PRISHTINEuml2017
STUDIMERevisteuml peumlr studime filologjike
232016
AKADEMIA E SHKENCAVE DHE E ARTEVE E KOSOVEumlSACADEMIA SCIENTIARUM ET ARTIUM KOSOVIENSIS
AKADEMIA E SHKENCAVE DHE E ARTEVE E KOSOVEumlSKOSOVA ACADEMY OF SCIENCES AND ARTS
STUDIMEA Review for philological Studies
23
2016
Del njeuml hereuml neuml vitPublished annually
Keumlshilli redaktues - Editorial Board
Rexhep Ismajli - Kryeredaktor editor-in-chiefEqrem Basha - Sekretar secretary
Victor A Friedman aneumltar memberTeuta Abrashi aneumltar memberMehmet Kraja aneumltar member
Idriz Ajeti Kryeredaktor nderi - Editor-in-chief of honour
Adresa e Redaksiseuml Address
Akademia e Shkencave dhe e Arteve e KosoveumlsRedaksia e revisteumls ldquoStudimerdquoRr Agim Ramadani nr 30510 000 PrishtineumlRepublika e KosoveumlsTel + 381 38 249 303Fax + 381 38 244 636E-mail ashakashakorg
Redaksia e revisteumls Studime peumlr vitin 2016 njofton se numri 23 i vitit 2016 eumlshteuml beumlreuml gati peumlr shtyp neuml pjeseumln e pareuml teuml vitit 2017 por peumlr arsye teuml natyreumls seuml procedurave financiare nuk ka qeneuml e mundur teuml botohej neuml versionin e shtypur deri neuml fillim teuml vitit 2018 Meqeneumlse ndeumlrkoheuml redaksia peumlr peumlrgatitjen e numrit 24 e meuml tutje ka peumlrbeumlrje teuml re neuml marreumlveshje me Sekretarin e Seksionit vendoseumlm qeuml versioni elektronik neuml formatin PDF ta nxjerrim neuml faqen e ASHAK-ut qysh tash Kuptohet qeuml versioni i shtypur do teuml jeteuml ploteumlsisht i njeumljteuml me keumlteuml version
Prishtineuml dhjetor 2017
Redaksia e Studime 23
Copyright copy ASHAK
PEumlRMBAJTJA
Tryeza shkencore ESAD MEKULI NEuml 100-VJETORIN E LINDJES 7 Sabri HAMITI ESAD MEKULI PEumlR TY 9 Mehmet KRAJA ESAD MEKULI DHE ldquoJETA E RErdquo 15 Bashkim KUCcedilUKU METAFOREuml IDENTITETI 21 Kujtim M SHALA SHKRIMTARIacute E IDEOLOGJI 31 Shaban SINANI MIGJENI I ESAD MEKULIT 51 Nysret KRASNIQI ESAD MEKULI VERBI POETIK SI BURIM
SOCIO-IDEOLOGJIK 69 Ymer CcedilIRAKU PEumlRCJELLJA E POEZISEuml SEuml ESAD MEKULIT
NEuml KRITIKEumlN LETRARE - SI KOHERENCEuml VLERASH 79 Nehas SOPAJ ESAT MEKULI DHE LETEumlRSIA SHQIPE E
VITEVE rsquo70 85 STUDIME ARTIKUJ 91 Shkumbin MUNISHI PIKEumlPAMJET DHE QEumlNDRIMET NDAJ
SHQIPES TE SERBEumlT E KOSOVEumlS 93 Shaban SINANI ENDONIME DHE EKZONIME PEumlR SHQIPTAREumlT
DHE FQINJEumlT 109 Brian D JOSEPH UNDERSTANDING GREEK THROUGH
ALBANIAN THE CASE OF PRO(S)PAPPOUS 137 Norbert JOKL SHQIPTAREumlT DHE GJUHA E TYRE 143 Bajram KOSUMI ALEGORIA NEuml LETRAT NGA BURGU ART
APO ENIGMEuml 161 MATERIALE183
Studime 23 - 2016 6
Mehmet HALIMI VISARE LEKSIKORE NGA E FOLMJA E KARADAKUT 183
Rexhep ISMAJLI LETEumlR E GJERGJ PEKMEZIT PEumlR GJENDJEN NEuml SHQIPEumlRI PARA VITIT 1901 203
KRITIKA RECENSIONE 293 Tomor Plangarica Remzi Peumlrnaska Gjuheumlsi 295 Shkumbin Munishi Rrahman Paccedilarizi Konversioni neuml gjuheumln shqipe 303
Tryeza shkencore
ESAD MEKULI NEuml 100-VJETORIN E LINDJES
Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosoveumls Seksioni i Gjuheumlsi-seuml dhe i Leteumlrsiseuml neuml 100-vjetorin e lindjes seuml shkrimtarit peumlrkthyesit dhe intelektualit teuml shquar me 6 dhjetor 2016 mbajti njueuml Tryezeuml shkencore peumlr jeteumln dhe vepreumln e poetit Tryeza u drejtua nga Keumlshilli organizues i peumlr-beumlreuml nga akademikeumlt Ali Aliu Mehmet Kraja dhe Eqrem Basha
Neuml tryezeuml foleumln Ali Aliu Sabri Hamiti Bashkim Kuccediluku Kujtim Shala Shaban Sinani Mehmet Kraja Ymer Ccediliraku Nysret Krasniqi Kristaq Jorgo Fadil Grajccedilevci dhe Nehas Sopaj Neuml keumlteuml numeumlr teuml revisteumls Studime botohen ndihmesat e pjeseumlmarreumlsve qeuml i kaneuml doreumlzuar ato sipas peumlrgatitjes seuml Keumlshillit organizues
Studime 23 - 2016 8
Esad Mekuli
Sabri HAMITI Prishtineuml
ESAD MEKULI PEumlR TY
1 Poeti misionar
Esad Mekuli (Plaveuml 1916 ndash Prishtineuml 1993) poet peumlrkthyes redak-tor enciklopedist Vepra e tij kryesore Peumlr ty (1955) Ky shkrim nuk mund trsquoi shmanget okazionit meqeuml beumlhet neuml njeumlqindvjetorin e Esad Mekulit e neuml 61 vjetorin e daljes seuml librit teuml tij Peumlr ty Dalja nga rasti qeuml eumlshteuml meumlteseuml e secilit shkrim peumlr leteumlrsineuml beumlhet meuml e veumlshtireuml qeumlkur Mekuli eumlshteuml quajtur e veteumlquajtur moti poet misionar Kjo do teuml thoteuml qeuml ai shkruan poezi si pasion e poezi si mision poezi okazionale sidomos poezi me tendenceuml teuml theksuar Ccedileumlshtja eumlshteuml teuml mos beumlhet leximi tendencioz qofteuml i leteumlrsiseuml seuml shkruar me tendenceuml peumlrndryshe kalohet neuml thjeshteumlzime teuml palejueshme Udha mbetet keumlrkimi i bukuriseuml seuml shkrimleximit letrar qeuml rrokeuml njeumlko-heumlsisht aventureumln e identifikimit letrar e keumlnaqeumlsineuml e leximit teuml poeziseuml duke ndier bukurineuml e saj e duke njohur struktureumln e saj
2 Libri Peumlr ty
Libri Peumlr ty i Esad Mekulit qeuml doli meuml 1955 neuml Prishtineuml u pa
menjeumlhereuml njeuml ngjarje letrare madje kulturore Qe libri i pareuml poetik i njeuml autori vendeumls i autorit qeuml tashmeuml ishte beumlreuml autoritet si krijues e veprimtar kulturor edhe meuml tepeumlr u beuml libeumlr kult peumlr brezin e meumlpastajmeuml dhe meuml e reumlndeumlsishmja mbetu libri themelor i autorit sado qeuml ky botoi libra teuml tjereuml gjateuml kateumlr decenieve teuml tjera
Libri peumlrmbledh krijimtarineuml poetike teuml Esad Mekulit teuml shkruar peumlr dy decenie (rreth 30 poezi) dhe eumlshteuml i strukturuar me njeuml ndeumlrgjegje krijuese kulturore e historike Nis me poezineuml programore Popullit tim qeuml eumlshteuml njeuml eksplikim i titullit peumlrkushtues Peumlr ty teuml librit Ka tre cikle Neuml hijen e robniacutes qeuml merr vjershat e shkruara neuml vitet 1933-1940 Flamujt e
KDU 8211809
Studime 23 - 2016 10
shpaluem qeuml ka vjershat e viteve 1941-1944 dhe Jeta e re qeuml ka vjershat e viteve 1945-1953 Libri peumlrfundon me vjersheumln Gjykimi porse shoqeumlrohet me sheumlnimin Lexuesavet i domosdosheumlm peumlr ndeumlrgjegjen autoriale teuml keumltij strukturimi Pra ka njeuml struktureuml qeuml artikulon autorin tekstin e tij letrar dhe lexuesin neuml njeuml ndeumlrkomunikim letrar kulturor historik dhe ideologjik Duhet pareuml keumltu njeuml fillim e njeuml fund e patjeteumlr njeuml substanceuml neuml mes apo neuml qendeumlr
Neuml vjersheumln e pareuml kushtrimore neumlpeumlrmjet formuleumls kushtuese e posesive Popullit tim ndash uneuml biri yt besnik dhe ndash poeti peumlrkufizohet poeti misionar (zeuml i popullit) e poezia misionare (mjet i deumlshirave e vullnetit teuml tij) Keumlnga solemne me tone himni ngritet neuml nivel madheumlshtie e teuml heroikes duke i veumlneuml peumlrballeuml dy koheuml Njeuml teuml shkuar teuml robeumlriseuml Keumlndova (edhe kur mrsquoishte ndalue) e njeuml teuml liriseuml me ty keumlndoj mbiacute fuqineuml e ngja-llun Ka ndeumlrruar edhe statusi i keumlngeumls hereumln e pareuml keumlnga e vetmuar peumlr zgjimin hereumln e dyteuml keumlngeuml e bashkuar peumlr ngadheumlnjimin Keumlshtu peumlrkufi-zohet poeti si prijeumls dhe ky eumlshteuml misioni i mbaruar Por sprova eumlshteuml e madhe Neuml vjersheumln peumlrmbylleumlse teuml librit Gjykimi shtohet edhe koha e ardhshme ku hyjneuml neuml lojeuml feumlmijt taneuml e feumlmijt e feumlmijvet taneuml brezniteuml shekujt Neuml njeuml diskutim idesh poetike neuml formeuml sokratike provohet heroika e brezit qofteuml e kapeumlrcyer nga ldquobelbeumlzimetrdquo ldquoshteumlrzimetrdquo ldquogabi-metrdquo ldquobelbeumlzimet e abeceseuml e teuml gjuheumlsrdquohellip
Pse ndash kush ka faj qeuml teuml pareumlt srsquona kaneuml laneuml gati kurrgjeuml ndash poseuml vorresh dhe padijes kush ka faj qeuml shekuj me radheuml ndash erreumlsija dhe veteumlmija ndash si mrazet e pranvereumls kaneuml mbyteuml filizat mucirc neuml fareuml
Pikeumlpyetje pikeumlccediluditeumlse Keumlshtu mbyllet vepra Kjo tezeuml eumlshteuml diskutuar edhe meuml pareuml Keumlteuml hereuml do ta lexojmeuml si njeuml metonimi qeuml fton peumlr njeuml metaforeuml peumlr njeuml lexim letrar teuml tekstit teuml tij teuml shkruar sepse qofteuml me imagjinime mund teuml lexohet veteumlm ajo qeuml eumlshteuml shkruar si fjaleuml e parme apo si metaforeuml
Ateumlhereuml poezia meuml e mireuml e Esad Mekulit neuml keumlteuml libeumlr eumlshteuml neuml ciklin Neuml hijen e robniacutes qeuml peumlrmban vjersha teuml shkruara neuml vitet tridhjeteuml kur autori ishte i ri pra shkrimet e tij teuml riniseuml 1 Peumlr misionin poetik qeuml theksohet me pasion 2 Peumlr tematikat sociale e individuale 3 Peumlr lirineuml si
Studime 23 - 2016
11
absolut teuml njeriut 4 Peumlr figurimin e ideve teuml diteumls e teuml nateumls me kapeumlrcimet mbreumlmje e agim 5 Peumlr alternimet e koheumlve robeumlri e liri me ndeumlrmjeteumlzi-met e trishtimit hidheumlrimit deri neuml rebelim 6 Madheumlshtineuml e bjeshkeumls e teuml njeriut teuml ngjyer neuml trishtimin e varfeumlriseuml 7 Peumlr peizazhin lotues teuml artiku-luar me krahasimin e ngjizur neuml ngushticat e uni-t
Neuml ciklin Flamujt e shpaluem neuml fakt shfaqet shpalimi i fjaleumls si deumlshmi peumlr imagjinim kur shenjon kur theumlrret kur kujton apo kur vajton Neuml ciklin Jeta e re gjuha e vjersheumls i doreumlzohet entuziazmit neuml kufi teuml pro-pagandeumls edhe kur peumlrpiqet teuml beumljeuml hijen e intimizimit e teuml dashuriseuml
3 Vjershat e bukura
Lexuesi keumlrkon vjershat e bukura Edhe Esad Mekuli deumlshmon veteuml
qeuml poezia nuk shkruhet veteumlm me ide por edhe me ndjeshmeumlri e formeuml teuml peumlrsosur Teuml tilla janeuml poeziteuml Mbramja Malli peumlr teuml pambeumlrrijtsheumlmen Uneuml Riniacutes Djaloshi Njeuml shembull peumlrfaqeumlsues i poeziseuml seuml Esad Mekulit eumlshteuml tingeumlllimi Mbramja shkruar meuml 1933
MBRAMJA Si tufa meumlndafshi trsquoarteuml neuml teuml kalteumlrteumln shamiacute nrsquomes dy duersh trsquobardha dy kodra neumln boreuml mdash flakron pereumlndimihellip Recircteuml mbi krye peumlroreuml ngasin neumlpeumlr qiell dhe zhduken nrsquohapsiacute hellipDhe drita e mbrame shuhet mbi ccedildo sukeuml cipa e nateumls shtrihet mbi fusha trsquopeumlrhime malet heshtin nrsquoerreumlsiacute si me qeneuml teuml ngrime si teuml humbeumlte jeta mdash ccedildo gjacirc u nxi u zhduk Nrsquoajriacute ndihen klithmat e nateumls qeuml racirc mdash
Studime 23 - 2016 12
drujt praneuml rrugeumls lehtas era i peumlrkundhellip mdash mdash mdash mdash mdash mdash mdash mdash mdash mdash mdash mdash mdash mdash Ndeumlrsa dita e bardheuml e tretun dikund shigjeta teuml flakta mpreheuml erreumlsineumls me i raacute Terri sundon boteumln Katundet e shtrime neuml mes teuml nateumls prehen nrsquolugineuml me andrrime
Ky tingeumlllim eumlshteuml shkruar neuml trajteumln e preferuar teuml autorit qeuml duke vizatuar peizazhin shpreh gjendje shpirteumlrore e sociale Dramacitetin e shqeteumlsi-meve e palon kujdessheumlm neuml djepin e konfesionit intim Mbreumlmja nuk eumlshteuml asfareuml idile rustikale por njeuml shqeteumlsim i mbrendsheumlm se mbreumlmja eumlshteuml veteumlm hyrja neuml nateuml qeuml jep pasiguri e frikeuml po edhe eumlndeumlrr qeuml pas saj eumlshteuml njeuml shpeumlrthim drite e njeuml diteuml Pamja shihet prej seuml larti ashtu duke u humbur e tretur prandaj njeuml intensitet i madh peumlr teuml shenjuar figurat e fundit qeuml nga larteumlsia duken e vizatohen ose neuml qiell ose neuml tokeuml Prej keumlndej dramaciteti i ndeumlrrimit teuml pamjeve ndeumlrmjet krahasimeve neuml nivel teuml peumlrjashteumlsiseuml e teuml intimitetit bdquotufa teuml meumlndafshit trsquoarteumlldquo ldquoflakeumlron pereumlndimirdquo ldquofusha teuml peumlrhimerdquo ldquomale teuml ngrimerdquo gjitheuml sintagma poetike pa retorikeuml Pastaj ldquoklithma e nateumlsrdquo dhe vargu i zbrazeumlt si figureuml e hesht-jes totale E pikeumlrisht keumltu shfaqja dramatizuese
Ndeumlrsa dita e bardheuml e tretun dikund shigjeta teuml flakta mpreheuml erreumlsineumls me i raacute
Pas keumlsaj mbyllja e poeziseuml me figurat ldquoterri sundon boteumlnrdquo apo ldquoKatun-det e shtrime me andrrimerdquo janeuml thirrje meuml teuml forta si beumlrtima
Po ndalemi keumltu peumlr teuml theksuar njeuml ccedileumlshtje poetike e peumlrtejpoetike teuml poetit Esad Mekuli vjershat e para i shkroi e i botoi neuml gjuheumln e huaj mandej i botoi neuml gjuheumln shqipe Eumlshteuml shkrues e peumlrkthyes i poeziseuml seuml vet Keumltu do keumlrkuar retorika e tij poetike inverzionet sintaktike si ccedileumlshtje teuml peumlrkthimit fjalori i rrudhur agramatikaliteti rima e keumlrkuar jospontane Prandaj keumlrkimet stilistike keumltu marrin koheuml teuml veccedilanteuml se duhet teuml peumlrim-tohen neuml variantet e poezive neuml teuml dy gjuheumlt
Studime 23 - 2016
13
4 E majta letrare Vjershat e hershme teuml Esad Mekulit janeuml shkruar neuml vitet tridhjeteuml teuml
shekullit njeumlzet dhe janeuml teuml krahasueshme me vjershat e veumlllait teuml tij meuml teuml madh poetik Migjenit qeuml janeuml shkruar e botuar neuml teuml njeumljteumln decenie Ato janeuml teuml krahasueshme edhe formalisht si ldquovargje teuml lirardquo po meuml tepeumlr tema-tikisht e peumlr intenceumln autoriale tendenceumln shkrimore Njeuml kultureuml letrare elementare e teuml dy poeteumlve eumlshteuml bashkeumlkoheumlse me leteumlrsineuml sociale teuml slla-veumlve teuml Jugut neuml vitet tridhjeteuml Aq meuml fort neuml nivel teuml ideve e ideologjiseuml sesa teuml formave Te keumlto leteumlrsi ccedileumlshtja e ldquoteuml majteumls letrarerdquo u zhvillua si te-ori e shkrimit e si ide shoqeumlrore deri neuml nivel teuml grindjes Ccedileumlshtja ishte e shkrimit si deumlshmi e njeuml teuml tashmeje e si njeuml vizion i njeuml teuml ardhmeje E nisur si rebelim letrar peumlr trsquou kuroreumlzuar neuml shkrim utopik duke keumlrkuar absolutin e peumlrparimit dhe egalitetin si projeksion shoqeumlror i peumlrkthyer neuml tendence letrare
Kjo ishte edhe utopia letrare e poeteumlve taneuml Mekulit e Migjenit Pastaj vjen distopia Esad Mekuli e provoi keumlteuml (domosdoshmeumlrisht) kah fundi i jeteumls Po kjo eumlshteuml puneuml peumlrtej vepreumls Peumlr ty
Kush mund teuml imagjinojeuml ccedilfareuml do trsquoishte distopia e Migjenit mbas ldquoVargjeve teuml lirardquo neuml njeuml shoqeumlri totalitare
5 Fusnota
Neuml faqen e fundit teuml librit Peumlr ty eumlshteuml njeuml sheumlnim qeuml Auktori u
drejton Lexuesavet Teksti eumlshteuml kaq deumlftues e autoreferencial neuml gjuheuml deumlshmi e qeumlllime saqeuml eumlshteuml mireuml teuml jepet i ploteuml dhe i pakomentuar LEXUESAVET
Neuml keumltecirc peumlrmbledhje kam vucirc kryesisht vjersha teuml botueme
shkrue gjateuml periodes 1933-1953 keumlshtu qeuml ajo paraqet pak a shum njifareuml pasqyrimi teuml puneumls sime njizetvjeccedilare neuml lameumln e poeziacutes
Studime 23 - 2016 14
Mjerisht macirc e shumta pjeseuml e vjershave qeuml kam shkrue neuml periodeumln e paralufteumls dhe asosh gjateuml koheumls srsquookupacionit kaneuml hu-mbeuml Midis vjershave teuml tretuna gjindet edhe peumlrmbledhja e peumlr-gatitun ldquoShqiptari teuml kendou o Metohiacuterdquo qeuml paraqitte cakun macirc teuml nalteuml teuml poezive teuml mija dhe peumlr macirc tepeumlr ishte nji dokument jo i pa-randeumlsi i koheumls seuml paralufteumls neuml Kosoveuml e Metohiacute disa vjersha teuml keuml-saj peumlrmbledhjeje (Teuml peumlrsektuem Qeumlndro dhe Rrugeumls) qeuml po botoj janeuml gjeteuml rasteumlsisht midis librave teuml mija shkollore trsquoasaj periode
Peumlrmbledhjen e kam nda neuml tre kapituj para lufteumls gjateuml pushtimit dhe mbas shlirimit mdash simbas koheumls neuml teuml cileumln janeuml shkrue vjershat
Kapitulli i paralufteumls ndahet neuml tri cikla dhe paraqet neuml kuptimin macirc teuml gjaneuml teuml fjaleumls nji taneumlsiacute nga e cila ndoshta mund teuml kundrohen ma seuml miri rritja dhe pjekunija shkalleuml-shkalleuml politike dhe poetike e auktorit neuml kushtet e paralufteumls Keumlto janeuml vjersha teuml shkrueme neuml diteumlt e zeza teuml robniacutes dhe teuml shfrytzimit teuml pashprit teuml Shqiptareumlvet neuml Jugosllaviacuten e vjeteumlr plot dhimbje dhe pezmatim por edhe plot besim teuml pathyesheumlm neuml ngadhnjimin e vllaznimit e teuml baraziacutes midis njereumlzve dhe popujve Keumlto vjersha janeuml shkrue peumlr shkaqe qeuml dihen neuml seumlrbishte dhe kaneuml paacute driteumln - peumlrveccedil ciklit teuml treteuml (pa vjersheumln ldquoPeumlrsheumlndetjerdquo qeuml acircsht botue qysh me 1936 neuml revisteumln ldquoGranitrdquo e macirc voneuml ribotue neuml fletoren rdquoBeogradski stu-dentrdquo meuml 1939) - neuml revistat peumlr teuml rij neuml koheumln e paralufteumls ldquoVe-nacrdquo ldquoJugoslovenski rasvitrdquo (Beograd) dhe ldquoMladostrdquo (Zagreb) neuml ldquoNovi beharrdquo (Sarajevo) dhe ldquoGranitrdquo (Podgoriceuml)
Vjershat tjera teuml shkrueme gjateuml okupacionit ose mbas shli-rimit janeuml botue macirc teuml shumteumln neuml revisteumln ldquoJeta e rerdquo
AUKTORI
Mehmet KRAJA Prishtineuml ESAD MEKULI DHE ldquoJETA E RErdquo
Njeumlra nga ccedileumlshtjet meuml teuml harruara dhe teuml leumlna me njeuml aneuml neuml studimet tona letrare dhe peumlrgjitheumlsisht neuml shkrimet tona peumlr leteumlrsineuml eumlshteuml ccedileumlshtja e marreumldheumlnieve teuml shkrimtareumlve me pushtetin si nocion dhe me pushtetet si formacione politike neuml koheuml dhe rrethana teuml caktuara Studimet tona e kaneuml leumlneuml me njeuml aneuml keumlteuml problematikeuml ndoshta peumlr shkak se shqyrtimi i keumltyre raporteve neuml njeumlfareuml shkalle i ccedilrsquomitizon edhe figurat meuml teuml ndritura teuml historiseuml dhe teuml leteumlrsiseuml soneuml ndeumlrkoheuml qeuml veteuml shkrimtareumlt taneuml teuml koheumlve meuml teuml reja kur flasin peumlr keumlteuml problematikeuml dalin disi teuml zbuluar dhe neuml njeuml pamje jo shumeuml teuml peumlrshtatshme kundrejt qendrave teuml pushtetit dhe teuml vendimmarrjes Raporte joletrare dhe jokrijuese me pushtetet ccedilfareumldo qeuml kaneuml qeneuml ato kaneuml pasur teuml gjitheuml shkrimtareumlt taneuml qeuml nga fillimet e leteumlrsiseuml soneuml Pra shkrimtareumlt shqiptareuml teuml secileumls periudheuml letrare peumlrveccedil leteumlrsiseuml i kaneuml sheumlrbyer edhe dikujt tjeteumlr ndonjeumlhereuml njeuml pushteti teuml teumlreuml ndonjeumlhereuml njeuml qendre teuml reumlndeumlsishme teuml forceumls apo teuml vendimmarrjes ose ndonjeuml personi teuml veteumlm mbretit liderit kombeumltar liderit partiak etj Kjo neuml njeumlfareuml mase beumln teuml ditur se historikisht shkrimtareumlt taneuml e kaneuml veumlneuml leteumlrsineuml neuml sheumlrbim teuml qeumlllimeve teuml tjera dhe se ideali i tyre krijues nuk ka qeneuml i mjaftuesheumlm peumlr teuml peumlrmbushur synimet e tyre jeteumlsore
Keumlshtu shkrimtareumlt taneuml teuml leteumlrsiseuml seuml vjeteumlr i kaneuml sheumlrbyer kisheumls me teumlreuml qenien e tyre ndeumlrsa rilindeumlsit zakonisht kaneuml beumlreuml ldquojeteuml teuml dyfishteumlrdquo neuml shumiceumln e rasteve kaneuml qeneuml luajaleuml ndaj sulltanit dhe gjithnjeuml neuml keumlrkim teuml njeuml meceni qeuml do trsquoi shpeumltonte nga tutoria e tij Sekush nga rilindeumlsit e gjen shpeumltimin te ndonjeuml forceuml tjeteumlr politike e cila do ta zeumlvendeumlsonte sulltanin jo veteumlm si sundimtar ldquopersonalrdquo por edhe kolektiv Alternativeumln e tyre arbeumlresheumlt e gjejneuml te Italia e cila i financon me bujari projektet e tyre letrare dhe politike Teuml tjereumlt vendosin marreumldheumlnie alter-native Konica me Austro-Hungarineuml por nuk ngurron trsquoi ofrojeuml sheumlrbime Turqiseuml neumlse revisteumln e tij e lejojneuml teuml shpeumlrndahet neuml territorin e saj siccedil
KDU 8211809
Studime 23 - 2016 16
deumlshmohet nga njeuml leteumlr e Naimit dhe Samiut drejtuar Murat Toptanin ndeumlrkoheuml qeuml veteuml Naimi mbante poziteumln e censorit neuml administrateumln e larteuml neuml Stamboll Disa nga rilindeumlsit moreumln ofiqe dhe zuneuml pozita teuml reumlndeumlsish-me neuml hierarkineuml e Perandoriseuml osmane teuml tjereumlt u lidhen me qendra teuml tjera teuml forceumls dhe teuml vendimmarrjes Ne neuml shumiceumln e rasteve i kemi peumlrligjur lidhjet e shkrimtareumlve taneuml me keumlto qendra teuml forceumls me pushtetet dhe me regjimet peumlrveccedilse neuml disa raste kur ato nuk na kaneuml shkuar shumeuml peumlr shtat individualisht por edhe si komunitet letrar dhe kombeumltar Neuml keumlteuml pikeuml nuk besoj se kemi qeneuml gjithnjeuml parimoreuml jo veteumlm pse vlimet politike neumlpeumlr teuml cilat kaneuml kaluar shkrimtareumlt taneuml kaneuml qeneuml teuml ngateumlrruara dhe qeumlndrimet e tyre shpesh teuml paqarta por duke peumlrdorur formuleumln e njohur teuml ldquointeresit teuml peumlrgjithsheumlm kombeumltarrdquo kemi amnistuar jo veteumlm shkrimtareumlt peumlr hir teuml vepreumls seuml tyre por shpesh kemi amnistuar edhe veten toneuml Neuml keumlteuml pikeuml neuml trajtimin e shkrimtareumlve taneuml kemi beumlreuml shkelje teuml reumlnda etike Ta zeumlmeuml as neuml teuml shkuareumln dhe as sot nuk sillemi njeumlsoj si ndaj atyre qeuml kaneuml mbeumlshtetur fashizmin si ndaj atyre qeuml kaneuml mbeumlshtetur komunizmin ndoneumlse jemi krejteumlsisht teuml veteumldijsheumlm se neuml teuml dy rastet beumlhet fjaleuml peumlr diktatura antikombeumltare dhe letrarisht teuml refuzueshme nga mendjet e lira
Ky trajtim jo i drejteuml vazhdon edhe neuml koheumln meuml teuml re kur raportet e disa individeumlve-shkrimtareuml me pushtetin peumlrligjen kurse raportet e disa teuml tjereumlve konsiderohen teuml papranueshme Mendoj se sot nga njeuml poziteuml e njeuml lirie meuml teuml madhe teuml varshmeumlriseuml seuml individit nga pushtetet mund ta themi qarteuml se teuml gjitheuml shkrimtareumlt taneuml peumlrgjateuml gjitheuml historiseuml dhe tani nuk mund teuml thuhet se kaneuml pasur raporte dhe marreumldheumlnie peumlr trsquou krenuar me pushtetet me regjimet me ideologjiteuml dhe me prijeumlsit apo lidereumlt Neuml natyreumln e shkrimtareumlve do teuml duhej teuml ishte opozitarizmi sepse asnjeuml push-tet asnjeuml sistem asnjeuml regjim nuk eumlshteuml aq i mireuml dhe aq ideal sa teuml mos mund teuml beumlhet edhe meuml i mireuml Dhe asnjeuml lider nuk eumlshteuml dhe nuk ka qeneuml aq i mireuml sa teuml beumlhet ldquomodel krijuesrdquo peumlr njeuml shkrimtar Teuml gjitha ideolo-gjiteuml teuml gjitheuml regjimet teuml gjitheuml sistemet teuml gjitheuml pushtetet janeuml kufizues dhe pavareumlsisht se shkrimtareumlt mundohen trsquoi peumlrdorin peumlr qeumlllime teuml veta neuml esenceuml ata i peumlrdorin shkrimtareumlt dhe neuml shumiceumln e rrethanave i beumljneuml teuml duken teuml sheumlmtuar dhe qesharakeuml
Studime 23 - 2016
17
Dua teuml ndaleumlm pikeumlrisht neuml keumlteuml pikeuml edhe neuml rastin e Esad Mekulit
dhe ldquoJeteumls seuml rerdquo teuml cileumln ai e ideoi e themeloi dhe e drejtoi peumlr afro 25 vjet Esad Mekuli u mbeumlshtet te parimi i njohur se pushteti dhe forca e tij duhej peumlrdorur peumlr qeumlllime meuml teuml larta Ai kishte qeneuml pjeseumlmarreumls i LNCcedil-seuml ishte komunist me bindje madje nga ata komunisteumlt qeuml zhgeumlnjehen por nuk zmbrapsen aq lehteuml siccedil kishte beumlreuml miku i i tij i afeumlrt Hivzi Sulejmani Me revisteumln ldquoJeta e rerdquo Esad Mekuli u beuml themelues i leteumlrsiseuml shqipe neuml Kosoveuml teuml cileumln duhet ta pranojmeuml nuk e themeloi duke u mbeumlshtetur neuml parimet e realizmit socialist siccedil beumlneuml bashkeumlkoheumlsit e tij neuml Shqipeumlri as duke u mbeumlshtetur neuml leteumlrsineuml e traditeumls por mbi parimet kerlezhiane teuml leteumlrsiseuml jugosllave qeuml mund teuml quhet njeuml variant jugosllav i realizimit socialist siccedil ishte varianti jugosllav i socializmit Peumlr teuml beumlreuml njeuml leteumlrsi teuml keumltilleuml neuml Kosoveuml peumlr trsquoia veumlneuml themelet njeuml leteumlrsie teuml keumltilleuml Esad Mekuli peumlrballej me probleme teuml shumta Mungesa e traditeumls letrare ishte njeuml fak-tor kufizues Prapambetja e peumlrgjithshme veccedilmas prapambetja kulturore gjithashtu Por ai kishte kundeumlr vetes neuml njeumlfareuml meumlnyre edhe klaseumln poli-tike kosovare dogmatike dhe teuml paarsimuar e cila nuk i pranonte dhe i re-fuzonte neuml meumlnyreuml kategorike standardet jugosllave teuml socializmit liberal Peumlr keumlteuml klaseuml politike parimet krijuese qeuml i kishte shpallur Keumlrlezha meuml 1956 ishin teuml largeumlta dhe teuml mjegullta dhe po teuml zbatoheshin neuml Kosoveuml neuml keumlndveumlshtrimin e tyre ishin antiparti Po neuml keumlto vite dhe neuml vitet meuml teuml vona rsquo60 dhe rsquo70 Esad Mekuli filloi teuml kishte kundeumlr vetes edhe ideneuml e socializmit si proces boteumlror jugosllavizmeumln e tij tashmeuml teuml luhatshme por edhe konspiracione teuml ndryshme qeuml peumlr njeuml koheuml synuan ta beumlnin Beogra-din dhe pastaj Prishtineumln qendeumlr teuml albanologjiseuml dhe teuml kultureumls shqiptare qeuml shqiptareumlt e Jugosllaviseuml synonin trsquoi beumlnin komb meuml vete dhe gjuheumln e tyre gjuheuml meuml vete Seuml voni ai filloi teuml kishte kundeumlr vetes lexuesin e Ko-soveumls qeuml nisi teuml edukohet nga leteumlrsia e realizmit social-romantik teuml Shqi-peumlriseuml madje filloi teuml kishte kundeumlr edhe integralisteumlt jugosllaveuml midis tyre shkrimtareuml teuml shquar teuml leteumlrsiseuml teuml sapo beumlreuml teuml Kosoveumls teuml cileumlt ende flitnin serbisht neuml mbledhjet e partiseuml neuml ldquoRilindjerdquo Neuml pikeumlpamje teuml ideve dhe teuml praktikeumls letrare Esad Mekuli mbeti i pandryshuar njeuml ldquokeumlrlezhianrdquo i vitit 1956
Neuml njeuml rrethaneuml teuml keumltilleuml Esad Mekuli peumlr teuml beumlreuml keumlteuml leteumlrsi vuri
Studime 23 - 2016 18
neuml veprim teuml vetmen gjeuml qeuml kishte teuml pacenuar besimin dhe idealin Duke qeneuml lufteumltar duke qeneuml komunist i oreumlve teuml hershme dhe duke qeneuml i formuar neuml konstalacionin politik jugosllav askush nga klasa politike e Kosoveumls nuk merrte guxim teuml dyshonte neuml peumlrkateumlsineuml e tij ideologjike dhe neuml idealizmin e tij Keumlteuml ldquokredirdquo qeuml kishte te klasa politike e Kosoveumls por veccedilmas te ajo jugosllave ai e peumlrdori peumlr trsquoi tejkaluar shumeuml kufizime qeuml i vendoste sistemi dhe ambienti politik i Kosoveumls E beumlri ldquoJeteumln e rerdquo abetare peumlr emancipim themelor por edhe hapeumlsireuml peumlr kultivimin e shijes letrare Botoi traditeumln letrare botoi shkrimtareuml teuml Rilindjes botoi edhe avangardeumln dhe modernitetin Botoi shkrimet letrare teuml nacionalisteumlve por edhe teuml luajalisteumlve ordinereuml botoi leteumlrsi teuml realizmit socialist teuml shkrimtareumlve teuml Kosoveumls dhe teuml Shqipeumlriseuml por botoi edhe tregimin modernist anti-drameumln dhe anti-romanin dhe poezineuml formaliste madje edhe ekstremin e saj poezineuml ldquokonkreterdquo dhe dadaiste E beumlri ldquoJeteumln e rerdquo revisteuml letrare qeuml mbeuml-shteti secilin krijues teuml hapeumlsireumls shqiptare neuml ish-Jugosllavi I mbeumlshteti teuml gjitheuml pa peumlrjashtim veccedilmas shkrimtareumlt e rinj Veteumlm se neuml keumlteuml mbeuml-shtetje dhe neuml keumlteuml dominim teuml jeteumls letrare neuml Kosoveuml ldquoJeta e rerdquo krijoi monopol krijoi kufizime krijoi njeuml kornizeuml teuml ngushteuml neuml teuml cileumln nuk rrinte dot meuml leteumlrsia teuml cileumln veteuml e kishte ushqyer Nuk mund teuml them se ky ishte fataliteti i Pigmalionit i cili rebelohet kundeumlr krijuesit teuml tij por meuml shumeuml mund teuml quhet fenomen i pritsheumlm njeuml pasojeuml e paevitueshme teuml cilin njeuml diteuml do ta prodhonte pluralizmi i shkollave dhe i metodave qeuml njeumlkoheumlsisht duhej teuml ishte edhe pluralizeumlm i mendimit dhe ideve Keumlshtu nga fillimi i viteve rsquo70 dhe prapa neuml njeumlfareuml meumlnyre kundeumlr ldquoJeteumls seuml rerdquo teuml tilleuml ccedilfareuml e kishte beumlreuml Esad Mekuli u ngriteumln pothuajse teuml gjitheuml teuml rinj dhe teuml vjeteumlr shkrimtareuml teuml njohur dhe teuml tjereuml meuml pak teuml njohur me mbeumlshtetje ose pa mbeumlshtetje politike Ndonjeumlhereuml krijohej peumlrshtypja se monopoli letrar ldquoJeta e rerdquo nuk ishte veteumlm pengeseuml peumlr frymeumlmarrje teuml lireuml teuml leteumlrsiseuml por ishte edhe lufteuml peumlr prestigj peumlr dominim lufteuml brezash U krijua peumlrshtypja se brezi qeuml kishte ardhur neuml leteumlrsineuml e Kosoveumls pas Esad Mekulit e keumlrkonte peumlr vete ldquoJeteumln e rerdquo si simbol teuml njeuml sundimi letrar dhe teuml forceumls hipotetike teuml kultureumls dhe teuml leteumlrsiseuml Revisteumln qeuml ishte beumlreuml simbol i leteumlrsiseuml neuml Kosoveuml nga mesi viteve rsquo70 e mori neuml doreuml brezi i dyteuml i shkrimtareumlve por nuk arriti teuml beumlnte asgjeuml peumlrveccedilse ta ccedilmontonte monopolin e saj dhe veteuml revisteumln ta beumlnte teuml pareumlndeumlsishme duke e zhven-
Studime 23 - 2016
19
dosur qendreumln e dominimit dhe teuml monopolit letrar nga ldquoJeta e rerdquo te Re-daksia e botimeve teuml ldquoRilindjesrdquo
Ndeumlrsa Esad Mekuli edhe pas ldquoJeteumls seuml rerdquo mbeti ai idealisti i vje-teumlr i cili i fiton njeuml seumlreuml betejash por e humb betejeumln meuml teuml madhe betejeumln me idealizmin e vet
Bashkim KUCcedilUKU Tiraneuml
METAFOREuml IDENTITETI
Poezia e Esad Mekulit
Para se teuml jeteuml poezia e Esad Mekulit metaforeuml identiteti vet ai me
veprimtarineuml letrare ka qeneuml simbol historik i identitetit teuml shqiptareumlve teuml Kosoveumls dhe teuml trevave teuml tjera verilindore Poeziteuml e tij teuml shkruara dhe teuml botuara fillimisht neuml serbokroatisht neuml pamundeumlsi teuml gjuheumls amtare pohonin talentin e njeuml shqiptari qeuml u flet teuml tjereumlve peumlr dinjitetin dhe teuml drejteumln e gjindjes seuml vet neuml gjuheumln e tyre njeuml dukuri e njohur neuml leteumlrsineuml shqipe neuml periudheumln e Rilindjes Kombeumltare e peumlrseumlritur keumlteuml hereuml neuml Rilindjen e dyteuml teuml Kosoveumls Me veumlllimin neuml shqip Peumlr ty (1955) nis leteumlr-sia bashkeumlkohore e keumltij mjedisi qeuml do teuml beumlhet degeuml kryesore e trungut teuml leteumlrsiseuml shqipe Duke qeneuml kryeredaktori i pareuml i Rilindjes (1945) dhe i Jeteumls seuml Re (1949) kryetari i pareuml i Akademiseuml seuml Shkencave dhe teuml Arteve teuml Kosoveumls (1970) pra peumlrurues i shtypit politik dhe letrar i institucionit shkencor e artistik meuml teuml larteuml me ndihmesat dhe personalitetin eumlshteuml beumlreuml edhe njeuml lloj simboli i tyre
Ideja e pohimit teuml identitetit qeuml peumlrshkon lirikeumln dhe peumlrbeumln sistemin motivor e strukturor meuml veprues teuml saj eumlshteuml shprehur neuml trajta teuml ndrysh-me retorike metaforike simbolike alegorike me peumlrpareumlsi teuml trajtave metaforike Madje edhe neuml poeziteuml ideologjike si dhe neuml boteumln e ideolo-gjizuar hapen dritare peumlr ta shpalosur Pohimi i identitetit zakonisht merr shkas nga rreziku peumlr ta tjeteumlrsuar ateuml prandaj ajo shpesh peumlr nga brendia struktura meumlnyra e komunikimit me lexuesin eumlshteuml e llojit dramatik me konflikt hereuml neuml sipeumlrfaqe hereuml neuml thelleumlsi teuml metaforave e teuml simbolikeumls Neuml poeziteuml e njohura Mos meuml thirr me emeumln trsquohuej dhe Shiftar mos meuml thuej trajtohen dy aneuml teuml teuml njeumljtit problem peumlrpjekjet peumlr ndeumlrrimin e emrit qeuml i peumlrcakton identitetin e origjineumls e teuml qeniesiseuml dhe klasifikimin racist ndaj tij si kategori shoqeumlrore e uleumlt e peumlrbuzshme Janeuml poezi retorike teuml
KDU 82118-109
Studime 23 - 2016 22
kundeumlrshtimit teuml forteuml ndaj rrezikut teuml tjeteumlrsimit teuml kthyer neuml leitmotiv dhe teuml misheumlruar qeuml neuml titujt me pjeseumlzeumln mohuese mos teuml ngritur neuml urdheumlr neumlpeumlrmjet shoqeumlrimit me pikeumlccediluditeumlse Ato i kundeumlrvihen realitetit shoqeumlror jashteuml tekstit Subjekti lirik i njeumlsuar me poetin eumlshteuml midis keumltij realiteti teuml njeumlmendeumlt rrezikues dhe idealizmit ideologjik teuml bindjes seuml tij Peumlr teuml shprehur brendineuml e ngjeshur dhe dometheumlniet e hapura janeuml peumlrdo-rur peumlrftesa poetike teuml disallojshme ligjeumlrimi lirik i drejtpeumlrdrejteuml trajta monologjike monologu i dialogizuar po ashtu dhe shenja pikeumlsimi teuml disallojshme pikeumlccediluditeumlse (nga peseuml hereuml neuml secileumln) pikeumlpyetje pikeuml-pyetje dhe pikeumlccediluditeumlse bashkeuml vizeuml dialogu teuml munguar vizeuml bashkuese-tire tri pikat e heshtjes pika presja pikeumlpresja
Neuml poezineuml Mos meuml thirr me emeumln trsquohuej incipiti me pyetjet e vargeumlzuara A jam a srsquojam dhe ccedilka jam lidhin tekstin me kontekstin shoqeumlror teuml cilin ajo e afron duksheumlm Rreziku qeniesor eumlshteuml shtruar neuml formeumln e pyetjes hamletiane A jam a srsquo jam jo se dyshon neuml teuml qenmen e vet dhe as teuml tjereumlt peumlr teuml por peumlr ta provuar para tyre dinjitetsheumlm dhe sa meuml bindsheumlm neumlpeumlrmjet mospranimit dhe kundeumlrshtimit Pikeumlccediluditeumlsja pas pikeumlpyetjes te vargu ccedilka jam shpreh habi teuml madhe Kur mireumldihet prej gjithkujt se ccedilfareuml eumlshteuml keumlrkojneuml ta shpallin tjeteumlrsoj siccedil nuk eumlshteuml qeuml ai e quan me emeumln trsquohuej Ligjeumlrimi fillon me pjeseumlzeumln mohuese mos e cila peumlrseumlritet neuml krye teuml tri strofave nga kateumlr gjithsej si dhe neuml vargun e parafundit Mohimi neumlpeumlrmjet saj i kthyer neuml leitmotiv neuml variacionet e tekstit ndryn edhe mospranim revolteuml e kundeumlrshtim
Neuml strofeumln e pareuml Mos trokit neuml porteumln e vjeteumlr mos peumlrseumlrit teuml kaluareumln eumlshteuml njeuml prapakthim i padeumlshiruesheumlm neuml koheuml dhe neuml marrdheumlnie me ateuml qeuml i drejtohet shkaktarin Subjekti lirik jeton neuml teuml sotmen me qeumlndrime e peumlrjetime teuml sotme asht hapun porta imedhe zem-ra ime asht ccedileleuml Mjedisi shoqeumlror dhe zemra e tij e kaneuml pranuar tjetrin shkaktarin Tjetri jeton neuml teuml sotmen me beumlmat dhe peumlrjetimet e vjetra troket neuml porteumln e vjeteumlr qeuml neumlnkuptohet dikur ka qeneuml e mbyllur pa komunikim Prej metaforeumls Mos trokit neuml porteumln e vjeteumlr qeuml eumlshteuml bota peumlrreth mjedisi i pandjesheumlm neuml strofeumln pasuese kalohet neuml metaforeumln plageumlt e vjetra mos i nguc duke i bartur neuml trupin e ndjesheumlm njereumlzor a teuml shoqeumlriseuml E shkuara ka qeneuml e ndeshjeve e plageumlve Cileumlsori teuml vjetra nuk eumlshteuml thjesht peumlr lashteumlsineuml e tyre Meuml tepeumlr ka dometheumlnien e gjendjes seuml
Studime 23 - 2016
23
plageumlve Janeuml teuml pambyllura teuml pasheumlrueshme teuml peumlrjetshme Ngucja ri-ngjallja e tyre e frikeumlson subjektin lirik prandaj kalon neuml tone luteumlse peumlr mos trsquou kthyer e shkuara Zemeumlrimi revolta e papeumlrmbajtshme e ccedilvesh li-gjeumlrimin prej metaforave duke e zbritur neuml shprehjen e drejtpeumlrdrejteuml Plageumlt e vjetra konkretizohen meuml tej me mos meuml thirr nrsquoemeumln trsquohuej Peumlrpjekjen peumlr ta tjeteumlrsuar nuk e pranon e kundeumlrshton neuml formeuml prereuml Tri strofat qeuml fillojneuml me mos peumlrmbyllen me pikeumlsimin e urdheumlrores ()
Gjendjet mendimore dhe emocionale janeuml teuml ndryshueshme keumlm-behen me njeuml regjisteumlr teuml larmisheumlm dyshim habi lutje peumlr trsquoi prireuml e mira lutje prej frikeumls mos teuml ndodheuml e keqja besim revolteuml ironi mospranim urdheumlrues sepse marrdheumlniet e tij me ateuml qeuml i drejtohet janeuml kundeumlrvaj-teumlse teuml ndeumlrlikuara Ai i drejtohet njeuml Ti- je i afeumlrt neuml koheumlsi neuml teuml tani-shmen dhe neuml hapeumlsireuml sikurse parakupton veta e dyteuml Gjithashtu eumlshteuml mungues dhe i pashfaqsheumlm nuk i peumlrgjigjet dialogut teuml hamendeumlsuar Peumlrgjigje janeuml besimi shpresa bindja utopiste e vet subjektit lirik Marreuml-dheumlniet me teuml janeuml paradoksale neuml rrafshin abstrakt teuml koheuml-hapeumlsireumls dhe neuml rrafshin konkret shoqeumlror Nga njeumlra aneuml eumlshteuml shkaktari i rrezikut teuml tjeteumlrsimit teuml tij e theumlrret neuml emeumln trsquohuej dhe nga ana tjeteumlr udheumlheqeumls dhe ateuml dora qeuml i prin dhe e peumlrgdhel Mendimi duket se mbeumlrrin neuml baraz-pesheuml neuml pikeumln zero Pavareumlsisht prej peumlrjetimeve teuml dhembshme poeti nuk shkulet nga bindja ideologjike nga utopia larg realitetit edhe kur qeniesia identiteti i tij eumlshteuml i rrezikuar por u meumlshon teuml dy fijeve pa leumlshuar as njeumlreumln as tjetreumln Neuml keumlteuml rast eumlshteuml i dyzuar pa rrugeumldalje Ndeumlrsa neuml ballafaqimin kontrastues midis realitetit njeumlmendeumlsiseuml seuml asaj qeuml ndodh dhe bindjes utopiste deumlshireumls e shpreseumls seuml tij kahja anon nga mospranimi revolta ndalimi urdheumlrues Dy strofat e para janeuml ndeumlrtuar neuml formeuml kontrapunkti Peumlrbri rrezikut dhe keumlrkeseumls peumlr teuml mos trokitur neuml porteumln e vjeteumlr peumlr mos trsquoi ngucur plageumlt mos trsquoi thirrun me emeumln teuml huej janeuml vargjet e besimit entuziast
neuml keumltrsquo diteuml trsquopranvereumls sime asht hapun porta ime dhe zemra ime asht ccedileleumlhellip me doreumln tande
qeuml prin e peumlrgdhel
Studime 23 - 2016 24
qeuml eumlshteuml dora e Ti-seuml shkaktarit teuml tjeteumlrsimit Dy strofat e fundit e treta dhe e kateumlrta nuk janeuml neuml formeuml kontrapunkti Neuml to ka veteumlm kundeumlrshtim teuml prereuml dhe ironi Ti-seuml i theksohet se ai e di fare mireuml cili eumlshteuml subjekti lirik dhe neuml ateuml emeumlr trsquoi theumlrraseuml
-O ti di Ccedilka jam Ateuml ateuml ma thuejhellip Poezia peumlrmbyllet me urdheumlrore teuml prereuml Mos meuml thirr me emeumln trsquo huej Ka mundeumlsi edhe peumlr njeuml lexim tjeteumlr me kahje mendimi teuml hapur
Beumlmat e papajtueshme teuml doreumls qeuml prin e peumlrgdhel qeuml driteuml e lumni dhuron dhe njeumlhereumlsh e theumlrret me emeumln trsquo huej marrin kuptim ironik e paradoksal I prin dhe e peumlrgdhel peumlr ta shpeumlneuml te drita dhe lumnia e tjeteumlrsimit
Neuml poezi teuml tjera metaforat janeuml meuml abstraguese teuml ngritura deri neuml simbole Poezia Neuml grykeuml strukturalisht dhe kuptimisht eumlshteuml njeuml triptik me pjeseumlt 1 Bistrica 2 Pisha neuml shkamb 3 Dy shqiponja neuml teuml cilin peizazhi lirik ndeumlrthurret me lirikeumln peumlrsiateumlse Neuml teuml spikasin disa nga tiparet meuml cileumlsore teuml stilit teuml tij thuktia e shprehjes dramatizmi i brendsheumlm shenjeumlzimi karakterizues i kursyer i rrethanave teuml jeteumls e teuml mbijeteseumls duke funksionalizuar kateumlr objekte Shqiponja Njeriu shallbardheuml Bistrica (lumi) Pisha mbi shkamb teuml shkruar me shkronjeuml teuml madhe qeuml i shndeumlrron neuml emra teuml peumlrveccedileumlm me peumlrfaqeumlsim neuml shkallare sipeumlrore
Pamja natyrore qeuml peumlrshkruhet eumlshteuml Gryka e Rugoveumls ndeumlr peizazhet meuml teuml bukur teuml hapeumlsireumls shqiptare Qielli njeuml kupoleuml apo kambaneuml madheumlshtore qeuml mbyll horizontin neuml tri aneuml ana e kateumlrt eumlshteuml rrjedha e lumit Pylli tri faqesh qeuml duket se zbret prej qiellit neuml tokeuml me njeuml majeuml shkeumlmbore teuml frikshme thuajse do teuml zejeuml poshteuml kur kalon rrugeumls Bistrica gurgulluese qeuml i jep jeteuml lugineumls dhe meuml tej fusheumls Peizazhi natyror nuk eumlshteuml zgjedhur peumlr bukurineuml por peumlr simbolikeumln gjeo-historike teuml betejave kundeumlr pushtuesve qeuml janeuml zhvilluar neuml Grykeumln e Rugoveumls dhe mundeumlsiteuml metaforizuese qeuml ka shfryteumlzuar poeti peumlr teuml ndryreuml neuml to
Studime 23 - 2016
25
dometheumlnie teuml gjereuml Prandaj bukuria e tij eumlshteuml ravijeumlzuar fare pak me peumlrdorimin njeuml hereuml teuml fjaleumls e bukur peumlr natyreumln edhe kjo pas cileumlsorit e vrazhdeuml Ngjyrat e ccedilelta me driteuml e teuml geumlzueshme qeuml nxitin emocione pozitive janeuml kateumlr lloje neuml peumlrmaseumln hapsinore 8 e blerteuml 2 hereuml pisheuml e blerteuml- gjalleumlri jeteuml neuml luleumlzim teuml peumlrhersheumlm e kalteumlrta 1 hereuml nalteumlsiteuml e kalteumlrta e bardha 2 hereuml njeriu shallbardheuml dhe 2 hereuml te metafora bora ndoneumlse me ngjyreuml teuml papeumlrcaktuar mund teuml peumlrfshihet tek e ccedilelta edhe qielleumls seuml paaneuml duke qeneuml se e paaneuml mund teuml jeteuml pa re Keumlto janeuml ndeumlrfutur neuml ngjyreumln e peumlrhimteuml teuml shkambit teuml peumlrhimteuml teuml peumlrdorur 9 hereuml 2 hereuml graniti qeuml eumlshteuml lloji i shkambit 1 hereuml rasa e shkambit 1 hereuml guri veteumlkuptohet po i peumlrhimteuml E peumlrhimta eumlshteuml neuml peumlrmaseumln hapsinore 14 Peumlrpjestimi midis ngjyrave teuml kundeumlrta eumlshteuml 814 Tabloneuml e zoteumlron ngjyra e erreumlt e ndeumlrmjetme midis teuml bardheumls dhe teuml zezeumls e cila mund teuml marreuml drejtim peumlr nga e bardha sikurse mund teuml marreuml drejtim nga e zeza simbolikeuml dramatike konflikti gjithsesi me horizont teuml hapur me qielleuml teuml paaneuml dhe nalteumlsi teuml kaltra
Me lumin qeuml bren shkeumlmbin dhe prej aluvioneve ka mbathur Rrafshin e Dukagjinit me pisheumln qeuml ka ccedilareuml shkeumlmbin eumlshteuml lufta peumlr jeteumln prej zanafilleumls seuml planetit teuml tokeumls neuml parahistori Lirika nuk eumlshteuml thjesht e llojit teuml quajtur teuml peizazhit me peumlrshkrim asnjaneumls sikurse eumlshteuml veccedilori e tij Peumlrshkrimi i natyreumls marreumldheumlniet midis objekteve teuml vlereumlsuara prej subjektit lirik janeuml metafora teuml jeteumls dhe teuml peumlrpjekjeve njereumlzore Lumi i Bistriceumls eumlshteuml shirit i gjalleuml peumlrpjekje e shkujve me ngadhnjye deumlshmitar i qeumlndreseumls klithmeuml e fuqishme e jeteumls
Pisha neuml shkamb neuml njeumlsineuml e dyteuml teuml triptikut qeuml ka leumlshue rranjeumlt ngjan teuml jeteuml simbol i jeteumls neuml kushte e rrethana skajshmeumlrisht teuml veumlshtira Cileumlsori e gjalleuml neuml vargun peumlrmbylleumls Pisha e gjalleuml neuml natyreumln shkam-bore e afron me njeriun e gjalleuml gjindjen bashkeumlsineuml e gjalleuml qark teuml cileumls uleumlrojneuml ernat e teumlrbueme qeuml ndeumlrmendin ujqit e teumlrbuar dhe bora peshon eumlshteuml e reumlndeuml Neuml fund teuml vargut janeuml pikat e heshtjes duke e leneuml teuml hapur leximin peumlr teuml neumlnkuptuar dometheumlnie teuml ndryshme
Neuml njeumlsineuml e treteuml poetike shfaqet njeriu shallbardheuml me qeumlndrime qeniesoreekzistenciale dhe shqiponja qeuml janeuml teuml barazvlefsheumlm Shallbar-dhi eumlshteuml peumlrkateumlsisht rugovasi me shallin e tij dallues Neuml neumlntitullin e saj
Studime 23 - 2016 26
teuml dy quhen shqiponja dhe meuml tej banoreuml teuml pandameuml teuml keumltyne shkam-bijve Prania e tyre tanimeuml identifikon jeteumln njereumlzore teuml peumlrcaktuar si jeteuml e njeriut shallbardheuml neuml tokeuml dhe e shqiponjeumls barazvlereumls i tij neuml qiell Brenda konceptit teuml piktureumls subjekti lirik e zhbiron boteumln e tyre neumlpeumlrmjet syve neuml retineumln e teuml cileumlve janeuml teuml ngrira rrethanat e teuml shkuareumls fare teuml afeumlrt neuml trajta metaforike reteuml e gjuheumlzat e boreumls seuml vjeme dimeumlr i reumlndeuml dhe shkuma e Bistriceumls qeuml ka veumlshuar njeuml rrezik peumlrmbytjeje
Po neuml retineumln e syve peumlrkundeumlr rrethanave teuml reumlnda eumlshteuml vendimi i tyre me qeneuml me qeumlndrue i cili metonimikisht neumlnkupton mosqenien largimin rrjedhje historike e njohur e krijuar peumlr pakeumlsimin e shqiptareumlve Fjala vendim peumlrafron njeuml marreumlveshje beseumllidhje peumlrbetim teuml peumlrbashkeumlt teuml njeuml forumi bie fjala kuvendi qeuml ka teuml drejteumln teuml marreuml vendime Neuml koheumlsi vendimi nuk eumlshteuml as i vjetmi as i sivjetmi por i pa papeumlrcaktuar ndryshe i peumlrgjitheumlsuar edhe me trajtat foljore me qeneuml me qeumlndrue Me qeneuml eumlshteuml e njeumlllojteuml me qeumlndrue dhe anasjellas me qeumlndrue do teuml thoteuml me qeneuml Qeniesia e tyre eumlshteuml e kushteumlzuar neumlse do teuml qeumlndrojneuml aty ku janeuml simbolizuar me Grykeumln e Rugoveumls Neuml keumlteuml gjashteumlvargsh rrethanat e veumlshtira arsyet peumlrse eumlshteuml marreuml vendimi me qeneuml me qeumlndrue janeuml shprehur neuml meumlnyreuml teuml drejtpeumlrdrejteuml kundeumlr ashpeumlrsiseuml seuml rrethit kundeumlr skamjes e vorfniseuml
Pas tyre rishfaqet si leitmotiv Shqiponja Njeriu shallbardheuml Bis-trica dhe Pisha mbi shkamb keumlteuml hereuml misheumlrim i fuqiseuml seuml gjalleseumls seuml natyreumls e teuml jeteumls njereumlzore natyreuml neuml teuml cileumln janeuml neuml harmoni vrazhdeumlsia dhe bukuria Trevargshi peumlrmbylleumls eumlshteuml njeuml sentenceuml filozofike Jeta asht lufteuml e papreme peumlr hapsi peumlr gjallneseuml Jeta e kthyer neuml lufteuml peumlr hapeumlsireuml dhe mbijeteseuml sikurse dihet ka qeneuml dukuria themelore historike veccedilaneuml-risht qeuml kur kaneuml filluar peumlrpjekjet peumlr formimin dhe shtrirjen e shtetit shqiptar
Te Bjeshkeumlt e Nemuna shqiptari njeumljteumlsohet me malin njeuml konstante simboliko-metonimike e njohur e poeziseuml shqipe Peumlr teuml pareuml ndeumlrlidhjen e brendshme teuml mbareuml poeziseuml shqipe bashkeumlkohore edhe neumlpeumlrmjet keumlsaj konstanteje fillimisht nisur nga titulli me teuml mund teuml praneumlvihen poeziteuml Bjeshkeumlt e Namuna neuml dimeumlr Alpet neuml dhjetor poema e mireumlnjohur Peumlrse mendohen keumlto male teuml Ismail Kadareseuml Dy poezi kaneuml objekt figurimi
Studime 23 - 2016
27
Bjeshkeumlt e Nemuna Edhe Alpet neuml dhjetor kaneuml po ato sepse neuml gjeografi emri i tyre po zeumlvendeumlsohet me Alpet Shqiptare Sheumlmbeumllltyra legjendare e arketipit teuml shqiptarit qeuml kishte mbeumlrritur neuml bashkeumlkoheumlsi neuml mesin e shekullit XX te Peumlrse mendohen keumlto male duket se ka zbritur nga Bjesh-keumlt e NamunaAlpet Shqiptare vendi i eposit shqiptar dhe i kreshnikeumlve teuml tij Neuml teumlreumlsineuml e figurimit teuml malit teumlrheq veumlmendjen peumlr ta shpjeguar poe-tizimi nga autoreuml teuml ndrysheumlm i Bjeshkeumlve teuml Nemuna Namuna teuml kthyera gati neuml kult
Esad Mekulin neuml pamje teuml pareuml e shqeteumlson emeumlrtimi i tyre me mallkim Peumlrse teuml nemuna Ismail Kadareja e shpreh teumlrthorazi shqeteuml-simin prej emrit Pa e peumlrmendur mallkimin e tyre keumlrkon ta fshijeuml ateuml duke i peumlrshkruar me bukuri teuml jashteumlzakonshme teuml paarritshme si njeuml Olimp Peumlrse i shqeteumlson emri peumlrccedilmues dhe keumlrkojneuml ta peumlrgeumlnjeshtrojneuml duke i poetizuar Shqiptari i veshur me cileumlsiteuml e malit ldquoteuml mallkuarrdquo dhe anasjellas peumlrngjason me teoriteuml raciste kundeumlrshqiptare neumlnvlefteumlsuese e peumlrccedilmuese ndaj tij ldquoCcedilmallkimirdquo i tyre eumlshteuml ldquoccedilmallkimrdquo i tij Arsyet e njeumlmendta teuml zgjedhjes seuml Bjeshkeumlve teuml Namuna janeuml teuml tjera teuml boteuml-kuptimit meumlnyreumls seuml peumlrjetimit dhe teuml krijimit
Gjeografeumlt i peumlrshkruajneuml keumlshtu Bjeshkeumlt e Nemuna treveuml e madhe malore neuml Shqipeumlrineuml Veriore qeuml zeuml gjysmeumln P teuml Alpeve Shqiptare e njeumlj-teuml nga shtrirja gjeografike me Maleumlsineuml e MadhehellipB N vazhdojneuml edhe neuml Kosoveumln P si dhe neuml pjeseumln JP teuml Malit teuml Zi (Plava dhe Gucia) Emeumlr-timi BN neuml studimet e gjeografeumlve dhe neuml peumlrdorimin e peumlrgjithsheumlm ka ardhur duke u zeumlvendeumlsuar meuml emrin ldquoAlperdquo (Alpet Shqiptare)hellipBN teuml Kosoveumls zona malore meuml e madhe dhe meuml e larteuml e Kosoveumls neuml pjeseumln P teuml saj kufi me Shqipeumlrineuml dhe Malin e Zi vazhdim i drejtpeumlrdrejt orografik i BN qeuml shtrihen brenda territorit teuml RSHhellipRelievi tepeumlr i thyer thuajse i pakaluesheumlm klima shumeuml e ashpeumlrhellip veumlshtireumlsiteuml e peumlrballimit teuml jeteumls neuml ato vise mund teuml shpjegojneuml edhe cileumlsimin e tyre si ldquoteuml Nemunardquo (Fjalor Enciklopedik Shqiptar 1 Akademia e Shkencave e Shqipeumlriseuml Tiraneuml 2008 faqe 261-262)
Poeziteuml dallohen peumlr thukeumltineuml e shprehjes Njeumlra eumlshteuml 20 dhe tjetra 40 fjaleuml
Studime 23 - 2016 28
Bjeshkeumlt e Nemuna Shkeumlmb i gjalleuml Beden Forteseuml E fisithellipPeumlrse teuml nemuna Mu si ato qeumlndruan me ndereuml e beseuml Shekujve kreshnikeumlt taneuml burra
(Esad Mekuli I varuri i keumlndon liriseuml poezi teuml zgjedhura zgjodhi e peumlr-gatiti Ali Podrimja Toena Tiraneuml 2006 faqe 63)
Bjeshkeumlt e Namuna neuml dimeumlr As zog as veteumltimeuml Gjeumlkund syri srsquo has Ngrireuml gjithccedilka Eumlndeumlrr Veshur neuml kuarc Si neuml hotelet e shtrenjta Ku shtegtari srsquohyn Shiu dot srsquoi afrohet Luksit alpin Shkeumlmbinj si tempuj Neumln re mbi re Njeuml varrezeuml bubullimash Kujdes neumln keumlmbeuml ke 1980
(Ismail Kadare Ca pika shiu raneuml mbi qelq dyzet poezi teuml zgjedhura paratheumlnia nga Ali Podrimja Onufri Tiraneuml 2003 faqe 78)
Tek teuml dyja eumlshteuml poetizuar paarritshmeumlria pjeseuml e madheumlshtiseuml seuml tyre Peumlrveccedil bjeshkeumlve objekte figurimi teuml peumlrbashkeumlta janeuml po ashtu shkeumlmbishkeumlmbinj dhe njeriu Paarritshmeumlri-paprekshmeumlrineuml e natyreumls Esad Mekuli e peumlrcjell tek vepra e njeriut neuml ndeumlrlidhjen e pandashme teuml tyre peumlr ta ngritur neuml shkallaren e qeumlndreseumls historike teuml brezave neuml
Studime 23 - 2016
29
shekuj Leumlnda e bjeshkeumlve eumlshteuml- shkeumlmb i gjalleuml e pakapeumlrcyeshme dhe e pazhbeumlshme dhurateuml e natyreumls Menjeumlhereuml i ndeumlrprereuml nga pika pa fjaleuml tjeteumlr midis metonimia e shkeumlmbit shndeumlrrohet neuml beden dhe forteseuml sim-bole qeuml shkrijneuml vepreumln mbrojteumlse teuml natyreumls dhe teuml njeriut ndeumlr teuml cilat peumlrpareumlsi merr ajo e njeriut sepse eumlshteuml e fisit e familjes seuml madhe teuml njeuml gjaku dhe mbiemri e ndeumlrtuar prej tij Bjeshkeumlt prej shkeumlmbi bedeni for-tesa burrat peumlrbeumljneuml paprekshmeumlri-qeumlndreseumln Burrat janeuml teuml peumlrcaktuar me beumlma e tipare dalluese Beumlma kryesore historike e tyre kaneuml qeumlndruar neuml shekuj mu si ato (bjeshkeumlt) Tiparet janeuml sintetizuar me cileumlsorin kresh-nikeumlt shoqeumlruar me pronorin e veteumls seuml pareuml neuml shumeumls taneuml- kreshnikeumlt taneuml qeuml i peumlrkasin bashkeumlsiseuml seuml subjektit lirik teuml njeumlsuar me poetin Qeumln-dresa eumlshteuml e kreshnikeumlve taneuml burra trima teuml meumldhenj dhe me shpirt fis-nik teuml mbajtur mend peumlr beumlmat Teuml qeumlndruarit ka qeneuml me ndereuml nuk kaneuml lejuar teuml prekej e drejta e tyre dhe beseuml teuml lidhur peumlr jeteuml a vdekje peumlr ta mbrojtur ateuml dy tipare themelore identitare Ruajta e beseumls neuml keumlteuml kon-tekst afron edhe ruajtjen e identitetit besnikeumlrineuml ndaj vetes traditeumls teuml pareumlve Sheumlmbeumllltyra identitare e shqiptarit neuml poezineuml e Esad Mekulit eumlshteuml arketipike historike legjendare
Neuml poezineuml e Ismail Kadareseuml pareumlsore eumlshteuml madheumlshtia e pashkel-shmeumlri- paarritshmeumlriseuml seuml tyre Peumlr keumlteuml Bjeshkeumlt e Namuna sheumlmbeumlllehen neuml njeuml stineuml neuml dimeumlr qeuml e madheumlshton paarritshmeumlrineuml dhe bukurineuml e tyre kur gjallesat nuk e peumlrballojneuml dot as zoghellipgjeumlkund syri srsquo has Edhe shiu dukuri e reumlndomteuml e zakonshme peumlr relieve teuml uleumlt dotsrsquoi afrohet luksit alpin Ngjitja apo qenia neuml ato bjeshkeuml eumlshteuml luks e privilegj veteumlm peumlr dukuri teuml jashteumlzakonshme Madje nuk ka as veteumltima njeuml peumlrjashtim i natyreumls Shkeumlmbinjteuml si tempuj neumln re mbi re janeuml teuml shenjteumlruar teuml ndeumlrtuar nga natyra e teuml ruajtur nga Zoti Mireumlpo ka patur bubullima qeuml ndeumlrmendin bubullimat e lufteumls neuml kulmin e betejave Ato kaneuml qeneuml neuml teuml shkuareumln dhe teuml shumta aq sa me to eumlshteuml krijuar njeuml varrezeuml bubullimash tanimeuml jo aktive Njeuml varrezeuml bubullimash edhe si shprehje peumlrngjason me varrezat e heronjve e cila peumlrbri tempujve eumlshteuml e mbrojtur nga dora e Zotit Natyra dukuriteuml atmosferike mbetjet e tyre janeuml teuml peumlrshtatshme peumlr ngjarje dhe heronj mitikeuml e legjendareuml teuml cileumlt analogjia e natyreumls me historineuml sikur i shpeumlrfaq neuml sfond Mrekulliteuml e Bjeshkeumlve teuml Namuna i kupton dhe i peumlrjeton bashkeumlkoheumlsi subjekti lirik i njeumlsuar me poetin dhe
Studime 23 - 2016 30
miku apo kolegu i tij vizitorturist Keumlta janeuml mbi varrezeumln e bubullimave madheumlrim i pasardheumlsit teuml teuml sotmes Subjekti lirik i gjitheumldijsheumlm i teumlrheq veumlmendjen mikut koleg Njeuml varrezeuml bubullimashkujdes neumln keumlmbeuml ke Neuml njeuml nga leximet teumlrheqja e veumlmendjes mund teuml jeteuml peumlr mos teuml shkelur mbi varrezeumln e shenjteumlruar teuml bubullimave Sheumlmbeumllltyra e identitetit te Bjeshkeumlt e Namuna neuml dimeumlr e Ismail Kadareseuml eumlshteuml ahistorike e peumlrjetsh-me mitike legjendare Ajo peumlrftohet teumlrthorazi nga madheumlshtia e mjedisit natyror
Peumlrfundim Metafora e identitetit e shqiptuar seuml pari prej Esad Me-kulit ka qeneuml beumlrthama autentike meuml e domosdoshme qeuml me meumlnyra e trajta teuml ndryshme nga ato tradicionale e deri te modernet e modernistet eumlshteuml peumlrftuar dhe zhvilluar neuml peumlrgjitheumlsi neuml poezineuml shqipe teuml shkruar neuml keumlteuml mjedis duke u shndeumlrruar neuml konstante thelbeumlsore teuml saj sikurse eumlshteuml neuml mbareuml poezineuml shqipe teuml meumlparshme dhe bashkeumlkohore Shqiptimi i pareuml ka raste qeuml edhe po teuml jeteuml modest aq meuml tepeumlr kur ndiqet e zhvillo-het nga shumeuml zeumlra teuml tjereuml shpesh shndeumlrrohet neuml simbol Edhe metafora e identitetit eumlshteuml shndeumlrruar neuml simbol
