kompaniite ne gi zadovoluvaat. Imeno, samo dve kompanii
imaat nad 1000 fanovi na nivniot profil na Facebook , a minimalniot
broj na 1 komentar mese~no go zadovoluvaat samo 2 kompanii. Koga
stanuva zbor za kompanijata prisutna na Twitter , i taa ne go zadovoluva
minimalnot kriterium od 1000 slediteli i minimum eden tweetvo mesecot. Zatoa listata bee nadopolneta so dopolnitelni 20
kompanii koi gi zadovoluvaat gorespomenatite kriteriumi, a koi ne
kotiraat na oficijalniot pazar na makedonskata berza.
Inaku, podatocite koi se prika`ani na grafikonot br.1 mo`e da
dovedat do pogreni zaklu~oci dokolku ne se zemat predvid brojkite
za minimum broj na fanovi, slediteli i komentari. Takvite brojki
spomenati pogore vo tekstot poka`uvaat deka najgolem broj od
kompaniite, iako imaat svoj profil odnosno se prisutni na nekoj od
socijalnite mediumi, istite ne gi koristat profesionalno. Slobodno
mo`e da se ka`e deka takvoto nivno prisustvo ne pretstavuva
voopto del od nekakva marketing - strategija i ne postoi nikakva
usoglasenost so nivnite oflajn marketing - praktiki.
Asistent Nikola Levkov
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 477/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 477
Koga se analizira vidlivosta na socijalniot medium na internet -
stranicite na kompaniite koi kotiraat na oficijlaniot pazar na
Makedonskata berza, samo kaj edna kompanija mo`e da se uvidi jasnoozna~en link za prisustvo na odreden socijalen medium na internet -
stranicata na kompanijata. Vakvata vidlivost bee proverena preku
internet - proverka na internet - stranicite na sekoja od kompaniite.
Kaj istata kompanija bee identifikuvan i zadovolitelen stepen
na integracija na nekolku socijalni mediumi i nivnata internet
- stranica. Site ovie rezultati poka`uvaat deka kompaniite koi
kotiraat na oficijalniot Pazar na makedosnkata berza sî ute ne gi
koristat pridobivkite od socijalnite mediumi. Dvete kompanii koi
go zadovolija mnimalniot kriterium na broj na fanovi ili slediteli
i minimum 1 komentar - tweet mese~no, bea vklu~eni vo odgovarawe na
praalnikot. Vo ramkite na ovoj trud se prezentirani pozna~ajnite
rezultati od popolnuvawe na praalnikot.
Rezultatite za naj~esto koristenite platformi od strana na
Marketing preku socijalni mediumi - analiza na biznis - praktikite na kompaniite vo R. M.
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 478/603
478 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
kompanite od R.Makedonija koi participiraa vo anketiraweto se
prika`ani na grafikonot br.2. Na praaweto sekoja od anketiranitekompanii trebae da gi zaokru`i site platformi na koi e aktivno
prisutna. Vrz osnova na rezultatite mo`e da se vidi deka tie se
kompatibilni vo golema mera so rezultatite dobieni vo izvetajot
za 2010 godina za marketingot preku socijalni mediumi kako izvetaj
za dejnosta.12 Toa zna~i deka i makedonskite kompanii koi se aktivno
prisutni na socijalnite mediumi vo golema mera gi koristat istite
socijalni platformi kako i ostanatite kompanii vo svetot. Ona tomo`e mnogu lesno da se zabele`i e zna~itelnoto prisustvo na Facebook
od strana na site kompanii. Vakvite rezultati vo golema mera bea
o~ekuvani od strana na istra`uva~ot i gi potvrdija incijalnite
pretpostavki.
Na grafikonot br. 3 se prika`ani pridobivkite od koristeweto na
socijalnite mediumi, odnosno celite koi kompaniite naj~esto sakaat12 Vidi poiroko kaj Michael A. Stelzner, “Social Media Markeng Industry
Report”, hp://www.SocialMediaExaminer.com
Asistent Nikola Levkov
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 479/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 479
da gi postignat preku socijalnite mediumi. Od distribucijata na
rezultatite mo`e da se sogleda va`nosta na razli~nite pridobivkiod koristewe na socijalnite mediumi koi kompaniite im gi dodeluvaa
vrz osnova na rangirawe. Kako pova`ni celi koi tie gi istaknuvaat
se: zgolemuvawe na proda`bata, zgolemena otvorenost na biznisot,
zgolemuvawe na internet - soobrajot i povisoko rangirawe na
nivnata internet - stranica od strana na internet - prebaruva~ite.
Dokolku vakvite rezultati povtorno se sporedat so izvetajot od
2010 godina, mo`e da se vidi deka ima minorni razliki vo rangirawatakoi prete`no se rezultat na otstapuvawa to se normalni kaj vakov
vid na ispituvawa.
Grafikon br.3 Pridobivkite od koristewe na marketingot preku
socijalni mediumi
Marketing preku socijalni mediumi - analiza na biznis - praktikite na kompaniite vo R. M.
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 480/603
480 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Na praaweto - koi merki za efektite od marketing preku
socijalni mediumi naj~esto gi koristite, odgovorite poka`uvaatzna~itelna arenolikost. Kako naj~esto koristena merka od strana
na kompaniite e soobraajot na internet - stranicata so 23%, potoa
brojot na fanovite, sleditelite i drugarite so 21%, svesnost za
reputacijata 18% i povtorno posetuvawe na internet - stranicata so
17 procenti. Objasnuvawe za primena na ovie merki davaat rezultatite
prezentirani na grafikon br2. Zoto? Imeno, primenata na oddelni
metriki sekoga mora da bide kompatibilna so platformata kojakompanijata ja koristi. Bideji golem broj od kompaniite imaat
profil na Facebook i se prisutni na Twitter , toga sosema e razbirlivo
zoto najgolem broj od niv ja koristat merkata broj na fanovi
ili slediteli. Na grafikonot br.4 prika`ani se rezultatite za
razli~nite vidovi na alatki koi kompaniite gi koristat za merewe
na efektite od marketingot preku socijalnite mediumi.
Asistent Nikola Levkov
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 481/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 481
Vrz osnova na rezultatite prezentirani na grafikonot br.4 mo`e
da se zaklu~i deka najgolem broj od kompaniite go koristat GoogleAnalytics kako alatka. Edna od glavnite pri~ini zoto Google Analytics
e naj~esto koristena alatka, e faktot to toj e besplaten. Primenata
na ostanatite alatki e tesno povrzana so strategijata za nastap, a
i platformite koi konkretnata kompanija gi koristi. Isto taka,
va`no e da se napomene deka golem procent - duri 26% od kompaniite
ne koristat nikakva alatka. Ova e ute eden dokaz deka golem broj od
kompaniite sî ute ne go koristat marketingot preku socijalnitemediumi na profesionalen na~in. Ova zna~i deka primenata na ovoj
vid marketing e sî ute vo fazata na rana prifatenost od strana na
kompaniite, gledano na krivata na prifaawe na tehnologiite. Ova ne
e za iznenaduvawe, dokolku imame predvid deka vo svetot prmenata na
ovoj vid marketing e sî ute vo zarodi, iako pozna~ajnite brendovi
maksimalno gi koristat pridobivkite na socijalnite mediumi.
Ograni~uvawa na istra`uvaweto
I pokraj toa to ova istra`uvawe dava zna~ajni sogleduvawa za
sostojbata na marketingot preku socijalni mediumi vo R.Makedonija,
sepak rezultatite treba da se interpretiraat i da se i koristat so doza
na pretpazlivost. Prvo, primerokot na kompanii koj bee vklu~en vo
ispituvaweto ne e reprezentativen i brojot na kompaniite vklu~eni
vo istra`uvaweto e relativno mal. Vtoro, podatocite bea sobrani
edinstveno vrz osnova na praalnik i internet - opservacija. Ne
bee sprovedeno intervju so cel podlaboko razjasnuvawe na nekoi od
praawata i sobirawe na podetalni informacii za sostojbite. Isto
taka, subjektivniot pristap vo interpretacija na rezultatite mo`e
da pretstavuva zna~ajno ograni~uvawe na trudot.
Marketing preku socijalni mediumi - analiza na biznis - praktikite na kompaniite vo R. M.
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 482/603
482 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Finalni zaklu~oci i preporaki
Celta na ova istra`uvawe bee da ja uvidi sostojbata so
primenata na marketingot preku socijalnite mediumi od strana
na kompaniite vo R.Makedonija. Vakvite soznanija mo`at da bidat
osobeno korisni, kako za akademskata zaednica, taka i za biznis -
praktikata. Vrz osnova na dobienite rezultati mo`e so jasnost da
se ka`e deka koristeweto na socijalnite mediumi za ostvaruvawe na
marketing - celite vo R.Makedonija sî ute e vo faza na zarodi.Za vakvata sostojba verojatno ima objektivni i subjektivni pri~ini.
Objektivnata e sigurno toa to stanuva zbor za primena na relativno
nova tehnologija i marketing - pristap. Subjektivnata e sigurno toa
to golem broj od kompaniite ne se zapoznaeni so mo`nostite koi
ovie mediumi gi nudat. Isto taka, golem broj od kompaniite ne se
zapoznaeni so metodologiite za sproveduvawe na efektivna strategija
za marketing preku socijalni mediumi. Najgolem broj od kompaniiteovie mediumi sî ute gi koristat na neprofesionalen na~in. Ovoj
trud dava edna dobra slika za sostojbite, a isto taka mo`e da pridonese
za zgolemuvawe na interesot vo koristewe na marketingot preku
socijalni mediumi od strana na makedonskite kompanii, sî so cel
unapreduvawe na nivnata konkurentnost na domaniot i globalniot
pazar.
Asistent Nikola Levkov
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 483/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 483
Bibliografija
1. Eley, B., & Tilley, S. (2009) Online Marketing Inside Out , Melbourne:
SitePoint
2. Jamie Turner and Reshma Shah, (2010) How to Make Money with
Social Media – A Insider ‘s guide on using new and emerging media to
grow your businesss”, Pearson Education, Inc. Publishing as FT Press
Upper Saddle River, New Jersey
3. Kaplan.M & Haenlein.M, (2009) Users of the world, unite! The
challenges and opportunities of Social Media”, Oford: Elsevier
4. Monique Reece , “ Real-Time Marketing for Business Growth” - How to
Use Social Media, Measure
5. Michael A. Stelzner, Social Media Marketing Industry Report”,
6. (2009) Social Media Capability - Can you replicate social media
success?,White paper , US Vignette Corporation, USA Publication Date: June
7. (2010)Marketing, and Create a Culture of Eecution, Pearson Education,
Inc. Publishing as FT Press, Upper Saddle River, New Jersey
8. http://www.SocialMediaEaminer.com Pristapeno na 12.06.2011
9. http://www.facebook.com/press/info.php?statistics, Пристапено на
15.07.2011 год.
10. http://en.wikipedia.org/wiki/Twitter , Пристапено на 15.07.2011 год
11. http://www.youtube.com/t/press_statistics, Пристапено на 15.07.2011 год12. http://www.freshnetworks.com/blog/2010/02/how-the-global-fortune-100-
are-using-social-media-some-statistics/ Пристапено на 15.07.2011 год
Marketing preku socijalni mediumi - analiza na biznis - praktikite na kompaniite vo R. M.
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 484/603
484 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
SOCIAL MEDIA MARKETING – ANALYSIS OF BUSINESS
PRACTICIES OF COMPANIES IN REPUBLIC OF MACEDONIA
Teaching Assistant Nikola Levkov
Summury
The purpose of this research was to analye and eplore the way how
companies are using social media marketing in R. of Macedonia. This article
should provide evidence for SMM in the business practice and serve as an
incentive for raising attention for this concept of marketing in the country. This
article provide substantial information which shows that most of the companies
still do not have sufcient nowledge and epertise to use SMM in a procient
way in order to support organizational competence and growth. The results from
this article can be used as a useful guideline for developing further strategies in
both areas academia and business practice in R. of Macedonia which will help
companies better to utilie benets from SMM.
Key words: Social media marketing, marketing campaign, web 2.0, Facebook,
Twitter, YouTube.
Asistent Nikola Levkov
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 485/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 485
DALI CELTA E OSTVARENA I SREDSTVATA SE
OPRAVDANI? - OCENUVAWE NA EFEKTITE ODPRIMENATA NA POLITIKATA ZA ZA[TITA NA
KONKURENCIJATA
asistent m-r Daniela Mamu~evska
Apstrakt
Politikata za zatita na konkurencijata ima za cel da go
spre~i sekoj oblik na nekonkurentsko odnesuvawe na firmite i da
gi zatiti blagosostojbata na potrouva~ite ( consumer welfare )
i ekonomskata blagosostojba ( social welfare ). Denes, i ekspertite i
teoreti~arite se obiduvaat da dadat odgovor na praaweto kolku
uspeno ovaa politika gi ispolnuva svoite celi. BogatotoiskustvoBogatoto iskustvo
od primenata na politikata za zatita na konkurencijata vo razvienite zapadni ekonomii ne mo`e da dade kone~na potvrda za
goleminata na nejzinite pozitivni efekti.
Vo ovoj trud e bidat razgledani nekolku pristapi i
modeli koi se koristat vo ocenkata na efektite od primenata na
politikata za zatita na konkurenicjata, kako i empiriskite
iskustva vo SAD, Holandija i Velika Britanija so cel da se obideme
da odgovorime na praaweto do koj stepen celta e ostvarena i
sredstavta se opravdani.
Klu~ni zborovi: Politika za zatita na konkurencijata,
blagosostajba na potrouva~i, ekonomska blagosostojba, efekti
od primena na politikata za zatita na konkurencijata
God. ekon. fak. t. 46 s. 485 - 502 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 486/603
486 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Voved
Po~nuvaji od 90-te godini na minatiot vek, vo razvienite
zapadni ekonomii kontinuirano raste interesot za merewe na
perofrmansite i efektite od primenata na makroekonomskite
politiki, kako i evaluacija na rabotata na dr`avnite institucii
i agencii zadol`eni za sproveduvawe na ovie politiki. Vo 1993
god. vladata na SAD go donese Zakonot za performansi i rezultati
na vladata (The Government and Performance and Results Act) ~ija cel epodobruvawe na performansite vo raboteweto na dr`avnite agencii.
So ovoj zakon, agenciite (instituciite) se obvrzani da razvivaat i
implementiraat godini planovi za realizacija na postavenite
programski celi vo soglasnost so raspolo`ivite resursi. Pokraj
toa, agenciite (instituciite) se obvrzuvaat da publikuvaat godini
izvetai za ostvarenite rezultati. Vo 1999 god. Ministerstvoto
za finansii na Anglija, kako proizvod od prethodno donesenitedokumenti (Detalen izvetaj za potrouva~kata na vladata)
(Comprehensive Spending Review) vo juli 1998 god. i Belata kniga
(White Paper ) dekemvri, 1998 god.) go objavi dokumentot za analiza i
merewe na autputot i performansite na vladata, („The Government’s
Measures of Success: Output and Performance Analyses) so koj se postavija
kriteriumite za merewe na uspenosta na vladata vo realizacijata
na zacrtanite celi i obezbeduvaweto na pokvalitetni javni uslugi.
Aktivnosti od ovoj vid bea prezemeni i vo drugi zemji (Kanada, zemjite
od Evropskata Unija, Avstralija i dr.).
Vo ramkite na ovie zakoni i dokumenti se opfateni iVo ramkite na ovie zakoni i dokumenti se opfateni i
instituciite zadole`eni za zatita na pazarnata konkurencija i
blagosostojbata na potrouva~ite. Konkretnoto merewe na nivnite
m-r Daniela Mamu~evska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 487/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 487
performansi i efektite od sproveduvaweto na politikata za zatita
na konkurencijata, vo nau~nite krugovi pottikna brojni diskusiiokolu metodologijata za merewe na nivnite rezultati i evaluacijata
na efektite, okolu definiraweto na celta na politikata za zatita
na konkurencijata i po drugi sli~ni praawa.
Zatoa, vo ovoj trud prvo e se osvrneme na celta na politikata
za zatita na konkurencijata (ponatamu vo tekstot PZK) i izbraniot
standard za zatita na blagosotojbata, metodologiite za procenka na
efektite od primenata na PZK i iskustvata na ova pole vo Holandija,Amerika i Velika Britanija.
Osnovna cel na politikata za zatita na konkurencijata
Funkcionalniot pazaren mehanizam (to podrazbira efikasna
i efektivna konkurencija me|u pazarnite u~esnici) pretstavuva
navja`niot uslov za ostvaruvawe na efikasna alokacija na resursite,za postignuvawe na odr`liv dolgoro~en ekonomski rast i razvoj i
za podobruvawe na optestvenata blagosostojba. Zatitata na
interesot na potrouva~ite i obezbeduvaweto na uslovi za slobodna
i fer pazarna konkurencija pome|u firmite, ~estopati se tretiraat
kako osnovni celi na politikata za zatita na konkurencijata
(PZK).
Hay (2000) i Jenkinson (2000) upatuvaat na zaklu~okot deka
konkurencijata sama za sebe ne treba da bide cel, dokolku edna od
celite na PZK e podobruvawe na ekonomskata efikasnost. Taka,
spored Teorijata za industriska organizacija, celta na PZK e da ja
pottiknuva „ekonomskata efikasnost”, odnosno da ja maksimizira
sumata na diskontiranata neto segana vrednost na potrouv~kiot i
proizvoditelskiot viok. Odnosno, dokolku dadena pazarna struktura
Dali celta e ostvarena i sredstvata se opravdani? - ocenuvawe na efektite od primenata na
politikata za zatita na konkurencijata
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 488/603
488 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
na kratok rok go namaluva potrouva~kiot viok, no na dolg rok
generira korist ~ija diskontirana neto segana vrednost e zna~ajnapozitivna vrednost, toga postoeweto na vakvata pazarna situacija
e opravdano. Empiriskata analiza poka`uva deka utvrduvaweto
na celite na PZK i definiraweto na zakonite za zatita na
konkurencijata ~estopati se pod vlijanie na dadenite socijalni i
istoriski okolnosti (uslovi), pa taka mo`e da im bidat dodeleni
i drugi celi, kako na primer, pottiknuvawe na vrabotenosta, na
regionalniot razvoj, na ekonomskata stabilnost i zatita na malitei sredni pretprijatija. Kako poseben primer treba da se istakne
PZK na EU, koja za edna od svoite glavni celi ja ima promocijata na
integracijata na evropskiot pazar.
Da zaklu~ime: [to vsunost pretstavuva PZK? Spored Motta
(2004), taa pretstavuva set od politiki i zakoni (i institucii,
zabeleka na avtorot) koi treba da obezbedat uslovi za pazarna
konkurencija, koja nema da bide ograni~ena na na~in so koj se namaluva
ekonomskata blagosostojba. Odnosno, pazarnite u~esnici so soveto
deluvawe mo`at da ja ograni~at pazarnata konkurencija, no na na~in
koj nema negativno da vlijae vrz ekonomskata blagosostojba. Celta
na PZK na EU e da se zatiti pazarnata konkurencija kako na~in za
zgolemuvawe na blagosotojbata na potrouva~ite i za obezbeduvawe
na efikasna alokacija na resursite. Vo antimonopolskotozakonodavstvo na SAD, glavnata cel e postavena na maksimizacija
na blagosotojbata na potrouva~ite i promocija na ekonomskata
efikasnost preku ostvaruvawe na optimalna alokacija na resursite
vo uslovi na konkurentni pazari.
PZK vo poveeto razvieni zemji se sostoi od tri glavni
elementi: (1) zabrana na dogovorite i praktikite so koi se
m-r Daniela Mamu~evska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 489/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 489
ograni~uva slobodnata trgovija i konkurencijata, (2) zabrana na
antikonkurentskite praktiki i zloupotreba na pazarnata pozicija odstrana na dominantnata firma, (3) sledewe na spojuvawata i fuziite
me|u firmite.
Izbor na standard na blagosostojba kako kriterium za evaluacija
Sledno praawe na koe treba da se odgovori e koj standard na
blagosotojbata treba da se koristi kako kriterium za evaluacija naefektite od primenata na PZK? Odnosno, dali pri definiraweto
na PZK i pri nejzinata implementacija da se vodi smetka samo za
blagosostojbata na ptrouva~ite (consumer welfare) ili za ekonomskata
blagosostojba (social welfare).
Naj~est koncept koj se primenuva za sledewe na funkcioniraweto
na ekonomijata e konceptot na ekonomskata blagosostojba (social
welfare). Toj pretstavuva zbir od blagosostojbata na potrouv~ite(consumer welfare) i blagosotojbata na proizvoditelite ( producer
welfare). Blagosostojbata na potrouva~ite se definira kako
zbir od ostvarenite individualni potrouva~ki vioci1 na site
potrouva~i. Dodeka pak, blagosostojbata na proizvoditelite
pretstavuva zbir od proizvoditelskite vioci (t.e. profitite)2 na
poedine~nite firmi. Pri ceteris paribus, zgolemuvaweto na cenata po
koja dobrata se prodavaat go namaluva viokot na potrouva~ite, a
go zgolemuva viokot na proizvoditelite. Ekonosmakta blagosotojba1 Potrouva~kiot viok pretstavuva razlika pome|u fakti~kata cena koja ja plaa potrouva~ot i cenata koja e spremen da ja plati za konkretnoto dobro.Potrouva~kiot viok e najmal vo uslovi na monopol, a najgolem vo uslovi na po-topolna konkurencija.2 Proizvoditelskiot viok pretstavuva razlika pome|u pazarnata cena icenata na ~inewe na konkretnoto dobro. Vo uslovi na monopol, proizvoditelskiot
viok e najgolem, a najmal vo uslovi na potpolna konkurencija.
Dali celta e ostvarena i sredstvata se opravdani? - ocenuvawe na efektite od primenata na
politikata za zatita na konkurencijata
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 490/603
490 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
e najmala vo uslovi na monopol, koga pazarnata cena se izedna~uva
so monopolskata cena, a taa e najgolema vo uslovi na potpolnakonkurencija, t.e. koga pazarnata cena e se izedna~i so marginalnite
trooci na proizvodstvo na dobrata. Spored toa, efikasnata pazarna
konkurencija treba da obezbedi takva alokacija na raspolo`ivite
resursi so koja e se maksimizira ekonomskata blagosostojba.
Izborot na standardot na blagosostojba vo golema mera
vlijae vrz procesot na ocenka i odlu~uvawe na instituciite za
zatita na konkurencijata (IZK). Ova osobeno dobiva na zna~ewevo slu~aite na evaluacija na predlozite za fuzionirawe me|u
firmite. Na primer, implementacijata na PZK koja ima za cel da
se maksimizira blagosotojbata na potrouva~ite, se razlikuva od
implementacijata na PZK koja ima za cel da ja zgolemi ekonomskata
blagosostojba. Taka, implementacijata na prvata pri donesuvaweto
na svoite odluki za konkretnite slu~ai, nema da gi zeme predvid
pozitivnite efekti vrz blagosostojbata na proizvoditelite, dodeka
pri implementacijata na vtorata PZK, nema da se dade golema
specifi~na te`ina na redistributivnite efekti me|u subjektite
vo analizata i odlu~uvaweto pri konkretnite slu~ai. So primena
na blagosostojbata na potoruva~ite kako standard, predlogot za
spojuvawe na dadeni firmi e bide odobren, samo dokolku zgolemenata
efikasnost vo raboteweto na spoenite firimi e rezultira vonamaluvawe na pazarnite ceni na nivnite proizvodi. Dokolku se
primenuva ekonomskata blagosostojba kako standard za odlu~uvawe,
toga predlogot za spojuvawe na dadeni firmi e bide odobren
samo ako nivnoto spojuvawe vodi do zgolemuvawe na ekonomskata
blagosostojba.
Vo poveeto zemji (SAD, EU, Velika Britanija, Holandija i
m-r Daniela Mamu~evska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 491/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 491
dr.) vo nivnite regulativi za zatita na konkurencijata, akcentot
voglavno e staven vrz zatita na blagosostojbata na potrouva~ite.Ova e posbeno evidentno vo regulativite koi se odnesuvaat na sledewe
i kontrola na spojuvawata pome|u firmite. Na primer vo SAD,
spojuvaweto me|u firmite koi vodat do zgolemuvawe na pazarnata
koncentracija, mo`e da bide zabraneto dokolku spojuvaweto ne
rezultira vo zgolemuvawe na koristite za potrouva~ite vo forma na
namaleni pazarni ceni i podobren kvalitet na proizvodite (Vodi~ za
horizontalni spojuvawa vo SAD3). Vo ista nasoka e i regulativata naEU za kontrola na spojuvawata4, vo koja predlogot za spojuvawe me|u
dadeni firmi mo`e da bide odbien, dokolku spojuvaweto zna~itelno
ja popre~uva efektivnata konkurencija, odnosno negativno vliaje vrz
interesite na potoruva~ite.
Pobornicite za primena na blagosostojbata na potrouva~ite
kako standard za odlu~uvawe (eg. Buccirrossi et al.,2006)., Hay (2000)
and Chone and Linnemer (2008)), naveduvaat deka ~estopati firmite
koi se predmet na analiza i istraga poseduvaat povee informacii
od IZK, kako i toa deka ovie IZK ~esto pati vo svojata rabota i
vo procesot na odlu~uvawe se nao|aat pod pritisok na razni lobi
grupi na zaintrigiranite firmi. Zatoa primenata na ovoj standard
e opravdana bideji so zatitata na interesot na potrouva~ite i
spre~uvaweto na zgolemuvaweto na cenite gi kompenzira problemotna asimetri~nost na informaciite vo procesot na odlu~uvawe kako
i negativnite efekti od lobiraweto na firmite. Isto taka, tie
naveduvaat deka primenata na ovoj standard gi olesnuva analizata
i procesot na odlu~uvawe, bideji krajniot fokus e postaven vrz
3 www.usdo.gov/atr/public/uidlines. (pristapeno 15.07.2011)4 Regulation No.139/04, www.ec.europa.eu/comm./competition/mergers/legislation
(pristapeno 25.02.2011)
Dali celta e ostvarena i sredstvata se opravdani? - ocenuvawe na efektite od primenata na
politikata za zatita na konkurencijata
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 492/603
492 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
analizata na pazarnite efekti vrz cenite. Ova posebno va`i vo
postapkite vo koi se odlu~uva po podnesenite predlozi za spojuvawe nakonkretni firmi, vo koi firmite e bidat motivirani da predlagaat
spojuvawa koi vodat do zna~itelno podobruvawe na efikasnosta vo
raboteweto, so kraen pozitiven efekt preto~en vo namaleni pazarni
ceni.
Neven and Röller (2005) uka`uvaat na faktot deka
institucionalnite uslovi5 vo koi deluvaat IZK, igraat bitna uloga
vo izborot na standardot na blagosostojbata. Vo svoeto istra`uvawetie uka`uvaat deka vo uslovi na pogolema transparentnost i
odgovornost pri raboteweto na IZK, lobi-aktivnostite se pomalku
efikasni i ~estopati se realiziraat po indirektni kanali.
Sepak, teoreti~arite poka`aa deka stavaweto na glavniot
akcent vrz zatitata na blagosostojbata na potrouva~ite, mo`e
na dolg rok da ima negativni efekti vrz ekonomijata, bideji
zanemaruvaweto na proizvoditelskiot viok na dolg rok mo`e da
ima potencijalni negativni efekti vrz efikasnosta na firmite i
vrz nivnata blagosostojba. Ova e osobeno va`no za industriite vo
koi komponentata za istra`uvawe i razvoj e od sutinsko zna~ewe
za nivniot razvoj. Strogata implementacija na PZK so glavna cel
zatita samo na interesot na potrouva~ite, mo`e negativno da se
odrazi vrz dolgoro~niot razvoj na ovie industrii. Zatoa, sè poveeraste konsenzusot pome|u ekonomistite (Motta, 2004, Williamson,1968,
Kovacic 2009) deka glavniot fokus vo implementacijata na PZK treba
da bide maksimizacijata na ekonomskata blagosotojba.