Kujtim M SHALA Prishtineuml SHKRIMTARIacute E IDEOLOGJI
I SHKRIMTARIA Shkrimtaria e ideologjia kthehen neuml tautologji kur keumlrkohen te
shkrimtareumlt veprimtareuml socialeuml sepse shkrimtaria e veprimtarit beumlhet me projeksione apo me copa veprimi Keumlshtu Esad Mekuli shenjohet si shkrimtar i lidhur me ideologjineuml (sociale) ndeumlrsa ky shenjim do evidenca e prova duke nisur nga kush eumlshteuml Esad Mekuli (kulturalisht)
I njohur edhe si Sat Nokshiqi e Sat Hoxha Esad Mekuli u lind neuml Plaveuml meuml 1916 Poet e peumlrkthyes njeuml nga themeluesit e drejtuesit e jeteumls kulturore e letrare teuml Kosoveumls pas Lufteumls seuml Dyteuml Boteumlrore redaktor i revisteumls letrare kult Jeta e re Fitues i disa ccedilmimeve teuml reumlndeumlsishme letrare
Mekuli nuk u shkollua peumlr leteumlrsi por u kthye neuml (veprimtar) letrar teuml peumlrhersheumlm Njihet si njeuml nga eteumlrit letrareuml teuml Kosoveumls si njeriu qeuml ka botuar krijimet e veprat e para teuml autoreumlve teuml Kosoveumls e njeuml nga themeluesit institucionaleuml teuml leteumlrsiseuml shqipe teuml Kosoveumls edhe pse veteuml nisi teuml shkruajeuml e teuml botojeuml neuml serbisht
Keumlshtu shenjohet humanisti Esad Mekuli i cili humanizmin e mendon dhe e kthen neuml sheumlrbim ndeumlrsa peumlrcaktimin ideologjik e politik e ma-nifeston si iluminizeumlm teuml lidhur me kategori teuml baraziseuml e teuml peumlrparimit social e nacional
Keumlto janeuml shenja biografike teuml Mekulit me teuml tjereumlt meqeuml njeuml shkrim-tar veprimtar si ai biografineuml e ndeumlrton me teuml tjereumlt Vepra e Mekulit letrare lexohet neumln shenjat e temave sociale e ideologjike teuml cilat neuml jeteuml kthehen neuml biografi me teuml tjereumlt pra neuml biografi teuml veprimtarit social e kulturor
Shenjat e tilla biografike e bibliografike e hapin autorin qeuml shkrimin e njeh si veprim me funksion neuml jeteumln kolektive shkrimtarin e veprimtarin e skemeumls seuml njohur shqiptare qeuml shkrimtareumlt i kthen neuml veprimtareuml politikeuml Por Mekuli srsquoeumlshteuml veteumlm shkrimtar i doktrineumls meqeuml ideteuml e ideologjia e
KDU 8211809
Studime 23 - 2016 32
vepreumls seuml tij bashkeuml me vepreumln kulturore kthehen neuml njeuml iluminizeumlm social neuml teuml cilin veprimi eumlshteuml meuml i forteuml se doktrina ndeumlrsa shkrimi meuml i buteuml sesa ajo Peumlrfundimisht veteuml termi shkrimtariacute shenjon diskurse peumlrtej leteumlrsiseuml dhe ccedilon te jeta sociale institucionale e Kosoveumls seuml shekullit teuml Mekulit II IDEOLOGJIKA
Ideologjika eumlshteuml term qeuml shenjon projeksionin ideologjik neuml krijimet
apo neuml interpretimet letrare e qeuml kur kthehet neuml sistematikeuml merr shenja teuml njeuml metode Keumlshtu ideologjika ka shenjat e metodeumls seuml krijimit apo teuml interpretimit teuml leteumlrsiseuml kur shkrimtari konceptohet si veprimtar e shkrimtaria si deumlshmi e veprimit Kjo duket sa hereuml qeuml forcohet tendenca e shkrimit si te vepra e Mekulit e cila eumlshteuml projektuar si veprim i kthyer neuml diskurs ndeumlrsa veprimi mendohet e projektohet si iluminizeumlm ideologji e baraziseuml e peumlrfundimisht mbetet njeuml utopi meqeuml diskurset e tilla duan ta ndryshojneuml jeteumln dhe veteumlm neuml fund e meumlsojneuml se jeta eumlshteuml meuml e ashpeumlr se teuml gjitha diskurset Peumlrfundimisht ideologjika neuml kuptimin qeuml i japim neuml rastin e Mekulit beumln bashkeuml leteumlrsineuml e ideologjineuml teuml lidhura neuml meumlnyreuml metodike neuml vepreumln letrare si shkrimtariacute Njeuml vepeumlr e tilleuml hap ccedileumlshtje themelore peumlr statusin e leteumlrsiseuml dhe peumlr funksionin e saj meqeuml neuml fillim e neuml fund asaj i peumlrshkruhet status veprimtarie pragmatike e funksion i prereuml social
Ideologjika nga veteumldije e tendenceuml kthehet neuml shenjeuml themelore teuml poetikeumls sidomos kur e peumlrseumlrit veteuml autori neuml diskurse qeuml shpjegojeuml vepreumln e tij e artin si te teksti programatik i Mekulit i botuar neuml numrin e pareuml teuml revisteumls Jeta e re (korrik 1949) apo te Kujtimet e vona teuml tij Kjo do teuml thoteuml se Mekuli si metodeuml leximi teuml vepreumls seuml tij e propozon ateuml qeuml quajmeuml ideologjikeuml duke e njohur meuml pareuml si shenjeuml themelore teuml saj
Neumln keumlto shenja si thuret vepra e Mekulit peumlrkrah dhe e kryqeumlzuar me ideologjineuml si e projekton ateuml si e thoteuml shkrimtari meumlsimin dhe si e kthen neuml veprim
Veteuml pyetjet e shenjojneuml njeuml vepeumlr iluminizmi social teuml lidhur me jeteumln e shqiptareumlve me teuml tjereumlt neuml bashkeumlsineuml politike teuml menduar si finalitet e qeuml
Studime 23 - 2016
33
u provua si utopi finale Kjo eumlshteuml vepra e veprimtarit social teuml lidhur me epokeumln shenjat e seuml cileumls kthehen neuml referenca themelore teuml vepreumls kur thuret poetika apo kur thuhet meumlsimi
Na duket e reumlndeumlsishme teuml neumlnvizojmeuml se iluminizmi i vepreumls seuml Mekulit srsquoeumlshteuml mendimtariacute por ideologji veprimi qeuml vepra e kthen neuml ideologjikeuml Vepra e tilleuml beumlhet deumlshmi e koheumls hapet me teuml gjitha shenjat e ziseuml sociale e nacionale kthehet neuml deumlshmi teuml kryengritjes e mbyllet me geumlzimin peumlr triumfin e ideologjiseuml seuml baraziseuml Duket paradoksale qeuml vepra mimetike e Mekulit feston peumlr jeteumln e barabarteuml dhe peumlr teuml barabarteumlt kur veteuml jeta shenjon e shkalleumlzon pra beumln hierarkiteuml Keumlshtu utopia kthehet neuml fiksion dhe shpeumlton copeumlza teuml vepreumls seuml Mekulit ashtu qeuml teuml duket shkrimtaria poetike e teuml teumlrhiqet ngadaleuml ideologjia Projeksioni ideologjik i autorit eumlshteuml zgjedhje qeuml do teuml thoteuml se ai feston veumlrtet meqeuml beson veumlrtet Se ideologjia u provua si utopi dhe veteuml u kthye qeuml ta rreumlnojeuml ateuml qeuml kishte projektuar shkon peumlrtej vepreumls seuml Mekulit dhe e provon se jeta peumlrhereuml eumlshteuml tjeteumlr nga vepra edhe kur kjo krijon iluzionet meuml teuml forta teuml reales e teuml identifikimit me jeteumln (kolektive)
Ideologjia qeuml projekton e peumlrfton vepra e Mekulit ka rreumlnjeuml sociale dhe propozohet si ideologji nacionale neuml paradigmeumln e njohur teuml rrafshimeve teuml internacionales Neuml frymeumln e asaj ideologjie klaseumlt dallojneuml njereumlzit pjesa meuml e madhe hyn neuml klaseumln qeuml vuan dhe kjo shenjohet si padrejteumlsi e diferencimit ndeumlrsa rrafshimi i klaseumlve beumlhet tendenca ideologjike the-melore qeuml shtrihet neuml gjitheuml shekullin e tij teuml krijimit
Duke luajtur me figurat e Mekulit vepra e tij nis me shqiptarin qeuml vajton e thuret nga shqiptari qeuml keumlndon Keumlnga hapet neuml rratheuml seuml pari peumlr ldquojeteumln e rerdquo pastaj peumlr copa teuml keumlsaj jete teuml lidhur me arsimimin e me emancipimin Keumlshtu vepra merr shenjat e utopiseuml totale meqeuml do teuml jeteuml deumlshmi totale e jeteumls Veteuml pretendimi e meuml fort tendenca peumlr teuml deumlshmuar janeuml peumlrcaktime ideologjike neuml trajteumln leteumlrsia e thoteuml jeteumln si deumlshmi dhe veteuml kthehet neuml meumlsim peumlr ldquojeteumln e rerdquo qeuml shenjon ideologjineuml apo utopineuml themelore teuml vepreumls poetike e teuml veprimit social e politik teuml Esad Mekulit E gjitheuml kjo shenjohet e anticipohet te vepra e pareuml poetike e tij Peumlr ty (1955) e eksplikohet meuml tej neuml faqet e vepreumls seuml tij madje neuml tituj si Dita e re (1966) apo Rini e kuqe (1984) e Drita qeuml nuk shuhet (1989) Keumlshtu
Studime 23 - 2016 34
ideologjia thur figurat e veta teuml njeumlnjeumlshme me diskursin e saj publik e social ndeumlrsa poeti rrudhet vargjeve kur neuml vetmi e thoteuml Mallin peumlr teuml pambeumlrrijtsheumlmen apo kur thur Kangeumln intime
Raporti i shkrimtariseuml me ideologjineuml ndeumlrliqeumlsohet e provohet nga biografia e Mekulit qeuml lidh vepreumln e veprimin neuml bibliografi nga veprat poetike kryevepra e tij nga jeta e tij kulturore letrare e hapur dhe e provuar neuml radheuml teuml pareuml me revisteumln Jeta e re nga kujtimet e nga meumlsimet ndeumlrsa prova meuml e mireuml e keumltij raporti beumlhet me aneuml shembujsh III VEPRA
Shkrimtaria e Esad Mekulit hapet me vjershat e botuara neuml vitet rsquo30 teuml
shekullit XX neuml serbisht dhe lidhet neuml vepeumlr qeuml nga viti 1955 kur doli Peumlr ty vepra themelore e Mekulit e cila u shkrua e u provua neuml variante peumlrgjateuml shekullit krijues teuml tij Keumlteuml e evidenton bibliografia ndeumlrsa e provon vepra letrare faqe pas faqeje
Vepra poetike e Mekulit lidhet neuml titujt Peumlr ty (1955) Dita e re (1966) Avsha Ada (1971) Vjersha (1973) Brigjet (1981) Rini e kuqe (1984) e Drita qeuml nuk shuhet (1989) Neuml faqet e keumlsaj vepra hapet Mekuli shkrimtar me sensibilitetin e tij me shenjat e formimit letrar e kulturor me pikeumlpamjet sociale e ideologjike neuml fillim e neuml fund me ideteuml qeuml shkrimta-rin e ccediluan te veprimi politik Keumlshtu vepra kthehet neuml biografi qeuml merr ruan e hap Esad Mekulin shkrimtar e njeri meqeuml poetika e provon se shkrimtari jeton ashtu si e ndeumlrton vepra e tij ndeumlrsa duket paradoksale qeuml ai e ndeumlrton vepreumln qeuml do teuml thoteuml e zgjedh dhe e ndeumlrton jeteumln
Vepra themelore e Esad Mekulit eumlshteuml Peumlr ty ndeumlrsa meuml e njohura Brigjet e para si anticipuese e vepreumls poetike neuml teumlreumlsi ndeumlrsa e dyta si peumlrfaqeumlsuese e shekullit teuml tij letrar Neuml keumlto dy skaje lexohet poeti Esad Mekuli kur ai i kthehet vetes dhe kur merr teuml gjitha shenjat e veprimtarit E lakuar neuml tituj tema e poetikeuml e kuroreumlzuar si ideologjikeuml vepra letrare e Mekulit me shenjat e mimetikeumls letrare e sociale beumlhet peumlrfaqeumlsuese e njeuml tipi literature Keumlto shenja keumltu si kudo kthehen neuml evidenca teuml provuara kur hapet vepra ndeumlrsa i anticipon kryevepra e tij
Studime 23 - 2016
35
Poezia e Mekulit hapet me tema personale e sociale teuml parat teuml praruara neuml diskurs atributiv e deskriptiv ndeumlrsa teuml dytat teuml shenjuara nga njeuml ekspresionizeumlm tipik i epokeumls Pastaj kthehet neuml kushtrim e thyhet neuml meumlsim ideologjik qeuml ndonjeumlhereuml beumlhet edhe politik gjithnjeuml me bazeuml te njeuml iluminizeumlm social e socialist i lidhur me ldquokoheumlnrdquo e me ldquojeteumln e rerdquo
Figura e Mekulit e teksteve personale e deskriptive eumlshteuml e krijuar e sheumlnuar me metafora ndeumlrsa te tekstet e tjera kthehet neuml krahasim e deklarateuml qeuml figureumln e zbret neuml ideneuml fillestare (ideologjike)
Format poetike janeuml teuml matura e teuml prera madje dhe neuml trajteuml tingeumlllime e tekste qeuml neuml vend teuml matjeve ndjekin frazeumln poetike
Leximi zbulon se peumlr poezineuml e Esad Mekulit themelore janeuml temat e jo format meqeuml ajo njeh normeumln e ideologjiseuml Keumltu hapet drama e poetit peumlrballeuml meumlsimit letrar e ideologjik meqeuml dhe diskursi i peumlrshtatet temeumls e ideve ndeumlrsa poeti identifikohet me sensibilitetin e tij e ashtu subjektivitet
Keumlto shenja i shfaq vepra e tij dhe i provon teuml lidhura kryevepra Ndeumlrsa si zgjedhje e aksiologji personale do teuml shenjonim poeziteuml personale e deskriptive teuml Mekulit peumlr sensibilitetin diskursin figureumln e peumlrgjitheumlsisht peumlr poiesis-in e tyre IV KRYEVEPRA
Peumlr ty eumlshteuml vepra e pareuml poetike integrale e kryevepra e Esad Mekulit
e botuar meuml 1955 dhe e ploteumlsuar peumlrgjateuml viteve (meuml 1963 e 1967) peumlr-fundimisht e kthyer neuml vepeumlr jeteumlsore Peumlr ty hap temat e para teuml Mekulit dhe shenjon temat e fundit teuml tij pra temat e peumlrhershme Ajo hap keumlngeumln e vajit neuml shenja ekspresionizmi e zbulon keumlngeumln e festeumls si zbuleseuml teuml ldquojeteumls seuml rerdquo Diskursi i pareuml nxin ldquojeteumln e vjeteumlrrdquo e mbyllet neuml lavd teuml ldquojeteumls seuml rerdquo Keumlshtu Peumlr ty anticipon vepreumln e Mekulit peumlr nga sensibiliteti tematika diskursi e poetika neuml peumlrgjitheumlsi prandaj Mekuli poet lexohet kur lexohet Peumlr ty neuml teuml gjitha variantet
Peumlr ty e provon sensibilitetin e temat personale teuml Mekulit shenjat e njeuml ekspresionizmi social me poeziteuml e hershme teuml tij qeuml keumlputen neuml kushtrimin e keumlngeumln e entuziazmit peumlr ldquokoheumln e rerdquo Keumlto janeuml edhe shenja
Studime 23 - 2016 36
tematike teuml vepreumls qeuml neuml faqet e reja teuml Peumlr ty (1963 e 1967) dhe neuml vepra teuml tjera teuml Mekulit provohen si konstanta poetike
Keumlto shenja hapin seumlrish ccedileumlshtjen e raportit teuml shkrimtariseuml me ideo-logjineuml kur keumlrkohet poeti i pareuml apo veprimtari i fundit Esad Mekuli Shndeumlrrimi i tilleuml beumlhet peumlrmjet thyerjes e keumlputjes ashtu si keumlnga intime keumlputet neuml keumlngeuml lavdi me shenjat sociale ideologjike e politike teuml ldquokoheumls seuml rerdquo Raporti beumlhet meuml i ndeumlrliqsheumlm kur Mekuli e ruan sensibilitetin poetik edhe kur poiesis-i reduktohet e ideologjia meumlsohet Prerja e madhe ndodh neuml rrafshin e statusit teuml tekstit kur ideologjia jepet si meumlsim dhe aty poeti i hap rrugeuml veprimtarit peumlrgjithmoneuml
Poezia personale e deskriptive e Mekulit eumlshteuml meuml poetikja e shkruar hereumlt me figurat e mallit e teuml humbjes me shenjat e elegjiseuml e teuml kujtimit e shenjuar me Mallin peumlr teuml pambeumlrrijtsheumlmen si kuroreuml e mungeseumls seuml peumlrjetshme Po se poezia paradoksalisht fiton kur fitojneuml mungesat ndeumlrsa festa kthehet neuml veprim
Ndeumlrsa poeziteuml e shenjeumls ideologjike e ndajneuml teuml sotmen nga e djesh-mja peumlrmjet thyerjes finale si driteumln nga erreumlsira E sotmja ka shenjat e baraziseuml ndeumlrmjet njereumlzve e popujve dhe e lidhur me shenjat ideologjike ajo duhet ta shenjojeuml kontekstin Ideologjia e lidhur me kontekstin merr shenjat e politikeumls e poezia e jep neuml figura mimetike teuml cilat duan teuml jeneuml peumlrfaqeumlsuese
Peumlr ty eumlshteuml deumlshmia e keumlnga autentike e Mekulit e kthyer neuml festeuml peumlr popullin e tij neuml ldquoditeumln e rerdquo teuml shenjuar nga ldquobaraziardquo e nga ldquopeumlrparimirdquo Kur entuziazmi e ideologjia kthehen neuml politikeuml poiesis-i reduktohet peumlr-fundimisht meqeuml teksti kthehet neuml pozicionim politik qeuml peumlrshkruan apo qeuml do veprimin politik Gjitheuml kjo e zbulon poetin Mekuli te vjershat per-sonale e idealistin social te keumlnga e fitores dhe e peumlrparimit e cila veumlrtet thur ideologjineuml si utopi ashtu qeuml veteuml leteumlrsia teuml provojeuml se konsakrimi ideologjik eumlshteuml utopik Ky eumlshteuml meumlsimi themelor i vepreumls seuml Mekulit kur e lexojmeuml sot ndeumlrsa veteuml vepra donte teuml provonte teuml kundeumlrteumln Pse ndodhi kjo Sepse ekzistenca nuk njeh finalitet ideologjik ndeumlrsa leteumlrsia e mbron veten ndoshta meuml shumeuml kur reduktohet e kur rrezikohet
Peumlr ty hapet me poezineuml Popullit tim qeuml shenjon tematikeumln e poetikeumln madje politikeumln e vepreumls seuml Mekulit e mbyllet me poezineuml Gjykimi si
Studime 23 - 2016
37
kuroreuml e programit ideologjik teuml vepreumls ndeumlrsa ndeumlrmjet strukturohen teumlreumlsiteuml tematike sipas koheumls Neuml hijen e robniacutes (1933-1940) Flamujt e shpaluem (1941-1944) dhe Jeta e re (1945-1953)
Nga strukturimi i tilleuml i vepreumls veumlrejmeuml lidhjen e poezive me koheumln e shkrimit lidhje qeuml vepreumln e beumln teuml koheumls neuml referencialitetin e shpallur teuml seuml majteumls letrare e cila shkrimin e koncepton si veprim e veprimin e kon-sakron si doktrineuml Shenjat e tilla teuml strukturimit pra teuml poetikeumls e shenjat tematike teuml koheumls pra teuml politikeumls veteuml Mekuli i lidh neuml sheumlnimin Lexue-savet qeuml shoqeumlron Peumlr ty e teuml cilin duhet ta lexojmeuml nga fillimi edhe keumltu
Lexuesavet
Neuml keumltecirc peumlrmbledhje kam vucirc kryesisht vjersha teuml botueme shkrue gjateuml periodeumls 1933-1953 keumlshtu qeuml ajo paraqet pak a shum njifareuml pasqyrimi teuml puneumls sime njizetvjeccedilare neuml lameumln e poeziacutes
Mjerisht macirc e shumta pjeseuml e vjershave qeuml kam shkrue neuml pe-riodeumln e paralufteumls dhe asosh gjateuml koheumls srsquookupacionit kaneuml humbeuml Midis vjershave teuml tretuna gjindet edhe peumlrmbledhja e pregatitun ldquoShqiptari teuml kendon o Metohiacuterdquo qeuml paraqitte cakun macirc teuml nalteuml teuml poezive teuml mija dhe per macirc tepeumlr ishte nji dokument jo i parandeumlsi i koheumls seuml paralufteumls neuml Kosoveuml e Metohiacute disa vjersha teuml keumlsaj peumlrmbledhje (Teuml peumlrsktuem Qeumlndro dhe Rrugeumls) qeuml po botoj janeuml gjeteuml rasteumlsisht midis librave teuml mija shkollore trsquoasaj periode
Peumlrmbledhjen e kam nda neuml tre kapituj para lufteumls gjateuml push-timit dhe mbas shlirimit - simbas koheumls neuml teuml cileumln janeuml shkrue vjer-shat
Kapitulli i paralufteumls ndahet neuml tri cikla dhe paraqet neuml kup-timin macirc teuml gjaneuml teuml fjaleumls nji taneumlsiacute nga e cila ndoshta mund teuml kundrohen ma seuml miri rrija dhe pjekunija shkalleuml-shkalleuml politike dhe poetike e auktorit neuml kushtet e parlufteumls Keumlto janeuml vjersha teuml shkrueme neuml diteumlt e zeza teuml robniacutes dhe teuml shfrytzimit teuml pashpirt teuml Shqipeumltareumlvet neuml Jugosllaviacuten e vjeteumlr plot dhimbje dhe pezmatim por edhe plot besim teuml pathyesheumlm neuml ngadhnjimin e vllaznimit e teuml baraziacutes midis njereumlzve dhe popujve Keumlto vjersha janeuml shkrue peumlr
Studime 23 - 2016 38
shkaqe qeuml dihen neuml seumlrbishte dhe kaneuml paacute driteumln - peumlrveccedil ciklit teuml treteuml (pa vjersheumln Peumlrsheumlndetjerdquo qeuml acircsht botue qysh meuml 1963 neuml revisteumln ldquoGranitrdquo e macirc voneuml ribotue neuml fletoren ldquoBeogradski stu-dentrdquo meuml 1939) - neuml revistat peumlr teuml rij neuml koheumln e paralufteumls ldquoVe-nacrdquo ldquoJugoslovenski rasvitrdquo (Beograd) dhe ldquoMladostrdquo (Zagreb) neuml ldquoNovi Beharrdquo (Sarajeveuml) dhe ldquoGranitrdquo (Podgoriceuml)
Vjershat tjera teuml shkrueme gjateuml okupacionit ose mbas shlirimit janeuml botue ma teuml shumteumln neuml revisteumln ldquoJeta e rerdquo
Auktori Botimet e ploteumlsuara teuml Peumlr ty e deumlshmojneuml se kjo vepeumlr e peumlrqendron
gjitheuml shkrimtarineuml e Mekulit tematikisht e poetikisht si peumlrfaqeumlsuese themelore e ideologjikeumls seuml tij Keumlshtu Peumlr ty e shenjon shekullin letrar teuml Mekulit me sensibilitetin format e poeziseuml e me temat dhe lidhet si vepeumlr e ideve themelore teuml tij
V DRITA QEuml (NUK) SHUHET
Drita qeuml nuk shuhet eumlshteuml vepra e fundit e Mekulit botuar meuml 1989
me vjersha me pak peumlrjashtime teuml shkruara peumlrgjateuml viteve rsquo80 Njeuml autor mimetik si Mekuli i provon e i pohon me ccediludi thyerjet e jeteumls seuml peumlrbashkeumlt neuml shoqeumlrineuml e idealit teuml tij por njeuml autor mimetik e vrasin fatet meuml shumeuml se teuml tjereumlt Keumlshtu Mekuli idealisti i pareuml kthehet neuml deumlshmues teuml fundit neuml vjershat e tij peumlr Driteumln qeuml (nuk) shuhet
Drita qeuml nuk shuhet eumlshteuml figura e liriseuml qeuml na kthen neuml origjineuml teuml vepreumls seuml Mekulit kur ideali thuhet si idealitet pra si i mundsheumlm e jeta thyen kahun ashpeumlr Ndeumlrsa meumlsimi themelor eumlshteuml universal nuk ka finalitet dhe situatat peumlrseumlriten peumlrtej njeuml koheuml e njeuml vendi Keumlshtu neuml universalitetin tipik figura e Driteumls qeuml nuk shuhet kthehet neuml figureuml teuml Driteumls qeuml shuhet dhe merr neuml vete idealin qeuml rrezikohet e humbet bashkeuml me figurat themelore teuml tij
Thyerjet e ashpra e kthyen idealin neuml moskuptim ndeumlrsa poezia beumlhet pyetje qeuml shpreh humbjen ccediludineuml e moskuptimin peumlrnjeumlhereuml neuml trajteumln
Studime 23 - 2016
39
Pse Pyetja lidhet me ccediludineuml se pse veprat peumlrcillen me pikeumlpyetje dhe se pse pikeumlpyetja e madhe i vihet ideologjiseuml seuml ldquoBoteumls seuml Rerdquo ldquoteuml lireumlrdquo e ldquoteuml barabarteumlrdquo Pikeumlpyetja shkon deri neuml rreumlnjeuml teuml keumlsaj ideologjie kur preket origjina e saj revolucioni
PSE
Oj pse teuml dyshohet neuml ata qeuml aq hereuml - ngjarjeve neuml va dhaneuml deumlshmi se ishin lufteumltareuml peumlr Boteumln e Re - Liri e Barazi (Ose ndoshta mos po ngjan se njeumlmend - ldquoRevolucioni feumlmijeumlt e vet i hanrdquo)
Thyerja peumlrzien koheumlt ndodhiteuml duken si eumlndeumlrr drita mblidhet e
shuhet ngadaleuml neumln teuml veumlrtetat e reumlnda
Studime 23 - 2016 40
Ja ku jam Karagaccedilit - i zgjuar e si teuml eumlndeumlrroja Athua dikush prapeuml njereumlzit panjereumlzisht i ndan kur horizontet rishtas deumlshirova trsquoi zbuloja - si ateumlhereuml kur neuml eumlndeumlrrime neuml rrugeuml shqeteumlsimi teuml pameuml
neuml lojeuml djaloshare kur me shpirt teuml ftonim kur me afsh rinor teuml donim teuml keumlrkonim
Por figura themelore e poeziseuml neuml universalitetin e saj e shenjon
meumlsimin peumlr lirineuml si driteuml teuml jeteumls e teuml ekzistenceumls Driteuml qeuml nuk shuhet qeuml kthehet seumlrish edhe kur humbet e tretet Paradoksalisht poezia veteuml e leuml figureumln dhe e thoteuml meumlsimin e vjeteumlr si teuml ri pra teuml peumlrhersheumlm
Revolucioni i Kuq pleqeumlroi
- Liria nuk falet Ajo eumlshteuml driteuml qeuml nuk shuhet Eumlshteuml jeta veteuml Peumlrpara Liri e dije kurreuml nuk mjafton (Kuptuam Thasheuml Njeriu gjithmoneuml peumlr ta lufton)
VI JETA E REacute (Numri i pareuml)
Numri i pareuml i revisteumls Jeta e re i korrikut teuml vitit 1949 eumlshteuml thelbeumlsor si numeumlr i identitetit teuml saj shenjat e teuml cilit lidhen me natyreumln dhe struktureumln e revisteumls e qeuml janeuml ruajtur peumlrgjateuml dekadave E skajuar si revisteuml ldquokulturo-arsimorerdquo e ldquome tipare thjesht letrarerdquo Jeta e re hapej si dritare kulturore e shqiptareumlve teuml Kosoveumls kur ata nuk kishin institucione nacionale teuml kultureumls
Shenja e pareuml identitare kulturore e revisteumls eumlshteuml gjuha shqipe pastaj tekstet shqipe e tekstet e peumlrkthyera teuml gjitha teuml lidhura numeumlr pas numri deri meuml sot si traditeuml e reumlndeumlsishme letrare e Kosoveumls Jeta e re revista qeuml
Studime 23 - 2016
41
botoi leteumlrsineuml shqipe qeuml nga numri i pareuml e sistematikisht u kthye neuml njeuml shkolleuml teuml madhe letrare teuml Kosoveumls neuml teuml cileumln lidhen autoreuml themeloreuml teuml shekullit letrar teuml Kosoveumls
Peumlr ta shenjuar e peumlr ta kujtuar revisteumln eumlshteuml e udheumls qeuml teuml japim njeuml pjeseuml teuml bibliografiseuml seuml numrit teuml pareuml i cili nga filleseuml u kthye neuml prog-ram pune e neuml njeuml traditeuml letrare Fjala e redaksiseuml Sat Nokshiqi Dy poeteuml dhe lufteumltareuml teuml meumldhej Esad Mekuli Mbi letreumlsineuml dhe puneumln letrare Zekeria Rexha Dy fjaleuml mbi prishjen e gjuheumls saneuml Mark Krasniqi Pranvereumls Lorenc Antoni Folklori muzikuer neuml Kosoveuml e Metohi Oton Zhupanccediliq Rreumlfimi Vladimir Nazor Qarri i vetmuem Mbi ldquoKangeumlt e Ali Binakutrdquo Naim Frasheumlri Bukurija Hilmi Agani Detyra e matureumls Enver Gjerqeku Shkolleumls seuml re etj
Edhe kjo evidenceuml e shenjon natyreumln e numrit teuml pareuml teuml Jeteumls seuml re dhe ateuml si institucion qeuml do teuml japeuml jeteumln letrare neuml njeuml ambient me autoreuml shqiptareuml si poeti nacional Naim Frasheumlri folklori e folklori muzikor shqiptar me autoreuml shqiptareuml bashkeumlkoheumls dhe me autoreuml jugosllaveuml teuml kujtuar e teuml peumlrkthyer si Zhupanccediliqi e Nazori pastaj me tema e ccedileumlshtje qeuml shkojneuml peumlrtej leteumlrsiseuml neuml kuptimin e pareuml e qeuml shenjojneuml fusheumln e arsimimit si fusheuml iluminizmi social e nacional
Kjo shtrirje ngadaleuml u kthye neuml leumlndeuml letrare leteumlrsi shqipe e peumlr-kthime traditeuml Jeta e re e ruan edhe sot Keumlshtu kuptohet se bashkeuml me traditeumln e Jeteumls seuml re eumlshteuml trasheumlguar edhe synimi themelor i saj publi-kimi i leteumlrsiseuml shqipe shoqeumlruar nga tekste teuml leteumlrsive teuml tjera dhe nga mendimi kritik letrar
Veteuml emeumlrtimi Jeta e re shenjon traditeuml emeumlrtimi qeuml ccedilon te Vita nova e Dantes apo kthen tek ideologjia iluministe e ldquojeteumls seuml rerdquo neuml ldquokoheumln e rerdquo Qeuml teuml dyja shenjojneuml faqet e revisteumls seuml re teuml ldquojeteumls seuml rerdquo Figura e Jeteumls seuml re merr neuml vete entuziazmin ideologjik e social peumlr ldquojeteumln e rerdquo teuml ldquonje-reumlzve teuml rinjrdquo e ldquoteuml barabarteumlrdquo neuml njeuml bashkeumlsi qeuml lidhet mbi parimet e internacionales Por Jeta e re ndeumlrtoi neuml Kosoveuml edhe njeuml traditeuml nacionale dhe derisa neuml Shqipeumlri u keumlput njeuml traditeuml neuml Kosoveuml po ndeumlrtohej tradita e pareuml sistematike letrare e lidhur me politikat e kultureumls dhe me institucionet e vendit
Numri i pareuml i revisteumls peumlrmban edhe dy tekste programatike njeumlri i
Studime 23 - 2016 42
publikuar neuml emrin e Redaksiseuml seuml revisteumls dhe tjetri i Esad Mekulit i titulluar Mbi letreumlsineuml dhe puneumln letrare teuml cilat e peumlrcaktojneuml natyreumln e revisteumls si dhe hapin horizontin estetik letrar teuml epokeumls Teksti i Redaksiseuml eumlshteuml thirrje peumlr bashkeumlpunim me revisteumln neumln titullin Puneumltoreuml intelek-tualeuml teuml gjitheuml ju qeuml merreni me leteumlrsi dhe puneuml kulturore dhe mbyllet me markeumln sociale e kulturore teuml entuziazmit ldquoPra neuml puneumlrdquo Ndeumlrsa teksti i Mekulit shpall programin letrar teuml revisteumls gjithnjeuml duke patur parasysh njeuml kontekst social i cili mendohen si peumlrcaktues edhe i jeteumls letrare Mekuli citon e pranon se leteumlrsia eumlshteuml njeuml soj ideologjie dhe se e paraqet dijen mbi jeteumln Keumlshtu edhe para saj shtrohen detyra e detyrat e lidhura kthehen neuml njeuml program teuml propozuar peumlr ldquoleteumlrsineuml e rerdquo teuml ldquojeteumls seuml rerdquo teuml njohur si ldquokombeumltare peumlr nga trajtardquo e ldquosocialiste peumlr nga peumlrmbajtjardquo Mekuli sakteuml-son se edhe ky program letrar lidhet drejtpeumlrdrejt me ldquokushtet objektiverdquo teuml identifikueshme me ambientin social e ideologjik
Teksti i Mekulit eumlshteuml njeuml meumlsim letrar me referenceuml teoriteuml letrare ideologjike me autoritet themelor Timofejevin dhe kthehet neuml njeuml ccedileleumls peumlr ta lexuar vepreumln letrare teuml tij si njeuml vepeumlr qeuml neuml terma teuml epokeumls seuml saj eumlshteuml e ldquoangazhuarrdquo pra me funksion peumlrtej leteumlrsiseuml e shtrireuml neuml jeteumln sociale Neumlse kjo eumlshteuml e mundur apo njeuml utopi peumlrbeumln ccedileumlshtje tjeteumlr por shenjohet si fundamentale edhe peumlr keumlteuml rast
Leteumlrsia si program ideologjik e social pra e reduktuar edhe neuml program politik do teuml kthehet neuml pragmatikeuml neuml meumlsim social por fiksioni eumlshteuml imagjinateuml e gjuheuml dhe meumlsimi i saj njeh teuml mundshmen letrare e jeteumlsore si teuml mundshme teuml diskursit letrar ndeumlrsa njohja letrare e lidhur me teuml mundshmen beumlhet universale e keumlrkuar dhe e provuar peumlrtej njeuml situate e njeuml ambienti
Vepra e Mekulit do funksionin pragmatik teuml leteumlrsiseuml dhe veteuml tradita e veprave teuml tilla e provon se leteumlrsia eceumln krah pragmatikeumls e jeteumls duke u ngjareuml atyre por pa u identifikuar Kjo traditeuml u kthye neuml traditeuml teuml njeuml utopie teuml provuar me vepra e me autoreuml e cila veteuml e provon teuml jeteuml kthyer neuml iluzion teuml funksionit pragmatik
Neumlse jo meumlsim ky do teuml jeteuml njeuml shenjim
Studime 23 - 2016
43
VII PROVA E LEXIMIT Proveumln e leximit e jep veteuml poezia e Mekulit Ndeumlrsa shembujt si
prova teuml zgjedhura lidhen me peumllqimet e keumlrkuesit ashtu qeuml teuml dialogohet neuml prerjet e leximit me tekstet e Mekulit Por si ccedildo zgjedhje edhe kjo shenjon e hap leximin e ri Ndeumlrsa e peumlrqendruar me figurat imagjinimet e projeksionet e ideve vepra e Esad Mekulit lexohet te Malli peumlr teuml pambeumlrrijtsheumlmen poezia meuml e bukur e tij
MALLI PEumlR TrsquoPAMBEumlRRIJTSHEumlMEN REcircT luejneuml nrsquonalteumlsi si qingjat nrsquokodrina ndeumlrsa malli peumlr trsquopambeumlrrijtsheumlmen ndryhet nrsquomue Dishroja me u kapeuml neuml vallen e recircve kuqlue e me fluturue neuml trsquoshkeumllqyeshmet nalteumlsina me geumlzimin e kangeumls baritorehellip E kur hana luginave ia beh nrsquoshpejtiacute dhe toka nateumln nrsquodishrim theumlrret si rrezet e argjendta mbi kalliacute - teuml shkoj e trsquovizitoj skajet e dhimjes e vendet ku ndjeva ankthet Vaj Me u kapeuml nrsquovallen e recircve nrsquokuqlime zemra me trsquodhanun do trsquomeuml dishronte - qeuml rinija trsquogeumlrthaseuml lsquoi hereuml macirc me geumlzime dhe mall i zemreumls srsquovuejtun trsquogufonte
Studime 23 - 2016 44
- Por pse zemra tingllon peumlrmallsheumlm si zacirc nrsquodrithtim dhe droja kaplon thelleuml zemreumln e shpirtin tim Kur dishroj aq recirct mbi qytet me i soditeuml ndeumlrsa malli peumlr trsquopambeumlrrijtsheumlmen mrsquokapeuml mrsquoshafiteuml
Tematika e vepreumls seuml Mekulit si bosht ideologjik apo si rrjet temash e
si ldquotendenceuml peumlr teuml ndikuarrdquo provohet e peumlrqendruar te poezia e tij meuml e njohur Popullit tim ndeumlrsa lidh neuml njeuml vend sensibilitet e ideologji te Kangeuml intime
POPULLIT TIM DESHTA shum kam dashteuml - dishrue qeuml me kangeuml teuml trimnoj me fjaleumln tande teuml ndrydhun teuml ngrej fuqiacutet prej gjumithellip Keumlndova (dhe kur mrsquoishte ndalue) se edhe peumlr ty teuml peumlrbuzun do teuml vinte lirija Keumlndova - mbi diteumlt fatlume qeuml do teuml lejshin nrsquoagim teuml liriacutes peumlr ty me popuj keumltu e ngjeti mbi forceuml teuml bashkimit mbareumlhellip mbi zotsiacuten e mshehun tande - uneuml biri yt besnik dhe - poeti Po Nrsquoerrsiacuten e shtypjes seuml randeuml sa shkambi ndeumlgjove thirrjet qeuml teuml bana me daleuml nrsquodriteumlhellip Pse peumlr liriacute - me tjereuml - ke dhaneuml dhe ti djersrsquo e gjakhellip si etnit
Studime 23 - 2016
45
Ke dhaneuml i dashtunhellip Dhe sod neuml liriacute kur thembra e gjaksorit srsquona shkeleuml dhe dora pa pranga mbeti me ty keumlndoj mbi fuqiacuten e ngjallun
neumln yllin qeuml na pricircn - uneuml biri yt besnik dhe - poeti KANGEuml INITME Sehadetit shoqes sime 1 FLOKEumlT tashmacirc mrsquou zbardheumln kaloi e marra riniacute - e uneuml ende srsquoteuml gjeta Mbi flatra teuml vjeteumlve e trsquoandrrave - zbulova kudo veteumlm nga nji pjeseuml tandeumln neuml qeshjen e Gjuljaneumls neumln muret e lashta teuml Sieneumls rinija jote e ccedilkujdesun meuml buzeumlqeshi neuml synin e kalteumlrt trsquoAniceumls - studente - macirc teuml kalteumlrt se deti - Opatiacutes uneuml njomsineuml tande gjetahellip (o nrsquoata sy pasqyrohet shpirti) dhe kumbimin e zanit tand - si vala kur veumlrshen si gurgullim i shadervanit neuml mbramjen e qeteuml verore - e ndjeva neuml Eskisheher neuml bregun e Detit te ziacute (Meuml bacirchej o bullgaresha Vankeuml se selvijat pracircjneuml shushurimeumln e deti heshteuml
Studime 23 - 2016 46
bylbyli ndalet neuml rremb - i dejun prej fjaleumls sate) dhe hirin e ecjes srsquoate hieshiacuten e trupit tand - o gjiacutet tuej qeuml rrahim me shpeumlrthye keumlmisheumln e holleuml me majeumln e thimthave) - pasheuml para kasolleumls neuml nji katund briacute Peje (Argjeshka e dathun prej Qyshku kumriacute e vendit tem kush kish mujteuml bukuriacuten me ta peumlrshkrue)hellip Flokeumlt tashmacirc mrsquou zbardheumln kaloi e marra riniacutehellip Mbi flatra teuml vjeteumlve e trsquoandrrave kaq hereuml zbulova neuml tjera ty - shoqe trsquoandrrueme ty - teuml vetmen - qeuml me sy trsquoambeumll meuml shiqon e mrsquopeumlrkeumldhel me zacirc qeuml nrsquozemeumlr prek
2 TEuml sodis - Suedeze e bukur dhe mrsquokujtohen syteuml e saj teuml kalteumlrt e trsquokthjellteuml si liqeni Ohrit kur uji acircsht i qarteuml dhe neuml tecirc ccedildo gjacirc pasqyrohet dhe shoh flokeumlt e saj si kallijt e arteuml trsquoDukagjinit kur neumln ereuml valojneuml dhe buzeumlt e saj qeuml ccedilelin si gonxhe
Studime 23 - 2016
47
tue peumlshpeumlriteuml emnin temhellip Pse e dij ajo acircsht lule e pasteumlr e fushave tana - dashunija peumlr popullin tem peumlr atdheun tem
Stokholm 1953
3 MEumlNGJES vjeshte dhe dhomrsquoe ftofteuml Ti meuml buzeumlqesh nga piktura - Mireuml meumlngjesi Dhe sikur trsquoish pranvereuml - dhoma acircsht plot me diell me tyhellip Praneuml teuml kam - meuml peumlrkdhel me shikim - Mireuml meumlngjesi - O kur do trsquondiej zanin tand midis keumltyne mureve vetmitare dhe doreumln tande teuml nxehteuml mbi kraheumlt e mij
4 NEuml vjeshteumln e jeteumls sime neuml vetmiacuten time
Studime 23 - 2016 48
prune dhuratat e para teuml geumlzimit pranveruer praneuml teje jeta mrsquou bacirc dy hereuml macirc e bukur (se veteumlm seuml bashku me grue njeriu bacirchet - Njeri) Bashkeumlshortja ime flokeumlverdheuml grueja ime e dashtun Erdhehellip Nuk na zuneuml neuml djep e nuk teuml dhaneuml peumlr pare - qeuml mbas kanunit teuml trsquopareumlve teuml bacirchesh robnesha ime - teuml lindish feumlmij e teuml vuejsh midis kateumlr murevehellip - Jo Se uneuml jam Njeri i riacute dhe ti - Femeumln e reacute Shqipeumltare e lireuml krenare e barabarteuml me teuml gjitheuml Erdhehellip Neuml vjeshteumln e jeteumls sime prune dhuratat e para teuml geumlzimit pranveruer
Studime 23 - 2016
49
Bibliografia Jeta e re Lidhja e Shoqnive Kulturo-Arsimore peumlr Kosoveuml e Metohi Prishtineuml nr 1 korrik 1949 Peumlr ty ldquoMustafa Bakijardquo Prishtineuml 1955 Peumlr ty (botim i dyteuml i ploteumlsuar) ldquoRilindjardquo Prishtineuml 1963 Peumlr ty (botim i treteuml i ploteumlsuar) ldquoRilindjardquo Prishtineuml 1967 Dita e re ldquoPionierirdquo Prishtineuml 1966 Avsha Ada ldquoRilindjardquo Prishtineuml 1971 Vjersha ldquoRilindjardquo Prishtineuml 1973 Brigjet ldquoRilindjardquo Prishtineuml 1981 Rini e kuqe ldquoRilindjardquo Prishtineuml 1984 Drita qeuml nuk shuhet ldquoRilindjardquo Prishtineuml 1989 Malli peumlr teuml pambeumlrrijtshmen ASHAK Prishtineuml 2006 I varuri i keumlndon liriseuml ldquoToenardquo Tiraneuml 2006 Poezi ldquoFaik Konicardquo Prishtineuml 2006
Shaban SINANI Tiraneuml MIGJENI I ESAD MEKULIT
Poezia e Migjenit u peumlrkthye relativisht voneuml neuml gjuheumln serbokroate Peumlrkthimi i pareuml i ploteuml i takon Esad Mekulit dhe shteumlpiseuml botuese Jedins-tvo teuml Prishtineumls Shumeuml koheuml para keumltij botimi qeuml i peumlrket vitit 1968 Esad Mekuli kishte provuar trsquoi jepte lexuesit teuml keumlsaj gjuhe dy poezi teuml Migjenit Parathacircnja e parathacircnjeve dhe Kangeumlt e pakeumlndueme teuml dyja botuar neuml Kniževne novine teuml Beogradit gjegjeumlsisht meuml 1958 dhe meuml 19591 Meuml voneuml meuml 1961 disa poezi teuml Migjenit (Kanga skandaloze Lutje Vetmia e Dy buzeuml) qeneuml botuar neuml periodikun Stremlenje teuml Beogradit peumlrkthyer nga Mihajlo Zvicer dhe Ekrem Kryeziu2
Peumlrkthimi i Esad Mekulit peumlrmban veteumlm poeziteuml ashtu siccedil i kishte botuar Migjeni veteuml paraqitur me teuml njeumljtin titull dhe neuml gjuheumln tjeteumlr Slo-bodni stihovi Keumltij botimi krahasuar me ateuml teuml veteuml Migjenit (Vargjet e lira 1936) qeuml mund teuml konsiderohet i autorizuar dhe me ateuml teuml Gjovalin Lukeumls (Migjeni Vepra 1954) i mungojneuml kateumlr poezi Rima e tretun Shpirtent shtegtareuml Dy buzeuml dhe Mbas tryezeumls Peumlrkthyesi nuk jep shpje-gim pse keumlto poezi i ka leumlneuml jashteuml veumlllimit Ndeumlrsa cikli Kangeumlt e fundit eumlshteuml shtuar i ploteuml dhe me teuml njeumljteumln renditje si neuml botimin e vitit 1944
Njeuml peumlrkthim i ploteuml i vepreumls seuml Migjenit duke peumlrfshireuml dhe prozat me titullin Prekinuta melodija (Melodi e keumlputun) marreuml prej poeziseuml ho-monime teuml autorit u beuml veteumlm njeuml vit meuml voneuml meuml 1969 nga Hilmi Thaccedili (Hilmi Tači) dhe shteumlpia botuese Rad e Beogradit neuml serineuml Reč i misao (Fjaleuml dhe mendim)
Mund teuml quhet njeuml peumlrkthim relativisht i voneumlt duke qeneuml se poezia e Migjenit neuml rusisht ishte botuar peumlr hereuml teuml pareuml qysh neuml vitin 1954 neumln kujdesin e poetit dhe studiuesit David Samoilov dhe teuml Roza Koccedilit me ti-
1 Esad Mekuli (prevod) Pogovor neuml Slobodni stihovi Jedinstvo Priština 1968 s 84 2 Idem ibid
KDU 8211809
Studime 23 - 2016 52
tullin Vepra teuml zgjedhura (Izbrannoje) Botimi rusisht pati nxitur edhe peumlr-kthime neuml gjuheuml teuml tjera duke peumlrfshireuml letonishten gjuheuml neuml teuml cileumln e pati kthyer dhe botuar neuml Riga meuml 1958 pikeumlrisht ai qeuml e njohim si karakter teuml ironizuar neuml romanin e I Kadareseuml Muzgu i pereumlndive teuml stepeumls Jeronīms Stulpāns Neuml italisht Migjeni ishte peumlrkthyer e botuar neuml teumlreumlsi me titullin Poesie e prose qysh neuml vitin 1962 nga Jolanda Kodra Neuml rumanisht gji-thashtu Grigore Bracircncuş e kishte peumlrkthyer meuml hereumlt (1967) autorin e nove-lave teuml qytetit teuml veriut duke e botuar neuml kuadeumlr teuml leteumlrsiseuml universitare me titullin Fructul oprit (Molleuml e ndalueme) Edhe neuml shqip neuml Beograd Mi-gjeni qe botuar qysh neuml vitin 1963 nga enti i teksteve shkollore teuml Serbiseuml
Migjeni i Esad Mekulit eumlshteuml me interes studimor jo veteumlm sepse nji-het mireuml roli i tij si njeuml prej ndeumlrmjeteumlsve meuml teuml suksessheumlm teuml leteumlrsiseuml shqipe neuml serbokroatisht e anasjelltas Mund teuml thuhet se kaneuml qeneuml me fat shkrimtareumlt dhe poeteumlt shqiptareuml qeuml u peumlruruan neuml keumlteuml gjuheuml peumlrmes tij Besim Bokshi Ismail Kadare Azem Shkreli Ali Podrimja Fahredin Gun-ga Enver Gjerqeku Rexhep Qosja peumlr teuml peumlrmendur veteumlm disa prej tyre
Serbokroatishten Esad Mekuli e kishte pasur gjuheuml krijimtarie peumlr afro dy dekada peumlrgjateuml viteve 1930-1940 Peumlrkthimet nga kjo gjuheuml e beumlneuml ateuml njeuml emeumlr shumeuml teuml reumlndeumlsisheumlm jo veteumlm peumlr lexuesin shqiptar neuml Kosoveuml Gjateuml gjysmeumls seuml dyteuml teuml shekullit teuml kaluar peumlr lexuesin neuml Shqipeumlri neuml kushtet e kontrollit teuml ploteuml teuml librit neuml gjuheuml teuml tjera peumlrkthimet e Rilindjes ishin njeuml dritare me shumeuml reumlndeumlsi Peumlrmes keumlsaj dritareje peumlrmes peumlrk-thimeve teuml Esad Mekulit ky lexues njohu sido qeuml neuml kushte teuml veumlshtira Petar Petrović Negoš-in Ivo Andrić-in Branislav Nušić-in Meša Selimo-vić-in Miroslav Krleža-n peumlr trsquou mjaftuar veteumlm me disa prej emrave teuml meumldhenj teuml bibliotekeumls Mekuli siccedil do teuml mund ta quanim trasheumlgimineuml e tij neuml fusheuml teuml peumlrkthimeve serbokroatisht-shqip e anasjelltas3 Duhet pohuar se edhe veteuml autoriteti i emrit teuml Esad Mekulit si peumlrkthyes neuml frontespicin e librave teuml peumlrkthyer e lehteumlsonte sadopak hyrjen e keumltyre botimeve neuml bibliotekat e Tiraneumls
Peumlrmes peumlrkthimit Slobodni stihovi teuml Esad Mekulit beumlhet e mundur teuml verifikohen neuml njeuml meumlnyreuml tjeteumlr peumlrmes tekstit dhe me mjete teuml mireumlfillta 3 Peumlr meuml shumeuml Fadil Grajccedilevci Vepra letrare e Esad Mekulit dhe kritika e saj Instituti
Albanologjik i Prishtineumls Prishtineuml 2013 f 273-281
Studime 23 - 2016
53
letrare raportet autor-peumlrkthyes e krijues-rikrijues dhe meuml tej edhe teuml beumlhen veumlzhgime prapavajteumlse peumlr pozicionet e hershme historiko-letrare teuml Migje-nit dhe Mekulit neuml lidhje me njeumlri-tjetrin Pikeumlrisht ky eumlshteuml qeumlllimi i keumlsaj trajtese objekti i seuml cileumls nuk eumlshteuml peumlrkthimi neuml vetvete dhe cileumlsia e tij
Paralelet midis dy poeteumlve qeuml peumlr meuml shumeuml se njeuml gjysmeuml dekade je-tuan neuml bashkeumlkoheumlsi krijuese neuml rrafshin e motiveve dhe teuml shqeteumlsimeve neuml prerjen tematologjike dhe neuml vokacionin poetik kryesisht neuml rrafshin peumlrmbajteumlsor-ideologjik janeuml beumlreuml me koheuml qarteumlsisht teuml njohura prej studiuesve shqiptareuml neuml Kosoveuml Peumlrkundeumlr njeuml tradite studimesh teuml jeteuml-shkruesve dhe botuesve teuml Migjenit neuml Tiraneuml neuml Kosoveuml e prej studiuesve shqiptareuml neuml Pereumlndim me koheuml janeuml shtruar gjithashtu pyetjet neumlse vepra e tij ishte neuml rrjedhat e modernitetit teuml leteumlrsiseuml shqipe teuml surrealizmit teuml eks-presionizmit4 madje dhe teuml dekadentizmit5 Peumlr vepreumln e Esad Mekulit prirja e studimeve ka qeneuml meuml shumeuml krahasimtare para seuml gjithash me Migjenin Duket peumlr lehteumlsi terminologjike nyjat ndeumlrlidheumlse mes tyre janeuml quajtur ndonjeumlhereuml thjesht peumlrkime apo koincidenca6 Po nuk mund teuml peumlrjashtohet qeuml kjo terminologji teuml keteuml qeneuml e ndikuar edhe prej njeumlfareuml druajtjeje ndaj termit ndikim
Neumlse poezia e hershme e Esad Mekulit dhe ajo e Migjenit janeuml teuml afeumlr-ta peumlr koincidenceuml thjesht peumlr shkak teuml kronologjiseuml ccedileumlshtja do teuml ishte shumeuml e thjeshteuml dhe pa ndonjeuml interes letrar sepse rasteumlsiteuml nuk luajneuml ndonjeuml rol peumlr lexime krahasimtare Neuml keumlteuml rast kalendari dhe teuml dheumlnat jeteumlshkrimore gjithashtu nuk do teuml peumlrbeumlnin argument as peumlr trsquoi bashkuar teuml dy me Brezin e viteve 19307 qeuml eumlshteuml meuml shumeuml njeuml nocion letrar se sa historik Dhe peumlr trsquou sjelleuml meuml shkenceumlrisht neuml lidhje me keumlteuml ccedileumlshtje na vjen neuml ndihmeuml Migjeni serbokroatisht i Esad Mekulit Peumlrkimet rasteumlsiteuml
4 Ali Aliu Tregimi shkurteumlr i viteve tridhjeteuml (A mund teuml flitet peumlr ekspresionizmin e Migje-
nit) neuml Rrjedhave teuml leteumlrsiseuml bot Rilindja Prishtineuml 1977 f 7-24 Hysni Hoxha Lirika e Migjenit dhe ekspresionizmi neuml Jeta e re nr 3 Prishtineuml 1984 f 425-435
5 Arshi Pipa Le mythe de lrsquoOccident dans la poesie de Migjeni Sonderdruck aus Suumldast-Forschungen Bd XXX 1971 f 157 Giuseppina Norcia Sulla poesia di Migjeni neuml Albanistica nr 2 ediz Herder Roma 1994 f 291-302
6 Idem Rreth koincidencave dhe ndikimeve po aty f 77 e vijim 7 Idem f 81
Studime 23 - 2016 54
dhe koincidencat ngjashmeumlriteuml pa diteuml njani peumlr tjetrin8 vihen neuml dyshim neumlse shtrojmeuml pyetjen Migjeni i peumlrkthyer neuml gjuheumln serbokroate duke keumlrkuar njeuml peumlrgjigje brenda tekstit i afron apo i peumlrdallon ata teuml dy krijimtarineuml e tyre neuml vitet 1930
Keumltu meriton teuml peumlrmendet njeuml fakt tjeteumlr shenjues jeteumlshkrimor dhe letrar i Esad Mekulit Pas Migjenit neuml vitin 1982 ai peumlrktheu dhe botoi shqip me Jeteumln e re qeuml e kishte drejtuar peumlr disa dekada me radheuml njeuml tjeteumlr poet shumeuml teuml afeumlrt peumlr teuml dy sllovenin Srečko Kosovel Nuk i njo-him arsyet pse nuk zgjodhi teuml peumlrkthejeuml veumlllimin Pesmi me teuml cilin jo ve-teumlm Migjenin por dhe ateuml veteuml e lidhte shumeuml krijimtaria e fazeumls meuml teuml hershme shpesh e quajtur edhe migjeniane por Integralet poeziteuml e mbe-tura neuml doreumlshkrim qeuml do trsquoi takonin meuml shumeuml fazeumls seuml dyteuml asaj teuml rrje-dheumls cons siccedil preferohej teuml quhej konstruktivizmi9 botuar shumeuml koheuml pasi Migjeni ishte ndareuml nga kjo jeteuml Po aq teuml mjegullta janeuml arsyet pse peumlrkthi-mi shqip i Srečko Kosovel-it rralleuml hereuml peumlrmendet neuml kontributet e shumta teuml Esad Mekulit si njeuml medium i shkeumllqyer midis dy gjuheumlve dhe dy siste-meve letrareuml10 Keumltyre tre poeteumlve Migjenit Srečko Kosovel-it dhe Esad Mekulit neuml keumlrkimet e sotme historiko-letrare teuml disa studiuesve teuml huaj u peumlrafrohet jo pa arsye edhe Giuseppe Ungaretti poeti italian qeuml meuml voneuml meumlrgoi prej futurizmit neuml hermetizeumlm11
A e njihnin njeumlri-tjetrin Migjeni dhe Esad Mekuli Qeuml teuml pohohet se Esad Mekuli dhe Migjeni u shfaqeumln si individualitete krijuese pa diteuml njani
8 Rexhep Qosja Dialogje me shkrimtareumlt bot Rilindja Tiraneuml 1979 f 247 9 Cronia Arturo Storia della letteratura serbo-croata secondo edizione ediz Nuova
Accademia Editrice Milano 1956 gjithashtu David Brooks Srečko Kosovel - Life and Poetry in Srečko Kosovel The Golden Boat Selected Poems of Srečko Kosovel (translated by Bert Pribac amp David Brooks) edit Salt publishing London 2008 2011 p 3-15
10 Fadil Grajccedilevci Peumlrkthimet neuml shqip neuml Vepra letrare e Esad Mekulit dhe kritika e saj bot i Institutit Albanologjik teuml Prishtineumls Prishtineuml 2013 f 274-278
11 Stephen Schwartz Under Empty Skies Falconers Weep A Personal Survey of Modern Verse in Ex-Yugoslavia and Albania Part II in Contemporary Poetry Review July 2010 idem Migjeni dhe Fishta neuml Fakti 25 prill 2003 f 4
Studime 23 - 2016
55
peumlr tjetrin12 duke kuptuar me keumlteuml veteumlm njeuml njohje teuml njeumlanshme teuml meumlvonshme retrospektive pas Lufteumls seuml Dyteuml Boteumlrore Peumlr trsquoi dheumlneuml peumlrgjigje keumlsaj pyetjeje nuk mjaftojneuml hamendjet Bashkeuml me to dhe meuml shumeuml se ato duhen faktet jeteumlshkrimore dhe ato letrare I njeumljti arsyetim qendron edhe peumlr pyetjen neumlse Migjeni e kishte lexuar apo nuk e kishte lexuar poezineuml e sllovenit Srečko Kosovel (veumlllimi i tij Pesmi u botua neuml Ljubljaneuml neuml vitin 1927) Peumlrgjigjja mund teuml ishte bindeumlse veteumlm neumlse do teuml provohej prej deumlshmish letrare
Eumlshteuml e veumlrteteuml qeuml Vargjet e lira teuml Migjenit u ndaluan (meuml sakteuml u konfiskuan) Por po aq e veumlrteteuml eumlshteuml se teuml gjitha poeziteuml e keumltij veumlllimi ishin botuar ndeumlrkaq neuml revistat e koheumls (Illyria Shkeumlndija Bota e re Peumlrpjekja shqiptare) disa prej teuml cilave njiheshin edhe prej shkrimtareumlve peumlrparimtareuml teuml ish-mbreteumlriseuml serbo-kroato-sllovene Jeteumlshkruesit puritaneuml teuml Migjenit neuml meumlnyreuml ahistorike ia kaneuml spastruar teuml shkuareumln prej miqeumlsive qeuml kishte pasur qysh neuml vitet e formimit si seminarist duke e leumlneuml neuml njeuml rreth teuml ngushteuml veprimtareumlsh me orientim bolshevik-kominternist Por faktet janeuml ndryshe Ndeumlr teuml tjera neuml vitet kur shkruante Vargjet e lira Migjeni kishte miqeumlsi me kompozitorin e njohur kroat Kosta Manojlović njoheumls i muzikeumls tradicionale shqiptare autor i Pesme zemlje Skenderbe-gove (Keumlngeuml teuml tokeumls seuml Skeumlnderbeut) - peumlrzgjedhje e gjashteuml pjeseumlve peumlr kor mbeumlshtetur neuml motive teuml keumlngeumlve popullore shqiptare (zbirka od 6 horova komponovana po albanskim narodnim pesmama 1933)13 Njeuml prej miqve teuml afeumlrt teuml Migjenit nga radheumlt e klerikeumlve dhe teologeumlve ishte Levko Arsovski i cili luajti rol pareumlsor peumlr organizimin dhe zhvillimin e punime-ve teuml kuvendit teuml pareuml kishtar-kombeumltar maqedon meuml 1945 (prvi make-donski crkveno-narodni sabor Skoplje 4 marta 1945) gjithashtu dhe peumlr
12 Rexhep Qosja po aty 13 K Manojlović e njohu edhe drejtpeumlrseumldrejti boteumln shqiptare gjateuml Lufteumls seuml Pareuml
Boteumlrore duke qeneuml neuml peumlrbeumlrje teuml ushtriseuml serbe (za vreme prvog svetskog rata 1915 sa srpskom vojskom prelazi Albaniju) Ishte a slav monk mbante ligjeumlrata universitare neuml teologji dhe u mor gjereumlsisht me muzikeumln popullore shqiptare Shih tek Eno Koccedilo A Familly of Songs Reflections of Albanian Urban Lyric Song in Mediterranean in The Mediterranean in Music Critical Perspectives Common Concerns Cultural Differences USA Sacrecrow Press 2005 p 30
Studime 23 - 2016 56
themelimin e fakultetit teologjik (Bogoslovski Fakultet)14 Petro Janura neuml studimin e tij monografik peumlr Migjenin duke sistemuar teuml dheumlnat e jeteumls seuml tij neuml vitet e seminarit pasi veccedilon si ndeumlr meuml teuml afeumlrmit miq teuml tij Pandi Papanastastin dhe Petar Kadić-in peumlrmend gjithashtu edhe seminaristeumlt Tihomir Antić Jovan Velimirović Branislav Kovačevski Nikola Popov-ski Božidar Stanković15 Shumeuml teuml dheumlna qeuml qeneuml beumlreuml teuml njohura neuml stu-dimet shqiptare neuml kapeumlrcyell teuml dy koheumlve (1992) duke iu referuar buri-meve arkivore teuml panjohura tashmeuml janeuml provuar edhe prej studiuesish teuml tjereuml Migjeni njihte poezineuml e mjekut Stefan Stefanović qeuml sundohej prej mitit niccedilean teuml Mbinjeriut Neuml mjediset e seminarit diskutonte me miqteuml e afeumlrm rreth krijimtariseuml seuml Miloš Crnjanski-t neuml kontekstin e rrymave letrare teuml koheumls surealizmi dadaizmi futurizmi Migjeni e ndiente veten praneuml poeteumlve teuml koheumls si Vukasović Spiridonović-Savić i cili konside-rohej si Rilke i ish-mbreteumlriseuml serbo-kroato-sllovene16 Ndeumlrsa Arshi Pipa meuml voneuml do teuml keumlmbeumlngulte se edhe poetika programatike e Migjenit e mbeumlshtetur mbi vargun e lireuml ishte njeuml ndikim prej Miroslav Krleža-s17
Migjeni nuk ishte pa lidhje me sistemin letrar qeuml zhvillohej neuml ish-Jugosllavineuml e pareuml ai jetonte me shqeteumlsimet e leteumlrsiseuml sociale-qytetare ish-jugosllave Esad Mekuli gjithashtu jo peumlrgjateuml dy dekadave me radheuml krijimtaria e tij eumlshteuml e lidhur me gjuheumln serbokroate Neuml njeuml fareuml meumlnyre meuml 1955 kur botoi veumlllimin Peumlr ty mund teuml thuhet se e rikrijoi duke vijuar teuml njeumljteumln traditeuml teuml De Radeumls traditeumln e auto-peumlrkthimit Gjateuml viteve 1930 e meuml voneuml vjershat e keumltij veumlllimi ai i kishte botuar neuml periodikeuml letrareuml neuml gjuheumln serbokroate Leteumlrsia jugosllave e asaj kohe jo veteumlm qeuml nuk ishte e huaj dhe e largeumlt peumlr teuml por dhe i kishte krijuar miq e shoqeumlri Nuk eumlshteuml e rastit qeuml fteseumls seuml tij peumlr teuml protestuar kundeumlr marreumlveshjes Stojadinović-Ataturk peumlr shpeumlrnguljen e shqiptareumlve (myslimaneumlve) iu bashkuan aneumltareuml malazezeuml kroateuml e serbeuml teuml shoqateumls ku beumlnte pjeseuml Srečko Kosovel peumlr teuml njeumljtat arsye peumlr aq koheuml sa jetoi e krijoi u gjend midis dy gjuheumlsh midis 14 Veljko Đurić Mišina Letopis srpske pravoslavne crkve 1946-1958 Beograd 2000-2002
s 1306-1393 15 Petro Janura Migjeni botim i Flakeumls seuml veumlllazeumlrimit Shkup 1982 f 21 16 Rinush Idrizi Migjeni shteumlpia botuese Enciklopedike Tiraneuml 1992 f 72-74 17 Arshi Pipa po aty
Studime 23 - 2016
57
dy sistemesh letrareuml Dhe sistemi i dyteuml ishte i peumlrbashkeumlt peuml teuml tre gjuha serbokroate dhe leteumlrsia sociale qeuml zhvillohej neuml keumlteuml gjuheuml
Migjeni Esad Mekuli dhe Srečko Kosovel nuk kaneuml jetuar si ishuj teuml veteumlveccediluar Shkalleumlt e veumlrtetueshme teuml njeuml ndeumlrtekstoreumlsie qeuml tejkalon frymeumlzimin motivet temat shqiptimin e protesteumls qytetare deumlshmojneuml se rasteumlsiteuml nuk janeuml dhe aq rasteumlsi Dhe neuml keumlteuml rast Migjeni i Mekulit merr njeuml vlereuml tjeteumlr sepse eumlshteuml tekst i peumlrbashkeumlt i krijuesit dhe i rikrijuesit Peumlrveccedilse poeteuml teuml dy popujve teuml vegjeumll peumlrveccedilse teuml formuar neuml shkolla e gjuheuml qeuml mund teuml mos ishin teuml zgjedhurat e tyre neuml shumeuml pikeumlpamje dy teuml pareumlt fatkeqeuml jo veteumlm neuml kontekstin e shoqeumlrive ku jetuan por dhe neuml jeteumln vetjake tuberkulareuml dhe jeteumlshkurteumlr peumlrveccedilse poeteuml teuml teuml sunduarve teuml skamnoreumlve dhe teuml teuml peumlrbuzurve teuml shoqeumlriseuml peumlrveccedilse poeteuml teuml qytetit dhe teuml protesteumls teuml tre shkruanin edhe neuml gjuheumln serbokroate teuml tre lexonin leteumlrsi ruse dhe kishin lidhje teuml provuara me ateuml qeuml njihet si futurizeumlm i majteuml левый футуризм futuristi di sinistra siccedil i kishte peumlrkufizuar Leon Trotsky qysh meuml 192318 Autobiografizmi rrjedhat letrare dhe mjediset gjuheumlsore homoglotike ku jetonin orientimi i peumlrbashkeumlt neuml poetika dhe parime estetike mund teuml keneuml qeneuml faktoreuml peumlrafrues po aq sa dhe njohja neuml distanceuml e tyre si njohje leximesh
Pohimi se Migjeni dhe Esad Mekuli u gjendeumln praneuml njeumlri-tjetrit pa diteuml njani peumlr tjetrin vjen neuml kundeumlrtheumlnie me pikeumlpamjen se Migjeni dhe Mekuli ndeumlrkoheuml ishin peumlrfaqeumlsues teuml njeuml brezi krijues teuml njeuml brezi jo neuml veumlshtrimin kronologjik teuml koheumls seuml shfaqjes por teuml orientimit estetik dhe qytetar
Peumlrafeumlriteuml neuml tekst neuml motive dhe neuml frymeumlzim midis Migjenit dhe Esad Mekulit janeuml veumlneuml re me koheuml prej studiuesve Migjenin dhe Esad Mekulin i veccedilonin temat sociale dhe revolta19 Milosh Gjergj Nikolla eumlshteuml kryesues i leteumlrsiseuml sociale neuml leteumlrsineuml e re shqiptare20 Ata ishin dy poeteuml teuml nji kombi qeuml i afrohen aq shumeuml shoqi-shoqit peumlrkah trajta e vokacionit 18 Лев Давидович Троцкий Формальная школа поэзии и марксизм neuml Литература и
революция Moskva 1923 19 Ali Podrimja Poeti i guximit njereumlzor neuml Esad Mekuli Malli peumlr teuml pambeumlrrijtshmen
bot i ASHAK Prishtineuml 2006 f 6 20 Esad Mekuli vep cit s 83
Studime 23 - 2016 58
dhe meumlnyra e soditjes seuml realitetit mu peumlr shkak se veteumldijeumln e tyne e drejton zhvillimi historik shoqnor dhe imperativi psikologjik i krijuem mbrenda asaj atmosfere sociale21
Sa i takon frymeumlzimit shqeteumlsimeve zotimit qytetar kuptimit teuml jeteumls peumlrmbajtjes sociale frymeumls seuml protesteumls dhe fuqiseuml seuml idealeve peumlr njeuml shoqeumlri tjeteumlr teuml njeumljtat peumlrafeumlri mund teuml veumlrtetohen edhe midis veumlllimit Pesmi teuml Srečko Kosovel-it dhe veumlllimit Vargjet e lira teuml Migjenit
Duke e veumlshtruar ndeumlrtekstoreumlsineuml e keumltyre dy veumlllimeve veteumlm neuml shkalleumln e struktureumls peumlrmendim fillimisht se qeuml teuml dy i kaneuml ndeumlrtuar librat e tyre teuml pareuml teuml ndareuml neuml kateumlr pjeseuml teuml paraprira nga njeuml poezi e vetme Teuml dy i quajneuml krijimet e veta kangeumlkeumlngeuml dhe jo vjershapoezi Teuml dy shkru-ajneuml peumlr teuml shprehur mospajtimin me realitetin refuzimin e meumlnyreumls seuml rregullimit teuml shoqeumlriseuml keumlrkimin e njeuml bote meuml teuml drejteuml qortimin e seuml keqes Teuml dy gjysmeumln e vepreumls seuml tyre nuk arriteumln ta shohin teuml botuar sa ishin gjalleuml Migjeni Novelat e qytetit teuml Veriut dhe Srečko Kosovel Inte-gralet
Poezia e Migjenit dhe ajo e Esad Mekulit ashtu siccedil eumlshteuml veumlneuml re me teuml drejteuml nga studiuesit bashkohen edhe neuml figurshmeumlri Shumeuml cenzura qeuml u janeuml beumlreuml krijimeve teuml tyre kaneuml diktuar peumlrdorimin e shpeshteuml teuml reti-ccedilenceumls pauzeumls22 Migjeni dhe Mekuli janeuml teuml vetmit poeteuml teuml traditeumls letrare shqiptare qeuml peumlrdorin parantezeumln brenda vargut neuml formeumln e mendimit neuml kllapa ose teuml fjaliseuml seuml ndeumlrmjetme (teuml ndeumlrkallur) qeuml konsiderohen jo ve-teumlm shqiptime teuml thjeshtligjeumlrimit mjete teuml narracionit prozaik por madje atentate vrastare peumlr poetikeumln dhe retorikeumln shkateumlrrimtare peumlr vargun klasik Mendimi neuml kllapa tek Mekuli shfaqet qysh neuml vitin 1934 me poe-zineuml Prej feumlminiseuml pastaj po neuml ato vite me poezineuml Gjykimi peumlr teuml mos iu ndareuml deri neuml fund teuml jeteumls me poezineuml Popullit tim Neuml liqenin e zanave Kangeuml intime Plepat me jeteuml feumlshfeumlrijneuml Vereuml mesditeuml Butrinti Grykeumlza (1986) O vlla me sharreuml neuml krah Okupacioni Neuml rrugeumln e jeteumls23 Mi-
21 Rexhep Qosja po aty f 247 22 Xhavit Aliccedilkaj Peumlrkimet letrare ndeumlrmjet Esad Mekulit dhe Migjenit neuml Fjala nr
201984 f 4 23 Esad Mekuli vep cit
Studime 23 - 2016
59
gjeni dhe Mekuli shkojneuml deri tek deestetizimi i vargut klasik ose tek vargu aestetik qeuml nis me peumlremrin lidheumls i cili apo tek vargu qeuml ndan ar-bitrarisht nyjeumln e mbiemrit prej mbiemrit veteuml duke e leumlneuml neuml vargun para-ardheumls
MIGJENI MEKULI
Ka ardheuml njeuml koheuml
neuml teuml cileumln njereumlzit po kuptohen fare mireuml
peumlr me ndeumlrtue Kulleumln e Babilonit
Parathacircnja e parathacircnjeve
Prej shkopit trsquonaneumls seuml zemrueme
teuml motreumls apo xhaxhesheumls
mbi trsquocilat kish ra barra e randeuml e jeteumls
Prej feumlminiseuml
Tash sheumlgjetat e flakta teuml shprehjes srsquouej zharitse
drejtoni kah qiella neuml ball teuml hyut a dreqit
i cili fatin trsquooneuml mbytte neuml mnijeuml teuml vet peumlrpise
Zgjimi
Meuml kujtohet porta e oborrit toneuml ka
qeneuml ma e nalta nrsquolagje
Por shumeuml e vjeteumlr pak e shtrembnueme
me pullazin mbrsquolue prej myshku
neumln trsquocilin ishte si nrsquondonji dhomeuml trsquovogeumll
Po aty
Praneuml saj zemra liget
Zemra e njeuml plaku
i cili del te praku
Shkeumlndija
E ti sikur teuml ishe dheumlneuml i teumlri pas saj posa
nis Dielli
teuml nxeheuml - veuml ccedilallmeumln e peumlrhirteuml teuml reve qeuml teuml
dashureumln ta mprosh kurse reteuml mireumlnjoheumlse hellip
Alltau
Thelleuml neuml veten trsquoeme flejneuml kangeumlt e pakeumlndueme
teuml cilat ende vuejtja as geumlzimi srsquoi nxori
teuml cilat flejneuml e presin njeuml diteuml ma teuml lumnueme
Kangeumlt e pakeumlndueme
Veteumlm nga vjeshta e voneuml dhe dimri sa degeumlt
zhvishen shpeumlrthejneuml reflekset e rrezeve teuml
praruara teuml diellit e ato teuml argjendta teuml heumlneumls
Drejt diellit
Detajet janeuml ato qeuml mund trsquoi japin peumlrgjigje pyetjes se nga ccedilrsquoburim erdheumln peumlrkimet neuml krijimtarineuml e dy poeteumlve ose nga njohja e drejtpeumlr-drejteuml ose nga njeuml orientim i peumlrbashkeumlt estetik peumlr shembull nga futu-
Studime 23 - 2016 60
rizmi24 i cili e kishte neuml traktatin e vet ikjen prej klasikes prishjen e gra-matikeumls shkateumlrrimin e rimeumls Neuml keumlteuml rast do teuml deideologjizohej edhe kuptimi tradicional i vargut teuml lireuml si shprehje proteste politike tek teuml dy poeteumlt duke e vendosur ateuml neuml kuadeumlr teuml teknikave dhe parimeve poetike
Migjeni dhe Srečko Kosovel neuml aneumln tjeteumlr kaneuml njeuml prerje teuml dukshme ndeumlrteksti qeuml peumlrveccedil struktureumls seuml dy veumlllimeve poetike teuml tyre vijon dhe me titujt e poezive dhe peumlrmbyllet me fjaleumlt-ccedileleumlsa Prej njeuml krahasimi teuml thjeshteuml mund teuml daleuml se shpesh hereuml titujt e kangeumlve neuml Pesmi teuml Srečko Kosovel dhe neuml Vargjet e lira teuml Migjenit janeuml ose teuml njeumljteumlt ose konceptualisht teuml njeumljteumlt ose seuml paku figurativisht teuml njeumljteumlt
Srečko Kosovel Pesmi Migjeni Vargjet e lira
Balada poezia e vetme jashteuml kateumlr
cikleve
Melanholija - Melankolia
Pesem o vrenju - Keumlngeuml peumlr vlimin
Predsmrtnica - Para vdekjes
Ekstaza smrti ndash Ekstazeuml vdekje
Beli Krist ndash Krisht i bardheuml
Vstajenje smrt - Ringjallje vdekje
Opolnoči - Mesnateuml
Sredi noči ndash Neuml mesnateuml
Tih vječer - Nateuml e qeteuml
Molitev ndash Lutje
Pesem ponižanih ndash Keumlnga e teuml poshteumlruarve
Psalm - Psalm
Parathacircnja e parathacircnjeve poezia e
vetme jashteuml kateumlr cikleve krhs
Kanga qeuml srsquokuptohet
Neumln flamujt e melankoliseuml
Zgjimi Kanga e dhimbeumls krenare
Vuejtja
Vetmija Resignata Hidhet e peumlrhidhet
Dy natyrat e Krishtit Shpirtent shtegtareuml
Kangeumlt e ringjalljes
Njeuml nateuml
Njeuml nateuml pa gjumeuml
Dy buzeuml
Lutje
Kanga e teuml burgosunit Poema e mjerimit
24 Peumlr lidhjet e Srečko Kosovelit me futurizmin dhe qendrimin e tij kundeumlr zenitizmit shih
ndeumlr teuml tjera Janez Vrečko Srečko Kosovel in evropska avantgarda neuml Kosovela poetika (ured Janez Vrečko Boris A Novak Darja Pavlič) posebna številka Ljubljana 2005 s 45-51 po aty Darja Pavlič Kosovel in moderna poezija analiza podobja s 31-32
Studime 23 - 2016
61
Sonet smrti ndash Sonet peumlr vdekjen
Novoletni sonet ndash Sonet peumlr Vitin e Ri
Ne toži drug ndash Mos padit shok25
Zgjimi
Kangeumlt e pakeumlndueme
Sonet pranveruer
Mbas tryezeumls
Neumlse krahasimi do teuml zbritej neuml shkalleumln e fjaleumlve-ccedileleumlsa ateumlhereuml tre poeteumlt do teuml bashkoheshin neuml njeuml ccedilerdhe identifikuese jo veteumlm si poeteuml socialeuml por dhe si krijues me prirje drejt njeuml poetike teuml peumlrbashkeumlt kangeuml vdekje nateuml dhuneuml pranvereuml zgjim ringjallje vlim njeri fat shenjeuml lypeumls teuml mjereumlt teuml untit teuml poshteumlruarit melankoli vuajtje teuml pakeumlndueme e pambrrijtshme
Migjeni Srečko Kosovel dhe Esad Mekuli edhe neuml qofteuml se nuk e kishin njohur apo lexuar njeumlri-tjetrin ishin brenda seuml njeumljteumls rrjedheuml qeuml zakonisht identifikohet si leteumlrsi sociale por neuml rastin e Ballkanit do teuml ishte meuml mireuml teuml veccedilohej peumlr ccedilka nuk ishte Teuml tre keumlta poeteuml refuzuan neuml meumlnyreuml teuml vendosur dhe prerazi njeuml prej zhvillimeve kulturore meuml teuml ccediluditshme dhe meuml retrograde teuml asaj kohe neuml keumlteuml pjeseuml teuml Europeumls zenitizmin prirja meuml antieuropeiste e gjysmeumls seuml pareuml teuml shekullit XX qeuml mbeumlshtetej neuml konceptin se qyteteumlrimi i Pereumlndimit i kishte ezauruar mundeumlsiteuml e veta madje se qyteteumlrimi si i tilleuml nuk kishte meuml mundeumlsi progresi prandaj kulturat fshatare dhe periferike duhej teuml zgjoheshin dhe teuml shpeumltonin teuml ardhmen26 Madame Europe nuk ishte gjeuml tjeteumlr veccedilse njeuml shembeumllltyreuml e disfateumls Pereumlndimi nuk kishte ccedilrsquojepte meuml Bota kishte nevojeuml peumlr njeuml manifest teuml shpirtit dhe mendimit barbar qeuml teuml sundonte gjitheuml kontinentin (manifest varvarima duha i misli na svim kontineumlnti-ma)27 Duart lart antibarbareuml Duart lart antizenitisteuml (Ruke u vis antivar-vari Ruke u vis antizenitisti) Agresiviteti i leumlvizjes meuml teuml madhe antie-uropiane neuml Ballkan arriti deri tek kjo thirrje Zenitizmi u paraqit madje dhe
25 Teuml gjitha citimet janeuml si neuml botimin Srečko Kosovel Pesmi Ljubljana 1927 26 Peumlr qendrimin qeuml deumlshmoi leteumlrsia dhe kultura shqiptare ndaj zenitizmit antieuropeist
shih tek Arben Xhaferi Zenitizmi dhe neo-shqiptarizmi neuml Mendimi shqiptare dhe shkolla shqipe bot i Qendreumls seuml Studimeve Albanologjike Tiraneuml 2009 f 37
27 Ljubomir Micić Manifest varvarima duha i misli na svim kontinentima izd Zenit br 38 Beograd 1925
Studime 23 - 2016 62
si formeuml origjinale e futurizmit Peumlr fat teuml mireuml neuml Shqipeumlri nuk pati ndonjeuml gjurmeuml teuml zenitizmit aq meuml pak neuml formeumln e njeuml antieuropeizmi progra-matik si ai i zenitisteumlve shpallur pikeumlrisht kur mendimtareumlt europeisteuml ki-shin themeluar konceptin e Paneuropeumls (Aristide Briand Romain Rolland Robert Schuman)
Sa i takon ndonjeuml zhgeumlnjimi a shfrimi ndaj Europeumls shprehur edhe neuml formeumln e protesteumls kundrejt saj sidomos neuml Lahuteumln e Malcigraves teuml Agravet Gjergj Fishteumls keumlto gjithashtu nuk kaneuml lidhje me zenitizmin por me fatin e ndeumlshkuar teuml shqiptareumlve neuml koheumln kur ata keumlrkonin shtetin e tyre kombeumltar
Migjeni po ashtu dhe Srečko Kosovel e Esad Mekuli shkuan deri neuml pragun e humbjes seuml besimit tek individi Dhe kjo i ccediloi gjithashtu edhe tek denoncimi i dekadenceumls seuml Pereumlndimit28 Por neuml asnjeuml rast idealet negative dhe ritmet e ulta qeuml peumlrmendte E Koliqi qysh meuml 1934 nuk e larguan nga dashuria njereumlzore Ky kangtar djaloccedil me zemeumlr teuml ndrydhur neuml nji peumlr-shpirtni shoqnore mund teuml na faleuml kur trsquoa gjejeuml kthielltin e trajteumls e zotni-min e landeumls - nji kangeuml shpeumlrblyese dashunijeuml njerzore29 Peumlr Koliqin ajo pjeseuml e vepreumls seuml Migjenit qeuml mund trsquoi japeuml vend neuml leteumlrsineuml mikpriteumlse shqiptare nuk qeumlndron aq neuml poezineuml e tij teuml vrullshme me sfond social sesa peumlr disa ritme teuml uleumlta (intime) teuml cilat teuml kujtojneuml Corazzinin ku shprehet ankthi peumlr shkrirjen e ngadalteuml teuml linfave vitale qeuml duke i holluar ndjesiteuml i zbulon bukuri shkeumllqyese teuml papara meuml pareuml teuml boteumls nga e cila eumlshteuml e deumlnuar teuml shkeumlputet shpejt30 Koliqi e peumlrafronte poezineuml e Migjenit me disa elementeuml teuml rrymeumls intimiste jugosllave teuml njohur si rryma e pisateli razočarani apo e poeteumlve teuml zhgeumlnjyer qeuml teuml kujtojneuml brezin e humbur thelbi i teuml cilit ishte shpallja e disfateumls seuml individit si deumlshtim i shoqeumlriseuml
28 Driteumlro Agolli Очерки и рассказы революсионного албанского лисателья Мидьени
- Skicat dhe tregimet e shkrimtarit revolucionar shqiptar tezeuml diplome mbrojtur nga autori neuml Universitetin e Petersburgut meuml 1957 parashtypje e Akademiseuml seuml Shkencave Tiraneuml 2016 f 34 gjithashtu Shaban Sinani Migjeni i Driteumlro Agollit po aty f 115 e vijim
29 Ernest Koliqi Neuml lulishten letrare bot neuml Illyria 1934 f 3 30 Ernesto Koliqi Evoluzione storica della lirica albanese neuml Shecircjzat - Le pleiadi Roma
1962 f 12
Studime 23 - 2016
63
Por ky zhgeumlnjim nuk u peumlrkthye asnjeumlhereuml neuml antieuropeizeumlm dhe ca meuml pak neuml mit teuml barbariseuml e neuml larteumlsim teuml kulturave fshatare e periferike Gji-thnjeuml sipas Koliqit mosbesimi i poetit neuml fuqineuml e njeriut dhe pikeumlpyetjet e tij peumlr peumlrballjen e tij me fatin janeuml tipare teuml ngjashme me poezineuml mesi-anike futuriste ruse31
Edhe Arshi Pipa qeuml ngulmoi peumlr njeuml karakter teuml duksheumlm dekadent teuml poeziseuml seuml Migjenit dekadenceumln nuk e shihte si deumlshtim teuml Pereumlndimit peumlrkundrazi Pereumlndimi ishte mit themelor i tij32 Mesianizmin dhe teuml ashtuquajturin ideal negativ teuml poeziseuml seuml Migjenit qeuml shpesh identifikohet edhe me meumlnyreumln borgjeze teuml jeteseumls33 qeuml nga E Koliqi deri tek A Pipa e kaneuml cileumlsuar tipar teuml futurizmit As Migjeni as E Mekuli as S Kosovel me gjitheuml pesimizmin e tyre neuml kufijteuml e deumlshpeumlrimit nuk e barazuan de-presionin e madh teuml kapitalizmit teuml viteve 1929-1932 me deumlshtimin peumlr-fundimtar teuml shoqeumlriseuml dhe teuml qyteteumlrimit dhe as rrezikun qeuml i keumlrceumlnohej boteumls prej fashizmit dhe nazizmit nuk e konsideruan si fatalitetin e pa-shmangsheumlm teuml njereumlzimit Teuml tre vuajteumln peumlr njeriun paditeumln gjendjen paralajmeumlruan teuml keqen por njeumlhereumlsh i pari priste Mbinjeriun i dyti tri shtatat e shenjta dhe i treti peumlrkryerjen Ecce homo
Tashmeuml ka daleuml para studimeve edhe pyetja se deri neuml ccedilrsquoshkalleuml tre poeteumlt ishin aq teuml ngjasheumlm me njeumlri-tjetrin edhe peumlr shkak teuml orientimit traktativ teuml tyre drejt futurizmit Peumlr S Kosovel-in ccedileumlshtja eumlshteuml meuml e thjeshteuml veumlllimi postum Integrale e qarteumlson kryekrejet lidhjen e tij me futurizmin neuml formeumln e protesteumls ndaj gramatikeumls dhe rendit gjuheumlsor neuml peumlrgjitheumlsi Tani vjen pyetja neumlse ato dhjeteumlra e dhjeteumlra gabime dhe pasi-guri gjuheumlsore qeuml ka veumlneuml re Petro Janura (neuml fjalorin e shmangieve veumlre-
31 Idem Le nuove correnti della letteratura albaneserdquo neuml vep cit f 225-226 Zanafilla
peumlrreth 1935-1936 e rrymeumls letrare qeuml theksoi motivin social derisa arriti neuml njeuml dhuneuml teuml teumlrbuar verbale qe shumeuml premtuese dhe teumlrheqeumlse Njeuml nga zeumlrat meuml dometheumlneumls eumlshteuml ai i Migjenit
32 Arshi Pipa vep cit f 157 Qeumlndron fakti se elementeumlt krepuskolareuml dhe dekadenteuml ekzistojneuml neuml poezineuml e Migjenit teuml cilat duhet teuml merren parasysh neumlse duam teuml kuptojmeuml mireuml kompleksitetin e ldquokeumlngeumlve teuml Pereumlndimitrdquo
33 Paolo Chiarini (a cura di) Introduzione neuml Caos e geometria per un regesto delle poetiche espressioniste ediz La Nuova Italia Firenze 1964
Studime 23 - 2016 64
hen mbi 300 raste) tek Migjeni janeuml siccedil eumlshteuml pohuar ccedileumlshtje e kompe-tenceumls gjuheumlsore gabime teknike teuml reumlndomta apo janeuml qendrime futuriste teuml veteumldijshme ndaj robeumlriseuml dhe arroganceumls diktatoriale teuml rendit gjuheuml-sor34 E njeumljta pyetje do teuml shtrohej edhe peumlr poeziteuml e Esad Mekulit neuml serbokroatisht por peumlr teuml marreuml njeuml peumlrgjigje teuml argumentuar do teuml dilte e nevojshme teuml verifikohej dhe shkalla e prekjes seuml tekstit gjateuml autopeumlrkthi-mit teuml vjershave meuml teuml hershme ardhur shqip neuml botimin e vitit 1955 neuml Prishtineuml me peumlrmbledhjen poetike titulluar Peumlr ty
Migjeni i Esad Mekulit mund teuml sheumlrbejeuml si njeuml prej ccedileleumlsave peumlr teuml deshifruar fazeumln meuml teuml hershme teuml krijimtariseuml seuml tij Neuml peumlrkthimin e vitit 1968 ai nuk ndoqi traditeumln e peumlrkthimeve teuml meumlhershme qeuml qeneuml thuajse teuml gjitha teuml shoqeumlruara me shenjime shpjeguese me karakter orientues - neuml mos edhe detyrues - peumlr njeuml meumlnyreuml teuml disiplinuar leximi me peumlrjashtim teuml atij teuml vitit 1936 E Mekuli nuk ndoqi as rrugeumln e Gjovalin Lukeumls as ateuml teuml Skeumlnder Luarasit as David Samoilovin a ndonjeuml model tjeteumlr Edhe me keumlteuml fakt me heqjen doreuml rrepteumlsisht prej traditeumls seuml botimeve teuml anotuara E Mekuli tregoi njeuml raport personal me poezineuml e Migjenit peumlr shumeumlkeumlnd ajo mund teuml kishte nevojeuml peumlr kontekst shpjegime informacion shteseuml por peumlr ateuml veteuml jo Ndaj dhe u mjaftua veteumlm me njeuml skiceuml fare teuml shkurteumlr teuml profilit teuml poetit gjithsej dy faqe neuml fund teuml veumlllimit ku ndeumlr teuml tjera njof-ton se kishte menduar peumlr njeuml peumlrkthim teuml tij qysh neuml fundin e viteve 1950
34 Stephen Schwartz Migjeni dhe Fishta neuml Fakti 25 prill 2003 shkruan Migjeni (1911-
1938) eumlshteuml themelues i stilit modernist i shqipes njeuml bashkeumlkohor i ccedilmuar neuml kontekst rajonal me Srečko Kosovelin eskperimentalistin meuml teuml guximsheumlm mes poeteumlve teuml sllaveumlve teuml jugut Qeuml teuml dy kaneuml vdekur teuml rinj Teuml dy kaneuml shumeuml gjeumlra teuml peumlrbashkeumlta dhe ndajneuml shumeuml gjeumlra neuml aspektin biografik dhe letrar me poeteumlt e tjereuml avangardeuml teuml cileumlt u paraqiteumln neuml boteuml gjateuml asaj kohe Ata peumlrpiqeshin teuml rrotullojneuml teuml gjitha vlerat ekzistuese teuml shkruajneuml kundeumlr ccedildo kanuni dhe konvente letrare dhe trsquoi rreumlzojneuml barrierat ndeumlrmjet mendimit dhe gjuheumls ndeumlrmjet eumlndrreumls dhe realitetit Migjeni dhe Kosoveli ndeumlrkaq qeumlndrojneuml teuml ndareuml nga teuml tjereumlt peumlr dy shkaqe Shkaku i pareuml eumlshteuml se ata e paraqiteumln modernizmin neuml leteumlrsiteuml e tyre neuml meumlnyreuml teuml vrazhdeuml As shqiptareumlt e as slloveneumlt nuk kishin kaluar neumlpeumlr fazat intervenuese teuml simbolizmit si dhe llojeve meuml gjentile teuml eksperimenteve estetike Shkaku i dyteuml eumlshteuml se ata kishin njeuml sukses teuml jashteumlzakonsheumlm neuml bashkeumldyzimin e avangardeumls me ndjenjeumln e rafinuar teuml gjuheumls
Studime 23 - 2016
65
Peumlrkthimi i Esad Mekulit duke i shpeumltuar kurthit teuml robeumlrimit teuml tekstit peumlrmes interpretimit jashteumltekstor siccedil ishte trasheumlguar neuml botimet e meumlpar-shme teuml Gjovalin Lukeumls dhe Skeumlnder Luarasit por dhe neuml peumlrkthimin e David Samoilov-it nuk u shpeumlton dot ndeumlrkaq disa leximeve ideologjike Parathacircnja e parathacircnjeve peumlrkthehet Predgovor predgovora - Hyrja e hyrjeve ndeumlrkoheuml qeuml kuptimi i poeziseuml eumlshteuml Profecia e profecive ndash Proro-čanstvo proročanstva Neuml shumiceumln e rasteve ndiqet i njeumljti peumlrdorim ideologjik i shkronjeumls seuml madhe peumlr teuml mbitheksuar neuml njeuml lexim teuml orien-tuar diccedilka qeuml nuk buronte nga veteuml teksti Jeteuml e Re (Da našim guslama Novom Životu pesme da se poju Neka ce čovjek rodi) Dielli (a mi volimo ljubavlju koja Sunce čini milije Pesma mladosti) Epope Diteuml e Re (Da Novi Dani izgreju Da stvori Epopeju Neka ce čovjek rodi hellip) Njeri i Ri Epokeuml e Re Koheuml e Re Paralelisht Esad Mekuli rikthen peumlrdorimin e shkronjeumls seuml madhe peumlr Hyj dhe Pereumlndi penguar nga njeuml drejtshkrim gjithaq ideologjik (I do vrha Njena do samo vrha trona ndash Predgovor pred-govora Pod nogama pazblešnelog Boga Pesma bede) Neuml keumlteuml rast mund teuml keteuml ndikuar si ndeumlrhyrja e botuesve teuml Tiraneumls (neuml doreumlshkrimin e Mi-gjenit duket qarteuml ndeumlrhyrja e njeuml dore redaktuese peumlr shumiceumln e rasteve teuml peumlrdorimit ideologjik teuml shkronjeumls seuml madhe) ashtu dhe ajo qeuml Ali Pod-rimja do ta quante mashtrim ideologjik teuml veteuml peumlrkthyesit35
Ndeumlrhyrje drejtshkrimore neuml poezineuml e Migjenit Teuml lindet njeriu
35 Ali Podrimja vep cit f 7
Studime 23 - 2016 66
Bibliografi AGOLLI Driteumlro Skicat dhe tregimet e shkrimtarit revolucionar shqiptar tezeuml diplome
mbrojtur nga autori neuml Universitetin e Petersburgut meuml 1957 peumlrkthim shqip parashtypje e Akademiseuml seuml Shkencave Tiraneuml 2016
ALICcedilKAJ Xhavit Peumlrkimet letrare ndeumlrmjet Esad Mekulit dhe Migjenit neuml Fjala nr 201984
ALIU Ali Tregimi shkurteumlr i viteve tridhjeteuml (A mund teuml flitet peumlr ekspresionizmin e Migjenit) neuml Rrjedhave teuml leteumlrsiseuml bot Rilindja Prishtineuml 1977
BIHIKU Koccedilo Mbi veccediloriteuml artistike teuml krijimtariseuml seuml Migjenit neuml Studime filologjike nr 3-4 Tiraneuml 2000
BROOKS David Srečko Kosovel - Life and Poetry in Srečko Kosovel The Golden Boat Selected Poems of Srečko Kosovel (translated by Bert Pribac amp David Brooks) edit Salt publishing London 2008 2011 p 3-15
CRONIA Arturo Storia della letteratura serbo-croata seconda edizione ediz Nuova Accademia Editrice Milano 1956
FETIU Sefedin Vepra e Migjenit dhe kritika e saj bot Instituti Albanologjik i Prishtineumls Prishtineuml 1984
GRAJCcedilEVCI Fadil Vepra letrare e Esad Mekulit dhe kritika e saj bot i Institutit Albanologjik teuml Prishtineumls Prishtineuml 2013
HOXHA Hysni Lirika e Migjenit dhe ekspresionizmi neuml Jeta e re nr 3 Prishtineuml 1984
IDRIZI Rinush Migjeni shteumlpia botuese Enciklopedike Tiraneuml 1992
JANURA Petro Migjeni botim i Flakeumls seuml veumlllazeumlrimit Shkup 1982
JORGO Kristaq Mbi identitetin etnik teuml Millosh Gjergj Nikolleumls ndash Migjenit peumlrmes njeuml leximi teuml ri teuml poeziseuml ldquoKangeuml meuml veterdquo neuml Peumlrpjekja nr 25 Tiraneuml 2008
KOCcedilO Eno A Familly of Songs Reflections of Albanian Urban Lyric Song in Mediterranean in The Mediterranean in Music Critical Perspectives Common Concerns Cultural Differences USA Sacrecrow Press 2005
KOLIQI Ernest Evoluzione storica della lirica albanese neuml Shecircjzat -Le pleiadi Roma 1962 f 12
KOLIQI Ernest Le nuove correnti della letteratura albanese neuml Saggi di letteratura albanese ediz Olschki Firenze 1972
KOLIQI Ernest Neuml lulishten letrare neuml Illyria 1934
KONSTANTINOVIĆ Zoran Expressionism and the South Slavs neuml Expressionism as an International Phenomenon (edit by Ulrich Weisstein) Paris-Budapest Akadeacutemiai Kiadograve 1973
Studime 23 - 2016
67
KOSOVEL Srečko Pesmi Ljubljana 1927
MARKOVIĆ SLOBODAN Ž Ekspresionizam ali modernizam neuml Književni pokreti i tokovi između dva svetska rata - Leumlvizjet dhe rrymat letrare mes dy lufteumlrave boteumlrore izd Obelisk Beograd 1970
MEKULI Esad (prevodilac) Pogovor neuml Slobodni stihovi izd Jedinstvo Priština 1968
MEKULI Esad Malli peumlr teuml pambeumlrrijtshmen bot i ASHAK Prishtineuml 2006
MICIĆ Ljubomir Manifest varvarima duha i misli na svim kontinentima izd Zenit broj 38 Beograd 1925
MIŠINA Veljko Đurić Letopis srpske pravoslavne crkve 1946-1958 Beograd-Knin 2000-2002
NORCIA Giuseppina Sulla poesia di Migjeni neuml Albanistica nr 2 ediz Herder Roma 1994
PAVLIČ Darja Kosovel in moderna poezija analiza podobja neuml Kosovela poetika (ured Janez Vrečko Boris A Novak Darja Pavlič) posebna številka Ljubljana 2005
PIPA Arshi Historija e dhimshme e ldquoshpirtit teuml rirdquo neuml Kritika nr 4 1944
PIPA Arshi Le mythe de lrsquoOccident dans la poesie de Migjeni Sonderdruck aus Suumldast-Forschungen Bd XXX 1971
PODRIMJA Ali Poeti i guximit njereumlzor neuml Esad Mekuli Malli peumlr teuml pambeumlrrijtshmen bot i ASHAK Prishtineuml 2006
QOSJA Rexhep Dialogje me shkrimtareumlt bot Rilindja Tiraneuml 1979
SCHWARTZ Stephen Migjeni dhe Fishta botuar neuml Fakti 25 prill 2003
SCHWARTZ Stephen Under Empty Skies Falconers Weep A Personal Survey of Modern Verse in Ex-Yugoslavia and Albania Part II in Contemporary Poetry Review July 2010
SINANI Shaban Migjeni i Driteumlro Agollit neuml Driteumlro Agolli Skicat dhe tregimet e shkrimtarit revolucionar shqiptar parashtypje e Akademiseuml seuml Shkencave Tiraneuml 2016
SUTA Blerina Pamje teuml modernitetit neuml leteumlrsineuml shqipe proza e shkurteumlr e Koliqit Kutelit dhe Migjenit bot Onufri Tiraneuml 2004
VREČKO Janez Srečko Kosovel and the European avant-garde Primerjalna književnost nr 28 Ljubljana 2005 Special Issue
VREČKO Janez Srečko Kosovel in evropska avantgarda neuml Kosovela poetika (ured Janez Vrečko Boris A Novak Darja Pavlič) posebna številka Ljubljana 2005
XHAFERI Arben Zenitizmi dhe neo-shqiptarizmi neuml Mendimi shqiptare dhe shkolla shqipe bot i Qendreumls seuml Studimeve Albanologjike Tiraneuml 2009
Studime 23 - 2016 68
ТРОЦКИЙ Лев Давидович Формальная школа поэзии и марксизм neuml Литература и революция Moskva 1923
Nysret KRASNIQI Prishtineuml ESAD MEKULI VERBI POETIK SI BURIM SOCIO-IDEOLOGJIK
1 Konceptet opozitare
Kahersheumlm eumlshteuml nisur dhe vijon edhe sot debati peumlr mundeumlsiteuml apo pamundeumlsiteuml imanenceumln apo redundanceumln qeuml verbi poetik neuml planin klasik teuml vrojtimit teuml keumlteuml funksionin e ngurteumlsimit peumlrccedilimit dhe teuml rikujtimit teuml ideve e mendimeve njereumlzore dhe njeumlkoheumlsisht teuml ruajeuml estetikeumln e ngul-muar artistike si burimeumlsi teuml eumlndeumlrrimit njereumlzor e cila buron neuml laboratorin krijues teuml autorit dhe synon neuml mallin peumlr teuml pambeumlrrijtshmeumln teuml peumlrdorim njeuml varg teuml Esad Mekulit Keumlto dy opozita brenda vet fenomenit teuml leteumlrsiseuml shndeumlrrohen neuml kokeumlccedilarje permanente akademike
Pra pyetja beumlhet meuml e qarteuml kur keumlrkohet teuml kuptohet neumlse leteumlrsia barteuml ide dhe se kur i barteuml ato a shndeumlrrohet neuml pragmatikeuml funksionale e cila synon sheumlrbimin e zgjedhur ndaj njeuml kauze neuml teuml shumteumln doktrinare Po neuml kuadeumlr teuml sheumlrbeseumls letrare a ka estetikeuml e spirit qeuml kapeumlrcen funk-sionin Pra keumlto dy opozita seuml paku opozita neuml dukje i peumlrfaqeumlson bind-sheumlm opusi krijimtar poetik i Esad Mekulit
Sipas njeuml konceptimi historik e sociologjik pra teuml shfaqjes dhe teuml for-meumlsimit teuml Esad Mekulit poet mund teuml themi se verbi i tij peumlrmban shenjeumln e koheumls e cila peumlrbashkon lufteumln peumlr idealet e liriseuml deumlshmineuml peumlr situateumln e rrethanat sociale e politike (si lamentim poetik) dhe lufteumln peumlr mireumlqe-nien si rreumlfim utopik Pra nga keumlto koordinata mund teuml hetojmeuml funksionin madje insistimin autorial teuml shkrimtariseuml me funksion seuml paku etik qeuml verbi poetik teuml jeteuml shenjeuml e rrethanave dhe e evoluimit social Por neuml kuadeumlr teuml keumltyre koordinatave a ka suplement poetik i cili e kap lexuesin neuml katarzeumln e tij Le teuml shohim pas njeuml peumlrvijimi sistematik teuml vepreumls seuml keumltij poeti Por para se teuml analizojmeuml poezineuml e tij me sistematikeumln e close reading-ut teuml themi disa fjaleuml peumlr autorin mbi parimin e legjitimimit teuml interpretimit
KDU 8211809
Studime 23 - 2016 70
2 Autori e rrethi
Esad Mekuli i lindun neuml Plaveuml (1916) i shkolluar neuml vendlindje pastaj neuml Pejeuml Sarajeveuml Beograd e Zagreb ku specializoi neuml fusheuml teuml veterineumls erdhi neuml Prishtineuml si udheumlheqeumls i Institutit teuml Veterineumls puneuml qeuml e beumlri deri neuml vitin 1960 Pra shkollimi i tij kapi njeuml pjeseuml teuml mireuml teuml truallit jugosllav Ishte udheumlheqeumls neuml gazeteumln shqipe Rilindja pastaj bashkeuml me Zekeria Rexheumln themeloi revisteumln letrare Jeta e re peumlr trsquou inkuadruar meumlpastaj neuml redaksineuml e Enciklopediseuml seuml Jugosllaviseuml peumlr Kosoveumln (1978) Pra biografemat e udheumls seuml tij akademike e lidhin fort me hapeumlsirat e formimit teuml tij Kjo lidhje e kushteumlzoi qeuml neuml rini teuml kyccedilet neuml formacionet e ndryshme revolucionare peumlr ta nisur keumlshtu udheumln e formimit teuml bindjeve teuml veta ideologjike teuml majta teuml cilat nuk i braktisi kurreuml madje edhe ateumlhereuml kur po luhateshin ato Mund teuml themi se u formua si njeuml komunist idealist i ngjasheumlm me Hivzi Sulejmanin i cili dhembje permanente kishte mungeseumln e shkollimit dhe teuml emancipimit teuml popujve Duke e ndjereuml thelleuml pesheumln negative teuml padituniseuml Esad Mekuli mund teuml cileumlsohet si njeuml neo-iluminist komunist i keumlrkimit teuml baraziseuml seuml shkollimit dhe teuml liriseuml peumlr teuml gjitha etniteuml e keumlsaj hapeumlsire ballkanike
Neuml shkrimin e verbit poetik u nis i ri me botimin e vjershave neumlpeumlr revistat jugosllave qeuml proklamonin teuml reneuml revolucionare peumlr trsquou etabluar si autor i poeziseuml me veprat Peumlr Ty (1955) Dita e re (1966) Avsha Ada (1971) Brigjet (1981) Drita qeuml nuk shuhet (1989) Qeuml nga titulli i pareuml Peumlr Ty deri neuml teuml fundit Drita qeuml nuk shuhet simbol i tij mbetet fryti i revolucionit Duke pasur nderin dhe peumlrgjegjeumlsineuml qeuml teuml jeteuml ndeumlr latuesit e pareuml teuml verbit poetik neuml hapeumlsireumln e Kosoveumls dhe teuml hapeumlsirave shqiptare neuml ish-Jugosllavi Esad Mekuli u vu neuml cakun e njeuml kritike afirmative e cila vepreumln e tij e krahasonte dhe e peumlrngjasonte me vepreumln e autoreumlve boteumlroreuml teuml qarteumlsiseuml letrare siccedil cileumlsoheshin Majakovski Lorka Jesenini etj si dhe mjaft analogji u teumlrhoqeumln edhe neuml raport me poezineuml e Migjenit E veumlrteteuml Esad Mekuli nuk e neumlnkuptonte verbin poetik pa qarteumlsineuml e tij Afirmacioni i kritikeumls letrare ndaj verbit poetik teuml Mekulit duket se peumlrmbante dy elemente interesante ishte modeuml e vlereumlsimit teuml shprehjes seuml ldquopasteumlrtrdquo letrare dhe teuml paekuivokshme madje kritika e koheumls manevoronte
Studime 23 - 2016
71
me autoreumlt e afeumlrsiseuml me bindjet e majta apo qeuml presupozoheshin teuml tilla dhe nuk largohej nga nderimi i persones autoriale pra nga autori empirik Esad Mekuli i cili edhe e motivonte keumlteuml simpati ngase ishte njeumlri nga dashamireumlsit meuml teuml meumldhenj teuml shumeuml brezave letrareuml teuml cileumlt i ndihmoi neuml udheumln e tyre krijuese e formuese Keumltu duhet teuml shenojmeuml kujdesin e tij me botimet neuml revisteumln letrare Jeta e re teuml cileumln e shndeumlrroi neuml medium teuml tri dimensioneve themelore botimin e veprave teuml autoreumlve teuml rinj kulturimin neumlpeumlrmjet dijeve teorike-letrare teuml koheumls si dhe neumlpeumlrmjet peumlrkthimeve teuml shumta teuml cilat i beumlnte ai veteuml me njeuml zell e durim teuml pashoq
3 Prizmi i tasheumlm kundrues i poeziseuml seuml Esad Mekulit
Eumlshteuml fenomen i njohur se veprat letrare lexohen ndrysheumlm neuml koheuml teuml ndryshme duke ruajtur dometheumlnien qeuml u jep autori ndeumlrsa duke mun-deumlsuar kuptimet (si interpretim hermeneutik) qeuml ua jep lexuesi Sipas do-metheumlnies seuml autorit pra Esad Mekulit vepra letrare poetike duhet teuml jeteuml identifikim me thjeshteumlsineuml Populli e do gjuheumln e thjeshteuml konkrete vaj-timin peumlr hallet e tij kujdesin ndaj zhvillimit dhe emancipimit mbrojtjen nga agresionet e ndryshme pra kronikeumln poetike e cila verbin poetik e mendon si medium teuml bindjeve personale karshi udheumls seuml pakthyeshme teuml popullit Bindjet e Mekulit ishin fisnike por gjithnjeuml neuml kuadeumlr teuml utopiseuml seuml veumlllazeumlrimit e peumlrparimit teuml popujve neumlpeumlrmjet driteumls qeuml sjell revolucioni si lufteuml ndaj seuml vjetreumls penguese sidomos teuml vjetreumls politike Dhe eumlshteuml teumlreumlsisht normale qeuml kur neuml qenieumln njeumlreumlzore thadrohet fort deumlshira peumlr teuml reneuml e vjetra duhet teuml mbulohet varroset e sa meuml shpejt teuml harrohet Keumlshtu qeuml dometheumlnia e autorit peumlr krijimtarineuml poetike ploteumlsohet tashmeuml edhe me synimin dhe ngulmimin e harreseumls ndaj seuml djeshmes dhe sforcimin e bindjes seuml poezia duhet teuml niset sot e keumltu dhe teuml peumlrcjelleuml me ngulm peumlr-parimin e njeriut teuml ri Sipas keumlsaj del se kjo ide peumlr shkrimin poetik pra thjeshteumlsia stilistike dhe kujdesi misionar peumlr shenjimin e fryteve teuml revo-lucionit shndeumlrrohet neuml obsesion ideologjik teuml vrojtimit teuml boteumls ku tashmeuml edhe verbi poetik burimeumlsineuml e ka neuml psikeneuml autoriale ideologjike Mbi pa-rimin se bota duhet teuml jeteuml ashtu siccedil thoteuml pikeumlpamja ime ideologjike gjith-sesi se neumlse synim poetik eumlshteuml bota e pasqyruar apo populli edhe poezia
Studime 23 - 2016 72
duhet teuml barteuml ideteuml e doktrineumls teuml cileumln e dua Neuml keumlteuml prizeumlm poezia peumlr Esad Mekulin merr tipare pragmatike edukative ideologjike e gjithsesi eumlshteuml funksionale duke e formuar veteumldijsheumlm emrin e hartuesit teuml tyre si autor ideolog
Kur lexohet sot poezia e Esad Mekulit duke pasur neuml mendje dome-theumlniet e autorit por edhe kuptimet qeuml mund trsquoia japim ne padyshim se neuml mendje na hyn historia e zhvillimit teuml leteumlrsiseuml shqipe neuml Kosoveuml si dhe e leteumlrsiseuml shqipe neuml peumlrgjitheumlsi Me barreumln e ndryshimit teuml veteumldijes letrare por edhe teuml ndeumlrrimit teuml sensibilitetit artistik gjithashtu edhe me largeumlsineuml nga preokupimet e koheumls seuml shkrimit teuml tyre kuptimi i soteumlm peumlr keumlteuml poezi eumlshteuml i ngjasheumlm me kujteseumln e feumlmijeumlriseuml Kujtesa e feumlmijeumlriseuml gjithnjeuml eumlshteuml e keumlndshme madje e nevojshme mireumlpo nuk mund teuml mohohet assesi procesi ireversibil biologjik i cili feumlmijeumlrineuml e sheh me simpati duke e ruajtur me nostalgji Por pasi qeuml autori yneuml Esad Mekuli kurreuml nuk i ndeumlrroi bindjet e feumlmijeumlriseuml seuml tij poetike mund teuml themi se neuml habineuml e teuml tij teuml vazhdueshme me to vdiq i ri pra me bindjet personale se revolucioni eumlshteuml Drita qeuml nuk shuhet (1989) Ky venerim i figursheumlm vlen veteumlm neumlse fokusi yneuml kap zhvillimin evolutiv teuml leteumlrsiseuml seuml Kosoveumls dhe nuk zgje-rohet neuml traditeumln e peumlrgjithshme teuml leteumlrsiseuml shqipe sepse Esad Mekuli ruan epitetin e autorit sui generis pra teuml autorit qeuml ka markeumln e vet teuml pakraha-sueshme e ndeumlrndikuese me autoreumlt e traditeumls letrare shqiptare
4 Veprat
Vepra me poezi Peumlr Ty e botuar neuml vitin 1955 posedon poeziteuml peumlrkushtuese teuml poetit karshi popullit teuml robnuar por neuml esenceuml beumlhet pak problematik sakteumlsimi se cili eumlshteuml populli i Mekulit populli si kategori etnike apo populli si nocion abstrakt apo revolucionar Peumlrkushtimi poetik veumlrehet qysh neuml vargjet nistore teuml tipit me ty keumlndoj mbi fuqineuml e ngjallun neumln yllin qeuml na prirsquo- uneuml biri yt besnik dhe - poeti duke sforcuar poezineuml e angazhuar apo kronikeumln e revolucionit Dhe ylli priu neuml luftimin e vobek-teumlsiseuml dhe planifikoi emancipimin peumlr teuml merituar shumeuml poezi teuml keumlsaj natyre nga kronikani i tij poetik Esad Mekuli Poezia nistore paraqet vuaj-tjen mjerimin vobekteumlsineuml dhe mungeseumln e liriseuml teuml cilat gjithsesi se do trsquoi
Studime 23 - 2016
73
zhdukeuml revolucioni i cili paraqitet me poeziteuml vijuese teuml lufteumls peumlr ta ccedilrreumlnjosur psikeneuml e tij si feumlmijeuml i mjerimit Poeziteuml e lufteumls janeuml lavdet peumlr heronjteuml e veumlllazeumlrimit teuml popujve teuml cilat amalgamohen me poeziteuml e para-qitjes seuml fryteve teuml revolucionit popullor sidomos neuml fusheuml teuml emancipimit dhe teuml keumlrkeseumls peumlr teuml drejta elementare teuml shqiptareumlve neuml hapeumlsirat ish-jugosllave Meqeneumlse poezia mendohej si medium dhe autori i saj kishte zeuml jehues neuml nomenklatureumln revolucionare janeuml utilitare poeziteuml e tij kundeumlr shpeumlrnguljes seuml shqiptareumlve neuml Turqi qofteuml si thirrje ndalese apo lamentimi peumlr fatkeqeumlsineuml nacionale Sidomos kur nga habia portreton varjen e shqiptarit si pasojeuml e dhuneumls gjateuml aksionit teuml armeumlve teuml vitit 1954 te poezia I varuni i keumlndon liriseuml1 ku ccediluditeumlrisht i varuri keumlrkon meuml shumeuml liri por kursesi nuk fyen apo refuzon sistemin Autori nuk dyshon neuml bindjet doktrinare teuml tij edhe kur ato beumlhen shkaktare teuml vrasjeve shqiptare Teuml shtojmeuml keumltu se neuml teuml njeumljteumln gjendje del edhe Hivzi Sulejmani te romani Njereumlzit II ku megjitheuml evidencat peumlr vrasje masive teuml shqiptareumlve intenca e tij e shtyn teuml shoheuml peumlrpara neuml realizimin e projektit teuml tij revolucionar
Mbi keumlteuml ide e cila shndeumlrrohet neuml ideologji Esad Mekuli shkruan poeziteuml vijuese te vepra Dita e re (1966) neuml teuml cileumln ku veumlmendje teuml posaccedil-me i kushtohet poetizimit teuml peumlrparimit rinor edukimit shoqeumlror qofteuml edhe si ideo-identifikim me rilindjen e natyreumls ku figureuml themelore beumlhet stina e pranvereumls si simbol i ringjalljes peumlr ta formeumlsuar diteumln e re si maksimeuml themelore peumlr ta harruar teuml vjetreumln
Neuml udheumln e tij poetike vjen vepra me disa poezi Avsha ada (1971) me subtitullin Vjersha nga ishulli ku vargu i Mekulit kap dy elemente the-melore rreumlfimin dhe peumlrshkrimin dukuri kjo e prozeumls letrare Neuml teuml 11 vjershat e keumlsaj peumlrmbledhjeje dominon ideja e gjetjes seuml harmoniseuml ndeumlr-mjet kulturave neuml pikeumlprerje qofteuml edhe duke e marreuml si simbol ishullin turk teuml detit Marmara i cili shikuar neumlpeumlr histori teuml konflikteve kishte peumlr-jetuar peumlrplasje teuml shumta teuml civilizimeve Mbi ideneuml e pajtimit teuml peumlrbot-sheumlm qofteuml edhe si ide e interesimit revolucionar peumlr universalitetin e ideseuml seuml veumlllazeumlrimit e teuml bashkimit teuml popujve Esad Mekuli viziton peumlrshkruan 1 Duhet teuml theksojmeuml se vepra poetike e Esad Mekulit me titull Peumlr Ty eumlshteuml botuar meuml
1955 dhe ka pasur edhe seuml paku dy ribotime teuml tjera neuml vitin 1962 dhe 1967 Vjersha me titull I varuni i keumlndon liriseuml eumlshteuml botuar neuml ribotimin e vitit 1967 teuml vepreumls Peumlr Ty
Studime 23 - 2016 74
dhe sugjeron Pra poezia e tij edhe kur ka peumlr temeuml natyreumln ekzotikeumln e hapeumlsireumln e huaj gjithsesi se shoqeumlrohet me ideteuml teuml themi humaniste teuml autorit peumlr pajtimin e kulturave divergjente por gjithnjeuml mbi filozofineuml permanente teuml harrimit teuml seuml kaluareumls peumlr hir teuml seuml ardhmes prosperuese
Njeuml veti e peumlrhershme e keumltij autori eumlshteuml rishkrimi dhe ribotimi i vjershave me synimin peumlr teuml latuar edhe meuml tej vargun poetik Pra neuml udheumln e tij krijuese poetike kemi veprat Vjersha (1973) dhe Brigjet (1981) teuml cilat nuk sjellin ndonjeuml ndryshim tematik stilistik apo teuml themi shpeumlrthyes poetik neuml krahasim me vepreumln parareumlndeumlse teuml tij Me keumlteuml rast duhet teuml venerojmeuml se duke pasur gjithnjeuml neuml mendje gogolin ideologjik i cili gjithsesi duket se teuml keumlteuml qeneuml vrojtues Esad Mekuli shkruan poeziteuml peumlr kauzeumln e shqiptareumlve veteumlm peumlr aq sa e lejon pikeumlrisht leumlshimi pe i gogolit Mbi keumlteuml ldquolirirdquo hetojmeuml rikthimin e poezive kundeumlr shpeumlrnguljes seuml shqiptareumlve poeziteuml e ri-lavdeumlrimit teuml heronjeumlve teuml komunizmeumls poeziteuml njoftuese teuml udheumltimit neuml Shqipeumlri ta zeumlmeuml peumlr Butrintin si antikeuml e Kukeumlsin e ri si zhvillim industrial peumlr trsquoiu rikthyer me ngulm fenomeneve e ideve teuml formimit teuml tij teuml njeriut qeuml duhet teuml besojeuml neuml ideteuml e majta edhe kur ato sfidohen nga forcat e brendshme ireversibile teuml cilat gjithsesi se sjellin habi Por ccediluditeumlrisht habia e Mekulit nuk zgjat shumeuml sepse mbulohet nga ideja e perparimit si absolut ideologjik
Pikeumlpyetja qeuml del keumltu dhe qeuml e arsyeton etiketeumln se Esad Mekuli mund teuml cileumlsohet autor ideolog ndeumlrlidhet pikeumlrisht me njeuml etiketeuml tjeteumlr e veumlneuml kjo ndaj poeziseuml seuml tij pra e asaj se ky autor cileumlsohet si poet i popullit njeuml emeumlrtim ky i pazakonteuml peumlr kultureumln literare madje edhe vlereumlsuese letrare Megjithateuml neumlse e pranojmeuml emeumlrtimin e tilleuml si teuml mireumlqeneuml pra Esad Mekuli - poet i popullit ateumlhereuml pyesim ne i cilit popull Ishin popull i tij shqiptareumlt e vrareuml neuml vitet 20-teuml teuml shekullit teuml kaluar teuml cileumlt u masakruan nga yrfiteuml serbe neumlpeumlr teuml gjitha fshatrat e Kosoveumls Ishin popull i tij shqiptareumlt qeuml u vraneuml jo larg vendlindjes seuml tij neuml Tivar peumlr teuml cileumlt nuk dihet neumlse shkroi ndonjeuml varg Ishin popull i tij studenteumlt e 68-teumls e teuml 81-shit teuml cileumlt u vraneuml e u dhunuan asfalteve teuml Prishtineumls Ishin popull i tij shqiptareumlt e kalbur neumlpeumlr burgje jugosllave qeuml nga Goli Otoku e deri te Smeumlrkovnica e Mitroviceumls veteumlm pse nuk pranonin ideteuml jugosllave Ne jemi teuml veteumldijsheumlm se nuk kemi aq teuml drejteuml teuml keumlrkojmeuml neuml leteumlrsi peumlr gjeumlrat qeuml nuk janeuml shkruar peumlr gjeumlrat qeuml nuk janeuml
Studime 23 - 2016
75
etabluar neuml format e shkrimit Por mendojmeuml se epiteti poet i popullit do teuml duhej teuml mirrte njeuml peumlrcaktues pra Esad Mekuli del teuml jeteuml poet i popullit teuml menduar ideologjik
Dhe teuml menduarit e popullit ideologjik nuk e leuml teuml shoheuml popullin tjeteumlr duke e ndjekur keumlshtu kursin e poeziseuml seuml tij e cila deri neuml fund nuk largohet nga elozhi peumlr revolucionin Kjo filozofi meuml seuml miri argumentohet kur merret neuml lexim vepra e tij e fundit Drita qeuml nuk shuhet (1989) e cila sa i peumlrket ideve dhe stilit nuk dallon nga veprat paraprake qofteuml edhe ateumlhereuml kur hetojmeuml poeziteuml e habiseuml dhe teuml dyshimit peumlr ccedilarjen e revolucionit Por eumlshteuml e habitshme se edhe kur nis shprishja e sistemit Esad Mekuli nuk ccedillirohet nga ai peumlr ta menduar si njeuml fat personal teuml lirimit nga barra e tij ideologjike Esad Mekuli sikur vajton prishjen e tij duke e pareuml revolucio-nin si projektim utilitar neuml ardhmeumlri Biri besnik i ideseuml seuml tij e mbron ateuml qofteuml edhe kur gradualisht ajo (ideja) e baraziseuml ishteuml neuml frymeumln e fundit
Kur jemi te kjo permanenceuml e bindjeve teuml tij ideologjike teuml cilat e kaneuml diktuar edhe verbin e tij poetik duhet teuml peumlrmendim edhe njeuml vjersheuml teuml tij si ilustrim teuml qarteuml teuml kontinuitetit autorial neuml mendimin se poezia duhet teuml keumlteuml funksion shoqeumlror madje teuml jeteuml produkt i qarteumlsiseuml seuml idealeve teuml menduara teuml cilat duhet teuml ruhen neuml ccedildo situateuml
Ne shikuar neuml rrafshin sociologjik teuml vrojtimit e dimeuml se neuml vitin 1971 njeuml grup autoreumlsh teuml cileumlt nuk pajtoheshin me thateumlsineuml dhe qarteumlsineuml e realizmit socialist i cili qofteuml si model jugosllav apo edhe i importuar nga Shqipeumlria po shfaqej neuml leteumlrsineuml e Kosoveumls shkruan njeuml tekst problemati-zues me titullin Vox Clamantis in Deserto ku keumlrkonin meuml shumeuml simbolizeumlm e liri krijuese neuml rrugeumln letrare teuml Kosoveumls Esad Mekuli duke ruajtur bindjet e tij letrare teuml qarteumlsiseuml keumlsaj keumlrkese estetike i peumlrgjigjet me njeuml poezi meuml teuml njeumljtin titull Vox Clamantis in Diserto me subtitullin Teuml humburit neuml shkreteumltireuml synimesh ku kemi vargjet fundore teuml tipit Valleuml prapeuml nateuml ShkreteumltireumlNdeumlr neErreumlsireuml Erreumlsirreuml Erreumlsirreuml Hata E lufteuml luftuam (peumlr ke)E gjakun derdheumlm (peumlr ccedilka)2 Moskuptimi i Esad Mekulit hetohet neuml dy elemente themelore frika nga ldquoerreumlsirardquo krijuese e cila do trsquoia mjegullojeuml poetikeumln e verbit teuml qarteuml sugjerues pra
2 Esad Mekuli Poezi Faik Konica Prishtineuml 2006 f 310
Studime 23 - 2016 76
do ta zveteumlnojeuml poetikeumln funksionale letrare dhe frika se neumlpeumlrmjet shpeumlrthimeve risore neuml leteumlrsi si keumlrkeseuml peumlr liri krijuese do teuml shembeshin edhe ideteuml peumlr barazineuml e popujve sipas meumlsimeve teuml revolucionit
5 Suplementi
Pikeumlpyetja themelore qeuml nxjerr lexuesi nga poezia e Esad Mekulit vrojtuar neuml prizmin e ri ka teuml beumljeuml me ccedileumlshtjen neumlse literariteti i saj nuk qeumlndron neuml bindjen teumlreumlsore teuml tij ideologjike por neuml vargun apo neuml disa elemente tipike estetike letrare teuml cilat neuml krahasim me teumlreumlsineuml mund teuml cileumlsohen si suplement letrar poetik Ndoshta ia vlen shkrimi dhe botimi i njeuml numri teuml madh teuml poezive veteumlm peumlr njeuml varg Peumlr hir teuml suplementit letrar dhe peumlr ta vlereumlsuar ndjeshmeumlrineuml poetike teuml Esad Mekulit do teuml veccedilonim vargun e tij te vepra Peumlr Ty malli peumlr teuml pambeumlrrijtshmen i cili qeumlndron fuqisheumlm neuml estetikeumln dhe filozofineuml universale artistike Neuml rinineuml e tij Esad Mekuli e ndjente dhe e kuptonte si arti letrar eumlshteuml njeuml formeuml e veccedilanteuml e endeumlrrimit e cila sado qeuml mund teuml realizohej neumlpeumlrmjet vargut nuk e peumlrmbush mallin peumlr arritjen e idealitetit i cili jeton neuml ldquombreteumlrineumlrdquo e mistershme teuml hapeumlsireumls seuml pambeumlrrijtshme e cila me gjitheuml faktin se del teuml jeteuml primordialitet njereumlzor mbetet neuml misterin e vazhduesheumlm teuml largeumlsiseuml Estetikeumln themelore poezia e Esad Mekulit e fiton edhe te vargjet e poezive qeuml kaneuml peumlr motiv natyreumln teuml peumlrthyer me ndjesimet humane teuml shpirtit rinor Pra mund teuml themi se Esad Mekuli rri meuml afeumlr estetikeumls poetike neuml vjershat e para teuml tij teuml cilat u shkruan neuml gjuheumln serbe dhe u botuan neumlpeumlr revistat e hapeumlsireumls ish-jugosllave Kjo jep edhe evidenceumln se rritja ideologjike del teuml jeteuml neuml disfavor teuml rritjes estetike poetike
6 Ndikimi
Duke e pareuml poezineuml si medium teuml emancipimit dhe teuml keumlndimit peumlr-parimtar Esad Mekuli veproi fuqisheumlm neuml kulturimin e hapeumlsireumls letrare teuml Kosoveumls Angazhimi i tij social e ideologjik ndikoi neuml jeteumlsimin e poeziseuml seuml angazhuar teuml Kosoveumls e cila u realizua fuqisheumlm nga autoreumlt e tjereuml teuml
Studime 23 - 2016
77
Kosoveumls sidomos neuml vitet 50-teuml dhe 60-teuml duke sprovuar dhe provuar trajta meuml teuml ndeumlrliqshme teuml vargnimit poetik Tashmeuml krijuesit e rinj (peumlr koheumln) kishin njeuml model pajtimi apo mospajtimi i cili ndikonte neuml rriteumln mendim-tare peumlr poezineuml shqipe neuml Kosoveuml Ata qeuml e donin peumlrshtatjen me vijeumln ideologjike neumlpeumlr udheumln historike teuml Kosoveumls kishin model poezineuml e Esad Mekulit duke avancuar neuml poezineuml e tyre veteumlm neuml ploteumlsime teuml ndjeshme motivore e stilistike Ndeumlrkaq ata qeuml keumlrkonin autonomi meuml teuml madhe neuml thelleumlsineuml e krijimtariseuml poetike hynin neuml lojeumln normale teuml refuzimit peumlr ta beumlreuml teuml dallueshme poezineuml shqipe teuml Kosoveumls nga afilacioni i ndjesheumlm me bindjet ideologjike madje duke e ccediluar deri neuml nivel teuml refuzimit Pra poezia e Esad Mekulit pati njeuml ndikim teuml fuqisheumlm kulturor duke qeneuml themel i poeziseuml shqipe neuml Kosoveuml Ky ndikim motivohej edhe meuml tepeumlr kur dihet se hapeumlsira shqiptare e Kosoveumls jetonte neuml vetmineuml e saj dhe kish-te mbetur thuajse pa asnjeuml mbeumlshtetje nacionale sa i peumlrket rritjes e konso-lidimit teuml saj kulturor social e politik Neuml nisjen vetmitare teuml Kosoveumls Esad Mekuli ishteuml prijatar e zeuml i fuqisheumlm i peumlrparimit
Studime 23 - 2016 78
Bibliografia 1 Aristoteli Poetika Rilindja Prishtineuml 1984
2 Eric Donald Hirsch Validity of Interpretation New Haven amp London 1967
3 Esad Mekuli Avsha ada Rilindja Prishtineuml 1971
4 Esad Mekuli Brigjet Rilindja Prishtineuml 1981
5 Esad Mekuli Dita e re Rilindja Prishtineuml 1966
6 Esad Mekuli Drita qeuml nuk shuhet Rilindja Prishtineuml 1989
7 Esad Mekuli Peumlr Ty Mustafa Bakija Prishtineuml 1955 Ribotimet 1963 dhe 1967
8 Esad Mekuli Poezi - Vepra komplete Faik Konica Prishtineuml 2006
9 Esad Mekuli Vjersha Rilindja Prishtineuml 1973
10 Nysret Krasniqi Leteumlrsia e Kosoveumls 1953-2000 AIKD Prishtineuml 2016
11 Platoni Shteti Libri X Rilindja Prishtineuml 1984
Ymer CcedilIRAKU Tiraneuml PEumlRCJELLJA E POEZISEuml SEuml ESAD MEKULIT NEuml KRITIKEumlN LETRARE - SI KOHERENCEuml VLERASH
Eumlshteuml e njohur tashmeuml se ajo krijimtari letrare e cila vazhdon teuml qar-kullojeuml edhe peumlrtej jeteumls seuml autorit - neuml proces verifikimi e vlereumlsimi vijues do teuml thoteuml se ajo mbetet njeuml vepeumlr qeuml mbart vlera dhe prandaj zoteumlron privilegjin teuml vazhdojeuml komunikimin me lexuesin e saj
Nga konsultimi me kritikeumln letrare e cila ka peumlrcjelleuml krijimtarineuml (kryesisht ateuml poetike) teuml Esad Mekulit na rezulton qeuml teuml jeneuml peumlrmbi 100 shkrime e studime Sigurisht qeuml eumlshteuml njeuml numeumlr i konsideruesheumlm ky po teuml kemi parasysh receptimin peumlrgjitheumlsisht elitar qeuml e ndjek poezineuml rre-thaneuml kjo qeuml ndikon e implikon gjithsesi peumlr inerci edhe neuml raportet e kri-tikeumls me teuml Rreth 20 prej keumltyre teksteve kritike janeuml publikuar neuml peumlr-mbledhje studimesh e revista letrare - edhe pas ndarjes nga jeta e autorit (1993) kryesisht teuml botuara ato neuml Kosoveuml por njeuml pjeseuml edhe neuml Shqipeumlri Peumlrcjellja vijuese e kritikeumls mbi keumlteuml krijimtari e deumlshmon pra potenceumln apo valenceumln estetike teuml keumltij profili krijues ndash qeuml mbetet pa meumldyshje she-njeuml e dalluar neuml kontekstin e poeziseuml shqipe teuml shek teuml `20-teuml Por ndeumlrkaq neuml keumlteuml veumlmendje koherente teuml kritikeumls vrejmeuml edhe gjestin e saj skofiar teuml hirit teuml mireumlnjohjes (po teuml huazonim njeuml shprehje teuml Lasgushit) peumlr t`i njo-hur peumlr t`i ccedilmuar e peumlr t`i vitalizuar ato kontribute letrare ndash qeuml ishin the-meluese neuml njeuml epokeuml teuml caktuar
Neuml rendin e kritikeumls poezia e Esad Mekulit eumlshteuml vlereumlsuar si artiku-lim thyerjesh teuml ndjeshme teuml natyreumls estetike dhe etike (A Podrime) me spikameumln e entusiazmit - por teuml formatuar si qeumlndreseuml (J Buxhovi) si poeti qeuml merret me teuml veumlrteta egzistenciale teuml fatumit kolektiv (R Musliu) si rreumlnues mitesh teuml rrejshme dhe ndeumlrtues i miteve realeuml e kurajues (Fadil Grajccedilevci) si krijuesi qeuml e nisi krijimtarineuml letrare larg orkestreumls poetike shqipe ndash por jo i ndjereuml vetmitar prej saj (R Qosja) peumlrkundrazi qeuml arriti teuml
KDU 82118-109
Studime 23 - 2016 80
beumlhej njeuml nga zeumlrat e dalluar teuml mbareuml sistemit teuml saj polifonik dhe peumlr meuml tepeumlr qeuml do teuml merrte natyrsheumlm atributet e njeuml autoriteti fort teuml besuar e teuml respektuar letrar neuml hapeumlsireumln tjeteumlr letrare ndash neuml ateuml pjeseuml mataneuml Shqipeuml-riseuml politike Prej keumltij autoriteti teuml pacelebruar neuml protokoll por teuml pranuar me miradije teuml vullnetshme do teuml merrnin peumlrkrahje e keumlshilla urteumlsie njeuml radheuml krijuesish teuml cileumlt do teuml afirmoheshin e do teuml beumlheshin individualitete teuml shquara neumlpeumlr koheuml e gjenerata teuml ndryshme
Neuml keumlteuml rast do teuml ndaleshim teuml sillnim neuml veumlmendje peumlrcjelljen qeuml i ka beumlreuml poeziseuml seuml E Mekulit revista e njohur Shecircjzat e cila drejtohej nga E Koliqi e M Camaj dhe qeuml siccedil dihet dilte neuml Itali (1957ndash1978) duke arritur teuml keteuml brenda 20 vjeteumlsh njeuml koleksion me plot 19 numra teuml saj peumlrfshireuml keumltu edhe botimin e fundit peumlrkujtimor - kushtuar Koliqit (1978) teuml ndareuml nga jeta meuml 1975 Veccedilaneumlrisht Koliqi rezulton teuml keteuml treguar veumlmendje teuml posaccedilme peumlr leteumlrsineuml shqipe qeuml zhvillohej neuml Kosoveuml duke e ndjekur sis-tematikisht ateuml qysh nga fillimet e saj Madje neuml fundin e viteve `50 ai bo-toi neuml revisteumln e tij edhe njeuml studim teuml gjereuml teuml titulluar Dhjeteumlvjetori i seuml peumlrkohshmes Jeta e re (Shecircjzat nr 11-121959) ku merrte neuml shqyrtim procesin letrar teuml zhvilluar neuml Kosoveuml neuml harkun e viteve `50 me prirjet dhe individualitetet qeuml kishin nisur teuml spikasnin1 Dihet se botimet letrare teuml keumlsaj kohe keumltu janeuml teuml pakta por Koliqi ka intuiteumln teuml dallojeuml buisjet dhe vlerat e pritshme qeuml koha e meumlpasme i deumlshmoi Neuml keumlteuml studim beumln peumlr-shtypje sidomos njeuml kapitull i titulluar me konotacion parashikues Leteumlrsi e re neuml brumosje ku peumlrvijohet besimi i tij inkurajues se ajo krijimtari qeuml sapo ka nisur (citoj) Asht nji boteuml poetike n`agim nji leteumlrsi e re neuml traj-tim neuml brumosjehellip Neuml magjet hyjnore teuml Zanavet po gatohethellip Veumlshtireuml t`i gjendet njeuml model i ngjajsheumlm keumlsaj frazeparadigme teuml fundit (Neuml magjet hyjnore teuml zanavet gatohethellip) peumlr nga vlereumlsimi i larteuml e me aq stimeuml qeuml i beumlhet rolit teuml leteumlrsiseuml konkretisht neuml kontekstin real teuml Kosoveumls si njeuml mision thuajse i thirrur prej destinateumls hyjnore
Shtruhet pyetja ccedilfareuml e shtynte Koliqin dhe ku mbeumlshtetej ai drejt keumltyre parashikimeve teuml tij kaq bindeumlse apo kaq optimiste po teuml kemi parasysh se neuml Kosoveuml botimet letrare teuml keumlsaj kohe janeuml teuml pakta dhe pothuaj ende teuml papeumlrcjella nga kritika 1 Shih Kritika letrare neuml Shecircjzat Y Ccediliraku E Plaku Albas 2014
Studime 23 - 2016
81
Si ndjekeumls dhe njoheumls i veumlmendsheumlm i realiteteve shqiptare e meuml gjereuml Koliqi me sa duket e kishte mireuml parasysh se neuml Kosoveuml ndoneumlse mund teuml egzistonin sfida e veumlshtireumlsipengesa teuml natyrave teuml ndryshme peumlr krijuesit atje gjithsesi rezultonte teuml kishte liri estetike peumlr teuml ndjekur e peumlr teuml apli-kuar neuml krijimtarineuml e tyre modele nga meuml teuml avancuarat e deri ekipe-rimente shkollash e drejtimesh letrare Dhe keumlteuml realitet letrar neuml raportin e saj me sistemin teumlreumlsor teuml leteumlrsiseuml shqipe ai e shihte si mundeumlsi kompen-simi e ekuilibrimi krahasuar me kufizimet dhe atrofizimet qeuml krijonte neuml Shqipeumlri orientimi obliguesdetyrues - peumlr zbatimin neuml leteumlrsi teuml doktrineumls dogmatike teuml realizmit socialist Neuml keumlteuml kontekst rrethanash kontraverse - peumlr teumlreumlsineuml e njeuml leteumlrsie duket se ai konstaton qeuml kjo krijimtari e cila po nis teuml krijohet neuml Kosoveuml fatmireumlsisht nuk po bie neuml moccedilalet e roman-tizmit teuml tejkaluar dhe sidomos e kryesisht tek poezia qeuml eumlshteuml edhe lloji meuml i leumlvruar keumlsaj kohe vren sipas rastit jehona teuml futurizmit teuml ekspre-sionizmit surealizmit ku drejtimin shpirteumlror dhe stilistik e orienton si-kundeumlr shprehet ai veccedil nji Verb urdhnuer rilindjejehellipDhe e peumlrcakton konkretisht profilin e Esad Mekulit si poet i energjiseuml dhe i ndjelljes seuml rilindjes ku poeziteuml dominohen nga ritmi fonetik qeuml ndihmon peumlr t`i potencuar tonet apelonjeumlse teuml stilit koral por qeuml deumlshmon edhe njeuml grafikeuml vlerash ngjiteumlse sidomos neuml zoteumlrimin e gjuheumls poetike