5 kako to se transparentnosta vo raboteweto, lobirawata i odgovornosta
na instituciite kon za~uvuvaweto na javniot interes
m-r Daniela Mamu~evska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 493/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 493
Metodogolgii za evaluacija na efektite od primenata na
politikata za zatita na konkurencijata
Pred da se pristapi kon elaboracija na del od metodite koi se
primenuvaat pri evaluacija na efektite od primenata na PZK, nakuso
e gi objasnime fazite na metodologijata za evaluacija na efektite
od primenata na ovaa politika. Prv ~ekor pretstavuva definirawe
na predmetot na evaluacija (dali e se evaluira samo eden slu~aj
ili e se evaluiraat ista grupa na slu~ai ili pak, e se napraviseopfatna evaluacija na primenata na regulativata za zatita na
konkurencijata i na instituciite koi se zadol`eni za primena na
ovaa politika). Vo ovaa faza se definiraat i celite, sodr`inataVo ovaa faza se definiraat i celite, sodr`inata
i vremenskata ramka na evaluacioniot proces. Slednata faza
pretstavuva fazata na evaluacija, vo koja se utvrduvaat kriteriumite,
indikatorite i metodite za evaluacija i se definiraat modelite koi
e slu`at kako sporedbena osnova so fakti~kata pazarna sostojba poprezemenata aktivnost na IZK. Tretata faza e fazata na podgotovkaTretata faza e fazata na podgotovka
na izvetaite i izvestuvawe za dobienite rezultati. Vo ovaa faza
e procesot za izvlekuvawe na zaklu~ocite od analizata, testirawe
na relevantnosta na dobienite rezultati, izveduvawe na zaklu~oci i
preporaki i nivno prezentirawe pred zainteresiranite strani6.
Naj~esto priemnuvan princip za ocenka na sevkupniot neto
efekt od primenata na PZK, pretstavuva prvo - evaluacija na sitetrooci povrzani so primenata na PZK (direktnite buxetski
trooci za finansirawe na rabotata na IZK, diretkni trooci
koi gi imaat firmite, a koi proizleguvaat od primenata na
regulativata za zatita na konkurencijata, troocite koi
proizleguvaat od alokativnata i proizvodstvenata neefikasnost
6 Za ova vidi povee kaj Kai Hüschelrath and Nina Leheyda (2010): A Methodology
for the Evaluation of Competition Policy, Discussion Paper No.10-081, ZEW
Dali celta e ostvarena i sredstvata se opravdani? - ocenuvawe na efektite od primenata na
politikata za zatita na konkurencijata
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 494/603
494 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
na soodvetnite pazari, troocite povrzani so lobirawe kaj
regulatornite institucii i socijalnite trooci povrazniso redistribucijata na dohodot, i negativnite eksternalii)
i vtoro - evaluacija na korista od primenata na ovaa politika
(ekonomskata korist na soodvetnite pazari koi proizleguvaat od
zgolemenata alokativna i proizvodstvena efikasnost (prvenstveno
efektuirani preku namalenite pazarni ceni i podobreniot
kvalitet na postojnite i ponuda na novi proizvodi, zajaknuvawe
na efektot od odvraawe od nedozvoleno pazarno odnesuvawe nafirmite, podobruvawe na distribucijata na dohodot i sl.). Potoa,Potoa,
so sumirawe na site evaluirani trooci i koristi se dobiva neto
efektot od primenata na PZK7.
Delot za evaluacija na troocite mo`ebi e za nijansa polesenDelot za evaluacija na troocite mo`ebi e za nijansa polesen
otkolku delot od analizata, koj se odnesuva na ocenka na korista
od primenata na ovaa politika. Vo nau~nite krugovi dosega se
primenuvani slednive metodi za analiza na koristita: merewe napromenite vo ekonomskata blagosostojba, merewe na promenite vo
blagosostojbata na potrouva~ite i merewe na promenite vo nivoto
na cenite. Nakuso e bde prika`ana sutinata na ovie metodi.
1. Merewe na promeni vo ekonomskata blagosostojba
Ova pretstavuva edna od najsofisticiranite metodi za merewe
na efektite vrz ekonomskata blagosostojba. Taka, promenite koi
nastanuvaat kako rezultat na odlukite od prezementie aktivnosti odIZK, se prika`uvaat kako:
p∆∆∆ +=mmm CS W (1)
kade ΔWm e promenata vo ekonomskata blagosostojba po
realizacija na odredena odluka na IZK, ΔCSm e promena na
7 Ovoj metod go primenija Postema B. et al. 2006, vo obidot da gi evaluiraatefektite od primenata na regulativata za sledewe na fuziite me|u firmite vo
Holandija od strana na holandskata agencija za zatita n a konkurencijata ( NMA)
m-r Daniela Mamu~evska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 495/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 495
potrouva~kiot viok po realizacija na odredena odluka na
IZK i Δπm promena vo profitot, t.e. proizvoditelskiot viokpo realizacija na odredena odluka na IZK. Promenata vo
portouva~kiot viok se presmetuva spored slednava formula:
( ) ])(2/1([(*)*( ))())21()*(2
22 e P P P P Q P Q P Q P CS mmmm ∆∆∆∆+∆∆ +== (2)
kadeε ja pretstavuva cenovnata elasti~nost na pobaruva~kata izrazena
kako negativen broj, Q koli~ina i P e pazarnata cena. IzrazotIzrazot (ΔP/P)ΔP/P)P/P)m
ja pretstavuva procentualnata razlika pome|u cenata po prezemenata
odluka i nivoto na cenata pred prezemenata odluka, i istiot sepresmetuva kako:
P P P P P m 112 /)(( ) −=∆ (2.a)
kade indeksite 1 i 2 gi se odnesuvaat na periodite pred i po odredena
aktivnost t.e. donesena odluka na IZK.
Potrouva~kiot viok e daden kako
Q P KI r PCM **)*( −=p (3)
kade PCM ja pretstavuva marginata cena-trooci ( price-cost margin),r e nominalna stapka na povrat i KI e koeficientot na obemot na
kapitalot vo odnos na proda`bata vo industrijata. Taka, promenataTaka, promenata
vo proizvoditelskiot viok e dadena kako:
ppp 12 −=∆ m (4)
Znaji deka )1( )(21 P P P P m∆+= i )1( )(
12 P P QQ
m∆+= e promenata
vo proizvoditelskiot viok mo`e da se prika`e kako:
[ ])( 222 rKI PCM PCM PCM Q P mmm +Ω−Ω+= ∆∆∆p (5)kade e zadadena kako: )) (1( P P P P
mm ∆∆ ++=Ω ee .
Izrazot ΔPCMm ja prika`uva razlikata pome|u vrednosta na marginata
cena-trooci pred i po prezemenite merki na IZK, soglasno so
nivnite prezemeni aktivnosti i se presmetuva kako:
PCM PCM PCM m 12 −=∆ (5.a)
Premsetkata na efektite vrz ekonomskata blagosostojba se
Dali celta e ostvarena i sredstvata se opravdani? - ocenuvawe na efektite od primenata na
politikata za zatita na konkurencijata
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 496/603
496 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
dobiva so presmetka na ravenkite (2) i (5). Ovaa merka e mnogu korisna,
dokolku ekonomskata blagosostojba se zema kako cel i kriteriumza evaluacija. Za da se koristi ovoj metod, potrebno e da se napravi
ocenka na vlijanieto na merkite vrz cenite i vrz marginite ceni-
trooci, kako i procenka na cenovnata elasti~nost na pazarnata
pobaruva~ka i normalnata stapka na povrat na kapitalot.
2. Merewe na promenite vo blagosostojbata na
potrouva~ot
Merewe na promenite vo blagosostojbata na potrouva~ot pretstavuvapoednostaven metod za sledewe na efektite od aktivnostite na
IZK. Negovata primena pretpostavuva pribirawe na pomal obem
na podatoci. Pri mereweto na promenite treba da se zemat predvid
slednive faktori:
- obemot na prometot na relevantniot pazar;
- procentualnoto zgolemuvawe na cenata koe bi nastanalo dokolku
IZK ne bi prezele odredeni merki za sankcionirawe na monopolskotoodnesuvawe na firmite ili pak, ne bi prezele merka za sledewe i
analiza na odredeno fuzionirawe me|u firmite;
- potencijalnoto vremetraewe na zgolemenite ceni, kako rezultat na
monopolskoto odnesuvawe na pazarot.
Postojat dva na~ina za ocenka na promenite vo blagosostojbata na
potrouva~ite. Edniot e procenka na promenite vo potrouva~kiot
viok8, a drugiot e presmetka na t.n. zateda na potrouva~ite. Spored definicijata za potrouva~ki viok (vidi fusnota
1), procenkata na promenite se vri spored formulata:
)(*)(5.0(1221122
) p pqq p pqCS −−+−=∆ (6)
kade p i q se vektori na individualnite ceni i individualnite
koli~ini, a indeksite 1 i 2 uka`uvaat na nivoto na cenite pred i8 Za primenata na ovoj model vidi povee kaj Stephen Davies and Adrian Ma-
umdar (2002).
m-r Daniela Mamu~evska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 497/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 497
po intervencijata na IZK na dadeniot pazar. Bideji promeniteBideji promenite
vo q se negativno korelirani so promenite vo p, potrouva~kiotviok sekoga e bide pomal vo uslovi na zgolemuvawe na cenite. So
drugi zborovi, sekoja aktivnost so koja se spre~uva zgolemuvawe na
pazarnite ceni ili pak, so sekoja donesena odluka za sankcionirawe na
zloupotrebata na dominantnata pozicija na pazarot (ili spre~uvawe
na neefiksanite fuzii me|u firmite) so koja se namaluvaat pazarnite
ceni, vlijae pozitivno vrz zgolemuvaweto na potrouva~kiot
viok.Na~inot na presmetka na zatedata na potrouva~ite e mnogu
sli~en na posledniot prika`an na~in. Zatedata na potrouva~ite
se definira kako suma na pari koja potrouva~ite ja zateduvaat
kako rezultat na spre~uvawe na porast na cenite vo tekot na odreden
vremenski period so prezemawe na konkretni merki za sankcionirawe
na monopolskoto odnesuvawe na pazarot. Zatedata se presmetuva
kako proizvod od procenetoto spre~eno potencijalno zgolemuvawena cenata i godiniot obrt na relevantniot pazar.
Na primer, ako se o~ekuva da se spre~i 10% porast na cenata naNa primer, ako se o~ekuva da se spre~i 10% porast na cenata na
relevantniot pazar so godien promet od 1 milijarda denari, toga
zatedata na potrouva~ite se procenuva na 100 milioni denari
godino. Upotrebata na ovoj metod pretpostavuva procenka na
godiniot obrt na relevantniot pazar, kako i procenka na o~ekuvanoto
zgolemuvawe na pazarnata cena vo otsustvo na intervencija od stranana IZK. Od prilo`enoto se gleda deka ovoj na~in e mnogu ednostaven
za primena. No, negova glavna slabost pretstavuva toa to ne gi
zema predvid odnesuvawata na potrouva~ite, odnosno promenite vo
pobaruvanata koli~ina koi nastanuvaat kako rezultat na promenite
vo pazarnite ceni. Kako rezultat na ova, dobienata vrednost za
zateda na potrouva~ite mo`e da bide preceneta ili potceneta, vo
Dali celta e ostvarena i sredstvata se opravdani? - ocenuvawe na efektite od primenata na
politikata za zatita na konkurencijata
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 498/603
498 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
zavisnost od uslovite i promenite koi nastanuvaat na relevantniot
pazar. 3. Merewe na promenite vo nivoto na cenite
Vo otsustvo na posofisticirani podatoci za pazarnite ceni, obemot
na trgovijata, elasti~nosta na pobaruva~kata, se koristi metodot na
merewe na promenite vo nivoto na cenite (Davis and Maumdar, 2002).
Ovoj metod sî ute nema dobieno svoja cvrsta empiriska potvrda i
~estopati se koristi kako gruba ocenka za merewe na efektite od
prezemenite merki na IZK. Logikata na primena na ovoj metod sebara vo primenata na SSNIP testot spored koj, ako monopolistot
mo`e profitabilno da gi zgolemi pazarnite ceni za 5%, toga firma
koja ima monopolska mo na pazarot mo`e da napravi profitabilno
zgolemuvawe na cenite od minimum 1%. Pa taka, sekoe sankcionirawePa taka, sekoe sankcionirawe
na antikonkurentno odnesuvawe na pazarot, pridonesuva da se spre~i
porastot na cenite za minimum 1%.
Efektite od primenata na politikata za zatita na konkurencijata
Zemji koi posvetile najgolemo vnimanie na evaluacijata na
efektite od primenata na PZK se SAD, Velika Britanija i Holandija.
Koristeji nekoi od pogoreobjasnetite metodologii za ocenka na
efektite od primenata na PZK, rezultatite po zemji se slednive:
Vo svojata analiza Kai Hüschelrath (2008) za slu~ajot na SADpresmetal deka za 2004 godina vrednosta na procenetite pozitivni
efekti ja marginaliziraat vrednosta na vkupnite trooci
napraveni pri primenata na PZK. Odnosno, vkupnite trooci
(direktnite trooci na instituciite zadol`eni za sproveduvawe na
antimonopolskoto zakonodavstvo i politika, kako i indirektnite
trooci na kompaniite koi proizleguvaat od primenata na
m-r Daniela Mamu~evska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 499/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 499
ovaa politika) iznesuvaat okolu 2.126 milioni dolari, dodeka
potencijalnite efekti od ovaa politika se proceneti na okolu 272,4milijardi dolari.
Koristeji ja metodologijata za merewe na zatedata na
potrouva~ite, Postema Bas et al. (2006) za periodot 1998-2002 godina
vkupnite efekti vrz blagosotojbata na potoruva~ite vo Holandija
iznesuvaat 770 milioni evra. Prose~niot godien trook za
sproveduvawe na ovaa politika vo istiot period iznesuval 120 milioni
evra, taka to neto efektite vrz blagosostojbata na potrouva~itegodino vo prosek iznesuvaat okolu 72 milioni evra. Vo izvetajot
na NMA za 2009 i 2010 godina neto efektite se zgolemile na 258
milioni evra, odnosno 289 milioni evra respektivno za 2009 i 2010
godina. Krjniot efekt po domainstvo iznesuva 36 evra za 2009 god.,
odnosno 40 evra za 2010 godina.
Vo godiniot izvetaj na OFT za 2010-2011 godina, so primena
na metodot za presmetka na zatedata na potrouva~ite, za periodot2008-2011 godina, vkupniot benefit za potrouva~ite vo Velika
Britanija od primenata na PZK godino vo prosek iznesuva 326
milioni funti, dodeka za istiot period vkupnite trooci godino
vo prosek iznesuvaat okolu 48 milioni funti. Karakteristi~no za
ovaa zemja e deka procenkite se zasnovani na podatoci dobieni od ex-
ante procenki za slu~ite, koi se, t.e. bile predmet na analiza na OFT.
Za site tri zemji karakteristi~no e toa to ne gi zemaatpredvid indirektnite pozitivni efekti od primenata na PZK, kako
to se efektite od odvraawe od antikonkurentskoto odnesuvawe i
zloupotrebata na pazarnata mo, efektite od podobrenata ponuda na
kvalitetni proizvodi, dinami~kite efekti prika`ani preku namalenata
alokativna i proizvodna neefikasnost i sl. Pri~inata za ova e nivnataPri~inata za ova e nivnata
nemo`nost za precizno kvantificirawe. Dokolku se napravi obid za
Dali celta e ostvarena i sredstvata se opravdani? - ocenuvawe na efektite od primenata na
politikata za zatita na konkurencijata
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 500/603
500 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
nivno kvantificirawe i vklu~uvawe vo presmetkata na vkupnata korist,
toga pozitivnite efekti poveekratno e gi nadminuvaat vkupnite(direktni i indirektni) trooci od primenata na PZK.
Zaklu~ok
Odgovorot na praaweto: Dali celta gi opravduva sredstvata?
- e potvrden. Od prika`anite rezultati se gleda deka vo navedenite
zemji primenata na PZK nosi golema neto pozitivna korist za nivnite
ekonomii. Zaradi problemot so dostapnost do konkretni podatociZaradi problemot so dostapnost do konkretni podatoci
za troocite i korista od oddelnite akcii na IZK, dobienite
vrednosti se samo gruba procenka za realnite efekti. Me|utoa,
soznanijata sekako imaat svoja vrednost. Taka, analizata na efektite
od primenata na PZK postavuva brojni praawa kako zaklu~oci.
Imeno, od dobienite rezultati se ocenuva efikasnosta na postojnata
regulativa za zatita na konkurencijata, a so toa i na efikasnostaod primenata na politikata za zatita na konkurencijata, odnosno se
ocenuva i efikasnosta na instituciite za zatita na konkurencijata
koi se direktni nositeli i sproveduva~i na PZK. Za rezultatite
od analizata da bidat pokredibilni i so pogolema primenliva
vrednost, prepora~uvame analizite za efikasnosta na primenata na
PZK i raboteweto na IZK da se sledat po grupa na slu~ai i za srodni
pazari i da se reevaluiraat donesenite odluki za zabrana/odobruvawena dadeni fuzii me|u firmite. Na ovoj na~in dobivkata e dvojna:
porealna ocenka za troocite i koristie od primenata na PZK,
detekcija i ostranuvawe na nesoodvetnite delovi vo regulativata za
zatita na konkurencijata i sogleduvawe na slabostite vo procesot
na selekcija i donesuvawe odluki vo IZK, kako i sogleduvawe na
na~inite za nivno nadminuvawe.
m-r Daniela Mamu~evska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 501/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 501
Bibliografija:
• OECD (2005): Evaluation of the Actions and Resources of the Competition
Authorities;• Kai Hüschelrath and Nina Leheyda (2010): A Methodology for the
Evaluation of Competition Policy, Discussion Paper No.10-081, ZEW;• Stephen Davies and Adrian Maumdar (2002): The Development of
targets for consumer savings arising from competition policy, Economic
Discussion Paper 4, June, OFT;• Kai Hüschelrath (2008): Is it worth all the Trouble? The Costs and Benets
of Antitrust Enforcement?, Discussion Paper No.08-107, ZEW;• Postema Bas, Goppelsroeder M. and Peter van Bergeik (2006): "Cost and
benets of merger control" , Kyklos Vol.59, No. 1, 85-98;• Buccirossi P. Lorenzo C. Duso T., Fridolfsson S.O., Spagnolo G. and
Vitale C. (2006): "E-post review of merger control decisions. A studyfor the European Commission prepared by Lear-Laboratorio di economia,antitrust, regolamentazione;
• Massimo Motta (2004): Competition policy- Theory and Practice,
Cambridge University Press;• Neven Damien J., Röller(2005): "Consumer surplus vs.welfare standardin a political economy model of merger control", International Journal ofIndustrial Organization 23, pp.829-848;
• Tim Jenkinson (2000): Readings in Microeconomics, Oford UniversityPress;
• NMA Outcome van NMA –opterden, resultaten voor 2009 en 2010, NMA2011;
• Ofce of Fair Trading, Annual Report and Accounts 2010-11, OFT, London2011.
Dali celta e ostvarena i sredstvata se opravdani? - ocenuvawe na efektite od primenata na
politikata za zatita na konkurencijata
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 502/603
502 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
HAS THE MISSION IS COMPLETED AND RESOURCES ARE
JUSTIFIED? – EVALUATION OF COMPETITION POLICY ENFORCEMENT
assistant Daniela Mamucevska, M.Sc.
Summary
Competition policy is designed to deter and prevent anticompetitive
conduct of business practices and to protect consumers’ welfare and social
welfare. To which etent the enforcement of competition law accomplishes
the objectives of competition policy and what its effects in the economy are is
a very difcult question to answer. The vast eperiences of competition policy
enforcement cannot unambiguously prove its positive effects.
This paper discusses several models for assessing the effects of
implementation and reviews some empirical evidence regarding competition
policy and the assessment of competition policy enforcement in the USA, UK and
the Netherlands.
Key word: Competition policy, competition authorities, consumer welfare, social
welfare, effects from competition policy enforcement.
m-r Daniela Mamu~evska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 503/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 503
KVANTIFIKACIJA NA RIZIKOT NA ZEMJA
VO REPUBLIKA MAKEDONIJA
M – r Aleksandar Naumoski, asistent
Apstrakt
Utvrduvaweto na trookot na kapitalot e teko vo
razvienite pazari, a ute poproblemati~no e negovoto utvrduvawena pazarite vo podem. Investiraweto vo zemjite vo podem e
porizi~no, no nosi i pogolem prinos. Klu~no praawe e dali prinosot
od investiraweto na multinacionalnite korporacii vo zemjite
vo podem treba da bide nagraden so dopolnitelna kompenzacija za
ekvivalentna investicija vo razviena zemja. Literaturata nudi
razli~ni alternativi za presmetka na trookot na kapitalot za
investiraweto vo zemjite vo podem. Mo`e da se zaklu~i deka opto-
prifateno e deka rizikot na zemja e relevanten za investirawe
vo zemjite vo podem i e klu~na komponenta vo procenata na
trookot na kapitalot kaj ovie investicii. Rizikot na zemja e
nediverzificirliv, to e se obideme da doka`eme i vo ovoj trud, a
potoa i da ponudime alternativni pristapi za toa kako rizikot
na zemja da se konvertira vo premija za rizik na zemja, koja ponatakae bide sostavna komponenta vo modelite za utvrduvawe na cenata
na kapitalot.
Klu~ni zborovi: multinacionalni kompanii, rizik na zemja, premija
za rizik, zemji vo podem, kreditna margina, krediten rejting
God. ekon. fak. t. 46 s. 503 - 518 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 504/603
504 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Voved
Opto e prifateno deka rizikot e relevanten vo investiraweto
i deka porizi~nite investicii treba da mu donesat pogolem prinos
na investitorot vo sporedba so pomalku rizi~nite, za da se smetaat za
dobri investicii. O~ekuvaniot prinos kaj investicijata ednostavno
e zbir na bezrizi~nata stapka i premijata za rizik, koja e nagrada
za prezemeniot rizik. Kolku e porizi~na investicijata, tolku treba
da bide pogolema i nagradata za investitorot. Centralnata debatakoja se vodi vo teorijata i praktikata na sovremenite korporativni
finansii e kako da se izmeri rizikot i kako da se konvertira taa
merka vo o~ekuvan prinos koj treba da izvri kompenzacija za
prezemeniot rizik. Vo modelite na rizik i prinos vo vrednuvawe i
korporativnite finansii, centralno mesto zazema utvrduvaweto na
premijata za prose~nata premija za rizik, koja se narekuva pazarna
premija za rizik. Toa se potvrduva vo najprimenuvaniot CAPM - model
vo teorijata i praktikata denes.
Od druga strana, investiraweto vo zemjite vo podem, kako to
se zemjite od Latinska Amerika, Jugoisto~na Evropa i Azija se smeta
za porizi~no, otkolku investiraweto vo golemite i razvienite
zemji, kako to se SAD, Japonija i zapadnoevropskite zemji. Sekako
deka i prinosite koi se ostvaruvaat vo zemjite vo podem se pogolemi.Utvrduvaweto na baranata stapka na prinos vo slu~ajot na razvienite
zemji naj~esto se pravi so primena na CAPM - modelot. No, i pokraj
negovata teoretska izdr`anost, toj poka`uva golemi slabosti vo
praktikata. Baranata stapka na prinos e ute poteko da se utvrdi
za investiraweto na kapital vo zemjite vo podem. Najgolemiot broj
avtori se soglasuvaat deka investiciite vo zemjite vo podem treba
M – r Aleksandar Naumoski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 505/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 505
da dobijat dopolnitelna kompenzacija za dopolnitelniot rizik koj
proizleguva od investiraweto vo tie zemji. Odnosno, deka vo baranatastapka na prinos, rizikot na zemja treba da bide nagraden so premija
za rizik na zemja, za ekvivalentna investicija vo razvienite zemji.
Celta na ovoj trud e da doka`e deka rizikot na zemja e relevanten
i deka treba da se nagradi so dopolnitelna premija za rizik. Zatoa,
e doka`eme deka rizikot na zemja ne mo`e da se diverzificira, i
kako takov toj ima pazarna komponenta koja treba da se nagradi so
premija za rizik. Sleduva istra`uvaweto na na~inite za merewe narizikot na zemja i kako da se konvertira rizikot na zemja vo premija
za rizik na zemja, aplicirano vo slu~ajot na Republika Makedonija.
Diverzificirlivosta na rizikot na zemja
Investiraweto vo zemjite vo podem, kako to se zemjite od
Latinska Amerika, Azija i Jugoisto~na Evropa, e sekako porizi~no,
otkolku investiraweto vo SAD, zapadnoevropskite zemji, Japonija
ili drugi razvieni zemji. No, dali treba da postoi dopolnitelna
premija za rizik na zemja za investiraweto vo zemjite vo podem?
Spored CAPM, edinstveniot rizik koj e relevanten e pazarniot
(nediverzificirliviot) rizik. Taka, dokolku rizikot na zemja mo`e
da se diverzificira, toga nema potreba od dopolnitelna premija
za rizik i obratno. Za da se diverzificira rizikot na zemja, kakoto naveduva Damodaran (2003), najprvo e potrebno marginalniot
investitor da bide globalno diverzificiran.
Sepak, globalnata diverzifikacija ne e dovolna za da, globalnata diverzifikacija ne e dovolna za da
se postigne diverzifikacija na rizikot na zemja. Pokaj ova,
kako to naveduva Damodaran (2003), potrebno e da postoi niska
korelacija pome|u prinosite na razli~nite pazari za da mo`e da
Kvantifikacija na rizikot na zemja vo Republika Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 506/603
506 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
se diverzificira rizikot na zemja. Studiite od pred tri – ~etiri
decenii, kako onaa na Levy i Sarnat (1970), utvrduvaat deka vo tojperiod postoela niska korelacija pome|u pazarite. No, studiite od
poslednite godini go poka`uvaat obratnoto. Yang, Tapon i Sun (2006)
utvrdile deka korelacijata pome|u pazarite se zgolemila zaradi
globalizacijata na investitorite i firmite. Taka, tie ja ispituvale
korelacijata pome|u osumte najrazvieni pazari za periodot od 1988
do 2002 godina. Utvrdile deka korelacijata vo periodot od 1998 do
2002 god. bila pogolema, otkolku vo periodot od 1988 do 1992 god. kajgod. bila pogolema, otkolku vo periodot od 1988 do 1992 god. kajsite ispituvani pazari. Taka na primer, korelacijata pome|u Hong
Kong i SAD se zgolemila od 0,48 na 0,65, a pome|u Velika Britanija
i SAD od 0,63 na 0,82. O~igledno e deka stanuva zbor za visoki
korelacii. Ponataka, Ball i Torous (2000) utvrdile deka korelaciite
se zgolemuvaat zna~itelno vo periodi na zna~ajni krizi i ekonomski
potresi. Taka, Damodaran (2011) poka`uva deka pome|u 12 septemvri
i 16 oktomvri 2008 god., godinata na golemata svetska bankarska i
finansiska kriza, indeksite na site berzi vo svetot se dvi`at nagore
i nadolu vo ista mera, pri to pazarite vo podem poka`uvaat neto
pogolema volatilnost. Sli~no, Longin i Solnik (2001god.) utvrdile
deka korelaciite pome|u pazarite se pogolemi pri me~kin pazar,
otkolku na bikov pazar. Site ovie istra`uvawa poka`uvaat deka
korelacijata pome|u pazarite vo posledno vreme e navistina golemai so toa rizikot na zemja ne mo`e da se diverzificira.