Siccedil vren Koliqi ky poet hellipacircsht neuml gjendje m`e stoliseuml kacircngeumln e vet me tingujt macirc teuml leumlmuethellip Dhe koha e meumlpasme do ta konfirmonte keumlteuml para-shikim teuml tij optimist optimizeumlm qeuml nxitej e buronte prej zemre sigurisht por para seuml gjithash merrte shkas e vinte prej realiteteve letrare teuml cilat po formatoheshin stilistikisht prej keumlsaj hapeumlsire Dhe kjo ndodhte pasi Koliqi i ndiqte sistematikisht ato zhvillime letrare dhe njeumlherazi me njeuml lloj misioni peumlrkujdeseumls prej mecenati teuml peumlrkushtuar - veumlrtet prej seuml largu nga ku qendronte i detyruar si njeriu i larguari peumlrjashtuar - siccedil e kishin shpallur teuml veteumlt por qeuml ai vet ishte i vendosur teuml mos ndahej dot kurreuml prej tyre prej teuml veteumlve qofteuml edhe peumlrmes leteumlrsiseuml
Neuml mesin e poeteumlve teuml rinj qeuml shpalosin shkeumlndija vlerash poetike si Din Mehmeti Hivzi Sulejmani Mark Krasniqi Enver Gjergjeku Azem Shkreli Murat Isaku Besim Bokshi Fahrudin Gunga Muhamet Keumlrveshi etj dhe qeuml keumlteuml gjenerateuml krijuesish ai do ta pikturojeuml me tis metafore si Vallja e poeteumlnve Koliqi do teuml dallonte pra veccedilmas Esad Mekulin Ai e
Studime 23 - 2016 82
peumlrcaktonvlereumlson ateuml si korife teuml keumlsaj valleje i bindur ndeumlrkaq teuml beumljeuml sqarimin se neuml republikeumln e steumlrlireuml teuml letrave nuk ka grada teuml vulosura hierarkike pasi e ka fort mireuml parasysh se ccedildo krijues tek e fundit eumlshteuml vlereuml neuml vete me autonomi dhe unikalitet estetikTeuml beumln peumlrshtypje hiper-kualifikimi i liriseuml (kujtojmeuml peumlrcaktimin leteumlrsia si republikeuml e steumlrlireuml e letrave) konceptuar si njeuml situateuml normale qeuml duhet teuml funksionojeuml doemos neuml fusheuml teuml leteumlrsiseuml si garanti bazik peumlr nxitjen dhe prosperitetin e saj E sigurisht ky gjykim peumlrthyhet neuml atributet e asosiacionit alegorik i cili i shkonte peumlr shtat situatave teuml reumlnda me teuml cilat ndeshej leteumlrsia shqipe kryesisht neuml Shqipeumlri Por brenda liriseuml funksionale neuml leteumlrsi dhe bonsensit peumlr teuml ccedilmuar kontributet vetiake ndeumlrkaq kurrsesi nuk mund t`i iket anash relievit teuml saj qeuml krijohet prej gareumls krijuese dhe qeuml vet ky Olimp letrar beumlhet pastaj shtysa e pandeumlrprereuml e asaj gare e cila nuk mund e nuk duhet teuml shuhet dot kurreuml Neuml keumlteuml kontekst Mekuli vlereumlsohet me tone teuml larta venerimi si poeti i pareuml i ndjelljes seuml rilindjes seuml njeuml leteumlrsie Pra ai ka fituar atributin e prijeumlsit dhe kjo nuk ka ardhur rasteumlsisht por sepse ka deumlshmuar se ai eumlshteuml (citoj) Shumeuml i pregatitun si letrar i begatun me ide a shllime teuml hovshme e peumlrdor artin poetik si vegeumll ndeumlrtuese neuml lamin shoqnuerhellip2 Madje Koliqi konstaton e beumln vlereumlsime do teuml thoshim nga ato teuml rendit teuml pareuml se aty tingeumlllojneuml klithma mesianike e kushtrime sociale agime keumlndelleumlse teuml njeuml madheumlnie (madheumlshtie) biblike jehona teuml trajtave korale teuml Uollt Uitmanit hellip teuml cilat do teuml gjykonim se mund teuml beumlnin secila neuml vete tezaargumente intriguese studimi
Koliqi ka bindjen se Esad Mekulit dhe poeteumlve teuml tjereuml qeuml kishin nisur teuml shfaqeshin peumlrmes botimeve teuml tyre (citoj) hellip po u buzeumlqesheuml prej s`largu Lavdija e majeve teuml Parnazit Dhe duke e pareuml keumlteuml rrjedheuml letrare teuml krijuar neuml Kosoveuml si gjymtyreuml teuml seuml teumlreumls neumlnvizon se ajo leteumlrsi e re peumlr nga koha e leumlvrimit - por mjaft vitale peumlr nga prirjet e reja estetike qeuml po projekton eumlshteuml e ruajtun nga Ora e amshueme e Fisit ndash qeuml do teuml thoteuml se vlereumlsohetpeumlrcaktohet pa meumldyshje sikundeumlr ajo edhe eumlshteuml pjeseuml e pandareuml e EtnoUnikumit letrar shqiptar
Mund teuml konkludojmeuml se keumlto vlereumlsime teuml Koliqit peumlr E Mekulin marrin reumlndeumlsi nga shumeuml aneuml Ato janeuml modeli i kritikut le ta themi mili- 2 E Koliqi V 5 Konica 2003f 348
Studime 23 - 2016
83
tant i cili ka keumlrsheumlrineuml dhe vullnetin e pandalursistemor peumlr ta ndjekur procesin letrar neuml teuml gjitha skajimet Peumlr meuml tepeumlr peumlr teuml arritur teuml dallojeuml veccedilojeuml krijuesin neuml keumlteuml rast E Mekulin i cili jo veteumlm shfaqi talentin e tij por u beuml nga ana tjeteumlr gjerator inkurajues e nxiteumls peumlr krijuesit e tjereuml Dhe Koliqi i lajmeumlroi me ngazeumllliuml keumlto sinjale duke i afirmuar qysh neuml krye teuml hereumls me pritshmeumlriteuml e sigurta teuml risive teuml tyre konceptuale e stilistike teuml cilat nuk do teuml vononin teuml shfaqeshin neuml meset letrare teuml Kosoveumls Dhe kjo siguri e tij kishte teuml beumlnte me sa duket me besimin qeuml i vinte prej atij instikti teuml bekuar qeuml ia jepte aureola e shkrimtarit dhe e personalitetit teuml shquar sikundeumlr ai vet kishte deumlshmuar teuml ishte
Nehas SOPAJ Shkup ESAT MEKULI DHE LETEumlRSIA SHQIPE E VITEVE rsquo70
Tema ime Esat Mekuli dhe leteumlrsia shqipe e viteve rsquo70 presupo-zon njeuml shqyrtim figureumls letrare teuml poetit toneuml neuml kontekst teuml koheumls seuml apo-strofuar neuml titull ku kryqeumlzohen dhe kulmojneuml vlerat e pakontestueshme teuml njeuml vargu individualitetesh letrare shqiptare kur poeti e rrumbullakeumlsoi profilin e tij letrar Krahas tre librave poetikeuml Peumlr ty Brigje dhe Afsha Ada teuml botuara para viteve lsquo70 gjateuml dhe pas atyre viteve qeuml marreuml neuml peumlrgjitheumlsi nuk paraqet meuml tepeumlr se njeuml libeumlr teuml trasheuml poetik Esat Mekuli nuk ka botuar meuml voneuml pothuaj asgjeuml pos ndonjeuml poezie teuml rralleuml Kjo i bie se poeti ka shkruar pak diccedilka si edhe Lasgush Poradeci e Migjeni por vlerat e poeziseuml seuml tij mund teuml vlereumlsohen lehteuml ndryshe nga keumlta poeteuml kurse peumlr keumlta poeteuml kaneuml shkruar dhe shkruajneuml seuml rreshturi edhe sot Neuml teuml veumlrteteuml kritika letrare e koheumls kahmot e ka theumlneuml mendimin e saj peumlr keumlteuml poezi Peumlr poezineuml e poetit eumlshteuml shkruar meuml shumeuml se pothuaj peumlr ccedildo krijues tjeteumlr teuml Kosoveumls Neuml koheumln kur u botuan poeziteuml e poetit kritikeumlt letrareuml e shquanin aktualitetin dhe angazhimin e madh teuml autorit ndaj rre-thanave kohore keumlshtu qeuml mendimi i tyre peumlrhereuml ishte neuml kolizion me ateuml koheuml dhe neuml peumlrgjitheumlsi ishte neuml superlativ Arsyeja eumlshteuml sepse ajo poezi ishte peumlrgjigje rrethanave politike teuml asaj kohe teuml koheumls seuml para Lufteumls seuml Dyteuml Boteumlrore gjateuml dhe pas saj prandaj ato srsquoishin larg veteuml ideologjiseuml seuml asaj gjuhe dhe teuml atij verbi poetik Neuml shtypin e koheumls ka shkrime e men-dime teuml ndryshme peumlr poezineuml e poetit dhe kritikeuml teuml ndrysheumlm shqiptareuml jugosllaveuml dhe teuml huaj flisnin pozitivisht peumlr poezineuml e poetit natyreumln teorike teuml saj vlerave teuml saj Krahas shqip poeziteuml e poetit qeneuml prezentuar dhe peumlrkthyer edhe neuml gjuheuml teuml ndryshme teuml hapeumlsireumls seuml Ish Jugosllaviseuml dhe ato sot gjenden teuml prezantuara neumlpeumlr antologjiteuml meuml neuml zeuml teuml koheumls me peumlrkthime teuml mrekullueshme qeuml srsquoishin veteumlm teuml arealit sllav por edhe teuml gjuheumlve tjera teuml shtetit qeuml srsquoeumlshteuml meuml
KDU 8211809
Studime 23 - 2016 86
Me njeuml fjaleuml ndryshe nga krijuesit e tjereuml peumlr Esat Mekulin shkruhej shqip dhe neuml gjuheuml teuml tjera duksheumlm meuml shumeuml se sa peumlr teuml gjitheuml teuml tjereumlt Tash kjo ngjet sikur janeuml theumlneuml teuml gjitha dhe srsquoka meuml ccedilka teuml thuhet pos qeuml teuml peumlrseumlriteshim edhe pse diktuar nga aktualiteti gjeumlrat mund teuml thuhen edhe ndryshe me metoda meuml teuml reja qeuml shkenca e leteumlrsiseuml prin me peumlrvoja dhe ekspertiza teorike qeuml ne akoma nuk i njohim Peumlr keumlrsheumlrineuml tuaj uneuml keumltu meuml poshteuml do teuml orvatem teuml flas peumlr Esat Mekulin neuml relacion me disa autoreuml teuml tjereuml shqiptareuml qeuml krijonin neuml koheumln eemplematike teuml viteve rsquo70 Kjo dekadeuml pra vitet rsquo70 1 mendoj uneuml eumlshteuml pika meuml neutral-gjike e kulmimit teuml leteumlrsiseuml shqipe qeuml me shumeumlccedilka peumlrkon dhe mund teuml krahasohet me leteumlrsineuml shqipe teuml viteve rsquo30 pa marreuml parasysh rrethanat fare teuml ndryshme Neuml ateuml koheuml neuml vitet rsquo70 pra mblidhen dhe geumlrshetohen shkrime nga meuml teuml ndryshmet teuml disa gjeneratave dhe kjo paraqet njeuml kon-glomerat stilesh pothuaj teuml papeumlrseumlritshme ku mund teuml shihet e veccedilanta e atyre krijueseumlve qeuml keumltu edhe stili dhe diskursi i autorit toneuml Tani kur autori yneuml nuk eumlshteuml meuml dhe kur vepra e tij gjendet neuml fazeumln e njeuml ldquofjetjejerdquo estetike mendoj se poeti srsquomeriton teuml harrohet por teuml vazhdojeuml teuml jeteuml ob-jekt trajtimi ku studjuesit mund trsquoi masin vlerat e tyre teuml veumlrteta pa emocionet e vlereumlsimit entuiast kurtuaz siccedil kish ndodhur meuml pareuml por teuml shquhen vlerat cileumlsiteuml dhe risiteuml e saj duke folur edhe peumlr mangeumlsiteuml even-tuale sidomos kur e marrim parasysh utopineuml e koheumls koheumln e veumlllazeumlrim-bashkimit teuml rrejsheumlm etj Teuml flitet peumlr poezineuml e autorit me vlerat e saj teuml pakontestueshme teuml spiegohet kontekstit kohor me spiegim adekuat shoqeumlruar me prezantimin gjithnjeuml dinjitoz teuml shkrimtarit i cili rrin si refuzues i veumlrteteuml i sfidave teuml koheumls qeuml srsquoeumlshteuml meuml e me keumlteuml opinioni lexues teuml bindet me zeumlrin e arsyes seuml sheumlndosheuml 1 Sintagma leteumlrsi shqipe e viteve rsquo70 meuml poshteuml neuml trajteseumln time peumlrdoret si sinonim
kulmimi teuml njeuml leumlvizjeje letrare qeuml e presupozon ateuml leteumlrsi qeuml nismeumln e ka rreth dy dekada meuml pareuml e qeuml kulmon neuml dhjeteumlvjeteumlshin si edhe neuml sintagmeuml por qeuml vazhdon teuml zhvillohet edhe meuml tej Pos peumlrkufizimit kohor teuml atij dhjeteumlvjeteumlshi qeuml realisht zgjat meuml shumeuml se dhjeteuml vjeteuml u keumlrkoj falje lexueseumlve peumlr mosmarreumlveshtje qeuml mund teuml lindin gjateuml receptimit teuml keumlsaj sintagme si referenceuml ku koha dhe hapeumlsira e leteumlrsiseuml shqipe aso kohe zhvillohej e ndareuml ashtu siccedil objektivisht edhe kishte lindur kurse peumlrdorimi im eumlshteuml jondaras
Studime 23 - 2016
87
Realisht neuml gjitheuml historineuml e zhvillimit leteumlrsia shqipe shkeumllqimin e vet e arrin dy hereuml neuml vitet rsquo30 dhe neuml vitet rsquo70 teuml shekullit teuml kaluar dhe kjo ndodh neuml rrethanat e dy krizave meuml teuml meumldha boteumlrore hereumln e pareuml mes keumltyre dy luftave boteumlrore dhe dy dekada pas Lufeumls seuml Dyteuml Boteumlrore Hereumln e pareuml neuml vitet rsquo30 eumlshteuml koha e atmosfereumls meuml morbide teuml teuml dy ideologjive supreme fashizmit dhe komunizmit qeuml po luftonin peumlr ngadheumlnjim garonin qeuml ta mbisundojneuml boteumln mu ateumlhereuml kur populli shqiptar po peumlrjetonte krizeumln meuml teuml thelleuml sociale dhe kur njereumlzit vdiqnin rrugeumlve nga uria Hereumln e dyteuml neuml vitet rsquo70 neuml koheumln kur pas ngadheumlnjimit teuml komunizmit kur shqiptareumlt raneuml qeuml ta shijonin ldquomolleumln e ndaluarrdquo teuml diktatureumls dhuneumln represionet dhe cenzureumln e fjaleumls seuml lireuml Neuml rrethanat qeuml tashmeuml dihen leteumlrsia shqipe zhvillohej e ndareuml me dy formate stilistike e para neuml shtetin eumlmeuml si leteumlrsi teumlreumlsisht e ideologjizuar qeuml duke deumlshiruar ta krijojeuml prototipin e njeriut teuml ri e krijon njeuml teuml veumlrteteuml teuml pa-qeneuml objektivisht teuml pamundshme peumlr koheumln krejt groteske sot dhe tjetra neuml pjeseumln e dyteuml teuml atdheut njeuml leteumlrsi me pak ngjyra ideologjike por shumeuml ldquoe veumlshtireumlrdquo peumlr receptim teuml menduar e teuml shkruar neumln mengenat e njeuml autocenzure me njeuml teuml veumlrteteuml teuml mbyllur hermetikisht peumlr lexuesin por qeuml ishte e vetmja gjuheuml komunikimi neuml mungeseuml teuml liriseuml seuml fjaleumls
Leteumlrsia e viteve rsquo30 ka njeuml varg individualitetesh letrare teuml veccedilanta teuml verifikuar neuml rrafshin kombeumltar Sikundeumlr dihet At Gjergj Fishta Fan Stilian Noli Lasgush Poradeci Migjeni Ernest Koliqi Etrsquohem Haxhia-demi etj neuml veprat e tyre e pasqyrojneuml realitetin ashtu siccedil ishte njeuml shoqeumlri me peumlrplasje teuml thella ekonomike Ja paradoksi mu neuml flakeuml teuml keumlsaj leteumlrsie peumlr hereuml teuml pareuml ndjehet pluralizmi stilistik letrar shqiptar neuml teuml cilin njeumlkoheumlsisht krijojneuml romantikeuml realisteuml realisteuml klasikeuml realisteuml kritikeuml pseudoklasicisteuml simbolisteuml etj qeuml neuml fakt varirojneuml me stile nga meuml teuml ndryshme teuml shkrimit Pas Lufteumls seuml Dyteuml Boteumlrore pas shndeumlrrimit teuml gjitheuml leteumlrsiseuml neuml sociologji dy dekada meuml voneuml neuml vitet rsquo70 mje-shteumlrisht dhe me shumeuml sakrifica teuml shkrimtareumlve ky trend letrar ringritet duke e riveumlneuml pluralizmin stilistik atje ku kishte qeneuml qeuml neuml koheuml teuml midis dy luftave tani duke transformuar dhe modifikuar edhe formacionet stili-stike teuml shkrimit Neuml veprat letrare teuml shkrimtareumlve Jakov Xoxa Martin Camaj Driteumlro Agolli Ismail Kadare Rexhep Qosja Anton Pashku Ali Podrimja Teki Dervishi Vath Koreshi Xhevair Spahiu Beqir Musliu
Studime 23 - 2016 88
Moikom Zeqo Zejnullah Rrahmani etj neuml vitet rsquo70 krahas realizmit so-cialist tipik peumlr shkrimtareumlt qeuml krijojneuml brenda shtetit ameuml seumlrish riven-doset pluralizmi stilistik i leteumlrsiseuml shqipe i bartur tani neuml Kosoveumlme rrymimet realizmi klasik simbolizmi impresionizmi ekspresionizmi sy-realizmit deri te postmodernizmi qeuml kritika e koheumls i identikfikon si her-metizeumlm por qeuml neuml fakt ishte leumlvizje avangarde qeuml krijon art teuml mireumlfillteuml letrar qeuml gjer sot akoma ka mbetur i pastudjuar
Nismeumltar e bard i leteumlrsiseuml seuml sotme shqiptare teuml Kosoveumls me kupti-min e ploteuml teuml fjaleumls prej duareumlve teuml teuml cilit parakaluan pothuaj teuml gjitheuml krijuesit e teuml gjitha gjeneratave teuml shkrimtareumlve Esat Mekuli ka shkruar pak Megjithateuml neumlse heqim njeuml paralele krahasimi teuml atyre krijueseumlve qeuml kaneuml shkruar pak por qeuml qeumlndrojneuml neuml fron teuml vlerave qeuml kaneuml siccedil janeuml psh Lasgush Poradeci ose Migjeni me gjitheuml respektin vendi i autorit toneuml nuk eumlshteuml i atij niveli Neumlse Lasgush Poradeci e Migjeni neuml vitet rsquo30 kishin shkruar shumeuml pak por qeuml me meriteuml paraqesin figurat qendrore teuml histo-riseuml seuml leteumlrsiseuml shqiptare si kulme letrare teuml pazeumlvendeumlsueshme eumlshteuml sepse Lasgush Poradeci eumlshteuml themelues i simbolizmit dhe i poeziseuml seuml pasteumlr shqipe kurse Migjeni themelues i realizmit kritik Ndeumlrkaq Esat Mekuli nga ana tjeteumlr nga poezia qeuml eumlshteuml fahu i tij i angazhimit me gjitheuml gjenineuml dhe vlerat e pakontestueshme qeuml ka eumlshteuml e pamjaftueshme teuml radhitet neuml mesin e shembujve si meuml lart pos neumlse ia atribuojmeuml meritat me teuml cilat nuk do trsquoia nderonin profilin krijues Fill pas lufteumls e deri neuml vitet rsquo70 nga gjiri i njeuml rrethi teuml gjereuml krijuesish teuml Kosoveumls qeuml niseumln teuml shquhen si vlera teuml pakontestuara letrare e qeuml sot ccedilmohen si simbolisteuml ekspresionisteuml impresionisteuml syrealisteuml deri edhe posmodernisteuml Esat Mekuli eumlshteuml nismeumltari i gjitheuml leteumlrsiseuml seuml Kosoveumls dhe vazhdues i shkolleumls letrare sociale teuml Migjenit Ndeumlrkaq emrat Jakov Xoxa Martin Camaj Driteumlro Agolli Ismail Kadare Rexhep Qosja Anton Pashku Ali Podrimja Teki Dervishi Vath Koreshi Xhevair Spahiu Beqir Musliu Moikom Zeqo Zejnullah Rrahmani etj qeuml neuml ato vite emblematike e ngjisin leteumlrsineuml shqipe drejt majeumls seuml piramideumls qeuml sot eumlshteuml vlereuml mbareuml-kombeumltare beumljneuml qeuml vepra e Esat Mekulit teuml na duket e minimalizuar dhe teuml na duket veteumlm vlereuml nderi e jo vlereuml teuml konkuron me mega veprat e keumltyre autoreumlve
Tema Esat Mekuli dhe leteumlrsia shqipe e viteve rsquo70 duke u nisur
Studime 23 - 2016
89
nga poeziteuml e autorit dhe sidomos nga bagazhi i madh i shkrimeve teuml shkruara peumlr teuml neuml koheuml kur ai ishte gjalleuml sidomos duke e pareuml heshtjen e kritikeumls peumlrpos ndonjeuml shkrimi teuml rralleuml mbase peumlr shkak teuml ndryshimeve teuml meumldha qeuml kaneuml ndodhur keumltyre dekadave teuml fundit ngjet sikur Esat Mekuli u harrua Realisht emri i autorit srsquorresht seuml lakuari me pietet edhe sot neumlpeumlr antologjiteuml dhe tekstet shkollore dhe universitare ku peumlrpiluesit vazhdojneuml seuml foluri pro figureumls seuml tij letrare sipas planprogrameve por kritika letrare sikur ka mejtur peumlr teuml Me keumlteuml rast sa peumlr ilustrim do ta kisha peumlrmendur Martin Camajn krijuesin dhe poetin teuml cilin Esat Mekuli e kish patur bash-keumlnismeumltar teuml veprimtariseuml kur ai Martin Camaj pra neuml Prishtineuml i kish botuar dy librat e tij teuml pareuml poetikeuml Krahasimi eumlshteuml paradoksal gjersa sot Marin Camajn e kemi neuml gojeuml peumlrditeuml dhe pa maseuml geumlzohemi peumlr vlereumlsi-met qeuml i beumlhen atij edhepse posthum organizohen simpoziume beumlhen studime shkencore botohen komplete letrare teuml autorit etj Esat Mekulin sikur e kemi harruar Pa njeuml qeumlllim matjeje teuml vlerave qeuml kaneuml keumlta dy kri-jues disproporcioneve qeuml kaneuml njeumlri-tjetri e quajta paradoksal sepse nga teuml gjitha librat e Esat Mekulit po trsquoi krahasojmeuml me dyzineumln e librave teuml teuml tri gjinive letrare teuml Martin Camajt kuantiteti qeuml flet peumlr epeumlrsineuml shumeuml teuml madhe teuml teuml dytit ndaj teuml parit me automatizeumlm me asgjeuml nuk garanton peumlr kualitetin e krahasimit Sepse as shija e maseumls seuml madhe teuml lexueseumlve dhe as shkrimet e shumta kritike qeuml shkruhen sot peumlr akeumlcilin krijues nuk garantojneuml peumlr jeteumlgjateumlsineuml e vepreumls seuml tyre letrare sepse veteumlm sovrani koheuml eumlshteuml gjykateumlsi meuml i mireuml qeuml do ta japeuml peumlrgjigjen e veumlrteteuml
Meqeuml Esat Mekuli ishte veteumlm poet jo rasteumlsisht temeumln time dua ta reduktoj drejt krahasimit teuml figureumls seuml poetit veteumlm me vargun e poeteumlve teuml tjereuml qeuml lindeumln faleuml revisteumls letrare Jeta e Re teuml cileumln e drejtoi ai qeuml nga fillimi peumlr teuml theumlneuml se veprat e tyre meuml teuml mira poetike prozaike e drama-turgjike u krijuan pikeumlrisht faleuml peumlrkrahjes morale teuml poetit Kur e kraha-sojmeuml diskursin e autorit me ata teuml Enver Gjerqekut Murat Isakut Din Mehmetit Azem Shkrelit Adem Gajtanit Fahredin Gungeumls Rrahman De-djes Ali Podrimjes Besim Bokshit Qerim Ujkanit dhe poeteumlve teuml gjene-rateumls meuml teuml re siccedil janeuml poezia e Teki Deumlrvishit Beqir Musliut Musa Ra-madanit Eqrem Basheumls Nexhat Halimit Sabri Hamitit Shaip Beqirit etj pa i numeumlruar edhe dhjeteumlra teuml tjereuml me laryshineuml e madhe teuml stileve teuml shkollave teuml ndryshme letrare qeuml ata krijojneuml me oscilime teuml keumltyre diskur-
Studime 23 - 2016 90
seve ajo qeuml na shkon mendja menjeumlhereuml kur e beumljmeuml krahasimin eumlshteuml se teuml gjitheuml keumlta krijues peumlr pikeuml neuralgjike e kaneuml vatreumln pra autorin dmth meumlsimet e shkolleumls seuml autorin toneuml Esat Mekuli te poezia e tij e angazhuar Edhe pse teuml gjitheuml vetveten e tyre pra stilin e tyre teuml shkrimit nuk e parallogarisin stilin dhe diskursin e Esat Mekulit pra edhe pse shumica prej keumltyre krijueseumlve heret e kaneuml braktisur meumlsimin e meumlsuesit pra duke mos krijuar poezi teuml angazhuar por poezi teuml paangazhuar kurse disa prej tyre madje edhe duke krijuar shkolleuml vetanake letrare ccedilfareuml i beumln krejt teuml meumlveteumlsisheumlm qeuml aspak nuk peumlrkojneuml me teuml me Esat Mekulin pra megjith-ateuml neuml embrion neuml zanafilleuml e kaneuml prautorin Qeuml keumltu figura letrare e Esat Mekulit beumlhet emblematik peumlr teuml gjitheuml krijuesit shqiptareuml teuml Kosoveumls seuml viteve rsquo70 sado qeuml ai mund teuml jeteuml tejkaluar nga disa krijues dhe filli i nismave teuml atyre krijueseumlve mund teuml mos duket fare shkrimi i tij do teuml ndjehet si vlereuml letrare konstante estetike Keumlshtu distanca e ldquofjetjesrdquo seuml gjateuml teuml vepreumls letrare teuml Esat Mekulit nuk na jep teuml drejteumln ta harrojmeuml ateuml Prandaj nga njeuml fjaleuml e urteuml latine e cila thoteuml ndash jepini Cezarit ateuml qeuml eumlshteuml e Cezarit meuml lejoni ta beumlj parantezeumln time jepni Esat Mekulit ateuml qeuml eumlshteuml e Esat Mekulit Edhe ateuml jo peumlr hir teuml karizmeumls seuml emrit teuml tij por peumlr hir teuml vlereumls qeuml ka ajo vepeumlr sado e pakteuml qeuml teuml jeteuml ajo
STUDIME ARTIKUJ
Shkumbin MUNISHI Prishtineuml PIKEumlPAMJET DHE QEumlNDRIMET NDAJ SHQIPES TE SERBEumlT E KOSOVEumlS
ABSTRAKT
Neuml keumlteuml punim trajtohen pikeumlpamjet qeumlndrimet dhe karakteri i komunikimit i foleumlsve teuml serbishtes me foleumlsit e shqipes Punimi bazohet neuml njeuml anketim sociolinguistik teuml kryer neuml lokalitetet me shumiceuml serbe neuml afeumlrsi teuml Prishtineumls Gjetjet tregojneuml se njohja e shqipes nga serbeumlt e Kosoveumls eumlshteuml e pakteuml dhe me prirje drejt zhdukjes Aq meuml tepeumlr domenet e caktuara teuml kontaktit midis foleumlsve teuml serbishtes dhe atyre qeuml shqipes janeuml reduktuar ndjesheumlm Anketimi ka treguar se serbeumlt nuk do ta refuzonin komunikimin me shqiptareuml por nuk duket qeuml shqipja e ka fituar ende prestigjin neuml raport me serbishten te serbeumlt e Kosoveumls peumlrkundeumlr ndryshimit teuml rrethanave politike e sociokulturore Megjithateuml duke se shqipja gradualisht eumlshteuml duke e imponuar prestigjin e saj dhe se njeuml proces i tilleuml duket qeuml ka filluar peumlr shkak teuml epeumlrsiseuml demografike teuml shqiptareumlve Fjaleumlt kyccedile serbishte shqipe domen politikeuml gjuheumlsore planifikim i statusit
1 HYRJE
Neuml vazhdeumln e hulumtimeve teuml kryera me foleumls teuml shqipes lidhur me procesin e zhdukjes se dygjuheumlsiseuml shqip-serbisht neuml Kosoveuml dhe raporteve midis keumltyre dy gjuheumlve (Munishi 2011 2014) e kemi pareuml teuml udheumls qeuml njeuml hulumtim i tilleuml nuk mund teuml jeteuml i ploteuml dhe shterues pa i pareuml edhe qeumlndrimet e serbeumlve teuml Kosoveumls lidhur me shqipen dhe raportet me teuml Raportet dhe qeumlndrimet reciproke ndaj gjuheumlve gjithhereuml janeuml komplekse dhe teuml shtreseumlzuara sipas parametrave teuml ndrysheumlm sociolinguistikeuml Teuml tilla janeuml edhe raportet midis shqipes dhe serbishtes neuml Kosoveuml teuml cilat janeuml zhvilluar dhe kaneuml evoluar neuml rrethana teuml ndryshme historike Keumlto rrethana sidomos ato politike kulturore e administrative gjateuml shekullit XX e kaneuml favorizuar serbishten neuml raport me shqipen neuml Kosoveuml Raportet midis gjuheumlve neuml situatat e dygjuheumlsiseuml e shumeumlgjuheumlsiseuml janeuml ndeumlrtuar neuml premisat e ideologjiseuml seuml gjuheumlve standarde duke u vendosur neuml rrafshin
KDU 81118-26 81116341-26
Studime 23 - 2016 94
gjuheuml standarde kundrejt gjuheumlve minoritare (Gall 2006) Kjo gjeuml ka ndodhur peumlr shkak se qeuml neuml periudheumln e Romantizmit gjuha standarde eumlsh-teuml pareuml si tipar ndeumlr meuml kryesoreumlt i kombit dhe i shtetit kombeumltar Neuml keumlteuml perspektiveuml janeuml ndeumlrtuar edhe raportet midis serbishtes dhe shqipes neuml veccedilanti pas Lufteumls seuml Dyteuml Boteumlrore neuml kuadeumlr teuml ish-Jugosllaviseuml Keumlto raporte teuml serbishtes dhe teuml shqipes duhen pareuml jo veteumlm si raporte teuml kon-taktit gjuheumlsor por edhe si raporte teuml konfliktit gjuheumlsor (Munishi 2010a)
Neuml rrethanat qeuml u peumlrmendeumln serbishtja neuml raport me shqipen gjateuml shekullit XX ka qeneuml gjithmoneuml neuml situateuml meuml teuml favorshme duke qeneuml jo veteumlm gjuheuml me prestigj por edhe lingua franca e ish-Jugosllaviseuml Peumlr keuml-teuml arsye bilinguizmi shqip-serbisht neuml Kosoveuml ka qeneuml gjithnjeuml asimetrik neuml kuptimin qeuml shqiptareumlt kaneuml folur shqipen dhe serbishten ndeumlrsa serbeumlt kaneuml peumlrdorur shqipen shumeuml meuml pak Neuml rrafshin e statusit teuml gjuheumlve neuml Kosoveuml sidomos neuml vitet 70-80 teuml shekullit XX ndoneumlse shqipja dhe ser-bishtja kishin statusin e gjuheumlve zyrtare (Ismajli 1991) megjithateuml serbisht-ja ose siccedil quhej neuml ateuml koheuml serbokroatishtja ishte gjuheuml me prestigj peumlr shkak teuml epeumlrsiseuml politike e kulturore teuml bashkeumlsiseuml seuml saj foleumlse neuml kon-tekstin jugosllav Me fjaleuml teuml tjera kishte njeuml shpeumlrputhje midis planifikimit teuml statusit dhe realizimit teuml funksioneve teuml gjuheumls peumlr teuml cilat flet Mackey (1989) Pra neuml raportet e fuqiseuml seuml gjuheumlve serbishtja kundruall shqipes ka qeneuml neuml poziteuml shumeuml meuml teuml favorshme politike e sociokulturore
Pas vitit 1999 keumlto raporte kaneuml ndryshuar neuml meumlnyreuml drastike Pas peumlrfundimit teuml lufteumls neuml Kosoveuml u vendos Misioni i OKB-seuml (UNMIK) ndeumlrkaq meuml 2008 Kosova u shpall shtet i pavarur dhe sovran aktualisht i njohur nga 112 shtete teuml boteumls dhe aneumltar i shumeuml organizatave ndeumlrkom-beumltare Neuml rrethana teuml reja politike kulturore e administrative dhe sidomos peumlr shkak teuml faktorit demografik duke qeneuml se shqiptareumlt peumlrbeumljneuml mbi 90 teuml popullsiseuml seuml Kosoveumls (regjistrimi i popullsiseuml 2011) kaneuml ndry-shuar edhe raportet e fuqiseuml dhe teuml prestigjit teuml gjuheumlve neuml Kosoveuml Edhe pse neuml proceset e planifikimit teuml statusit teuml gjuheumlve neuml Kosoveuml shqipja dhe serbishtja kaneuml statusin e barabarteuml teuml gjuheumlve zyrtare neuml Kosoveuml aktua-lisht shqipja eumlshteuml gjuheuml me meuml shumeuml fuqi e prestigj neuml raport me gjuheumlt e tjera rrjedhimisht edhe neuml raport me serbishten peumlr shkak teuml faktorit de-mografik i cili dikton edhe faktoreumlt e tjereuml politikeuml ekonomik e kulturoreuml (Ismajli 2003 Munishi 2006 2009 2010b Rugova 2012) Keumlta faktoreuml
Studime 23 - 2016
95
ndikojneuml drejtpeumlrdrejt neuml raportet midis bashkeumlsive fo3eumlse peumlrkateumlse dhe midis gjuheumlve qeuml i flasin ato Neuml keumlto rrethana qeuml u peumlrshkruan jemi peumlr-pjekur teuml shohim se cilat janeuml pikeumlpamjet e serbeumlve teuml Kosoveumls peumlr shqipen dhe peumlr raportet me teuml Hulumtimi qeuml kemi kryer peumlr keumlteuml ccedileumlshtje nxjerr neuml pah disa gjetje e konstatime me interes qeuml do teuml paraqiten meuml poshteuml 2 HIPOTEZAT DHE METODOLOGJIA
Ky hulumtim eumlshteuml kryer neuml peumlrqasje me hipotezat rezultatet dhe peumlrfundimet qeuml i kemi sheshuar neuml dy hulumtimet paraprake teuml kryera me foleumls teuml shqipes lidhur me njohjen e serbishtes dhe domenet aktuale teuml kontaktit midis foleumlsve teuml shqipes dhe atyre teuml serbishtes (Munishi 2011 2014) Anketimet qeuml i kemi kryer meuml 2011 dhe 2014 janeuml mbeumlshtetur neuml disa hipoteza qeuml i kemi marreuml peumlr bazeuml edhe neuml rastin e keumltij hulumtimi me serbeuml Seuml keumlndejmi kemi identifikuar seuml paku peseuml hipoteza fillestare peumlr ta mbeumlshtetur hulumtimin
E para dygjuheumlsia e folur shqip-serbisht dhe anasjelltas neuml Kosoveuml eumlshteuml neuml zhdukje e sipeumlr sidomos te brezat e rinj feumlmijeumlt dhe adoleshenteumlt tashmeuml eumlshteuml zhdukur
E dyta disa domene teuml komunikimit siccedil janeuml fqinjeumlsia dhe shkolla peumlr njeuml maseuml teuml madhe teuml serbeumlve po ashtu janeuml zhdukur
E treta sa u peumlrket vatrave aktuale teuml kontaktit ato janeuml zhvendosur nga qendrat e meumldha urbane drejt zonave qeuml gjenden neuml kufij teuml pikeumltaki-meve midis zonave teuml banuara me shqiptareuml e zonave teuml banuara me serbeuml
E kateumlrta denduria e kontakteve teuml zakonshme e spontane kushteuml-zohet nga intervalet e kontakteve midis foleumlsve teuml shqipes dhe teuml serbishtes qeuml duket teuml jeneuml teuml shkurtra po dhe me shkeumlmbime gjuheumlsore teuml kufizuara
E kateumlrta kodi gjuheumlsor i ndeumlrmjeteumlm qeuml peumlrdoret peumlr shkak teuml mos-njohjes seuml gjuheumlve respektive eumlshteuml ai i anglishtes por edhe me forma teuml tjera teuml peumlrzierjes seuml gjuheumlve dhe me forma teuml komunikimit paralinguistik
E pesta ndoneumlse nuk shprehen paragjykimet e hapura negative peumlr foleumlsit e gjuheumlve peumlrkateumlse megjithateuml nuk veumlrehen interesime peumlr trsquoi meuml-suar gjuheumlt reciproke
Duke u nisur nga keumlto hipoteza tashmeuml teuml trajtuara neuml hulumtimet me foleumls teuml shqipes kemi kryer anketime me qytetareuml serbeuml teuml Kosoveumls
Studime 23 - 2016 96
kryesisht me ata qeuml banojneuml neuml fshatrat e banuara me serbeuml neuml afeumlrsi teuml Prishtineumls Anketimet me qytetareuml serbeuml janeuml kryer gjateuml muajit neumlntor dhe neuml pjeseumln e pareuml teuml muajit dhjetor teuml vitit 2015 Personat me teuml cileumlt janeuml zhvilluar anketat kaneuml qeneuml kryesisht banoreuml serbeuml teuml komuneumls seuml Graccedila-niceumls dhe fshatrave qeuml i peumlrkasin keumlsaj komune siccedil janeuml Llaplje Sella dhe Preoci Kryesisht kemi peumlrdorur anketa me shkrim dhe me pyetje teuml tipit teuml mbyllur neuml meumlnyreuml qeuml respondenteumlt trsquoi mbajmeuml teuml fokusuar neuml ccedileumlshtjet meuml kryesore qeuml kaneuml qeneuml me interes peumlr keumlteuml hulumtim Modeli dhe pyetjet e anketeumls qeuml janeuml peumlrdorur neuml keumlteuml hulumtim janeuml pothuaj identike me ato qeuml janeuml peumlrdorur meuml pareuml neuml anketat me shqiptareuml Neuml peumlrgjitheumlsi janeuml anke-tuar 61 respondenteuml foleumls teuml serbishtes nga teuml cileumlt 46 kaneuml qeneuml meshkuj dhe 15 femra ndeumlrkaq peumlrzgjedhja e mostrave ka qeneuml kryesisht e rastit
3 REZULTATET DHE GJETJET
Pyetja e pareuml qeuml u eumlshteuml beumlreuml teuml anketuarve sikurse edhe neuml anke-timet me shqiptareuml ka pasur peumlr qeumlllim teuml hulumtojeuml se sa e njohin dhe e flasin gjuheumln shqipe serbeumlt e anketuar Pyetjes Da li pričate albanski jezik (a e flitni gjuheumln shqipe ndash peumlrkthimi shm)1 asnjeuml i anketuar nuk i eumlshteuml peumlrgjigjur se e flet shqipen shumeuml mireuml Nga numri i peumlrgjithsheumlm i teuml anketuarve 1639 janeuml peumlrgjigjur se e flasin mireuml ndeumlrsa 5409 dhe 295 janeuml peumlrgjigjur qeuml ose nuk e flasin shqipen mireuml ose nuk e flasin fare Keumlto teuml dheumlna tregojneuml se edhe te serbeumlt njohja e shqipes eumlshteuml mjaft e kufizuar dhe eumlshteuml neuml zhdukje e sipeumlr Kjo ndodh sikurse edhe te shqip-tareumlt sidomos te brezat e rinj Arsyet peumlr keumlteuml dukuri janeuml teuml shumta por arsyeja meuml kryesore ka teuml beumljeuml me faktin se aktualisht shqipja nuk meumlsohet neuml shkollat neuml gjuheumln serbe dhe ky eumlshteuml mbase faktori meuml kryesor qeuml ndikon neuml mosnjohjen e gjuheumls Po ashtu meuml sipeumlr u tha se neuml teuml kaluareumln neuml situata teuml njeuml bilinguizmi asimetrik neuml Kosoveuml serbishtja ishte gjuheuml me prestigj dhe serbeumlt nuk kaneuml shprehur ndonjeuml interesim teuml theksuar peumlr ta meumlsuar dhe peumlr ta folur shqipen Duket qe as sot nuk ka ndonjeuml shtyseuml teuml fuqishme qeuml i nxit ata ta meumlsojneuml shqipen
1 Pyetjet qeuml janeuml peumlrdorur neuml anketeuml dhe peumlrgjigjet janeuml paraqitur neuml gjuheumln origjinale
ndeumlrkaq teuml gjitha peumlrkthimet e pyetjeve dhe rezultateve janeuml beumlreuml nga autori
Studime 23 - 2016
97
Da pričam veoma dobro (po e flas shumeuml mireuml)
Pričam dobro (e flas mireuml)
Ne pričam dobro (nuk e flas mireuml)
Ne upošte ne pričam (jo nuk e flas aspak)
M F M F M F M F
0 0 9 1 29 4 8 10
0 10 33 18
0 1639 5409 295
Tabela 1
Grafiku 1
Pyetja e dyteuml qeuml ua kemi beumlreuml teuml anketuarve eumlshteuml ndeumlrlidhur me den-durineuml e komunikimit eventual teuml foleumlsve teuml serbishtes neuml gjuheumln shqipe Teuml dheumlnat qeuml kemi marreuml nga dy anketimet me shqiptareuml (2011 2014) kaneuml dheumlneuml tregues teuml qarteuml se denduria e ndeumlrkomunikimit midis foleumlsve teuml shqipes dhe teuml serbishtes ka reumlneuml ndjesheumlm Pyetja tjeteumlr qeuml ua kemi beumlreuml foleumlsve serbeuml ka qeneuml Koliko često vam se desi da komunicirate na albanskom jeziku (sa shpesh ju ndodh teuml komunikoni neuml gjuheumln shqipe) Neuml bazeuml teuml rezultateve qeuml i kemi marreuml del se 983 kaneuml komunikim pothuaj teuml peumlrditsheumlm neuml shqipe ndeumlrsa 1967 kaneuml deklaruar se komu-nikojneuml shpesh Neuml aneumln tjeteumlr 3114 teuml respondeteumlve kaneuml deklaruar se komunikojneuml nganjeumlhereuml neuml gjuheumln shqipe ndeumlrsa neuml dy grupe teuml tjera kemi nga 1967 teuml teuml anketuarve qeuml kaneuml deklaruar se neuml shqipe aq sa arrijneuml ta flasin e kuptojneuml komunikojneuml rralleuml ose kurreuml Grupet e teuml anketuarve qeuml kaneuml deklaruar se flasin shqip shpesh kaneuml qeneuml kryesisht serbeuml qeuml punojneuml bashkeuml me shqiptareuml neuml institucione publike teuml Kosoveumls
Da li pričate albanski jezik (A e flitni gjuheumln shqipe)
Pričam dobro (e flas mireuml)
Ne pričam dobro (nuk e flas mireuml)
Ne upošte ne pričam (jo nuk eflas aspak)
Studime 23 - 2016 98
Gotovo svako-dnevno (pothuaj peumlrditeuml)
Često (shpesh)
Ponekad (nganjeumlhereuml)
Retko (rralleuml)
Nika (asnjeumlhereuml)
M F M F M F M F M F
5 1 9 3 16 3 9 3 7 5
6 12 19 12 12
983 1967 3114 1967 1967
Tabela 2
Grafiku 2
Disa nga pyetjet e tjera neuml vazhdim teuml keumltij hulumtimi kaneuml pasur teuml beumljneuml me domenet eventuale teuml kontakteve midis foleumlsve teuml shqipes dhe teuml serbishtes Hulumtimet me shqiptareuml kaneuml deumlshmuar se domenet e kontak-tit midis foleumlsve teuml shqipes dhe foleumlsve teuml serbishtes janeuml reduktuar ndje-sheumlm Hulumtimi ka deumlshmuar se kjo ndodh edhe me serbeumlt dhe se kon-taktet e tyre me shqiptareuml neuml disa domene pothuaj janeuml zhdukur
Fqinjeumlsia si domen i kontaktit midis foleumlsve teuml shqipes dhe foleumlsve teuml serbishtes qeuml dikur ka qeneuml njeuml vateumlr e rregullt e kontaktit tashmeuml pothuaj eumlshteuml zhdukur fare Pyetjes U susvedstvu u kome živite da li imate kontakte sa onima koji pričaju albanski (neuml fqinjeumlsi ku jetoni a keni kontakte me foleumls teuml shqipes) veteumlm 1311 i janeuml peumlrgjigjur se kaneuml kontakte teuml peumlrdit-shme Neuml aneumln tjeteumlr 2786 janeuml deklaruar se kaneuml nganjeumlhereuml kontakte 295 kaneuml theumlneuml se kaneuml kontakte shumeuml rralleuml dhe 2131 kaneuml theumlneuml se pothuaj asnjeumlhereuml nuk kaneuml kontakte Disa prej tyre (819) janeuml shprehur
Koliko često vam se desi da komunicirate na albanskom jeziku
(Sa shpesh ndodh qeuml teuml komunikoni neuml gjuheumln shqipe)Gotovosvakodnevno(pothuaj peumlrditeuml)Često (shpesh)
Studime 23 - 2016
99
se meuml pareuml kaneuml pasur kontakte por jo meuml Neuml keumlteuml grup kaneuml qeneuml disa persona qeuml kaneuml deklaruar se para vitit 1999 kaneuml banuar neuml Prishtineuml
Da imam svakodnevne kontakte (po kam kontakte teuml peumlrditshme)
Imam kontakte ponekad (kam nganjeumlhereuml kontakt)
Veoma retko imam kontakte (kam kontakte shumeuml rralleuml)
Gotovo nikad nemam kon-takte (pothuaj asnjeumlhereuml nuk kam kontakte)
Pre sam imao kontakte ali više ne (meuml pa-reuml kam pasur kontakte por jo meuml)
M F M F M F M F M F
7 1 12 5 18 0 4 9 5 0
8 17 18 13 5
1311 2786 295 2131 819
Tabela 3
Grafiku 3
Keumlto teuml dheumlna deumlshmojneuml qarteuml se fqinjeumlsia si domen i kontaktit mi-dis foleumlsve teuml serbishtes dhe atyre teuml shqipes pothuaj eumlshteuml zhdukur fare Kontaktet eventuale neuml fqinjeumlsi ndodhin veteumlm me foleumls teuml pakteuml teuml shqipes qeuml kaneuml shteumlpiteuml e tyre neuml afeumlrsi teuml qendrave ku janeuml kryer anketime sido-mos neuml kufijteuml e keumltyre qendrave me lokalitetet neuml afeumlrsi neuml teuml cilat banojneuml shqiptareumlt
Njeuml domen tjeteumlr neuml teuml cilin po ashtu eumlshteuml reduktuar kontakti midis foleumlsve teuml serbishtes dhe atyre qeuml shqipes eumlshteuml edhe vendi i puneumls apo
U susvedstvu u kome živite da li imate kontakte sa onima koji pričaju albanski (Neuml fqinjeumlsi ku jetoni a keni kontakte me
foleumls teuml shqipes)
da imam svakodnevne kontakte(po kam kontakte teuml peumlrditshme)
imam kontakte ponekad (kamnganjeumlhereuml kontakt)
veoma retko imam kontakte (kamkontakte shumeuml rralleuml)
Studime 23 - 2016 100
vendi i studimeve Teuml dheumlnat qeuml i kemi marreuml neuml pyetjen lidhur me kontak-tet neuml vendin e puneumls tregojneuml qeuml 1803 kaneuml kontakt teuml peumlrditsheumlm dhe neuml keumlteuml grup hyjneuml kryesisht foleumls teuml serbishtes qeuml punojneuml neuml institucione e media publike teuml Kosoveumls teuml cilat i kaneuml seliteuml e tyre neuml Prishtineuml Po ashtu njeuml pjeseuml e teuml anketuarve kaneuml deklaruar se kaneuml nganjeumlhereuml kontakt (1967) ndeumlrkaq pjesa e mbetur e teuml anketuarve kaneuml deklaruar se kaneuml kontakte shumeuml rralleuml (3114) ose nuk kaneuml pothuaj asnjeumlhereuml kontakt (2295) 819 e teuml anketuarve janeuml shprehur se meuml pareuml kaneuml pasur kontakte me foleumls teuml shqipes neuml vendin e puneumls por qeuml nuk kaneuml meuml Neuml keumlteuml grup hyjneuml kryesisht teuml anketuar meuml teuml moshuar qeuml dikur kaneuml punuar bashkeuml me shqiptareuml
Da imam svakodnevne kontakte (po kam kontakte teuml peumlrditshme)
Imam kontakte ponekad (kam nganjeumlhereuml kontakt)
Veoma retko imam kontak-te (kam kontakte shu-meuml rralleuml)
Gotovo nikad nemam kontak-te (pothuaj as-njeumlhereuml nuk kam kontakte)
Pre sam imao kontakte ali vi-še ne (meuml pareuml kam pasur kontakte por jomeuml)
M F M F M F M F M F
9 2 9 3 19 0 6 8 3 2
11 12 19 14 5
1803 1967 3114 2295 819
Tabela 4
Edhe keumlto teuml dheumlna qeuml janeuml teuml ilustruara neuml grafikun e meumlposhteumlm tregojneuml se vendi i puneumls si domen i kontaktit eumlshteuml reduktuar neuml maseuml teuml madhe peumlr teuml mos theumlneuml eumlshteuml duke u zhdukur fare Padyshim leumlvizjet demografike pas vitit 1999 janeuml shkaktari kryesor peumlr zhdukjen e keumlsaj vatre teuml kontaktit teuml foleumlsve teuml serbishtes dhe foleumlsve teuml shqipes e cila dikur ka qeneuml njeuml vateumlr e qeumlndrueshme dhe mjaft prodhuese e keumltyre kontakteve Sot kontakti meuml i zakonsheumlm i serbeumlve teuml Kosoveumls ndodh neuml institucionet shteteumlrore teuml Kosoveumls dhe neuml media publike neuml teuml cilat punojneuml ata bashkeuml me shqiptareumlt teuml cileumlt janeuml shumiceuml Ndoneumlse ka kuota teuml peumlrcaktuara peumlr puneumlsimin e komuniteteve pakiceuml numri i serbeumlve teuml puneumlsuar sidomos neuml institucione teuml nivelit qendror mbetet ende i vogeumll por me njeuml tendenceuml rritjeje graduale Mbase me kalimin e koheumls dhe me rritjen e numrit teuml teuml
Studime 23 - 2016
101
puneumlsuarve serbeuml neuml institucione publike teuml Kosoveumls do teuml rritet edhe denduria e komunikimit neuml keumlteuml domen teuml kontaktit edhe pse eumlshteuml e veumlshtireuml teuml parashikohen zhvillimet e ardhshme
Grafiku 4
Pyetja e fundit qeuml ua keni beumlreuml teuml anketuarve e qeuml ka pasur peumlr qeumlllim trsquoi hetojeuml domenet e kontaktit midis foleumlsve teuml serbishtes dhe atyre teuml shqipes ka qeneuml pyetje e drejtpeumlrdrejteuml se neuml cilat vende u ndodh foleumlsve teuml serbishtes qeuml teuml keneuml eventualisht kontakt me foleumlsit e shqipes Si domene kryesore qeuml i kemi peumlrcaktuar si vatra teuml kontaktit kaneuml qeneuml kryesisht ato qeuml i ka peumlrcaktuar Fishman (1971) me pak modifikime peumlr trsquoi reflektuar ndryshimet shoqeumlrore qeuml kaneuml ndodhur neuml dekadat e fundit Si domene janeuml peumlrcaktuar fqinjeumlsia vendi i puneumls tregu (i ashtuquajturi pazari) qen-drat tregtare dhe supermarketet Teuml dheumlnat qeuml kemi marreuml tregojneuml se fqi-njeumlsia (327) dhe tregu (167) janeuml domene neuml teuml cilat kontaktet janeuml reduktuar shumeuml Siccedil ka treguar edhe hulumtimi me shqiptareuml (2014) qen-drat tregtare dhe supermarketet janeuml vendet neuml teuml cilat ndodhin kontaktet meuml teuml shpeshta midis foleumlsve teuml shqipes dhe teuml serbishtes ndoneumlse inter-valet e ndeumlrkomunikimit janeuml teuml shkurtra Njeuml qytetar nga Fusheuml Kosova
Na radnom mestu na kome radite ili studirate da li imate kontakte sa onima koji pričaju albanski (Neuml vendin e puneumls ku punoni apo ku studioni a keni
kontakt me ata qeuml flasin shqip)
da imam svakodnevne kontakte(po kam kontakte teuml peumlrditshme)
imam kontakte ponekad (kamnganjeumlhereuml kontakte)
veoma retko imam kontakte (kamkontakte shumeuml rralleuml)
gotovo nikad nemam kontakte(pothuaj nuk kam kontakteasnjeumlhereuml)pre sam imao kontakte ali više ne(meuml pareuml kam pasur kontakte porjo meuml)
Studime 23 - 2016 102
njeuml nga Ccedilagllavica dhe njeuml tjeteumlr nga Graccedilanica kaneuml deklaruar se kaneuml kontakte neuml teuml gjitha vendet Neuml aneumln tjeteumlr tre gazetareuml njeuml respondent tjeteumlr gazetar i mosheumls 35 vjeccedilare njeuml gazetar tjeteumlr 30 vjeccedilar dhe njeuml gaze-tare 32 vjeccedilare kaneuml deklaruar se ka kontakte neuml fqinjeumlsi neuml puneuml dhe neuml qendra tregtare e supermarkete
Eumlshteuml me reumlndeumlsi teuml vihet neuml pah se kontaktin meuml teuml shpeshteuml me shqiptareuml e kaneuml serbeumlt qeuml banojneuml neuml Fusheuml Kosoveuml dhe Ccedilagllaviceuml teuml cilat janeuml praktikisht lokalitete ku serbeumlt dhe shqiptareumlt banojneuml neuml afeumlrsi me njeumlri-tjetrin
U susedstvu (neuml fqinjeumlsi)
Na radnom mestu (neuml vendin e puneumls)
Na pijaci (neuml treg)
U trznim centrima i supermarketima (neuml qendra tregtare e supermarkete)
U svim gore navedenim mestima (neuml teuml gjitha vendet e peumlrshkruara sipeumlr)
M F M F M F M F M F
2 0 7 4 1 0 31 10 5 1
2 11 1 41 6
327 1803 163 6721 983
Tabela 5
Grafiku 5
Na kojim mestima vam se eventualno desi da imate kontakte sa onima koji pricaju albanski (Neuml cilat
vende ju ndodh qeuml eventualisht teuml keni kontakte me foleumls teuml shqipes)
u susedstvu (neuml fqinjeumlsi)
na radnom mestu (neuml vendin epuneumls)
na pijaci (neuml treg)
u trznim centrima isupermarketima (neuml qendrattregtare e supermarkete)u svim gore navedenimmestima (neuml teuml gjitha vendet epeumlrmendura sipeumlr)
Studime 23 - 2016
103
Pyetjet e fundit teuml keumlsaj ankete kaneuml pasur teuml beumljneuml me meumlnyreumln dhe gjuheumlt eventuale me teuml cilat do teuml komunikonin foleumlsit e serbishtes me ata teuml shqipes si dhe me qeumlndrimet e serbeumlve ndaj gjuheumls shqipe Pyetja e radheumls qeuml u eumlshteuml beumlreuml teuml anketuarve serbeuml ka qeneuml e natyreumls hipotetike me qeumlllim qeuml ta shohim qeumlndrimin e teuml anketuarve lidhur me komunikimin dhe kodet qeuml do trsquoi peumlrdornin eventualisht neuml komunikim me foleumls teuml shqipes Pyetjes Ako vam se desi da se sretnete sa nekim koji za maternji jezik ima albanski na kome jeziku bi eventualno pričali sa njim (neumlse ju ndodh teuml takoheni me dikeuml qeuml gjuheuml amtare e ka shqipen neuml ccedilfareuml gjuhe do teuml flisnit eventualisht me teuml) veteumlm 1475 i janeuml peumlrgjigjur se do teuml flisnin neuml shqipe dhe veteumlm 655 janeuml shprehur se nuk do teuml komunikonin fare me foleumls teuml shqipes
Pričao bih na albanskom (do teuml flisja neuml shqipe)
Pričao bih na srp-skom i oćekujem da ce i sagovornik pri-čati na srpskom (do teuml flisja neuml serbish-te dhe do teuml prisja qeuml edhe bashkeuml-biseduesi teuml flaseuml serbisht)
Pričao bih na engles-kom ili na nekom dru-gom jeziku (do teuml flisja neuml anglishte)
Ako je potrebno mešao bih jezike i komunicirao bih sa gestikulacijama (neumlse eumlshteuml e nevoj-shme do trsquoi peumlrzija gjuheumlt dhe do teuml komunikoja me gjeste)
Ne bih pri-čao uopšte (nuk do teuml flisja fare)
M F M F M F M F M F
8 1 17 4 6 4 12 5 3 1
9 21 10 17 4
1475 3442 1639 2786 655
Tabela 6
Numri meuml i madh i teuml anketuarve eumlshteuml deklaruar se do teuml flitnin serbisht dhe do teuml pritnin qeuml edhe bashkeumlbiseduesi trsquou flaseuml serbisht Teuml tje-reumlt janeuml deklaruar se ose do teuml flitnin neuml gjuheumln angleze ose do trsquoi peumlrzienin gjuheumlt apo do teuml peumlrdornin forma paralinguistike peumlr teuml komunikuar neumlpeumlrmjet gjesteve Teuml dheumlnat deumlshmojneuml se te serbeumlt shqipja ende nuk e ka fituar epitetin e gjuheumls me prestigj por duket qarteuml se njeuml proces i tilleuml ka filluar Arsyeja kryesore peumlrseumlri eumlshteuml e natyreumls demografike Shqiptareumlt si popullsi shumiceuml absolute kaneuml neuml doreuml instrumentet e pushtetit insti-tucional dhe rrjedhimisht duke e peumlrdorur shqipen i japin asaj prestigjin e
Studime 23 - 2016 104
duhur dhe ky prestigj reflektohet pastaj edhe neuml raport me gjuheumlt e tjera teuml komuniteteve pakiceuml Njeuml tjeteumlr element me reumlndeumlsi qeuml na del keumltu ka teuml beumljeuml me faktin se edhe te serbeumlt nuk duket qeuml mbizoteumlron refuzimi absolut peumlr teuml komunikuar me shqiptareuml Ndoneumlse hetohet njeuml refuzim i heshtur peumlr teuml komunikuar neuml shqipe megjithateuml numri i atyre qeuml janeuml shprehur se nuk do teuml komunikonin fare me shqiptar eumlshteuml mjaft i vogeumll
Grafiku 6
Teuml dheumlnat pak a shumeuml teuml ngjashme sikurse neuml pyetjen paraprake na dalin edhe kur teuml anketuarit i kemi pyetur drejtpeumlrdrejt se ccedilfareuml mendimi kaneuml peumlr gjuheumln shqipe Keumlshtu 1475 janeuml shprehur se shqipja u peumllqen dhe se duan ta flasin ndeumlrsa 1639 kaneuml deklaruar se u peumllqen por nuk dineuml ta flasin dhe se do teuml donin ta meumlsonin Neuml aneumln tjeteumlr pjesa meuml e madhe e teuml anketuarve (62295) kaneuml shfaqur indiferenceuml duke u shprehur se nuk kaneuml ndonjeuml mendim peumlr gjuheumln shqipe Sikurse peumlrqindja qeuml del neuml
Ako vam se desi da se sretnete sa nekim koji za maternji jezik ima albanski na kome jeziku bi eventualno pričali sa njim
(Neumlse ju ndodh teuml takoheni me dikeuml qeuml gjuheuml amtare e ka shqipen neuml ccedilfareuml gjuhe do teuml flisnit eventualisht me teuml)
Pričao bih na albanskom (do teuml flisjaneuml shqipe)
Pričao bih na srpskom i oćekujem dace i sagovornik pričati na srpskom (doteuml flisja neuml serbishte dhe do teuml prisja qeumledhe bashkeumlbiseduesi teuml flaseuml serbisht)
Pričao bih na engleskom ili na nekomdrugom jeziku (do teuml flisja neumlanglishte)
Studime 23 - 2016
105
pyetjen e meumlsipeumlrme lidhur me moskomunikimin me shqiptareuml e njeumljta peumlrqindje del edhe tek ata qeuml janeuml peumlrgjigjur se shqipja nuk u peumllqen fare
Svidja mi se i želim da pričam (meuml peumllqen dhe dua ta flas)
Svidja mi se ali ne znam da pričam i želeo bih da naučim (meuml peumllqen por nuk di ta flas dhe do teuml doja ta meumlsoja)
Nemam neko mišlenje (nuk kam ndonjeuml mendim)
Ne svidja mi se (nuk meuml peumllqen)
M F M F M F M F
7 2 7 3 29 9 2 2
9 10 38 4
1475 1639 6229 655
Tabela 7
Grafiku 7
4 PEumlRFUNDIME
Rezultatet dhe gjetjet kryesore teuml keumltij anketimi teuml kryer me serbeuml teuml Kosoveumls kryesisht teuml lokaliteteve serbe neuml afeumlrsi teuml Prishtineumls kaneuml mjaft pika teuml peumlrbashkeumlta me dy anketimet e meumlhershme teuml kryera me shqiptareuml meuml 2011 dhe 2014 Keumlto gjetje kaneuml veumlrtetuar hipotezat paraprake teuml parashtruara neuml fillim teuml keumltij punimi
Kakvo je vase mišljenje o albanskom jeziku (Ccedilfareuml mendimi keni peumlr gjuheumln shqipe)
Svidja mi se i želim da pričam(meuml peumllqen dhe dua ta flas)
Svidja mi se ali ne znam dapričam i želeo bih da naučim(meuml peumllqen por nuk di ta flasdhe do teuml doja ta meumlsoja)Nemam neko mišlenje (nukkam ndonjeuml mendim)
Studime 23 - 2016 106
Rezultatet qeuml i kemi marreuml nga ky anketim tregojneuml qarteuml se edhe te serbeumlt e Kosoveumls njohja e gjuheumls shqipe eumlshteuml duke u zhdukur Kjo ndodh sidomos te brezat e rinj qeuml nuk e meumlsojneuml shqipen neuml sistemin arsimor dhe ky eumlshteuml faktori meuml kryesor qeuml ndikon neuml mosnjohjen e gjuheumls shqipe te serbeumlt sidomos te feumlmijeumlt dhe teuml rinjteuml Njohja dhe peumlrdorimi i shqipes da-lin meuml teuml konsoliduar te foleumlsit e serbishtes qeuml janeuml teuml moshave meuml teuml vjetra dhe te ata qeuml punojneuml neuml institucionet publike teuml Kosoveumls
Dukuria tjeteumlr qeuml bie neuml sy eumlshteuml reumlnia e theksuar e denduriseuml seuml ko-munikimit midis foleumlsve teuml serbishtes dhe atyre teuml shqipes Komunikimi meuml i shpeshteuml midis foleumlsve teuml serbishtes dhe atyre teuml shqipes ndodh neuml hapeumlsirat e institucioneve publike ndoneumlse edhe aty ka nevojeuml teuml matet gja-teumlsia e intervaleve teuml keumltij komunikimi Neuml peumlrgjitheumlsi mund teuml konstatohet se ndeumlrkomunikimi midis foleumlsve teuml serbishtes dhe foleumlsve teuml shqipes ndodh rralleuml dhe eumlshteuml mjaft i kufizuar
Gjetja tjeteumlr mjaft dometheumlneumlse qeuml peumlrkon edhe me rezultatet qeuml i kemi marreuml neuml hulumtimet me shqipfoleumls ka teuml beumljeuml me procesin e zhdukjes seuml domeneve teuml kontaktit midis foleumlsve teuml serbishtes dhe atyre teuml shqipes Ky proces eumlshteuml ndikuar neuml maseuml teuml madhe nga leumlvizjet demo-grafike qeuml kaneuml ndodhur neuml Kosoveuml pas vitit 1999 Njeuml pjeseuml e kon-siderueshme e serbeumlve teuml cileumlt kaneuml jetuar neuml qytetet e meumldha teuml Kosoveumls ose janeuml shpeumlrngulur nga aty ose janeuml zhvendosur neuml vendbanime krye-sisht rurale teuml banuara me shumiceuml serbe Peumlr pasojeuml domenet e dikurshme teuml zakonshme teuml kontaktit siccedil janeuml fqinjeumlsia dhe vendi i puneumls apo i stu-dimeve janeuml reduktuar neuml maseuml shumeuml teuml madhe Vatrat meuml teuml shpeshta teuml kontaktit qeuml dalin neuml keumlteuml hulumtim janeuml qendrat tregtare e supermarketet
Sa u peumlrket qeumlndrimeve ndaj komunikimit eventual midis foleumlsve teuml serbishtes dhe atyre teuml shqipes dhe kodit gjuheumlsor qeuml eventualisht do teuml parapeumllqehej teuml peumlrdorej teuml anketuarit serbeuml janeuml shprehur se neuml raste teuml tilla ose do ta peumlrdornin serbishten ose do ta peumlrdornin anglishten apo edhe do trsquoi peumlrzienin kodet duke peumlrdorur edhe forma paralinguistike peumlr teuml komunikuar Shqipja nuk del teuml jeteuml gjuheuml e parapeumllqyer e komunikimit por edhe nuk janeuml hetuar shprehje mbizoteumlruese teuml refuzimit teuml komu-nikimit teuml foleumlsve serbeuml me ata shqiptareuml Edhe sa i peumlrket qeumlndrimit ndaj gjuheumls shqipe peumlrdorimit dhe meumlsimit eventual teuml saj teuml anketuari serbeuml
Studime 23 - 2016
107
kaneuml shprehur kryesisht indiferenceuml ndaj shqipes por qeumlndrimet negative ndaj saj janeuml shprehur neuml maseuml teuml vogeumll
Krejt neuml fund mund teuml konstatohet se aktualisht te serbeumlt dhe te shqi-ptareumlt njohja e gjuheumlve reciproke del mjaft e kufizuar dhe eumlshteuml futur neuml njeuml proces teuml zhdukjes seuml ploteuml Arsyet kryesore teuml keumltij procesi janeuml teuml shumta dhe ndeumlrlidhen me faktoreuml demografikeuml politikeuml e arsimoreuml Aktualisht nuk ka peumlrpjekje shoqeumlrore teuml bashkeumlsive gjuheumlsore peumlrkateumlse peumlr ta ndryshuar keumlteuml gjendje dhe me keumlteuml riteumlm qeuml po vazhdon ky proces neuml Kosoveuml bashkeumlsiteuml gjuheumlsore teuml shqiptareumlve dhe teuml serbeumlve do teuml jeneuml njeumlgjuheumlshe dhe teuml izoluara nga njeumlra-tjetra me denduri teuml kufizuar teuml komunikimit reciprok Kjo situateuml beumlhet edhe meuml paradoksale kur kemi parasysh se kemi teuml beumljmeuml me dy gjuheuml teuml cilat e kaneuml statusin e gjuheumlve zyrtare neuml teumlreuml territorin e Kosoveumls Gjendja mund teuml ndryshohet veteumlm neumlse ka peumlrpjekje serioze politike qeuml peumlrkundeumlr refuzimit aktual gjuheumlt zyrtare teuml beumlhen leumlndeuml teuml detyrueshme neuml shkolla dhe teuml meumlsohen si teuml tilla nga nxeumlneumlsit e teuml dyja bashkeumlsive etnike neuml Kosoveuml
Studime 23 - 2016 108
REFERENCAT Fishman Joshua (1971) Raporti neuml mes mikrosociolinguistikeumls dhe makrosocio-
linguistikeumls neuml studimin kush flet cileumln gjuheuml me keumlnd dhe kur neuml Sociolunguistics Edited by JB Pride and J Holmes Penguin Books First Published 1972 shih edhe neuml Vesel Nuhiu Ndikimet ndeumlrgjuheumlsore Rilindja Prishtineuml 1990 f 181-209
Gall Susan (2006) Contradictions of standard language in Europe Implications for the study of practices and publics Social Anthropology 14 European Associations of Social Anthropolohists Pp 163181
Ismajli Rexhep (2003) Standarde dhe identitete Dukagjini Pejeuml Ismajli Rexhep (1991) Gjuheuml dhe Etni Rilindja Prishtineuml Mackey William F (1989) Determining the Status and Function of Languages in Multi-
national Societies Status and Function of Languages and Language Varieties Walter de Gruyter Berlin ndash New York
Munishi Shkumbin (2014) Zhdukja e dygjuheumlsiseuml shqip-serbisht neuml Kosoveuml Seminari Ndeumlrkombeumltar peumlr Gjuheumln Leteumlrsineuml dhe Kultureumln Shqiptare 331 Prishtineuml
Munishi Shkumbin (2011) Probleme teuml zbatimit teuml dygjuheumlsiseuml shqip-serbisht neuml Kosoveuml Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit ndash konferenceuml shkencore ASHAK Prishtineuml
Munishi Shkumbin (2010a) Konfliktet dhe kontaktet gjuheumlsore Seminari Ndeumlrkombeumltar peumlr Gjuheumln Leteumlrsineuml dhe Kultureumln Shqiptare 29 Prishtineuml
Munishi Shkumbin (2010b) Planifikimi i statusit teuml gjuheumlve neuml Kosoveuml Pozita e sotme e gjuheumls shqipe neuml Mal teuml Zi neuml krahasim me ateuml neuml peumlrgjitheumlsi (sesion shkencor i organizuar meuml 19122010 neuml Ulqin Art Club Ulqin Mali i Zi
Munishi Shkumbin (2009) Barazia e gjuheumlve neuml Kosoveuml dhe perspektiva evropiane 1 Uluslararasi Balkanlarda Tarih ve Kuumlltuumlr Kongresi Bildirler Kitabi (Kongresi I Ndeumlr-kombeumltar Ballkanik) 10-16 Mayis 2009 Kosova Priştine
Munishi Shkumbin (2006) Probleme teuml shqipes standarde neuml Kosoveuml ZeroPrint Prishtineuml 2013
Rugova Bardh (2012) Pozita dhe statusi i shqipes kundruall gjuheumlve teuml tjera teuml Ballkanit Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit ndash konferenceuml shkencore ASHAK Prishtineuml
Shaban SINANI QSA Tiraneuml ENDONIME DHE EKZONIME PEumlR SHQIPTAREumlT DHE FQINJEumlT (Rezultate teuml ekspediteumls keumlrkimore neuml Zhupeuml Goreuml dhe Opojeuml 2012-2013)
Titulli i keumlsaj trajtese eumlshteuml i lidhur me dy peumlrvoja keumlrkimore e studimore teuml realizuara neuml periudheumln 2010-2013 1 Neuml peumlrbeumlrje teuml ekspediteumls tematike etnologjike Teuml jetuarit neuml kufi teuml organizuar nga Qendra e Studimeve Albanologjike (QSA) neuml rajonin e Zhupeumls dhe neuml ateuml teuml Goreumls e Opojeumls neuml jug teuml Prizrenit 2 Si keumlshillues i jashteumlm i Census Albania 2011 (pjeseumlrisht dhe i Rekos 2011) peumlr referimin dhe agregimin terminologjik teuml veteumldeklarimeve teuml qytetareumlve peumlr kombeumlsi gjuheuml e besim seuml bashku me prof Alessandro Gori specialist i besimeve neuml Universitagrave degli Studi di Firenze dhe prof Patrick Simon antropolog i Centre deacutetudes europeacuteennes
I
Neuml pjeseumln e pareuml u referohemi keumlrkimeve teuml drejtpeumlrdrejta neuml terren neuml njeuml rajon ku jetojneuml ishuj teuml vegjeumll popullsish meuml seuml paku dygjuheumlshe ku neuml dhjeteumlvjeteumlshin e fundmeuml me pavareumlsimin e Kosoveumls si shtet kaneuml daleuml probleme teuml veteumlpeumlrcaktimit qeuml neuml veumlshtrim teuml pareuml mund teuml shihen dhe si shenja teuml njeuml krize identiteti
Neuml konceptin fillestar ekspedita keumlrkimore kishte peumlr qeumlllim qeuml teuml verifikonte se ccedilfareuml ka ndodhur neuml njeumlsiteuml etnografike tradicionale neuml kushtet e veprimit ndareumls njeumlshekullor teuml kufirit politik-shteteumlror me kri-jimin e dy Maleumlsive teuml Gjakoveumls dy Maleumlsive teuml Dukagjinit dy Dibrave dy Haseumlve Por meuml pas koncepti u zgjerua dhe u beumlneuml keumlrkime edhe peumlr efektin e gjuheumls kufitare dhe teuml dygjuheumlsiseuml Neuml keumlteuml kuptim keumlrkimi mori dhe njeuml peumlrmaseuml teuml receptimit teuml keumltyre bashkeumlsive etnike peumlrmes pasqyreumls seuml gjuheumls seuml tjetrit
Keumlrkimet e mia neuml terren gjateuml ekspeditave duhej trsquou referoheshin pyetjeve peumlr etnonimet neuml gjuheumln e tjetrit teuml njohura si ekzonime dhe
KDU 81rsquo3734
Studime 23 - 2016 110
etnonimet e zhvilluara seuml brendshmi teuml peumlrkufizuara si endonime kryesisht neuml mjedise bilinge ose seuml paku me njohje teuml dy gjuheumlve veccedil dy krahinave teuml peumlrmendura edhe neuml komuneumln e Rahovecit e neuml ateuml Mamusheumls ku vitet e fundme eumlshteuml promovuar njeuml bashkeumlsi turke U beumlneuml keumlrkime peumlr kateumlr e meuml shumeuml shkalleuml emeumlrtimesh etnonimike si apelime teuml karakterit his-torik-asnjaneumls peumlrdallues-peumlrccedilmues zyrtar dhe emfatik-vlereumlsues Ky peumlrkufizim i argumentit teuml keumlrkimit mundeumlsoi qeuml pyetja peumlr etnicitetin e keumltyre bashkeumlsive teuml lihej anash peumlr ndonjeuml ekspediteuml tjeteumlr Sa i takon ko-heumls seuml kalimit prej arkeonimeve tek etnonimi prej ekzonimeve tek tek endonimi i ri duhet teuml keteuml ndodhur kur etnonimi i vjeteumlr u beuml i pamjaf-tuesheumlm peumlr teuml cileumlsuar shqiptareumlt dhe lindi nevoja e njeuml vetidentifikimi teuml ri qeuml jo rasteumlsisht peumlrkon me koheumln e homogjenizimit kombeumltar
Kjo ishte njeuml ccedileumlshtje shumeuml e veumlshtireuml peumlr trsquou anketuar peumlr arsye sepse ende nuk ekziston njeuml klimeuml deklarimi teuml lireuml dhe ka shumeuml prani deformuese jashteumlndikuese pa folur peumlr pengesa teuml tjera qeuml kaneuml teuml beumljneuml me shkalleumln e veteumlnjohjes dhe me mireumlbesimin me teuml anketuarit
Si rezulton emeumlrtimi i shqiptareumlve neuml gjuheumln e tjetrit neuml rajonet ku u beumlneuml keumlrkime Peumlr trsquoiu peumlrgjigjur keumlsaj pyetjeje u jemi drejtuar dy ligjeri-meve teuml kultureumls shkrimore-tradicionale dhe teuml asaj teuml gjalleuml gojore Deuml-shmiteuml gojore janeuml gjetur kryesisht prej anketuesish teuml rivizituar sepse neuml bisedat fillestare pohimet kaneuml qeneuml thuajse gjithnjeuml deklarative Prej keumlr-kimeve u verifikua ky peumlrshkalleumlzim emeumlrtimesh shprehje meumlnyrash et-nike teuml sjelli teuml njohura si ligjeumlrim etnografik neuml popullsineuml sllavishtfoleumlse
1 Etnonimi historik mesjetar i shqiptareumlve siccedil dihet prej kujteseumls dokumentare neuml formeumln Rabanjь Rabanija rabani rabeumlneumlski eumlshteuml deumlsh-muar hereumlt prej studiuesish albanologeuml teuml mireumlnjohur si L Thalograveczy Milan pl Šufflay e C Jireček Ndeumlrsa neuml kujteseumln e gjalleuml popullore prej kujteseumls seuml pashkruar bartur prej foleumlsve teuml soteumlm sllavishtfoleumls neuml formeumln Rabania rabani arbanaška zemlja arbanaška vjera arbanaški zakoni neuml qarkun e Bregalniceumls neuml Maqedoni para nesh e kaneuml identifikuar studiues serbeuml e maqedonas teuml cileumlt peumlrmes keumltyre emeumlrtimeve kaneuml shpjeguar peumlrmbajtjen e emeumlrtimeve toponomastike neuml hapeumlsira teuml prekjes historike teuml shqipes dhe gjuheumlve sllave Neuml stilin shkencor arbanaška ndash арбанашки neuml vend teuml albanci eumlshteuml zeumlvendeumlsim i ploteuml sinonimik edhe sot Исмаил
Studime 23 - 2016
111
Кемал је наложио избеглим арбанашким првацима Neuml emeumlrtimet toponomastike Arbanas dhe variantet e tij gjen peumlrhapje neuml njeuml shtrirje shumeuml meuml teuml gjereuml se hapeumlsira e sotme e shqiptareumlve neuml Ballkan - Arbanas Keumlrccediloveuml Krushevo Manastir Shtip Shkup (vendbanime neuml rajonet e tyre) - Arbanasa Priljep (neuml rajonin e peumlrmendur) - Arbanash - Arbanaš Nish Prokuplje Kurshumli (fshatra neuml keumlto rajone) - Arbanashki - Arbanaški Keumlrccediloveuml Shtip (si meuml sipeumlr) - Arbanashka - Arbanaška Kumanoveuml (si meuml sipeumlr) - Arbanashik - Arbanašik Vranjeuml (si meuml sipeumlr) - Arbanasinofc - Arbanašinovc Priljep (si meuml sipeumlr) - Arbaneuml (dhe Qafa e Arbaneumls) fshat neuml afeumlrsi teuml Tiraneumls - Arbeumln (toponim) Lezheuml Mirditeuml Kurbin
Gjateuml ekspediteumls seuml vitit 2012 teuml rikthyer neuml fshatin e largeumlt malor Manastiriceuml teuml Zhupeumls gjateuml anketimit teuml z Rafija Banovi i lindur meuml neuml korrik teuml vitit 1930 i pashkolluar ndoneumlse ka meumlsuar fare pak shkrim e keuml-ndim si autodidakt peumlr hereuml teuml pareuml dhe teuml vetme gjeteumlm etnonimin rabaneuml rabani Mi nismo naslednici arbanasi mi smo naslednici rabani - Ne nuk jemi pasardheumls teuml shqiptareumlve por teuml rabaneumlve Sipas subjektit teuml inter-vistuar ishte krejt e gabuar teuml pretendohej prej nesh qeuml teuml zbulohej ndonjeuml lidhje midis banoreumlve teuml fshatit Manastiriceuml ku mbiemrat e soteumlm (Koliqi Kuliqi) teuml kujtojneuml Shkodreumln sepse arbanasi i rabani ni su isti rabaneuml e shqiptareuml nuk janeuml njeuml Rabani mrtvi su od vreme Đurađa Kastriota
Kujteseumls seuml pashkruar i vjen neuml ndihmeuml mikrotoponimi Raban njeuml fshat neuml krahineumln jugore teuml Shqipeumlriseuml Shqerri emrin e seuml cileumls studiuesit priren ta shpjegojneuml me Sclavonia etnonimi i sllaveumlve teuml jugut neuml interpre-tatio latina neuml keumlteuml rast i ruajtur prej njeuml periudhe kur rotacizmi ishte ende njeuml proces i pambyllur Sa i takon mundeumlsiseuml historike teuml depeumlrtimit teuml slla-veumlve gjateuml dyndjeve teuml mijeumlvjeccedilarit teuml pareuml deri neuml thelleumlsi teuml tilla jugore pa-suria gjuheumlsore e shqipes sjell si deumlshmi pranineuml e emeumlrtimeve jashteuml ha-peumlsireumls jetike shqipfoleumlse ndeumlr arvaniteumlt e Greqiseuml dhe arbeumlresheumlt e Italiseuml si shkinisht shkienisht shklerisht sklerishte shklerisht jo veteumlm peumlr teuml identifikuar gjuheumln serbe (a bullgare) por dhe si emeumlrtim i gjuheumls seuml tjetrit
2 Etnonimi zyrtar Albania albanci eumlshteuml i njohur si emeumlr etnik prej teuml gjitha grupimeve sllave ose bilinge pavareumlsisht burimit historik teuml tyre
Studime 23 - 2016 112
qeuml u anketuan neuml Goreuml e Opojeuml neuml Zhupeuml (Prizrenska Župa) e gjetiu Foleumlsit e brezit teuml vjeteumlr me Albania albanci Shqipeumlrineuml si shtet dhe bano-reumlt e saj Peumlr shqiptareumlt e Kosoveumls etnonimi mbishquhet naši albanci neuml rastin meuml teuml mireuml por dhe južnoslovenski albanci
3 Etnonimi peumlrdallues-divergjues shiftari shiptari shqiptari peumlr-doret edhe sot shqiptareumlt e ish-Jugosllaviseuml meuml seuml pari peumlr ata teuml Kosoveumls
4 Etnonimi peumlrccedilmues-kakofemik i burimit osman arnautarbauti arnautska naseljenie isterivanje arnauta qeuml u peumlrdor edhe neuml gjuheumln e li-gjeumlrimeve teuml larteuml si ai politik-diplomatik eumlshteuml dhe sot i gjalleuml Shqiptareumlt duke peumlrfshireuml dhe qytetareumlt turccedilelinj teuml Prizrenit keumlteuml emeumlrtim e quajneuml fyes pavareumlsisht se prej ccedilrsquogjuhe vjen
5 Ekziston dhe njeuml formeuml drejtimi nderues njeuml emeumlrtim qeuml mund teuml quhet eufemik komše daj daje Kjo eumlshteuml shkalla meuml e madhe e afeumlriseuml qeuml mund teuml shpreheuml peumlrmes apelimit njeuml serb peumlr mikun e tij shqiptar jo peumlr shqiptareumlt neuml peumlrgjitheumlsi Ako mi ne vjerujete zvati ujak daje Rexha - Neumlse nuk meuml besoni mua mund teuml pyesni me telefon dajeumln Rexheuml (Stredska e Zhupeumls) Gjateuml keumlrkimeve tona u veumlrejt se meuml lehteumlsisht njeuml serb (ose njeuml sllavishtfoleumls tjeteumlr dhe meuml lehteuml) mund teuml pranojeuml thirrjen nderuese peumlr mikun e tij shqiptar se anasjelltas
7 Me interes gjuheumlsor dhe etnologjik mund teuml ccedilmohet fakti qeuml neuml epikeumln popullore historike serbe ruhet njeuml gjurmeuml e dallimit etnokrahinor dhe etnogjuheumlsor peumlr shqiptar-gegeuml si neuml dy keumlngeumlt historike kushtuar Marko Boccedilarit Vdekja e Marko Boccedilarit (Смртта на Марко Бочар) dhe Kapedan Gjorgji (Капидан Ѓорги) qeuml i pati mbledhur meuml 1908 P A Lavrov neuml viset e Maqedoniseuml dhe i pati botuar meuml 1920 Neuml keumlngeumln nr 77 teuml koleksionit teuml tij titulluar Peumlrmbledhja e Verkoviccedil-it I Keumlngeuml popullore teuml bullgareumlve maqedonas gjenden dhe dy vargjet e meumlposhtme
Ча Шкодрали паша најди Ccedilfareuml e gjeti pasheumln shkodranli Са дванајсе хилјади Гега Арнаути Me 12 mijeuml gegeuml arnauteuml
Peumlrdallimi i shqiptarit gegeuml prej shqiptareumlve neuml peumlrgjitheumlsi neuml leteumlrsi gjendet sido qeuml rralleuml edhe neuml arumanisht dhe rumanisht si rasti i poemeumls historike Voshopolea kushtuar katastrofeumls qeuml i ndodhi qytetit teuml Akademiseuml seuml Re neuml gjysmeumln e dyteuml teuml shekullit teuml 18-teuml neuml teuml cileumln shqiptari shkaktar i djegies seuml qytetit neuml teuml gjitha kontekstet eumlshteuml gegeuml a gegeuml i mallkuar Sipas
Studime 23 - 2016
113
gjasave keumlteuml peumlrdallim e ka peumlrccediluar neuml rumanisht kujtesa historike e arumuneumlve teuml Shqipeumlriseuml
Me kateumlr gegeuml njeuml arumun po ndeshet E tilleuml lufteuml nuk eumlshteuml e lehteuml Pastaj teuml mallkuarit gegeuml ngjyejneuml Me radheuml dyqanet me katran Dhe neuml meumlhalleuml duan gegeumlt teuml shkojneuml Ku shteumlpiteuml u duken si pallate Studiuesi grek Konstantinos N Sathas neuml ciklin e keumlngeumlve greqisht
shkruar prej Haxhi Shehretit teuml Delvineumls peumlr Ali pasheuml Tepeleneumln gjith-ashtu e gjen neuml gojeumln e popullit makrotoponimin Gegeumlria - Gekariagrave ndash Γκε-καριά Dy emeumlrtime teuml tjera makrotoponimike Toskeumlri (Τοσκαριά) e La-beumlri (Λαμπεριἁ) gjithashtu neuml greqishten gojore dalin neuml koheumln e revolu-cionit teuml vitit 1827 krahas me emrat e kapedaneumlve arvanitas e sulioteuml
Etnonimi Gegeumlria (Gekariagrave - Γκεκαριά) neuml poemeumln Alipashaida teuml
Shehretit teuml Delvineumls
Gjateuml dy ekspeditave teuml zhvilluara neuml mjedise gjuheumlsore kufitare shqiptaro-sllave ose dygjuheumlshe seuml paku duke e njohur keumlteuml fakt teuml kultureumls librore e keumlrkuam neuml meumlnyreuml teuml veccedilanteuml keumlteuml mbitheksim teuml etnonimit teuml shqiptareumlve neuml gjuheuml teuml fqinjeumlve verioreuml por peumlr teuml gjitheuml bashkeumlbiseduesit goraneuml torbesheuml maqedonas serbeuml gegeuml apo shqiptar gegeuml nuk kishte asnjeuml kujtim
Kjo na shtyu teuml keumlrkojmeuml neumlse emeumlrtimi gegeuml eumlshteuml tejkaluar dhe brenda shqiptareumlve si peumlrveccedilim etnokrahinor historik por ndryshe nga ccedilrsquo prisnim rezultoi se emeumlrtimi peumlrdoret edhe sot eumlshteuml i gjalleuml madje edhe neuml disa stile teuml ligjeumlrimit publik zyrtar pikeumlrisht peumlr teuml krijuar dallimin midis krahineumls dhe atdheut Ustallareumlt e Reformeumls janeuml treguar doreumlreumlndeuml mbi Gegnineuml duke shartuar njeuml padrejteumlsi teuml re politike padrejteumlsi qeuml arrin kulmin me vrasjen politike qeuml i beumlneuml Dukagjinit duke e zbuar peumlrfundi-misht nga harta politike njeuml krahineuml qindravjeccedilare 100 karatshe shqiptare
Sa u takon dallimeve teuml serbeumlve dhe kroateumlve sipas teuml folmeve dhe
Studime 23 - 2016 114
ndarjeve etnokrahinore (čakavsko narečje kajkavsko narečje štokavsko narečje torlačko narečje) peumlr keumlto nuk gjeteumlm peumlrgjigje jo veteumlm tek shqiptareumlt por dhe tek veteuml bashkeumlsiteuml sllave neuml Kosoveuml duke peumlrjashtuar rastet e njereumlzve teuml shkolluar
8 Keumlrkimi yneuml peumlr emeumlrtimin kosovar peumlrgjitheumlsisht gjeti refuzim si nga shqiptareumlt ashtu dhe nga grupimet sllavishtfoleumlse me njeuml dallim teuml vogeumll meuml lehteuml mund teuml pranohet prej shqiptareumlve dhe pakicave ishullore se prej serbeumlve teuml cileumlt e konsiderojneuml fabrikim Kosovar neuml gojeuml teuml serbeuml-ve do teuml thoteuml serb i Kosoveumls kosovari su naši srbi
Neuml vitin akademik 2012-2013 Universiteti i Prishtineumls megjitheumlse neuml rubrikeumln peumlr kombeumlsineuml teuml formularit teuml regjistrimit teuml studenteumlve teuml rinj e kishte vendosur neuml krye emeumlrtimin kosovar asnjeuml student nuk u regjistrua si i tilleuml Shqiptareumlt e Kosoveumls e pranojneuml emeumlrtimin kosovar peumlr shteteumlsi por jo peumlr etnicitet Neuml regjistrimin e fundmeuml teuml popullsiseuml neuml Kosoveuml Rekos 2011 megjitheumlse kosovar tashmeuml eumlshteuml beumlreuml njeuml term ndeumlrkom-beumltarisht i njohur rezultoi se thuajse askush nuk deshi teuml regjistrohej si i tilleuml megjitheumlse u dalluan si grupime etnike teuml faktorizuar edhe goraneumlt dhe ashkalinjteuml njeuml grupim rom i dalluesheumlm prej teuml tjereumlve kryesisht prej njeuml antinomie fetare dhe deri diku edhe gjuheumlsore si romeuml shqipfoleumls Neuml teuml kundeumlrteumln gjateuml regjistrimit teuml fundmeuml teuml popullsiseuml dhe banesave neuml Shqipeumlri (Census Albania 2011) veteumldeklarimi kosovar peumlr etnicitetin u veumlrtetua mjaft frekuent por jo aq sa veteumldeklarime teuml tjera mbi baza etno-krahinore si lab ccedilam gegeuml maleumlsor
Studime 23 - 2016
115
Teuml dheumlnat peumlrfundimtare teuml peumlrbeumlrjes demografike dhe teuml struktureumls demoetnike teuml popullsiseuml neuml Kosoveuml
Mund teuml supozohet se tek Teuml tjereuml ka dhe teuml regjistruar si kosovareuml por kjo nuk gjen mbeumlshtetje prej teuml dheumlnave teuml shpediteumls Neuml fakt neuml keumlteuml pamje teuml struktureumls demoetnike neuml Kosoveuml sot kaneuml luajtur rol peumlrgjigjet orientuese teuml pyeteumlsorit Rekos 2011 i cili neuml rastin e Census Albania 2011 qe pa asnjeuml denominacion teuml gatsheumlm peumlr zgjedhje Peumlr trsquoiu peumlrgjigjur keumlsaj strukture demo-etnike flamurit teuml Kosoveumls do teuml duhej trsquoi shtoheshin seuml paku dy yje por kjo nuk do teuml ndodhte peumlr ndonjeuml stabilizim a preferenceuml teuml emeumlrtimit kosovar Teuml dheumlnat e keumlrkimit neuml terren teuml krahasuara me ato teuml regjistrimit zyrtar teuml peumlrgjithsheumlm teuml popullsiseuml dhe banesave neuml Kosoveuml realizuar neuml vitin 2011 provojneuml deumlshtimin e disa sprovave dhe debateve peumlr teuml farkuar njeuml komb kosovar dhe njeuml identitet teuml peumlrveccedileumlm teuml shqiptareumlve teuml Kosoveumls qeuml i brendashkruhet etnicitetit shqiptar por njeumlhereumlsh beumln dallim prej tij dhe propozohet peumlr endonim teuml ri
Studime 23 - 2016 116
Pjesa e gatshme e pyeteumlsorit teuml Rekos 2011 peumlr etnicitetin
Neuml kushtet e privilegjimit kushtetues teuml pakicave teuml ccedilfareumldoshme
etnike kulturore fetare si mundeumlsi e vetme peumlr teuml krijuar besimin se Koso-va eumlshteuml shtet i teuml gjitheuml banoreumlve teuml saj nga keumlrkimi neuml terren kryesisht prej njereumlzish teuml ditur rezulton dhe njeuml opozicion minimal i panjohur meuml pareuml kosovar - kosovarli qeuml neuml vlereumlsimin toneuml rezulton artificial Meuml teuml zellshmit peumlr arsyetimin e keumltij opozicioni si antinomi historike i drej-tohen edhe keumlngeumls popullore
Mos mrsquoi lidhni sytrsquo me shami Se jam shqiptar kosovarli
Neuml traditeumln e hershme etnofolklorike keumlteuml dyvargeumlsh kemi mundur ta gjejmeuml veteumlm neuml keumlngeumln historike Sefeuml Kosharja i pari i fisit neuml dy va-riante Neuml teuml dy variantet ndihet ndikimi i kultureumls seuml shkruar Jam shqip-tar kosovarli ndeumlrfutet i gatsheumlm si varg klishe pas gjase ardhur prej lexi-
Studime 23 - 2016
117
meve librore neuml kontekste teuml ndryshme teuml seuml njeumljteumls keumlngeuml neuml fillim dhe neuml fund teuml rapsodiseuml pa pasur ndonjeuml funksion peumlrdallues ndaj etnonimit shqiptar peumlrveccedil njeuml ngjyrese mbitheksuese teuml tij
I Sefeuml Kosharja i pari i fisit Hije trsquopaska maja e plisit - Hije mrsquoka o shokrsquot e mij Kam dhaneuml jeteumln peumlr liri Kam dhaneuml jeteumln peumlr liri Jam shqipar kosovarli
II Nuk jeton shqipja pa bij Nuk gjallnon ajo pa liri Nuk duron shqipja robeumlri O jam shqiptar kosovarli
Neuml teuml dyja rastet vargu nuk ka kontekst zanafilleumls teuml vetin qeuml teuml mund teuml deumlshmonte se vjen prej rapsodit popullor Ardhur prej leteumlrsiseuml vargu gjendet dhe neuml krijime teuml sotme poetike kryesisht neuml njeuml formeuml teuml lirikeumls atdhetare qeuml rishfaqet prej dekadeumls seuml fundme teuml shekullit teuml kaluar me shpeumlrbeumlrjen e ish-Jugosllaviseuml
Mos mi lidhni syteuml Mos more me shami Se jam zog shqiptari Jam kosovarli
Peumlr shkak teuml ngateumlrrimit teuml nocionit teuml shteteumlsiseuml me kombeumlsineuml meuml shumeuml prej entuziazmit teuml realizimit teuml njeuml eumlndrre teuml hershme peumlr shteteumlsi eumlshteuml shfaqur prirja qeuml denominimit kosovar trsquoi njihet kuptimi kategorial i etnonimit Neumlse shikojmeuml rrugeumltimin historik teuml tij etnonimi lsquokosovarrsquo deri neuml fillim teuml shekullit XX ka mundur teuml barazohet me etnonimet e krahinave etnografike Por pas shpalljes seuml pavareumlsiseuml seuml Shqipeumlriseuml dhe pushtimit teuml Kosoveumls nga shteti serb etnonimi lsquokosovarrsquo nga shqiptareumlt e Shqipeumlriseuml seuml lireuml ka peumlrfshireuml banoreumlt shqiptareuml teuml mbetur neumln ombrelleumln e mbreteumlriseuml serbo-kroato-sllovene qeuml quhej Jugosllavi Edhe neuml raste teuml tilla eumlshteuml
Studime 23 - 2016 118
thirrur neuml ndihmeuml keumlnga popullore (jam shqiptar e kosovar) si argument historik-kulturor
Peumlrpjekjet peumlr teuml faktorizuar njeuml shenjeuml etnodalluese midis shqiptarit dhe kosovarliut lidhet kryesisht me kultureumln fetare dhe ndoshta dhe me njeumlfareuml simpatie qeuml i peumlrgjigjet ndikimit teuml projektit teuml njohur teuml neo-otomanizmit Kosova eumlshteuml Turqi Turqia eumlshteuml Kosoveuml deklaroi kryeministri turk Recep Tayyip Erdoğan gjateuml njeuml vizite neuml Prizren neuml vitin 2013 Shfaqja e emeumlrtimit kosovarli ka lidhje dhe me inkurajimin e keumltyre sentimenteve prej seuml jashtmi
Neuml rastet kur mundeumlm teuml krijojmeuml mireumlbesim tek bashkeumlbiseduesit qofshin shqiptareuml qofshin sllaveuml emeumlrtimi kosovar u krahasua me emeumlrtimin jugosllav dhe u ironizua si produkt i njeuml bashkim-veumlllazeumlrimi teuml ri neumln peumlrkujdesjen ndeumlrkombeumltare
Sa u takon etnonimeve teuml popujve sllaveuml teuml Jugut neuml gojeuml teuml shqipta-reumlve keumlto janeuml meuml teuml reduktuara Neuml thjeshtligjeumlrim sundon etnonimi zanafilleumls historik shkashkie dhe shqashqe qeuml kupton teuml gjitheuml sllaveumlt e Ballkanit dhe neuml ndonjeuml rast merr dhe konotacionin i krishtereuml Gjen rezistenceuml peumlrpjekja peumlr teuml beumlreuml dallimin midis serbeumlve e malazezeumlve teuml cileumlt janeuml njeumlsoj shkie Boshnjakeumlt nuk kaneuml leumlneuml ndonjeuml mbreseuml historike teuml dhunshme tek shqiptareumlt por dhe ata shpesh mbulohen me etnikun shkie dhe si argument peumlrmendet shprehja frazeologjike gjysmeuml turke gjy-smeuml serbisht por qeuml citohet si njeuml idiomeuml e gatshme edhe prej shqiptareumlve zullum krk bošnjaka - keumlrdia e 40 boshnjakeumlve njeuml ngjarje lufte e grabitjeje e periudheumls seuml Lidhjes seuml Prizrenit neuml Rugoveuml Prej meuml teuml shkolluarve shqa e shkie janeuml zeumlvendeumlsuar me sllav dhe ky si emeumlrtim gjitheumlmbulues Brezat meuml teuml rinj peumlrdorin jugosllav ose ish-jugosllav
Peumlr torbesheumlt goraneumlt boshnjakeumlt e Zhupeumls thuhet se janeuml teuml gjitheuml shqiptareuml qeuml flasin sllavisht Veteuml goraneumlt megjitheumlse flasin mireuml shqip mohojneuml teuml jeneuml shqiptareuml por me veumlshtrimin e serbeumlve nuk janeuml sllaveuml Eshteuml e njohur polemika e futbollistit goran Miralem Sulejmani sot lojtar i Benfica-s kur luante me Partizanin e Beogradit Kur tifozeria kundeumlr-shtare peumlr ta fyer ia zeumlvendeumlsoi emrin dhe e theumlrriste shiftar ai u peumlrgjigj Ja nisam šiftar ja sam goran Por kjo nuk luajti asnjeuml rol zbuteumls tek tifozeria serbe
Studime 23 - 2016
119
Neumlse ngulmohet me kujdes e gjithnjeuml neuml kushte konfidence nga teuml anketuarit shqiptareuml mund teuml pranohet njeuml dallim midis serbeumlve e malazezeumlve peumlr teuml arritur deri tek kuptimi i ngushteuml shqashka i kuptuar peumlr serb Nuk gjeteumlm emeumlrtime peumlr kroateuml e slloveneuml peumlrveccedilse neuml gjuheumln e literatureumls Vlleheumlt nuk i identifikojneuml dhe veteumlm kur peumlrmendet forma sllave e emeumlrtimit teuml tyre vllasi kujtohen
Emeumlrtime teuml sllaveumlve teuml jugut peumlrmes gojeumls seuml shqiptareumlve 1 Shkja shkje (peumlr teuml gjitheuml sllaveumlt e jugut por jo peumlr bullgareumlt dhe sllaveuml teuml tjereuml dhe peumlr serbeumlt meuml vete) 2 Sllaveuml jugosllaveuml (peumlr teuml gjitheuml) 3 Boshnjakeuml (edhe peumlr myslimaneuml torbesheuml goraneuml) 4 Crnogorac malazias malazez
Shkalla meuml e larteuml e afinitetit teuml njeuml shqiptari me serbin shprehur peumlrmes apelimit ishte komshi ose keumlta qeuml na kaneuml ra peumlr hise Neuml biseda meuml teuml thelluara kemi mbeumlrritur deri tek pohimi Shqiptarin tim e ka faleuml Zoti por shqiptareumlt neuml peumlrgjitheumlsi janeuml teuml ligj i beumljneuml teuml gjitha teuml zezat po ashtu (afeumlrsisht) dhe prej shqiptareumlve peumlr serbeumlt shprehje e njeuml largimi teuml vogeumll prej stereotipeve teuml hershme ballkanike
Peumlrgjitheumlsisht prej shqiptareumlve teuml intervistuar nuk pranohet kurrsesi qeuml midis serbeumlve e shqiptareumlve teuml keteuml ngjashmeumlri teuml kushteumlzuara prej kontaktit historik dhe zhvillimit neuml fqinjeumlsi peumlr shembull qeuml lahuta teuml jeteuml e ngjashme me gusleumln Por neuml kontekste situative mund teuml shkohet deri neuml pohimin e kundeumlrt
P A i ngjan gusla e serbeumlve lahuteumls shqiptare Peumlrgj I ngjajke po na shqiptareumlt guslleumls nuk i biem P Nuk i bien se nuk del kanga apo se ndryshon nga lahuta Peumlrgj Nuk i bien se na kemi lahuteumln toneuml P Po mos me e paseuml lahuteumln a keumlndohet keumlnga e Mujit dhe Halilit me gusleuml Peumlrgj Tash qysh me teuml thaneuml Ky Syleuml Kajtazi ka qillue njihereuml me nji malazias Edhe ky kishte guslleumln e po i bijte I bijte e i knojke Po qysh me ndigjue Ato kangeumlt e malaziasve i vrasin e i presin shqiptareumlt si kosa neuml livadh Syleuml Kajtazi e ndigjoi malaziasin po srsquokishte lahuteuml me vete Qysh me ia ba Qe po i thoteuml malaziasit lsquoSielle bre zotni ateuml send keumltu ama mue se boll shqiptareumlt i kie pre e srsquoban pa i
Studime 23 - 2016 120
pre edhe uneuml do kreneuml shkjeshrsquo Edhe i ra guslleumls shqiptarisht knoi kangeuml krahine i preu kreneumlt e shkjeve edhe ia dha guslleumln teuml zotit I knojke edhe me guslleuml se srsquodurojke jo se guslla asht njisoj si lahuta
Megjitheumlse siccedil u pohua neuml statistikimin peumlrfundimtar teuml popullsiseuml sipas veteumldeklarimit etnik neuml Rekos 2011 duket se ka njeuml prirje konvergjente peumlrveccedil dallimit teuml ashkalinjve prej romeumlve dhe egjiptianeumlve peumlr shkak teuml besimit neuml anketimin toneuml sundoi prirja e veteumldallimit qeuml shprehet dhe neuml titullin e keumlsaj trajtese Naši smo da nismo našinci Naši smo da nismo isti Torbesheuml goraneuml boshnjakeuml foleumls teuml sllavishtes arkaike teuml Rahovecit bashkohen prej gjuheumls dhe besimit por nuk e pranojneuml teuml jeneuml teuml njeuml burimi Neuml pikeumlpamjen gjuheumlsore peumlrveccedil rastit teuml zhargonit teuml muratoreumlve teuml Zhupeumls dhe Goreumls qeuml me gjitheuml studimet e realizuara ruan ende njeuml hermetizeumlm tradicional teuml folmet e tjera mund teuml cileumlsoheshin me termin patois Neuml mjedisin ku beumlmeuml keumlrkime peumlr popullsineuml sllavishtfoleumlse teuml rajoneve teuml ishullzuara rezulton kjo pamje Nr Emeumlrtime veteumlquajteumlse (endonime) neuml Zhupeuml Goreuml e Opojeuml 1 Naši našinci našnici 2 Bosanac 3 Bošniaci 4 Bošniaci turcin 5 Bošniaci ungari 6 Bošniaci bugari 7 Musulmani 8 Goranci 9 Torbeši 10 Makedonac 11 Kosovar mireuml po e lameuml keumlshtu (neumlnkupto si e doni ju) 12 Emeumlrtimi pomaceuml - pomaceumlt - помаци (maq) πομάκοι (gr) помаки (bullg)
pomaklar (turq) njeuml emeumlrtim peumlr bullgareumlt (dhe sllaveumlt muhamedaneuml) nuk na u peumlrmend nga asnjeuml subjekt i intervistuar
Kjo shumeumlsi e larmi etnonimesh eufemike peumlrccedilmuese-kakofemike neutrale historike romantike zyrtare arkaike ishte veumlshtireumlsi objektive neuml arkivimin e teuml dheumlnave teuml kujteseumls gojore popullore si teuml shqiptareumlve dhe teuml teuml tjereumlve Keumltyre etnonimeve u peumlrgjigjen njeuml mori nismash projektesh dhe shoqatash jashteumlvareumlsie ose jashteumlndikimi me favore ekonomike dhe juridike
Studime 23 - 2016
121
Ky ccedilintegrim i veumlrtetuar prej keumlrkimeve gjateuml ekspediteumls ka shpjegim jo veteumlm me inkurajimin ligjor teuml minoriteteve por dhe me arsye historike Neuml periudheumln jugosllave dy kombeumlsiteuml e fabrikuara kombeumlsia jugosllave dhe ajo myslimane sheumlrbenin si njeuml mbuleseuml e mjaftueshme formale peumlr grupime teuml tilla etnike e fetare ishullore qeuml nuk i peumlrgjigjen as statusit teuml enklavave Shpeumlrbeumlrja e ish-Jugosllaviseuml seuml treteuml shtroi para tyre pyetjen Ccedilfareuml jemi Njeuml proces riidentifikimi ccediloi deri neuml njohjen formale teuml njeuml kombeumlsie teuml re neuml Kosoveuml teuml kombeumlsiseuml gorane (gorani goranci) tashmeuml e zyrtarizuar si dhe teuml njeuml kombeumlsie tjeteumlr teuml imponuar prej numrit relativisht teuml vlereumlsuesheumlm teuml teuml veteumldeklaruarve torbesh torbeši sllaveuml muslimaneuml qeuml nuk pranojneuml teuml identifikohen me asnjeuml nga kombeumlsiteuml e vjetra teuml ish-Jugosllaviseuml
Nga keumlrkimet tona peumlr etnicitetin e grupimeve teuml tilla neuml Zhupeuml e Opojeuml doli se njereumlzit e shkolluar janeuml neuml keumlrkim teuml njeuml identiteti kryesisht prej dallimit me tjetrin njeuml identifikim negativ qeuml i peumlrgjigjet pyetjes ccedilfareuml nuk jemi Ja ne govori albanskom zato ni sam albanac ja ni sam pravo-slav zato ni sam srb Šta ja sam Ne imam drugo puta samo bosanac ali musliman Uneuml flas serbisht por nuk jam i krishtereuml prandaj nuk jam serb uneuml jam mysliman por nuk flas shqip prandaj nuk jam shqiptar ccedilrsquomund teuml jem tjeteumlr veccedilse boshnjak
Sa i takon gjuheumls vazhdon teuml mbetet neuml peumlrdorim identifikimi me naša po naškom ose tek meuml teuml shkolluarit me mi govorim slavsko mi govorim južnoslavenski Ndeumlrsa teuml folurit duke peumlrfshireuml ateuml neuml shkolla gjithnjeuml e meuml shumeuml shkon drejt njeuml zhargoni grotesk ku turqizmat albanizmat dhe sllavizmat ndeumlrlidhen ndonjeumlhereuml neuml meumlnyreuml agramatikore siccedil mund teuml veumlrehet nga kjo meumlnyreuml paraqitjeje e temeumls Mikrogjallesat nga meumlsuesi neuml leumlndeumln biologji neuml shkolleumln e fshatin Mushnikoveuml qeuml u asistua prej nesh Mikroorganizmi su mali hajvančići Kada su na trup čoveka Zot na ruej jo mikroorganizmi da čovek može i mrtav biti
II
Njeuml proces i ngjasheumlm ccedilintegrimi e ripeumlrcaktimi deklarativ por neuml
ndonjeuml rast dhe peumlrmbajteumlsor neuml kushtet e shoqeumlriseuml seuml hapur u deumlshmua
Studime 23 - 2016 122
dhe neuml rajone me popullsi kompakte neuml Shqipeumlri Teuml ftuar qeuml teuml peumlrkufizojmeuml termat e referenceumls dhe keumlshtu teuml lehteumlsojmeuml statistikimin e teuml dheumlnave peumlr veteumldeklarimet e qytetareumlve peumlr etni gjuheuml e besim neuml Census Albania 2011 bashkeuml me dy kolegeumlt qeuml peumlrmendeumlm pa pasur akses neuml teuml dheumlnat numerike fillimisht u gjendeumlm teuml befasuar dhe me pikeumlpyetje teuml reumlnda peumlr proceset e ndodhura me identitetin shqiptar
Megjitheumlse me njeuml filtrim paraprak nga veteuml specialisteumlt e Census-it (qeuml peumlrjashtonte veteumlm gabimet teknike) dhe me njeuml filtrim teuml dyteuml teuml mbi 8000 emeumlrtimeve diverse teuml rezultuara seuml bashku peumlr tri deklarimet neuml fazeumln e pareuml gjendja ishte 430 emeumlrtime peumlr kombeumlsineuml 608 emeumlrtime peumlr besimin dhe mbi 159 emeumlrtime peumlr gjuheumln
Veteumldeklarimet neuml shifra Census Albania 2011
8000 emeumlrtime gjithsej
Pa filtrim Gjendje e ndeumlrmjetme (para agregimit)
Pas agregimit
Etniciteti gt 800 peumlrcaktime 430 peumlrcaktime 16 terma reference Gjuha gt 400 peumlrcaktime 159 peumlrcaktime 16 terma reference Besimi gt 800 peumlrcaktime 608 terma 20 terma reference
Pamja e gjendjes seuml ndeumlrmjetme peumlr termat e veteumldeklarimit peumlr etnicitetin peumlr studiuesin e pameumlsuar me efektin e njeuml nisme administrative teuml zbatuar neuml kushte paragjykimesh mosbesimi dhe mbi teuml gjitha jash-teumlndikimesh ishte befasuese peumlr teuml mos theumlneuml alarmante Pa njeuml shqyrtim analitik rast pas rasti dhe pa njeuml peumlrkufizim termash me rrepteumlsi shkencore cilido qeuml do teuml njihej me pamjen fillestare teuml emeumlrtimeve etnonimike veteuml-quajteumlse do teuml gjente njeuml analogji situative me ccedilka gjejmeuml neuml satireumln e njo-hur teuml At Gjergj Fishteumls neuml librin e tij Metamorphosis (1907)
Ta dijeuml Shqypnija Pra sheklli mareuml Se magrave mbas sodit Un srsquojam shqyptar A ndit zotni Qi rrini mrsquoshkam Un magrave me sodjet Shqyptar nuk jam
Studime 23 - 2016
123
Mrsquothirrni si trsquodoni Tham Urdhno ldquoZulurdquo ma njitnihellip Shqyptar pograver jo
Emeumlrtimet peumlr peumlrkateumlsi etnike dhe veteumldeklarime peumlr gjuheuml amtare e besim neuml gjendjen para peumlrkufizimit teuml termave peumlrbeumljneuml njeuml rezervagravet teuml veumlrteteuml peumlr shqyrtime shkencore etnogjuheumlsore etnopsikologjike etnoidentifikuse peumlr studime rreth psikozave masive e komplekseve kombeumltare peumlr rolin e ndrysheumlm qeuml kaneuml neuml identitetin shqiptar dhe neuml identitetin e bashkeumlsive teuml tjera qeuml jetojneuml neuml Shqipeumlr faktoreumlt qeuml e peumlrbeumljneuml ateuml gjuha besimi tradita shkolla Faktoreumlt heterogjenizues dhe analiza shkencore e tyre lejojneuml teuml kuptohet se pamjet romantike peumlr shqiptareumlsineuml qeuml ngrihet peumlrmbi dallimin fetar krahinor dhe kulturor nuk janeuml aq teuml veumlrtetueshme prej gjendjes reale
Procesi i shkencorizimit teuml termave teuml veteumldeklarimit etnik nisi me kategorizimin e disa faktoreumlve qeuml duksheumlm srsquokaneuml teuml beumljneuml thelbeumlsisht me etnonimet prej gabimeve teknike deri tek ngateumlrrimi i kombeumlsiseuml me shte-teumlsineuml i kombeumlsiseuml me vendbanimin (krahineumln etnografike) i kombeumlsiseuml me feneuml Njeuml shumiceuml rastesh teuml veteumldeklarimeve etnike teuml baguara dalin jashteuml objektit teuml keumlrkimit shkencor sepse janeuml thjesht peumlrqeshje me pro-cesin e regjistrimit peumlr arsye teuml ndryshme viking (nr 26 neuml listeumln e emeumlr-timeve) nordik (nr 123) kaukazian (nr 118) internacional (nr 139) dia-sporeuml (nr 165) globalist (nr 171) bahamas (235) boks (242) bota e 13-teuml (nr 244) ekuadorian (nr 253) grupi popullor (nr 266) Guyana South America (nr 267) piktureuml (nr 323) piano (nr 324) sezonale (nr 325) u peumlrkas teuml gjitheumlve (nr 270) indoeuropian (nr 271) telenoveleuml (nr 368) hakuna matata (nr 277) Mjaft prej tyre teuml kujtojneuml ldquopageumlziminrdquo e euro-pianeumlve migrues neuml mbeumlrritjen e tyre teuml pareuml neuml SHBA neuml fillim teuml shekullit teuml 20-teuml neuml filmat humoristikeuml peumlr historineuml e mafias Pallto Armani Sicilia Cortese Bluzeuml Versaccedile Venezia Letizia E njeumljta pamje ironizimi veumlrehet dhe neuml deklarimet peumlr gjuheuml e besim
Peumlr njeuml peumlrfytyrim teuml peumlrafeumlrt teuml emeumlrtimeve veteumlquajteumlse peumlr etni-citetin neuml gjendjen para peumlrkufizimeve mund teuml keumlshillohet njeuml fragment nga tabela e peumlrgjithshme e tyre me shenjimet e mbajtura prej nesh (shih raportet e cituara Gori-Sinani) peumlr qeumlllime vlefteumlsimi ose anasjelltas refe-
Studime 23 - 2016 124
ruar termave teuml peumlrkufizuar Neuml shtylleumln e pareuml gjendet statistikimi i de-nominimeve para filtrimit teknik neuml shtylleumln e dyteuml deklarimet frekuente teuml qytetareumlve dhe neuml teuml treteumln vlereumlsimi i specialisteumlve orientimi tek termi i referenceumls dhe argumenti Neuml njeuml fazeuml teuml meumlvonshme u hartuan kodet e referenceumls Peumlr veteumldeklarimet peumlr gjuheuml dhe besim mund teuml shihen frag-mentet neuml fund teuml studimit MARTIN Not valid Personal name MELENASE Check the
record Maybe Greek Helenase
MINATORE Not valid Ironic MINORITAR Not valid No ethnic group is mentioned MJS Not valid Nonsense MOHIKAN Not valid Ironic in the Albanian context MOLDAVE OK MUACcedilEVICcedil Not valid Personal name MUHAXHIR Not valid Arabic for emigrant notethnonim MULAI Not valid Nonsense MULAT Not valid Racial denomination MURLAN Not valid Ironic title of a film for children MUSLIMAN Not valid Religion instead of ethnic group is
mentioned MUZIKA SPORTE Not valid Ironic NAPOLI SELANIK GREQI
Not valid Toponyms ironic
NAURU Not valid Geographical term NAVAHO Not valid Ironic in the Albanian context NORDIK Not valid Geographcal denomination ORTODOKS Not valid Religion instead of ethnic group is
mentioned PERKAS Not valid Nonsense PIKTURE Not valid Ironic PIRUST Not valid Pre-Christian name of an Albanian tribe POLINEZIANE Not valid Multiethnic area
Duke iu referuar veteumlm disa prej etnonimeve teuml veteumldeklaruara shenjohen mbi dhjeteuml etnonime krahinoriste veteumlm peumlr ccedilam ccedilam lab ccedilam thesprot ccedilam suliot ccedilam shqiptar ccedilam musliman ccedilam ortodoks ccedilam
Studime 23 - 2016
125
grek ccedilam Dodona ccedilam pellazg etj Thuajse e njeumljta larmi veumlrtetohet dhe peumlr denominimet lab kosovar maleumlsor
Procesi i agregimit teuml meumltejsheumlm me qeumlllim qeuml teuml dheumlnat teuml mund teuml beumlheshin teuml deklarueshme qe mjaft i ndeumlrlikuar Peumlrveccedilse peumlr arsye ob-jektive (pamundeumlsia e dikurshme e veteumldeklarimit teuml lireuml teuml bashkeumlsive etnike e kulturore qeuml nuk njiheshin me kushtetuteuml) u veumlrejt prirja e frak-sionimit teuml etnicitetit shqiptar a Peumlrmes dallimit rajonal (ccedilam lab laleuml maleumlsor mirditor lumjan) b Peumlrmes evokimit teuml emeumlrtimeve romantike e historike (nga pellazg arian zeusian ilir deri tek arbeumlresh) c Peumlrmes specifikimit teuml kombeumlsiseuml me njeuml ndajshteseuml referuar besimit (shqiptar bektashi shqiptar ortodoks) Identifikimi peumlrmes dallimit rajonal deumlshmo-het meuml dendur neuml shkalleumln e njeumlsiseuml etnokrahinore se neuml ateuml teuml ndarjes seuml madhe neuml Toskeumlri e Gegeumlri qeuml kishte deri neuml periudheumln e Rilindjes edhe pamjen e rivalitetit dhe teuml konfliktit siccedil deumlshmohet neuml njeuml cikeumll teuml shkurteumlr keumlngeumlsh me titull teuml peumlrbashkeumlt Do vjersha peumlr armiqeumlsi ndeuml mest teuml toskeumlve dhe gegeumlve qeuml i pati mbledhur Thimi Mitko dhe i botoi neuml Beumlleteumln shqipeumltare (Aleksandri 1878)
Krijimi i keumltyre opozicioneve megjitheumlse pengesat peumlr konvergimin
e veteumldeklarimeve u tejkaluan mbetet njeuml ccedileumlshtje e hapur peumlr studime teuml antropologjiseuml sociale teuml sociologjiseuml demografiseuml etnologjiseuml sociolo-gjiseuml seuml besimit gjuheumlsiseuml etj Por larmineuml meuml teuml madhe e gjejmeuml neuml deno-minimet peumlr etnicitetin teuml pakicave kulturore Neumlse u referohemi etnoni-meve teuml popullsive qeuml identifikohen prej traditeumls kulturore meuml shumeuml se prej asaj etnike do teuml sheumlrbenin peumlr njeuml paraqitje teuml ploteuml dy tabelat e meumlpo-shtme e para peumlr meumlnyreumln e vetidentifikimit teuml arumuneumlve teuml Shqipeumlriseuml dhe e dyta peumlr vetidentifikimin e romeumlve Por neuml fillim njeuml njohje me tri
Studime 23 - 2016 126
shkalleuml largimi prej etnonimeve terma prej popullsiseuml shumiceuml asaj shqi-ptare
Disa prej emeumlrtimeve me shmangie teuml qeumlllimshme Nr Romantike Ironike Teuml paqena 2 Arian Alien Wiking 1 Autokton Kaccedilak Jugosllav 3 Dardan Murlan Nordik 4 Dodona Bota e 13-teuml Bavarian 5 Epir Enver Internacional 6 Etnia Hindu Tuareg 7 Etnik Babilonas Martin 8 Europian Grupi popullor Hindu 17 Gold Sezonale Muhaxhir 9 Ilir thesprot Guyana South Amercia Globalist 10 Iliro-epirot Honolulu Human 11 Indoeuropian Muzika-sporte Ballkanas 12 Kelte Minator Shahin 13 Kombeumlsia Milotiptar I peumlrgjithsheumlm 14 Pirust Mohikan Aziatik 16 Trojane Piano Caucasion
Me shumeuml interes paraqiten endonimet dhe ekzonimet e popullsive
me status pakice kulturore banuese neuml Shqipeumlri Peumlrveccedil ndeumlrhyrjes seuml faktoreumlve politikeuml dhe gjeopolitikeuml pamja e peumlrgjithshme e emeumlrtimeve vetidentifikuese teuml keumltyre grupimeve beumln teuml qarteuml dhe njeuml shkalleuml ccedilfaktorizimi teuml bashkeumlsive veteuml teuml identitetit teuml tyre si dhe njeuml mundeumlsi mosnjohjeje dhe krize peumlrcaktimi Peumlr etnikun arumun siccedil paraqitet neuml pasqyreumln e meumlposhtme u veumlrtetuan 22 emeumlrtime kurse peumlr etnikun rom 25 emeumlrtime
Nr Veteumldeklarimi peumlr arumun (Emeumlrtime veteumlquajteumlse)
Veteumldeklarimi peumlr rom (Emeumlrtime veteumlquajteumlse)
1 Areumlmen Amarandos grek 2 Arreumlmenj Amaro divas 3 Armeno-shqiptar Arixhi 4 Arumun Cigan 5 Copane Cingareuml cincareuml 6 Ccediloban Domeuml
Studime 23 - 2016
127
7 Freumlsheumlriot Egjiptiane-rome 8 Grek-vlleh Gabel 9 Kllakos (gr vllahos) Gabi 10 Kllamos (gr vllahos) Gatal katal 11 Kucovllah Grek rom 12 Ladinlatin Katalanas 13 Llacifac (ldquovllah-ci-facerdquo) Kurbat 14 Reumlmenj Kurbiman 15 Rreumlmeneuml Kurb-i-mape 16 Sarakaccedilaneuml Lam 17 Shqiptar-vlleh Lojmeuml lomeuml 18 Shqiptar-vllah-grek Ramanes ramani 19 Vllaho-kelto-roman Rhomes 20 Vllaho-maqedonas Rolmes 21 Vllahos Romni 22 Vllaho-shqiptar Sinteuml sindeuml 23 Shqiptar rom 24 Ugaros 25 Gipsy
Neuml fazeumln parapeumlrfundimtare pasi u riorientuan drejt njeuml termi re-ference veteumlm ato peumlrcaktime qeuml ishin teuml padyshimta pa nevojeumln e ndonjeuml interpretimi rezultuan 390 veteumldeklarime peumlr etnicitetin 141 veteumldekla-rime peumlr gjuheumln dhe 487 peumlrcaktime peumlr besimin Duke gjykuar rast pas rasti teuml dheumlnat mundeumlsuan krijimin e kodeve prej teuml cileumlve po paraqesim kodin peumlr etnicitetin 1 Albanian 2 Greek (homogenos are included under this category) 3 Macedonian (shule nr 204 as a derogatory name is not taken into
consideration nashke nashki nr 43 is considered a certify denomination нашите во Албанија nashite vo Albanija too The same position referred to kaj nas linguistic denomination)
4 Montenegrin (Vraka region Rozafa Morača society) 5 Aromunian (ethnonims vllah ccediloban aromun reumlmenj are included in
this entry When accompanied by the name of another ethnic group these ethnonims are not taken into consideration When these ethnonyms are accompanied by the name of a specific state they are not taken into consideration)
Studime 23 - 2016 128
6 Roma (under this label all the recognized ethnonims referred to Roma people roma katalanas kurbat cigan etc are included)
7 Egyptians of Albania (in consideration of the specific cultural position of this group also pejorative denomination jevgj magjyp are included
8 Bosnian Historically in Albania two or three villages in the region of Durreumls are populated by Bosnians from the 18th century
9 Bulgarian In some popular songs collected by Sterio Spasse the slavs of Prespa are identified like bugars bugarskata zemja bugarskata nevesta
11 Serbian 12 Arab The mention of the nationality of a specific Arab country
(Syrian Iraqi etc) is not taken into consideration 13 Jew Are included other denominations too jude jahudi hebre ccedilifut 14 Belorussian A group Belorussian soldiers supported King Zog in
1924 15 Refused answer 16 Not valid answers 1 Nonsense 2 Ironic 3 No ethnic group is
mentioned 4 Citizenship instead of ethnicity 5 Racial denomination 6 Toponym 7 Religion instead of ethnicity 8 Probably Albanian with foreign citizenship 9 Personal name 10 Historical and geographical region
17 Other ethnic groups (Permanent citiziens of other countries) Peumlrmes emeumlrtimeve etnonimike teuml shqiptareumlve peumlr veten teuml shqipta-
reumlve peumlr popullsi teuml tjera banuese neuml Shqipeumlri (teuml njohura me ligj apo teuml ve-teumlpropozuara) teuml bashkeumlsive etnike e kulturore peumlr veten dhe peumlr teuml tjereumlt mund teuml hetohet meuml tej se ccedilfareuml ka ndryshuar neuml raportet e vetes me tjetrin neuml sjelljen ndaj fqinjit neuml peumlrftimin e asaj ndjesie europiane qeuml ccedilon neuml ndryshimin e stereotipeve teuml vjetra ballkanike si empatia Ato janeuml njeuml bazeuml teuml dheumlnash me reumlndeumlsi pareumlsor peumlr studime antropologjike dhe etno-logjike demoetnike dhe demofetare onomastike dhe onomasiologjike
Studime 23 - 2016
129
Shtojca nr 1 Nga veteumldeklarimet peumlr besimin neuml fazeumln e ndeumlrmjetme
(gjithsej 608 emeumlrtime) RASTAFARIAN Not valid Political cultural musical movement in
Jamaica (maybe ironic)
REMENJ Not valid Heteronim of Aromun ROME Not valid Ethnic group declared instead of religion ROSHNIK I VOGEL Not valid Toponym ROSKOVEC Not valid Toponym RRETH STAVRE Not valid Toponym RRISHT (maybe KRISHT)
To be checked in the record
Maybe Christian
RROMANAT Not valid Toponym RRUMBULLAKE Not valid Toponym RRUSHKULL Not valid Toponym RUMUNE Not valid Ethnic group declared instead of religion SALLMONE Not valid Nonsense SATANISTE Not valid Not valid as religion sect SEFERAN Not valid Maybe Sefardic Jews
Shtojceuml nr 2
Nga veteumldeklarimet e filtruara peumlr gjuheumln neuml fazeumln e ndeumlrmjetme (gjithsej 159 emeumlrtime)
BURUNDISHT Deklarim i pavlefsheumlm nuk ka gjuheuml burundisht ka freumlngjisht
swahili dhe kirundisht E PAPERCAKTUAR Deklarim i pavlefsheumlm FRASHTAN Deklarim i pavlefsheumlm nuk ka gjuheuml teuml tilleuml emeumlr vendi GAZKEuml Deklarim i pavlefsheumlm nuk ka gjuheuml teuml tilleuml GREKE RUMUNE OK arumanisht GREQISHT EBRAISHT
Deklarim i pavlefsheumlm nuk veumlrtetohet neuml Shqipeumlri njeuml biglosi e tilleuml
GREQISHT SERBISHT Deklarim i pavlefsheumlm nuk veumlrtetohet neuml Shqipeumlri njeuml biglosi e tilleuml
GREQISHT SHQIP OK bilingue greqisht-shqip HINDU Deklarim i pavlefsheumlm nuk ka gjuheuml teuml tilleuml (hinduizmi eumlshteuml
besim jo gjuheuml) KANTONEZE Deklarim i pavlefsheumlm nuk ka gjuheuml teuml tilleuml
Studime 23 - 2016 130
KIRGIZXHE Deklarim i pavlefsheumlm nuk gjuheuml teuml tilleuml flitet turqisht KOMSHE Deklarim i pavlefsheumlm nuk ka gjuheuml teuml tilleuml KUBANEZE Deklarim i pavlefsheumlm nuk ka gjuheuml teuml tilleuml flitet spanjisht LETUANEZE Deklarim i pavlefsheumlm nuk ka gjuheuml teuml tilleuml (lituanisht apo
letone) LIVINE Deklarim i pavlefsheumlm nuk ka gjuheuml teuml tilleuml LLACcedilE (VLLAHCcedilE) OK arumanisht MALTEZE Deklarim i pavlefsheumlm cila nga dy gjuheumlt kushtetuese teuml
Malteumls NIGERIANE Deklarim i pavlefsheumlm (nuk ka gjuheuml nigeriane) NUK ESHTE E AFTE Deklarim i pavlefsheumlm NUK FLET Deklarim i pavlefsheumlm QIPRO Deklarim i pavlefsheumlm nuk ka gjuheuml qipriote SHQIP RUMANISHT OK bilingue shqip-arumanisht TAMIL Deklarim i pavlefsheumlm (janeuml kateumlr tamil neuml tre shtete dhe njeuml
sistem shkrimi Cila) TROJANE Deklarim i pavlefsheumlm nuk ekziston VLLAHE MAQEDONISHT
OK arumanisht
VLLAHE SHQIP OK bilingue shqip-arumanisht ZAMBIANE Deklarim i pavlefsheumlm (chewa bemba lunda tonga lozi
luvale kaonde nyanja) ZVICERANE Deklarim i pavlefsheumlm (nuk ka gjuheuml zvicerane freumlngisht
gjermanisht anglisht italisht rheacuteto-romanes) CcedilAMERIA OK shqip (nuk ka gjuheuml ccedilame)
Studime 23 - 2016
131
Shaban SINANI QSA Tiraneuml
ENDONYMS AND EXONYMS OF ALBANIANS AND NEIBOURGHS (Results of the expeditions in Zhupa Gora and Opoja 2012-2013)
Summary
The title of this paper is connected to two research experiences during 2010-2013
a Firstly as part of the thematic ethnological expedition Living without Borders which was carried out in the area of Zhupa and Opoja in the south of Prizren (Kosovo)
b Secondly as an outside consultant for the process Census Albania 2011 (partly even Rekos 2011) for the terminological aggregation of the citizensrsquo self-declarations about their nationality language and religion In the first part I refer to inquiries in the land in a region where small islands of at least bilingual populations live which have had problems with self-defining
In the Yugoslavia period two nationalities were fabricated Yugoslavian and Muslim nationality They served as a sufficient formal coverage for such ethnic and religious island grouping which do not even answer the status of enclaves Decomposition of third ex-Yugoslavia posed a question to them What are we A process of re-identification led to the formal acknowledge of a new nationality in Kosovo the Gorani nationality (Gorani Goranci) which can be found officialized even in the standard questionnaire of Reko-2011 as well as another ldquonationalityrdquo imposed by the relatively ponderable number of the self-declared individuals Torbesh Torbeši Muslim Slavs who do not accept to be identified with any of the old nationalities of ex-Yugoslavia At the same time the Egyptians of Kosovo split into two nationalities Religion served as a point of opposition in this process Ashkali and Egyptians From our inquiries about the ethnicity of such groupings in Zhupa (Župa) and Opoja it came out that educated people are in search of an identity mainly from the distinction with the other a negative identification that answers the question what arenrsquot we I speak Serbian but I am not a Christian thus I am not Serbian I am a Muslim but I donrsquot speak Albanian so I am not Albanian what else can I be but Bosnian (Bosanac Bosanci Bošnjaci) Meanwhile the oldest part of the habitants is content with distinctions between dialects and traditional workmanships (we are bricklayers we are craftsmen) People answered the question about the connections and relationships with a similar population Goran Bosnian Torbesh (Torbeši) with the expressions Naši smo da nismo našinci Naši smo da nismo isti However about the language continues to remain in usage the identification with naša po naškom or at the most educated individuals mi govorim slavsko mi govorim južnoslavenski
Studime 23 - 2016 132
Language islands and ethnological islands in Zhupa and Opoja are so numerous that even Bosnians themselves are not one but several types and the same can be said for Gorans Meanwhile the spoken language including school is continuously going toward a grotesque slang as can be seen by the way of presenting the theme Micropollutants by a teacher in the class of Biology in the school of the village Manastirec (Goreuml) where we assisted Mikroorganizmi su mali hajvančići Kada su na trup čoveka Zot na ruej jo mikroorganizmi da insan može i mrtav bit
A similar process of formal but even substantive disintegration and redefinition happened in the conditions of open society in regions with compact populations in Kosovo and Albania Together with the researcher Alessandro Gori in Universitagrave di Firenze and in a later phase with the French anthropologist Patrick Simon we were invited to define the terms of reference and thus to facilitate the statisticify of the data about self-declaration of the citizens about their ethnicity their language and religion in Census Albania 2011 Despite a preliminary filtration by the specialists of Instati (which excluded only wrong interpretations by the optical automatic reader and technical mistakes) in the first phase the situation was as follows over 800 denominations about nationality over 800 denominations about religion and over 400 denominations about language In the second phase after having oriented toward a reference term only those definitions that were indisputable that did not need an interpretation the results were 430 self-declarations about ethnicity 159 self-declarations about language and 608 definitions about religion The process of further aggregation with the purpose of making the data declarable was very complicated There were found more than 30 forms in the ethnic grouping of Arumanians of Albania for the denomination Ccedilam alone which was declared to have Albanian ethnicity Except for objective reasons (former impossibility of free self-declaring of ethnic and cultural communities that were not acknowledged by the constitution) the tendency of fractioning Albanian ethnicity was observed a Fistly by means of regional distinction (Ccedilam Lab Laleuml Highlander Mirditor Lumjan) b Secondly by means of evoking romantic and historic denominations (Pellazg Ilir Arbeumlresh) c Lastly by means of specifying the nationality with a noun which referred to religion (Albanian Bektashi Albanian Orthodox even Albanian minority) Even though the obstacles of converging self-declarations were surpassed the creation of such oppositions remains an open issue for further investigations in social anthropology sociology demography sociology of religion linguistics and so on
Studime 23 - 2016
133
Bibliografi ALEKSIĆ-PEJKOVIĆ Ljiljana Naučni skup Srbije 1915 godine Istorijski institut Beograd
1986 st 302 BALA Zenulla Shishtaveci historia dhe tradita bot Erik Tiraneuml 2007 BALIU Begzad Onomastika e Kosoveumls ndeumlrmjet miteve dhe identiteteve bot Dituria
New York 2009 BOGA Nida (Leonid) Voshopolea Bucuresti Dimacircndarea Parinteasca 1994 COUROUCLI Maria The Balkans Ethnic and Cultural Crossroads Educational and
Cultural Aspects Council of Europe Press Strasbourg 1997 ČUBRILOVIĆ Vaso Isterivanje arnauta Beograd 1937 ĆUKIĆ Dragan Kosovo znamenitosti i lepote Priština 1971 CVIJIĆ Jovan Balkansko poluostrvo i južnoslavenske zemlje osnovi antropogeografije
tom I Beograd 1922 tom II Beograd 1931 DAVUTOĞLU Ahmet Civilizational Transformation and the Muslim World Quill 1994
Transformimi qyteteumlrimor dhe bota islamike bot Logos-A Shkup 2005 DEMIRAJ BARDHYL Kur etnikeumlt tregojneuml shqa-u ndeumlr shqiptareuml neuml Studime botim i
ASHAK nr 16-17 DEMIRAJ BARDHYL Shqiptar dhe Shqa bot Naimi Tiraneuml 2014 DEacuteRENS Jean-Arnault amp SAMARY Catherine Goranci neuml Les conflits yougoslaves de A agrave
Z Eacuteditions de lAtelier 2000 DETSIKAS (ΔΈΤΣΙΚΑΣ) Κώστας (Kostas) Καραϊσκάκης ldquoΟrdquo γιος της καλογριάς
Ηλιοτρόπιο 2004 DOKLE Nazif Bogomilizmi dhe etnogjeneza e torbesheumlve teuml Goreumls seuml Kukeumlsit bot Geer
Tiraneuml 2009 DOKLE Nazif Goranske narodne balade Prizren 2012 ERDOGAN lsquoKosovo Is Turkeyrsquo in Monitor October 28 2013 EVANS Thammy Macedonia England 2009 GJORGIEV ЃОРГИЕВ Драги Османлиското наследство во Република Македонија