Merewe na premijata za rizik na zemja vo Republika Makedonija
Republika Makedonija e zemja vo podem so mlad pazar na
kapital. Iako Makedonskata berza na dolgoro~ni hartii od vrednost
e osnovana ute vo 1995 godina, vo prvite desetina godini bee vo
M – r Aleksandar Naumoski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 507/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 507
celosno zatije, a interesot na investitorite naglo bee izrazen vo
periodot od 2005 do 2008 god. Makedonskiot berzanski indeks MBI10,zapo~nuvaji od 1.000 den. na samiot po~etok na negovoto voveduvawe,
na 4.01.2005 god. za dve godini porasna za deset pati, ostvaruvaji
maksimalna vrednost od 10.057 den. na 31. 08. 2007 god. Informaciite
za pojavata na svetskata kriza i bankrotot na bankite vo SAD,
pridonese za drasti~en pad na indeksot i obemot na trguvawe. Za
edna i pol godina indeksot padna na okolu 2000 denari, na koe nivo se
odr`uva i denes, od po~etokot na 2009 godina. Periodot na golematalikvidnost bee pridru`en i so golem rast, a vo seganiot period na
slaba likvidnost ima i relativno mal obem na trguvawe vo sporedba
so periodot od 2006 godina do 2008 godina. Anualiziranata standardna
devijacija za celiot period od voveduvaweto na MBI10 na 4. 01.2005
god. sè do 7. 07. 2011 god. iznesuva 26,45%, merena so dnevnite prinosi.
Za trigodiniot period od 1. 06. 2006 god. do 31. 06. 2009 god. istata
ovaa merka iznesuvala 29,06%. O~igledna e golemata volatilnost na
prinosite na ovoj mlad pazar.
Makedonskiot pazar na akcii spored razgrani~uvaweto
na Stulz (1999) e segmentiran pazar. Zakonskata regulativa ne im
dozvoluva na individualnite investitori da kupuvaat akcii vo
stranstvo, osven na institucionalnite investitori. Pritoa,
interesot na individualnite investitori e na premnogu nisko nivoza kupuvawe na udeli vo investicionite fondovi. So toa, mo`e da se
re~e deka makedonskite investitori ne mo`at da ostvarat globalna
diverzifikacija. Toa e prv preduslov koj poka`uva deka rizikot na
zemja ne mo`e da se diverzificira, a ovoj rizik treba da se nagradi so
premija za rizik. Vo prodol`enie davame osvrt na nekolku pristapi
za merewe na premijata za rizik na zemja za Republika Makedonija.
Kvantifikacija na rizikot na zemja vo Republika Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 508/603
508 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Grafikon 1. Dvi`ewe na MBI10 i dvi`ewe na prometot na
Makedonskata berza
Tekovna kreditna margina na suverena obvrznica. Ova e
naj~est pristap za merewe na premijata za rizik na zemja. Republika
Makedonija ima izdadeno serija od obvrznici za denacionalizacija
koi se denominirani vo evra. Vo analizata ja zemame poslednata,
desettata emisija na obvrznicata za denacionalizacija RMDEN10
izdadena vo mart 2011 godina, koja e denominirana vo evra. Taa dospevana 1 juni 2021 godina. Na 7.07.2011 god. ovaa 10-godina obvrznica se
prodavae za 87,43% od nejzinata nominala, a prinosot do dostasuvawe
iznesuva 4,58%. Vo isto vreme, germanska 10-godina vladina
obvrznica ima prinos do dostasuvawe1 od 2,95%, avstriskata e 5,2%,
a repernata 10-godina vladina obvrznica za evro - zonata spored
1 Podatokot e zemen od Bloomberg vo realno vreme
M – r Aleksandar Naumoski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 509/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 509
Evropskata centralna banka, ima prinos do dostasuvawe od 4,4%.
Ottuka, kreditnata margina iznesuva 1,67% vo odnos na germanskata,-0,58 vo odnos na avstriskata i 0,22% vo odnos na repernata obvrznica
za evro - zonata.
Ponekoga, podatokot za marginata na, podatokot za marginata na CDS se smeta za
podobra merka. Republika Makedonija ne e izdava~ na CDS, a samo za
aproksimacija e go zememe indeksot za zemjite vo podem Markit CDX
Emerging Markets2 koj go publikuva International Swaps and Derivatives
Association (ISDA). Kreditnata margina spored ovoj indeks, na ovoj deniznesuva 0,0209%. Smetame deka ova ne e relevantna merka za premijata
za rizik na zemja za Republika Makedonija.
Sinteti~ka kreditna margina. Kreditniot rejting na zemjata koj
go dodeluvaat kreditnite rejting – agencii, mo`e da se konvertira vo
premija za rizik na zemja. Spored istra`uvaweto na Damodaran (2011),
za sekoj krediten rejting ima tipi~na kreditna margina. Marginata
e iska`ana spored rejtingot na Moody`s. Republika Makedonija ne e
rangirana od strana na ovaa agencija. Nejziniot dolgoro~en krediten
rejting koj e dodelen odStandard& Poor`s za izlo`enost vo domana valuta
e BB+, a za stranska valuta e BB. Ekvivalenten rejting spored Moody`s
bi bil Ba1 i Ba2 respektivno. Za ovoj rejting spored evidencijata na
Damodaran (2011) kreditnata margina iznesuva 2,4%.
Relativna standardna devijacija na pazarite na akcii.
Dokolku pretpostavime linearna vrska pome|u pazarnata premija za
rizik i standardnata devijacija na prinosite na pazarot na akcii,
toga premijata za rizik na zemja vo podem, mo`eme da ja izvedeme od
2 Indeksot e sostaven od 14 zemji izdava~i na CDS od tri regioni: (1) Lat-
inska Amerika; (2) Isto~na Evropa, Bliskiot Istok i Afrika; (3) Azija.
Kvantifikacija na rizikot na zemja vo Republika Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 510/603
510 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
slednava ravenka:
Tuka, ERPzemjaH e pazarnata premija za rizik vo zemja vo podem,
ERPSAD e pazarnata premija za rizik vo SAD, a e relativnata
standardna devijacija od soodnosot na σzemjaH
i σSAD
, to treba da ja
reflektira razlikata so koja e se korigira premijata za rizik vo
razviena zemja. Tuka kako reper e zemen pazarot na akcii vo SAD, za
da se dobie premijata za rizik vo zemjata vo podem.Procenetata implicitna pazarna premija za rizik vo SAD3
vo momentot iznesuva 5,72%. Ovaa golemina ja zemame kako reper
za premijata za rizik na zrel pazar na kapital. Anualiziranata
standardna devijacija na indeksot na amerikanskiot pazar S&P 500
na 7.07.2011, presmetana za period od dve godini nanazad so primena
na dnevni prinosi, iznesuva 16,54%. Vo isto vreme, standardnata
devijacija na MBI10 na Makedonskata berza na dolgoro~ni hartii odvrednost iznesuva 21,33%. Ovaa golemina e presmetana na ist na~in
kako i taa za S&P 500. So primena na ovie golemini, procenata na
pazarnata premijata za rizik vo Republika Makedonija na 7.07.2011god.
e na sledniov na~in:
Premijata za rizik na zemja vo Republika Makedonija mo`e da seizolira na sledniot na~in:
3 Podatokot e obezbeden od web sajtot na Damodaran; ostanatite podatoci sedobieni so kalkulacii na avtorot na ovoj trud so primena na Microsoft ecel 2007, ipodatoci za dvi`ewata na S&P 500 i na MBI10 za dvegodien period od 8.07.2009
do 7.07.2011
M – r Aleksandar Naumoski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 511/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 511
Kreditna margina plus relativna standardna devijacija. Ovoj
pristap pravi soedinuvawe na prethodnite pristapi. Kaj ovoj pristapse vri korigirawe na kreditnata margina na zemjata so relativnata
standardna devijacija. Kreditnata margina spored mnogumina
avtori se smeta za dobra merka za rizikot na zemjata, no sepak taa
pretstavuva merka za kreditniot rizik na zemjata, odnosno rizikot
deka vladata na taa zemja nema da gi isplaa dogovorenite obvrski.
Se podrazbira deka rizikot na zemjata treba da bide pogolem otkolku
samo kreditniot rizik na zemjata. Zatoa, kreditnata margina sekorigira so relativnata standardna devijacija, dobiena kako soodnos
pome|u volatilnosta na pazarot na akcii i volatilnosta na pazarot na
dr`avni obvrznici. Ova pretstaveno vo izraz e na sledniot na~in:
Tuka, CRP e premijata za rizik na zemja; CDF kreditnata margina na
zemjata (country default spread); a e relativnata standardna
devijacija.
Pogore navedovme deka sinteti~kata kreditna margina spored
S&P - kreditniot rejting za R. Makedonija iznesuva 2,4%. Bideji
vo momentot na Makedonskata berza se trguva samo edna vladina
obvrznica so rok na dostasuvawe od 10 godini, a toa e RMDEN10
koja se pojavi na sekundarniot pazar na 8.06.2011god., pri to za neanemame dvegodini podatoci, presmetana e anualizirana standardna
devijacija i za nea i za pazarot na akcii, samo za 21 den na trguvawe - od
8.06. 2011god. do 7.07. 2011god. Pritoa, σMBI10
= 8,53% , a σRMDEN10
= 1,78%.
O~ekuvano, volatilnosta na obvrznicite e drasti~no
pomala od volatilnosta na celiot pazar na akcii. Od ovie podatoci,
premijata za rizik na zemja e ja izvedeme na sledniot na~in:
Kvantifikacija na rizikot na zemja vo Republika Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 512/603
512 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Pazarnata premija za rizik vo R. Makedonija, so dodavawe na
premijata za rizik na zemja kon pazarnata premija za rizik na zrel
pazar, (vo slu~ajov go zemame SAD), bi bila 11,51% + 5,72% = 17,23%.
Sepak, mora da se naglasi deka rezultatite od ovaa presmetka mora da
se zemat so rezerva, zaradi premnogu kratkiot period na serijata na
prinosite koja se zema za reprezentativna.
Koja premija za rizik na zemja da se izbere?
Podolu, tabelata br. 1 dava sistematiziran prikaz na
rezultatite od pogornite pristapi. O~igledno premijata za rizik
na zemja drasti~no se razlikuva vo zavisno od pristapot. Najmala e
spored pristapite na kreditna margina, a najvisoka i drasti~no pogore
e spored pristapot na korigirana kreditna margina so relativnastandardna devijacija. Koj pristap da se izbere? Kreditnata margina
dobiena spored posledniot pristap drasti~no e povisoka, a pred sè ne
e reprezentativna zaradi kratkata vremenska serija na prinosite koi
bea zemeni vo analizata. Ova mo`e da bide reprezent za presmetka
na trookot na kapitalot, koj multinacionalnite kompanii go
vlo`uvaat vo R. Makedonija, samo na ultrakratki rokovi. Prvite dva
pristapi davaat podatok koj e izveden od dolgoro~nite perspektiviza stopanisuvawe vo zemjata, pa taka premija za rizik na zemja koja
se dvi`i od 1,66% do 2,4% bi bila najrelevantna da se zeme vo ovoj
moment za premetka na trookot na kapitalot za investirawe vo R.
Makedonija. Sekako, izborot na goleminata na premijata za rizik na
zemja zavisi od procenata na analiti~arot i od negovite o~ekuvawa
za prosperitetot na zemjata na dolg rok. Prepora~uvame kako
M – r Aleksandar Naumoski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 513/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 513
najrelevantna golemina vo ovoj moment da se zeme premija za rizik na
zemja od 1,66%, i vkupna pazarna premija za rizik od 7,38% za kapitalotinvestiran vo Republika Makedonija.
Tabela 1. Pazarna premija za rizik i premija za rizik na zemja vo R.
Makedonija, juli, 2011god.
Pristap
Pazarnapremija za
rizik vo zrel
pazar (SAD)
Premija zarizik na zemja
vo
R. Makedonija
Vkupna pazarnapremija zarizik vo
R. Makedonija
Kreditna margina
Markit CDX Emerging Markets 5,72% 0,02% 5,74%
vo odnos na repernaobvrznica od evro - zonata
5,72% 0,22% 5,94%
vo odnos na germanskaobvrznica
5,72% 1,67% 7,39%
sinteti~ka kreditna margina 5,72% 2,40% 8,12%
Relativna standardnadevijacija na pazarite naakcii
5,72% 1,66% 7,38%
Kreditna margina plusrelativna standardnadevijacija
5,72% 11,51% 17,23%
Zaklu~ok
Investiciite vo zemjite vo podem se porizi~ni, otkolku, otkolku
investiciite vo razvienite zemji. Prinosot na investiciite vo
zemjite vo podem treba da bide nagraden so dopolnitelna premija
za rizik na zemja za ekvivalentna investicija vo razviena zemja.
Empiriski e potvrdeno deka postoi izrazita vrska pome|u rizikot na
zemja i prinosite na investiciite vo zemjite vo podem, no nema takva
Kvantifikacija na rizikot na zemja vo Republika Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 514/603
514 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
zavisnost vo razvienite zemji. Zemjite vo podem imaat segmentiran
pazar, nivnite pazari retko se celosno integrirani so svetskiotpazar na kapital i investitorite ne mo`at da izvrat globalna
diverzifikacija i da go eliminiraat rizikot na zemja. Ute povee
to empiriskite analizi poka`uvaat izrazito visoka pozitivna
korelacija pome|u prinosite na razli~ni pazari. Toa bara rizikot
na zemja da se zeme predvid vo ocenata na trookot na kapitalot pri
investiraweto vo zemjite vo podem. Ovoj trud nudi nekolku na~ini
kako da se izmeri rizikot na zemja i kako toj da se konvertira vopremija za rizik koja e sostavna komponenta vo modelite za procena
na trookot na kapitalot za investiraweto vo zemjite vo podem.
Najednostavna merka za rizikot na zemja e kreditnata margina
pome|u prinosite na suverenite obvrznici izdadeni od zemjite vo
podem denominirani vo SAD$ ili evra, i prinosot na komparabilna
obvrznica izdadena vo SAD ili EU. Isto takva pazarna mera e
marginata na kreditnite svopovi, ~ij pazar drasti~no se razvi vo
poslednive godini. Problemot kaj ovie pristapi, iako se smeta deka
nudat naja`urirani pazarni informacii, e to zemjata mo`e da nema
izdadeno obvrznica ili CDS. Kako alternativa se nudi kreditniot
rejting na zemjata, koj ñ e dodelen od strana na nekoja me|unarodna
kreditna agencija (S&P, Moody`s, Fitch) ili ocenata na rizikot
na zemja od strana na PRS Group koja smetame deka e najrelevantnai najseopfatana merka koja ja dava ovaa ocena zemaji gi previd
fundamentite vo sekoja zemja (politi~ki, ekonomski finansiski).
Mo`e da se koristat i drugi formi na pazarni podatoci od relativnata
volatilnost na pazarot na akcii ili pazarot na obvrznici. Site
pristapi naj~esto davaat razli~ni rezultati. Analiti~arot mo`e
da se potpre na nekoj od niv, zavisno od svoite proceni i tekovnata
M – r Aleksandar Naumoski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 515/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 515
situacija.
Vo slu~ajot na Republika Makedonija, utvrdena e premija za, utvrdena e premija zarizik na zemja koja se dvi`i od 0,22% do 11,51%. Imaji go predvid
dolgoro~niot ekonomski prosperitet na zemjata kako mlada ekonomija
vo podem, smetame deka vo juli 2011 god. najdobro e da se zeme premija
za rizik na zemja vo iznos od 1,66% i celosna pazarna premija za rizik
od 7,38% za utvrduvawe na baranata stapka na prinos na investiraniot
kapital.
Bibliografija
[1] Ball,C.and Torous,W., (2000), “Stochastic correlation across international
stock markets”, Journal of Empirical Finance, V7, 373-388
[2] Bekaert, G., Harvey C. (1995) “Time-Varying World Market Integration.”
Journal of Finance, 50, pp. 403-444
[3] Claessens, S., Dasgupta, S., and Glen J., (1998) “The Cross-Section of
Stock Returns: Evidence from the Emerging Markets.” Emerging Markets
Quarterly, pp. 4-13
[4] Damodaran, A., (2003), “Country Risk and Company Exposure: Theory
and Practice”, Journal of Applied Finance, Vol. 13, No. 2, Fall/Winter
2003. Available at SSRN: http://ssrn.com/abstract=480963
[5] Damodaran, A., (2011), “Euity Risk Premiums (ERP): Determinants,Estimation and Implications – The 2011 Edition”, Available at SSRN:
http://ssrn.com/abstract=1769064
[6] Diamonte, R ., Liew, J., and Stevens, R ., (1996), “Political Risk in Emerging
and Developed Markets”, Financial Analysts Journal, pp. 71-76
[7] Erb, C., Harvey C.R ., Viskanta T. (1996a), “Expected Returns and Volatility
in 135 Countries.” The Journal of Portfolio Management, pp. 46-58.
Kvantifikacija na rizikot na zemja vo Republika Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 516/603
516 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
[8] Erb, C., Harvey, C.R ., Viskanta T., (1995), “Country Risk and Global
Euity Selection.” The Journal of Portfolio Management, pp. 74-83.[9] Estrada, J., (2000) “The cost of euity in emerging markets: A downside
risk approach “, Emerging Markets Quarterly, pages 19-30
[10] Estrada, J., (2001) “The cost of euity in emerging markets: A downside risk
approach (II)”, Emerging Markets Quarterly, Vol. 5, No 1, pages 63 – 72
[11] Godfrey, S. and Espinosa, R . (1996) “A Practical Approach to Calculating
Costs of Euity for Investment in Emerging Markets” Journal of Applied
Corporate Finance, pp. 80-89[12] Harvey, C. (1995) “Predictable Risk and Returns in Emerging Markets.”
Review of Financial Studies, pp. 773-816
[13] Harvey, C. R ., (2004), “Country Risk Components, the Cost of Capital,
and Returns in Emerging Markets”, Available at SSRN: http://ssrn.com/
abstract=620710 or doi:10.2139/ssrn.620710
[14] Lessard, D., (1996), “Incorporating Country Risk in the Valuation of
Offshore Proects”, Journal of Applied Corporate Finance, pp. 52-63.
[15] Levy, H. and Sarnat, M., (1970), “International Diversication of
Investment Portfolios”, American Economic Review, 60(4), 668-75
[16] Longin, F. and B. Solnik , (2001), “Extreme Correlation of International
Euity Markets”, Journal of Finance, v56 , pg 649-675
[17] Markowitz, H., (1959), “Portfolio Selection”, New Haven and London:
Yale University Press, 1959[18] Patel, S. (1998) “Cross-Sectional Variation in Emerging Markets Euity
Returns— -January 1988-March 1997”, Emerging Markets Quarterly, pp.
57-70.
[19] Roll, R . and Ross, S. (1994) “On the Cross-Sectional Relation Between
Expected Returns and Betas”, Journal of Finance, 49, pp. 101-121.
[20] Rouwenhorst, G., (1999), “Local Return Factors and Turnover in
M – r Aleksandar Naumoski
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 517/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 517
Emerging Stock Markets”, Journal of Finance, pp. 1439-1464.
[21] Stulz, R . (1995) “Globalization of Capital Markets and the Cost of Capital:The Case of Nestle”, Journal of Applied Corporate Finance, 30-38.
[22] Stulz, R . (1999) “Globalization, Corporate Finance, and the Cost of Cap-
ital”, Journal of Applied Corporate Finance, pp. 8-25.
[23] Yang, L., Tapon, F. and Yiguo, S., (2006), “International correlations
across stock markets and industries: trends and patterns 1988-2002”,
Applied Financial Economics, 16: 16, 1171-1183
QUANTIFICATION OF THE COUNTRY RISK IN THE REPUBLIC OF
MACEDONIA
Teaching assistant Aleksandar Naumoski M.Sc.
Summary
Investments in emerging countries are riskier than investments in
developed countries. The return on investment in the emerging countries should
be rewarded with additional country risk premium of an equivalent investment in
developed countries. There are empirical evidence conrming the strong relation
between the country risk and the returns on investment in emerging countries ,but no such dependency in developed countries. Emerging markets countries
are segmented markets , rarely fully integrated with world capital markets and
investors cannot make global diversication and to eliminate the country risk .
It requires country risk to be taken into account in the assessment of the cost of
capital for investment in emerging countries. This paper offers several ways to
gauge country risk and how to convert it into risk premium which is an integral
Kvantifikacija na rizikot na zemja vo Republika Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 518/603
518 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
component in the models for estimating the cost of capital for investment in
emerging countries.The simplest measure of country risk is the default spread between yields
on sovereign bonds issued by emerging countries denominated in U .S . $ or
Euros and the yield on comparable bonds issued in the U .S . or EU . Another
such market based measure credit default swaps spread , market which has grown
dramatically in recent years. The problem with these approaches , although
considered as most updated market information is that the country haven`t such
government bonds or CDS . As an alternative is the sovereign credit rating of the
country that is assigned by an international credit rating agency ( S&P , Moody
`s , Fitch ) or the assessment of country risk by the PRS Group , which we consider
a relevant and most comprehensive measure that is derived taking into account
the fundamentals in each country ( political , economic , nancial ). One can use
other forms of market data as it is the relative stock market volatility or bond
market volatility. All approaches often give different results. Analyst can rely on
some of it depending on his personal estimates and the current situation.
In the case of the Republic of Macedonia it is estimated a country risk
premium that moves from 0.22% to 11.51%. Given the long -term economic
prosperity of the country as a young emerging economy , we believe that in July
2011 it is best to take a country risk premium of 1,66%, and overall market
risk premium of 7.38% for determining the required rate of return on invested
capital .
Key words: multinational companies , country risk , risk premium , country risk
premium , emerging markets , default spread , sovereign rating , country risk score
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 519/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 519
ODNOSITE POME\U INTELEKTUALNIOT KAPITAL
I SISTEMITE ZA MEREWE NA REZULTATITE VOREPUBLIKA MAKEDONIJA
M-r Marina Serafimoska, asistent
Apstrakt
Zna~eweto na intelektualniot kapital vo sovremenoto
delovno istra`uvawe od informati~kata era e sî pogolemo. Poradi
toa, celta na ova istra`uvawe e da se ispita odnosot pome|u
karakteristikite na kompaniite i zna~eweto na intelektualniot
kapital, kako prvo praawe i vlijanieto na intelektualniot
kapital vrz fokusot i celta na sistemite za merewe na rezultatite,
kako vtoro praawe. Za celite na ova istra`uvawe, kompaniite se
podeleni vo dve grupi- kompanii koi mu pridavaat golemo zna~ewe naintelektualniot kapital i kompanii koi ne mu pridavaat golemo
zna~ewe na intelektualniot kapital. Kompaniite koi mu pridavaat
golemo zna~ewe na intelektualniot kapital, primenuvaat i
posovremeni i integrirani sistemi za merewe na rezultatite, koi
go vklu~uvaat intelektualniot kapital i koi opfaaat merila koi
se orientirani kon idninata, dodeka pak site kompanii, bez ogled na
koja grupa pripa|aat, na nivo na cela kompanija i na nivo na centir
na odgovornost, primenuvaat merila na rezultatite koi gi koristat
kako benxmarkovi i merila koi se fikusiraat na minati rezultati,
onosno finasiski merila.
Klu~ni zborovi: intelektualen kapital, sistemi za merewe na
rezultatite, merila na rezultatite
God. ekon. fak. t. 46 s. 519 - 537 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 520/603
520 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Voved
Deneniot razvoj na ekonomija koja se karakterizira glavno
so nematerijalni sredstva i sî po~estite diskusii za finansiskite
i nefinansiskite merila, ja nametnuva potrebata od primena na
integrirani sistemi za merewe na rezultatite i vklu~uvawe na
intelektualniot kapital vo niv, kako i negovo vklu~uvawe vo
smetkovodstveniot sistem, kako za interno, taka i za eksterno
izvestuvawe.Poznato e deka globalizacijata predizvika fundamentalni promeni
vo svetskata ekonomija, politika, kultura i delovno okru`uvawe. Se
slu~ija mnogu nastani povrzani so izlo`enosta na rizik na stranskite
investitori, kako rezultat na neadekvatni finansiski informacii,
to na kraj predizvika povlekuvawe na vee investiranite
sredstva, to mo`e da dovede i do kolaps na celi ekonomii (Harding,
1998). Od druga strana, domanite i stranskite investitori sî
povee se fokusiraat na mereweto na rezultatite vo kompaniite.
Tradicionalnite smetkovodstveni merila na rezultatite, pred
sî, se finansiski i kvantitativni i sî pomalku mo`at da izlezat
vo presret na sovremenite barawa za merewe na nematerijalnite
sredstva, kako to e intelektualniot kapital. Poradi ova, sî povee
se nametnuva potrebata od naporedna primena i na nefinansiskimerila, odnosno na integrirani sistemi za merewe na rezultatite.
Praktikata ima doka`ano deka najdobri rezultati se postignuvaat
preku kombinirawe na finansiski i nefinansiski merila. Isto
taka, treba da se napomene deka ne postoi merilo koe samo po sebe
mo`e da ja prika`e kompletnata slika za rezultatite na kompanijata
(Mayer , 2002). Stejkholderite koi se soo~eni so ograni~uvawata na
M-r Marina Serafimoska, asistent
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 521/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 521
tradicionalnoto finansisko izvestuvawe i tradicionalnite merila
na rezultatite, vo integriranite sistemi za merewe na rezultatitei vrednuvaweto na intelektualniot kapital, gledaat kako na novi
na~ini za merewe na rezulttaite i prezentirawe na realnata vrednost
i realnite rezultati na kompaniite.
Uspeen sistem za merewe na rezultatite pretstavuva instrument koj
im pomaga na menaxerite da gi sledat delovnite rezultati za da go
vrednuvaat stepenot do koj e ostvarena strategijata. Poradi va`nosta
na intelektualniot kapital vo denenite kompanii, imperativno edeka dizajnot i implementiraweto na sistem za merewe na rezultatite
treba da bidat dovolno inovativni za da go opfatat pridonesot na
takvite nematerijalni faktori, kako to se znaeweto, odnosite so
kupuva~ite i odnosite so dobavuva~ite.
Prvata cel e da se ispita dali goleminata na kompaniite vo
Makedonija, industrijata vo koja dejstvuvaat i nivnata sopstveni~ka
struktura, se povrzani so nivniot stav kon intelektualniot kapital.
Vtorata cel na istra`uvaweto e da se ispita dali stavot na kompaniite
kon intelektualniot kapital e povrzan so nivoto na razvienost i
primenuvawe na sistem za merewe na rezultatite.