предност или хендикеп neuml Slavia Meridionalis tom XI Institut Slawistyki Polskiej Akdemii Nauk Warszawa 2011
GORI Alessandro amp SINANI Shaban Case by Case - Etnicity - Mother Tongue Language - Religion dokumente pune peumlr Census-Albania 2012 gusht 2012 arkivi i INSTAT
GORI Alessandro amp SINANI Shaban Etnicity - Mother Tongue Language and Religions - explandes with interpretation dokumente pune peumlr Census-Albania 2012 gusht 2012 arkivi i INSTAT
GORI Alessandro amp SINANI Shaban Mission Report 26-31 August 2012 Population and Housing Census Albania 2011 a project funded by the European Union arkivi i INSTAT
HUSEIN ХЮСЕИН Мехмед Помаците и торбешите в Мизия Тракия и Македония София 2007
IDRIZI Sadik Aromunsko-vlaški tragovi u Gori Prizren 2008 IDRIZI Sadik Gora daleka i sama Dragaš 2004 ISMAJLI Rexhep Artikuj mbi gjuheumln shqipe Prishtineuml 1987
Studime 23 - 2016 134
IVANOVA Olga Rečnik na toponimite vo oblasta po slivot za Bregalnica Skopje 1996 KAPITANOVA Ana ldquoKaj nasrdquo - foleumlsit e Boboshticeumls neuml kontakt me popullin autokton neuml
akte teuml Seminarit XXXI Ndeumlrkombeumltar peumlr Gjuheumln Leteumlrsineuml dhe Kultureumln Shqiptare nr XXXI Prishtineuml 2012 f 157-161
KOSOVO Population and Housing Census 2011 final results main data an EU-funded project managed by the European Union Office in Kosovo implemented by Istat CIRPS-Sapienza University of Rome ICON-Institut and Rrota Prishtineuml 2012
KRYEZIU Selahedin Kush jam uneuml Prizren 1999 LAVROV (ЛАВРОВ) П А Сборник Верковича І Народнiье песчи Македонских
болгар Петроград 1920 LUTOVAC Milisav V Gora i Opolje antropogeografska proučavanja Naučna knjiga
Beograd 1955 LUTOVAC M Gora i Opolje naselje i poreklo knjiga 35 Beograd 1955 LLOSHI Xhevat Etnonimi lsquoshqiptarrsquo dhe mohimi i tij neuml Universi shqiptar i librit nr 3
1998 MILANI Preleuml Ku jeni Lekeuml Dukagjinin ua vraneuml botuar neuml teuml peumlrditshmen Sot 3 gusht
2014 MIRDITA Zef Vlasi u historiografiji Hrvatski institut za povijest Zagreb 2004 MOLHO Anthony BRACEWELL Wendy DRACE-FRANCIS Alex CURTO Diogo Ramada
KONIORDOS Niki (edit) Balkan Departures Travel Writing from Southeastern Europe Berghahn Books 2009
PEKMEZI Gjergj Bleta shqypeumltare (e peumlrshkroi me shkrojla shqipe e peumlrktheu shqyp dhe e radhiti) Vjeneuml 1924
POPULATION and Housing Census Albania 2011 A project funded by the European Union Mission Report 26-31 gusht 2012 Arkivi i INSTAT kopje ruhet dhe neuml Delegation of the European Union to the Republic of Albania
PULAHA Selami Popullsia shqiptare e Kosoveumls gjateuml shekujve XV-XVI Tiraneuml 1984 REXHA Iljaz Onomastika mesjetare arbane neuml arealin e Dardaniseuml Prishtineuml 2005 SATHAS (ΣΆΘΑΣ) Κωνσταντίνος (Konstantinos) Ν Ιστορικαί Διατριβαί εν Αθήναις 1870 SCHMIDINGE Thomas Gora Slawischsprachige Muslime zwischen Kosovo Albanien
Mazedonien und Diaspora Wien (Oumlstereich) 2013 SEDAJ Engjeumlll Entonimi arbeumlresh - shqiptar neuml Bujku 15 janar dhe 3 shkurt 1996 SEJDIU Shefki Enciklopedia e ndarjes marreumldheumlniet shqiptaro-maqedonase konteksti i
Enciklopediseuml seuml Maqedoniseuml neuml Marreumldheumlniet shqiptare-maqedone konteksti i Enciklopediseuml Prishtineuml 2010
SINANI Shaban Kosova neuml Shqipeumlri shpeumlrngulja dhe rikthimi neuml Ura dhe keumlshtjella Tiraneuml 2006
SINANI Shaban Peumlr njeuml interpretim teuml teuml dheumlnave peumlr emeumlrtimet neuml procesin e veteumldeklarimit teuml kombeumlsiseuml (etnicity) gjuheumls amtare (tongue) dhe besimit (religion) arkivi i INSTAT 1-10 gusht 2012
SINANI Shaban Shenjime nga ekspedita etnologjike ldquoTeuml jetuarit neuml kufirdquo Manastiriceuml Zhupeuml e Prizrenit viti 2012 doreumlshkrim
SINANI Shaban Shpeumlrngulje biblike dhe rikthim biblik neuml Kultura popullore bot i Akademiseuml seuml Shkencave nr 1-2 Tiraneuml 2001
SIRDANI Marin Emni ldquoshqyptar e arbnuerrdquo neuml Hylli i Driteumls nr 4 1931
Studime 23 - 2016
135
SPASSE Sterio (collect) Narodne pesme od Mala Prespa Albanija Institut Folklora ldquoMarko Cepenkovrdquo Skopjle 1992
SHPUZA Gazmend Nga arbeumlresheumlt peumlrmes epiroteumlve te shqiptareumlt neuml Universi 2002 nr 2
THALOgraveCZY L JIREČEK C Zwei Urkunden aus Nordalbanien neuml Illyrisch-Albanische Forschungen I 1916
XHUFI Peumlllumb Veumlzhgime mbi emrin lsquoShqipeumlrirsquo dhe lsquoshqiptarrsquo neuml Mesjeteuml neuml Studime historike nr 3-4 2001
ZEMON Rubin Historia e identitetit teuml ashkalinjeumlve botim i Keumlshillit teuml Europeumls Divizioni i informatave Publike dhe Botimeve Drejtorati i Komunikimit Strasburg pa vit botimi (por jo meuml voneuml se viti 2010)
ZIAGKOS (ΖΙΆΓΚΟΣ) Νίκος (Nikos) Γ H ανασταση τον Σουλιοτον και ο Λαμπρος Τζαβελλας Soulion 1964
Brian D JOSEPH The Ohio State University UNDERSTANDING GREEK THROUGH ALBANIAN THE CASE OF PRO(S)PAPPOUS
Combing through lexicographical works often can yield a small gem that helps to illuminate a detail here or there about a word in another language For instance the form strittavus in a somewhat obscure Latin source (Paulus ex Festo) with its unexplained initial s- for what otherwise in Latin is tritavus lsquogreat-great-great-great-grandfatherrsquo served as a basis for injecting some clarity in my view into the understanding of the deve-lopment of the Albanian prefix steumlr- (shteumlr- in older sources especially Meyer 1891 where it is written štεr-) that occurs in kinship terms of gene-rational distance among other functions eg steumlr-gjysh lsquogreat-grandfatherrsquo (built on gjysh lsquograndfatherrsquo)1
In the same way a related Albanian word found in Meyerrsquos lemma for gjysh (for him ǵuumlš) serves as a basis for the explication of an oddity in a Greek dialectal form In particular he gives treǵuumlš alongside of štεrǵuumlš for lsquogreat-grandfatherrsquo as well as for lsquoUrurgrrsquo ie lsquogreat-great-grand-fatherrsquo both what he cites as katrεǵuumlš (equivalent to what would now be spelled katreumlgjysh) and a form with an extra initial s- skatraǵuumlš It is this last pair of forms especially if the s- form is real2 that provides the key to understanding the Greek form
1 I have written about the Latin and Albanian forms in two related papers Joseph 2010 and
Joseph 2012 2 Meyerrsquos source for this form is ldquoRordquo ie Rossi da Montalto 1866 I am assuming that
Meyer has cited this form correctly though I do not find it in my perusal of Rossi my concern here as to this form rests on the fact that for Italian ldquobisnonnordquo (lsquogreat-grandfatherrsquo) Rossi gives a form lt Sctragiȣsc gt presumably standing for something that would now be spelled lt shtragjush gt (phonetically [inttrahellip]) and for Italian ldquotrisavole terzavolordquo (lsquogreat-great-grandfatherrsquo based on tre lsquothreersquo and terzo lsquothirdrsquo
KDU 811rsquo1404 81118-26
Studime 23 - 2016 138
The Greek form in question is one that I encountered while doing fieldwork on the Greek of southern Albania in the past few years namely πρόσπαππος ([proacutespapos]) lsquogreat-grandfatherrsquo for what for the most part elsewhere in Greek eg in the standard language is προπάππος ([propaacute-pos]) or προπάππους ([propaacutepus])3 Descriptively this Southern Albania Greek form signifies a kin term of generational distance and contains an extra -s- that is absent from comparable forms in other dialects These facts ultimately become important in understanding how this form came to be
The form with the ndashs- prospappos is not restricted to the Greek of southern Albania as it is listed in one authoritative dictionary that of the Triandafilidis Institute (Triandafilidi Instituto 1998) Interestingly though it is absent from another recent large dictionary (Babiniotis 1998) suggesting that it is not so widespread a variant
The more broadly attested form propappo(u)s makes sense compo-sitionally in that it is a compound built from a generational kin term pap-pous (also pappos) lsquograndfatherrsquo with a prepositional prefix pro- meaning lsquobeforersquo added on so as to give an extra degree of generational distance Moreover it fits into a very common pattern for the marking of degrees of ancestral remoteness found in several other Indo-European languages involving that very prefix in Latin for instance there is pro-auus lsquogreat-grandfatherrsquo built on auus lsquograndfatherrsquo in Sanskrit there is pra-pitāmaha- lsquogreat-grandfatherrsquo built on pitā-maha- lsquograndfatherrsquo and in Slavic eg Russian there is pra-ded lsquogreat-grandfatherrsquo with a long-vowel variant of the prefix prō- added to ded lsquograndfatherrsquo
By contrast the variant form prospappos does not show the same logic to its composition nor does it have the same claim to an Indo-European pedigree Ostensibly prospappos would appear to be built on pappos but
respectively) Rossi gives lt Stragiȣsc gt presumably representing something like lt stragjush gt (phonetically [strahellip]) Thus I worry that Meyer might have incorrectly taken lt Sctragiȣsc gt to stand for his skatrahellip though perhaps he inferred a form with [sk-] as a basis for the [int] indicated by Rossirsquos spelling lt sctrahellipgt distinct from the [s] of his lt strahellipgt) more investigation is needed here to be sure
3 Hereafter I cite the forms in a transliterated form
Studime 23 - 2016
139
the prepositional prefix pros- does not seem to be particularly appropriate for marking generational distance as it generally means lsquotowards nearrsquo And whereas there is at least one parallel in other Indo-European languages to its use in a term of generational displacement specifically Sanskrit prati-naptṛ- lsquogreat-grandsonrsquo built on naptṛ- lsquograndsonrsquo where prati is cognate with Greek pros from a Proto-Indo-European proti it is not clear how widespread the use of proti is in this function to judge from the forms cited here it would appear to be far less common across the family than pro
Thus how might the variant form prospappos be explained The entry in the dictionary of the Triandafilidis Foundation at the University of Thessaloniki (Triandafilidis 1998 1147) says that it is due to folk etymology (ldquoπαρετυμ(ολογία)rdquo) based on phrase pappou pros pappou lsquo(handed down) by traditionrsquo literally ldquoof-grandfather from grandfatherrdquo also known in the form apoacute paacuteppou pros paacuteppon lsquofrom grandfather to grandfatherrsquo in either case referring to the transfer across generations Still the question must be asked as to how one can get from such a phrase to a noun meaning another degree of generational displacement Generations are involved in the meaning of the phrase to be sure the phrase is more about traditional transmission so it is not clear how to get from it to the specific sense of prospappos
I propose that Albanian kin terms of generational distance with an extra -s- provide a basis for understanding prospappos and for the specific meaning that the form has That is just as according to Meyer Albanian has both katrhellip and skatrhellip in such kin terms I propose that there was a spropappos in Greek built to propappos in the same manner that Meyerrsquos skatraǵuumlš was built to katrεǵuumlš4 At that point then since spro- has no basis in any prefix in Greek it was remade in essentially a folk-etymo-logical way5 in such a way as to preserve the pro- which was meaningful in 4 Even if the katrε-skatra- variation turns out to be a mirage (see footnote 2) the Albanian
shteumlr- tre- as well as Latin stri- compared with tri- (cf Meyerrsquos štεr-ǵuumlš tre-ǵuumlš but also Latin tritavusstrittavus) could indicate the availability of an s- versus Oslash- model that could have been a suitable basis for the form spropappous supposed here
5 I thank Bethany Christiansen of The Ohio State University for enlightening discussion on this very point
Studime 23 - 2016 140
the context of generational distance and to preserve the ndashs- but just in a different order This process then yielded a form pros that made somewhat more sense within the Greek context - in that it matched an already-existing prefix - and thus gave the form prospappos with the meaning of propappos
Admittedly both the ultimate source of the s- and its specific function are unclear Still given the occurrence of prospappos in the Greek of southern Albania though presumably along with other regions6 and given the specific occurrence of the initial -s- in Albanian terms semantically related to words like propappo(u)s it is tempting to look to Albanian as a source for the introduction of this extra -s- into the Greek for a kinship term of generational displacement
6 Clearly further research into the dialect distribution of this form is needed so it is to be
hoped that this note provides a stimulus in that direction
Studime 23 - 2016
141
References
Babiniotis Georgios 1998 Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας Athens Kentro Leksikologias
Joseph Brian D 2010 On Latin (s)tritavus In Studies in Classical Linguistics in Honor of Philip Baldi ed by B Richard Page amp Aaron D Rubin 43-46 Leiden Brill
Joseph Brian D 2012 The Etymology of the Albanian steumlr- Prefix In Festschrift peumlr nder teuml 65 vjetorit teuml lindjes seuml Akademik Rexhep Ismajlit [Festschrift in honor of the 65th birthday of Academician Rexhep Ismajli] ed by B Rugova Prishtina Kosovo
Meyer Gustav 1891 Etymologisches Woumlrterbuch der albanesischen Sprache Strassburg Verlag von Karl J Truumlbner
Rossi da Montalto Ligure Francesco 1866 Vocabolario Italiano-Epirotico con tavola sinottica Roma Stamperia della S C de Propaganda Fide
Triandafilidi 1998 Λεξικό της κοινής νεοελληνικής Thessaloniki Aristotelion Panepistimio tis Thessalonikis Instituto Neoellinikon Spoudon (Idrima Manoli Triandafilidi)
Norbert JOKL SHQIPTAREumlT DHE GJUHA E TYRE1
sect 1 Kufinjt e soteumlm teuml shqipes ndash sect 2 Shtrirja e saj neuml mesjeteuml ndash sect 3 A rrinin pararendeumlsit e shqiptareumlve qysh neuml lashteumlsi neuml Gadishullin e Ballkanit apo janeuml ardheumls meuml teuml voneuml Puqjet shqiptare-ilire e shqiptare-trakase neuml leksik dhe neuml fjaleuml-formim ndash sect 4 Veccediloriteuml fonetike teuml shqipes teuml krahasuara me ato teuml ilirishtes e teuml trakishtes ndash sect 5 Peumlrcaktimi i vendbanimeve meuml teuml moccedilme neuml Gadishullin e Ballka-nit ndash sect 6 Vendbanimet paraballkanike ndash sect 7 Elementet paraindoeuropiane
sect 1 Hapeumlsira gjuheumlsore e shqipes ngeumlrthen sot neuml brigjet e Adriatikut
peumlrafeumlrsisht hapeumlsireumln midis gradeumlve 39 e 42 teuml gjereumlsiseuml (natyrisht pa sunduar veteuml neuml viset kufitare) shtrihet neuml drejtim teuml VL deri neuml Kosoveuml dhe neuml pjeseumln pereumlndimore teuml Maqedoniseuml (Kumanoveuml Kaccedilanik Tetoveuml Shkup Manastir) Neuml keumlteuml mes duhet pasur parasysh dallimin midis hapeumlsireumls kryesisht shqiptare dhe asaj gati si ishullore teuml hapeumlsireumls seuml zgjeruar gjuheumlsore Kufiri lindor i seuml pareumls sajohet pothuaj nga njeuml vijeuml neuml formeuml ylberi e cila shtrihet nga Prishtina drejt Strugeumls neuml Liqenin e Ohrit ndash duke u lakuar neuml drejtim teuml pereumlndimit Neuml drejtim teuml J e teuml JL kufiri i hapeumlsireumls kryesisht shqiptare shkon nga Saranda peumlrmes Delvineumls e Koniceumls neuml bjeshkeumlt e Gramozit prej keumltu kah Kosturi neuml cepin jugor teuml Liqenit teuml Prespeumls drejt Sheumln Naumit neuml fundin jugor teuml Liqenit teuml Ohrit Linja Sheumln Naum-Strugeuml e peumlrmbyll kufirin gjuheumlsor Peumlrjashta shtetit ameuml ka vendbanime teuml reja neuml krahasim me ato qeuml u peumlrmendeumln meuml lart neuml Greqi (neuml Atikeuml Megara Beoti regjionin e Helikonit Argolis Meseni Salamis Hydra Spezia Andros) pastaj neuml Itali teuml Jugut e neuml Sicili neuml Bullgari (Arnautkoumlj) neuml ishullin Marnara neuml Detin Marmar neuml Besarabi (Volkoneşti) neuml Dalmaci (Borgo Erizzo afeumlr Zareumls)
J G v Hahn Alb StudI (1853) f 14 vv Barbarich Albania 1905 Carta etnogr
1 Titulli i origjinalit Albaner neuml Eberts Reallexicon der Vorgeschichte Bd 1 (1924) f 84-
93 Peumlrktheu Dr Skeumlnder Gashi
KDU 81118-26
Studime 23 - 2016 144
Weigand Die Aromunen 1 (1895) f 321 Mitt Geogr Gef Wien 1878 Sax Kiepert Etnogr Ubers d europ Or 1876 neue Aufl 1912 Petermanns Mitt 1913 f 113 vv f 22 Cvijić v Jokl in Streitbergs Gesch d idg Sprachw 1917 II3 f110 Uumlber das alb Volkstum in Griechenland Z f allg Erdk 25 (1890) f 402 Verh Ges f Erdk Berl 15 (1888) f 446 A Philippsohn Uumlber die alban Siedlungen in Italien Idg Jahrb 2 (1914) f1 vv KZ 51 (1923) f 259 vv Lambertz
sect 2 Hapeumlsira e banimit e shqiptareumlve siccedil u skicua meuml lart ka peumlsuar gjateuml shekujve teuml fundit njeuml rrudhje teuml dukshme Njoftimet nga burimet emrat e vendbanimeve e teuml njereumlzve leumlneuml teuml kuptohet qeuml hapeumlsira gjuheumlsore e shqipes shtrihej gjateuml mesjeteumls larg meuml neuml veri Popullsi shqiptare kishte neuml rrethina teuml Raguzeumls Kotorit neuml cepin verior teuml Liqenit teuml Shkodreumls neuml pjeseumlt jugore e lindore teuml Malit teuml Zi Emrat e ruajtur teuml vendeve e lejojneuml peumlrfundimin se keumltu kemi teuml beumljmeuml me shqiptareuml dhe jo me njeuml popull substratik i cili do teuml ishte identik me shqiptareumlt Popullsia shqiptare e pjeseumls verilindore teuml hapeumlsireumls seuml saj qeuml u peumlrmend meuml lart deumlshmohet edhe neuml dokumentet shkrimore teuml manastireve serbe
C Jireček Die Romanen i d Staumldten Dalm1 (1901) f 41 f Denkschr Wien Ak 48 Srpski Etnogr Zborn 17(1911) f 350 363 399 Erdeljanović Ung Rundsch f soz u hist Wiss 5 (191617) f 1 vv Šufflay
sect 3 Problemi themelor i parahistoriseuml seuml shqiptareumlve eumlshteuml A ishin pararendeumlsit e keumltyre qeuml neuml lashteumlsi banoreuml teuml Gdishullit teuml Ballkanit apo keumlta erdheumln veteumlm meuml voneuml neuml pjeseumln lindore teuml keumltij gadishulli teuml Europeumls Njeuml si shtojceuml kuroreumlz e keumlsaj pyetjeje do teuml duhej pra teuml gjurmohej tek lidhja e mundshme me popujt e lashteuml teuml Ballkanit pra me ilireumlt ose me trakasit Qeuml nga Hahn (Alban Stud I f 213 v) ccedileumlshtja qeuml u shtrua neuml krye teuml keumlsaj pjese neuml kuptimin e pjeseumls njeumlsi peumlrbeumlreumlse me peumlrgjegje alternative duke qeneuml se neuml koheumln historike nuk eumlshteuml deumlshmuar asnjeuml dyndje peumlrveccedil asaj teuml sllaveumlve eumlshteuml njeuml mendim mbizoteumlrues peumlrkitazi me ccedileumlshtjen e shtruar Mendim teuml kundeumlrt gjithsesi teuml peumlrgjitheumlsuar pa pas sjelleuml arsyetime teuml mbeumlshtetura ka Pacircrvan (Z f rom Phil 26 Beih [1910] f 61 v) Pikeumlpamjen sipas seuml cileumls shqiptareumlt na qenkan njeuml fis ilir i gjysmeumlromanizuar ky dijetar (Pacircrvan) e ngre duke veumlneuml neuml spikameuml veumlllimin relativisht teuml madh teuml pjeseumls shqiptare neuml formimin e serbo-kroateumlve dhe teuml grekeumlve teuml rinj pikeumlpamje kjo qeuml kundeumlrshtohet nga teuml tjereuml Shqiptareumlt peumlrpara sllaveumlve na qenkan dyndur midis shekujve III e VI para Krishtit nga verilindja neumlpeumlr Transilvani neuml
Studime 23 - 2016
145
drejtim teuml jugpereumlndimit dhe si barinj nomadeuml pa u pas hetuar qenkan vendosur neuml viset jugore teuml Danubit Neuml keumlteuml mes dua tlsquoi veuml neuml spikameuml faktet gjuheumlsore teuml cilat janeuml teuml peumlrshtatshme peumlr ta mbeumlshtetur pikeumlpamjen e Pacircrvanit Emri i qytetit teuml Shkodreumls neuml teuml folmen lokale ŠkodεrŠkodra ishte qysh tek Livius XXXXIV 31 Scodra Paravendimi qeuml ky emeumlr vendi ishte qeuml nga koha pararomake dhe pa ndeumlrprerje deri neuml diteuml tonat neuml gojeumln e shqiptareumlve nuk peumlrputhet me rezultatet e fonetikeumls historike teuml gjuheumls shqipe sepse tingulli nistor i fjaleumls dhe grupi i patheksuar konsonantik dalin teuml jeneuml teuml trajtuar ndryshe nga ato komplekse tingullore neuml fjaleumlt me prejardhje shqipe teuml bartura neuml vijimeumlsi nga tradita) Edhe emri Rogami Rogame i vendit (1 afeumlr Shkodreumls 2 neuml pjeseumln e epeumlrme teuml Lugineumls seuml Valboneumls 3 neuml formimin e meumltejmeuml m Rogomana neuml Lumeuml neuml teuml njeumljtin formim karakteristik fonetik g ndeumlrzanore) qeuml ndeshet edhe neuml Mal teuml Zi (Kuccedil Zeteuml) qeuml gjithsesi nuk eumlshteuml sllav flet kundeumlr vazhdimsiseuml seuml pandeumlr-prereuml teuml keumltij emri nga shqiptareumlt Megjithateuml formime ilire janeuml padyshim pikeumlrisht emrat e lumenjve neuml rrethina teuml Shkodreumls si Barbana (sot Bojana shq-shkodran Būn) dhe Clausala (shq-shkodran Drinas) Nga ana tjeteumlr termat e krishterimit si uumlpešk(ε)f pεgεrε janeuml deumlshmi gjuheumlsore teuml krish-terimit latin ndeumlrkoheuml edhe ilir qeuml i takojneuml koheumls parasllave dhe forma e kryehershme e fjaleumls seuml pareuml na shpie tek Dalmacia si burim i saj (Jok1 Lingu kulturhist Untersuchungen a d Ber d Alban 1923 f 20 f 132) E padeumlshmueshme eumlshteuml edhe pikeumlpamja qeuml sjell Puşcariu si mbeumlshtetje peumlr tezeumln e Pacircrvanit (poaty f 62 v) sipas teuml cilit neuml huazimet latine teuml shqip-tareumlve po u hetuakan dy shkalleuml gjuheumlsore konform zgjerimit teuml vazhduesheumlm teuml territorit teuml tyre nga Dakia peumlr neuml Illyricum (Mitt Rum Inst Wien I I9I4] f 292-297 Spitzer) Problemi bazeuml i parahistoriseuml seuml shqipes mund teuml zgjidhet veteumlm peumlrmes studimesh teuml veccedilanta teuml lidhjeve teuml shqipes me gjuheumlt antike teuml Ballkanit Njeuml gjurmim i keumltilleuml do teuml tregonte neumlse eumlshteuml e zgjidhshme ccedileumlshtja e substratit ilir apo trak gjeuml qeuml do teuml tregonte sa eumlshteuml me vend shtrimi i keumlsaj ccedileumlshtjeje Peumlr autoktonineuml e lashteuml teuml shqiptareumlve neuml Gdishullin e Ballkanit mund teuml peumlrmenden seuml pari emrat Ἄλβανοί Ἄλβανoacuteπολις teuml cileumlt Ptolemaeus (III 13 23) i peumlrmend neuml harteumln e tij teuml Boteumls midis Orestis dhe Almopern dhe vazhdimi i tyre shqip Arbεniacute Arbεriacute (KZ 36 1900] f 299 f Pedersen) Mireumlpo duke qeneuml se fjala bazeuml e keumltyre dy emrave eumlshteuml e peumlrhapur gjeregjateuml nepeumlr Europeuml dhe pas gjitheuml gjaseumlsh
Studime 23 - 2016 146
eumlshteuml me prejardhje paraindoeuropiane (Albion Alba Longa) dhe se edhe prapashtesa eumlshteuml gjithashtu e deumlshmuar jashteuml ilirishtes e trakishtes pesha e keumlsaj deumlshmie zvogeumllohet duksheumlm
a) Konkordancat shqipe-lashtoilire i kemi seuml pari nga brumi skajsh-meumlrisht i pakteuml leksikor peumlrkateumlsisht nga glosari i deumlshmuar i ilirishtes seuml vjeteumlr (Numri i vogeumll i keumltyre glosave natyrisht qeuml e rrit forceumln deumlshmuese teuml konkordancave me shqipen) mesap βρέντιον κεφαλὴ τοῦ ẻλαφοῦ shq bricirc rreumlnja brin- ldquobri brinirdquo ilir (oenotrisht) ῥίνός ἀχλύς ldquoerreumlsireuml mjegullrdquo (Schol Od E 281) uneuml e afroj me shq tosk re geg rę neuml monumentet gjuheumlsore teuml shek 17 (psh P Bogdan Cuneus proph I 37 26) ren (Peumlrkitazi me peumlrkateumlsineuml etnike ilire teuml Oenotrereumlve khs Scala Umrisse d aumllat Gesch Eur Rektoratsprogr Innsbr 1908 f48 69) Keumltu kemi teuml beumljmeuml me njeuml fjaleuml me burim indoeuropian por qeuml devijon nga indoeuropianishtja e peumlrbashkeumlt seuml keumlndejmi kjo konkordanceuml duhet cileumlsuar si specifike Meuml frytdheumlneumls eumlshteuml grumbulli i emrave teuml vendeve dhe huazimet nga gjuheuml teuml tjera Emri ἕλος Λούγεον (Strabo VII 314) i liqenit teuml Cirkniceumls neuml regjionin e Kuarnerit neuml afeumlrsi teuml Trieshteumls slsquoeumlshteuml tjeteumlr veccedilse fjala ilire qeuml shenjon keumlneteumln shq lεg-atε ldquokeumlneteumlrdquo ndash (IF I [1893] f 323 G Meyer) Keumlto fjaleuml janeuml puro ilire peumlrkateumlsisht thjesht shqipe dhe njeumlkoheumlsisht edhe indoeuropiane teuml pastra Keumlteuml e tregon neuml driteumln e emrit ilir Ludrum neuml Dalmaci neuml hyrje teuml Sevarovo blato (dmth keumlneteuml ligateuml) (Lokalizimi sipas Tomaschek Mitt Geogr Gef Wien 23 1880] f 502) nga ana e shqipes tosk ľum ldquolym balteumlrdquo geg ľuumlm tosk ľer ldquolym balteumlrdquo (Trajta e kryehershme Lud(h)r- trajta shqipe e kryehershme lu-m leu-d(h)r) nga ana e gjuheumlve teuml afeumlrta lat lutum dhe sidomos fjala gr λύμα λύθρον ldquozgjyreuml lymrdquo e cila peumlrputhet me teuml meumlsipeumlrmen edhe neuml rrafshin morfologjik Keumltu hyn sidomos dhe lε-g-atε Λούγεον (trajta origjinare lu-g-) njeuml fjaleuml e kategoriseuml nominale teuml fjaleumlformimit qeuml neuml shqipen eumlshteuml jo pak e preferueshme (Jokl Lingu kulturhist Untersuchun-gen aus dem Ber d Alban 1923 f 148 v) Aquae Balizae neuml Panoni (CIL VI 3297) njeuml fjaleuml thjesht ilire neuml driteumln e deumlshmiseuml seuml termeumls sheumlruese neuml keumlteuml zoneuml qeuml ishte neuml pagus Jovista shq balrsquotε ldquokeumlneteuml lymrdquo (edhe neuml dalmatishten e vjeteumlr dhe neuml dialekte teuml tjera romane) Metubarbis (ldquomidis Gjuha e fisit ilir teuml Eonoteumlrve Veumlr e peumlrkth
Studime 23 - 2016
147
ligatave Mesligateumlrdquo) neuml Pannonia inferior (Plinius III 148) var 1 Metubarris ishull neuml hapeumlsireumln e rrjedheumls seuml Saveumls seuml poshtme me tokeuml shprehimisht moccedilalore (Hiulca palus) deumlshmohet si konkordanceuml specifike lashtoilire-shqipe nga krahasimi i peumlrpikteuml i teuml dy pjeseumlve teuml keumlsaj kompozite me fjaleumlt shqipe be ak be ak ldquobeumlrrakeumlrdquo qeuml i takon njeuml fisi teuml peumlrhapur gjereuml teuml indoeuropianishtes sllav bara ldquobeumlrrakeumlrdquo ind e vj bar-baraacute emri i njeuml lumi greq βόρβορος ldquobalteuml lymrdquo (Izvestija otděl rusk jaz Petersb 174 [1912] f 228 v Mladenov) metu- e afroj me shq mjet ldquomjet mjedis midisrdquo me tenuesin e patheksuar si edhe greq μετά Karakteri prej kompozite i keumltij emri deumlshmohet me pranineuml e teuml dy fjaleumlve neuml hapeumlsirat ilire Μέτουλον qyteti i japodeumlve Μέτουλοι (Appian Ilir 19) (ldquoteuml ndeumlr-mjemteuml rdquo) Σούβαρας neuml distriktin Remesiana (Prokop) Σύ-βαρις burim neuml Ahaja T-ja e patheksuar e pjeseumls seuml pareuml peumlrndryshe e deumlshmueshme veteumlm neuml greqishten ia jep keumlsaj konkordance karakterin specifik ndash Malontina trajta meuml e vjeteumlr nga burimet e shkruara teuml shek 10 e emrit teuml lumit malor Maltein neuml Kaumlrnten (Carinthia ll2 (1922) f 3 Lesiak) Malon-turn Maluntum lima neuml regjionin Canale afeumlr Raguzeumls neuml Dalmaci (Jireček Romanen i d Staumldt Dalm 1 [1901] f 60) Malutin Docirc (i sajuar gjithsesi nga Malontin Dol) ccediliflik malor i Pipereumlve teuml Malit teuml Zi (Srpski Etnogr Zborn 17 [1911] f 359 Erdeljanović) Μαλοῦς Μαλοῦντος lum neuml Arka-dia vend neuml Trojeuml (sh Illyrier) teuml gjitheuml teuml formuar me prapashteseumln kara-kteristike ilire -unto- i takojneuml fjaleumls shqipe maľ ldquomalrdquo rum mal ldquobregdet buzeuml lumi kodeumlrrdquo let mala ldquoskaj breg lumirdquo Meumltimi qeuml keumlta apelativa tlsquoi atribuohen paraindoeuropianishtes (Oštir Beitr z alarod Sprachwiss I [1921] f51) duhet teuml refuzohet sepse ekzistimi i apofoniseuml peumlrbrenda veteuml shqipes neuml keumlteuml familje fjaleumlsh teuml peumlrhapura gjereuml (peumlrkitazi me keumlteuml khs Jokl Linguist-kulturhist Untersuch a d Ber d Alban [1923] f162 v) e tregon karakterin indoeuropian si edhe prania e tyre neuml veriun e Europeumls Distinktivi shqip peumlr vendbanimet primitive si tbanet e teuml ngjashme me to bunε qeuml eumlshteuml njeuml fjaleuml e pasteumlr indoeuropiane neuml driteumln e deumlshmiseuml seuml apofoniseuml- dhe teuml raporteve peumlrbrenda fisit veumlllazeumlriseuml (ban(ε) ldquobaneseumlrdquo bųj ldquobanoj buajrdquo (SB Wien Ak 1681 [1911] f 6 f Jokl) reflektohet si-pas mendimit tim si fjaleuml e huazuar neuml hapeumlsirat e serbokroatishtes si buńa ldquogropeuml shpelleuml kasolle primitiverdquo (Mažuranić Prinosi za hrv pravno-povj rječn sv 6 [1917] f V oklad m Lit) buńac neuml Dalmaci ldquovath
Studime 23 - 2016 148
aheumlrrdquo Edhe neuml shumeuml emra vendesh si Bunić neuml krahineumln e Likeumls pra neuml tokat e liburneumlve Buńak neuml rrethina teuml Zagrebit Buńanci neuml krahineumln Toplica teuml Serbiseuml etj si edhe neuml apelativat nga teuml cilat rrjedhin keumlta emra qeuml shtrihen edhe neuml bullgarishten e gjejmeuml keumlteuml fjaleuml shtrirja e seuml cileumls neuml gjitheuml hapeumlsireumln e serbokroatishtes peumlrfshireuml keumltu dhe cepin e skajsheumlm veripereumlndimor dhe tingulli fundor ń e beumln teuml pamundsheumlm mendimin qeuml kjo fjaleuml teuml jeteuml huazim i drejtpeumlrdrejteuml nga shqipja Emri Buni i liburneumlve (Plinius III 39) njeuml etnikon i formuar sipas modelit thjesht ilir (W Schulze Eig f 541) pa ndonjeuml veccedilori shquese teuml keumlsaj kategorie me ndonjeuml emeumlr ilir teuml qytetit siccedil na del tek emri Βοῦννος (me kuptimin ldquoardhacakrdquo khs Bunić neuml pokeumlteuml regjion) na e hap mundeumlsineuml peumlr ta kuptuar historikun e teuml hua-zuarit teuml keumlsaj fjale I shprehur seuml pari nga Tomaschek (Mitt Geogr Ges Wien 23 [1880] f 506) dhe i pranuar gjithandej eumlshteuml sqarimi i emrave Del-matia Dalmatia Delminiuim Δέλμιον tek Strabo VII 315 πεδίον μηλόβοτον (ldquoFusheuml qeuml ushqen deletrdquo) nga shq deľε deľmε
Shq pełk pełgu ldquopellg pus me ujeuml amullrdquo (e deumlshmuar me ł edhe neuml burimet meuml teuml reja shkrimore) e daleuml nga pełεg pełεg dhe qeuml mund teuml peumlrcillet deri tek ilirishtja Πελαγόνες e peumlrmend Scymnus 403 si njeuml popullateuml fqinje me popullateumln e Liburneumlve teuml brigjeve teuml Adriatikut Territoret e tjera neuml teuml cilat deumlshmohet emri Πελαγονία (afeumlr Stobit teuml quajtur edhe Λυγκηστίς e teuml tjereuml sh Illyrier) kishin sipas deumlshmiseuml seuml emrave teuml vendeve neuml kuadrin e popullsiseuml seuml peumlrzier gjithashtu edhe elemente ilire Tek fije teuml lidhjes seuml shqipes e teuml ilirishtes na shpien poashtu neuml njeumlfareuml mase si mbetje gjuheumlsore teuml ilirishtes edhe emrat e ruajtur teuml hyjnive Emri Juppiter Menzana i hyut teuml Salentineumlve mesapeuml teuml cilit i flijoheshin kuaj beumlhet i qarteuml peumlrmes fjaleumls shqipe mεs mεzi ldquoi vogli i kalit dhe i gomaritrdquo (trajta origjinare mεnz- khs rum micircnz mănz ldquomazrdquo) (KZ II [1862] f 148 Stier) ldquomeumlzat demrdquo
Emri homonim i Dionisit tek paioneumlt lidhja farefisnore e teuml cileumlve me pellagoneumlt peumlrkateumlsisht me ilireumlt eumlshteuml e deumlshmuar mireuml neuml antikeuml (Homer II Φ152 Strabo VII 331 fr 38 Appian Ilir 4) dhe eumlshteuml e deumlshmueshme gjuheumlsisht dhe peumlrmes onomastikeumls (sh Illyrier) Δύαλος eumlshteuml sipas mendimit tim neuml lidhje me shq dęj ldquodehemrdquo (dkeu-nįō) dehurε de-t-un ldquoie dehurrdquo dęiet ldquorrjedhrdquo ldquoshkrihetrdquo duumlł ldquodhjameuml dyllrdquo Sado teuml mangeumlta teuml jeneuml njohuriteuml tona peumlr brumin leksikor teuml
Studime 23 - 2016
149
lashtoilirishtes aqeuml meuml teuml reumlndeumlsishme janeuml konkordancat e saj me shqipen nga teuml cilat keumltu mund teuml spikaten veteumlm ato meuml teuml dallueshmet ndash Po keumlteuml pasqyreuml teuml konkordancave shqipe-ilire na e ofron edhe fjaleumlformimi me -ext-yo- i emrave etnikeuml (ktetikeumlt peumlrkateumlsisht emrat e banoreumlve) dhe nomina agentis neuml shqipen vendεs shkodranisht Beratĕs ldquonga Beratildquo Bušatĕs ldquonga Bushatirdquo mułįs ( nga mułi) ģakεs ldquovraseumlsrdquo ( nga ģak) Pra-pashtesa -t- eumlshteuml neuml keumlteuml funksion e peumlrhapur gjithandej neuml indoeuropia-nishten zgjerimi i saj peumlrmes - o- eumlshteuml karakteristik peumlr shqipen sepse neuml gjuheuml teuml tjera (indoeuropiane) ka veteumlm gjurmeuml teuml saj (meuml seuml shpeshti neuml greq δημόσιος peumlrkrah δημότης meuml teuml pakta neuml sllav sllav e vj kishtare domašьńь ldquoi shteumlpiseumlrdquo serbokr domaćin me -t o- paleosllave) Teuml njeumljtin zgjerim teuml prapashteseumls t- si neuml shqipen dhe teuml njeumljtin funksion teuml dyfishteuml e gjejmeuml edhe neuml ilirishten Neuml brigje teuml lumit Urbanus (Urpanus sot Vrbas) teuml Panoniseuml ishte Urbate (Forbiger Handb d alten Geogr III 21877 f 348 ) Trajta e sotme e emrit Vrbas = Urbanus teuml lumit na shpie tek -t - e ilirishtes seuml veriut khs Voltietis CIL V 2019 (Opitergium) Volsetis CIL III 3055 (Albona) dhe mbishkrimi CIL III 4251 i gjetur neuml Scarbantia neuml Panoni P Domatins P [f] Tergitio Negotiator na meumlson sipas mendimit tim qeuml tek tergitio ta shohim barasvlereumln ilire teuml lat negotiator barasvlereuml qeuml ta sjell ndeumlrmend fjaleumln bazeuml ( shq treg) dhe formimin thjesht shqiptar ndash Prapashtesa -eX-ste (-sta -sto) aqeuml karakteristike peumlr formimin e emrave teuml vendeve neuml ilirishten eumlshteuml neuml shqipen edhe sot si formans peumlr shenjimin e hapeumlsirave dhe teuml kolektivave si psh ilir Tergeste (khs meuml lart Tergitio) Bigeste Παρνοῦ-στα Drivastum ndash shq kopštε geg venešt vęšt tosk vεrešt vrešt vεšt (IF 36 [1916] f 123 sh Jokl) Neuml shqipen eumlshteuml dhe njeuml prapashteseuml e zvogeumlliseuml peumlrkeumldheliseuml -(ε)š (braš ldquoshalqi i vogeumllrdquo brąj(ε) ldquolungeuml mullacirc tumorrdquo vogεľš ldquobukur i vogeumllrdquo vogεlε) qeuml ka depeumlrtuar edhe neuml rumanishten (Jokl LKU [1923] f 23 ff dhe referenca) Keumlteuml prapashteseuml teuml daleuml nga -is-yo uneuml e lidhi me prapashteseumln -is teuml sjelleuml nga W Schulze Eig f 40 ref 5 (teuml deumlshmuar edhe neuml trakishten e neuml galishten) Voltisa Votia Volta Όλτίσκος Sakoheuml qeuml fundja siccedil u peumlrmend meuml lart ilirishtja njeh peumlrkrah Δέλμιον edhe njeuml Delminium shqipja na ofron dhe neuml keumlteuml mes me prapashteseumln peumlr sajimin e emrave kolektiveuml dhe teuml shumeumlsit -iń (nga -ini Jokl poaty f 192 v) kεrmińtε shm i shquar i krimp trajta e moccedilme kopεštińε kopεštε δεłεńε ldquogeumlllenjeumlrdquo
Studime 23 - 2016 150
qeuml na e beumljneuml teuml mundshme trsquoi kuptojmeuml edhe formimet korrespondente teuml ilirishtes
b) Neuml krah teuml konkordancave shqipe-ilire teuml sjella meuml sipeumlr nga fusha e leksikut dhe e fjaleumlformimit zeumlneuml vend po teuml njeumljtat konkordanca teuml shqipes me trakishten Nga burimet e drejtpeumlrdrejta leksikore mund teuml nxirren edhe paralelet shqipe-trakase dak μαντεία mantia (Dioskorides Apuleius) ldquomanaferreuml manrdquo lidhet me shqip -geg mand (ε) tosk m n ldquopema e manit manaferreumlrdquo (Blaumltter f lit Unterh 1854 f 411 ref 2 Pott) Sqarimi qeuml Tomaschek SB Wiener Ak 1302 (1893) f 28 e propozon peumlr dak amalusta ldquokamomilerdquo shq amεlε ldquoie ambeumllrdquo + usta (ōd-) ldquoqeuml leumlshon ereumlrdquo duhet gjithsesi teuml arsyetohet si i pranuesheumlm Emrin dakas teuml bimeumls gjerm Kardendistel bot Dipsacus silvestris = Dipsacus fullonum) Toma-schek poaty f 26 me peumllqimin e Hirt Indogerm f 593 e krahason me shq šker tšjer ldquokruajrdquo Neuml rrafshin fonetik mendimi i Tomaschekut duhet ploteumlsuar dakishtja dhe shqipja puqen neuml diftongimin e vokalit e ndash (rreumlnja sqer-) Leumlndeuml teuml teumlrthorteuml peumlr krahasimet shq-trak sjellin edhe keumltu emrat e vendeve Neumlse neuml veri teuml Nipsereumlve banonin Τρανιψαι (Xenophon Anab 7 2 32) dhe Tomaschek poaty 1311 (1894 f 76 nga ky emeumlr dhe nga Τραμαρίσκα e trajton teumlrthorazi njeuml trak tra- uneuml i krahasoj keumlta me shq paratonike tεr- (štεr-) ldquoneuml aneumln tjeteumlr peumlrtej jasht neumlpeumlr kundeumlr peumlrrethrdquo qeuml gjykuar neuml teumlreumlsineuml e fushave teuml peumlrdorimit peumlrkundeumlr pikeumlpamjes seuml G Meyer-it eumlshteuml njeuml element vendeumls e jo italian i shqipes Emrin dak Κάρποι teuml Κάρπάτης ὂροσ Vasmer (Roczn slaw 5 [1912] f 152) e lidh me teuml drejteuml me shq karpε ldquoshkeumlmb thep sharreumlrdquo Emrin Δάτος teuml vendit bregdetar teuml Edoneumlve uneuml e krahasoj me shq δatε ldquovendrdquo (forma origji-nare dhə-tā rreumlnja dhē) me ccedilrsquorast duhet pasur parasysh si puqjen neuml rrafshin fonetik ashtu edhe zhvillimin kuptimor peumlrbrenda keumlsaj familjeje teuml fjaleumlve (Δάτος psh si ldquovendrdquo ose ldquoqytetrdquo ldquoqytetthrdquo) E peumlrbashkeumlta e peumlrmendur trak-shq neuml pasjen e njeuml parashtese qeuml u peumlrmend meuml lart nuk eumlshteuml e vetmja shq pεr (nga IE pro) ldquote tekrdquo (pεrδe ldquopraneuml dheut peumlrtokerdquo prej keumlndej pεrδesε ldquothnegeumll bubrrecrdquo etj me njeuml kuptim teuml llojit teuml vet haset tek trak-dak pro njeuml ldquocopeuml gurirdquo dak προπέδιλα emri i bimeumls bot Potentilla repans sipas Theophrast 9 35 ldquorreumlnjeuml teuml thella neuml tokeumlrdquo sipas Plinius 25 9 62 = Chamaezelon (ldquoqeuml synon dheun tokeumlnrdquo) duhet teuml kuptohet sipas mendimit tim si pro-pedi-la ldquoqeuml eumlshteuml neuml dhe neuml tokeumlrdquo
Studime 23 - 2016
151
Tek prapashtesa ilire e shqipe -is- e zvogeumlliseuml merr pjeseuml edhe trak Cot-iso Cot-tus sh meuml lart e deumlshmuar si meuml lart peumlr shq e ilir qeuml si prapa-shteseuml e peumlrngjitur sajon emra teuml banoreumlve -it- o- Heroni Briganitio (CIL VI 2807) etnikon i Brigana neuml regio Usdicensis teuml Trakiseuml (Tomaschek poaty f 63)
Merre si ta marreumlsh shihet qeuml mbetjet gjuheumlsore teuml popujve teuml moccedileumlm teuml Gadishullit teuml Ballkanit si ato teuml ilireumlve ashtu edhe ato teuml trakas-ve janeuml teuml lidhura ngusht me gjuheumln e shqiptareumlve Ky raport i dyaneumlsheumlm mund teuml sqarohet veteumlm me mbareumlshtrimin e raporteve midis ilireumlve e trakasve (sh Illyrier Thraker) Se keumlto raporte nuk duhet pareuml neuml kon-tekstin e Dyndjes seuml Popujve (shek 3- 6) neuml Gdishullin e Ballkanit na meumlsojneuml huazimet e shqipes nga greq e vjeteumlr teuml cilat janeuml meuml teuml moccedilme se ato latine (IF 26 [1909] f1 ff Thumb) dhe midis tyre sidomos shq mokεrε nga greq e vj μηχανή (ose μatildeχαν ) tek Hesychu ldquogur mullirirdquo me voka-lizmin pararomak teuml shqipes dhe me konsonantet neuml brendi teuml fjaleumls qeuml na shpie tek χ e greq seuml lashteuml si tingull fundor qeuml e arsyeton keumlteuml peumlrfundim neuml rrafshin kronologjik Keumltu duhet pasur parasysh ccedillsquoeumlshteuml e drejta edhe voes voδε ldquovodhe vodheumlz mushmulleumlrdquo nga greq e vj oih ldquovodhe vo-dheumlzrdquo (Jokl Lingu-kulturhist Untersuch a d Ber d Alban 1923 f 207)
Kretschmer Einl f 260 ff v Šufflay (si meuml lart tek sect 2) Patsch Histor Wanderun-gen im Karst u an die Adria 1922 f 40 vv
sect 4 Pas zgjidhjes seuml parapyetjes tani mund tlsquoi hyhet retrospektiveumls seuml veccedilorive meuml teuml reumlndeumlsishme fonetike e gramatiktore teuml tjera teuml shqipes peumlr teuml nxjerreuml nga keumlto njoftime peumlrkitazi me atdheun e moccedileumlm teuml shqiptareumlve Shqipja eumlshteuml e grupit satem me δ d peumlr IE e h me ϑ peumlr IE δεmp δεmbi sllav e vj kisht z bь inde vj jambha ldquodheumlmbrdquo ľiδem lat ligare aϑt lat acidus etj Teuml njeumljtat raporte i gjejmeuml edhe neuml ilirishten dhe sipas mendimit tim edhe neuml hapeumlsireumln veriore e pereumlndimore teuml saj (meuml holleumlsisht sh Illyrier) ῾Ρίζων ποταμός (lumeuml) shq jeϑ aor oδa Bέρζανα keumlshtjelleuml neuml Dardani (Prokop) arm berj ldquolarteumlsirdquo ind e vj brhaacutent- ldquolartrdquo etj (Ribezzo La lingua degli ant Messapii 1907 f 23 ref1) Δίζηρος lum ilir (Lykophron) e familjes seuml fjaleumlve trake Δίζα inde vj dēhī ldquogrumbulloj pendeuml digeuml ledhrdquo (rreumlnja IE dhi h-) Andiz-etes popull neuml Panoni (ldquobanoreuml teuml keumlshtjelleumlsrdquo) Se edhe trakishtja i ka ruajtur palatalet tregon fjala e
Studime 23 - 2016 152
peumlrmendur pak meuml pareuml δίζα Gjurmeumlt e labiovelareve deumlshmohen neuml shqipen ashtu qeuml q g para e i origjinare dalin si s z (para vokaleve teuml fundme si k g) (KZ 36 [1900] f307 ff Pedersen) pesε (forma origjinare penq e) si si (q ei) zjarm (g her-m arm erm ldquonxehteumlrdquo) ndryshe akuzativi kɛ ndoshta (q om) Njeuml parashkalleuml e keumlsaj gjendjeje ruajtja e labiovelareve para vokalit teuml hapur zhdukja e labialit eumlshteuml ilir Aquincum ldquofurreumlrdquo furreuml me burimet e tij teuml ngrohta (sh edhe Illyrier) Aquilis lum neuml Istri anasjelltaz garma eumlshteuml variant dalmat i serbokroat (Skok Rad 224 [1921] f 115) = ldquoshpelleumlrdquo forma origjinare sipas mendimit tim g harmā me njeuml zhvillim kuptimor si sllav e vj kishtare peštь ldquoshpelleumlrdquo e edhe ldquokoftor stufeumlrdquo serbokr pećina ldquoshpelleumlrdquo (pek rdquopjekrdquo) dhe teuml njeuml refleksi fonetik neuml sllav si neuml Škarda nga Σκαρδ-να neuml esenceuml njeuml gjendje e njeumlj-teuml ruajtja e labiovelave eumlshteuml edhe neuml trakishten seuml paku sakoheuml qeuml kemi teuml beumljmeuml me tingujt fundoreuml teuml paaspiruar labiovelareuml Ka meumlnjanime neuml holleumlsi teuml keumltij rregulli Dak κοαδάμα ποταμογε-ίτων emeumlr i njeuml bime ujore sipas mendimit tim forma origjinare q adhēm ldquoqeuml banon neuml ujeumlrdquo (meuml shumeuml peumlr keumlteuml sh Thraker) Ἄκυενισίον (Prokop De aedif ed Haury f123) dmth aq -en-is- trak sipas deumlshmiseuml seuml formimit Κουιμέ-δαβα Quimedava neuml rajonin e Remesianas qeuml nga Tomaschek (SB Wiener Ak 1311 [1894] f85) u vendos te familja latine e fjaleumls quietus etj Tingujt fundoreuml teuml aspiruar teuml labiovelareve siccedil na meumlson Dečev (Godišn n Sof Univ 184 [1922] f 3 f) neuml trakishten dalin si velare teuml pastra Γέρμη ldquoterme e nxehteumlrdquo (g herm-) γέντον ldquomishrdquo (guh nt- khs Tomaschek poaty 130 2 [1893] f 8) etj (sh Thraker) Sqarimi i Barićit i emrit Ζερμι-ζιργα neuml Daki variant i Gerrnizera si g hermi- ldquonxehteumlrdquo me palatalizimin e IE g h para e (Zbornik Belić [1921] f 188) nuk eumlshteuml karakteristike peumlr ccedileumlshtjen toneuml sepse po ky trajtim ndodh edhe me tingullin g-thjesht velar βρίζα ldquothekeumlnrdquo nga rugia (Bezz Beitr 20 [1894] f 121 G Meyer) Peumlrndryshe shtesa labiale e g zhduket edhe neuml dialektet trake Γαληψός vend bregdetar i Sithoneumlve uneuml e afroj me prus e vj Galindo krahineuml neuml skajin e fundit teuml treveumls lit galas ldquofundrdquo (me g (khs Gerullis Die alt-preuszlig Ortsnam 1922 f 35) Karakteri satem i guturaleve palatale teuml shqi-pes qeuml sapo u konstatua meuml lart duhet kuptuar si i drejteuml ashtu qeuml peumlr-mbanin qysh neuml koheumln e qenies seuml gjuheumlve teuml meumlvetshme njeuml element peumlr-mbylleumls Keumlteuml e deumlshmon i njeumljti trajtim i dhe q para t dritε nga d -t- (
Studime 23 - 2016
153
greq e vj δέρκομαι ldquoshohrdquo darša ldquoai paurdquo) natε lit naktigraves ldquonatεrdquo Po keumlteuml fenomen teuml natyreumls fonetike teuml duhet ta paravendojmeuml edhe peumlr ilirishten dhe peumlr trakishten Δέξαροι njeuml fis i Kaoneumlve trak δίζα edhe δέξι ldquokeumlshtjelleuml kalardquo ilir Δίζηρος An-dizetes dhe meuml tej emrat trakeuml Δίγγιον Βί-διγις teuml keumlshtjellave (teuml seuml njeumljteumls familje me nazal i takon edhe lat fingo) Άγριatildeνες ( IE a ros ind e vj aacutejrah ldquooborrrdquo greq ἀγρός ldquoareumlrdquo) fis i peoneumlve Ἀγραỉοι fis neuml Epir Πευκετίαντες fis fqinj i Oenotreneumlve (Hekataios) Peucetii neuml Iliri (Plinius) Πεύκη neuml territoin trak (neuml vend-derdhjen e lumit Ister) greq πεύκη ldquopisheuml bredhrdquo lituanisht puszigraves ldquopisheuml bredhrdquo forma origjinare peuk- -tt- e indoeuropianishtes eumlshteuml reflektuar neuml shqipen me seuml pasε ldquopata kam pasurrdquo) nga pot-to- (KZ 36 [1900] f 308 Pedersen) parashkalla e shqipes s mbase tš (Jokl Lingu-kulturhist Untersuch a d Ber d Alban 1923 f 109 266 f) I njeumljti reflektim eumlsheuml i deumlshmuesheumlm edhe neuml dialektet e ilirishtes e teuml trakishtes Νέστος lumeuml neuml Traki edhe Νέσσος (rreumlnja net- greq νότιος ldquoi lageumlshtrdquo) Tek grekeumlt σσ eumlshteuml refleks i njeuml tingulli tš- sipas deumlshmiseuml tek emri Πάσσαλοι = inde vj pantildecāla- i njeuml populli (Wackernagel Altind Gramm 1 [1896] f 137) Nga tingulli origjinar u sajua si pasojeuml e metatezeumls št (e shkruar στ) Elemente teuml popullateumls ilire kishte siccedil e tregojneuml emrat Νεσσωνίς neuml Tesali dhe emri Nestus i liqenit dhe i lumit neuml Dalmaci Siccedil u theksua meuml pareuml kt reflektohet neuml shqipen si t parashkalleumln e pandehur ht mund ta marrim si teuml ilirishtes e teuml trakishtes Τιμαθοχιώμ keumlshtjelleuml neuml brigje teuml lumit Timacus (Prokop) Νέσακτον neuml Istri (Ptolem) Nesattium (Livius) trak Αὐθί-παρος keumlshtjelleuml regjionale neuml Haemimontus (ldquova neuml larteumlsirdquo) prus e vj Aucki-garbin etj Grupi tingullor origjinar sr- peumlson neuml shqipen njeuml ploteumlsim me t keumlshtu qeuml prej keumlndej krijohet njeuml štr- shm štεrpiń ldquogjarpinjrdquo) (s piacuten -) Qeuml keumlteuml trajtim fonetik teuml keumltij grupi e njeh edhe trakishtja eumlshteuml puneuml qeuml eumlshteuml hetuar qeumlmoti Στρύμων emeumlr lumi rreumlnja sreu- ldquorrjedhrdquo Ἰστρος nga is-ro- kelat Isara ind e vj i iraacute- ldquome shi ie freskeumltrdquo (Much neuml Hoops Reall1 389) Neuml keumlteuml mes beumln teuml konstatohet qeuml ilirishtja edhe neuml keumlteuml pikeuml shkon krahas si me shqipen ashtu edhe me trakishten Ειστρις ishull i Liburneumlve ilireuml (Skylax 21) (forma origjinare ē-sri - ē-s ldquoishullrdquo peumlrkateumlsisht gjerm das Umfiossene ldquoi shpeumlrlareuml i steumlrpikur nga uji i detit ldquo
Sot Stara Planina neuml malin Ballkan neuml Bullgari Veumlr e peumlrkthyesit
Studime 23 - 2016 154
rreumlnja ser- f ldquorrjedhrdquo si sllav ostrovь ldquoishullrdquo o-sre o- rreumlnja sreu- f ldquorrjedhrdquo) -pn- eumlshteuml peumlrfaqeumlsuar neuml shqipen me -m- ǵumε forma origjinare sup-no- khs lat somnus gr ὓπνος Ky teumlrrnim tejet karakte-ristik fonetik eumlshteuml veccedilori edhe e ilirishtes Ἄμαντινοί Amantes banoreumlt panonikeuml teuml treveumls midis Saveumls e Draveumls (Rufus Epit 7) pra teuml njeuml treve tipike midis lumenjsh janeuml ldquonjereumlz teuml lumenjverdquo ap-n-ant (oseab-n-ant) Fjala bazeuml e keumltij emri qeuml eumlshteuml farefis me lat amnis eumlshteuml ruajtur ende neuml shqipen amεrdquoshtrat lumirdquo Jo meuml pak i spikatur eumlshteuml peumlr shqipen eumlshteuml reflektimi i -sm- neuml -m- jam iuer esmi ky reflektim eumlshteuml deumlsh-muar edhe neuml trakishten διέσεμα eumlshteuml emri dakas i bimeumls i sheumlnuar nga Dioskorides qeuml neuml gjermanisht quhet Himmelbrand Koumlnigskerze bot Verbascum thapsusrdquo uneuml e kuptoj keumlteuml emeumlr si dies ema dmth dies eusm ldquoZeusrdquo zjarr bima gjerm Koumlnigskerze bot Verbascum thapsusrdquo Tek Eἷστρις mund ta kemi edhe njeuml tjeteumlr paralele fonetike shqipe-ilire teuml cileumln e ndeshim edhe neuml trakishten IE r eumlshteuml reflektuar keumltu peumlrmes ri shqip dritε forma origjinare d -t- sh meuml lart ri nga edhe neuml emrat trakeuml e ilireuml teuml popujve Τριβαλλοί dmth Tribal- (me prapashteseumln e ndeshur shpesh neuml emrat trakeuml e ilireuml teuml banoreumlve -al e afeumlrt me gall Atrebates got THORNaurp ldquoccediliflikrdquo lat trabs ndoshta ldquobanor i ardhurrdquo) si tek emri ilir nga e njeumljta rreumlnjeuml Trib-ūnium tani Trebinje neuml Hercegovineuml prapashtesa e teuml cilit ka daleuml nga -ōn- dhe neuml Trib-ulium neuml Liburni ndash Meuml pak i reumlndeumlsisheumlm eumlshteuml neuml rrafshin e konkordancave peumlrfaqeumlsimi i zanores seuml reduktuar + r ur sepse ky fenomen hetohet veteumlm si dialektor ndash Neuml ref-lektimin e IE sipas mendimit tim shqipja deumlshmon njeuml dysi e (zet ldquonjeumlzetrdquo vi ti eacute-sεł ldquoesullrdquo = e IE ldquoun-rdquo dhe sił ldquokaftjall silleumlrdquo Pe-dersen khs Kelt Gramm 1 [1908] f 45) dhe εn un (mund mεnd ldquomun-demrdquo forma origjinare m -dh- lat mens etj nεndε nga nev -ti peumlrmes nε(v)έndε Njeuml dysi korrespondente deumlshmohet edhe neuml trakishten etj ku peumlrkrah njeuml refleksi pa bashkeumltingeumlllore hundore del edhe njeuml e tilleuml me hundoren e ruajtur Διέσεμα emri gjerm Himmelbrand (-eus-m ) i bimeumls qeuml u trajtua pak meuml sipeumlr Mbi ndryshimin midis e dhe a tek leumlkundjet edhe peumlrbrenda njeuml fjale neuml veteuml burimet e shkruara qeuml duhet kuptuar veteumlm si leumlkundje grafike nuk beumln teuml shihet ndonjeuml mbeumlshtetje Bashkeumltingeumllloren e ruajtur hundore e tregon emri Κανδάων ose Κανδαῖος i hyjniseuml sipas Lykophron (937 938 1410) dhe distinktivin Schol teuml trak Ares neuml
Studime 23 - 2016
155
Krestone forma origjinare ( ) -dhə ndash (sh Thraker) dhe fjaleumln γέντον ldquomishrdquo g h -t-) e peumlrmendur meuml sipeumlr e mbase edhe glosa μανδάκης δεσμograveς χόρτου Μενδΐς Βενδΐς eumlshteuml rreumlnja bhendh- ldquolidhrdquo Hetohet pra nga njeumlra aneuml se si neuml shqipen ashtu edhe neuml trakishten dallimet e hetuara midis gjuheumlve teuml tjera indoeuropiane midis poziteumls para-sonantike dhe vendit fundor teuml dhe teuml asaj parakonsonantike nga ana tjeteumlr eumlshteuml zhdukur dhe se peumlrfaqeumlsimet janeuml teuml shumta e teuml ngateumlrruara Peumlr ilirishten qeuml peumlr shkak teuml mbetjeve teuml pakta gjuheumlsore teuml saj ccedileumlshtja e paraleleve teuml ngjashme nuk mund teuml ndeumlrmerret sepse neuml keumlteuml gjuheuml ruajtja e nazalit nuk eumlshteuml veteumlm paravokalike porse edhe pasvokalike Ἅναπος lum i vogeumll neuml Akarnani dhe tek Sirakuza (ldquoi pa ujeumlrdquo) Anaxus lumth neuml Veneti (me teuml njeumljtin kuptim qeuml lidhet me aq - Can-davia ( ) Kur shqipja peumlr teuml IE o ka njeuml a kjo nuk do teuml thoteuml qeuml kjo konkordanceuml e saj me ilirishten perka-teumlsisht me trakishten nuk duhet pareuml si diccedilka me pesheuml teuml madhe Kjo sepse neuml keumlteuml pikeumlpamje ka leumlkundje siccedil duket edhe neuml disa dialekte teuml ilirishtes e teuml trakishtes teuml dheumlnat nga antika pikeumlrisht peumlrkitazi me hijezimin vokalik janeuml tejet teuml dyshimta peumlr tlsquou marreuml si teuml sakta Varianti trak Κόρπιλοι nuk beumln teuml veccedilohet nga Κάρποι i dakishtes Antroponimi Βύζος eumlshteuml identik me Βύζας peumlrkrah Porolissuin (neuml Daki) i cili ndeshet neuml trajteumln Πα-ράλίσσον civ Paralisensium dhe peumlrbenda veteuml ilirishtes peumlrballeuml dalmat Solentia qeumlndron emri mesap Salentini Peumlrkundrazi relevante eumlshteuml rrethana qeuml reflektimi vetanak i diftongjeve u- (au- a eu ndash e) neuml shqipen qeuml i heq rreumlnjeumlt qysh neuml ilirishten peumlrkateumlsisht neuml trakishten Ἄρουπϊνοι neuml treveumln teuml japodeumlve ilireuml (Strabo) quhen edhe Ἄρουυπĩνοι (Appian) Βαῦστα mesapeuml quhen edhe Basta si edhe Δαύνιον τεĩχος -eumlt trakeuml qeuml meuml voneuml quhen Δάνειον Peumlr emrin dakas teuml bimeumls διέσεμα bot Verbascum thapsus (dies eusum ) u fol meuml lart Rezulati peumlrmbledheumls peumlrfundimtar i studimit teuml veccedilanteuml gramatikor e lejon konstatimin qeuml shqipja eumlshteuml neuml lidhje bireumlsie si me ilirishten ashtu edhe me trakishten
sect 5 Neuml driteumln e keumltij rezultati mund teuml keumlrkohet peumlrgjegja peumlrkitazi me ccedileumlshtjen e atdheut teuml kryehersheumlm teuml shqiptareumlve neuml Gadishullin e Ballkanit Nga territori i soteumlm i shqiptareumlve neuml hapeumlsireumln veripereumlndimore mohohet peumlr shkak teuml Škodr(ε) si vazhdim shqiptar i Scodra (sh meuml lart sect 3) sakoheuml qeuml koha e reflektimit fonetik teuml keumltij toponimi kombinohet me teuml dheumlnat historike Bregu i Adriakut nuk ishte treveuml e kryehershme banimi e
Studime 23 - 2016 156
shqiptareumlve Kjo rrjedh nga rrethana qeuml terminologjia detare e shqipes eumlshteuml njeuml peumlrzjerje e laryshme huazimesh (Jokl Lingu-kulturhist Untersuch a d Ber d Alban 1923 f 161) Njeuml indic tjeteumlr negativ eumlshteuml numri relativisht i vogeumll i huazimeve lashtogreke teuml cilat bashkeuml me rrethanat e tjera sidomos pse pjeseuml teuml hapeumlsireumls shqiptare teuml cilat sot janeuml neuml kontakte intensive me Greqineuml e me greqishten teuml shihen si njeuml rritje e re Nga ana tjeteumlr neuml kuptimin pozitiv duhet pareuml rrethanat qeuml njeuml treveuml ku puqeshin ilireuml e trakeuml njeuml treveuml qeuml pas peumlrhapjes seuml gjuheumls latine jashteuml Italiseuml ende ishte neuml qarkun e romanizmit neumln teuml cilin kishte reumlneuml relativisht heret (Konkodrancat e elementeve latine teuml shqipes me ato teuml sardishtes Lit -BI f germ u roman Phil 1918 f130 M L Wagner Peumlr peumlrcaktimin e lashteumlsiseuml seuml elementit latin neuml shqipen Mitt Rumaumln Inst Wien I [1914] f 32 Meyer-Luumlbke Arh za arban star [I923] f 41 f Jokl) Kjo treveuml ishte gjithsesi neuml afeumlrsi teuml djepit teuml rumanishtes (i cili as veteuml nuk eumlshteuml i peumlrcaktuar sakteumlsisht) i cili nga ana tjeteumlr (sh meuml lart sect 3) nuk i ka shpeumltuar krejtsisht ndikimit teuml greqishtes Teuml gjitha keumlto veccedilori duhet teuml jeneuml zhvilluar neuml ndonjeuml treveuml neuml pjeseumln verilindore teuml hapeumlsireumls ballkanike teuml ilireumlve peumlrkateumlsisht neuml Dardanineuml e lashteuml Neuml teuml mireuml teuml keumlsaj mund teuml sillen arsyet gjuheumlsore trajta e sotme serbe e formeumls seuml vjeteumlr Naissus qytet i madh i Dardaniseuml Niš tregon me hiferezeumln e vokalit teuml paratheksuar ndeumlrmjeteumlsimin gjuheumlsor teuml shqipes Niš Naissus shqip puumlł (pεuumlł) lat vulg pa(d)ūle Rezulton pra peumlrfundimi qeuml para sllaveumlve neuml treveumln e Naissus (Nishi) (qeuml as sot nuk eumlshteuml larg nga hapeumlsira kompakte e shqipes) banonte njeuml popullateuml farefis me shqiptareumlt e soteumlm Nga trajtimi i meumlsipeumlrm (sect 4) i veccedilorive karakteristike teuml shqipes neuml toponimet e keumlsaj treve mund teuml rihasen psh qeuml para vokalit teuml hapur (Κουιμέδαβα) kt neuml ht t (Τιμαθοχιώμ Timacus) au neuml a ( χαχαλία emeumlr i njeuml bime malore sipas Apuleius 8 emeumlr dardan teuml cilin uneuml e konsideroj si kauk-al nga kauk- Καύκ-ωνες got hauhs ldquoveuml diccedilka lartrdquo dhe si teuml zgjeruar me prapashteseumln -al- qeuml formon emra banoreumlsh) Karakteri ilir i keumlsaj treve shihet nga formimet e emrave si Βεμάστες Βαραχτέστες (me prapashteseumln st-) nga ana tjeteumlr nuk mungojneuml elementet trake neuml toponimi Αἰαδάβα Κουιμέ-δαβα rsquoOδρίουζο- Koha kur pararendeumlsit e shqiptareumlve arriteumln neuml keumlteuml atdhe teuml moccedileumlm ballkanik mund teuml peumlrcaktohet bukur mireuml me mjete gjuheumlsore kjo eumlshteuml meuml e vonshme se ajo kur njeuml kalim i kapsheumlm fonetik i