Pregled na literatura i postavuvawe na hipotezi
Vo denenoto sovremeno delovno okru`uvawe, intelektualniot
kapital pretstavuva krucijalen izvor za kreirawe na vrednost
vo kompaniite. Poradi toa, kompaniite sî povee posvetuvaat
vnimanie na upravuvaweto i evidentiraweto na intelektualniot
kapital. Kompanija koja kotira na berza i ~ie dejstvuvawe se bazira
na intelektualen kapital, se karakterizira so poveekratna pazarna
vrednost vo odnos na nejzinata smetkovodstvena vrednost. Razlikata
Odnosite pome|u intelektualniot kapital i sistemite za merewe na rezultatite vo
Republika Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 522/603
522 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
pome|u ovie dve vrednosti mnogu ~esto e golema i dovolno zna~ajna
za da и se pridade poseben tretman vo smetkovodstvoto. SporedDzinkowski (February 2000) ovaa razlika pretstavuva intelektualen
kapital i za negovo evidentirawe i namaluvawe na razlikata pome|u
smetkovodstvenata i pazarnata vrednost, to spored nego se dol`at
vo najgolema mera na neevidentiraniot intelektualen kapital,
treba da se pronajdat novi koncepti i praktiki vo finansiskoto i
upravuva~koto smetkovodstvo. Od druga strana strana, Organizacijata
za ekonomska sorabotka i razvoj (OECD), intelektualniot kapital godefinira kako ekonomska vrednost na dve kategorii nematerijalni
sredstva vo kompaniite: (a) organizaciski (strukturen) kapital
– znaewe koe ostanuva vo ramkite na kompaniite i (b) ~ove~ki
kapital – znaeweto, vetinite i iskustvoto to go poseduvaat
vrabotenite, a to go nosat so sebe koga zaminuvaat (OECD, 1999).
Treba da se napomene deka vo literaturata se sreava i tret vid na
intelektualen kapital - intelektualen kapital povrzan so odnosite
so kupuva~ite (relational capital) i drugite eksterni stejkholderi,
to pretstavuva del od organizaciskiot i ~ove~kiot kapital koj se
odnesuva na odnosite so eksternite stejkholderi i nivnata percepcija
za kompanijata (CIMA, 2003) Iako postojat slu~ai (Roslender & Fincham,
2001) koga intelektualniot kapital se poistovetuva so gudvilot, i
iako toa poistovetuvawe e logi~no, sepak optoprifateno e dekaintelektualniot kapital pretstavuva nov izvor na kreirawe na
vrednost vo kompaniite i e eden del od smetkovodstvenata kategorija
gudvil (Guthrie, 2000). No, toa to treba da go nadopolni celiot ovoj
proces so evidentirawe i izvestuvawe na intelektualniot kapital se
sistemite za merewe na rezultatite, koi, kako i smetkovodstveniot
sistem, treba da evoluiraat kon podobro, realno i objektivno
M-r Marina Serafimoska, asistent
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 523/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 523
opfaawe i prika`uvawe na intelektualniot kapital.
Kompaniite nastojuvaat da go merat intelektualniot kapital iza interni i za eksterni celi. Za interni celi, toa naj~esto se
postignuva preku ramkata na uramnote`eni perspektivi (Balanced
Scorecard) (Kaplan и Norton, 1996) i Skandija Navigatorot (Skandia,
1994), kako i preku Prizmata na rezultati, a za eksterni celi
preku Lanecot na vrednosti na Lev (Lev, 2001). Edna studija ima
identifikuvano pet glavni pri~ini za zna~ajnosta i potrebata za
merewe na intelektualniot kapital (Marr , Gray, & Neely, October 2003).Prvo, mereweto na intelektualniot kapital mo`e da im pomogne na
kompaniite da formuliraat delovna strategija. Vtoro, mereweto
na intelektualniot kapital mo`e da dovede do razvivawe na klu~ni
indikatori za rezultatite koi e go pomognat ocenuvaweto na
izvruvaweto na strategijata. Intelektualniot kapital, duri i
ako soodvetno se izmeri, bi imal mnogu mala ili nikakva vrednost
dokolku istiot ne se povrze so strategijata na kompanijata.
Treto, intelektualniot kapital mo`e da se meri kako pomo pri
vrednuvaweto na spojuvawa i prezemawa na kompanii, poto~no za
opredeluvawe na cenata to e ja plati kompanijata koja gi steknuva.
Чetvrto, koristeweto na nefinansiskite merila na intelektualniot
kapital mo`e da bide povrzano so sistemot na nagraduvawe vo
kompanijata. Pettata pri~ina e eksterna i pretstavuva informirawena eksternite stejkholderi za intelektualniot kapital to go
poseduva kompanijata. Pokraj navedenata pri~ina za merewe na
kapitalot za eksterni celi, vklu~uvaweto na intelektualniot
kapital vo eksternoto izvestuvawe mo`e: (1) da go zatvori jazot
pome|u knigovodstvenata i pazarnata vrednost, (2) da obezbedi
podobra informacija za „realnata vrednost” na kompanijata, (3) da
Odnosite pome|u intelektualniot kapital i sistemite za merewe na rezultatite vo
Republika Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 524/603
524 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
ja namali informaciskata asimetrija, (4) da ja zgolemi mo`nosta
za zgolemuvawe na kapitalot preku obezbeduvawe na vrednuvawena nematerijalnite sredstva, i (5) da ja zgolemi reputacijata na
kompanijata (Holmen, Summer 2005). Mereweto i prezentiraweto na
nematerijalnite sredstva i na intelektualniot kapital, ima brojni
pridobivki za kompaniite. Taka, dokolku mereweto i prezentiraweto
na intelektualniot kapital e relevantno i navremeno, dobienite
informacii im pomagaat na investitorite da go ocenat potencijalot
na kompanijata za idnite zarabotki, to e im pomogne da odr`atstabilni ceni na akciite, a od druga strana go namaluvaat rizikot i
troocite na kapitalot (CIMA, 2003).
Od dosega iznesenoto, nesomneno mo`e da se dobie pretstava za
zna~eweto na intelektualniot kapital za kompaniite. Sepak, sî
ute postojat kompanii koi ne mu pridavaat podednakvo zna~ewe
na intelektualniot kapital. Poradi toa, prvoto praawe koe e se
ispituva vo ovaa studija e:
P1: [to gi razlikuva kompaniite koi go smetaat intelektualniot
kapital za mnogu zna~aen od onie to ne go smetaat intelektualniot
kapital za zna~aen?
Intelektualniot kapital i negovoto merewe i prezentirawe treba da
bidat sostaven del od sistemite za merewe na rezultatite. Kako i kaj
intelektualniot kapital, taka i kaj sistemite za merewe na rezultatite
e kreirawe na vrednost. Iako intelektualniot kapital e del od
BSC, Skandia i drugi integrirani pristapi za merewe na rezultatite,
kompaniite ne sekoga gi implementiraat ovie pristapi. Generalno e
poznato deka kompaniite, osobeno vo Makedonija, najgolemiot akcent
od mereweto na rezultatite go stavaat na finansiskite rezultati i
M-r Marina Serafimoska, asistent
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 525/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 525
finansiskite merila. Mereweto na rezultatite glavno se sveduva
na crpewe podatoci od finansiskite izvetai i nivno aplicirawevo odredeni finansiski pokazateli. Od druga strana, mnogu studii
(Ittner & Larcker , 1998) (Abdel-Maksoud & Abdel-Kader , 2007) naglasuvaat
deka nematerijalnite sredstva, a osobeno intelektualniot kapital
podobro e da se merat so nefinansiski merila koi vo golema mera gi
nadminuvaat nedostatocite na finansiskite merila, iako i tie imaat
svoi nedostatoci (Ittner & Larcker , November 2003). Sepak, kompaniite od
industriskata era dolgo vreme odbivaa da obelodenuvaat nefinansiskimerila poradi konkurencijata, a od druga strana, kompaniite od
informati~kata era imaat sfateno deka nefinansiskite merila im
ovozmo`uvaat mnogu poto~no da go izmerat nivniot intelektualen
kapital, ovozmo`uvaji im konkurentska prednost pred kompaniite
od industriskata era (Usoff , Thibodeau, & Burnaby, 2002).
Iako denes vo Republika Makedonija ima firmi koi primenuvaat
odreden sistem za merewe na rezultatite, golem e brojot na firmite
koi voopto nemaat implementirano sistem za merewe na rezultatite
ili presmetuvaat samo odredeni finansiski pokazateli. Posledicite
od ova odat na stranata na uspehot na kompaniite, odnosno profitot,
a kompaniite koi nemaat sistem za merewe na rezultatite imaat i
pomal uspeh na pazarot i pomala profitabilnost. Od druga strana,
zasilenata konkurencija, globalizacijata i stranskite investicii,im nametnuvaat na kompaniite da ja zgolemat svesnosta za zna~eweto
na sistemite za merewe na rezultatite i nivno implementirawe.
Intelektualniot kapital, kako komponenta koja dodava vrednost vo
kompaniite, nesomneno treba da bide del od ovie sistemi za merewe na
rezultatite. O~ekuvano e deka kompaniite koi mu pridavaat pogolemo
zna~ewe na intelektualniot kapital imaat i porazvieni sistemi za
Odnosite pome|u intelektualniot kapital i sistemite za merewe na rezultatite vo
Republika Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 526/603
526 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
merewe na rezultatite. Vo kontekst na ova, vtoro praawe koe e cel
na istra`uvawe vo ovoj trud e:
P2: Do koj stepen zna~eweto na intelektualniot kapital vlijae vrz
primenata i celta na sistemite za merewe na rezultatite?
Metodologija na istra`uvaweto
Za sproveduvawe na ova istra`uvawe koristen e praalnik od 10
praawa (Usoff , Thibodeau, i Burnaby, 2002) koj bee dostaven do 40
kompanii vo Makedonija. Odgovor vratija 22 kompanii od razli~ni
dejnosti i razli~na golemina. Celta na praalnikot bee sledna:
• Da opredeli kolku e zna~aen intelektualniot kapital za
kompanijata,
• Da opredeli kako merilata na rezultatite go opfaaat
intelektualniot kapital na nivo na centar na odgovornost i
na nivo na cela kompanija,
• Da opredeli do koe nivo merilata na rezultatite se fokusiraat
na minatite rezultati na nivo na centar na odgovornost i na
nivo na cela kompanija,
• Da predeli na koe nivo merilata na rеzultatite na nivo nacentar na odgovornost i na nivo na cela kompanija se koristat
kako benxmarkovi so drugite entiteti,
• Da opredeli do koe nivo merilata na rezultatite na nivo na
centar na odgovornost i na nivo na cela kompanija, se koristat za
identifikuvawe na mo`nostite za iden uspeh na kompanijata i
M-r Marina Serafimoska, asistent
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 527/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 527
• Da opredeli do koe nivo merilata na rezultaтite se koristat
za opredeluvawe na plati, poka~uvawa, bonusi i promocii navrabotenite.
Vo tabelite 1 i 2 prika`ana e deskriptivna statistika za kompaniite
koi se predmet na istra`uvawe.Tabela br.1: Opis na primerokot: broj na Tabela br.2: Opis na
primerokot:vraboteni, opseg na dejstvuvawe i Klasifikacija na
kompaniite podominantna sopstvenost industrii
n %Broj na vraboteni 1-9 0 0 10-49 1 5 50-249 13 59 < 250 8 36Opseg nadejstvuvawe Lokalno 1 5 Nacionalno 10 45 Me|unarodno 11 50Sopstvenost Domana 12 55 Stranska 10 45
Od ispituvanite kompanii, skoro site se sredni ili golemi spored
brojot na vraboteni. 59% od ispitanite kompanii imaat broj na
vraboteni pome|u 50 i 250, a 36% od kompaniite imaat povee od
250 vraboteni. Spored opsegot na dejstvuvawe, samo edna kompanija
dejstvuva lokalno i toa od dejnosta na komunaliite, dodeka pak, 45% od
kompaniite se nacionalni, a 50% rabotat i na me|unarodniot pazar.
IndustrijaBroj na
odgovoriBankarstvo 1Telekomunikacii 3Proizvodstvo 16
Trgovija 1Komunalii 1
Odnosite pome|u intelektualniot kapital i sistemite za merewe na rezultatite vo
Republika Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 528/603
528 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Od aspekt na dominantnata sopstvenost, 55% od kompaniite imaat
dominaten domaen sopstvenik(ci), dodeka pak, 45% od kompaniite seso dominantna stranska sopstvenost. Vo Tabelata br. 2 se prika`ani
razli~nite industrii opfateni so primerokot. O~igledno e
deka primerokot se razlikuva po golemina, opseg na dejstvuvawe,
sopstvenost i vid na industrija.
Celta na prvata faza od ova istra`uvawe e da se ispita odnosot pome|u
karakteristikite na kompaniite i zna~eweto to tie mu go pridavaat
na intelektualniot kapital. Zna~eweto na intelektualniot kapitalmo`e da se utvrdi od prvoto praawe vo praalnikot: „Kolku e
va`en intelektualniot kapital za vaata kompanija?” Mo`nostite
za odgovor bea dadeni na skala od 1 do 5, kade 1 zna~i voote ne e va`en,
3 va`en e, a 5 ekstremno e va`en. Vrz osnova na ova, i spored Usoff et al.
(2002), kompaniite koi na ova praawe imaat odgovoreno od 1 do 3 se
klasificirani kako „intelektualniot kapital ne e mnogu zna~aen”,
a kompaniite koi imaat odogovoreno so 4 ili 5 se klasificiraat
vo „intelektualniot kapital e mnogu zna~aen”. Karakteristikite
na organizacijata se testirani od aspekt na broj na vraboteni,
dominantna sopstvenost i pazar na dejstvuvawe i za da se opredelat
zna~ajnite odnosi pome|u ovie karakteriski na organizacijata i
zna~eweto na intelektualniot kapital, presmetani se Hi-kvadrat
testovi, dodeka pak, za vidot na industrijata presmetani se samodeskriptivni rezultati.
Celta na vtorata faza od ova istra`uvawe e da se ispita odnosot
pome|u zna~eweto na intelektualniot kapital i sistemite za merewe
na rezultatite vo kompaniite. Kako i vo prethodnata faza, kompaniite
se podeleni vo dve grupi, spored zna~eweto na intelektualniot
kapital za niv. Za ova testirawe izvreni se neparametriski Mann-
M-r Marina Serafimoska, asistent
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 529/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 529
Whitney - testovi so pomo na statisti~kiot softver SPSS, so cel
da se opredeli dali postojat zna~ajni razliki pome|u dvete grupiod povee aspekti na sistemite za merewe na rezultatite - na nivo
na centri na odgovornost i na nivo na celata kompanija, kako i pri
koristeweto na sistemite za merewe na rezultatite za nagraduvawe
na vrabotenite.
Rezultati od istra`uvaweto
Prvoto praawe se odnesuva na efektot na razli~nite organizaciski
karakteristiki vrz percipiranoto zna~ewe na intelektualniot
kapital vrz kompanijata. Generalen zaklu~ok i glavniot nedostatok
na istra`uvaweto e maliot primerok i nesrazmernata distribucija
na kompaniite vo dvete grupi. Poradi toa, site zaklu~oci vo ovoj del
treba da se nosat krajno vnimatelno i da se zemat so rezerva.
Tabela br. 3: Karakteristikite na kompaniite i zna~eweto na
intelektualniot kapitalIntelektualen kapital
Mnogu zna~aen Ne mnogu zna~aen% %
A. Broj na vraboteni χ² = 8,556; p-value = 0,014 1 – 9 0 0
10 – 49 100 0 50 – 249 100 0 < 250 50 50B. Dominantna sopstvenost χ² = 0,041; p-value = 0,840 Domana 83 17 Stranska 80 20V. Pazar na dejstvuvawe χ² = 4,950; p-value = 0,084 Lokalen 0 100
Odnosite pome|u intelektualniot kapital i sistemite za merewe na rezultatite vo
Republika Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 530/603
530 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Nacionalen 90 10
Me|unaroden 81 19G. Industrija vo koja dejstvuvaat Finansii 100 0 Telekomunikacii 100 0 Proizvodstvo 81 19 Trgovija 100 0 Komunalii 0 100
Od tabelata mo`e da se zaklu~i deka intelektualniot kapital e
mnogu zna~aen za kompaniite, so isklu~ok na golemite kompanii so
nad 250 vraboteni, koi se vo delot na industrisko proizvodstvo ili
komunalii (to mo`e da se vidi i od delot G vo tabelata) kade seute
ne se pridava zna~ewe na intelektualniot kapital i ~ove~kite resursi
na nivo na koe bi trebalo da bide. Ponatamu, kompaniite bez ogled
dali imaat dominanten stranski ili domaen kapital, mu pridavaat
golemo zna~ewe na intelektualniot kapital, to pretstavuva golem~ekor napred za domanite kompanii, kaj koi mo`e da se zabele`i
zgolemuvawe na svesnosta za ~ove~kite resursi. Isto taka, golem
procent (90, 81 respektivno) od kompaniite koi dejstvuvaat i na
nacionalniot i na me|unarodniot pazar, intelektualniot kapital go
ocenuvaat kako mnogu zna~aen, so isklu~ok na kompanijata od dejnosta
komunalii koja dejstvuva na lokalen pazar.
Vtoroto praawe ja ispituva vrskata pome|u intelektualniotkapital i sistemite za merewe na rezultatite. I za ovaa analiza
kompaniite bea podeleni vo dve grupi, kompanii za koi zna~eweto
na intelektualniot kapital e visoko i kompanii za koi zna~eweto
na intelektualniot kapital e nisko. Tabelata br. 4 gi prika`uva
napravenite testovi na dvete grupi i opsegot vo koj tie se razlikuvaat
od aspekt na koristeweto na sistemite za merewe na rezultatite.
M-r Marina Serafimoska, asistent
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 531/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 531
Delot A gi poka`uva rezultatite na nivo na cela kompanija.
Kompaniite za koi e zna~aen intelektualniot kapital primeuvaatmerila na rezultatite koi go otslikuvaat IK (t-vrednost = -2,403, p-
vrednost = 0,016). O~ekuvano, ne postoi statisti~ki zna~ajna razlika
pome|u kompaniite za koi e zna~aen intelektualniot kapital i onie
vo koi ne e zna~aen, od aspekt na toa dali merilata na rezultatite se
koristat kako benxmarkovi (t-vrednost = -0,719, p-vrednost = 0,472)
i dali se fokusiraat na minati rezultati (t-vrednost = -1,928, p-
vrednost = 0,054). Toa bi zna~elo deka site kompanii, bez ogled daliintelektualniot kapital go imaat oceneto kako nizok ili kako
visok, koristat merila na rezultatite kako benxmarkovi i nivnite
merila na rezultatite se fokusiraat na minati rezultati. Od druga
strana, postoi statisti~ki zna~ajna razlika za toa dali merilata
na rezultatite se fokusiraat na identifikuvawe na mo`nite idni
uspesi (t-vrednost = -2,649, p-vrednost = 0,008), t.e. kompaniite koi go
imaat oceneto zna~eweto na
Tabela 4: Efekt na zna~eweto na IK vrz sistemite za merewe na
rezultatiteKompanii so
visok IKKompanii so
nizok IK
prosek SD prosek SDMann-
Whitney test p-value
A. Sistemi za merewena rezultatite na nivona kompanijaMerilata na rezultatitego opfaaat IK 4,167 0,618 3,250 0,500 -2,403 0,016
Merilata na rezultatitese koristat kakobenxmarkovi
3,611 0,916 3,000 1,414 -0,719 0,472
Merilata na rezultatitese fokusiraat naminatite rezultati
4,056 0,873 3,000 0,817 -1,928 0,054
Odnosite pome|u intelektualniot kapital i sistemite za merewe na rezultatite vo
Republika Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 532/603
532 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Merilata na rezultatitese fokusiraat na
identifikuvawe namo`nostite za idniuspesi
4,333 0,594 3,250 0,500 -2,649 0,008
B. Sistemi za merewe narezultatite na nivo nacentri na odgovornostMerilata na rezultatitego opfaaat IK 3,778 0,732 2,250 0,957 -2,628 0,009
Merilata na rezultatitese koristat kakobenxmarkovi
3,222 1,352 2,250 0,957 -1,441 0,150
Merilata na rezultatitese fokusiraat naminatite rezultati
3,778 0,878 2,750 1,258 -1,475 0,140
Merilata na rezultatitese fokusiraat naidentifikuvawe namo`nostite za idniuspesi
4,056 0,725 3,250 0,500 -1,969 0,049
V. Koristewe namerilata na rezultatiteza nagraduvawe navraboteniteMerilata na rezultatitese koristat za da seopredelatzgolemuvawetona platata, bonusite ipromociite
4,167 0,707 2,500 1,000 -2,832 0,005
intelektualniot kapital visoko, primenuvaat merila na rezultatite
koi gi identifikuvaat mo`nite idni uspesi, za razlika od kompaniite
koi go ocenile intelektualniot kapital kako ne mnogu zna~aen.Ishodot kaj merilata na rezultatite na nivo na centri na odgovornost
se sli~ni so onie na nivo na kompanija. Na nivo na centri na
odgovornost, kompaniite koi go imaat oceneto intelektualniot
kapital kako zna~aen, imaat merila na rezulatite koi go inkorporiraat
intelektualniot kapital (t-vrednost = -2,628, p-vrednost =
0,009) i merila na rezultatite koi mo`at da gi identifikuvaat idnite
M-r Marina Serafimoska, asistent
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 533/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 533
mo`ni uspesi (t-vrednost = -1,969, p-vrednost = 0,049), za razlika od
kompaniite koi go imaat oceneto intelektualniot kapital kakone mnogu zna~aen. Od druga strana, ne postoi statisti~ki zna~ajna
razlika pome|u dvete grupi na kompanii za toa dali nivnite merila
na rezulatatite se koristat kako benxmarkovi (t-vrednost = -1,441, p-
vrednost = 0,150) i dali merilata se fokusiraat na minatite rezultati
(t-vrednost = -1,475, p-vrednost = 0,140).
Delot V od Tabelata br. 4 poka`uva deka kompaniite koi go ocenuvaat
na visoko nivo zna~eweto na intelektualniot kapital, mnogu epoverojatno svoite sistemi za merewe na rezultatite da gi koristat
za opredeluvawe na platite, bonusite i promociite (t-vrednost = -
2,832, p-vrednost = 0,005). Prosekot na ovie kompanii na skala od 1 do
5 iznesuva 4,167, a na kompaniite koi go imaat oceneto zna~eweto na
intelektualniot kapital na nisko nivo, ovoj prosek iznesuva 2,5.
Zaklu~ok
Zna~eweto na intelektualniot kapital vo sovremenoto
delovno okru`uvawe poveekratno e potvrdeno. I rezultatite od
ova istra`uvawe poka`uvaat deka kompaniite, bez ogled na nivnata
golemina, dominantna sopstvenost i rasprostranetost na pazarot,
sî povee posvetuvaat vnimanie na intelektualniot kapital. Iako
rezultatite od istra`uvaweto ne se celosno reprezentativni poradi
maliot primerok, sepak, o~igledno e deka karakteristikite na
kompaniite nemaat nekoe golemo vlijanie vrz toa dali kompaniite
go ocenuvaat zna~eweto na intelektualniot kapital na visoko ili na
nisko nivo.
Viokot zna~ewe to mu se pridava na intelektualniot kapital
Odnosite pome|u intelektualniot kapital i sistemite za merewe na rezultatite vo
Republika Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 534/603
534 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
upatuva na toa deka kompaniite treba da inkorporiraat merila vo svoite
sistemi za merewe na rezultatite, koi e go merat i e go prika`uvaatintelektualniot kapital. Toa se potvrduva i od istra`uvaweto,
bideji kompaniite koi go ocenuvaat intelektualniot kapital kako
visok, vo svoite sistemi imaat inkorporirano merila koi go merat
intelektualniot kapital od razli~ni aspekti (vo prosek vakvi merila
primenuvaat 4,67 na skala od 1 do 5). Isto taka, sosema o~ekuvano e i
kompanite koi povisoko go ocenuvaat zna~eweto na intelektualniot
kapital da primenuvaat merila koi se orientirani kon idninata,a toa zna~i naputawe na tradicionalnite finansiski merila i
orientirawe kon nefinansiskite merila, koi se podobri za merewe
i za prezentirawe na intelektualniot kapital. Od druga strana, bez
razlika dali kompaniite go ocenuvaat zna~eweto na intelektualniot
kapital na visoko ili nisko nivo, site kompanii primenuvaat
merila na rezultatite koi se koristat kako benxmarkovi i koi se
fokusirani na minatoto. I dvete kategorii se karakteriziraat so
tradicionalni finansiski merila koi generalno prodol`uvaat da
se primenuvaat vo site kompanii i koi, i pokraj site kritiki, ne go
gubat svoeto zna~ewe i vo sovremenoto delovno okru`uvawe.
Od aspekt na izvestuvaweto na intelektualniot kapital, dosega
intelektualniot kapital se evidentira samo za interni celi i za
nego ne se izvestuva do eksternite stejkoholderi, glavno poraditoa to ne postoi soglasnost za prifatliv pristap za merewe na
intelektualniot kapital, i poradi toa to merilata koi se koristat
ne se usoglaseni so smetkovodstvenite standardi (Holmen, Summer
2005). Za da se nadminat ovie nedostatoci, potrebno e da se izvri
izvestuvaweto na intelektualniot kapital da bide inkorporirano
kako vo nacionalnata, taka i vo me|unarodnata regulativa i
M-r Marina Serafimoska, asistent
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 535/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 535
me|unarodnite smetkovodstveni standardi, no ova ostanuva da bide
predmet na nekoe idno istra`uvawe.
Bibliografija:
Abdel-Maksoud, A. B., Abdel-Kader , M. G. (2007). Non-Financial Performance Measurement and Management Practices in Manufacturing Firms:A Comparative International Analysis. Vo Studies in Managerial and Financial
Accounting (Tom 17). Oxford: Elsevier JAI.CIMA. (2003). Understanding Corporate Value: Managing and Reporting Intellectual capital.Dzinkowsky, R . (February 2000). The Measurement and Management of Intellectual Capital: An Introduction. Management Accounting , 32-36.Guthrie, J. (2000). The Management, Measurement ant the Reporting of Intellectual Capital. CIMA Publishing .Harding, F. (1998). Corporate Credibility - Why a Harmonized Global
Accountancy Framework Matter . International Accounting Standards Committee.Holmen, J. (Summer 2005). Intellectual Capital Reporting. Management
Accounting Quarterly , 6 (4), 1-9.Ittner , C. D., Larcker , D. F. ( November 2003). Coming Up Short on Nonnancial Performance Measurement. Harvard Business Review , 88-95.Ittner , C. D., Larcker , D. F. (1998). Inovations in Performance Measurement:Trends and Research Implications. Journal of Management Accounting
Research (10), 205-238.Kaplan, R . S., Norton, D. P. (1996). The Balanced Scorecard : Translating
Strategy into Action. Cambridge, Mass.: Harvard Business School Press.Lev, B. (2001). Intangibles: Management , Measurement and Reporting . Washington D.C.: Brookings Institution Press.Marr , B., Gray, D., Neely, A. (October 2003). Why Do Firms Measure their Intellectual Capital. Journal of Intellectual Capital , 441-464.Mayer , M. W. (2002). Rethinking Performance Measurement beyond the
Balanced Scoecard . Cambridge: Cambridge University Press.
Odnosite pome|u intelektualniot kapital i sistemite za merewe na rezultatite vo
Republika Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 536/603
536 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
OECD, O. f .-o. (1999). International Conference Measuring and Reporting Intellectual Capital: Experiences, Issues and Prospects.Roslender , R ., Fincham, R . (2001). Thinking Critically about Intellectual Capital Accounting. Accounting , Auditing and Accountability Journal , 14 (4),383-398.Skandia. (1994). Visualizing Intellectual Capital in Skandia. Supplement to Skandia’s 1994 Annual Report.Usoff , C. A., Thibodeau, J. C., Burnaby, P. (2002). The importance of Intellectual Capital and its Effect on Performance Measurmeent Systems. Managerial Auditing Journal , 17 (1/2), 9-15.
Serafimoska, M. (2009). Performance Measurement Systems and their Implementation in Manufacturing Companies in Macedonia. 9th Manufacturing
Accounting Research Conference. Munster , Germany.