Studime 23 - 2016
157
elementeve IE teuml gjuheumls e peumlrfshiu kalimin e sk- neuml h- para vokalit teuml mbyllur Kjo sepse neuml Dac mediterr (Dardania) gjejmeuml regio Scodriensis (khs SB Wiener Ak131 [1894] f 83 Tomaschek) keumlsisoji pra njeuml emeumlr qeuml puqet me ateuml Scodra (Shkodra) Marreuml peumlrgjitheumlsisht kemi teuml beumljmeuml sipas mendimit tim me njeuml grup paraindoeuropian teuml emrave (khs etrusk Scutrius emri modern i toponimit Scotriano W Schulze Eig f 383 ref 2 416 ref 5 sh Thraker) ndash Peumlrfundimi i rezultuar keumltu puqet me mendimin e Jirečekut (Gesch d Serben I [1911] f152) sipas teuml cilit pararendeumlsit e shqiptareumlve gjateuml dyndjeve teuml popujve u peumlrhapeumln nga viset malore midis Dalmaciseuml e Danubit neuml drejtim teuml jugut Keumltu u synua veteumlm edhe peumlrcaktimi meuml i peumlrafeumlrsisheumlm i hapeumlsireumls
Hirt neuml Beitraumlge z alt Gesch u Geogr Festschrift f H Kiepert 1898 8 179-188 Jireček Gesch d Serben Illyr-alban Forschungen hg v Thalloczy 1 (1916) 8 I vv Jireček
sect 6 A mund teuml deumlshmohen vendbanimet paraballkanike teuml shqipta-reumlve Kjo ccedileumlshtje eumlshteuml sipas trajtimeve teuml deri tashme e lidhur me vend-banimet paraballkanike teuml ilireumlve e teuml trakasve prandaj edhe do teuml shko-klohet peumlrbrenda keumltij kuadri Sido qeuml teuml jeteuml keumltu duhet pasur parasysh edhe disa teuml dheumlna nga veteuml gjuha shqipe Si mbeumlshtetje nuk mund teuml merret kalimi neuml a i IE o sepse (sect 4) keumltu kemi teuml beumljmeuml me njeuml veccedilori teuml dialekteve ilire e trake Neuml konsiderateuml duhet teuml merret rrethana qeuml disa shprehje shqipe neuml gjuheumln profesionale teuml bujqeumlsiseuml teuml pyllit teuml peumlrpunimit teuml drurit teuml peumlrpunimit teuml tamlit dalin si puqje teuml veccedilanta me gjuheumlt indoeuropiane teuml Veriut (balat sllav germ) shqip ľande ľεndε ldquoleumlndeuml ndeumlrtimirdquo lit lentagrave Brett (Lit -BI f germ u rom Phil 12 [1891] f241 Meyer-Luumlbke) shq ľug (peumlrkateumlsisht lu-g-) ldquokoriteuml lug ulluk druri lug mullirirdquo gjerm e vj e veriut luacute-đr ldquotrung i zguruar lisi magje mullirirdquo (Jokl Lingu-kulturhist Untersuch a d Bereiche d Alban 1923 5147 v) vjeľ ldquovjel rrushinrdquo vištε ldquoteuml lashta neuml fusheumlrdquo (vel-st) lit Va1yacuteti (G Meyer Et Wb d alban Spr 1891 5475 Jokl poaty f 214) shqip veš ldquorrushrdquo peumlrkateumlsisht fryti višarak ldquoi frytsheumlmrdquo lit vaĩsius ldquofrytirdquo (Jokl poaty) shq -geg rą rąni tosk rεndεs (dmth rεn-d-εs) Lab- gjerm e l e mesme ldquovrapojrdquo Lab shq štaľb Lab mεštīłem ndash gj e vj IE veriore Stallra ho-land stollen ldquombeumlshtillemrdquo (Jokl poaty f 272 ff) etj Keumlsaj duhet shtuar njeuml varg konkordancash specifike morfologjike midis shqipes dhe keumltyre
Studime 23 - 2016 158
gjuheumlve IE pereumlndimore teuml cilat uneuml i shkokloj neuml njeuml shkrim teuml veccedilanteuml Edhe njeuml konkordanceuml e ccediluditshme deri tani e pahetuar midis shqipes dhe gjuheumlve fino-ugrike ndihmon keumlshtu neuml sqarimin e paravendimeve peumlrkitazi me atdheun paraballkanik teuml shqiptareumlve shq pištar ldquovendi ku ruhet rrshina e pisheumls gjerm ldquoSpleiszligenhalterrdquo (pišε peumlrshkrimi i objektit dhe etimoni tek Nopcsa Haus u Hausrat im kath Nordalb 1912 f 61 i pasakteuml G Meyer poaty 340) peumlrputhet ploteumlsisht me fin pihti ldquoforcepsrdquo paumlrepihti gjerm Spleiszligenhalter mordvin peš gjerm Spleiszligenhalter forma origjinare e fjaleumlve fine pišti Ky shembull nuk eumlshteuml i vetmi i keumltij lloji sadoqeuml keumltu nuk mund teuml tregohet kjo beumlhet e kuptueshme neuml driteumln e disa rrethanave teuml lidhura me ndikimet qeuml trakishtja i ushtroi mbi boteumln gjuheumlsore fino-ugrike (sh Thraker)
sect 7 E sigurt mund teuml merret qeuml mbetjet e njeuml popullate paraindoeuro-piane u thitheumln nga pararendeumlsit e shqiptareumlve kur ata i banuan viset e tyre neuml Ballkan Peumlr keumlteuml peumlrfundim na japin teuml drejteuml disa fakte gjuheumlsore qeuml na janeuml peumlrcjelleuml edhe nga antroponimia sadoqeuml nuk mund teuml tumiren mendimet e peumlrhapura teuml Oštirit (poaty passim) sipas teuml cilave njeuml pjeseuml fort e madhe e leksikut teuml shqipes na qenka me prejardhje nga petrefaktet paraindoeuropiane Keumlto krahasime janeuml nxjerreuml nga aplikimi i gjuheumlsiseuml fino-ugrike peumlrkateumlsisht si rezultat i zgjerimit teuml nocionit teuml njeuml ndryshimi teuml njeuml shkalle teuml paraindoeuropianishtes (qeuml dmth njeuml ndryshim teuml konsonanteve neuml mesore e edhe neuml ato nistore vareumlsisht nga vendi i theksit neuml fjaleuml e poashtu edhe teuml theksit neuml fjali) dhe keumlshtu teuml njeuml nocioni aplikueshmeumlria e teuml cilit kushteumlzohet nga njohja e theksit Neuml teuml veumlrteteuml nuk ka pasur njeuml keumlsi njohje Teuml gjitha argumentet e sjella teuml cilat operojneuml si gjithmoneuml me gjuheumlt raportet e farefisniseuml seuml veteuml atyre duhet teuml deumlshmohen sillen vetvetiu neuml rreth teuml mbyllur ndash Veumlmendje teuml veccedilanteuml meritojneuml disa toponime neuml ateuml hapeumlsireuml teuml cileumln e trajtuam si pikeumlnisje teuml shqiptareumlve neuml Ballkan Naissus Γουρασσῶν (Prokop) Idimum (khs Ida prapashtesa si neuml mesap -ilir Δάζιμος Δάζος pastaj edhe Idassa neuml Liburni) Scodra (sh sect5) Artikulimi i meumlvetsheumlm i tingujve fundoreuml teuml shqipes b d g mund teuml merren peumlr Lenes teuml shurdheumlta qeuml sidomos neuml grupet br dr gr shkakton leumlkundje teuml shpeshta neuml teuml shkruar (pr tr kr) lejojneuml qeuml keumlto teuml sillen neuml lidhje me konsonantizmin e etruskishtes etrusk pepna reflektohet neuml lat Bebenius turte si Durdenius (W Schulze Eig
Studime 23 - 2016
159
passim) Me prejardhje paraindoeuropiane do teuml jeneuml edhe disa shfaqje nga fusha e kultureumls historike dhe nga ajo e folklorit si sistemi vigesimal i metodeumls seuml numrave pastaj shtrurja e burrit neuml shtratin e lehoneumls (Paudler poaty Jokl Lingu-kulturh Untersuch a d Ber d Alb 1923 f 10 vv)
Oberhummer Die Balkanvoumllker Vortraumlge des Ver z Verbreit naturw Kenntnisse in Wien 5711 (1917) f 279 v 320 v Ung Rundsch f soz u hist Wiss 5 (1916 17) v 24 v Šufflay Oštir Beitraumlge z alrod Sprachw I (1921) passim Narodna Starina 3 (1922) f 211 vv Županić Arch f Anthrop 45(1919) f 122 v A Haber-landt u V Lebzeler Pittard Les peuples des Balkans 1916 f 77 vv Anthropo I2-I3 (1917 18) 8641 vv Paudler Weninger neuml Festschr Oberhummer 1919 f 238 vv
Neuml rrethina teuml Elbasanit zakoni i shtrirjes seuml burrit neuml shtrat si teuml ishte ai lehona qeuml e lindi
feumlmijeumln eumlshteuml quajtur meumlrkosh Veumlr e peumlrkth
Bajram KOSUMI Prishtineuml
ALEGORIA NEuml LETRAT NGA BURGU ART APO ENIGMEuml
1 Hyrje letra nga burgu njeuml leteumlrsi dhe sfondi politik
Prej Lufteumls seuml Dyteuml e keumlndej regjimi jugosllav ka burgosur dhe i ka deumlnuar me vite teuml shumta burgu shumeuml intelektualeuml shqiptareuml kryesisht teuml rinj peumlr veprimtari politike peumlr lirineuml e Kosoveumls e teuml shqiptareumlve Keumlta teuml burgosur sidomos pas revolucionit teuml vitit 1981 peumlrdoreumln ccedilfareumldo mundeuml-sie peumlr teuml bartur te publiku ideteuml dhe konceptet e tyre politike etike letrare e jeteumlsore nga burgu Si eumlshteuml theumlneuml edhe meuml hereumlt si duket ata e kaneuml konsideruar keumlteuml bartje teuml mesazheve si njeuml deumlrgeseuml peumlr historineuml dhe poende si njeuml mjet peumlr ruajtjen e shpirtit e teuml mendjes seuml tyre1 Neuml keumlteuml peumlrsiatje burg-histori eumlshteuml krijuar njeuml prej margaritareumlve teuml ccedilmuar teuml leteumlr-siseuml shqipe leteumlrsia nga burgu Mjafton teuml peumlrmendim emrat e disa shkrim-tareumlve dhe veprat e tyre teuml shkruara neuml burg peumlr trsquou pajtuar me konstatimin Merxhan Avdyli Ismail Syla Hydajet Hyseni Visar Zhiti Zyhdi Morava etj Neuml keumlteuml peumlrsiatje midis jeteumls-historiseuml dhe vdekjes eumlshteuml krijuar edhe ajo leteumlrsi qeuml neuml shqip quhet leteumlrsi dokumentare apo non-fiction literature neuml anglisht Janeuml shkruar ditareuml burgu kujtime nga burgu por mbi teuml gjitha kaneuml mbijetuar dhe triumfuar letrat nga burgu (epistolari) Kjo veteumlm peumlr njeuml arsye administrative administratoreumlt e burgjeve mesatarisht njeuml hereuml neuml gjashteuml muaj asgjeumlsonin gjithccedilka qeuml teuml burgosurit politikeuml shqiptareuml kishin shkruar Shpeumltonin veteumlm ato qeuml ata kishin arritur trsquoi fshihnin dhe letrat familjare teuml deumlrguara neuml shteumlpi peumlr aneumltareumlt e familjeve Familjet i kaneuml ruajtur ato letra (sipas tregimeve teuml familjareumlve ato kaneuml geumlzuar statusin po thuajse teuml totemit) dhe njeuml pjeseuml e vogeumll e tyre neumln peumlrgatitjen dhe
1 Kosumi Bajram Leteumlrsia nga burgukapitull meuml vete neuml leteumlrsineuml shqipe Toena 2006
KDU 82118-26 8211809
Studime 23 - 2016 162
redaktimin e Merxhan Avdylit e teuml Bajram Kosumit janeuml botuar neuml vitin 2004 neuml librin antologjik Letra nga burgu Libri i censuruar Peumlrgatiteumlsit e keumltij libri duke zgjedhur letra peumlr librin kaneuml pasur neuml duar disa qindra letra teuml tjera njeuml pjeseuml e te cilave peumlr besimin e tyre me vlereuml shumeuml teuml madhe e teuml cilat ende nuk janeuml publikuar
Ky libeumlr eumlshteuml objekt studimi neuml keumlteuml artikull nga aspekti i ligjeumlrimit pra peumlrdorimi i njeuml kodi teuml veccedilanteuml gjuheumlsor e qeuml eumlshteuml shpreheumlsia alego-rike Duke qeneuml se keumlto letra kaneuml kaluar nga dheumlneumlsi te marreumlsi neumlpeumlr njeuml kanal administrativ teuml quajtur censureuml ateumlhereuml ligjeumlrimi alegorik duket i detyruesheumlm Kjo e veuml neuml pikeumlpyetje vlereumln letrare teuml keumltyre letrave Teza themelore e keumltij artikulli eumlshteuml neumlse ligjeumlrimi alegorik neuml letrat nga burgu si dhe teuml gjitha elementet gjuheumlsore teuml cilat ndeumlrtojneuml keumlteuml ligjeumlrim format dhe modelet e realizueshme teuml keumltij ligjeumlrimi eumlshteuml zgjedhje e detyrueshme apo zgjedhje e deumlshiruar Meuml imteumlsisht 1 njeuml neumlse ligjeumlrimi alegorik eumlshteuml ccedileumlshtje e imponimit teuml rrethanave ku
janeuml shkruar keumlto letra dhe se gjuha e erreumlt e alegorike ka sheumlrbyer ve-teumlm peumlr teuml fshehur mendimet e synuara
2 dy neumlse ky ligjeumlrim dhe kjo gjuheuml kaneuml sheumlrbyer peumlr qeumlllime estetike pra peumlrdorim i gjuheumls neuml njeuml model neuml meumlnyreuml qeuml komunikimi teuml kryejeuml edhe funksionin estetik
3 dhe tre ky ligjeumlrim e ko gjuheuml kaneuml sheumlrbyer peumlr teuml dy qeumlllimet edhe peumlr teuml fshehur mendimet e mesazhet e synuara por edhe peumlr teuml krijuar funksion estetik
Neumlse pyetja e pareuml hipotetike veumlrtetohet ateumlhereuml nuk ka leteumlrsia ccedilka u kushton kujdes keumltyre letrave Ndeumlrsa neuml dy pyetjet e tjera hipotetike leteumlrsia duhet trsquoi trajtojeuml keumlto letra si materiale letrare
2 Zhanri dhe struktura tekstore
Koncepti leteumlrsi epistolare eumlshteuml i gjitheuml pranuesheumlm neuml shkenceumln letrare po aq sa eumlshteuml i pranuesheumlm eumlshteuml edhe koncepti letra nga burgu (ang The Prison Epistles Letters from Prison) Neuml aspektin zhanror letrat nga burgu si entitet letrar janeuml publikuar qysh neuml Bibeumll Neuml traditeumln e
Studime 23 - 2016
163
komentimit teuml Bibleumls ky koncept e ka njeuml kuptim edhe meuml teuml sakteuml2 Shumeuml studiues3 pohojneuml qeuml disa nga letrat e Sheumln Palit si Letra peumlr Bashkeumlsineuml e Efesit Letra peumlr Bashkeumlsineuml e Kolosit Letra peumlr Filomenin dhe Letra peumlr Bashkeumlsineuml e Filipeve janeuml shkruar neuml burgjet e Romeumls diku kah viti 60-624 dhe janeuml deumlrguar jashteuml peumlrmes vizitoreumlve qeuml kaneuml shkuar ta shohin Sheumln Palin neuml burg Sheumln Pali e fillon Letreumln peumlr Filomenin ashtu si eumlshteuml shkruar letra nga burgu peumlr shekuj me radheuml
ldquoPali i cili gjendet neuml burg peumlr hireuml teuml Jezusit Mesiseuml dhe veumllla Timoteu ia drejtojneuml keumlteuml leteumlr Filomenitrdquo
Dhe e mbyll letreumln ldquoTeuml peumlrsheumlndet Epafra i cili eumlshteuml me mua neuml burg peumlr hir teuml Jezusit Mesiseuml Gjithashtu teuml beumln teuml fala Marku Aristarku Dema dhe Luka bashkeumlpuneumltoreumlt e mirdquo5
Ka njeuml ngjashmeumlri me keumlteuml leteumlr teuml Sheumln Palit neuml aspektin zhanror teuml letrave nga burgu neuml fund teuml shekullit XX teuml shkruar prej teuml burgosurve politikeuml shqiptareuml Prandaj nuk ka asnjeuml arsye teuml mos peumlrdoret po ky koncept pra letra nga burgu edhe peumlr leteumlrsineuml shqipe
Letrat nga burgu kaneuml si tash e dy mijeuml vjet teuml njeumljteumln formeuml zhan-rore dhe struktureuml tekstore -njeuml hyrje qeuml sheumlrben si peumlrsheumlndetje (zakonisht njeuml deri neuml dy paragrafeuml) -pjesa e mesit (trungu) e letreumls ku trajtohet njeuml a meuml shumeuml tema dhe -pjesa peumlrmbylleumlse e letreumls qeuml sheumlrben seumlrish si peumlrsheumlndetje
2 Shih Mercer Dictionary of the Bible by Watson E Mills (Author Editor) Edgar V
McKnight (Editor) Roger A Bullard (Editor) Mercer University Press 2001 pg 713 3 Dennis Hamm SJ Philippians Colossians Philemon Published by Baker Academic
2013 Gene Taylor The Prison Epistles of the Apostle Paul Ephesians Colossians Philippians Philemon httpwwwcentervilleroadcom
Bob Utley Paul Bound the Gospel Unbound Letters from Prison (Colossians Ephesians and Philemon then later Philippians) 1998
4 Bob Utley Paul Bound the Gospel Unbound Letters from Prison (Colossians Ephesians and Philemon then later Philippians) 1998 (peumlrkthimi serbisht neuml wwwPoslanice iz zatvora - Free Bible Commentary f 128)
5 Letra drejtuar Filomenti 1 dhe 23
Studime 23 - 2016 164
Pjesa e pareuml dhe e fundit tematikisht janeuml meuml teuml pa reumlndeumlsishme sepse janeuml ligjeumlrime peumlrsheumlndeteumlse dhe gjuha ka funksion fatik (sipas R Jakobsonit) por neuml aspektin fatik pra ccedilfareuml mesazhesh peumlrsheumlndeteumlse deumlrgohen kjo ka reumlndeumlsi peumlr studim Midis keumltyre dy pjeseumlve hyrjes dhe peumlrfundimit hyrjet janeuml meuml teuml gjata dhe meuml teuml pasura tematikisht e stilistikisht
ldquoMitroviceuml meuml 511983
Babeuml mireumldita
Seuml pari sheumlndet teuml mireuml neuml vitin qeuml hymeuml Pak diteuml meuml pareuml nga ju mora njeuml leteumlr dhe kuptova qeuml jeni mireuml U geumlzova shumeuml siccedil do teuml geumlzoheni edhe ju nga kjo leteumlr imja me teuml cileumln ju beumlj me dije se gjendem me sheumlndet teuml mireuml e pa problemerdquo6
Por teuml shumteumln e hereumlve hyrjet edhe pse duken ligjeumlrim peumlrsheumlnde-teumls ose njeuml ndjenjeuml personale sheumlrbejneuml si formuleuml peumlr teuml hyreuml neuml diskutime teuml temave teuml ndryshme dhe janeuml teuml organizuara sipas kodit etik teuml shqip-tareumlve Ja njeuml shembull se si tematika personale ndeumlrlidhet pahetuesheumlm me tematika publike
ldquoPozharevac maj 1990
Tungjatjeta teuml gjitheumlve
Qe njeuml koheuml bukur teuml gjateuml nuk ju kam shkruar besoj se mund ta merrni me mend se pse nuk kam shkruar Ndoshta i vetmi arsyetim qeuml nuk kam shkruar njeuml koheuml teuml gjateuml eumlshteuml se pikeumlrisht koha neumlpeumlr teuml cileumln veccedil sa kemi kaluar dhe neuml teuml cileumln po kalojmeuml nuk ka qeneuml fare koheuml e shkrimit Nuk e di se ccedilfareuml kuptimi kaneuml fjaleumlt neuml keumlteuml koheuml kur neuml njeuml meumlnyreuml ose tjeteumlr teuml gjitha gjeumlrat po dihen kur po pritet teuml vendoset fati yneuml neuml peumlrgjitheumlsi Zaten fati yneuml (i keq deri tash) eumlshteuml vendosur sa e sa hereuml neumlpeumlr zyra e salla teuml huaja por teuml gjitha ato vendime kaneuml mbetur veteumlm neuml letra neuml koheumln kur e veumlrteta joneuml po shkruhet me gjak edhe neuml leumlkureumln toneuml edhe neuml dheun toneumlrdquo7
Ose hyrjet ndeumlrlidhen drejtpeumlrdrejt me njeuml temeuml njeuml peumlrshkrim i situatave teuml ndryshme mjedisore njereumlzore dhe shpirteumlrore ose thjeshteuml janeuml tekste qeuml ndeumlrlidhin njeuml konverzacion teuml filluar meuml hereumlt e teuml ndeumlrprereuml (psh neuml letreumln qeuml mora nga ju meuml shkruanit ose neuml letreumln e fundit ju thasheuml se)
6 Letra nga burgulibeumlr i censuruar 2004 f 369 7 Letra nga burgulibeumlr i censuruar 2004 f 323
Studime 23 - 2016
165
Edhe pjesa e fundit e letrave nga burgu peumlrfundimi i letreumls eumlshteuml ligjeumlrim peumlrsheumlndeteumls gjuheuml me funksion fatik por neuml marreumldheumlnie me hyrjen kjo pjeseuml eumlshteuml meuml e shkurteumlr
ldquoPozharevc meuml 321985()
Sahadetes Ty teuml them veteumlm kaq mirupafshim
Naimit Beumlhu djal i mbareuml
Driteumlron e peumlrqafoj fort
Keni teuml fala edhe nga shokeumlt
A Zhitiardquo8
Nganjeumlhereuml peumlrfundimi shprehet me njeuml fjali teuml vetme ldquoTeuml do fort motra jote Myrvetjardquo
3 Tematika e letrave nga burgu
Pjesa kryesore e letrave nga burgu si neuml ccedildo epistolar tjeteumlr eumlshteuml
pjesa e mesit ajo ku eumlshteuml koncentruar semantika e tekstit Kjo eumlshteuml pjesa ku zhvillohen tema e motive ide e koncepte teuml cilat dalin jashteuml kufijve personal teuml autorit ndryshe nga pjesa e pareuml dhe e fundit ku teksti eumlshteuml teumlreumlsisht personal dhe autori e zoteumlron dhe e udheumlheq tekstin
Edhe neuml keumlteuml artikull analiza tematike dhe stilistike eumlshteuml peumlrqend-ruar te kjo pjeseuml pa e peumlrjashtuar edhe pjeseumln e pareuml e teuml fundit aty ku dominon funksioni fatik i gjuheumls sepse ky funksion shpesh ka reumlndeumlsi teuml veccedilanteuml neuml situata apo edhe neuml civilizime teuml ndryshme9
Meuml poshteuml do teuml beumljmeuml njeuml peumlrkufizim teuml temave teuml trajtuara neuml letrat nga burgu Tematika e keumltyre letrave pavareumlsisht se ato janeuml tekste perso-nale po thuajse gjithmoneuml tejkalojneuml kufijteuml personaleuml Kjo ndodheuml shpesh edhe neuml ato tekste ku flitet peumlr veten e pareuml pra i burgosuri rreumlfen dicka peumlr veten e tij peumlrseumlri tematika eumlshteuml jo personale Meumlnyra alegorike e teuml ko-munikuarit e ndihmon keumlteuml de-personalizim teuml tekstit personal Keumltu janeuml numeumlruar veteumlm temat e peumlrgjithshme teuml peumlrseumlritshme dhe nuk eumlshteuml ndje-
8 Letra nga burgulibeumlr i censuruar 2004 f 36 9 Marina Katnic-Bakarsic Stilistika Naucna i Univerzitetska Knjiga Sarajevo 2001 f 18
Studime 23 - 2016 166
kur rruga e Bob Utley-t i cili numeumlron ccedildo motiv si temeuml teuml letrave nga burgu teuml Sheumln Palit10
Metateksti ose tekst peumlr tekstin Eumlshteuml njeuml prej temave teuml prefe-ruara diskutohet peumlr veteuml shkrimin e letrave autoreumlt tregojneuml situatat kur shkruajneuml apo kur nuk mund teuml shkruajneuml (ldquoPara nja njeuml ore isha shumeuml i nxehteuml peumlr teuml teuml shkruar njeuml leteumlr pak a shumeuml ldquoteuml flakeumltrdquo por nuk e di se si meuml kaloi kjo deumlshireuml posa e mora lapsinrdquo)11 Neuml keumlteuml temeuml mund teuml kup-tohen edhe nxitjet qeuml autoreumlt ua beumljneuml bashkeumlbiseduesve qeuml teuml lexojneuml ose shpjegimet e tyre se ccedilfareuml janeuml duke lexuar pse dhe si etj keumlshtu Ahmet Qeriqi bisedon me teuml bijeumln peumlr leteumlrsineuml shqipe meuml shumeuml neuml aspektin edukativ duke i shpjeguar asaj motive koncepte apo interpretime teuml ndryshme teuml autoreumlve teuml cilat ajo i lexon
ldquoMendimi se Migjeni u lajmeumlrua ateumlhereuml kur leteumlrsia shqiptare ishte neuml krizeuml nuk eumlshteuml aspak i veumlrteteuml Mireumlpo Migjeni solli neuml leteumlrsineuml toneuml teuml koheumls njeuml frymeuml teuml re krijueserdquo12
Vuajtjet e pafundme dhe meumlsimi me to Vuajtjet qeuml ofron burgu edhe pse lihen neuml heshtje ato duken neuml tekst Por meuml shumeuml duken vuajtjet e tjera ato teuml shqiptareumlve qofteuml peumlr arsye politike apo sociale apo ekonomike
ldquoKemi kaluar deri meuml tani shumeuml e shumeuml teuml liga mundime e halle vuajtje e mall teuml pashuar peumlr njeumlri-tjetrin e si duket duhet trsquoi veumlmeuml edhe njeuml gur tjeteumlr zemreumlsrdquo13
Censura Eumlshteuml temeuml e peumlrhershme e letrave nga burgu Kur e pateumlm peumlrgatitur librin Letra nga burgulibeumlr i censuruar (2004) Merxhan Avdyli dhe uneuml pateumlm vendosur njeuml kriter do teuml botonim veteumlm ato letra teuml cilat kaneuml kaluar neumlpeumlr censureumln zyrtare jugosllave Dihet kishte letra teuml cilat kishin arritur teuml dilnin nga burgu edhe fshehurazi por ne vendoseumlm neuml favor teuml tyreve teuml cilat ishin censuruar peumlr teuml pareuml se ccedilfareuml force shpreheumlse dhe ccedilfareuml guximi prej mendimi kishin ato tekste Ato letra meuml shumeuml se 10 Bob Utley Paul Bound the Gospel Unbound Letters from Prison (Colossians
Ephesians and Philemon then later Philippians) 1998 (peumlrkthimi serbisht neuml wwwPoslanice iz zatvora - Free Bible Commentary f 6-7)
11 Letra nga burgulibeumlr i censuruar 2004 f 37 12 Letra nga burgulibeumlr i censuruar 2004 f 49 13 Letra nga burgulibeumlr i censuruar 2004 f 52
Studime 23 - 2016
167
njeuml epistolar i zakonsheumlm ishin njeuml sfidim i pushtetit jugosllav dhe i cen-sureumls seuml tij Neuml asnjeuml rast neuml gazeta neuml libra apo neuml ccedilfareumldo teksti teuml publi-kuar jashteuml burgut neuml Kosoveuml nuk kishte tekste me mendime e koncepte aq teuml guximshme e anticipuese sa neuml keumlto letra nga burgu
Disa nga letrat ldquocensurohenrdquo (dmth hidhen a grisen) edhe nga sheumlr-beumltoreuml teuml vegjeumll teuml pushtetit si neumlpuneumls postash njereumlz teuml pushtetit neuml ka-tunde etj Sherif Konjufca i quan keumlta ldquomunafikeumlrdquo ndeumlrsa Daut Xhemajli njeuml pjeseuml teuml njeuml letre ia shkruan pikeumlrisht keumltij njeriu
ldquoO njeri i peumlrhirteuml Ti qeuml po e merr letreumln time peumlr ta deumlrguar neuml shteumlpineuml time e qeuml nuk po e deumlrgon teuml lutem uneuml ty kontrolloje pak ateuml fareuml kokeumln teumlnde se meuml duket qeuml teuml ka zeumlneuml myk Ti duhet ta dish qeuml letra e huaj nuk cilet por nejse ti e ccedilele Ama duhet ta deumlrgosh neuml vend teuml adresuar e jo ta mbash peumlr vete E familja e presin ateuml Kaq kam peumlr ty Keumlteuml ta shkrova ty qeuml e ke zakon teuml marreumlsh letra teuml huaja e neumlse e merr edhe keumlteuml teuml lutem lexoje deri neuml fund dhe veumlre gishtin neuml kokeuml
Daut Xhemajlirdquo14
Pasiguria peumlr komunikimin apo frika nga moskomunikimi Po-thuajse neuml ccedildo leteumlr nga burgu shfaqet frika nga ndeumlrhyrjet dhe ndeumlrprerjet e komunikimit peumlrmes letrave nga vonesat e shumta neuml deumlrgimin dhe marrjen e letrave Si duket censoreumlt shteteumlroreuml kaneuml krijuar njeuml makineri teuml teumlreuml dhe kaneuml krijuar strategji peumlr ta penguar keumlteuml leteumlrkeumlmbim Peumlrkundeumlr keumlsaj frike letrat kaneuml vazhduar teuml shkruhen
ldquoKam shumeuml peumlr teuml shkruar por kam dro se letra kurreuml nuk do trsquou bie neuml doreumlrdquo15
Vdekja Eumlshteuml temeuml e shpeshteuml duke qeneuml se burgu eumlshteuml hapeumlsireuml ndeumlshkimi dhe sheumlndeti i teuml burgosurve eumlshteuml ccedildo diteuml i rrezikuar poende veteuml jeta e tyre Neuml aneumln tjeteumlr burgu ka krijuar njeuml ndarje teuml gjateuml midis teuml burgosurit dhe familjes seuml tij dhe kjo detyrimisht qeuml e beumln sheumlndetin e teuml dy paleumlve njeuml prej tematikave teuml letrave nga burgu Neuml disa raste kjo temeuml eumlshteuml paradoksale
ldquoTeuml dashurit e mi
Sot me hidheumlrim teuml madh mora lajmin peumlr fatkeqeumlsineuml e motreumls Elife Si rrufe nga qielli meuml goditi ky lajm i zi e ai rast i kobsheumlm ()
14 Letra nga burgulibeumlr i censuruar 2004 f 133 15 Letra nga burgulibeumlr i censuruar 2004 f 109
Studime 23 - 2016 168
Jam i deumlshpeumlruar shumeuml pse nuk meuml keni njoftuar me koheuml Pse ateumlhereuml meuml vini neuml viziteuml Ccedilka don teuml thoteuml peumlr mua fshehja e rasteve teuml tilla Sa trsquoju besoj fjaleumlve tuaja Ccedilka mendoni kur veproni keumlshtu kundeumlr deumlshireumls sime Pse Pse Pserdquo16
Ja njeuml tjeteumlr peumlrjetim i vdekjes i shprehur nga Mehmet Hajrizi
ldquoNovi Sad meuml 2821988
E dashur moteumlr teuml dashur veumlllezeumlr
Kur mora lajmin e hidhur peumlr vdekjen e babait toneuml teuml shtrenjteuml menjeumlhereuml i shkrova njeuml leteumlr neumlneumls dhe njeuml tjeteumlr juve Tashti e kuptova se neumlna nuk e paska marreuml letreumln time
E moreumlm telegramin neuml teuml cilin na njoftoni se paska vdekur edhe neumlna joneuml e dashur pa kaluar dy javeuml nga vdekja a babaitrdquo17
Tematika psikologjike e burgut Neuml shumeuml letra trajtohen aspekte teuml ndryshme psikologjike e sociologjike teuml burgut marreumldheumlnia i burgosur politik-burg shoqeumlria e teuml burgosurve politikeuml meumlrzia e burgut vuajtjet e burgut malli peumlr vendlindjen e familjet etj ja se si Bajrush Xhemajli e shtron marreumldheumlnien burg-karakteri i njeriut
ldquoMeumlnyra e vuajtjes seuml deumlnimit neuml kontekst me rrethanat dhe kushtet e burgut eumlshteuml njeuml ndeumlr faktoreumlt qeuml peumlrcakton karakterin e teuml burgosurit Duke u bazuar neuml keumlteuml kriter themelor ne vlereumlsojmeuml se si i ka hije dhe si mund teuml daleuml dikush nga njeuml vend kokeumllarteuml apo me sy peumlrdhe Teuml tilleumlt leumlneuml gjurmeuml prandaj kujtohen me respekt Neuml geumlzohemi qeuml Lila u takoi keumltyre teuml pareumlve Meuml ka leumlneuml mbreseuml njeuml dialog i tij me Nazeumln Ku ky i thoteuml se ldquonjeuml pjeseuml e imja po mbetet keumltu bashkeuml me jurdquo Naza ia kthen ldquoedhe njeuml pjeseuml e qenies soneuml po vie bashkeuml me tyrdquo ccedilka veumlrteteuml eumlshteuml ashturdquo18
Dashuria Dashuria neuml letrat nga burgu shfaqet neuml shumeuml peumlrmasa dashuri ndaj liriseuml ndaj atdheut ndaj vendlindjes ndaj familjes ndaj jeteumls e shumeuml e shumeuml peumlrmasa teuml tjera Meuml e papritur eumlshteuml dashuria ndaj femreumls (grua apo e dashur) por pikeumlrisht kjo peumlrmaseuml e dashuriseuml eumlshteuml e shfaqur jashteumlzakonisht shumeuml Musli Kosumi ia ka shkruar 200 letra
16 Letra nga burgulibeumlr i censuruar 2004 f 122-123 17 Letra nga burgulibeumlr i censuruar 2004 f 292 18 Peumlr ta qarteumlsuar kuptimin e tekstit dialogu beumlhet midis dy teuml burgosurve politikeuml (Lili dhe
Naza fjala eumlshteuml peumlr Halil Selimin dhe Nazmi Hoxha) neuml prani edhe teuml burgosurve teuml tjereuml (autori etj) me rastin e lirimit teuml njeumlrit prej tyre Lilit
Studime 23 - 2016
169
shumica me temeuml dashurie gruas seuml tij Driteumls dhe ai e mund jeteumln e burgut duke shkruar ccedildo javeuml ose ccedildo dhjeteuml diteuml njeuml leteumlr peumlr gruan e tij
ldquoLetra 24
29061984
E dashura ime Driteuml
Eumlshteuml mbreumlmje Ora sakteuml 19 U ula teuml ta shkruaj keumlteuml leteumlr dhe kjo mbreumlmje po meuml peumlrkujton mbreumlmjet e asaj vere kur ishim martuar ateumlhereuml kur neuml ateuml qeteumlsi teuml erreumlsireumls pasi leja librin anash merrja kitareumln dhe ia thosha ndonjeuml keumlnge teuml lehteuml Oh sa do teuml doja qeuml trsquoi kalojmeuml disa ccedilaste teuml tilla tash Sa e bukur eumlshteuml kitara A do ta meumlsojmeuml Besarteumln toneuml teuml dashur qeuml neuml pleqeumlrineuml toneuml teuml na i peumlrkujtojeuml keumlto diteuml me kitareuml Do ta meumlsoj trsquoi bie kitareumls Patjeteumlr
Imja Driteuml jam duke lexuar letreumln teumlnde teuml 20 prillit dhe po analizoj Kishe beumlreuml njeuml krahasim peumlr teuml kaluareumln time neuml burg dhe peumlr teuml tashmen time ()rdquo19
Letra 26
10071984
Drita ime e dashur
Sot pasi qeuml u ktheva nga puna neuml oreumln 15 mi dhaneuml kateumlr letra tua teuml shkruara meuml 200584 230584 270584 dhe 020684 Sot ishte diteuml sportive (dhe ne memzi e presim keumlteuml diteuml) mireumlpo aq shumeuml u geumlzova peumlr letra e ti lija ato e teuml luaj futboll Kjo ishte e pamundur prandaj u ula neuml njeuml skaj mbi bar dhe hapa letreumln e pareuml ()rdquo20
Ideali dhe hedonizmi Neuml keumlto letra rri e ringjallur teumlreuml koheumln ajo dilema e vjeteumlr neuml mes teuml dashuriseuml peumlr jeteumln e zakonshme dhe dashuriseuml peumlr njeuml jeteuml meuml teuml mireuml e meuml teuml peumlrsosur e kjo e fundit gjithmoneuml paguhet shtrenjteuml dilema neuml mes teuml idealit e hedonizmit Sherif Konjufca e thoteuml hapur
ldquoVeumlrtet pa ty Ymrane nuk kam mundur kurreuml ta mendoj jeteumln megjitheumlqeuml edhe jam rebeluar ndonjeumlhereuml por sot pa ty ndoshta do ta kisha meuml teuml lehteuml burgun Dashuria meuml e madhe trsquou beumlka barra meuml e reumlndeuml neuml burg veumlrtet qenka veumlshtireuml teuml zgjedheumlsh neuml mes dashuriseuml dhe idealit Njeumlreumln meuml duhet ta leuml keq Teuml dyja nuk mund trsquoi keumlnaqrdquo21
Musli Kosumi i thoteuml gruas se i dhimbset tepeumlr qeuml po heq teuml ziteuml e ullirit 19 Musli Kosumi Letra teuml pa publikuara (arkiv personal) 20 Musli Kosumi Letra teuml pa publikuara (arkiv personal) 21 Letra nga burgulibeumlr i censuruar 2004 f 469
Studime 23 - 2016 170
por qeuml teuml keumlrkojeuml falje nga autoritetet shteteumlrore mos e beumlj o zot Ndarja dhe ndalimi Pesha e ndarjes e teuml burgosurit eumlshteuml e madhe
Ndarja nga familja nga e dashura nga gruaja feumlmijeumlt prindeumlrit ndarja nga atdheu e njereumlzit e tij ndarja nga librat nga indexihellip teuml gjitha keumlto janeuml motiv i peumlrhersheumlm i keumltyre letrave Kjo ndarje nga njereumlzit e nga natyra krijon nganjeumlhereuml situata shumeuml teuml efektshme E ka stopuar burgu jeteumln e teuml burgosurve apo jo Eumlshteuml jeta e burgut jeteuml vazhdim i jeteumls seuml zakonshme apo aksident apo edhe ndeumlrprerje vendnumeumlrim i jeteumls apo teuml gjitha nga pak Gani Koci edhe pse i ka mbushur 26 vjet mendon se ende i ka 21 a 22 aq sa i ka pasur kur e kaneuml burgosur Jeta e veumlrteteuml aty i eumlshteuml ndalur si njeuml oreuml qeuml srsquoeumlshteuml akorduar Ndeumlrsa Sherif Konjufca kur i numeumlron vjeteumlt e dashuriseuml me gruan i futeuml neuml llogari edhe dy vjeteumlt e burgut por nuk eumlshteuml krejt i sigurt se a mund teuml quhen edhe ato vite teuml dashuriseuml
Numeumlrimi dhe kuptimi ndryshe i koheumls Neuml burg srsquoka diteuml javeuml muaj stineumlhellip teuml gjitha keumlto peumlrmblidhen neuml dy kuptime dita-nata Madje ndodheuml qeuml neuml vetmi teuml burgut edhe keumlto dy kuptime teuml mos dallohen mireuml Janeuml teuml dhembshme fjaliteuml meuml deumlrguan te mjeku dhe pasheuml se kishte daleuml pranvera Ose Myrvete Dreshaj i shkruan Bacit teuml vet ldquonjeumlmend kishte daleuml pranverahelliprdquo Kjo pranvereuml eumlshteuml jo njeuml po dhjeteuml dymbeumldhjeteuml peseuml-mbeumldhjeteumlhellip pranvera teuml peumlrvjedhura ldquoneumlpeumlr vrimat milimeteumlrsherdquo teuml fur-gonit teuml burgut neumlpeumlr grila a neuml njeuml rast teuml jashteumlzakonsheumlm
Prania e boteumls seuml jashtme neuml boteumln e burgut Duke qeneuml teuml izoluar nga bota e jashtme teuml burgosurit e keumlrkojneuml ateuml neuml ccedildo mundeumlsi dhe neuml ccedildo peumlrmaseuml Ky eumlshteuml njeuml prej motiveve meuml teuml realizuara teuml letrave nga burgu Kjo boteuml shfaqet neuml shumeuml peumlrmasa
ldquoNganjeumlhereuml vijneuml e na ldquovizitojneumlrdquo edhe neuml dritaren toneuml kumria gugatin ndonjeumlhereuml dhe shkojneuml meuml tutje ku sigurisht e ndjejneuml veten meuml teuml sigurt Keumltu lehteuml mund teuml deumlgjohet zeumlri i tyre gu-gu ku-ku Isuf ku-ku Isufrdquo22
Liria Liria rri prapa ccedildo fjale teuml letrave nga burgu Ajo eumlshteuml hereuml e hapur e hereuml alegorike Ja si shkruan Ilmi Ramadani
ldquoTeuml dashur prindeumlr
()
22 Letra nga burgulibeumlr i censuruar 2004 f 97
Studime 23 - 2016
171
Ju jeteumln po e kaloni neuml terr teuml zi pa pasur praneuml vetes njeuml feumlmijeuml Liria shtrenjteuml po na kushton por srsquomund ta ndaleuml kurrfareuml force Edhe feumlmijeumls neuml bark teuml neumlneumls prej helmit po i ndryshojneuml teuml rrahurat e zemreumls Pikeumlrisht kjo na obligon qeuml sa meuml pareuml ta fitojmeuml lirineuml
Me mall e plot respekt ju peumlrqafojmeumlrdquo23
Me teuml njeumljtin ligjeumlrim edhe Jakup Krasniqi i nxiteuml veumlllezeumlrit (popullin) peumlr teuml vepruar peumlr lirineuml
ldquoCcedildo popull qeuml lufton peumlr paqe puneuml e liri do teuml keteuml edhe ardhmeumlri Deri meuml tash ne na kaneuml shikuar si njeuml objekt qeuml peumlr teuml tjereumlt teuml flisnim e peumlr teuml tjereumlt teuml duartrokisnim Tani meuml srsquoeumlshteuml ashtu se edhe ne jemi subjekt qeuml dimeuml teuml mendojmeuml dimeuml teuml flasim dimeuml teuml punojmeuml edhe peumlr veten toneuml ()
Veumlllezeumlr neuml peumlrgjitheumlsi na ka rreumlmbyer njeuml entuziazeumlm i pa shoq Eumlshteuml mireuml qeuml ka entuziazeumlm por as nuk duhet teuml flemeuml mbi dafina Mjaft kemi beumlreuml por ama na presin edhe shumeuml puneumlrdquo24
4 Gjuha e erreumlt eliptike dhe alegorike Tipa teuml alegorive
Teuml folurit alegorik eumlshteuml aq prezent neuml letrat nga burgu sa qeuml eumlshteuml tepeumlr veumlshtireuml teuml dallohet nga teuml folurit e zakonsheumlm Bile kjo ka krijuar njeuml si tendenceuml letrare pra ligjeumlrata synon teuml jeteuml gjithnjeuml alegorike po edhe ateumlhereuml kur ka funksion referencial Peumlr shkak teuml censureumls neuml njeumlreumln dhe peumlr shkaqe letrare neuml aneumln tjeteumlr alegoria peumlrshkon ccedildo fjali e kuptim Nganjeumlhereuml alegoriteuml janeuml tejet teuml tejdukshme teuml klishetizuara (psh nevoja peumlr rrezet e diellit gjithnjeuml ka kuptim alegorik) po nganjeumlhereuml janeuml tepeumlr hermetike dhe krejt personale e si teuml tilla fare teuml pa deshifruara peumlr marreumlsin mesatar Duke folur peumlr bujqeumlsineuml peumlr mbjelljet etj mund teuml ndo-dheuml teuml deumlrgohet njeuml porosi e caktuar politike Neumlse neuml njeuml leteumlr neumlna i thoteuml Hydajet Hysenit se teuml rinjteuml e fshatit ua kaneuml prashiteuml kollomoqin kjo srsquoduhet kuptuar veccedil si njeuml ndihmeuml konkrete neuml puneuml bujqeumlsie po si njeuml njoftim se teuml rinjteuml e fshatit po ndjekin rrugeumln politike teuml teuml burgosurve Be-rat Luzha flet me neumlneumln e vet po asnjeumlhereuml nuk mund teuml kuptohet ploteuml-
23 Letra nga burgulibeumlr i censuruar 2004 f 227 24 Letra nga burgulibeumlr i censuruar 2004 f 248
Studime 23 - 2016 172
sisht neuml eumlshteuml duke folur me neumlneumln qeuml e ka lindur apo me neumlneumln Kosoveuml ldquoPret moj neumlneumlloke se mos njeumlri nga nipat a mbesat qeuml teuml rrethojneuml kur ti u tregon atyre peumlrralla teuml vjetra plot do teuml teuml lajmeumlrojeumlDhe ti pret e pret lajmin e kthimit ateuml lajmin e takimit ateuml lajm qeuml neuml ankth teuml mbet E neuml e arrifsha ateuml diteuml ke theumlneuml edhe vdekja mireuml se vjenrdquo25
Keumlto fjali teuml bukura kujt i drejtohen neuml teuml veumlrteteuml Neumlneumls Liriseuml Neumlneumls Kosoveuml Neumlneumls Shqipeumlri apo teuml gjithave peumlrnjeumlhereuml
Neuml njeuml ligjeumlrim teuml tilleuml ku alegoria eumlshteuml aq e dendur sa qeuml e mbizo-teumlron teumlreuml ligjeumlrimin pyetja qeuml mund teuml shtrohet me teuml drejteuml eumlshteuml neumlse alegoria eumlshteuml figura dhe tipi i deumlshiruar i ligjeumlrimit apo eumlshteuml figura dhe tipi i imponuar i ligjeumlrimit Alegoria eumlshteuml njeuml figureuml e deumlshiruar e leteumlrsiseuml moderne e peumlrveccedil keumlsaj ajo ka njeuml traditeuml shumeuml teuml fuqishme neuml leteumlrsineuml gojore shqipe veccedilaneumlrisht neuml stilin bisedor me teuml cilin stil letrat nga burgu kaneuml njeuml afeumlrsi teuml madhe neuml mos janeuml teumlreumlsisht brenda tij Neuml aneumln tjeteumlr duke i shkruar neuml burg e duke kaluar neumlpeumlr censureuml teuml ashpeumlr zyrtare autoreumlt e letrave nga burgu eumlshteuml dashur teuml fshehin e teuml kamuflojneuml mendimet e veumlrteta apo teuml kodojneuml gjuheumln neuml ateuml meumlnyreuml qeuml mund ta kup-tojeuml marreumlsi por jo edhe censori Keumltu ka ndihmuar edhe njeuml fakt socio-linguistik dheumlneumlsi e marreumlsi i kaneuml takuar teuml njeumljtit areal kulturor ndeumlrsa censori neuml teuml shumteumln e rasteve ka qeneuml shqipfoleumls i njeuml areali tjeteumlr kultu-ror i cili e ka meumlsuar shqipen si gjuheuml teuml dyteuml Kjo e ka lehteumlsuar komu-nikimin alegorik sepse shumeuml frazeologji lehteuml teuml kuptueshme peumlr dheumlneuml-sin e marreumlsin nuk janeuml hetuar nga censori Neumlse thirremi neuml formuleumln e komunikimit sipas modelit Klaudie Shannon dhe e pasuruar nga Warren Weaver (1947-49) ateumlhereuml censori luan dy role njeumlri eumlshteuml roli i kanalit (ai mund teuml stopojeuml letreumln teuml mos e deumlrgojeuml te marreumlsi) dhe i dyti ai eumlshteuml roli i zhurmuesit qeuml synon teuml pengojeuml komunikimin midis dheumlneumlsit e marreumlsit
Nga analiza e beumlreuml neuml letrat nga burgu meuml poshteuml kemi peumlrkufizuar dhe tipizuar disa nga tipat e ligjeumlrimit alegorik teuml cilat neuml disa raste mund teuml kuptohen edhe si strategji teuml komunikimit Analiza e tipave teuml ligjeumlrimit alegorik pra analiza peumlr teuml kuptuar se si neuml ccedilrsquoformeuml dhe neuml ccedilrsquofareuml konteksti eumlshteuml peumlrdoreuml ligjeumlrimi alegorik do teuml ndihmojeuml neuml kuptimin e peumlrgjegjeumls
25 Letra nga burgulibeumlr i censuruar 2004 f 113
Studime 23 - 2016
173
neumlse alegoria ka qeneuml figura e deumlshiruar apo e imponuar e ligjeumlrimit neuml letrat nga burgu
Alegoria e funksionit fatik Edhe pse neuml hyrje teuml letrave gjuha ka funksion fatik dtth sheumlrben veteumlm peumlr teuml veumlneuml fillin e bisedeumls ajo shpesh merr edhe funksione alegorike Keumlshtu e fillon letreumln Ahmet Qeriqi
ldquoE mira e babit po teuml shkruaj pa kurreumlfareuml shprese se do ta marreumlsh keumlteuml leteumlr sepse si duket keumltu nuk i lejojneuml letrat e shkruara neuml gjuheumln shqipe edhe pse keumlteuml nuk e thoneuml hapurrdquo26
Kjo fjali nuk eumlshteuml veteumlm njeuml peumlrsheumlndetje por njeuml goditje neuml politi-kat kulturore dhe gjuheumlsore teuml Jugosllaviseuml ndaj shqiptareumlve Duke qeneuml neuml funksion fatik kjo fjali nuk tingeumlllon shumeuml politike edhe pse eumlshteuml e tilleuml dhe eumlshteuml shkruar si alegori e lehteuml peumlr arsye teuml censureumls
Alegoria e intertekstualitetit Neuml letrat nga burgu ka peumlrplot intertekstualitet neuml teuml gjitha format e tij teuml peumlrkufizuar nga Zherar Zhenet Julia Kristeva Natalie Piegay-Gros etj27 Nga njeumlhereuml ky intertekstualitet eumlshteuml veumlshtireuml teuml dekodohet e hereuml teuml tjera dekodohet lehteuml por semantikisht veumlshtireuml kuptohet Ja njeuml rast i tilleuml kur Bajrush Xhemajli krijon njeuml intertekstualitet teuml duksheumlm por me polisemi teuml theksuar
ldquoKur erdha keumltu neuml keumlteuml dhomeuml para kateumlr muajsh neuml ndarje me Balin e Shemin desheumln teuml ma jepnin njeumlrin prej kalendareumlve teuml vitit rsquo89 por nuk e mora Neuml vend teuml keumltyre e keumlrkova kalendarin e ldquoKosovaresrdquo teuml vitit teuml kaluar teuml cilin pata keumlrkuar qeuml teuml mos e hiqnin fare nga muri sepse meuml peumllqente shumeuml Shokeumlt ma dhaneuml me gjitheuml deumlshireuml Neumlse e ke pareuml sigurisht teuml kujtohet eumlshteuml njeuml grua e re me feumlmijeumln e saj neuml preheumlr () Peumlrfundi keumlsaj pikture aty ku janeuml sheumlnuar muajt e kalendarit i kam vendosur dy fotografi njeumlra eumlshteuml ajo ku keni pozuar neumlna Naza e ti (ldquoNeumlneuml moteumlr e grua bashkeumlPrisnin mbi minder me kashteumlrdquo) ndeumlrsa tjetra eumlshteuml ajo ku keni pozuar ti e neumlna Neumln ju eumlshteuml vendosur harta e boteumls keumlshtu qeuml ju dukeni sikur keni hipur diku mbi boteuml diku neuml larteumlsi teuml Olimpit peumlr teuml meuml shikuar mua keumlturdquo28
Neuml keumlteuml tekst intertekstualiteti eumlshteuml i shumfishteuml - letra neuml raport me vargjet ldquoNeumlneuml moteumlr e grua bashkeuml Prisnin mbi minder me kashteumlrdquo
26 Letra nga burgulibeumlr i censuruar 2004 f 52 27 Natalie Piegay-Gros Poetika e intertekstualitetit Parnas 2011 f 23 etj 28 Letra nga burgulibeumlr i censuruar 2004 f 96
Studime 23 - 2016 174
- letra neuml raport me kalendarin dhe me dy fotografiteuml - dy fotografiteuml neuml raport me harteumln e boteumls dhe me Olimpin
Ndeumlrsa alegoria eumlshteuml teumlreumlsisht personale dhe peumlrmes saj autori e krijon njeuml situateuml epike gruaja dhe neumlna presin teuml kthehet ky nga burgu ajo eumlshteuml e bukur dhe autori synon deumlshiron dhe keumlrkon nga ajo qeuml teuml krijojneuml njeuml boteuml teuml teumlreuml me feumlmijeuml kur teuml lirohet nga burgu Si po shihet alegoria keumltu eumlshteuml mjaft komplekse por jo peumlr arsye politike apo censure
Alegoria peumlrmes humorit Po thuajse neuml teuml gjitha letrat nga burgu shfaqet njeuml ligjeumlrim humoristik vende vende Gjithsesi kjo keumlrkon njeuml shpjegim jashteuml letrar si eumlshteuml e mundur qeuml nga zgafellet e burgut atje ku tortura dhe mundime teuml tjera fizike e psikike janeuml teuml peumlrditshme teuml vijneuml letra me pjeseuml humori Kjo srsquoka se si teuml jeteuml ndryshe pos njeuml alegori neuml keumlteuml rast jo peumlr dheumlneumlsin (autor) por peumlr marreumlsin Marreumlsit janeuml gjithnjeuml njereumlzit meuml teuml dashur teuml autorit dhe ata do teuml duhej teuml mendonin pak a shumeuml neuml keumlteuml meumlnyreuml deri sa ai beumlka humor srsquomund teuml jeteuml edhe aq tmerrsheumlm
Alegoria peumlrmes natyreumls animale Neuml njeuml leteumlr nga burgu teuml Bajrush Xhemajlit shpendeumlt janeuml personazhe qeuml veprojneuml dhe secili prej tyre ka njeuml mesazh alegorik
ldquoKrrokatja kaq e madhe e korbave ma nxori gjumin shumeuml hereumlt Sot qenkam ngopur gjumeuml andaj nuk paskam nevojeuml teuml fle meuml shumeuml Keumlta ccedildo hereuml meuml zgjojneuml hereumlt por zakonisht vazhdoj teuml flej deri sa teuml bie zilja Neuml drunjteuml e shumteuml andej mureve teuml burgut qeumlndrojneuml vazhdimisht shpend teuml ndrysheumlm Sa mund teuml veumlrehet nga keumltu fjaleumln kryesore e kaneuml korbat Keumlta dominojneuml si peumlr nga numri ashtu edhe peumlr nga zhurma Ka aqeuml shumeuml sa qeuml formohet peumlrshtypja se teuml gjitheuml korbat e Pozharevcit rrineuml keumltu Ndoshta teuml kaneuml reumlneuml neuml sy edhe ty kur ke ardheuml neuml viziteuml te uneuml Ja shihen nga keumltu me puplat e tyre pis teuml zeza kur ngrihen trumba-trumba e nxiejneuml qiellin duke u sjelleuml e mbeumlshtjelleuml vazhdimisht dhe duke beumlrtitur me krro-katjet e tyre teuml vrazhdeumlta Kur i shoh keumlshtu meuml shkojneuml ndeumlrmend lutjet e trimit vetullholleuml teuml reumlneuml atje mes dy maleve me deumlboreuml ldquoO ju korba qeuml po nxini Syteuml e zezeuml teuml zezeuml mrsquoi liniTeuml shoh neumlneuml moteumlr gruaTeuml shoh pragun mos mrsquou shua
()
Edhe pse teuml shumteuml zeumlri i harabelave meuml pak arrin teuml depeumlrtojeuml neumlpeumlrmjet 37000 vrimave teuml imta teuml dritares soneuml (peumlrafeumlrsisht kaq vrima i ka rrjeta e metalteuml) Zeumlri i tyre neuml keumlteuml kor shpendeumlsh srsquoarrin teuml artikulohet mireuml neuml vesheumlt taneuml Teuml meumldhenjteuml e kaneuml fjaleumln keumltu-korbat
Studime 23 - 2016
175
()
As mbreti i keumlngeumls bilbili nuk arrin qeuml me zeumlrin e tij teuml eumlmbeumll trsquoia ndeumlrrojeuml rrjedheumln melodiseuml seuml keumltij kori teuml ccedilakorduar Para zeumlrit teuml ccediljerreuml teuml korbit zeumlri i tij aq i adhuruar e melodik eumlshteuml i pafuqisheumlm
Megjithateuml zeumlri i tij arrin deri keumltu seuml pakut ateumlhereuml kur gjateuml diteumls teuml tjereumlt lodhen neuml keumlteuml ldquogareumlrdquo Keumlto ciceumlrima meuml nxisin edhe teuml recitoj ldquoO i vogli bilbil i ngrateumlti srsquoke fajsrsquodi ti ccedilrsquondodh keumlndejshtateuml shtete teuml egra na vuneuml bllokadeumlsi neuml eposet e meumldhenjrdquo 29
Alegoria neuml keumlteuml tekst eumlshteuml tradicionale burgu dhe grilat si vend ballafaqimi i korbave harabelave e bilbilave ku janeuml ndeumlrfutur edhe intertekste po ashtu alegorike
Alegori pothuajse e zhveshur politike Neuml koheumln e vlimeve meuml teuml meumldha kulturore e politike antishqiptare neuml Serbi keumlshtu e peumlrjeton dhe e artikulon Gani Koci keumlteuml situateuml
ldquoNish 2091987
Teuml dashurit e mi
()
Ne jemi duke jetuar dhe do teuml jetojmeuml peumlr njeumlri tjetrin e seuml bashku do teuml jetojmeuml peumlr agimin e pritur-lirineuml Ne gjithmoneuml zemrat na rrahin neuml teuml njeumljtin vend peumlr teuml njeumljteumln gjeuml ()
Koheuml teuml veumlshtira po vijneuml Prandaj duhet trsquoi presim trsquoi peumlrballojmeuml ato ashtu siccedil duhet teuml paepur e teuml forteuml si deri meuml tani Duhet teuml dimeuml si trsquoi tejkalojmeuml ato Asgjeuml nuk duhet teuml na thyejeuml e teuml na hutojeuml as ne e as juve Me besim dhe me mbeumlshtetje teuml ploteuml ne neuml ju e ju neuml ne teuml gjithave do trsquou beumljmeuml balleuml e do teuml dalim faqebardheuml Prandaj keni besim e qeumlndroni teuml forteuml e me dinjitetrdquo30
Ky tekst i Kocit eumlshteuml alegorik sepse ai theumlrret peumlr forceuml e besim para furtunave qeuml po rriteshin rreth Kosoveumls por eumlshteuml aq e hapur sa mund teuml sheumlnjohet si alegori e zhveshur
Ligjeumlrimi personal si alegori e ligjeumlrimit publik Janeuml teuml shpeshta ligjeumlrimet publike teuml vendosura brenda letrave nga burgu si tekste gjoja familjare e personale Ja psh Jakup Krasniqi si e ndeumlrton njeuml tekst teuml tilleuml
29 Letra nga burgulibeumlr i censuruar 2004 f 97 30 Letra nga burgulibeumlr i censuruar 2004 f 160-161
Studime 23 - 2016 176
ldquoVeumlllezeumlr neuml peumlrgjitheumlsi na ka rreumlmbyer njeuml entuziazeumlm i pa shoq Eumlshteuml mireuml qeuml ka entuziazeumlm por as nuk duhet teuml flemeuml mbi dafina Mjaft kemi beumlreuml por ama na presin edhe shumeuml puneumlrdquo31
Ligjeumlrimi personal si alegori e ligjeumlrimit filozofik Januz Januzaj i shkruan letrat neuml njeuml ligjeumlrim filozofik Fjaleumlt e tij janeuml teuml thella kaneuml kuptim teuml thelleuml janeuml eliptike dhe teuml nderuara neuml stilin niccedilean si fjali teuml urta e proverba
ldquoNeumlneuml prej teje nuk pres letra Ti i ke shkruar teuml gjitha kahereuml I ke theumlneuml teuml zezat e teuml bardhat kush nuk i sheh medet Dejteuml neuml duar rrudhat neuml balleuml keumlrrusja eshtrat qeuml tregojneuml me keumlmbeumlngulje jeteumln nuk janeuml shenja teuml fundit me to ke lindur
Uneuml e ti nuk kemi ccedilka trsquoi themi njeumlri-tjetrit Kur fleneuml shpirti yt fleneuml edhe shpirti im kur eceumln shpirti yt eceumln edhe shpirti im Neumlse ke vendosur ldquoteuml shkoshrdquo neuml ateuml dynja shko Ti je neuml mua Veteumlm do teuml meuml mbetesh borxh peumlr njeuml udheumltim neuml keumlmbeuml deri te dajallareumlt Asgjeuml tjeteumlr
Teuml shtreumlngon me duar dhe teuml peumlrqafon Januzirdquo32
Alegoria nxiteumlse personale-publike Merxhan Avdyli peumlrdoreuml njeuml alegori e cila krijon lidhjen midis personales dhe publikes Ai flet peumlr personalen por neuml fakt synon publikun
ldquoPikeumlrisht sot i kam mbushur 6 vjet e 4 muaj burg edhe dy muaj kryhet gjysma e deumlnimit Shendosh Diteumlt po kalojneuml edhe keumlshtu madje meuml duket peumlr mua (e ndoshta edhe peumlr shumeuml teuml tjereuml) tash peumlr tash eumlshteuml shumeuml mireuml qeuml jam neuml burg (peumlr disa gjeumlra kuptohet) sesa teuml isha jashteuml sepse sipas asaj qeuml po lexoj neuml shtyp e po deumlgjoj e shikoj neuml televizor uneuml nuk do teuml kisha mund trsquoi mbyll syteuml e vesheumlt e meuml neuml fund gojeumln Keumlshtu megjithateuml neuml burg eumlshteuml vendi meuml i peumlrshtatsheumlm peumlr teuml menduar ateuml qeuml teuml fle neuml zemeumlr sepse peumlrtej burgut srsquoka ku teuml shkojeuml Pra e vetmja liri qeuml e kam neuml burg eumlshteuml liria e mendimit Uneuml nuk e di se si janeuml puneumlt jashteuml por sa po informohem nga shtypi e televizioni vaj halli peumlr ata qeuml nuk mund teuml durojneuml por ja qeuml koha sjell momente kur duhet teuml durohet saccedili mbi kokeuml neuml pikeuml teuml vapeumls apo koka neuml frigorifer kur eumlshteuml acari meuml i madhrdquo33
Sa i peumlrket identifikimit politik neuml keumlteuml tekst ai eumlshteuml i qarteuml dhe jo i fshehur I fshehur dhe alegorik eumlshteuml keumltu loja me burgun si vend peumlr teuml menduar lirsheumlm Pra teumlreumlsisht alegori si stil i bukur i ligjeumlrimit
31 Letra nga burgulibeumlr i censuruar 2004 f 248 32 Letra nga burgulibeumlr i censuruar 2004 f 263 33 Letra nga burgulibeumlr i censuruar 2004 f 309-310
Studime 23 - 2016
177
Alegoria si ironi Peumlr regjimin e egeumlr neuml burgjet jugosllave sidomos kundeumlr teuml burgosurve politikeuml shqiptareuml flitet neuml teuml gjitha letrat dhe kjo eumlshteuml njeuml prej tematikave teuml shpeshta Merxhan Avdyli ka ndeumlrtuar njeuml ligjeumlrim teuml veccedilanteuml alegorik peumlr keumlteuml temeuml ai shkruan alegori me anti-alegori Apo ai beumlhet kishe po peumlrdoreuml alegori por neuml fakt e demaskon alegorineuml e vet dhe me keumlteuml krijon efekt teuml mireuml ligjeumlrimor
ldquoPozharevc meuml 8111987 e diel
Tungjatjeta babeumlloku Nazmi
Keumlsaj radhe po ju drejtohem Juve personalisht
Neuml viziteumln e fundit e moreumlt vesh qeuml isha neuml vetmi Prej vetmiseuml kam daleuml dje Isha i deumlnuar 30 diteuml Trsquoju tregoj se peumlrse isha neuml vetmi ldquonuk beumlnrdquo sepse nuk isha i deumlnuar veteumlm uneuml dhe tash neumlse ju tregoj mund teuml ndodheuml qeuml letra teuml futet neuml geumlrsheumlreuml Pra- pssst Po e vras teuml veumlrteteumln qeuml teuml mbetet letra gjalleuml Peumlr vetmineuml mund trsquoju them veteumlm keumlteuml dhomat ku mbahet deumlnimi janeuml 2 metra e gjysmeuml neumln dhe Llampa elektrike teumlreuml diteumln rri ndezur se peumlr ndryshe mund teuml shihet veteumlm sa peumlr trsquoi futur gishtat neuml sy Nuk ke teuml drejteuml teuml lexosh nuk ke teuml drejteuml teuml shkruash as letra madje Mireumlpo edhe aty i ke disa teuml drejta si peumlr shembull ke teuml drejteuml peumlrveccedil ushqimit dhe fjetjes edhe teuml marreumlsh frymeuml dhe teuml thitheumlsh ajeumlr aq sa mund teuml peumlrbirohet neumlpeumlr shosheuml e siteuml pastaj edhe ke teuml drejteuml teuml mendosh ccedilka teuml duash (kuptohet veteuml meuml vete) neuml fund e ke edhe njeuml teuml drejteuml teuml madhe e teuml vlefshme qeuml srsquomund ta ndalojeuml askush por para se ta peumlrmend duhet teuml ju keumlrkoj falje neuml shprehje pra nuk eumlshteuml e ndaluar teuml kryhet nevoja e vogeumll e madje as e madhja
Babeumllok ju e dini se njeuml fjaleuml popullore thoteuml ldquoQeni qenin nuk e hardquo Kurse uneuml po them se njeriu njeriun e ha edhe me tesha veshur madje Se kur do teuml beumlhet njeriu njeri nuk dihet por edhe njeuml koheuml teuml gjateuml jo se jo Qeuml teuml mbetem i teumlri nuk po e zgjas meuml tepeumlrrdquo34
Neuml keumlteuml tekst dallohen qarteuml dy tipa ligjeumlrimi alegorik dhe ironik Alegoria deshifrohet te mposhtja injorimi ironizomi etj me egeumlrsineuml e burgut Kot eumlshteuml deumlnuar Merxhani 30 diteuml vetmi ai del prej andej dhe ua peumlrlloccedil ateuml regjim dhe ateuml civilizim Ironia i veuml kapak alegoriseuml ata qeuml beumlj-neuml ateuml dhuneuml le meuml qeuml nuk janeuml njereumlz por nuk dihet as se kur do teuml beumlhen
Ajo qeuml neve na intereson neuml keumlteuml analizeuml alegoria eumlshteuml neuml funksion teuml shpreheumlsiseuml sa meuml teuml bukur pra eumlshteuml gjuheuml e zgjedhur dhe jo e impo-nuar
34 Letra nga burgulibeumlr i censuruar 2004 f 310
Studime 23 - 2016 178
Alegoria si eumlndeumlrr Shaban Shala ka zgjedhur eumlndrreumln peumlr teuml bartur mesazhet e tija politike e personale Eumlndrra i sheumlrben si njeuml plaf i mjegullt si njeuml alegori mbase peumlr ta hutuar censorin (ky po folka peumlr eumlndrra Srsquomund teuml jeteuml diccedilka e rrezikshme) si dhe peumlr teuml shprehur meuml bukur e meuml me efekt vizionin e tij Ai i shkruan leteumlr gruas seuml tij ku i tregon eumlndrreumln qeuml e ka pareuml e neuml teuml cileumln neuml meumlnyreuml shumeuml realiste e peumlrshkruan veten akti-vitetin e tij dashurineuml ndaj gruas dhe feumlmijeumls seuml tyre peumlrshkruan ldquobisheumln e egeumlrrdquo qeuml shfaqet dhe e mbeumlrthen Shabanin i cili mbrohej e luftonte duar-thateuml gruaja qante dhe e keumlrceumlnonte bisheumln por ldquobisha e peumlrjargur mua meuml shpinte drejt kafazeve teuml vetardquo Nga loteumlt e vuajtjeve formohen tre lu-menj teuml cileumlt bashkohen dhe formojneuml njeuml det peumlr bisheumln dhe keumllysheumlt e saj deti ishte vdekja sepse ato mbyteumln neuml ateuml det loteumlsh por i njeumljti e mban neuml sipeumlrfaqe Shabanin deri sa avullohet dhe formon njeuml ylber fitoreje35
Peumlrfundimi qeuml i jep Shaban Shala eumlndrreumls seuml tij eumlshteuml peumlrrallor peumlr nga arketipi por njeuml alegori lehteuml e dekodueshme
Alegoria si maskim Shkrimi i poezive neuml formeuml teuml letrave nga bur-gu ose meuml drejt maskimi i poezive eumlshteuml njeuml shfaqje e njohur neuml keumlto letra Pjeteumlr Arbnori kishte shkuar meuml larg me maskimin e leteumlrsiseuml seuml veumlrteteuml origjinale ai e shkroi romanin Brajtoni njeuml veteumltimeuml e largeumlt neuml Burgun e Burrelit meuml 1965 botuar neuml 2000 duke e shpeumlrfytyruar teumlreumlsisht boteumln e romanit teuml tij ngjarjen personazhet dhe koheumln e romanit i vendosi neuml Irlan-deuml e neuml Angli neuml vend teuml emrit teuml vet romanit i vuri emrin e njeuml shkrimtari anglez ndeumlrsa gardianeumlve u thoshte se po peumlrkthente njeuml roman nga anglishtja neuml shqip Jo veteumlm me njeuml po me shumeuml vepra teuml tij kishte beumlreuml keumlshtu Arbnori36
Ngjasheumlm shumeuml letra nga burgu nisin me paragrafin e pareuml teuml za-konsheumlm peumlrsheumlndeteumls peumlr teuml vazhduar pastaj me vargje poezie por teuml shtruara si proze (neuml dukje si leteumlr nga burgu) apo duke vazhduar si ese tregim ose njeuml zhaneumlr tjeteumlr por gjithnjeuml e maskuar si leteumlr nga burgu
35 Letra nga burgulibeumlr i censuruar 2004 f 440-441 36 Anton Ccedilefa Intervisteuml me shkrimtarin Pjeteumlr Arbnori
httpalbanovaonlineinfoindex2phpoption=com_contentampdo_pdf=1ampid=238
Studime 23 - 2016
179
5 Peumlrfundime Ligjeumlrimi alegorik art apo enigmeuml
Meuml larteuml e shtruam pyetjen neumlse alegoria eumlshteuml figura dhe tipi i deumlshiruar i ligjeumlrimit apo eumlshteuml figura dhe tipi i imponuar i ligjeumlrimit Neuml vazhdim mund ta shtrojmeuml pyetjen neumlse ligjeumlrimi alegorik neuml teuml gjitha tipat e peumlrkufizuar ka sheumlrbyer peumlr teuml bartur njeuml mesazh arti ka sheumlrbyer peumlr efekte letrare apo ka sheumlrbyer peumlr teuml fshehur e mjegulluar pra peumlr teuml krijuar enigmeumln
Kur Merxhan Avdyli e strukturon letreumln e tij neuml ateuml meumlnyreuml qeuml duke mohuar pohon (psh uneuml nuk duhet ta them se kam qeneuml neuml vetmi) dhe e ngre lart paradoksalitetin e keumltij ligjeumlrimi sigurisht qeuml sheumlrbehet me alego-rineuml kryesisht peumlr teuml krijuar shpreheumlsi dhe efekte letrare Por kur Hydajet Hyseni i shkruan familjes qeuml teuml theumlrrasin rinineuml e fshatit neumlse duan ta ndih-mojneuml familjen ta prashitin misrin sigurisht qeuml kjo eumlshteuml njeuml alegori e tipit enigmeuml Neumlse teuml rinjteuml e fshatit do teuml vinin teuml organizuar teuml prashitnin arat e familjes seuml Hydajetit mesazhi ishte se ata solidarizoheshin me ideologjineuml dhe puneumln e tij dhe e kundeumlrta
Ligjeumlrimi alegorik neuml letrat nga burgu eumlshteuml njeuml prej parimeve kri-juese teuml keumltyre teksteve Ai eumlshteuml i thelleuml i gjithansheumlm i ndeumlrlidhur me ti-pa teuml tjereuml teuml ligjeumlrimit sa qeuml shumeuml hereuml eumlshteuml veumlshtireuml teuml dallohet Edhe lista e librave teuml lexuar edhe lista e librave teuml keumlrkuar qeuml trsquou blihen edhe peumlrshkrimi meuml i thjeshteuml i dhomeumls seuml burgut ka efekte alegorike Me keumlteuml nuk duhet teuml kuptohet assesi se alegoria mbizoteumlron letrat nga burgu Peumlr-kundrazi shumeuml hereuml ligjeumlrimi i letrave nga burgu eumlshteuml i hapur referen-cial
Nuk ka edhe njeuml situateuml tjeteumlr kulturore intelektuale e sociale neuml Kosoveumln e asaj kohe as neuml hapeumlsirat shqiptare teuml asaj kohe nuk ka tekste teuml shkruara shqip neuml teuml cilat eumlshteuml folur aq hapur aq me guxim (edhe me alegori) peumlr zhvillimet e veumlrteta kulturore politike gjuheumlsore sociale dhe etike sidomos teuml shoqeumlriseuml shqiptare por edhe meuml gjereuml Keumlto letra nga burgu janeuml peumlrmendorja meuml e pasteumlr e mendimit teuml guximsheumlm shqiptare neuml dy dekadat e fundit diktatoriale teuml shekullit XX Veteumlm nga ky aspekt mund teuml kuptohet se sa teuml pa keumlnaqur kaneuml qeneuml teuml burgosurit politikeuml shqiptareuml autoreuml teuml letrave nga burgu dhe teuml njeuml entiteti shumeuml meuml teuml gjereuml
Studime 23 - 2016 180
letrar me gjitheuml ateuml qeuml eumlshteuml shkruar neuml ateuml koheuml neuml shqip neuml media e pjeseumlrisht edhe neuml leteumlrsi Veteumlm duke pasur parasysh kuptimet temat alegoriteuml e deri te teksti referencial pra i zhveshur e i hapur fare i letrave nga burgu teuml cilat kaneuml kaluar neumlpeumlr censureuml zyrtare teuml shtetit jugosllav mund teuml kuptohet deumlshpeumlrimi i Basri Musmuratit kur thoteuml
ldquokalemxhinjteuml taneuml atje neuml Kosoveuml i shkruan dhe po i shkruajneuml himne gjithkujt por jo edhe vetvetes Meuml beumlhet sikur kaneuml vdekur neuml keumlteuml drejtim po mos teuml lexoja ndonjeuml intervisteuml neuml gazeta teuml veteumlm njeuml akademiku toneuml apo edhe teuml ndonjeuml gazetarirdquo37
Pikeumlrisht te ky fakt mund ta mbeumlshtesim pohimin toneuml se krahas nevojeumls peumlr fshehjen e mendimit peumlr shkak teuml censureumls ligjeumlrimi alegorik eumlshteuml peumlrdorur kryesisht peumlr efekte letrare Neumlse neuml shumeuml pjeseuml teuml tekstit hasim paragrafeuml teuml teumlreuml neuml teuml cileumlt shprehen hapur koncepte politike teuml deumlnueshme nga shteti dhe teuml cilat censoreumlt i kaneuml lexuar pse ateumlhereuml neuml disa pjeseuml teuml tjera teuml tekstit mendimet shprehen me alegori Peumlrgjigjen duhet keumlrkuar te arti i keumltyre letrave Pra nuk ka qeneuml qeumlllimi final i autoreumlve teuml letrave nga burgu fshehja a kamuflimi i mendimeve teuml tyre teuml veumlrteta sepse ata jo veteumlm peumlr veten e tyre por keumlrkojneuml edhe meuml shumeuml qeuml edhe teuml tjereumlt trsquoi shfaqin meuml hapur mendimet e tyre Pikeumlrisht kur flasin peumlr tema politike e teuml cilat kaneuml qeneuml cak i fokusuar i censoreumlve neuml letrat nga burgu flitet meuml hapur ndeumlrsa kur flasin peumlr tema teuml tjera shpesh hereuml personale si dashuria aty peumlrdoret alegoria Alegoria e imponuar eumlshteuml njeuml formeuml e ekzistimit teuml keumltyre teksteve por neuml pjeseumln meuml teuml madhe alegoria eumlshteuml e deumlshiruar nga autoreumlt e tyre dhe keumlto tekste jetojneuml si alegori letrare Pothuajse teuml gjitha modelet e alegoriseuml neuml keumlto tekste si alegoria e funksionit fatik alegoria e intertekstualitetit alegoria peumlrmes humorit alegoria peumlrmes natyreumls animale alegori pothuajse e zhveshur politike ligjeumlrimi personal si alegori e ligjeumlrimit publik ligjeumlrimi personal si alegori e ligjeumlrimit filozofik alegoria nxiteumlse personale-publike alegoria si ironi dhe alegoria si eumlndeumlrr ligjeumlrimi alegorik peumlrdoret si kusht letrar e estetik i gjuheumls e jo veteumlm si kusht ekzistencial Peumlrfundimisht ligjeumlrimi alegorik neuml keumlto letra fermenton tekstin me funksionin estetik teuml gjuheumls dhe duhet teuml trajtohet nga historianeumlt e leteumlrsiseuml
37 Letra nga burgulibeumlr i censuruar 2004 f 109
Studime 23 - 2016
181
Bibliografia e cituar Ccedilefa Anton Intervisteuml me shkrimtarin Pjeteumlr Arbnori httpalbanovaonlineinfoindex2phpoption=com_contentampdo_pdf=1ampid=238
Dreshaj-Baliu Myrvete ldquoVepra shkencore e Bajram Kosumitrdquo Kumteseuml e mbajtur neuml aktivitetin e ARS Clubit ldquoVjeshta letrare e Gjilanitrdquo httpwwwrajonipresscomshfleto-artikujtphpid=29958
Gjoka Behar ldquoLeteumlrsia nga burgu ndash gjurmimi i vlerave neuml keumlteuml qark letrarrdquo httpuni-gjilannetwp-contentuploads201512Behar-Gjokapdf
Hamm SJ Dennis Philippians Colossians Philemon Published by Baker Academic 2013
Katnic-Bakarsic Marina Stilistika Naucna i Univerzitetska Knjiga Sarajevo 2001
Kosumi Bajram ldquoEse peumlr leteumlrsineuml epistolare nga burgulibri i fitores mbi teuml keqenrdquo paratheumlnie neuml librin Letra nga burgulibeumlr i censuruar peumlrgatitur peumlr botim nga Merxhan Avdyli e Bajram Kosumi Brezi rsquo81 2004
Kosumi Bajram ldquoLeteumlrsia nga burguccedileumlshtje teuml identifikimit teuml peumlrkufizimit dhe teuml trajtimit teuml sajrdquo ligjeumlrateuml neuml Seminari i XXX Ndeumlrkombeumltar peumlr Gjuheumln Leteumlrsineuml dhe Kultureumln Shqiptare Prishtineuml meuml 15-27 Gusht 2011
Kosumi Bajram Leteumlrsia nga burgukapitull meuml vete neuml leteumlrsineuml shqipe Botimet Toena 2006
Letra nga burgulibeumlr i censuruar peumlrgatitur peumlr botim nga Merxhan Avdyli e Bajram Kosumi Brezi rsquo81 2004
Mercer Dictionary of the Bible by Watson E Mills (Author Editor) Edgar V McKnight (Editor) Roger A Bullard (Editor) Mercer University Press 2001
Piegay-Gros Natalie Poetika e intertekstualitetit Parnas 2011
Taylor Gene The Prison Epistles of the Apostle Paul Ephesians Colossians Philippians Philemon httpwwwcentervilleroadcom
Utley Bob Paul Bound the Gospel Unbound Letters from Prison (Colossians Ephesians and Philemon then later Philippians) 1998 (peumlrkthimi serbisht neuml wwwPoslanice iz zatvora-Free BibleCommentary)
MATERIALE Mehmet HALIMI Prishtineuml VISARE LEKSIKORE NGA E FOLMJA E KARADAKUT
Studimi im monografik ldquoE folmja e Karadakutrdquo e botuar meuml 2008 eumlshteuml ndareuml neuml dy pjeseuml neuml Fonetikeuml dhe neuml Morfologji neuml teuml cileumln nuk eumlshteuml peumlrfshireuml leksiku i keumlsaj teuml folmeje Mireumlpo kureshtja ime peumlr teuml njohur meuml gjereumlsisht e meuml thelleumlsisht keumlteuml teuml folme shtrihet peumlrtej studimeve teuml fenomeneve fonetike dhe trajtave morfologjike Keumlteuml hereuml interesin tim e kam pe kam peumlrqendruar neuml njohjen mbledh-jen e sistemimin e leksikut llojet e fjaleumlformimit si dhe toponimet dhe tipat e formimit teuml tyre neuml teuml folmen e Karadakut
Materiali qeuml po paraqesim eumlshteuml sheumlnuar gjateuml ekspeditave indi-viduale dhe ekipore neuml kuadeumlr teuml keumlrkimeve dialektologjike e leksiko-logjike teuml organizuara nga Instituti Albanologjik i Prishtineumls
Meqeneumlse treva e Karadakut eumlshteuml kryesisht vis malor ajo eumlshteuml e pasur me leksik nga sfera e blegtoriseuml pylltariseuml e pemeumltariseuml dhe zejeve teuml ndryshme popullore qeuml ushtrohen nga zejtareumlt e keumlsaj zone si ato teuml peumlrpunimit teuml drurit peumlrpunimit teuml leshit teuml qumshtit teuml pemeumlve dhe llojet e tyre teuml nduarnduarta
Neuml leksikun e keumlsaj teuml folmeje ndeshim mjaft orientalizma (per-sizma arabizma e turcizma) dhe sllavizma kryesisht terminologji teuml administrateumls serbe por sllavizma ndeshim edhe neuml bujqeumlsi e neuml pasuri proneumlsore
Ka shumeuml fjaleuml qeuml janeuml specifike veteumlm peumlr keumlteuml teuml folme qeuml mungojneuml neuml teuml folmet tjera i mungojneuml falorit teuml gjuheumls shqipe
Leksiku qeuml kam vjeleuml vjen nga e folmja e Karadakut verilindor qeuml ngeumlrthen mbi 40 (dyzet) fshatra teuml komunave Viti Gjilan Pre-sheveuml dhe Bujanoc e qeuml dallon nga shqiptimi i seuml folmes seuml Karadakut
KDU 81118rsquo2823
Studime 23 - 2016 184
jugpereumlndimor qeuml ngeumlrthen fshatrat e keumltij areali qeuml beumljneuml pjeseuml neuml ko-
munat Kaccedilanik Shkup e Kumanoveuml A
B
baballak-i m
proneuml e trasheumlguar nga bashkeumlsia patriarkale ket pasuni e kam pi baballakit
babaplak (StP)
bablok-i gjysh-i babgjysh-i baccedil-i msh ndasha -at (StE)
1Ushkur i brekeumlve njeuml lloj shiriti i leshteuml ose i pampukeumlt qeuml sheumlrben si peumlrforcim i brekeumlve peumlr trupi 2Peumlr teuml lidhur foshnjen peumlr djepi qeuml i thoneuml edhe l u l a k thmi i vogeumll lulak
baccedilic-a fsh
ndasha - at (Krd) gruaja qeuml merret me peumlrpunimin e leshit e teuml bulmetit kos djath gjizeuml e gjalp
bajrake-ja f (StP)
dhi me brireuml teuml gjateuml e cila u prineuml dhive teuml tjera teuml tufeumls
ballti-a f
seumlpateuml e vogeumll e me bisht teuml shkurteumlr baloshe-ja f (StE)
dhi me lareuml teuml bardheuml neuml balleuml
bar dale tf (StP) Bot
Bimeuml barishtore shumeumlvjeccedilare Rritet neuml ahishta Peumlrmban neuml vete saponineumln helmuese glukosidet pandineuml acid limo-ntik e malik pektin etj Neuml mjekeumlsi peumlrdoret e gjitheuml bima
Ageumlrshak-i msh ndasha -at(Krd)
Copeuml e rrumbullakeumlt zakonishte prej argjili qeuml i vihet boshtit neuml fund kur grateuml tjerratore tjerrin lesh
Allgjeah-a fsh ndasha -at
Lopeuml e kuqe dhi e kuqePeumlrdoret edhe kalin Allxh-i e kaun Allxhoj
alltaan-a fsh ndasha -at
Lopeuml e kuqe lopeuml me lesh bojeumlgjake
Amle psth (StP)
meumlshoj bjeri arapi i tha djalit amle Arapi i tha djalit bjeri
Arani-a fsh ndasha -at (StE)
lShpelleuml gropeuml e thelleuml 2Eneuml kazan i vogeumll peumlr ushqim
Ashusoj fol (StE)
Kur njeriu mundohet teuml shpreh njeuml mendim me njeuml fjaleuml teuml veccedilanteuml por nuk e gjen dot apo nuk i bie ndeumlrmend thuhet po ashusoj
Avli-a fsh ndasha -at (StE)
l Avlli gardhavli naper gardh qeuml thuret me kateumlr thupra Gardh bistek ose gardh kunur me povoja teuml trasheuml kateumlr thuprash
Studime 23 - 2016
185
bar dejz tf (St P) Bot
Bar dejccedil gjethe delli dejz lapa dielli
bar i shtrim tf Bot
Njeuml lloj bari qeuml rritet i shtrireuml peumlr tokeuml bar gjaneuml keumlputje bar paresh (BM)
bar koccediledashi tf (St P) Bot
Bar i familjes seuml orkidaceve neuml ngjyreuml treumlndafili lule salepi (archis) bar qyqe
bar lithi tf (StP) Bot
bimeuml barishtore me keumlrcell teuml larteuml e teuml degeumlzuar me lule jargovani neuml teuml kuq kineuml e fusheumls bar ethesh kantarion kantalion bimeuml mjekeumlsore
bar matergoni tf (St P) Bot
Bimeuml e familjeve teuml solanaceve e cila rritet neuml vende teuml papunuara neuml shkurre e geumlrmadha bar i trasheuml Neuml mjekeumlsineuml popullore peumlrdoret si sedativ qeteumlsues antispazmatik kundeumlr astmeumls e kundeumlr dhimbjeve teuml dheumlmbeumlve
bar sahati tf (St P) Bot
Bar i familjes seuml gjunjeumlzoreumlve qeuml rritet neuml ranishtat bregdetare Neuml mjekeumlsineuml popullore peumlrdoret neuml formeuml infuzioni kundeumlr shumeuml seumlmundjeve sidomos kundeumlr reumatizmit Ndeumlrsa i thareuml pihet si duhan kundeumlr astmeumls bronkiale Bar dejz bar dreri gjunjeumlz kripa neumlnshtull qirith kren lepuri bar ngjiteumls (BM) (Ephedra disi tachya)
bar shite tf (StP) Bot
Bimeuml helmuese nga familja e liliaceve Neuml mjekeumlsi peumlrdoret si rrudheumls i lehteuml Teumlrheq bleteumlt poligonateuml mjekeumlsore (BE) bar shite (FB) rejceuml e zogjve bar thekmi bar thekuri bar pate bar gjaneuml (BM) (Poligonatum officinale)
bar stenicash tf (St P)
bimeuml njeumlvjeccedilare rritet neuml djerrina dhe neuml ara teuml mbjella Neuml mjekeumlsi peumlrdoret kundeumlr astmeumls neuralgjiseuml reumatizmit e shumeuml seumlmundjeve teuml tjera
bar tufak tf (Dun)
bot Njeuml lloj bari qeuml eumlshteuml shumeuml i imeumlt dhe tufa-tufa Rritet neumlpeumlr livadhe Kafsheumlt nuk e haneuml bar ethesh kineuml fushe kantarion (BM) (Centarium umbellatum)
bar turreci tf (StP)
Bot Ka formeuml teuml bishtit teuml dhelpreumls e me vija gishta-gishta Rritet neuml livadhe e neuml tokeuml teuml freskeumlta pungaceuml pungaca e livadheve (BE) (Alo pecurus pratensis) por del edhe neumlpeumlr grunaja e peumlprzihet me grureuml ndaj buka del e zezeuml
bar uji tf (StP)
bimeuml barishtore njeumlvjeccedilare rritet neuml vende me lageumlshti Ka ereuml teuml reumlndeuml e me gjethe teuml gjata Neuml mjekeumlsi farat e tij peumlrdoren kundeumlr teuml ftohurit gureumlve neuml veshka kundeumlr urinimit diareseuml por edhe si ushqim peumlr shpezeumlt Kokeumlrrajeuml mjekeumlsore barujthi (BE) (Lethos pumum
Studime 23 - 2016 186
officinale) ricin bar ujthi metik rriqeumlm (FB) (Ricinus L) bari thyem tf (StP) bot Bar tamli lulequmshtore qumshtore lule gomari lule dylli rryell (FGJSH) (Euphorbia)
bashkrushk-a fsh
-a -at Dele me kurriz teuml lakuar
beleshk-a fsh
-a -at Dele me kurriz teuml lakuar beumlrdaank-a fsh
-a - at Lloj pushke e shkurteumlr
besharet-i msh ndasha -at (Krd)
1Shpif qeuml vihet neumlpeumlr ara peumlr trsquoi trembur shpendeumlt peumlr teuml mos beumlreuml deumlm neuml teuml mbjella Njeri i sheumlmtuar nga pamja 3Artist popullor Ish ba besharet e lujke si arusheuml humorist
bishtavel-i m sh
ndasha - at njeri qeuml i beumlhet bisht dikuj dhe i shkon prapa ose grua bishtavele Khs me steumlrshel e steumlshele Mrsquo u ka ba steumlrshel Mrsquo u ka ba bifton (Neuml Opojeuml bithok)
bishtgat mb
dash bishtgat dash me brireuml teuml medhenj e me bisht teuml gjateuml
bishtkaccedilub mb (StP)
dash bishtkaccedilub dash i bardheuml me bisht teuml gjateuml e neuml fund teuml bishtit ka njeuml xhufkeuml neuml formeuml kaccedilube
bokeumlz-a fsh -a
eneuml neuml teuml cileumln mbahet kripa boskeuml kripeumls kripsnik kripanik
bren-a fsh (St E dhe St P)
lbreneuml trineuml vllaccedileuml 2shkop i gjateuml dhe i trasheuml 3ndeumlshkim shuplakeuml e madhe ( shih te Gazulli)
breshk-a f sh -a -at (StE)
gjedhi me fytyreuml teuml bardheuml mushtjerr e balme
brigjaneuml mb
dash brigjaneuml dash me brireuml teuml gjereuml brihapeumlt mb
Dash ose dhi me shpineuml e gjoks teuml gjereuml dhe me brireuml teuml hapeumlt Dash brihapeumlt (brinahapt)
briholl mb
dash briholl me brireuml teuml holleuml brikulaccedil mb (StP)
dash qeuml i ka brireumlt si rroteuml teuml rrumbullakeumlt e kemi ndeshur edhe Dash kotllaz me brireuml teuml lakuar kolar
brus-i msh ndasha -at (Krd)
1Griheuml rraseuml qeuml sheumlrben peumlr teuml mprehur koseumln Fig Nuk shkon kosa pa rraseuml nuk pren pa e mprehur por edhe pa ngreumlneuml mireumlFjaleuml qeuml ka dy kyptime homonimikeNjeuml koseumltar paguhet sa dy korreumltar Ni kosaccedil ka vlereuml sa dy korraccedil
buhaft (i e) mb
Njeri burreuml a grua me sheumlndet jo teuml mireuml me fytyreuml teuml fryreuml e teuml zverdhur Ish buhav ftyres burreuml i buhaftgrue e buhaft
Studime 23 - 2016
187
buhet (dbuhet) fol
(Stccedil) buhet (ndiqet) pela bushtra ulkoja etj
bunak-i m
sh bunak (God) druteuml qeuml kufizojneuml vatreumln oxhakun e odave
bungur-i m (StP)
ballgur grureuml i bluar trash
buxhill-i msh ndasha -at (Krd)
1Ujeuml i fjetur ujeuml amull i papasteumlr pus me ujeuml teuml ndotur Peumlrdoret neuml fjurteuml Lavdin nrsquoqiell e vet nrsquo buxhill
C
cabig-u msh -a -at (Zheg)
pjesa e drurit teuml prereuml qeuml mbetet neuml tokeuml si cumrak
cangeumll ndf Me ngritur diccedil pezull Maca i kish marreuml thmit e vet cangeumll
cek-e mb Tokeuml ceke tokeuml e ligeuml jopjellore Kjo toka joneuml acircsht ceke cicel mb ushqim tepeumlr i tharbeumlt Kos i tharbeumlt cicel
cirilong mb Gjelleuml e holleuml e pa shije njeumlfareuml gjelle cirilong cumrak-i m sh -a -at
pjesa e drurit teuml prereuml e pa degeuml Ish meteuml cumrak pa tesheuml ntrup mish nhelli I paleumlvizsheumlm
curr-i mb Njeri me vesh teuml vegjeumll Ccedilaj njeri i kish vesht curr 2 Curre-ja delja Curre curran-i dashi curran me vesh teuml vegjeumll
currik psth I thuhet kalit kur e ngjesim neuml qerre currik eja prapa fig Ndalu ose prapakthehu
Ccedil
ccedilakrraisem fol (St E)
meumlrzitem nevrikosem Ish ccedilakrrais e nuk dike as ccedilka flet
ccedilyk-a fsh -a -at ccedilyka e sakiceumls ose e shatit ana e kundeumlrt e tehut Peumlrdoret edhe si mbiemeumlr Sakica koka ba ccedilykeuml e nuk po prejka hiccedil eumlshteuml topitur (eumlshteuml thumue neuml Teumlrrnoc) 2 E ka menen ccedilykeuml eumlshteuml kokeumltrasheuml eumlshteuml keumlmbeumlnguleumls e nuk lshon pecirc hiccedil
ccedilyrik-a fsh -a -at me teuml meta fizike Ish njeri ccedilyrik e kaneuml lshue pej ushtrie si njeri ccedilyrik
D
ditue (me) fol Me kalue diteumln duke ndenjur Ktyniher ccedilikat shkojshin te krojet me musheuml ujeuml e shpesh hereuml aty
Studime 23 - 2016 188
i zatetshin kaccedilakeumlt tuj ditue
doreumlz-a fsh -a at 1 doreumlz gruri i korrur neuml areuml doreumlza-doreumlza bahet duej Analog me fije-fije bari bahet mullari apo pika-pika bahet pusi 2 Doreumlz i thoneuml edhe doreumlzeumls seuml parmendeumls doreumlzeumls seuml dereumls por qeuml ka peumlrnduar neuml rezeuml-a (nga doreacutezeuml=reacutezeuml)
DH
dham-i msh -t (St E) 1 dheumlmbi i njeriut 2 dheumlmbi i shpateumls seuml vekut i
beumlreuml prej drurit teuml thaneumls ku peumlrshkohen (enden) fijet e tjerrit teuml peumllhureumls Sheumlnim tre dham bajn nji tthazhme dheteuml tthazhme ni krye ni shpateuml e qilimave ka dheteuml krena
F
firade mb I tregoi firade holleumlsisht sakteumlsisht fill e peumlr pecirc Kallxojke firade-firade krejt qysh acirc koneuml
fushnjan-e -ja fsh -e et
fushare grua e fusheumls (Shurdhan) rrafshalike (Gollaku)
fushnjan-i msh -euml -eumlt
banor i fusheumls fushar rrafshali (Gollaku) fusharak (FGJSH)
fshisatore-ja fsh -e -et (Zheg)
grua e cila fshineuml e pastron shteumlpineuml qeuml e ka rendin e fshiseumls neuml njeuml familje teuml madhe patriarkale Sheumlnim Neuml familjet e meumldha patriarkale grateuml i ndanin puneumlt magjetore fshisatore nihmatore rangatore javatore plehatore ujatore vekatore enatore etj
frigar -e mb (St E)
frikacak-e qeuml ka frikeuml tuteumls tuc tuce ku ts=c sikurse tsh=ccedil
flukem fol i vihem dikujt pas vrapoj turrem flukju nmujsh me nxaneuml
fluccedilkeuml-a f djath sapo i zeumlneuml pa kripeuml pshere fit-i msh -tme -tmet
fitme grindje peumlrccedilarje i ka hicirc fiti u ka hi peumlrccedilarja Me fitme e nerskamca nuk shkohet peumlrpara me fitme nuk mahet shpia
filzi-ezeuml mb Shpirtkeq shpirtkeqe filzi filzezeuml ccedilfareuml fili kemi - tepeumlr mireuml jemi
Studime 23 - 2016
189
filkeq-i mb Njeri shpirtkeq zemeumlrlig shpirtzi qeuml nuk ia do teuml mireumln askujt
fijon (po) fol Po bie boreuml fije-fije Po fijon kur bie bora me feumlrfllazeuml
fijat (po) fol Po fijat bora po bje me meccedilav me feumlrfllazeuml boreuml imeuml e me ereuml si miell
gravanic1 -a f kunj i bigeumls seuml qerres ku vihet zgjedha (Zheg) eumlshteuml njeuml metatezeuml e fjaleumls gravaniceuml qeuml e ndeshim neuml teuml folmen e Moraveumls seuml Epeumlrme
gozhiteumll - a fsh -la -lat
(Shurdhan) geumlzhojeuml e veseuml gozhitlat e voes teuml arreumls
geumlrshan-t fsh -euml -eumlt (St E)
Pjeseumlt e drunjta teuml qerres qeuml lidhen me bishtin keumlrrabeuml kraca (nga kraheumls-a = krahca = kraca) nersjetlla (ME) geumlrshaneumlz
gozhdare ndf (Zhegeumlr)
meta gozhdare (meta godare - Dreniceuml) mbeta pykeuml pisk mbeta ngusht
gardh lepurisht tf (St E)
Gardh i arave ose i oborrit por qeuml thuret shumeuml thjesht me nga dy thupra rendi (povoji) gardh i rralleuml e jo gardh bistek ose gardh kunur
gllavin-a fsh -a -at (Krd)
Pjeseuml e rroteumls seuml qerreumls seuml drunjt ku vihet spicat qeuml lidhin gobelen me gllavineumln (me buceleumln)
gurgac mb gur gurgac qeuml duket sikur flakon Peumlrdoret peumlr teuml ndezur eshkeumln me unuer brinceuml gur brincak (Krd)
gajtan-e -ja f dhi e zezeuml qeuml e ka leshin vija-vija teuml zeza si fije gajtani (StP)
geumlrrell-a fsh -a -at Vend me gropa teuml geumlrryera nga uji geumlrrella teuml thata neumlpeumlr teuml cilat veumlshtireuml kalohet ndaj kafsheumlt shpesh i thyejneuml keumlmbeumlt
gjerdank-a fsh -a -at
dele e zezeuml me qafeuml teuml bardheuml I thojmeuml gjerdank (St P)
H
1 Fjaleumln gravaniceuml teuml cileumln e ndeshim neuml fshatin Zhegeumlr nuk eumlshteuml tipike peumlr krejt Karada-
kunajo eumlshteuml karakteristikeuml veteumlm peumlr Zhegreumlnqeuml eumlshteuml njeuml metatezeuml e gavraniceuml
Mbase nga fjala gaveumlr-gavra qeuml i peumlrket leksikut teuml pasivizuarpor duke marreuml prapa-shteseumln sllave - niceuml u peumlrftua fjala gavraniceuml-a qeuml ka shtrirje neuml teumlreuml Karadakun neuml Moraveumln e Epeumlrme dhe Moraveumln e Poshtme e meuml gjereuml
Studime 23 - 2016 190
hateumlll-hatlla fsh -a -at
dru i gdhendur kateumlrkeumlndeumlsh qeuml vihet neuml mur peumlr teuml peumlrforcuar murin neuml mungeseuml teuml armatureumls seuml hekurit
hana e re tf Hana neuml teuml sosur kur ajo paraqitet si hark si pecirc Kush e sheh i pari e peumlrsheumlndet me keumlto fjaleuml Hana re hana re ti si pecirc uneuml si drecirc ti hanatare uneuml me pare ti hantore uneuml puneumltore (St E)
hjeks-i msh -a -at 1Vegeumll prej hekuri qeuml sheumlrben peumlr ti gdhendur e leumlmuar drunjt zakonisht bishtat e sakiceumls teuml shatit teuml kazmeumls e teuml lopateumls 2 Kjo fjaleuml peumlrdoret edhe me kuptim hjeksi e ka hjeksue kallauz spiun 3 Neuml kompoziteuml merr tjeteumlr kuptim udheumlhjekeumls udheumlheqeumls prijeumls qeuml udheumlheq turmeumln popullin
hudeumlr e egeumlr tf LBot hutra hudheumlr e egeumlr (Allium aleraceum)
I
iftijaccedil mb Njeri iftijaccedil diku edhe miftijaccedil nevojar i madh qeuml ka nevojeuml peumlr gjeumlra elementare iftijaccedilli skamnor nevojar peumlr ccedildo gjeuml Puno emos u ban sadaka iftijaccedil (miftijaccedil) i kurkujt
iftire-ja f sh -e -et Shpifje Kur teuml fajeumlsojneuml me gjeumlra teuml pabeumlra tpabame e tpakujtueme Ska sen ma i raneuml se iftirja (Krd)
imshti-a fsh -i -it Feumlmijeuml teuml vegjeumll qeuml kaneuml ende nevojeuml peumlr kujdesin e prindeumlve I ka ni pllug thmi imshti sun po ndel kurkun ner shoqe
imshtaj-a fsh -a -at Imshteuml mal i vogeumll ccedilufrrajeuml mal kaccedilubash Hala sacirc rriteuml mali hala acircsht imshtajeuml
ilgjina fsh -a -at
Bot Lloj bari farat e teuml cilit peumlrzihen me grureuml (Zheg) Elgjineuml (ME)
J
janxhik-i msh -a -at
Torbeuml prej leumlkure teuml regjur teuml edhit ose teuml qengjit tarccediluk i cili u sheumlrben barinjve ose udheumltareumlve peumlr teuml ruajtur dhe bartur ushqimin ditor
japanxh-a fsh -a -at
Lloj veshje si kaput e beumlreuml me lesh e veshur me peumllhur dhe e therur si jargon e gjateuml deri neumln gjunj Mali asht japanxha e fukaraseuml do teuml thoteuml ai qeuml nuk ka japanxheuml teuml mbrohet nga era e ftohteuml mali eumlshteuml shtruhereuml dhe mburojeuml
Studime 23 - 2016
191
peumlr teuml
jezerccedile mb Molleuml jezerccedile (St E) lloj molle e madhe e rrumbullakeumlt e tharteuml dhe si e vrugeumlt (zijoshe) e me shije majhoshe
K
kast ndf Puneuml e beumlreuml me qeumlllim apostafat kastile Ma bani me kast me qeumlllim Po punon me kast me tendenceuml Ka vnu kast me mngeleuml nklaseuml
kotllajk -a fsh -a -at
Eneuml prej dheu teuml boteumls (argjilit) e cila sheumlrben peumlr teuml bartur bylmet (kumsht kos dhalleuml e tameumll) argateumlve neuml fusheuml Neuml Moraveumln e Epeumlrme e ndeshim me trajteumln katlaniceuml e neumlse neuml teuml mbahet peshkeumlve katran i thoneuml edhe katraniceuml
kumsht-i m 1Hirreuml qeuml pihet neuml vend teuml qumshtit leumlng djathi Fj urt Kur tshkon djathi le tshkon edhe hirra 2 I ka hi hirra ka marreuml hirreuml ka zeumlneuml mu prisheuml diccedil 3 E ka kap seumlmundja
krahnez-i m Kaneuml vnu pemeumlt ose drunjt krahnez ndeshin edhe sinonimet shtrez kaprroz I kishin vnu musteqet krahnez kaprroz (Tanishec)
katan-a f lopeuml e mireuml e madhe dhe hjeshme kamanoze-ja f dele me keumlmbeuml teuml gjata Kamanoz i thoneuml edhe njeriut
keumlmbeumlgjateuml dhe qeuml eceuml shumeuml njeri maraton kaccediladrenk-a f dhi ose lopeuml qeuml ka brireumlt teuml kthyer peumlrpjeteuml si krroccedile
kaprrece keumlrceumlllon fol 1Me i keumlrceumlllue dheumlmbeumlt me geumllltiteuml diccedil me dheumlmbeuml keumlrc-
keumlrc Po keumlrcllon buka drithi eumlshteuml bluar pas cokatjes seuml gurit teuml mullirit ndaj grimcat e gurit janeuml peumlrzer me miell (Zheg)
katub-i msh -a -at (St E)
boccedileuml e misrit pa kokrra teuml cilat i peumlrdorin peumlr ti djegur
katrrithem fol Ngjitem peumlrpjeteuml ndonjeuml druri a lisi katrrizem Me u katrrith kodreumls peumlrpjeteuml por katrrizem lisit
katrapit ndf 1Katrapihas rreumlmujeuml bje katrapit-bie kryengulthi Kur tvjen deka ska kvit-katrapit shpirtin ki me doreumlzue (Lug)
katranic -a fsh -a -at
eneuml ku ruhet katrani neuml formeuml teuml katlaniceumls por pa vegeuml e me grykeuml teuml ngushteuml
kastis (me) fol 1Me ia uleuml fitilin llampeumls seuml vajgurit qeuml teuml mos beumljeuml driteuml shumeuml dhe teuml mos harxhojeuml vajguri shumeuml Kastise llameumln
Studime 23 - 2016 192
mos tharxhohet gaz shumeuml 2 Kali kastis me kam ccedilukeumlrmon 3 Rueju se po kastis plumi Kur shtie njeriu me revole apo me pushkeuml
kasak-i msh -a -at (Zheg)
mintan me pambuk e astar
kapuccedilaz ndf (Dun) 1 Lloj loje Loja kapuccedilaz e cila luhet neuml fusheuml kur i mshojneuml plisit me keumlmbeuml
kaprroz-i mb 1Burreuml i forteuml e i pasheumlm me mustaqe teuml meumldha e teuml dredhura peumlr anash Idriz Seferi i kish musteqet kaprroz 2 kaprroccedil (FGJSH) 3 Krahnez (ME) boreuml e imeumlt akull i ngrireuml neuml fije teuml holla
kopccedileuml-a fsh -a -at (Zheg)
monedheuml turke qeuml peumlrdorej peumlr stolisje
kanarccedile mb Dardheuml kanarccedile (StE) lloj dardhe e madhe dhe e gjateuml si boccedila e kanarit
kamanoze mb Dele kamanoze dele me keumlmbeuml teuml gjata edhe dash kamanoz kacagele (Opojeuml) Kumanece (Tanishec)
kalakryq ndf 1I rasheuml Karadakit kalakryq kryq e teumlrthuer 2 sende teuml veumlna pa rregull dosido druteuml qiten neuml vateumlr kalakryq
kallamoccedilishteuml -a fsh -a -at
1 Ara e mbjell me miseumlr 2 Tallishteuml hamullore
kaccedilarremkeuml -a fsh -a -at
Shkop me krryl keumlrruteuml krroccedile deumlgjohet edhe me g gaxharremkeuml-a
kosobaacutesh-i msh -a -at
koseumltari qeuml u prineuml koseumltareumlve teuml tjereuml sikurse renatari i prashtareumlve Neuml keumlteuml treveuml deumlgjohet fjala kosăccedil - kosaccedileuml Ni kosăccedil ban sa dy korraccedil do teuml thoteuml edhe puneuml beumlneuml edhe vlen sa dy korreumltar
korraccedil-i msh -euml -eumlt korreumls korreumltareuml kopeumlrdhec (mu) fol Zgurdulloj syteuml nga teuml ftohtit Jam kopeumlrdhec jam
shtangur jam ngrireuml nga teuml ftohtit kopeumlrccedil-e mb Fizikisht i forteuml thuhet peumlr pleqteuml Kopeumlrccedila i plak nuk po i
doreumlzohet pleqniseuml por po qeumlndron i forteuml kokrrosh-e mb Fig Djaleuml i sheumlndosh E kish ni djaleuml kokrrosh teuml sheumlndosh si
molla Si ndajfolje Ish vesheuml kokrrosh ish vesheuml mireuml e me shije ishte zbukurua
kimon (po) fol Po bie boreuml nga pak fije-fije Po kimon bora po qeumlmton keumlrccedilele-ja fsh -e et (Magjere-Karadak) vllag saj peumlr teuml bartur dru Peumlrdoret
edhe si mbiemeumlr E kish ba kameumln keumlrccedilele e ngrehke zhag
Studime 23 - 2016
193
si keumlrccedilele e kishte thyer keumlmbeumln kazdis (me) fol Ccedilukeumlrmon Kali kazdis me kameuml tpara 2 Me kazdis
plumi mu kthye prapa mund teuml jeteuml tragjik kuqevisht-a f (St P)
1Lloj qershie qeuml piqet heret nga meuml teuml parat neuml gjysmeumln e pareuml teuml qershorit janeuml teuml kuqe dhe teuml eumlmbla e shumeuml teuml shijshme
kurthuroj fol 1 ngateumlrroj fillin e njeuml pune Mi kurthuroj puneumlt Mi ngateumlrroj puneumlt
kullosh-a fsh -a fsh -a -at
(St E) Dhi e kullme qeuml e ka leshin e bojeumlkaft
kulaccedile mb (StP) 1 Lloj dardhe ose molle shpatuke neuml formeuml kulaccedili molleuml kulaccedile
krahoshe fsh -e -et (StE)
1 Krahosheuml - dhi e zezeuml e vija-vija
kubrric-a fsh -a -at (StE)
1Lis zgor ku lihej drithi e pasuli Pra lisi zgor i prereuml qeuml sheumlrbente neuml vent teuml tinarit apo fuccediliseuml seuml drunjt
kallauz-i msh -a -at
1Njeri qeuml i prineuml dikuj udheumlrreumlfyes spiun Fjurt Katuni qi doket kallauz nuk do
kaprrece-ja fsh -e -et (StE)
1 Dhi me brireuml teuml gjateuml e teuml drejteuml thik peumlrpjeteuml
krye-kreni sh -a -at (StE)
1Njeumlsi e tjerrit prej tridheteuml fijeve qeuml beumljneuml njeuml krye apo dheteuml tthazhme nga tri fije peumlrbeumljneuml njeuml kren 2 Kren-eumlt pleqnareuml pajtimtareuml qeuml shumeumlsin e beumljneuml edhe krentareuml
kaptyll-i msh -a -at (StE)
1Pjesa e lakuar neuml formeuml gjysmeuml rrethore harkore e djepit teuml drunjt teuml foshnjes Ahri pa vjeta e shpia pa djepa nuk shtohen
kryeshneik mb 1 Njeri kryemadh E kish kryet e madh sa ni shneik
L
lyftyr-a fsh -a -at lidheumlse e beumlreuml me kashteuml thekre qeuml sheumlrben peumlr teuml lidhur duajt (e grurit teuml elbit teuml teumlrsheumlreumls apo teuml misrit) teuml korrur me drapeumlr neuml disa treva teuml Kosoveumls (Llap) liktyreuml-a (nga ligatura) lidhnje etj
lmez-a fsh -a -at fsheseuml nga degeuml druri teuml shkozeumls ose dushkut rrameteuml qeuml sheumlrben peumlr tia veumlneuml mullareumlve teuml saneumls a teuml kashteumls peumlr teuml mos i shpeumlrndareuml era Figurativisht Keumlsaj pune duhet me ia vnue lmezteuml mi veumlneuml maje mi gjeteuml zgjidhje
Studime 23 - 2016 194
lisk2 -a f i thoneuml deles teumlreumlsisht teuml bardheuml por qeuml ka disa pika teuml kuqe fytyreumls e keumlmbeumlve Neuml Moraveumln e Epeumlrme Zhujkeuml-a
luleshpateumlz3 -a fsh -a -at (StP) lule e kuqe shpateumlz e kuqe lotk-a fsh -a -at dele me pika teuml zeza rreth syve e qeuml duket sikur i
lotojneuml syteuml lenik-i msh -euml -eumlt (Dun)
1 Lisnik mullar dushku 2 vend i rrethuar me gardh ku ruhet ushqimi i kafsheumlve shteumlpiake diku i vendosin edhe kosheret e bleteumlve
lipisk-i msh -euml -eumlt (Krd)
njeri servil dallkauk leumlvyreumls e ccedilanakleumlpireumls (lipisk-a f)
larccedil-i m (StE) cjap i larm
lik-i (3) msh -liq -liqt (StE)
liki i vekit (sh Liqt e vekit) ku kalojneuml fijet e tymnit i cili nga shuli i mbrameuml lidhet me shulin e pareuml
lito4 ndf (StE) peumllhureuml e beumlreuml me njeuml paleuml liq e holleuml dhe e rralleuml I ka puneumlt lito i ka puneumlt holleuml eumlshteuml takat-holleuml ekonomikisht nga lik=lito kalimi i k=t (Si krevek =krevet kakurek=kakuret ccedilykeuml=ccedilyteuml zatek=zateteuml etj)
larushkue (me) fol (StE)
Me ba peumllhureuml me lara E larushkon peumllhureumln me lara Keumltu sh-ja eumlshteuml shteseuml e emrit lareuml larash laryshi=larushkue e nuk ka fare teuml beumljeuml me emrin e
2 MHalimi Skiceuml e seuml folmes seuml fshatrave Mjak dhe Tanishec neuml Keumlrkime dialektologjike
Prishtineuml l985f366 (Zgjerimi i fjaleumls li-a neuml sufiksin ndashsk dha li+sk=lisk Krahaso me dash sysk nga sy+sk=sysk ose delja sykeuml e syskeuml)
3 Luleumlshpateumlz-a mbase sipas mendimit tim e heq zanafilleumln etimologjike nga deminutivi i emrit shpateuml-a dhe veumlrteteuml gjethet e saj janeuml teuml forta e teuml mprehta dhe kaneuml formeumln e shpateumls dhe po teuml mos jesheuml i kujdessheumlm mund teuml prejsh duart si me shpateuml neuml meumlnyreuml teuml pahetueshme do teuml shoheumlsh gjakun duke rrjedh nga dora jote
4 Fjala lito vjen nga fjala lik alternimin e k-seuml neuml t e ndeshim shpesh jo veteumlm ndeumlr teuml folme dialektore por edhe neuml gjuheumln e shkruar Si peumlr shembull krevek=krevet kakurek = kakuret zatek =zateteumlccedilykeuml=ccedilyteumletj
Vlen teuml theksojmeuml se neuml keumlteuml teuml folme nuk ekziston njeumljeumlsi i fjaleumls lik-u siccedil e ndeshim neuml teuml folmen e Llapi dhe teuml Vushtrriseuml I ka daleuml ni dham nerlik e cila u zgjerua edhe neuml gjuheumln e shkrimitsi ndeumlrlik-ndeumlrlikoj-ndeumlrlikim i ndeumlrlikur qeuml sot eumlsheuml beumlreuml produktive
Studime 23 - 2016
195
barit ngjiteumls larushk-u qeuml rri gjithnjeuml i gjelbeumlr i cili u ngjitet lisave (Shih Si larushku-dushkut si samari-mushkut)
lurk-a fsh -a -at (StE)
Veshje e ngjashme xhurdineuml por meuml tepeumlr e bardheuml
leqe-t mb 1 Dredhi me punue me leqe me punue me hile Mos ban leqe burrin nuk punon me leqe 2 Leqe shenja njolla neuml rroba
LL
lloccedilkovin-a ndf Rrugeuml me balteuml vend me lloccedil lloccedilovineuml khs me shiovineuml
kushovineuml etj llokopeneumlr-ra -at (Krd)
gjepura dokrra Mos kallxo peumlrralla llokopenra Mos fol gjepura
M
molla miske tf (StP) Bot Molla me leumlvore teuml holleuml janeuml teuml verdha e kaneuml ereuml miske molla malazeze gjataruqe (Gazulli)
molla teuml brijthta tf (StE)
Bot Molla teuml kuqe teuml tharbeumlta e teuml forta (Molus acerbo)
millaj nf Boreuml e imeuml si mielli Po bje boreuml millajeuml boreuml e imeuml sikur kur e siteuml miellin ccedilasaj bore na i thojmeuml millajeuml qeuml bje me feumlrfllazeuml e me ereuml dhe formon smeta(pengesa) fryjeuml-a (Veleshteuml - Maqedoni)
mazojk-a fsh -a -at (God)
meumlze mazujkeuml (Begraceuml)
malung-a fsh -a -at (StE)
maj tokmak peumlr rrafshimin dhe rrahjen rrastimin e dheut Peumlrbeumlhet prej njeuml cungu teuml madh dhe shkopit
maxhaark-a f (StP)
Lopeuml e kuqe
mac5 -a fsh -a -at (Zheg) Spageuml opingash nga mathceuml-a=ma(th)ca=maca
5 Peumlr fjaleumln spageuml opingash ndeshim fjaleumln maceuml-a nga fjala mathca ku th-ja peumlr arsye
lehteumlshqiptimi e bukurzanimi ka reumlneumlsi te fjala bithsht = bisht
Studime 23 - 2016 196
mengez6 -i m Koha kur bariu i bie bageumltiteuml (delet dhiteuml ose lopeumlt) neuml drekeuml peumlr pushim aty rreth oreumls dhjeteuml neuml stineumln e vereumls Ccedilobani i pruni dhecirct nmengez Fjaleuml qeuml i peumlrket leksikut teuml pasivizuar Sepse kjo fjaleuml nuk peumlrdoret neuml leksikun aktiv por veteumlm si fjaleuml e rralleuml e dedikuar veteumlm peumlr keumlteuml rast Madje neuml keumlteuml teuml folme edhe fjala bari-u nuk peumlrdoret neuml leksikun aktiv ajo eumlshteuml mbuluar me fjaleumln ccediloban-i
N
nerzgojzeuml -a fsh -a -at
zinxhir apo litar njeuml lloj freri (pengojceuml) qeuml u vihet kuajve neumln nofulleumln e poshtme neuml meumlnyreuml qeuml kur teumlrhiqet freri kjo i shtrengon dhe i detyron teuml ndalen Nuk u nalke se i kish daleuml nerzgojza Neuml Rugoveuml e ndeshim edhe me emrin pengojceuml-a
P
perajk-a fsh -a -at Vegeumll druri peumlr ti lareuml rrobat neuml lumeuml ose neuml govateuml laseuml lajse por edhe rrehc-i
pir-i m njohje me temel e njeuml zejeje Ia di pirin zanatit tvet ia di mananeuml puneumls nejeumls e sefaseuml
pilccedilik-i msh pilccedilikeuml-pilccedilikt (StE) peumlrccedilik maseuml hapeumlsira ndeumlrmjet gishtit teuml madh dhe gishtit tregues
progon-i msh -a -at (Zheg)
1 Ara e mbjelleuml me duhan ndahet neuml parcela meuml teuml vogla me qeumlllim lehteumlsimi peumlr puneuml kurse neuml Cerniceuml i thoneuml maternik-i
pikthaccedil-i msh -a -at (Dun)
zool Picrrak picirang (Salamandra maculalo)
pet-a fsh -a -at (Stccedil)
1 Peumlrpeccedil pa vezeuml pite me peteuml meuml teuml trasha se pitja e reumlndomteuml e beumlreuml veteumlm me harccedil djath e kos apo droccedilka e gjizeuml
6 Fjala meumlngez-i i peumlrket leksikut teuml pasivizuarKjo fjaleuml neuml teuml folmen e peumlrditshme nuk
peumlrdoret fareAjo peumlrdoret veteumlm e shtanguar qeuml sheumlnon periudheumln kohore aty rreth oreumls dhjeteumlkur barinjt i bijneuml dhenteuml ose dhiteuml peumlr pushim neuml drekeuml ccedilobani i pruni dhetdhiteuml neuml meumlngeze nuk peumlrdoret gjetiu Ndeumlrsa fjala meumlngjes-i e mireumlmeumlngjesneuml keumlteuml teuml folme kaneuml hyreuml voneuml neumlpeumlrmjet gjuheumls letrare e arsimimit teuml feumlmijeumlve taneuml neuml shkollaEdhe fjala bari-uqeuml eumlshteuml e gurreumls shqipe neuml keumlteuml teuml folme eumlshteuml zeumlvendeumlsuar me fjaleumln ccediloban-i
Studime 23 - 2016
197
povoj-i msh -a -at (Krd)
1 Njeuml rend thuprash kur vihet neuml gardhin naper ose gardh kunur 2 Fig Niher duhet me qiteuml ni povoj tani me punue duhet ngreumlneuml pastaj duhet vazhduar puna
Q
qyme-qyme ndf grupe-grupe turma-turma Shkojshin gjinja qyme-qyme (Stubeumlll)
qafeumlz-a fsh -a -at (Krd)
1 Pjeseuml e zgjedheumls pjesa e gdhendur neuml formeuml harku peumlr teuml mos ia vrareuml qafeumln kaut 2 Gryka e ccedilarapeumls 3 Qafeuml mali me teuml cileumln ka plot toponime gjithandej viseve shqiptare
R
repacaajk-a fsh -a -at(StE)
Dele qeuml i ka reumlneuml leshi shpineumls duke hyreuml neumlpeumlr therra i ka mbeteuml leshi neuml to ndaj delet repacajka kaneuml meuml seuml paku lesh Kur qethen delet qethtari ka pak puneuml neuml to
rabush-i msh -a -at (StE)
1 Druri ose shkopi i dheumlmbeumlzuar me teuml cilin sheumlnohen zhgunat kur deumlrgohen me u shkaleuml neuml shkaleumltore (valaviceuml vajaviceuml ose deumlrstileuml)
RR
rreknye (mu) fol 1 Mu rreknye me u rrokullis me veumlshtireumlsi teuml madhe neuml njeuml vend teuml thepisur 2 Mu rreknye diqysh me gjallnue me veumlshtireumlsi me skamje teuml madhe
rreknim ndf 1 Vend i thepisur tateumlpjeteuml e madhe e theksuar 2 Vend ku mund teuml praptohen lehteuml qerret e drunjta ose sajat Ish ni vend rreknim
rrokat (mu) fol 1 Njeri nevrik qeuml nevrikoset peumlr ccedildo gjeuml 2 Njeri qeuml eumlshteuml matufoseuml e ka kapeuml edhe skleroza Asht rrokateuml asht hallakateuml eumlshteuml ccedilmend e nuk di ccedilka flet
rrah-a f 1 Shteg keumlmbeumlsore Ka ra boreuml e madhe po udhtart e kaneuml ccedileleuml rrahen (rrehen - Gollak) 2 Rraha e kreseuml Me da rrahen e flokeumlve mi da flokeumlt peumlrmes kokeumls rraha e flokeumlve (rreja e flokeumlve - Gollak)
rrusfaj ndf 1 E bani rrusfaj I foli e bani hor e kritikoi ashpeumlr e qortoi ia tha troccedil teuml gjitha teuml metat e teuml gjitha gabimet
rrah ndf Kur ndonjeuml seumlmundje epidemike peumlrfshineuml teuml gjitheuml aneumltareumlt e familjes thuhet jena krejt familja tsmuteuml rrah
rrush e kumlla shprehje frazeologjike 1 Shpenzim i tepeumlrt I bani paret
Studime 23 - 2016 198
rrush e kumlla i harxhoi vend e pa vend E shiti pasunineuml e babeumls dhe i harxhoi paret e i bani rrush e kumlla
rrezeumlm-rrezmi 1 Gjendje ekonomike themel Filani e ka rrezmin e forteuml eumlshteuml neuml gjendje teuml mireuml ekonomike ka themel teuml pasur ekonomik
rrzak-i msh -rrzeq - rrzeqteuml (StP) 1 Dem i tredhur por jo mireuml gjysmeuml i tredhur errzak-errzak (ME) letrak-letreq (Rrafshi i Dukagjinit)
rroz-a f (StP) 1 Bot rrodheumlz rodhe rrogza (ME) rrozga me trajteuml metatetike (MP)
rrebccedile mb 1 Dardheuml rrebccedile (StP) dardh kanarccedile piqet voneuml neuml vjeshteuml
rrahavend-i msh -e et (Dun)
1 Rrah vend i ccedilelur e i beumlreuml livadh
rrokollaccedil ndf 1 Neuml formeuml teuml mbeumlshtjellur rrethore (Zheg) E pasheuml ni gjarpeumln ish ba rrokollaccedil Ish mledh qeni katullaccedil (ME) por edhe koteumlrllaccedileuml
rrokccedil ndf Bylyzyk rrokccedil dore (hallhalle rratheuml dore prej ari)
S
semt ndf 1 I erdh nsemt I erdh nkuti i ra peumlr shtati vend strategjik
sprihell-i mb 1 Njeri i holleuml e i gjateuml dhe me hund teuml mprehteuml hunspreht sprihell njeri me hun sprihell
sofrabez-i msh -a -at 1 Lloj ccedilarshafi qeuml shtrohet neumln sofeumlr peumlr teuml mos lejuar teuml shpeumlrndahen theumlrmiat e bukeumls Ni hereuml shtrohet sofrabezi tani shtrohet sofra e bukeumls mbi teuml
singjinccedile mb 1 Dardheuml singjinccedile (StP) dardheuml e verdheuml e vogeumll si dardha teuml egra
sildis (mu) fol (StE) 1 Shndriteuml shkeumllqen njeuml metal nga teuml ngreumlneumlt 2 Fig sildisem matufosem Ish sildiseuml krejt e spo dike gjacirc - ishte matufosur e spo dinte asgjeuml
struka-t fsh -a -at (StE)
1 Pelena shpeumlrngenjsh feumlmijeumlsh neuml djep
skurfillaneumlz-a fsh -a -at (Stccedil)
1 zoologji mullenj (Turdus merula) skurfillanzeuml
SH
shkek-a fsh -a -at 1 Xhepat e tirqve qeuml nuk kaneuml fund Nuk mund teuml shtiesh neuml ta asjeuml pos duarve kur duam mi ngoh nga teuml ftohtit 2 Shkeka e nganit tdreccedilit thuhet peumlr ndonjeuml grua a vajzeuml e
Studime 23 - 2016
199
peumlrdalteuml e pamoralshme
shushlak-i m 1 Mbeturinat qeuml mbesin pas qeumlrimit (zhvoshjes) teuml misrit nga tramaku i mbeumlshtjelleuml me luspa fleteumlza 2 Byk sharre
shneik-i msh (StE)
1 Maseuml drithi qeuml zeuml drith sa njeuml teneqe 2 Maseuml e tokeumls Ni shneik dheteuml ari tokeuml apo 100 metra katror Kryeshneik njeri kryemadh
shek-a fsh -a -at (StE)
1 Eneuml e drunjt diccedil meuml e madhe se vedra maseuml drithi e ngjashme me shinikun
shineumlr-shinra fsh -a -at (StE)
1 Shinra e vedreumls doreumlza kuu kapet vedra 2 Shinrat e tavanit shikulla-shiklla (Rrafshi i Dukagjinit)
shkemeumlz-a fsh -a -at (StE)
1 Njeuml lloj druri geumlmushor ngjyreuml portokalli
shkreh (mu) fol (Terziaj) 1 Mu shkreh druteuml - mu djegeuml druteuml neuml vateumlr neuml oxhak ose neuml koftorr Bani mukajet zjermit se u shkreheumln druteuml u dogjeumln deri neuml fund u beumlneuml hi e nuk mbeti asgjeuml prej tyre
shytosh-a f (StP) dhi pa brireuml
shterpulk-a fsh -a -at
(StE) 1 Delja qeuml spjelleuml kurreuml i thoneuml shterpulkeuml Fig thuhet edhe peumlr grateuml beronja
shark-a f (Stccedil) 1 Dele e larme 2 Mantel prej leshi teuml bardheuml geumlzof guxhuf flokateuml (FGJSH)
shasharke mb (StP)
1 Dardheuml shasharke njeuml lloj dardhe me ngjyreuml teuml verdheuml e pak si e gjateuml ka shije teuml tharteuml piqet neuml shtator Emrin e ka marreuml nga fshati Shashar (Sasare me origjineuml sase ku kaneuml jetuar neuml mesjeteuml saseumlt njeuml fis gjerman)
shokeumlz-a fsh -a -at (Zheg)
1 Shiriti i thurur me keumlrrabza qeuml sheumlrben peumlr teuml lidhur djepin me gjitheuml foshnje diku peumlrdoret lulak
T
tarapushk ndf 1 Njeuml lloj loje me shkopinj 2 I shkojneuml puneumlt tarapushk rrokopujeuml mbeumlshtjellim neuml meumlnyreuml kaotike
temerruc mb 1 Njeri koprrac doreumlshtreumlnguar 2 Njeri heshtak i teumlrhequr qeuml frikeumlsohet teuml flaseuml para shokeumlve njeri i mbyllur neuml vetvete e fjaleumlpak
trupoj fol 1 i ra trup njeuml rruge i ra drejteuml Trupoj malit kaptoj malit i ra rrugeumls seuml shkurteumlr e pa leqe
Studime 23 - 2016 200
tarashkat (me) fol 1 me ngacmue dikeuml me nguceuml me shqeteumlsue mos me leumlneuml rehat me aktualizua njeuml puneuml Mos e tarashkat ateuml puneuml ma
V
vidim-i msh -a -at
1 Kungull misiri kungull i bardheuml hutin (Cerniceuml) qylah (Pozheran)
vojshtin-a fsh -a -at
1 Dyll i bleteumlve hoje fashuell mjalt me hoje me vojshtineuml
vervele-vervelja f 1 Siklet nervozeuml E ka kapeuml ververlja spo mun me zaneuml vend
vang-i msh vangje -et
1 Vangu i opingeumls si njeuml lloj rreumlfane 2 Shkas arsye sebep Me zaneuml vang me ia gjeteuml vangin me gjeteuml shkas peumlr grindje
vedeumlr-vedra fsh -ra -rat
(StE) 1 Eneuml prej druri e cila sheumlrben peumlr teuml veumlneuml qumshtin kur i mjelim dhiteuml delet apo lopeumln
XH
xhurdi-a fsh -a -at (St E)
Veshje e lehteuml prej zhguni teuml cileumln e bartin burrat Xhurdia ardhke deri nshkeka kishte edhe ndodnjeuml fije gajtan e me krah teuml shkurteumlr deri neuml beumlrryla me ngjyreuml teuml zezeuml
Y
ymeumlrgat mb 1 Njeri qeuml ka jeteuml teuml gjateuml jeteumlgjateuml Ish koneuml ymeumlrgat e pshtoj pi lufte
ymeumlrshkurt mb 1 Njeri jeteumlshkurteumlr
ZH
zhyllan-i msh -a -at 1 Njeri i papasteumlr ose me rroba teuml zhyllafta teuml palara Ish koneuml ni thmi zhyllan me tesha tzhyllafta me rroba teuml palara
Studime 23 - 2016
201
Peumlrmbyllje
Ky fond leksikor deumlshmon peumlr pasurineuml e madhe leksikore teuml seuml folmes seuml Karadakut Keumlto njeumlsi leksikore janeuml veteumlm njeuml ekstrakt nga fusha e gjereuml dhe e pashterreumlshme e gurreumls leksikore teuml keumlsaj teuml folme-je Ndaj e vlen qeuml leksiku i keumlsaj seuml folmeje teuml eksplorohet e sistemo-het dhe teuml studiohet nga shumeuml aspekte 1 Tipat e fjaleumlformimit 2 Toponimia e Karadakut dhe tipat e fjaleumlformmit teuml tyre 3 Frazelo-gjizmat dhe shprehjet frazeologjike 4 Fjaleumlt e urta e deri te 5 Lek-siku i pasivizuar Kur teuml shterrohen dhe teuml studiohen teuml gjitha keumlto fu-sha ateumlhereuml do teuml kemi njeuml pasqyreuml teuml ploteuml teuml studimeve teuml gjithansh-me gjuheumlsore teuml keumlsaj teuml folmeje dialektore
Rexhep ISMAJLI Prishtineuml LETEumlR E GJERGJ PEKMEZIT PEumlR GJENDJEN NEuml SHQIPEumlRI PARA VITIT 1901
Neuml trasheumlgimineuml qeuml ka leumlneuml konsulli austriak neuml qendrat shqiptare August Ritter von Kral neuml Arkivin e shtetit neuml Vjeneuml gjendet njeuml raport i gjereuml i Gjergj Pekmezit ldquokandidat peumlr filozofirdquo qeuml dometheumlneuml kandidat peumlr doktor neuml filozofi neuml Universitetin e Vjeneumls lidhur me rrethanat neuml Shqi-peumlri Raporti eumlshteuml shtypur me makineuml nuk ka dateuml dhe asnjeuml sheumlnim tjeteumlr Thjesht eumlshteuml gjetur neuml dosjen Nachlass August Kral I teuml Arkivit
August Ritter von Kral (1869-1953) kishte sheumlrbyer neuml funksione teuml ndryshme diplomatike teuml Austro-Hungariseuml e meuml voneuml teuml Austriseuml neuml Pe-randorineuml Osmane dhe neuml Persi Ka qeneuml njeuml nga meuml teuml reumlndeumlsishmit neuml diplomacineuml austriake neuml hapeumlsirat shqiptare shumeuml aktiv sidomos neuml dy dekadat e para teuml shekullit XX Veprimtaria e tij me boteumln shqiptare raportimet dhe angazhimet neuml lidhjet me leumlvizjet ndeumlr shqiptareuml kaneuml teuml beumljneuml neuml radheuml teuml pareuml me qendrat ku Austro-Hungaria kishte sheumlrbimet e saj diplomatike ndash Manastir Selanik Shkodeumlr Cetinje Prizren Elbasan Durreumls etj Kral kishte meumlsuar shqip dhe kishte krijuar lidhje teuml gjera dhe komunikime intensive me personalitete dhe figura teuml ndryshme dhe teuml shumta shqiptare teuml periudheumls ndash pjesa e dyteuml e dekadeumls seuml fundit teuml sh XIX dhe teuml dy dekadave teuml para teuml sh XX ndeumlr teuml tjera me personalitete si Dervish Hima Faik Konica Ndre e Lazar Mjedia Hasan Prishtina Bajram Curri Gjergj Pekmezi Gjergj Fishta e shumeuml teuml tjereuml Neuml dosjet e trasheumlgi-miseuml seuml tij teuml njohura si ldquoNnachlass August Kralrdquo gjenden shumeuml korreumls-pondenca dhe materiale teuml tjera me vlereuml peumlr leumlvizjet ndeumlr shqiptareuml dhe peumlr lidhjet e personaliteteve teuml ndryshme shqiptare teuml koheumls me diplomacineuml austriake dhe peumlr raportet e keumlsaj fuqie teuml koheumls me leumlvizjet dhe veprim-tarineuml kulturore e patriotike ndeumlr shqiptareuml sidomos neuml periudhat me reumlndeumlsi si ajo e peumlrpjekjeve peumlr njeumlsimin e alfabetit teuml kryengritjeve teuml leumlvizjeve neuml Kosoveuml neuml periudheumln menjeumlhereuml pas shpalljes seuml Pavareumlsiseuml seuml
KDU 008(=18)(091)(0933)
Studime 23 - 2016 204
Shqipniseuml neuml koheumln e Komisiseuml letrare teuml Shkodreumls neuml veprimtarineuml peumlr hapjen e shkollave shqipe gjithandej etj
Sheumlnimet e tjera neuml leteumlr na ndihmojneuml ta vendosim peumlrafeumlrsisht neuml Koheuml letra i drejtohet Shefit teuml Seksionit neuml Ministrineuml e Jashtme ndeumlrsa mbrenda flet edhe peumlr Konsullin Kral neuml Manastir Sipas sheumlnimeve dihet qeuml Kral ishte me sheumlrbim neuml Mansatir si DA Konsulat nga 1897 deri meuml 1901 ndeumlrsa si Leiter meuml 1904 deri neuml neumlntor
Dr Gjergj Pekmezi njihet si njeuml nga figurat e reumlndeumlsishme kulturore e shkencore shqiptare teuml pjeseumls seuml pareuml teuml shekullit XX si gjuheumltar dhe studiues si meumlsimdheumlneumls i gjuheumls shqipe si atdhetar me veprimtari teuml shumta neuml fusheumln e kultureumls ndash neuml lidhje me alfabetin e shqipes me shkollat dhe sidomos me Komisineuml Letrare teuml Shkodreumls teuml viteve 1916-1918 si Kryetar i saj Ka lindur neuml Tushemisht teuml Pogradecit meuml 1872 vdiq neuml Vjeneuml meuml 1938 ka meumlsuar neuml shkollat greke neuml Oheumlr e Manastir studime teuml larta neuml teologji ka beumlreuml neuml Beograd (1890-1894) ndeumlrsa stuidmet peumlr filozofi e filologji i ka mbaruar neuml Vjeneuml meuml 1901 Nga 1903 ka vepruar si lektor i shqipes neuml Vjeneuml ndeumlrsa meuml 1904 bashkeuml me Hileuml Mosin e Koleuml Rroteumln themeloi shoqeumlrineuml atdhetare Dija Meuml 1913 ishte i angazhuar neuml puneuml me komisionin peumlr caktimin e kufirit neuml jug teuml Shqipeumlriseuml ndeumlrsa meuml 1914 dragoman i Austro-Hungariseuml neuml Durreumls Meuml 1916 u caktua Kryetar i Komisiseuml letrare teuml Shkodreumls ndeumlrsa meuml 1917 ndihmoi dhe shoqeumlroi delegacionin e prijeumlsve shqiptareuml neuml viziteumln neuml Vjeneuml peumlr takime me autori-tetet imperiale Nga 1920 deri meuml 1924 dhe nga 1926 deri meuml 1928 sheumlr-beu si konsull shqiptar neuml Austri
Neuml puneumln shkencore e kulturore njihet peumlr puneumln e tij si meumlsimdheuml-neumls i shqipes neuml Vjeneuml si studiues i gjuheumls si botues Bashkeumlpunoi me autoritete teuml koheumls si Rajko Nahtigal Maximillian Lambertz Norbert Jokl etj Njihet peumlr Gramatikeumln e reumlndeumlsishme teuml shqipes gjermanisht teuml vitit 1908 (Grammatik der albanesischen Sprache) peumlr raportin mbi studimin e dialektit teuml Elbasanit Vjeneuml 1901 peumlr Bibliografineuml shqype teuml hartuar bash-keuml me Manek 1909 peumlr tekstin e meumlsimit teuml shqipes (Sprach fuehrer zur schnellen Erlernung der albanesiuscchen Sprache Vjeneuml 1913 peumlr Lehr und Lesebuch des Albanischen bashkeuml me M Lambertz Vjeneuml 1913 peumlr botimin Bleta shqypeumltare e Thimi Mitkos Vjeneuml 1924 etj
Studime 23 - 2016
205
Raporti qeuml po botojmeuml u gjet nga aneumltari i Akademiseuml Austriake teuml Shkencave prof dr Oliver Schmitt dhe na u dergua i skanuar peumlr ccedilka i shprehim faleumlnderimin toneuml teuml peumlrzemeumlrt Veteuml e pameuml dhe moreumlm edhe njeuml hereuml neuml Arkivin e Shtetit neuml Vjeneuml neuml maj 2017 Keumltu e sjellim teuml ploteuml neuml origjinalin gjermanisht teuml fotokopjuar dhe neuml peumlrkthimin shqip teuml profesor dr Teuta Abrashit
Fjala eumlshteuml peumlr njeuml raport qeuml Gjergj Pekmezi i deumlrgonte shefit teuml Sek-sionit neuml Ministrineuml e Jashtme ne Vjeneuml Eumlshteuml neumlnshkruar me shteseumln cand phil qeuml dometheumlneuml kandidat i filozofiseuml pra kandidat peumlr trsquou doktoruar neuml filozofi (ku peumlrfshihej filologjia) Brenda peumlrmendet dhe taki-mi me August Kral konsull austrohungarez neuml Manastir detyreuml neuml teuml cileumln ai ishte neuml periudhat 1897-1901 ndeumlrsa si Leiter meuml 1904 Nga dokumen-tet qeuml gjenden neuml arkivin e Universitetit teuml Vjeneumls shihet se Gjergj Pekme-zović kishte beumlreuml keumlrkeseumln peumlr provimin Rigorosum meuml 1901 ku ishin hartuar edhe vlereumlsimet peumlr puneumln e tij nga Paul Kretschmer dhe Vatroslav Jagić Kjo do teuml thoteuml se raporti do teuml jeteuml hartuar para keumlsaj date Eumlshteuml gjithsesi shumeuml i hersheumlm Duket se do teuml jeteuml i vitit 1900 apo 1899 kur Pekmezi peumlrgatiste raportin dialektor
Numrat neuml kllapa teuml thyera sheumlnojneuml numrat e faqeve teuml origjinalit gjithsejteuml 52
Studime 23 - 2016 206
Studime 23 - 2016
207
Studime 23 - 2016 208
Studime 23 - 2016
209
Studime 23 - 2016 210
Studime 23 - 2016
211
Studime 23 - 2016 212
Studime 23 - 2016
213
Studime 23 - 2016 214
Studime 23 - 2016
215
Studime 23 - 2016 216
Studime 23 - 2016
217
Studime 23 - 2016 218
Studime 23 - 2016
219
Studime 23 - 2016 220
Studime 23 - 2016
221
Studime 23 - 2016 222
Studime 23 - 2016
223
Studime 23 - 2016 224
Studime 23 - 2016
225
Studime 23 - 2016 226
Studime 23 - 2016
227
Studime 23 - 2016 228
Studime 23 - 2016
229
Studime 23 - 2016 230
Studime 23 - 2016
231
Studime 23 - 2016 232
Studime 23 - 2016
233
Studime 23 - 2016 234
Studime 23 - 2016
235
Studime 23 - 2016 236
Studime 23 - 2016
237
Studime 23 - 2016 238
Studime 23 - 2016
239
Studime 23 - 2016 240
Studime 23 - 2016
241
Studime 23 - 2016 242
Studime 23 - 2016
243
Studime 23 - 2016 244
Studime 23 - 2016
245
Studime 23 - 2016 246
Studime 23 - 2016
247
Studime 23 - 2016 248
Studime 23 - 2016
249
Studime 23 - 2016 250
Studime 23 - 2016
251
Studime 23 - 2016 252
Studime 23 - 2016
253
Studime 23 - 2016 254
Studime 23 - 2016
255
Studime 23 - 2016 256
Studime 23 - 2016
257
Studime 23 - 2016 258