M-r Marina Serafimoska, asistent
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 537/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 537
RELATIONSHIP BETWEEN INTELLECTUAL CAPITAL AND
PERFORMANCE MEASUREMENT SYSTEMS IN REPUBLIC OF MACEDONIA
Teaching Assistant Marina Serafmoska, MSc
Abstract
The importance of the intellectual capital in today’s contemporary business environment in the informatics era is becoming increasing . Thus , the aim
of this paper is to investigate the relationship between company’s characteristics
and the importance of the intellectual capital as rst research question and the
effect of the intellectual capital over the performance measurement systems as
second research question. For the objective of this paper , companies are divided
into two groups , companies that have assessed the intellectual capital as high
importance and companies that have assessed intellectual capital with low
importance. Companies with high importance of the intellectual capital have
implemented more contemporary and integrated performance measurement
systems comprising intellectual capital and forward looking measures in them ,
while all companies , regardless on which group they belongs , on corporate and
departmental level have implemented performance measures used as benchmarks
and backward looking performance measures , i.e. nancial measures.
Key words: intellectual capital , performance measurement systems , performance
measures
Odnosite pome|u intelektualniot kapital i sistemite za merewe na rezultatite vo
Republika Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 538/603
538 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 539/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 539
РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА И РАМКАТА НА СТАНДАРДИ НА
СВЕТСКАТА ЦАРИНСКА ОРГАНИЗАЦИЈА ЗА ОБЕЗБЕДУВАЊЕ ИОЛЕСНУВАЊЕ НА ГЛОБАЛНАТА ТРГОВИЈА
М-р Катерина Тошевска-Трпчевска
Апстракт
Во 2005 година Светската царинска организација ја донела Рамката
на стандарди за обезбедување и олеснување на глобалната трговија. Со
оваа Рамка, биле дефинирани седумнаесет стандарди, групирани во два
столба (Царина – Царина и Царина – Бизнис), чие исполнување би требало
да овозможи спроведување на целосно безбедна и олеснета меѓународна
трговија.
Основните елементи на Рамката на стандардите се: користење
на системи за анализа и проценка на ризиците во царинското работење,
примена на предвремени електронски информации, користење на современа
опрема и технологија за контрола на стоката и примена на концептот за
овластени економски оператори.
Република Македонија спровела голем број елементи од Рамката на
стандарди. Примената на системот за анализа на ризиците и користењето
на современа опрема за контрола на стоката, се веќе имплментирани
концепти во секојдневната работа на Царинската управа на Република
Македонија.
Царинската управа има направено и голем напредок во примената
на разни алатки за промовирање на концептот на електронска царина и
целосна примена на предвремени електронски информации во процесот на
царинење. Во оваа насока, особено е значајно да се спомене досегашната
ефикасна примена на Едношалтерскиот систем за увоз и извоз и
почетокот на имплеметацијата на Електронскиот систем за управување
God. ekon. fak. t. 46 s. 539 - 552 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 540/603
540 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
со документи.
Примената на концептот за овластени економски оператори епоследниот значаен елемент на Рамката на стандарди кој останува да се
имплемнтира. За имплементација на овој концепт, донесена е целокупната
законска регулатива, а треба да се донесат соодветни упатства и
прирачници, како и да се преземат поголеми заложби од страна на
Царинската управа за промовирање на концептот во практиката.
Клучни зборови: Рамка на стандарди, управување со ризици,
предвремени електронски информации, современа опрема и технологија,
овластен економски оператор.
Вовед
Светската царинска организација претставува независна
меѓувладина организација, чија задача е решавање и подобрување на
разни аспекти и проблеми од царинското работење. Светската царинска
организација претставува форум за меѓународна соработка и размена на
информации и искуства меѓу земјите-членки во областа на царинското
работење. Организацијата има донесено повее конвенции и препораки за
подобрување на ефикасноста на царинските администрации и подобрување
на нивната соработка, а спроведува и програми за тренинг и техничка помош
за изградба на капацитетите, главно на помалку развиените земји и на оние
кои имаат потреба за тоа.
Во однос на подрачјето за олеснување на трговијата, Светската царинска
организација ги има донесено можеби најважните документи за овозможување
на олеснета, но истовремено и безбедна трговија во светот. Тоа се Рамката
на стандарди за обезбедување и олеснување на глобалната трговијата (SAFE
Framework of Standards to secure and facilitate global trade) или скратено - Рамка
на стандарди (SAFE Framework) и програмата за спроведување на концептот
Овластен економски оператор (Authorized economic operator).
m-r Katerina Toevska-Trp~evska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 541/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 541
Рамка на стандарди за обезбедување и олеснување на глобалната
трговија
Потребата за донесување мерки и инструменти што е овозможат
спроведување на меѓународна трговија која е биде безбедна и воедно е
влијаат врз нејзиното олеснување, произлегла од терористичките напади
кои се случиле во почетокот на дваесет и првиот век во САД и во Европа.
Светската царинска организација била вистинското место каде што можело
да се размислува за новите правци на регулирање на меѓународната
трговија.
Поради овие причини, на годишниот Генерален совет на Светската
царинска организација кој се одржал во Брисел во 2005 година, едногласно
била донесена Рамката на стандарди за обезбедување и олеснување на
глобалната трговија. Една година подоцна, во 2006 година, врз основа на
Рамката на стандарди била донесена посебна програма за спроведување на
концептот овластен економски оператор како надополнување и зајакнување
на дел од стандардите наведени во Рамката на стандарди за развој и поддршка
на сигурни деловни партнери. Во 2007 година, програмата за воведување
на концептот овластен економски оператор, била вградена во Рамката на
стандарди и станала нејзин интегративен дел.
Рамката на стандарди, од нејзиното донесување, постојано подлежи на
измени и дополнувања во насока на нејзино модернизирање и подобрување.
Денес, 166 од вкупно 174 членки на Светската царинска организација1
имаат потпишано согласност за пристапување и усвојување на Рамката настандарди, што зборува за висок степен на заинтересираност на земјите
за зголемување на безбедноста и сигурноста на меѓународната трговија,
а воедно зборува и за важноста и значењето на оваа Рамка и нејзиното
спроведување во законодавствата и практиките на одделните национални
економии.1 ЦаринаГласило на Царинската управа на Република Македонија, број 12,
Царинска управа на РМ, Скопје, јули-август 2009, стр.31
Republika Makedonija i ramkata na standardi na svetskata carinska organizacija za
obezbeduvawe i olesnuvawe na globalnata trgovija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 542/603
542 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Основни елементи на Рамката на стандарди за обезбедување и
олеснување на глобалната трговија
Рамката на стандарди за обезбедување и олеснување на глобалната
трговија се базира на два таканаречени столба на стандарди, чија
имплементација кореспондира со целите на Ревидираната Кјото конвенција
за поедноставување и хармонизирање на царинските постапки. Првиот
столб е наречен „Соработка меѓу царинските служби и неговата цел е
зајакнување на соработката меѓу царинските служби за максимизирање
на безбедноста и олеснувањето на целокупниот меѓународен трговски
синир на снабдување. Соработката меѓу царинските служби, врз основа на
заеднички прифатените единаесет стандарди, би овозможила зголемување на
безбедноста и олеснувањето на меѓународната трговија на највисоко ниво2.
Овој столб нуди ефикасен механизам за обезбедување на меѓународниот
трговски синир на снабдување од дејствата на тероризмот и другите форми
на меѓународен криминал.
Остварувањето на главната цел на столбот Царина – Царина,
е возможна со исполнување на единаесетте стандарди: интегрирано
управување со синирот на снабдување, овластување за преглед на стоката,
користење на модерна опрема за контрола на стоката, системи за управување
со ризици, високоризични товари, предвремена електронска информација,
селектирање и комукација, мерење на перформансите, овозможување
на безбедноста, интегритет на вработените и контрола на стоката која го
напушта царинското подрачје3.
Вториот столб на Рамката на стандарди за обезбедување и
олеснување на глобалната трговија, се однесува на воспоставување на
партнерство меѓу царинските служби и приватниот сектор, со цел истиот да
2 World Customs Organization:World Customs Organization:toms Organization:oms Organization: WCO SAFE Framewor of Standards, June 2007,
WCO, Brussels, 2007, p.73 World Customs Organization:World Customs Organization:toms Organization:oms Organization: WCO SAFE Framewor of Standards, June 2007,
WCO, Brussels, 2007, pp.7-9
m-r Katerina Toevska-Trp~evska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 543/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 543
се вклучи во обезбедување на сигурноста и безбедноста на меѓународниот
трговски синир на снабдување. Главната цел на овој столб е создавањена меѓународен систем за идентификување на приватни компании кои со
своето однесување во меѓународната трговија е овозможат висок степен на
безбедност. Овие трговски компании, освен што е бидат идентификувани
како еден вид заслуга за легитимното однесување, треба да добијат некаква
видлива корист од страна на царината4. Користа која царината би можела да
им ја обезбеди на компаниите, во основа би значела давање мерки со кои би
се овозможило олеснување и забрзување на царинските постапки за овие
трговски партнери.
Одржувањето на однос на доверба и сигурност меѓу царината и
деловната заедница, е важно и за двете страни. За царината, идентификувањето
на сигурни деловни партнери и потпирање на нивното однесување,
значи намалување на ризикот во трговијата и олеснителна околност при
спроведувањето на безбедносните функции со истовремено олеснување
на легитимната трговија. За трговските партнери, воспоставувањето на
партнерскиот однос со царината овозможува сигурност при спроведувањето
на трговските зделки, со истовремено олеснување и забрзување на
целокупната процедура околу царинењето на стоките.
Со Рамката на стандарди се поставуваат критериумите со чие
исполнување компаниите можат да се стекнат со статусот овластени
економски оператори. Овие критериуми се во насока на овозможување
безбедност на просториите, безбедност на вработените лица и безбедност
на стоката која е предмет на тргување во компаниите, безбедност на
информатичките и комуникациските системи, водење соодветни системи за
сметководствена евиденција, одржување на финансиска солвентност и сите
аспекти кои покажуваат дека определената компанија во своето деловно
работење ги почитува законите и правниот систем.
4 World Customs Organization:World Customs Organization:toms Organization:oms Organization: WCO SAFE Framewor of Standards, June 2007,
WCO, Brussels, 2007, pp.29-30
Republika Makedonija i ramkata na standardi na svetskata carinska organizacija za
obezbeduvawe i olesnuvawe na globalnata trgovija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 544/603
544 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Особено важно при идентификувањето на овластените економски
оператори е дефинирањето на користа и поволностите кои истите е можатда ги добијат доколку се стекнат со овој статус. Оваа корист може да биде од
редот на овозможување побрзо царинење на стоките, помал број физички
контроли на стоката, помал број документарни контроли, спроведување
на постапката на царинење во седиштето на компанијата, подобрено
реноме за компанијата, подобрено разбирање на царинските барања и
подобра комуникација помеѓу деловните трговски партнери и царинската
управа. Овозможувањето на ваква корист и поволности е добро и заради
овозможување олеснета и забрзана меѓународна трговија и како поттик
за деловните трговски партнери да претендираат да ги исполнат бараните
критериуми и да се стекнат со тој статус.
Исполнувањето на стандардите на двата столба значи исполнување
на четирите главни елементи на кои почива Рамката на стандардите, а тоа се:
користење на системи за управување со ризиците, користење на предвремена
електронска информација, користење на современа опрема и технологија,
доколку е потребно да се спроведе контрола на стоката и воспостваување на
партнерството меѓу царината и бизнис - заедницата преку воспоставување
на програмата за овластени економски оператори.
Република Македонија и Рамката на стандарди за обезбедување и
олеснување на глобалната трговија
Во 2007 година, Република Македонија пристапила кон Рамката
на стандарди за обезбeдување и олеснување на глобалната трговија, а во
2009 година пристапила кон Ревидираната Кјото конвенција. Ова значи
дека Царинската управа на Република Македонија во целост ги прифаа
заложбите на Светската царинска организација за олеснување на трговијата
со истовремено одржување на безбедноста на меѓународниот синир на
снабдување.
m-r Katerina Toevska-Trp~evska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 545/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 545
Исполнувањето на стандардите за обезбедување и олеснување
на трговијата е долготраен и фазен процес. Во поглед на исполнувањетона предусловите за успешна имплементација на Рамката на стандарди,
Царинската управа на Република Македонија презела активности во насока
на повее измени и дополнувања на Царинскиот закон и Уредбата за
спроведување на царинскиот закон. Со овие измени, создадена е правната
рамка за овозможување на имплементацијата на основните елементи на
Рамката на стандардите, која е особено важна во поглед на имплементацијата
на концептот за овластен економски оператор.
Во насока на исполнување на наведените цели на Рамката на
стандардите, мора да се напомене дека Царинската управа на Република
Македонија вее има воспоставено систем на анализа на ризик. Системот за
анализа на ризикот врз основа на претходно дефинирани ризични профили,
врши селекција на стоката која претставува предмет на царинење и истата ја
пренасочува на еден од четирите селектирани канали на царинска контрола:
зелен, жолт, црвен или син. Доколку стоката е селектирана за зелениот канал,
тоа значи дека истата е биде веднаш ослободена, без никаков преглед. Ако
стоката биде селектирана за жолтиот канал, тоа значи дека е потребно да
биде спроведена контрола на документите на стоката, по што истата е биде
ослободена. Селектирањето на стоката на црвениот канал, значи дека истата
е селектирана како високоризична и е треба да биде спроведена физичка
контрола врз стоката и врз документите. Синиот канал, значи дека стоката
е биде ослободена веднаш, а контрола на истата би требало да се спроведе
подоцна, што претставува таканаречена контрола по царинење.
Во делот на подобрување на институционалниот капацитет за
зајакнување на ефикасноста на контролата на пратките, Царинската управа
на Република Македонија има набавено современа опрема и технологија која
не ја оштетува стоката при спроведувањето на контролата. Од современата
опрема за контрола особено значајно е да се напомене набавката и употребата
на четири мобилни рентгенски системи за инспекција на возила со големи
Republika Makedonija i ramkata na standardi na svetskata carinska organizacija za
obezbeduvawe i olesnuvawe na globalnata trgovija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 546/603
546 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
димензии и контејнери. Со примената на овие мобилни рентгенски
системи постигнато е процесирање на поголем број на превозни средства иконтејнери, како и поголема можност за детектирање на неправилности.
Во насока на исполнување на елементот на Рамката на стандарди
за користење на предвремена електронска информација во процесот на
царинење од страна на Царинската управа на Република Македонија,
направени се повее измени. Најголемиот напредок во оваа сфера е направен
со воведувањето на Едношалтерскиот систем за увоз и извоз (Single Window)
во 2009 година. Примената на овој систем, значи целосно електронско
процесирање на 66 различни лиценци за увоз, извоз и транзит, како и
распределбата на тарифните квоти и поврзување на 16 владини агенции кои
се поврзани со процесот на царинење. На овој начин, компаниите наместо
да чекаат пред шалтерите на институциите, своите права можат да ги
остварат преку поднесување барања во електронска форма и да ги добијат
одобренијата во електронска форма, за што им е потребен само валиден
електронски потпис и интернет - конекција, без дополнителни трошоци за
користење на системот.
Резултатите од примената на Едношалтерскиот систем за увоз и
извоз, покажуваат дека компаниите се задоволни од користа и олеснувањата
кои овој систем им ги овозможува во праксата. Пред примената на
Едношалтерскиот систем за увоз и извоз, тие имале повеедневни
трошења на ресурси за обезбедување на лиценците, како и бавна (и скапа)
неелектронска комуникација со надлежните институции. По спроведувањето
на Едношалтерскиот систем за увоз и извоз, за нив е овозможена
поголема следливост на постапката, едноставно пребарување во системот,
подобрена комуникација и побрзо решение на проблемите, што секако,
на крајот резултирало со намалување на трошоците, односно заштеда на
дел од ресурсите на компанијата. Од овие причини, во 2010 година преку
Едношалтерскиот систем за увоз и извоз издадени се за 82% повее дозволи
во однос на 2009 година, а за примена на овој систем во 2010 година биле
m-r Katerina Toevska-Trp~evska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 547/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 547
регистрирани 595 корисници, односно компании со одобренија за вршење
работи на царинско застапување за илјадници свои клиенти5
.Дека е постигнат напредок во областа на примена на Едношалтерскиот
систем за увоз и извоз, говорат и фактите дека за примената на овој концепт
Царинската управа на Република Македонија има добиено неколку награди
и е вклучена во работните групи за изработка на овој концепт за Европската
унија, како и за останатите членки на Светската царинска организација.
Понатамошен напредок во воведувањето на информатички системи
за поддршка на електронската царина, Царинска управа на Република
Македонија постигнала со воведувањето на Електронскиот систем за
управување со документи во 2010 година. Со примената на Електронскиот
систем за управување со документи, компаниите можат, освен во писмена
форма, од своите деловни простории електронски да аплицираат до
надлежните царински органи за добивање одобренија кои ги издава
Царинска управа. На овој начин, целата постапка за издавање одобренија
станува поефикасна, постои можност за 24-часовно испраање на документи
и континуирано следење на изработените и одобрените предмети, а
овозможена е и побрза и поефикасна комуникација меѓу економските
оператори и Царинска управа.
Имплементацијата на четвртиот главен елемент на Рамката на
стандарди значи воведување на концептот овластен економски оператор.
Во оваа насока, Република Македонија во 2008 година направила измeни во
Царинскиот закон, а во 2009 година измените се интегрирани во Уредбата
за спроведување на царинскиот закон со кои биле создадени можностите
за воведување на концептот овластен економски оператор. Со законските
измени биле дефинирани условите и критериумите кои се очекува да ги
исполнат операторите за да се стекнат со повалстениот статус, како и целата
процедура за издавање и одземање на уверенијата за овластени економски5 Царинска управа на Република Македонија, Годишен извештај за работата наЦаринската управа за 2010 година, Царинска управа на Република Македонија, Скопје,
2011, стр.10-11
Republika Makedonija i ramkata na standardi na svetskata carinska organizacija za
obezbeduvawe i olesnuvawe na globalnata trgovija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 548/603
548 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
оператори. Согласно Царинскиот закон, било дефинирано дека економските
оператори можат да се стекнат со едно од трите уверенија за одобрени статусина Царинската управа: уверение за царински поедноставувања, уверение за
безбедност и сигурност и уверение за користење на поедноставувањата и на
царинските постапки и на безбедноста и сигурноста заедно.
Постоењето на законската регулатива во определена област, не
значи и успешно имплементирање на истата. Во однос на концептот
овластен економски оператор, покрај целокупно изградената правна рамка
за имплементација, Царинската управа на Република Македонија нема
подготвено документи (правилници, упатства) за спроведување на концептот
во пракса.
Во насока на подготовка на бизнис - секторот за примена на
концептот овластен економски оператор, Царинската управа од 2009 година
за своите сигурни и доверливи партнери почнала да применува одобренија
за поедностaвени царински постапки и одобренија за одобрени извозници.
Поедноставените царински постапки значат примена на олеснувања во
спроведувањето на постапката на царинење на оние трговски партнери кои
од системот за ризици биле селектирани како нискоризични и доверливи,
и оние кои ги исполниле критериумите за добивање на повластените
статуси.
Царинската управа на РМ во моментов на своите корисници им ги
овозможува поедноставените царински постапки за овластен испраач/
примач во транзитната постапка, овозможување на постапка за локално
царинење при увоз/извоз и постапка за примена на поедноставена декларација
при увоз/извоз. Стекнувањето на статусот за овластен извозник, значи дека
определената компанија може да ја користи поедноставената постапка за
локално царинење при извоз, односно овозможува извозниците значително
да го намалат времето на спроведување на извозната постапка, избегнуваји
ги гужвите на извозните терминали и директно упатуваји се кон граничните
премини. Дека со примената на поедноставените царински постапки се
m-r Katerina Toevska-Trp~evska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 549/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 549
намалува времето на чекање и трошоците за вршење извоз и увоз, говорат и
податоците за зголемениот интерес кај економските оператори за користењена овие постапки. Во 2010 година, забележан е пораст во примената на
поедноставените царински постапки и тоа при увоз за 74%, а при извоз за
43% во однос на примената на редовните постапки на царинење6.
Заклучок
Царинската управа на Република Македонија има преземено повее
чекори за имплеметација на Рамката на стандарди за обезбедување и
олеснување на глобалната трговија. Според Светската царинска организација,
Република Македонија се наоѓа во втората фаза на усогласување со Рамката
на стандардите.
Имплементациските капацитети на Царинската управа на Република
Македонија, досега овозможиле царината успешно да го користи системот
за управување со ризици и да користи современа опрема и технологија
за контрола на стоката. Двегодишното успешно функционирање
на Едношалтерскиот систем за увоз и извоз, како и почетокот на
имплментацијата на Електронскиот систем за управување со докумeнти,
говорат дека Царинската управа на Република Македонија презема успешни
чекори за компатибилност и интерконекција со царинските системи на ЕУ
во насока на целосна употреба на предвремените електронски информации
во процесот на царинење.
За Царинската управа останува да го операционализира и да гозаживее концептот на овластен економски оператор. Растечките позитивни
искуства од примената на поедноставените царински постапки треба да
бидат само основа за успешна имплементација на овој концепт во праксата.
Примената на овој концепт би барала јасно дефинирање на бараните
6 Царинска управа на Република Македонија, Годишен извештај за работата на
Царинската управа за 2010 година, Царинска управа на Република Македонија, Скопје,
2011, стр.12
Republika Makedonija i ramkata na standardi na svetskata carinska organizacija za
obezbeduvawe i olesnuvawe na globalnata trgovija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 550/603
550 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
критериуми за стекнување на статусот со издавање на упатства и прирачници,
како и јасно дефинирање на олеснувањата кои операторите би ги добилево праксата. Импулс кој би можел позитивно да влијае врз прифаањето и
имплементацијата на концептот овластен економски оператор, би можело
да биде понуда на поголем број на корист и олеснувања од оние кои се
добиваат со поедноставените постапки, како и работење на процесот на
заемно признавање на статусот со другите царински администрации, а пред
сî со Европската унија.
Користена литература:
1. Закон за измени и дополнување на Царинскиот закон, Службен
весник на РМ бр. 4, Скопје, 2008
2. Повее изданија на Гласилото на Царинската управа на Република
Македонија ( Царина)
3. Презентации на тема „Едношалтерски информациски систем(ЕКСИМ) – придобивки за економските оператори од страна на
Зоран Костовски (Алкалоид АД Скопје) и на тема „Надворешен
портал на Електронскиот систем за управување со документи
(еДМС) – придобивки за економските оператори од страна
на Драгана Стојановска (Родон ДООЕЛ Битола) одржани на
конференцијата „Бесхартиена царина“, Царинска управа на
Република Македонија, Скопје, 2010
4. Rege Vinod & Kataric Isabella, Trade Facilitation: A Handbook for
Trade Negotiators, Commonwealth Secretariat, London, 2007
5. Уредба за изменување и дополнување на уредбата за спроведување
на царинскиот закон, Службен весник на РМ бр. 42, Скопје, 2009
6. Царинска управа на Република Македонија, Годишен извештај за
работата на Царинската управа за 2010 година, Царинска управа
m-r Katerina Toevska-Trp~evska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 551/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 551
на Република Македонија, Скопје, 2011
7. Царинска управа на Република Македонија, Годишен извештај за работата на Царинската управа за 2009 година, Царинска управа
на Република Македонија, Скопје, 2010
8. World Customs Organization:toms Organization:oms Organization: WCO SAFE Framework of Standards,
June 2007, WCO, Brussels, 2007
9. www.customs.gov.mk
REPUBLIC OF MACEDONIA AND THE WORLD CUSTOMS
ORGANIZATION FRAMEWORK OF STANDARDS TO SECURE AND
FACILITATE GLOBAL TRADE
Katerina Tosevska-Trpcevska, M.Sc.
Summary
In 2005 the World Customs Organization has adopted the Framework of
Standards to secure and facilitate global trade. This SAFE Framework of standards
denes seventeen standards organied in two pillars (Customs- Customs and
Customs – Business) for conducting secure and facilitated international trade.
Republika Makedonija i ramkata na standardi na svetskata carinska organizacija za
obezbeduvawe i olesnuvawe na globalnata trgovija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 552/603
552 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Basic elements of the SAFE Framework of Standards are application of
risk management processes, advance electronic information, use of non-intrusiveinspection equipment and implementation of authorized economic operator
concept.
Republic of Macedonia has conducted signicant number of elements
from the SAFE Framework of Standards. Risk management and application of
non-intrusive inspection equipment are concepts that are already implemented
by the Customs Administration of the Republic of Macedonia.
The Customs Administration has taen signicant steps towards
implementing the concept of e-customs and advance electronic information. In
this direction specially signicant is the Single Window concept and the start of
the electronic document management system.
The implementation of the authorized economic operator concept is
the last signicant element from the SAFE Framewor of Standards. The legal
framework for implementation of this concept is completed, and manuals and
directions need to be completed by the Customs Administration in order to
promote this concept in the practice.
Key words: SAFE Framework of Standards, risk management, advance
electronic information, non-intrusive inspection equipment, authorized economic
operator
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 553/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 553
ПРИМЕНА НА ФАКТОРСКАТА АНАЛИЗА НА ВАРИЈАНСА ПРИ
ИСТРАЖУВАЊЕ НА ЕФЕКТИТЕ НА ЕКОНОМСКИТЕ ДЕЈНОСТИ И КВАРТАЛОТ ВРЗ БРУТО ДОМАШНИОТ ПРОИЗВОД НА
РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА
Pomlad asistent m – r Marija Trpkova
Apstrakt:
Celta na ovoj trud e da prika`e uspena primena na
faktorskata analiza na varijansa pri utvrduvawe na efektite koi
ekonomskite dejnosti i kvartalot gi imaat vrz bruto domaniot
proizvod, so to e se utvrdi dali bruto domaniot proizvod
statisti~ki se razlikuva spored grupi na ekonomski dejnosti
i spored kvartalot vo koj e sozdaden. Dokolku se poka`e deka
kvartalot i ekonomskata dejnost vlijaat na bruto domaniotproizvod, vo toj slu~aj se utvrduva koj kvartal se karakterizira
so najgolema, a koj so najmala vrednost na bruto domaen proizvod i
koja grupa na dejnosti ima najgolemo u~estvo, a koja najmalo u~estvo
pri sozdavaweto na bruto domaniot proizvod.
Klu~ni zborovi: faktorska analiza na varijansa, bruto
domaen proizvod, ekonomski dejnosti, kvartal
Sodr`ina:Voved...................................................................................................................2
Istra`uva~ki celi i hipotezi.....................................................................2
Istra`uva~ka metodologija i empiriski rezultati..............................3
Zaklu~ok..........................................................................................................10
Literatura.......................................................................................................11
God. ekon. fak. t. 46 s. 553 - 566 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 554/603
554 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Voved
Bruto domaniot proizvod e eden od osnovnite na~ini za
merewe na goleminata i performansite na edna ekonomija. Rastot na
bruto domaniot proizvod e osnovna makroekonomska cel na sekoja
nacionalna ekonomija, od pri~ina to zgolemeniot bruto domaen
proizvod zna~i ekonomski rast i kreirawe na novi rabotni mesta,
odnosno namaluvawe na nevrabotenosta. Bruto domaniot proizvod
po glava na `itel se koristi kako merka na `ivotniot standardna naselenieto, a negovoto zgolemuvawe zna~i i podobruvawe na
kvalitetot na `ivotot.
Za da se vlijae na zgolemuvaweto na bruto domaniot proizvod
na Republika Makedonija, potrebno e najprvo da se soznae negovata
struktura. Vo ovoj trud se nastojuva da se razgleda strukturata po
ekonomski dejnosti i kvartali vo godinata, odnosno da se utvrdi dali
postoi statisti~ki zna~ajna razlika pome|u ekonomskite dejnosti koigo kreiraat, kako i statisti~ki zna~ajna razlika pome|u kvartalite
vo koi e kreiran bruto domaniot proizvod. So toa e se uka`e koi
ekonomski dejnosti e potrebno da se stimuliraat, to e od osobena
va`nost pri kreirawe na ekonomskata politika.
Trudot e sostaven od ~etiri dela: vo vovedniot del se uka`uva
na zna~eweto na bruto domaniot proizvod za edna nacionalna
ekonomija. Vo vtoriot del se izneseni istra`uva~kite celi i hipotezi
na trudot. Vo tretiot del e objasneta istra`uva~ka metodologija
i dobienite empiriski rezultati. Vo ~etvrtiot del e elaboriran
zaklu~okot od istra`uvaweto.
m – r Marija Trpkova
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 555/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 555
Istra`uva~ki celi i hipotezi
Trudot ima ~etiri istra`uva~ki celi i dve istra`uva~ki
hipotezi:
1) Da prika`e uspena primena na faktorskata analiza na varijansa
pri utvrduvaweto na efektite koi ekonomskite dejnosti i kvartalot
gi imaat vrz bruto domaniot proizvod, 2) Da se utvrdi dali bruto
domaniot proizvod statisti~ki se razlikuva spored grupi na
dejnosti i spored kvartalot vo koj e sozdaden, kako i da se potvrdatili da se otfrlat slednite hipotezi: a) Bruto domaniot proizvod
vo Republika Makedonija se razlikuva po goleminata, vo zavisnost
od kvartalot vo koj e proizveden. b) Bruto domaniot proizvod vo
Republika Makedonija se razlikuva spored ekonomskata dejnost. 3)
Da utvrdi koj kvartal se karakterizira so najgolema, a koj so najmala
vrednost na bruto domaniot proizvod i 4) Da se utvrdi koja grupa na
dejnosti ima najgolemo u~estvo, a koja grupa na dejnosti ima najmalou~estvo pri sozdavaweto na bruto domaniot proizvod.
Podatocite koristeni vo analizata se dobieni od
Statisti~kiot godinik na Republika Makedonija od 2009 g. Stanuva
zbor za kvartalni podatoci za periodot od 2003 – 2008 godina, ili
vkupno 192 opservacii (6 godini * 4 kvartali * 8 dejnosti). Zavisnata
promenliva e bruto domaniot proizvod spored proizvoden metod
po tekovni ceni, dodeka nezavisnite promenlivi se kvartalot vo
godinata i ekonomskata dejnost. Ekonomskite dejnosti se kodirani
na sledniot na~in: 1) zemjodelstvo, lov, umarstvo i ribarstvo, 2)
vadewe rudi i kamen, prerabotuva~ka industrija i snabduvawe so
elektri~na energija, gas i voda, 3) grade`nitvo, 4) trgovija na
golemo i malo, popravka na motorni vozila, motocikli i predmeti za
Primena na faktorskata analiza na varijansa pri istra uvawe na efektite na ekonomskite
dejnosti i kvartalot vrz bruto domaniot proizvod na Republika Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 556/603
556 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
li~na upotreba na domainstvata, 5) hoteli i restorani, 6) soobraaj,
skladirawe i vrski, 7) finansisko posreduvawe, aktivnosti sonedvi`en imot, iznajmuvawe i delovni aktivnosti, drugi komunalni
i li~ni dejnosti i 8) javna uprava i odbrana, zadol`itelna socijalna
zatita, obrazovanie, zdravstvena i socijalna rabota.
Analizata e sprovedena so statisti~kiot softver SPSS.
Istra`uva~ka metodologija i empiriski rezultati
Kako istra`uva~ki metod se koristi faktorskata analiza
na varijansa, bideji istra`uvaweto vklu~uva edna kontinuirana
zavisna promenliva – bruto domaniot proizvod i dve nezavisni
prekinati (kategori~ki) promenlivi - dejnost i kvartal. Za da se
koristi faktorskata analiza na varijansa, potrebno e pretpostavkite
za normalnost na podatocite i homogenost na varijansite da bidat
ispolneti.
Hipotezite za ovie pretpostavki glasat:
Podatocite vo primerokot se izvle~eni od populacija so normalen
raspored.
Podatocite vo primerokot se izvle~eni od populacija koja nema
normalen raspored.
Varijansite na populaciite se ednakvi – homogenost na
varijansite. Varijansite na populaciite ne se ednakvi – heterogenost na
varijansite.
Nezavisnata promenliva - bruto domaen proizvod ja ispolnuva
pretpostavkata za normalnost (realiziranata vrednost na Kolmogorov
– Smirnov testot iznesuva 0,055 i p – vrednost od 0,2)1. Bideji stanuva
1 Koga p – vrednosta e pomala od rizikot na greka , vo toj slu~aj se
otfrla nultata hipoteza.
m – r Marija Trpkova
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 557/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 557
zbor za prekinati promenlivi, dokolku se testiraat individualno
kako nezavisnata promenliva, Kolmogorov – Smirnov - testot e poka`edeka ovie promenlivi nemaat normalen raspored.
Tabela 1. Kolmogorov – Smirnov - test za normalnostPromenliva DEJNOST Promenliva KVARTAL
DejnostReal.
vrednostp – vrednost Kvartal
Real.vrednost
p – vrednost
BDP
1 0,176 0,053
BDP
1 0,086 0,200
2 0,168 0,077 2 0,062 0,2003 0,098 0,200 3 0,061 0,2004 0,090 0,200 4 0,078 0,2005 0,164 0,0966 0,139 0,2007 0,203 0,0128 0,129 0,200
Zatoa, zavisnite promenlivi se ispituvaat vo odnos na nezavisnata
promenliva. Od dobienite rezultati prika`ani vo tabelata 1, mo`e
da se zaklu~i deka pretpostavkata za normalnost e ispolneta (site p
– vrednosti se pogolemi od ).
Za ispituvawe na pretpostavkata za homogenost (ednakvost) na
varijansite, pome|u ~etirite kvartali kaj promenlivata kvartal i
pome|u osumte dejnosti kaj promenlivata dejnost se koristi Levene
- statistikata.
Tabela 2. Test za homogenost na varijansata – Levene statistikaPromenliva DEJNOST Promenliva KVARTAL
Statistika p – vrednost Statistika p – vrednost14,350 0,000 0,119 0,949
Od tabelata 2 mo`e da se vidi deka pretpostavkata e
Primena na faktorskata analiza na varijansa pri istra uvawe na efektite na ekonomskite
dejnosti i kvartalot vrz bruto domaniot proizvod na Republika Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 558/603
558 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
ispolneta samo za promenlivata kvartal. Za promenlivata dejnost
pretpostavkata za ednakvost na varijansite ne e ispolneta, durii otkako testiraweto e povtoreno so koristewe na logaritamska
transformacija na zavisnata promenliva. Faktorskata analiza na
varijansa e se sprovede i pokraj toa to ovaa pretpostavka ne e
ispolneta.
Pri prvi~noto sproveduvawe na faktorskata analiza na
varijansa, Levene - testot za ednakvosta na varijansite na grekite
vo analizata (angl. Levene’s test of euality of error variances) poka`uvadeka varijansite ne se ednakvi (F – statistikata e ednakva na 4,288
i p – vrednosta e ednakva na 0,000) . Za da se izedna~at varijansite
na grekite se vri logaritamska transformacija na zavisnata
promenliva - bruto domaen proizvod2. Dobienite rezulati
poka`uvaat deka po sprovedenata transformacija, pretpostavkata za
ednakvosta na varijansite na grekite, vo analizata e ispolneta (F
– statistikata e ednakva na 0,947 i p – vrednosta e ednakva na 0,552).
Tabelata 3 e najva`na vo analizata, bideji od rezultatite
koi taa gi prika`uva se utvrduva dali nezavisnite promenlivi imaat
efekt na zavisnata promenliva. Od prika`anata p – vrednost za
promenlivata – kvartal, koja e pomala od rizikot na greka
mo`e da se zaklu~i deka postoi zna~aen efekt na kvartalot vrz bruto
domaniot proizvod. Odnosno, dokolku se isklu~i vlijanieto nadejnosta, kvartalot vlijae na goleminata na bruto domaniot proizvod.
Izolacijata na efektot na odredena promenliva se narekuva glaven
efekt. Najdobar na~in da se sogleda ovoj efekt e grafi~kiot prikaz
na goleminata na bruto domaniot proizvod po kvartali. Prikazot e
2 Faktorskata analiza na varijansa e sprovedena so logaritamska transfor-macija na bruto domaniot proizvod kako zavisna promenliva i kvartalot vo go-
dinata i ekonomskata dejnost kako nezavisni promenlivi.
m – r Marija Trpkova
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 559/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 559
na slika 1. Od slikata se sogleduva deka dokolku se otstrani vlijaneto
na drugata nezavisna promenliva dejnost, toga mo`e da se sogledadeka vlijanieto na prviot kvartal vrz bruto domaniot proizvod e
najizrazeno, dodeka pak vlijanieto na vtoriot, tretiot i ~etvrtiot
kvartal vrz bruto domaniot proizvod e re~isi izedna~eno.
Tabela 3. Faktorska analiza na varijansa
Izvor na
varijabilitet
Zbir nakvadrati na
otstapuvawata(Tip 3)
Stepenina
sloboda
Ocena na
varijansataF
p –
vrednost
Korigiran model 21,781a 31 0,703 107,804 0,000Presek 2822,251 1 2822,251 433024,752 0,000Kvartal 0,416 3 0,139 21,263 0,000Dejnost 21,020 7 3,003 460,732 0,000Kvartal*Dejnost 0,345 21 0,016 2,524 0,001Greka 1,043 160 0,007Zbir 2845,075 192
Korigiran zbir 22,824 191a.Koeficient na determinacija = 0,954 (Prilagoden koeficient nadeterminacija = 0,945)
Sledno e da se sogleda glavniot efekt na dejnosta vrz BDP. Od
prika`anata p – vrednost koja e ednakva na 0,000 mo`e da se zaklu~i
deka tom se otstrani vlijanieto na kvartalot, i dejnosta zna~ajno
vlijae na nivoto na BDP. Grafi~kiot prikaz e na slika 2. Od slikatamo`e da se sogleda deka dejnostite kodirani so 2, 7 i 8 imaat najgolem
efekt vrz bruto domaniot proizvod. Dejnostite kodirani so kod 1,
4 i 6 imaat umeren efekt, dodeka dejnostite so kod 3 i 5 imaat najmal
efekt na bruto domaniot proizvod.
Primena na faktorskata analiza na varijansa pri istra uvawe na efektite na ekonomskite
dejnosti i kvartalot vrz bruto domaniot proizvod na Republika Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 560/603
560 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Slika 1. Prikaz na glavniot efekt na nezavisnata promenliva - kvartal
(so sprovedena antilogaritamska transformacija)
Slika 2. Prikaz na glavniot efekt na nezavisnata promenliva -
dejnost (so sprovedena antilogaritamska transformacija)
Od tabelata 3 mo`e da se sogleda i me|usebnoto vlijanie nanezavisnite promenlivi - kvartal i dejnost. - vrednosta ima visokastatisti~ka zna~ajnost (bideji p – vrednosta e ednakva na 0,000 i epomala od ). Ova zna~i deka efektot koj kvartalot go ima vrzbruto domaniot proizvod e razli~en kaj razli~ni dejnosti.
m – r Marija Trpkova
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 561/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 561
Slika 3. Prikaz na me|usebnoto vlijanie na nezavisnite promenlivi
- kvartal i dejnost vrz BDP (so sprovedena antilogaritamskatransformacija)
Od slikata 3 mo`e da se zaklu~i deka kvartalot ima pomalo vlijanie
kaj dejnostite kodirani so 2, 4, 6, 7 i 8, dodeka pak kvartalot ima golemovlijanie kaj dejnostite kodirani so 1, 3 i 5. Dokolku postojat linii
koi ne se paralelni, toga postoi indikacija deka postoi zna~aen
efekt na me|usebno vlijanie (na slikata toa mo`e da se sogleda kaj
dejnostite 1, 3 i 5), odnosno me|usebnoto vlijanie se javuva pome|u
kvartalot i dejnostite 1, 3 i 5. Kaj ostanatite dejnosti ne mo`e da se
voo~i me|usebno vlijanie so kvartalot.
Otkako e utvrdeno deka dejnosta i kvartalot kako nezavisni
promenlivi vlijaat na bruto domaniot proizvod, sleduva
poveekratnata komparacija so koristewe na Bonferroni - testot.
Primena na faktorskata analiza na varijansa pri istra uvawe na efektite na ekonomskite
dejnosti i kvartalot vrz bruto domaniot proizvod na Republika Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 562/603
562 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Tabela 4. Poveekratna komparacija za nezavisnata promenliva -
kvartalKvartal
Srednarazlika
Stand.greka
p –vrednost
KvartalSrednarazlika
Stand.greka
p –vrednost
12 -0,0770* 0,01648 0,000
31 0,0969* 0,01648 0,000
3 -0,0969* 0,01648 0,000 2 0,0199 0,01648 1,0004 -0,1255* 0,01648 0,000 4 -0,0286 0,01648 0,506
21 0,0770* 0,01648 0,000
41 0,1255* 0,01648 0,000
3 -0,0199 0,01648 1,000 2 0,0485* 0,01648 0,0224 -0,0485* 0,01648 0,022 3 0,0286 0,01648 0,506
Tabela 5. Poveekratna komparacija za nezavisnata promenliva
dejnost
DejnostSrednarazlika
Stand.greka
p –vrednost
DejnostSrednarazlika
Stand.greka
p –vrednost
1
2 -0,2912* 0,02331 0,000
5
1 -0,8204* 0,02331 0,0003 0,2903* 0,02331 0,000 2 -1,1116* 0,02331 0,0004 -0,0961* 0,02331 0,002 3 -0,5301* 0,02331 0,000
5 0,8204* 0,02331 0,000 4 -0,9165* 0,02331 0,0006 0,1026* 0,02331 0,001 6 -0,7178* 0,02331 0,0007 -0,1794* 0,02331 0,000 7 -0,9998* 0,02331 0,0008 -0,1253* 0,02331 0,000 8 -0,9457* 0,02331 0,000
2
1 0,2912* 0,02331 0,000
6
1 -0,1026* 0,02331 0,0013 0,5815* 0,02331 0,000 2 -0,3938* 0,02331 0,0004 0,1951* 0,02331 0,000 3 0,1877* 0,02331 0,0005 1,1116* 0,02331 0,000 4 -0,1987* 0,02331 0,000
6 0,3938*
0,02331 0,000 5 0,7178*
0,02331 0,0007 0,1118* 0,02331 0,000 7 -0,2820* 0,02331 0,0008 0,1660* 0,02331 0,000 8 -0,2279* 0,02331 0,000
m – r Marija Trpkova
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 563/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 563
3
1 -0,2903* 0,02331 0,000
7
1 0,1794* 0,02331 0,000
2 -0,5815
*
0,02331 0,000 2 -0,1118
*
0,02331 0,0004 -0,3864* 0,02331 0,000 3 0,4697* 0,02331 0,0005 0,5301* 0,02331 0,000 4 0,0833* 0,02331 0,0136 -0,1877* 0,02331 0,000 5 0,9998* 0,02331 0,0007 -0,4697* 0,02331 0,000 6 0,2820* 0,02331 0,0008 -0,4156* 0,02331 0,000 8 0,0541 0,02331 0,601
4
1 0,0961* 0,02331 0,002
8
1 0,1253* 0,02331 0,0002 -0,1951* 0,02331 0,000 2 -0,1660* 0,02331 0,0003 0,3864* 0,02331 0,000 3 0,4156* 0,02331 0,000
5 0,9165* 0,02331 0,000 4 0,0291 0,02331 1,0006 0,1987* 0,02331 0,000 5 0,9457* 0,02331 0,0007 -0,0833* 0,02331 0,013 6 0,2279* 0,02331 0,0008 -0,0291 0,02331 1,000 7 -0,0541 0,02331 0,601
Od tabelata 4 mo`e da se sogleda deka zna~ajni razliki se
javuvaat me|u site mo`ni kombinacii ( p – vrednosta e pomala od
), dodeka mo`e da se zaklu~i deka ne postoi zna~ajna razlikame|u vtoriot i tretiot kvartal i tretiot i ~etvrtiot kvartal,
odnosno vo ovie kvartali nivoto na bruto domaniot proizvod e
re~isi isto. Treba da se nazna~i deka testovite na poveekratnata
komparacija ne gi zemaat predvid efektite na me|usebnoto vlijanie
na nezavisnite promenlivi.
Od tabelata 5 se sogleduvaat poveekratnite komparacii
za nezavisnata promenliva - dejnost. Postoi zna~ajna razlika vosrednoto nivo na bruto domaniot proizvod re~isi pome|u site
dejnosti. Pome|u dejnostite 4 i 8 i dejnostite 7 i 8 ne postoi zna~ajna
razlika vo srednoto nivo na bruto domaniot proizvod.
Primena na faktorskata analiza na varijansa pri istra uvawe na efektite na ekonomskite
dejnosti i kvartalot vrz bruto domaniot proizvod na Republika Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 564/603
564 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Zaklu~ok
Od sprovedenata faktorska analiza na varijansa so statisti~ka
sigurnost mo`e da se zaklu~i deka kvartalot i dejnosta vlijaat na
goleminata na bruto domaniot proizvod. Vlijanieto kaj kvartalite
najdobro mo`e da se voo~i kaj prviot kvartal, koga e i najgolemo,
dodeka kaj vtoriot, tretiot i ~etvrtiot kvartal vlijanieto e re~isi
izedna~eno i pomalo od prviot kvartal. Se donesuva zaklu~ok deka
bruto domaniot proizvod ima sezonski karakter.Kaj vtorata nezavisna promenliva - dejnostite 2) vadewe rudi
i kamen, prerabotuva~ka industrija i snabduvawe so elektri~na
energija, gas i voda, 7) finansisko posreduvawe, aktivnosti so
nedvi`en imot, iznajmuvawe i delovni aktivnosti, drugi komunalni
i li~ni dejnosti i 8) javna uprava i odbrana, zadol`itelna socijalna
zatita, obrazovanie, zdravstvena i socijalna rabota, imaat
najgolem efekt vrz bruto domaniot proizvod, a voedno i najmnogudoprinesuvaat vo negovo sozdavawe. Dejnostite kodirani so kod 1)
zemjodelstvo, lov, umarstvo i ribarstvo, 4) trgovija na golemo i
malo, popravka na motorni vozila, motocikli i predmeti za li~na
upotreba na domainstvata i 6) soobraaj, skladirawe i vrski, imaat
umeren efekt, dodeka dejnostite so kod 3) grade`nitvo i 5) hoteli
i restorani, imaat najmal efekt na bruto domaniot proizvod. Od
navedenoto mo`e da se izvle~e zaklu~ok deka dejnostite kako to
se zemjodelstvo, lov, umarstvo, ribarstvo, trgovija, soobraaj,
grade`nitvo i hoteli i restorani, ne go ispolnuvaat svojot
potencijal i pokraj toa to vo zemjata ima dovolno raspolo`ivi
resursi za niven razvoj. Ova uka`uva deka e potrebno stimulirawe na
istite, so cel zgolemuvawe na bruto domaniot proizvod koj istite
m – r Marija Trpkova
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 565/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 565
bi go proizveduvale.
Na kraj, mo`e da se ka`e deka istra`uva~kite celi i hipotezina ovoj trud se ispolneti. Faktorskata analiza na varijansa bee
uspeno primeneta, so to se utvrdija efektite koi ekonomskite
dejnosti i kvartalot gi imaat vrz bruto domaniot proizvod. Se
potvrdi postoeweto na statisti~ki zna~ajna razlika po grupi na
dejnosti, kako i po kvartali vo koi toj e sozdaden. Istra`uva~kite
hipotezi se ispolneti, odnosno bruto domaniot proizvod vo Republika
Makedonija se razlikuva po goleminata, vo zavisnost od kvartalot vo koje proizveden i se razlikuva spored ekonomskata dejnost. Od prethodno
iznesenoto, mo`e da se sogleda i koj kvartal i koja grupa na dejnosti
najmnogu doprinesuva za sozdavaweto na bruto domaniot proizvod, so
to e ispolneta i poslednata istra`uva~ka cel.
Literatura
Field A. (2005). Discovering statistics using SPSS . Sage Publications.
Hafeez K., Rowlands H., Kani G., Ibal S. (2002). Design optimization using
ANOVA. Journal of Applied Statistics, Volume 29, Issue 6, 2002, p. 895 – p. 906.
Mankiw G. (2006). Macroeconomics, fth edition. Thomson South – Western.
Risteski S. i Tevdovski D. (2010). Statistika za biznis i Ekonomija.
Ekonomski fakultet – Skopje.
Ryden J., Alm S. E. (2010). The effect of interaction and rounding error in two
– way ANOVA: eample of impact on testing for normality. Journal of Applied
Statistics, Volume 37, Issue 10, 2010, p. 1695 – p. 1701.
Statisti~ki godinik na Republika Makedonija 2009 (2009).
Dr`aven zavod za statistika na Republika Makedonija – Skopje.
Primena na faktorskata analiza na varijansa pri istra uvawe na efektite na ekonomskite
dejnosti i kvartalot vrz bruto domaniot proizvod na Republika Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 566/603
566 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
APPLIED FACTORIAL ANALYSIS OF VARIANCE IN EXAMINING
THE EFFECTS OF THE ECONOMIC ACTIVITES AND THEQUARTERS OF THE YEAR ON THE GROSS DOMESTIC PRODUCT
OF REPUBLIC OF MACEDONIA
Junior teaching assistant M. Sc. Marija Trpkova
Abstract :
The aim of this paper is to elaborate a successful application of the
factorial analysis of variance in determining the effects of the economic activities
and the quarters of the year on the gross domestic product , by determining if
the gross domestic product is statistically different according to the groups of
activities and according to the quarter of the year when the gross domestic
product is produced. If the analysis reveals that the quarters and the economic
activities do inuence the gross domestic product, then it is determined which
quarter has the largest, and which the smallest value of gross domestic product,
and also which group of economic activities has the main participation and
which group of economic activities has the smallest participation in creation of
the gross domestic product.
Key words: Factorial analysis of variance, gross domestic product,economic activites, quarters of the year
m – r Marija Trpkova
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 567/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 567
ODREDUVAWE NA RELATIVNATA EFIKASNOST NA
ENERGETSKITE I TELEKOMUNIKACISKITE KOMPANIIVO
R. MAKEDONIJA I NIVNO RANGIRAWE SO PRIMENA NA
METODATA DEA
Asistent m-r Violeta Cvetkoska
Apstrakt
Vo ramkite na ovoj trud aplicirana e vode~kata
neparametarska metoda DEA vo najgolemite kompanii od
energetskiot i telekomunikaciskiot sektor vo R. Makedonija,
za da se odredi kolku od niv se relativno efikasni vo 2010 g. i da
se ovozmo`i nivno rangirawe soglasno dobienite rezultati od
mereweto na superefikasnosta. Implementacijata na metadata DEA e sprovedena niz ~etiri fazi, a rezultatite od reavaweto
na izbranite modeli se prika`ani i detaqno se analizirani i
tolkuvani. Dobienite soznanija od sprovedenoto istra`uvawe
e im ovozmo`at na menaxerite na analiziranite kompanii da
se fokusiraat na adekvatno namaluvawe na inputot, odnosno
zgolemuvawe na autputot za da postignat to pouspeni
rezultati vo raboteweto.
Klu~ni zborovi:
DEA , relativna efikasnost, energetski i telekomunikaciski
kompanii, CCR-I model, CCR-O model, superefikasnost, rangirawe.
God. ekon. fak. t. 46 s. 567 - 584 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 568/603
568 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
1. Voved
Izminatata 2010 godina pretstavuvae godina na postkrizno
ekonomsko zazdravuvawe, a golem del od menaxerite na najgolemite
i najuspenite kompanii vo R. Makedonija ja opiuvaat i kako
godina na “pre`ivuvawe”. Poradi toa, rezultatite koi gi ostvarija
kompaniite vo ovie slo`ni biznis – uslovi pretstavuvaat vistinski
uspeh.
Najgolemite 100 makedonski kompanii rangirani vo izminatata2010 godina1 zabele`aa rast na prihodite od 19% i ostvarija vkupno
5,44 milijardi evra od raboteweto, kako i profit od re~isi 400
milioni evra, to e za 30% povee vo sporedba so ostvareniot profit
vo 2009 godina.
Na listata Top 100 najgolemi komapnii vo Makedonija se
nao|aat kompanii koi vo tekot na izminatata 2010 godina ostvarile
najmnogu prihodi vo raboteweto, a nie se fokusirame na najgolemiteenergetski i telekomunikaciski kompanii.
Celite na ovoj trud se: da se utvrdi kolku od energetskite,
odnosno telekomunikaciskite kompanii vo R. Makedonija vo 2010 g.
se relativno efikasni; da se opredelat iznosite na potencijalnite
promeni na inputot, odnosno autputot koi se neophodni za
neefikasnite kompanii da stanat efikasni i da se rangiraat
kompaniite, a za nivno ostvaruvawe matemati~kata metoda DEA2 e
implementirana niz slednite fazi: (1) izbor na edinicite za koi se
odlu~uva i specifikacija na modelite; (2) specifikacija na inputot1 Rangiraweto na kompaniite na listata “Top 100 najgolemi i najuspeni vo Make-donija” e napraveno spored podatocite od revidiranite finansiski izvetai na sekoja kom-panija, a “Kapital” ovie podatoci gi ima obezbedeno preku Centralniot registar na Make-donija koj voedno pretstavuva edinstvena institucija vo koja kompaniite imaat zakonskaobvrska da gi dostavuvaat zavrnite smetki i izvetaite od raboteweto.
2 Kvantitativnite osnovi na metadata DEA objasneti se vo [4].
m-r Violeta Cvetkoska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 569/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 569
i autputot; (3) reavawe na izbranite DEA modeli; i (4) analizirawe
i tolkuvawe na dobienite rezultati.
2. Analiza na sostojbite vo energetskiot i telekomunikaciskiot
sektor vo R. Makedonija vo 2010 godina
^etirite najgolemi kompanii od energetikata: EVN, Elektrani
na Makeodnija (ELEM), MEPSO i Toplifikacija, vo 2010 g. ostvarile
vkupni prihodi od 738 milioni evra, to e u~estvo od 13,65% vovkupnite prihodi na 100-te najgolemi komapnii vo R. Makedonija.
Spored finansiskite rezultati, MEPSO vo 2010 g. ostvaril neto
– dobivka od 10,8 milioni evra to pretstavuva godien pad od 21,6%
sporedeno so 2009 g. Ovaa kompanija gi zgolemila vkupnite prihodi
od 40,7 milioni evra vo 2009 g. na 51 milion vo 2010 g., a isto taka
i vkupnite trooci vo 2010 g. vo sporedba so 2009 g. se pogolemi
za 48,30%. Najgolemiot rabotodavec vo Makedonija – dr`avnataenergetska kompanija ELEM, koja vo 2010 g. broela 3880 vraboteni,
ostvarila neto – dobivka od 4 milioni evra, koja e za 29% pogolema
vo sporedba so 2009 g. Isto taka, kaj ELEM se zabele`uva rast na
prihodite za 10,6% vo odnos na 2009 g., kako i rast na troocite koi
vo 2010 g. iznesuvale 284 milioni evra, a vo 2009 re~isi 260 milioni
evra. Toplifikacija pak, vo 2010 g. ostvarila neto – dobivka od 540
iljadi evra, to pretstavuva rast od 11,5 % vo odnos na prethodnata
godina, a rast se zabele`uva i na stranata na prihodite i troocite
i toa za 8,20% i 7,80% respektivno. Distributerot na elektri~na
energija – EVN vo 2010 g. poka`al zaguba od 16,2 milioni evra, to e
skoro 130% povee sporedeno so 2009 g. Kaj ovaa kompanija vo 2010 g.
se zabele`uva rast i na vkupnite trooci i na vkupnite prihodi, i
toa za 7% odnosno 5,5% respektivno vo sporedba so 2009 g.
Odreduvawe na relativnata efikasnost na energetskite i telekomunikaciskite kompanii vo
R. Makedonija i nivno rangirawe so primena na metodaDEA
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 570/603
570 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Vo 2010 g. ~etirite kompanii od telekomunikaciskiot sektor:
Makedonski Telekom, T-Mobile – Makedonija, ONE i VIP – operatorkoi se rangirani na listata na 100 najgolemi ostvarile vkupni
prihodi od 471 milioni evra, to e 8,72% od vkupnite prihodi koi gi
ostavrile 100-te najgolemi makedonski komapnii. Iako profitot na
Makedonski Telekom se namalil za 8,1% vo odnos na 2009 g. i istiot
iznesuval 97 milioni evra, toj so godini e najprofitabilna kopanija
vo R. Makedonija. I prihodite na najgolemiot mobilen operator,
odnosno T-Mobile – Makedonija, vo 2010 g. se namalile za 5,6% iiznesuvale 166 milioni evra, a profitot od 61 milion evra zabele`uva
godien pad od 6,9 % vo sporedba so 2009 g. Od listata na 100 najgolemi
kompanii vo Makedonija vo 2010 g. najgolema zaguba se zabele`uva kaj
mobilniot operator ONE, koja se dol`i na restruktuiraweto koe
go po~naa slovene~kite sopstvenici otkako ja kupija kompanijata
od gr~kiot Kosmofon. ONE vo 2010 g. ostavrila vkupni prihodi od
212 milioni evra koi vo sporedba so 2009 g. bele`at namaluvawe od
4,2%. Najmladiot mobilen operator – VIP pretstavuva edinstvena
kompanija od listata na 100 najgolemi vo Makedonija koja vo 2010 g.
bele`i rast na prihodite i toa za 166,60%.
3. Fazi vo implementacijata na metadata DEA
3.1. Izbor na edinicite za koi se odlu~uva i specifikacija namodelite
Vo ramkite na ovaa faza, izbrani se edincite za koi se odlu~uva
(DMUs), odnosno najgolemite energetski i telekomunikaciski
kompanii od listata top 100 najgolemi vo Makedonija vo 2010 g. Spored
estata po red edicija na Kapital media grup “Top 100 najgolemi
m-r Violeta Cvetkoska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 571/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 571
i najuspeni vo Makedonija” [5], koja e posvetena na liderite i
pobednicite vo makedonskata ekonomija, vo grupata na najgolemitekompanii od energetikata vklu~eni se: EVN, ELEM, MEPSO i
Toplifikacija, koi go pretstavuvaat i naiot primerok za analiza,
dodeka pak: Makedonski Telekom, T-Mobile – Makedonija, ONE i
VIP – operator go so~inuvaat primerokot na telekomunikaciski
kompanii za nabquduvaniot period.
Vo ovoj trud se koristat dve verzii na CCR DEA – modelite,
kako i modelot na Andersen i Petersen za merewe na superefikasnosta,a vo prodol`enie sleduva nivno objasnuvawe.
Eden od osnovnite modeli na metadata DEA e CCR – modelot,
koj svoeto ime go dobil po inicijalite na negovite avtori Charnes,
Cooper i Rhodes [2]. Vo ovoj model, za sekoja edinica za koja se odlu~uva
(DMU) se definira virtuelen input i virtuelen autput so te`inski
koeficienti vi i u
r :
Virtuelen input = v v momo ++ ...
11
Virtuelen autput = yu yu momo ++ ...
11
Pritoa, potrebno e da se pronajdat te`ini so koristewe na linearnoto
programirawe, taka to se maksimizira soodnosot:
èíïóòâèðòóåëåí
àóòïóòâèðòóåëåí
Edna verzija na ovoj model ima za cel da gi minimizira inputite
za da se ostvari dadenoto nivo na autputi i e poznata kako model
orientiran kon inputite (CCR-I - model). Me|utoa, postoi i drug tip
na CCR – modelot, odnosno model orientiran kon autputite (CCR-O
- model), koj ima za cel da gi maksimizira autputite so dadenoto nivo
na inputi, a podolu se dadeni nivnite matemati~ki modeli.
Odreduvawe na relativnata efikasnost na energetskite i telekomunikaciskite kompanii vo
R. Makedonija i nivno rangirawe so primena na metodaDEA
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 572/603
572 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
3.1.1 CCR – model orientiran kon inputite
Za da mo`at vo analizata na efikasnost da se koristat podatoci
za DMUs kaj koi nekoi inputi i autputi imaat vrednost 0, potrebno e da
se vovede pretpostavkata semipozitivnost. Semipozitivnosta zna~i
deka ako postojat parovi na vektori na inputi i autputi ( ,y
) (=1,2,…
,n) od n DMUs, toga sekoja DMU ima barem edna pozitivna vrednost
i vo inputite i vo autputite. Takov par se narekuva aktivnost i se
ozna~uva so (,y). Mo`nite aktivnosti go so~inuvaat mno`estvotona proizvodni mo`nosti P, za koe va`at slednite aksiomi (Tabela
3.1.1.1).Tabela 3.1.1.1 Aksiomi na mno`estvoto na proizvodni mo`nosti P
Aksiomi
(A1) Nabquduvanite aktivnosti ( ,y ) (=1,2,…,n) pripa|aat na mno`estvoto P.
(A2)
Ako aktivnosta (,y) pripa|a na mno`estvoto P, toga i aktivnosta
(t,ty)t,ty)) pripa|a na mno`estvoto P za koj bilo pozitiven skalar t. Toasvojstvo se narekuva pretpostavka na konstanten prinos.
(A3)
Za aktivnosta (,y) od mno`estvoto P, sekoja semipozitivna aktivnost,
( y , ) so ≥ i y y ≤ pripa|a na mno`estvoto P. Toa zna~i dekasekoja aktivnost so input koj ne e pomal od x vo koja bilo komponentai so autput koj ne e pogolem od y vo koja bilo komponenta e mo`naaktivnost.
(A4)Koja bilo semipozitivna linearna kombinacija na aktivnosti vomno`estvoto P pripa|a na mno`estvoto P.
Ako mno`estvoto na podatoci se prika`e preku matricaX=( ) и Y=(y
),
toga mno`estvoto na proizvodni mo`nosti P, koe gi zadovoluva
aksiomite (A1) – (A4), mo`e da se definira na sledniot na~in:
0,,),( ≥λλ≤λ≥= Y y X y P
kade λ e semipozitiven vektor vo R n.
CCR – modelot sega mo`e da se prika`e kako linearna programa
m-r Violeta Cvetkoska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 573/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 573
y LP oo umax)( (3.1)
so ograni~uvawa 1= ov (3.2)0≤+− uY vX (3.3)
0,0 ≥≥ uv (3.4)Soodvetniot dualen problem (DLP
o) go ima sledniot oblik:
Θmin)( DLP o (3.5)
so ograni~uvawa 0≥λ−Θ X o (3.6)
yo
Y ≥λ (3.7) 0≥λ (3.8)
Problemot (DLPDLPo) ima mo`no reenie ).0(,0,1,1 ≠===Θ λλ j jo
Optimalnata Θ koja mo`eme da ja ozna~ime so Θ* , ne e pogolema
od 1. So ogled na pretpostavkata za semipozitivnost na podatocite,
ograni~uvaweto (3.7) bara λ da bide razli~no od 0, zatoa to 0≥λo i
.0≠λo Spored relacijata (3.6) optimalnata vrednost na funkcijata
na celΘ
* mora da bide pogolema od 0. Ottuka sledi deka .10 ≤Θ<
Modelot (DLPDLPo) e poznat i kako model vo oblik na obvivka. Isto
taka, mo`e da se vospostavi vrska pome|u mno`estvoto na proizvodni
mo`nosti P i (DLPDLPo). Ograni~uvawata vo (DLPDLP
o) baraat aktivnosta
( y oo ,Θ ) da pripa|a vo mno`estvoto P, dodeka funkcijata na cel
bara minimalna vrednost Θ koja go namaluva vektorot na inputite
xo
proporcionalno na oΘ , pod uslov da ostane vo mno`estvoto
P. Pritoa, ( λλ Y X , ) poka`uva podobar rezultat od ( y oo ,Θ
) koga .1* <Θ Vo soglasnost so toa svojstvo se definira viok na
inputi R s m∈− i nedostig na autputi . R s
s∈+ Tie se narekuvaat
dopolnitelni promenlivi i se odreduvaat na sledniot na~in:
y s s oo Y X −λ=λ−Θ= +− , kade to e 0≥− s i 0≥+
s za sekoe
Odreduvawe na relativnata efikasnost na energetskite i telekomunikaciskite kompanii vo
R. Makedonija i nivno rangirawe so primena na metodaDEA
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 574/603
574 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
mo`no reenie ( λΘ, ) na problemot (DLPDLPo). Za da se otkrijat
eventualnite vioci na inputite i nedostatocite na autputite zaDMU
o potrebno e da se rei dvofazen linearen problem [3].
Ako optimalnoto reenie na dvete prethodni linearni
programi zadovoluva: 1) 1* =Θ i 2) optimalnite vrednosti na
dopolnitelnite promenlivi (( s *− i s *+ ) da se ednakvi na 0, toga
DMUo ee CCR CCR efikasna. Dvata gorenavedeni uslovi opiuvaat ““Pareto-
Koopmans” efikasnost, koja se definira na sledniot na~in: DMU epotpolno efikasna ako i samo ako ne mo`e da se podobri nitu eden
input ili autput bez vlouvawe na nekoj drug input ili autput. Za
neefikasnata DMUose definira nejzinoto referentno mno`estvo Е
о,
koe se bazira na reenieto na najgolemite dopolnitelni promenlivi
dobieni po prvata i vtorata faza [3].
3.1.2 CCR – model orientiran kon autputite
CCR CCR – modelot orientiran kon autputite se definira na
sledniot na~in:
ηmax)( DLP o (3.9) so ograni~uvawa 0≥µ− X o (3.10)
(3.11) 0≥µ (3.12)Optimalnoto reenie na modelot orientiran kon autputite (DLPDLP
o)
mo`e da se dobie direktno od optimalnoto reenie na modelot
orientiran kon inputite (DLPDLPo) na sledniot na~in:
./1,/ η=Θηµ=λ (3.13)
m-r Violeta Cvetkoska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 575/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 575
Taka (DLPDLPo) stanuva:
Θmin)( DLP o
so ograni~uvawa 0≥λ−Θ X o
yoY ≥λ
.0≥λ
to pretstavuva CCR – model orientiran kon inputite.
Pome|u optimalnoto reenie na modelot orientiran kon autputite
i optimalnoto reenie na modelot orientiran kon inputite postoi
slednata vrska:
./1,/ *****ΘηΘλµ == (3.14)
Dopolnitelnite promenlivi na modelot orientiran kon autputite (
t t +− , ) se definiraat na sledniot na~in:
t o X =+µ −
yt oY η=−µ +
Vrednostite na dopolnitelnite promenlivi ( t t +− , ) vo modelot
orientiran kon autputite se povrzani so vrednostite na
dopolnitelnite
promenlivi vo modelot orientiran kon inputite na sledniot na~in:
./,/ ******ΘΘ
++−− == st st (3.15)
Znaeme deka 1* ≤Θ , pa od relacijata (3.14) sleduva deka .1*≥η Toa
poka`uva deka pogolema vrednost od η* zna~i pomala efikasnost.
Θ* pretstavuva radijalna merka na namaluvawe na inputite, dodeka
pak η* pretstavuva radijalna merka na zgolemuvawe na autputite. Od
toa proizleguva deka DMU e bide efikasna spored CCR – modelot
orientiran kon inputite, ako i samo ako e efikasna spored CCR –
modelot orientiran kon autputite.
Odreduvawe na relativnata efikasnost na energetskite i telekomunikaciskite kompanii vo
R. Makedonija i nivno rangirawe so primena na metodaDEA
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 576/603
576 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
3.1.3 Model za merewe na superefikasnosta
Osnovnite DEA modeli ovozmo`uvaat rangirawe na
neefikasniteDMUs, me|utoa indeksot na efikasnost na site efikasni
edinici iznesuva 100% i za da se ovozmo`i nivno rangirawe, Andersen
i Petersen go vovele modelot za merewe na superefikasnosta. Povee
za ovoj model videte vo [1].
3.2. Specifikacija na inputite i autputite
Vo DEA modelite potrebno e inputite i autputite da se izberat
taka to na najdobar mo`en na~in da go pretstavat raboteweto na
DMUs. Soglasno so preporakata vkupniot broj na inputi i autputi da
bide nekolku pati (dva do tri pati) pomal od vkupniot broj na DMUs,
vo ovoj trud prika`uvame slu~aj vo koj e izbran eden input (vkupno
trooci za 2010 g. vo evra) i eden autput (vkupni prihodi za 2010 g. voevra), zatoa to brojot na energetskite, odnosno telekomunikaciskite
kompanii e 4. Podatocite za inputot i autputot za kompaniite od
energetikata se prika`ani vo Tabela 3.2.1, a za telekomunikaciskite
kompanii vo Tabela 3.2.23.
Tabela 3.2.1 Podatoci za inputot i autputot za energetskite
kompanii
KompaniiInput: vkupno trooci
2010 (evra)Autput: vkupni prihodi
2010 (evra)
EVN 380.021.754 365.555.234
ELEM 284.498.318 291.698.424
MEPSO 39.926.907 51.294.795
TOPLIFIKACIJA 29.351.287 29.872.510
3 Podatocite za inputot i autputot za energetskite i telekomunikaciskite
kompanii se prezemeni od estata po red edicija na Kapital media grup [5].
m-r Violeta Cvetkoska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 577/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 577
Tabela 3.2.2 Podatoci za inputot i autputot za telekomunikaciskite
kompaniiKompanii
Input: vkupno trooci2010 (evra)
Autput: vkupni prihodi
2010 (evra)
MAKEDONSKI TELEKOM 115.180.365 211.689.790
T-MOBILE-MAKEDONIJA 103.744.340 165.253.077
ONE 79.113.342 57.799.541
VIP - OPERATOR 51.885.933 37.073.340
3.3. Reavawe na DEA - modelite
Za reavawe na DEA – modelite koristen e specijaliziraniot
softver Efciency Measurement System (EMS), a na slika br. 3.3.1
prika`an e dijalog za izbor na DEA – model.
Slika 3.3.1 Dijalog za izbor na DEA - model
Odreduvawe na relativnata efikasnost na energetskite i telekomunikaciskite kompanii vo
R. Makedonija i nivno rangirawe so primena na metodaDEA
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 578/603
578 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
3.4. Analiza i tolkuvawe na rezultatite
3.4.1 Slu~aj energetski kompanii
Spored dobienite rezultati prika`ani vo Tabela 3.4.1.1 i Tabela
3.4.1.2 mo`e da se sogleda deka so reavawe na dvata modeli – modelot
orientiran kon inputite i modelot orientiran kon autputite, samo edna
energetska kompanija e relativno efikasna, odnosno nejziniot indeks
na efikasnost iznesuva 100%, a toa e dr`avnata MEPSO. Ostanatite
tri kompanii (EVN, ELEM I Toplifikacija) se relativno neefikasni,odnosno, spored rezultatite vo Tabela 3.4.1.1, kompanijata EVN koja ima
indeks na efikasnost od 74,88% za da bide efikasna treba da go namali
inputot za 25,12%, a kompaniite ELEM i Toplifikacija za 20,19% i 20,78%
respektivno, pri to nivniot autput ostanuva nepromenet. Dodeka pak,
spored rezultatite prika`ni vo Tabela 3.4.1.2, kompanijata EVN treba da go
zgolemi autputot za 33,56% za da stane relativno efikasna, pri to nivoto
na nejziniot input ostanuva nepromeneto. Tolkuvaweto na rezultatiteza ostanatite neefikasni energetski kompanii e na identi~en na~in.
Isto taka, vo Tabela 3.4.1.1 i Tabela 3.4.1.2 prika`ani se rezultatite od
reaveweto na modelot na Andersen i Petersen za merewe na superefikasnosta,
od kade mo`e da se sogleda deka energetskite kompanii koi se relativno
neefikasni go zadr`uvaat istiot indeks na neefikasnost kako i toga
koga se reeni dvete verzii na CCR DEA – modelite, a promena ima samo kaj
indeksot na efikasnata kompanija MEPSO, kaj koja istiot e pogolem od
100% (Tabela 3.4.1.1 i Slika 3.4.1.1), odnosno pomal od 100% (Tabela 3.4.1.2).
Spored dobienite rezultati za superefikasnosta, energetskite kompanii
se rangirani (~etvrta kolona vo Tabela 3.4.1.1 i Tabela 3.4.1.2).
Tabela 3.4.1.1 Rezultati od reavaweto na CCR-I DEA – modelot,modelot za merewe na superefikasnosta i rangirawe na
energetskite kompanii
m-r Violeta Cvetkoska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 579/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 579
Kompanii CCR-I superefikasnost rang
EVN 74,88% 74,88% 4ELEM 79,81% 79,81% 2MEPSO 100,00% 125,30% 1TOPLIFIKACIJA 79,22% 79,22% 3
Slika 3.4.1.1 Rangirawe na energetskite kompanii sporedrezultatite za superefikasnost
Tabela 3.4.1.2 Rezultati od reavaweto na на CCR-O DEA –modelot, modelot za merewe na superefikasnosta i rangirawe na
energetskite kompaniiKompanii CCR-ОО superefikasnost rangEVN 133,56% 133,56% 4ELEM 125,30% 125,30% 2MEPSO 100,00% 79,81% 1TOPLIFIKACIJA 126,23% 126,23% 3
3.4.2. Slu~aj telekomunikaciski kompanii
Vrz osnova na rezultatite prika`ani vo Tabela 3.4.2.1 i
Tabela 3.4.2.2 mo`e da se konstatira deka i vo dvete verzii na CCR
DEA – modelite samo edna telekomunikaciska kompanija e relativno
efikasna, odnosno samo indeksot na efikasnost na Makedonski
Odreduvawe na relativnata efikasnost na energetskite i telekomunikaciskite kompanii vo
R. Makedonija i nivno rangirawe so primena na metodaDEA
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 580/603
580 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Telekom e 100%, a ostanatite tri telekomunikaciski kompanii se
relativno neefikasni. Koga e reen CCR-I DEA – modelot (Tabela3.4.2.1), kompaniite: T-Mobile – Makedonija, ONE i VIP – operator
treba da gi namalat inputite za 13,33%, 60,25% i 61,12% respektivno
za da bidat relativno efikasni pri to nivniot autput ostanuva
nepromenet. Dodeka pak, spored rezultatite dadeni vo Tabela
3.4.2.1 navedenite kompanii treba da go zgolemat autputot za 15,38%,
151,56% i 157,22% respektivno za da bidat efikasni, pri to nivniot
input ostanuva ist. Spored rezultatite od reavaweto na modelotna Andersen i Petersen (treta kolona vo Tabela 3.4.2.1 i Tabela 3.4.2.2)
mo`e da se konstatira deka telekomunikaciskite kompanii koi se
relativno neefikasni go zadr`uvaat istiot indeks na efikasnost
kako i koga se reeni dvete verzii na CCR DEA modelite, a promena se
zabele`uva samo kaj indeksot na efikasnost na Makedonski Telekom,
kaj koj istiot e pogolem od 100% (Tabela 3.4.2.1 i Slika 3.4.2.1),
odnosno pomal od 100% (Tabela 3.4.2.2). Vrz osnova na rezultatite
za superefikasnosta, telekomunikaciskite kompanii se rangirani
(~etvrta kolona vo Tabela 3.4.2.1 i Tabela 3.4.2.2).
Tabela 3.4.2.1 Rezultati od reavaweto na CCR-I DEA modelot zamerewe na superefikasnosta i rangirawe na telekomunikaciskite
kompanii
Kompanii CCR-I superefikasnost rangMAKEDONSKI TELEKOM 100,00% 115,38% 1T-MOBILE - MAKEDONIJA 86,67% 86,67% 2ONE 39,75% 39,75% 3VIP OPERATOR 38,88% 38,88% 4
m-r Violeta Cvetkoska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 581/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 581
Slika 3.4.2.1 Rangirawe na telekomunikaciskite kompanii sporedrezultatite za superefikasnost
Tabela 3.4.2.2 Rezultati od reavaweto na CCR-O DEA – modelot,modelot za merewe na superefikasnosta i rangirawe na
telekomunikaciskite kompanii
Kompanii CCR-O superefikasnost rangMAKEDONSKI TELEKOM 100,00% 86,67% 1T-MOBILE MAKEDONIJA 115,38% 115,38% 2
ONE 251,56% 251,56% 3VIP OPERATOR 257,22% 257,22% 4
4. Zaklu~ni sogleduvawa
Vo ramkite na ovoj trud postavivme nekolku celi i za istite
da gi ostvarime primenivme edna od najpopularnite oblasti na
operacionite istra`uvawa/naukata za menaxment – neparametarskatametoda DEA. Pritoa se fokusiravme na kompaniite od energetikata
i od telekomunikaciskiot sektor koi se del od listata “Top 100
najgolemi kompanii vo Makedonija” vo izminata 2010 godina, a
specijalno dizajniranata metoda DEA ja implementiravme preku
~etiri fazi.
Iako energetskiot sektor vo R. Makedonija ne bee direktno
Odreduvawe na relativnata efikasnost na energetskite i telekomunikaciskite kompanii vo
R. Makedonija i nivno rangirawe so primena na metodaDEA
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 582/603
582 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
izlo`en na globalnata ekonomska kriza, sepak toj ne ostana izoliran
od nejzinoto vlijanie. Namalenata likvidnost i ote`natiot pristapdo kapital vo izminatite dve godini ne ñ ovozmo`ija na naata
dr`ava da dobie nov energetski kapacitet, a znaeme deka klu~ni
za razvojot na ekonomijata se tokmu razvojot i investiciite vo
energetikata. So reavawe na izbranite DEA – modeli: CCR-I, CCR-O
kako i modelot na Andersen i PetersenPetersen za merewe na superefikasnosta,
dojdovme do rezultati vrz osnova na koi mo`eme da konstatirame
deka vo slu~ajot koga ovie tri modeli se primeneti na najgolemitekompanii od energetikata, samo edna kompanija e relativno efikasna,
a toa e dr`avnata kompanija MEPSO koja isto taka spored modelot za
merewe na superefikasnosta e rangirana na prvoto mesto. Ostanatite
tri energetski komapnii: EVN, ELEM i Toplifikacija treba da
go namalat inputot, odnosno da go zgolemat autputot za soodveten
procent za istite da bidat efikasni.
Koga stanuva zbor za telekomunikaciskiot sektor, va`no e da
se uka`e deka vo izminatite dve godini toj se soo~i so teki uslovi na
vodewe na biznisot poradi opadnatata potrouva~ka kako rezultat
na krizata, a negova glavna karakteristika vo 2010 g. vo ramkite na
telefonijata e prodol`uvawe na trendot na namaluvawe na liniite
na fiksnata, a zgolemuvawe na mobilnata telefonija. Koga izbranite
DEA – modeli se primeneti na najgolemite telekomunikaciskikompanii, samo edna kompanija ima indeks na efikasnost koj iznesuva
100%, a taa voedno e i najprofitabilnata kompanija vo R. Makedonija
– Makedonski Telekom. Za kompaniite: T-Mobile – Makedonija,
ONE i VIP – operator dadeni se iznosite za koi treba da se namali
inputot, odnosno da se zgolemi autputot za istite da preminat na
stranata na efikasni kompanii.
m-r Violeta Cvetkoska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 583/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 583
Analiziranite i tolkuvanite rezultati mo`at da im pomognat
na menaxerite na energetskite i telekomunikaciskite kompaniivo donesuvawe na optimalni i racionalni odluki vo upravuvaweto
kako so efikasnite, taka i so neefikasnite kompanii. Prognozite za
tekovnata i narednata godina se pooptimisti~ni, me|utoa izlo`eni
se na neizvesnost. Ostanuva da gi sledime sostojbite i istite da gi
analizirame.
Referenci
[1] Andersen, P., and Petersen, N.C., (1993). A Procedure for RankingEfcient Units in Data Envelopment Analysis. Management Science,
39(10), 1261-1264.
[2] Charnes, A., Cooper, W.W., and Rhodes, E.L., (1978). MeasuringEfciency of Decision Making Units. European Journal of Operational
Research, 429-444.
[3] Cooper, W.W., Seiford, L.M., and Tone, K., (eds.), (2000). Data Envelopment Analysis: A Comprehensive Tet with Models, Applications,
References and DEA-Solver Software. Boston: Kluwer AcademicPublishers.
[4] Cvetkoska, V., (2010): Kvantitativni osnovi na metodata DEA
- modeli i podra~ja na primena, Godinik na Ekonomski fakultet voSkopje, TOM 45, 629-642, Ekonomski fakultet – Skopje,R. Makedonija.
[5] Top 100 Najgolemi i Najuspeni vo Makedonija, (2011).Skopje: Kapital media grup.
Odreduvawe na relativnata efikasnost na energetskite i telekomunikaciskite kompanii vo
R. Makedonija i nivno rangirawe so primena na metodaDEA
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 584/603
584 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
DETERMINATION OF RELATIVE EFFICIENCY OF ENERGY AND
TELECOMMUNICATIONS COMPANIES IN MACEDONIA AND
THEIR RANKING BY APPLICATION OF DEA METHOD
Teaching Assistant Violeta Cvetkoska, MA
Abstract:
As part of this paper the leading non-parametric method DEA is appliedin the largest companies in the energy and telecommunications sector in the Republic of Macedonia to determine how many of them are relatively efcient in
2010 and to enable their ranking according to the results obtained by measuringthe super-efciency. Implementation of the DEA method is conducted through four stages, and the results from the solution of the selected models are shownand are analyed and interpreted in details. Obtained ndings from the surveywill enable the managers of the analyzed companies to focus on reducing theinput or increase output adequately in order to achieve successful results in theirwork.
Key words: DEA, relative efciency, energy and telecommunications
companies, CCR-I model, CCR-O model, super-efciency, raning.
m-r Violeta Cvetkoska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 585/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 585
DEPOZITNA AKTIVNOST NA BANKITE VO REPUBLIKAMAKEDONIJA
M-r Elena Naumovska
Apstrakt
Osnovna cel na ovoj trud e preku analiza na izvorite na
finansirawe na bankarskiot sektor vo Republika Makedonija, da se
potencira zna~eweto na depozitite na nefinansiskite pravni lica
i naselenieto kako najzna~ajna komponenta na pasivata i primaren
izvor na sredstva za finansirawe na kreditnata aktivnost na
bankite.
Trudot e koncipiran vo tri dela. Vo prviot del e napraven osvrt
na depozitnata aktivnost na bankite vo Republika Makedonija
niz prizmata na valutnata, sektorskata i ro~nata struktura nadepozitite. Vo ramkite na vtoriot del na trudot se analizirani
depozitite od aspekt na nivnoto strukturno u~estvo vo ramkite
na vkupnite izvori na sredstva za finansirawe na aktivnostite
na bankarskiot sektor vo Republika Majkedonija. Vo fokusot na
vnimanieto na tretiot del od trudot e komparacijata pome|u
strukturata na izvorite na finansirawe na bankarskiot sektor
na Republika Makedonija so poranenite jugoslovenski republiki
i zemjite - ~lenki na EU.
Klu~ni zborovi: depoziti, primarni izvori na finansirawe,
sekundarni izvori na finansirawe, struktura na pasivata,
subordinirani obvrski, pozajmici, izdadeni hartii od vrednost i
soodnos pome|u kreditite i depozitite.
God. ekon. fak. t. 46 s. 585 - 601 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 586/603
586 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
1. Depozitnata aktivnost na bankite vo Republika Makedonija
Pri analizata na bankarskite depoziti za periodot od 2003 do 2010godina, mo`e da se konstatira deka vo celiot analiziran period,
depozitnata aktivnost na bankite vo Republika Makedonija bele`i
konstanten porast. Ovoj porast e zabrzan vo periodot od 2004 do 2007
godina i ja sledi dinamikata na porast na kreditnata aktivnost na
bankarskiot sektor.
Vo 2008 i 2009 godina, depozitite na bankarskiot sistem se
karakteriziraat so zabaven porast kako rezultat na zabavenataekonomska aktivnost na domanite subjekti i izrazenoto vlijanie na
psiholokite faktori vrz donesuvaweto na odlukite na privatniot
sektor vo uslovi na negativni ekonomski dvi`ewa na me|unarodnata
finansiska scena i neizvesnost od efektite i vremetraeweto na
finansiskata kriza. Taka, na 31.12.2009 godina, stapkata na porast na
vkupnite depoziti dostignuva najnisko nivo vo izminative 7 godini
i e za okolu tri pati pomala od prethodnata godina.
Grafikon broj 1. Depoziti na nefinansiski subjekti (iznos i % na porast)
Izvor: NBRM (Analizata e napravena vrz osnova na podatoci od godinite izvetai od 2003 do 2010godina)
Vo tekot na 2010 godina, vo uslovi na popovolen makroekonomski
ambient vo odnos na prethodnata godina, depozitnoto jadro na bankite
M-r Elena Naumovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 587/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 587
se karakterizira so zabrzuvawe na rastot. Vo uslovi na postepeno
za`ivuvawe na domanata ekonomska aktivnost, povolni dvi`ewa vonadvoreniot sektor, kako i postepenoto iscrpuvawe na vlijanieto
na psiholokite pritisoci povrzani so efektite od svetskata
ekonomsko-finansiska kriza, zabele`livo e zabrzuvawe na rastot na
depozitite na nefinansiskite subjekti. Pritoa, ostvarenata stapka
na rast од 13,5% e povisoka za 3,6 pati vo odnos na stapkata na rast vo
2009 godina, но сî уште е далеку под нивоата присутни pred 2008 godina.
1.1 Valutna, sektorska i ro~na struktura na bankarskite depoziti voRepublika Makedonija
Pri analizata na strukturata na bankarskite depoziti vo Republika
Makedonija, може да се констатира дека primarni nositeli na
vkupniot depoziten potencijal na bankarskiot sektor od aspekt
na sektorskata struktura se depozitite na naselenieto, od aspekt
na valutnata struktura se deviznite depoziti, dodeka od aspekt naro~nata struktura se depozitite oro~eni do edna godina.
Tabela br.1.Valutna, sektorska i ro~na struktura na bank. depoziti vo RM
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Valutna strukturaDenarski 42,9% 40,4% 38,0% 43,1% 48,5% 45,3% 39,1% 44,5%
Denar. so dev.
klauzula
4,4% 5,2% 6,3% 4,3% 7,0% 6,6% 4,7% 2,0%
Devizni 52,7% 54,4% 55,7% 52,6% 44,5% 48,1% 56,2% 53,5%
Vkupno 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%
Sektorska strukturaNaselenie 57,8% 57,7% 58,8% 57,0% 58,7% 59,2% 66,8% 69,2%
Pretprijatija 32,2% 35,1% 33,3% 36,5% 35,5% 34,1% 29,2% 27,0%
Ostanatikomitenti 10,0% 7,2% 7,9% 6,5% 5,8% 6,7% 4,0% 3,9%
Vkupno 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%
Depozitna aktivnost na bankite vo Republika Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 588/603
588 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Ro~na struktura
Dolgoro~ni nad1 god. 4,9% 4,1% 3,8% 4,1% 5,4% 9,2% 12,3% 15,4%
Oro~eni do 1god.
34,0% 42,6% 46,9% 49,4% 51,0% 50,4% 51,7% 49,9%
Po viduvawe 61,1% 53,3% 49,3% 46,4% 43,6% 40,4% 36,0% 34,6%
Vkupno 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%Izvor: NBRM (Analizata e napravena vrz osnova na podatoci od godinite izvetai od 2003 do 2010godina)
Pri analiza na valutnata struktura na bankarskite depoziti vo
RM za periodot 2003 -2010 godina, evidentno e deka vo najgolemdel od analiziraniot period dominantno u~estvo imaat deviznite
depoziti. Vo ramkite na deviznite depoziti prisutna e dominacija
na depozitite na naselenieto, to uka`uva na izrazenata sklonost
na naselenieto za tedewe vo stranska valuta. Vo tekot na 2006
godina, kaj nefinansiskite subjekti za prvpat se javuva poizrazena
preferencija za tedewe vo denari.
Zapo~natiot trend na zgolemuvawe na denarskite za smetka na
namaluvaweto na u~estvoto na deviznite depoziti, e prekinat vo
2008 godina. Ovoj trend na valutnata transformacija na depozitite
e ute poizrazen vo 2009 godina, koga depozitite vo denari bele`at
pad za prvpat vo poslednite 7 godini, a strukturnoto u~estvo na
denarskite depoziti vo vkupnite depoziti se namaluva. Zasilenata
valutna transformacija na depozitnoto jadro pretstavuva rezultatna psiholokiot pritisok predizvikan od sekojdnevnite nepovolni
informacii od me|unarodnite finansiski pazari i promenetite
o~ekuvawa zaradi mo`nite efekti vrz ekonomijata i bankite vo RM.
Grafikon broj 2. Promeni vo valutnatastruktura na bankarskite depoziti vo RM
M-r Elena Naumovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 589/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 589
Izvor: NBRM (Analizata e napravena vrz osnova na podatoci od godinite izvetai od 2003 do 2010godina)
Pod vlijanie na stabiliziraweto na devizniot pazar i povisokiteprinosi na depozitite vo domana valuta, vo 2010 godina povtorno eo~igledna pogolemata sklonost na deponentite za tedewe vo denari.I pokraj toa, deviznite depoziti sî ute formiraat najgolem del oddepozitnata baza na bankite (Grafikon br.2).
Pri analiza na sektorskata struktura na bankarskite depoziti zaperiodot od 2003 do 2010 godina, proizleguva konstatacijata deka voceliot analiziran period depozitite na naselenieto se primarninositeli na vkupniot depoziten potencijal na bankarskiot sektor voRepublika Makedonija. Tie bele`at kontinuiran i najizrazen godienporast i pretstvauvaat osnoven generator na porastot na vkupnitedepoziti. Nivniot porast e najintenziven vo 2007 godina, dodeka
zgolemen za 31,8% vo odnos na prethodnata godina. Vo 2008 godina ezabele`ana najniskata stapka na porsat od 13%. Stapkata na porastna depozitite na naselenieto vo naredniot period postepeno po~nuvada se zgolemuva, no e daleku zad nivoata na porast karakteristi~nido 2007 godina. Namalenite stapki na porast na depozitite nanaselenieto pretstavuvaat posledica na namaluvaweto na iznosot nabankarskite depoziti vo celost i nemaat vlijanie vrz namaluvawetona nivnoto dominantno u~estvo vo ramki na sektorskata struktura
Depozitna aktivnost na bankite vo Republika Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 590/603
590 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
(Grafikon br. 3).
Depozitite na pretprijatijata, so prose~no u~estvo od okolu 30%vo vkupnata depozitna baza se vtor po golemina izvor na sredstva. Kajniv, vo 2005 godina e zabele`an najintenziven porast od okolu 40%. Me|utoa, od 2007 godina bele`at postojano namaluvawe na stapkatana porast, kojato na krajot na 2009 godina za prvpat ima negativnavrednost od duri 11,2%. So ova, depozitite na pretprijatija go namalijai svoeto u~estvo vo sektorskata struktura na vkupnite depoziti nasmetka na zgolemenoto u~estvo na depozitite na naselenieto i toa etrend to se odviva vo poslednite pet godini. Nasproti namaluvawetovo 2009 godina, depozitite na pretprijatijata vo 2010 godina bele`atgodien rast od 4,9%. Sepak, ovaa stapka e zna~itelno pomala odstapkite na porast na depozitite na pretprijatijata karakteristi~niza prethodnite periodi.
Grafikon br. 3. Promeni vo sektorskata struktura na bankarskitedepoziti vo RM
Izvor: NBRM (Analizata e napravena vrz osnova na podatoci od godinite izvetai od 2003 do 2010
godina)
Pri analiza na ro~nata struktura na bankarskite depoziti voRepublika Makedonija za periodot od 2003 do 2010 godina, mo`e dase konstatira deka postoi relativno nepovolna ro~na struktura nadepozitniot potencijal na bankite, koja,po~nuvaji od 2006 godina,
M-r Elena Naumovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 591/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 591
ima tendencija na postepeno podobruvawe.
Vo celiot analiziran period kratkoro~nite depoziti (depozititepo viduvawe i oro~enite depoziti do edna godina) imaat izrazenodominantno u~estvo, nasproti dolgoro~nite depoziti. Pritoa,depozitite po viduvawe bele`at namaluvawe na strukturnotou~estvo, kako vo ramkite na kratkoro~nite, taka i vo ramkite navkupnite depoziti. Vo 2006 godina doa|a do strukturno pomestuvawe,pri to dominantnoto u~estvo na depozitite po viduvawe e zamenetoso dominantno u~estvo na oro~enite depoziti do edna godina.Vakvoto pomestuvawe se dol`i na daleku pointenzivniot porast nakratkoro~nite depoziti od porastot na depozitite po viduvawe. Od2006 do 2010 godina, oro~enite depoziti do edna godina u~estvuvaatvo vkupnite depoziti so okolu 50%. Vo 2009 godina, depozitite poviduvawe za prvpat bele`at negativna stapka na rast od 7,3% pri tovo sporedba so 2003 godina nivnoto u~estvo vo ramkite na vkupnitedepoziti e bezmalku prepoloveno. I pokraj zna~itelnoto zabrzuvawena nivniot rast vo 2010 godina, prodol`uva trendot na namaluvawena u~estvoto na depozitite po viduvawe vo ro~nata struktura na
depozitnata baza.
Grafikon br.4. Promeni vo ro~nata struktura na bankarskite depoziti vo RM
Izvor: NBRM (Analizata e napravena vrz osnova na podatoci od godinite izvetai od 2003 do 2010
godina
Pozitivniot trend na postepeno zgolemuvawe na ro~nosta na
Depozitna aktivnost na bankite vo Republika Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 592/603
592 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
bankarskite depoziti otpo~nat vo 2006 godina prodol`uva i vo
tekot na 2007 godina, koga dolgoro~nite depoziti ja dostignuvaatnajvisoka godina stapka na porast od 70,5% i toa kako rezultat na
porastot na dolgoro~nite depoziti na naselenieto, to pretstavuva
refleksija na zgolemenata doverba vo bankarskiot sistem. Vakvata
dinamika na porast na dolgoro~nite depoziti se intenzivira i vo
2008 godina, i pokraj neizvesnosta prisutna kaj domanite subjekti
i optite namaleni sklonosti kon tedewe karakteristi~ni za
ovoj period. Toa vo golema mera se dol`i na kamatnata politikana bankite naso~ena kon pottiknuvawe na tedeweto na dolg rok,
kako osnova za podobruvawe na ro~nata struktura na depozitite i
zgolemuvawe na nivnata stabilnost vo uslovi na ote`nati mo`nosti
za finansirawe na me|unarodniot finansiski pazar. Kako rezultat
na neprekinatiot trend na porast na dolgoro~nite depoziti, nivnoto
u~estvo vo ramkite na vkupnite depoziti na krajot na 2010 godina
iznesuva 15,4% i pretstavuva zgolemuvawe vo odnos na u~estvoto vo
2003 godina za povee od tri pati.
2. Primarni i sekundarni izvori na sredstva za finansirawe nabankite vo RM2.1 Primarni izvori na sredstva za finansirawe na bankite vo RM
Depozitite na nefinansiskite pravni lica i naselenieto so svoeto
u~estvo vo vkupnata pasiva od okolu 70% pretstavuvaat najzna~ajnakomponenta na pasivata na bankite. Tie pretstavuvaat primaren izvor
na sredstva za finansirawe na aktivnostite na bankite vo Republika
Makedonija. Vo analiziraniot period, nivnoto u~estvo vo ramkite
na vkupnite tu|i izvori na sredstva e nad 80%. (Tabela br. 2)
M-r Elena Naumovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 593/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 593
Grafikon br.5. Promeni vo strukturata na tu|ite izvori na finansirawe na
bankite vo RM
Izvor: NBRM (Analizata e napravena vrz osnova na podatoci od godinite izvetai od 2003 do 2010godina)
I pokazatelot za soodnosot pome|u vkupnite krediti i vkupnite
depoziti na bankite ja potvrduva dominacijata na depozitite vo
izvorite na sredstva. Vakvata struktura na izvorite ja namaluva
~uvstvitelnosta na bankarskiot sistem na Republika Makedonija na nadvorenite likvidnosni okovi, to bee edna od pri~inite za
zadr`uvawe na negovata stabilnost za vreme na finansiskata kriza.
No, od druga strana, bankarskiot sistem tradicionalno ostanuva
izlo`en na klasi~niot rizik od povlekuvawe na depozitite.
2.2 Sekundarni izvori na sredstva za finansirawe na bankite vo RM
Sekundarnite izvori na sredstva imaat nisko strukturno u~estvo vovkupnite izvori na sredstva. Podatocite dobieni od analizata na
u~estvoto na sekundarnite izvori na sredstva vo vkupnite i tu|ite
izvori na sredstva pooddelno, upatuvaat na relativno ponizok
stepen na zavisnost na bankite od ovoj izvor na finansirawe. No,
sepak nivnoto zna~ewe vo vkupnite izvori na sredstva na bankite se
zgolemuva, imaji go predvid nivniot godien porast. Vo zna~itelen
Depozitna aktivnost na bankite vo Republika Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 594/603
594 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
del od analiziraniot period, najgolem pridones vo porastot
imaat dolgoro~nite pozajmici vrz osnova na dolgoro~ni kreditnilinii povle~eni od stranski banki i plasirani vo forma na
dolgoro~ni krediti. Ovie dolgoro~ni kreditni linii, paralelno so
raspolo`livata depozitna baza, pretstavuvaat osnova za realizirawe
na kreditnata aktivnost na bankite vo Republika Makedonija. Vo 2007
godina se zabele`uva zgolemeno koristewe na sredstva od mati~nite
subjekti na bankite. Vo ovoj period, visok godien porast od 8,7
pati bele`at i kratkoro~nite pozajmici, to e pri~ina za nivnotozgolemeno strukturno u~estvo vo vkupnite sekundarni izvori na
sredstva.
Tabela broj 2. Tu|i izvori na sredstva za finansirawe na bankite vo RM
TU\I IZVORI NASREDSTVA / GODINA
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
1.Depoziti od
nefinansiski subjekti70,188 82,284 97,921 125,268 160,382 180,913 187,876 213,269
2. Depoziti od banki idrugi fin. institucii
2,195 1,537 2,717 3,902 10,482 12,006 18,031 18,372
3. Pozajmici i izdadeni hv(dolgoro~ni i kratkoro~ni)
8,792 9,664 13,146 15,691 19,479 20,239 24,961 33,344
VKUPNO (1+ 2 +3) 81,175 93,485 113,784 144,861 190,343 213,158 230,868 264,985
Izvor: NBRM (Analizata e napravena vrz osnova na podatoci od godinite izvetai od 2003 do 2010godina)
Vo naredniot period se evidentirani odredeni strukturni pomestuvawakaj sekundarnite izvori na sredstva. Od aspekt na ro~nata struktura,
prose~noto u~estvo na dolgoro~nite vo vkupnite sekundarni izvori
na sredstva prodol`uva da se namaluva. Spored vidot na stavkite
koito gi so~inuvaat sekundarnite izvori na sredstva, vo tekot
na 2008 godina najvisok rast bele`at subordiniranite depoziti i
hibridnite kapitalni instrumenti koi bankite gi koristat kako
M-r Elena Naumovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 595/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 595
instrument za celite na odr`uvawe na adekvatnosta na kapitalot.
Do krajot na analiziraniot period, koristenite sredstva odmati~nite subjekti (vklu~uvaji gi i depozitite, dolgoro~nite zaemi,
subordiniranite i hibridnite instrumenti na mati~nite subjekti)
bele`at porast. Tie vo 2009 godina go zgolemuvaat u~estvoto vo
strukturata na sekundarnite izvori na sredstva, dostignuvaji
nivo od re~isi 40% i imaat najgolem pridones za vkupniot porast
na sekundarnite izvori na sredstva. Ostvareniot godien porast
na koristenite sredstva od mati~ni subjekti vo 2010 godina nepredizvikuva promena na nivnoto u~estvo vo strukturata na izvorite
na finansirawe, vo sporedba so prethodnata godina.
3. Sporedba na strukturata na izvorite na finansirawe na bankite
vo Republika Makedonija so nekoi drugi zemji
Pri analiza na strukturata na izvorite na finansirawe na
bankarskiot sektor vo poranenite jugoslovenski republiki, se doa|a
do konstatacijata deka Makedonija bele`i najvisoko, a Slovenija
najnisko u~estvo na depozitite vo ramkite na vkupnata pasiva. Imeno,
so sostojba na 31.12.2010 godina, u~estvoto na depozitite vo pasivata
na nivo na celiot bankarski sistem iznesuva 74,33% vo Makedonija
i 46,2% vo Slovenija. 1Vo odnos na drugite analizirani zemji,
karakteristi~no e toa to strukturata na izvorite na finansirawevo Hrvataska i Bosna i Hercegovina e pribli`no ista so Makedonija,
dodeka Srbija i Crna Gora se karakteriziraat so neto pomalo u~estvo
na depozitite vo ramkite na vkupnata pasiva (Grafikon broj 6).
1 IMF, “Global nancial stability report”, April 2011;
Depozitna aktivnost na bankite vo Republika Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 596/603
596 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Grafikon broj 6. Struktura na izvorite na finansirawe na bankarskiot sektor na
31.12.2010 godina kaj poranenite jugoslovenski republiki
Izvor: web страниците на централните банки на анлизираните земји (Analizata e napravena vrz osnovana podatoci od godinite izvetai za 2010 godina)
Gorenavedenata konstatacija se potvrduva i preku analizata na
soodnosot na vkupnite krediti vo odnos na vkupnite depoziti na nivo
na bankarskiot sektor na sekoja pooddelna zemja za istiot period.Odnosot krediti / depoziti e najvisok vo Slovenija i iznesuva 147,6%,
a najnizok vo Makedonija so u~estvo na vkupnite krediti vo ramkite
na vkupnite depoziti na nivo na celiot bankarski sistem od 87,5%.
Pogolemiot iznos na ovoj pokazatel upatuva na iskoristenosta na
depozitnata baza kako primaren izvor, odnosno orientiranost kon
sekundarnite izvori na sredstva pri finansirawe na kreditnata
aktivnost od strana na bankite. Pri podetaqna analiza na strukturatana sekundarnite izvori na finansirawe za bankite vo Slovenija,
proizleguva konstatacijata deka dominantno u~estvo od 67,7% imaat
pozajmicite od banki (od niv 80% se stranski banki), u~estvoto na
dol`ni~kite hartii od vrednost iznesuva 20,1%, subordiniranite
obvrski u~estvuvaat so 7,3%, dodeka u~estvoto na finansiskite
obvrski kon Evrosistemot iznesuva 4,9%.
M-r Elena Naumovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 597/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 597
Grafikon broj 7. Analiza na soodnosot na krediti /depoziti na bankarskiot sektorna 31.12.2010 godina kaj poranenite jugoslovenski republiki
Izvor: web страниците на централните банки на анлизираните земји (Analizata e napravena vrz osnovana podatoci od godinite izvetai za 2010 godina)
Me|utoa, pri trendovska analiza na izvorite na finansirawe nabankite vo Slovenija (za period od 2005 do 2010 godina), se doa|a dokonstatacija deka nasproti trendot na namaluvawe na u~estvoto nadepozitite za smetka na zgolemuvaweto na u~estvoto na pozajmicite
od stranski banki karakteristi~en za periodot od 2005 do 2007 godina,vo periodot od 2008 do 2010 godina zabele`liv e trend na namaluvawena u~estvoto na pozajmicite od stranski banki i zgolemuvawe nau~estvoto na depozitite.
Grafikon broj. 8 Trendovska analiza na depozitite i pozajmicite od stranskibanki kako osnovni izvori na finansirawe na bankite vo Slovenija
Izvor: Banka Slovenije http://www.bsi.si/;
Depozitna aktivnost na bankite vo Republika Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 598/603
598 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
Vakviot trend proizleguva od faktot deka zgolemenata kreditna
aktivnost vo periodot do 2007 godina e poddr`ana so dopolnitelnistranski izvori na finansirawe. Od druga strana, svetskatafinansiska kriza od 2008 godina implicira so namaluvawe naobvrskite na slovene~kite banki kon „ostatokot od svetot” izgolemeni aktivnosti na podra~jeto na privlekuvawe na depoziti oddomaniot nebankarski sektor.
Grafikon broj 9. Analiza na soodnosot na vkupnite krediti vo odnos na vkupnite
depoziti na bankarskiot sektor na 31.12.2010 godina kaj zemjite ~lenki na EU
Извор: ECB, Statistics Pocket Book, January 2011;
Dokolku se analizira strukturata na izvorite na finansirawe nabankarskiot sektor na zemjite - ~lenki na EU, kaj najgolem del odniv se zabele`uva re~isi identi~en trend na promeni od aspekt nastrukturnoto u~estvo na depozitite i pozajmicite od stranski bankivo ramkite na vkupnite izvori na finansirawe2. Vo odnos na zemjite-~lenki na EU, Republika Makedonija zaedno so ute est zemji-~lenkina EU, se nao|a vo grupata zemji kade soodnosot pome|u kreditite dadeni
2 ECB, “EU banking structures – Special feature on the future evolution of the EU banking sector”, September 2010;
M-r Elena Naumovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 599/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 599
od bankite na nefinansiskiot sektor i depozitite na nefinansiskiot
sektor dadeni vo bankite iznesuva pomalku od 100%. Kaj ostanatitezemji-~lenki na EU obemot na odobreni krediti e daleku povisok oddepozitite, to se dol`i na razvienosta na finansiskite pazari na oviezemji i poirokite mo`nosti za obezbeduvawe dopolnitelni izvori nasredstva. Ova se potvrduva i preku poniskoto u~estvo na depozitite vovkupnite izvori na sredstva kaj bankite od ovie zemji.
Zaklu~ok
Depozitnoto jadro na bankarskiot sektor na RepublikaMakedonija bele`i konstanten porast ~ija dinamika pretstavuva odrazna dinamikata na kreditnata aktivnost na bankite, nivnata mo`nostza finansirawe na me|unarodniot finansiski pazar, dinamikata naekonomska aktivnost na domanite subjekti i izrazenoto vlijanie napsiholokite faktori vrz donesuvaweto na odlukite na privatniot
sektor vo uslovi na neizvesni ekonomski dvi`ewa na domanata ime|unarodnata finansiska scena. Pri analizata na strukturata nabankarskite depoziti vo Republika Makedonija, konstatirano e dekaprimarni nositeli na vkupniot depoziten potencijal na bankarskiotsektor od aspekt na sektorskata struktura se depozitite na naselenieto,od aspekt na valutnata struktura se deviznite depoziti, dodeka od aspektna ro~nata struktura se depozitite oro~eni do 1 godina.
Depozitite na nefinansiskite pravni lica i naselenieto so svoetou~estvo vo vkupnata pasiva od okolu 70% pretstavuvaat najzna~ajnakomponenta na pasivata na bankite i primaren izvor na sredstva zafinansirawe na aktivnostite na bankite vo Republika Makedonija.I pokraj relativno poniskiot stepen na zavisnost na bankite odsekundarnite izvori na finansirawe, nivnoto zna~ewe vo vkupniteizvori na sredstva na bankite se zgolemuva, imaji go predvid
Depozitna aktivnost na bankite vo Republika Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 600/603
600 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
nivniot godien porast. Vakvata struktura na izvorite ja namaluva
~uvstvitelnosta na bankarskiot sistem na Republika Makedonija na nadvorenite likvidnosni okovi, to bee edna od pri~inite zazadr`uvawe na negovata stabilnost za vreme na finansiskata kriza.Vo odnos na zemjite-~lenki na EU i poranenite jugoslovenskirepubliki, Republika Makedonija spa|a vo grupata zemji so najnizoksoodnos pome|u bankarskite krediti i depoziti. Kaj ostanatitezemji-~lenki na EU, obemot na odobreni krediti e daleku povisokod depozitite, to se dol`i na razvienosta na finansiskite pazarina ovie zemji i poirokite mo`nosti za obezbeduvawe dopolnitelniizvori na sredstva. Ova se potvrduva i preku poniskoto u~estvo na
depozitite vo vkupnite izvori na sredstva kaj bankite od ovie zemji.
Koristena literatura:
1. NBRM, „Izvetaj za bankarskata supervizija i bankarskiot
sistem na Republika Makedonija za (2003-2010) godina”, Skopje(2004-2011) godina;
2. NBRM, „Godien izvetaj (2003-2010) godina”, Skopje (2004-2011) godina;
3. ECB, „Financial Stability Review”, June 2011;
4. ECB, „EU banking structures – Special feature on the future evolution of the EU banking
sector”, September 2010;
5. ECB, „ A structural model of Central Bank operations and bank intermediation”, workingpaper series No 1312, March 2011;
6. ECB, Statistics Pocket Book, January 2011;
7. IMF, „Global nancial stability report”, April 2011;
8. EBRD, „Transition Report 2010: Recovery and Reform”, November 2010;
9. EBRD, „Transition Report 2009: Transition in crisis”, November 2009
10. Web - страниците на централните банки на анализираните земји http://www.bsi.si/;
http://www.hnb.hr/; http://www.cbbh.ba/; http://www.cbmn.org /; http://www.nbs.rs/
M-r Elena Naumovska
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 601/603
GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 601
DEPOSIT ACTIVITY OF THE BANKS IN THE REPUBLIC OF
MACEDONIA
MSc Elena Naumovska
Summary
The basic purpose of this paper is through analysis of the banks funding
sources in the Republic of Macedonia, to emphasize the importance of deposits of
non-banking sector as a basic component of the liabilities and a primary source
of nancing the bans credit activity.
This article is consisted of three parts. In the rst part there is a review of the
deposit activity of the banks in Republic of Macedonia from the point of its
currency, sectoral and term structure. In the second part of the paper, the deposits
are analyzed from the aspect of its structural participation in the total funding
sources of the banking sector in the Republic of Macedonia. In the third part of
this article the focus is on the comparison between the funding conditions of the
banking sector in the Republic of Macedonia with the former Yugoslav republics
and the EU member countries.
Key words: deposits, primary sources of nancing, secondary sources of
nancing, liabilities structure, sub ordinary obligations, loans, stocs issued andthe relation loan deposit ratio.
Depozitna aktivnost na bankite vo Republika Makedonija
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 602/603
602 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)
8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 603/603
Top Related