WOUDE EN HUL OMKRINGENDE GRASVELDEDeel 2: NGOME, PLEK VAN DIE SKADUWEE

deur Priscilla Swartz, Nasionale Botaniese Tuin, Pretoria

In the previous issue, Priscilla Swartz drew attention to the intricate links betweenforests and their surrounding grasslands, and looked at the Pongola Forest in particular.

Ngome Forest comes under the spotlight now.

67

(

KWAZULU-NATAL

SWAZILANOII '.

'p!~_~_~~ef :\-.-------------,:~-:':::'1 ..tOlksrUSI ......_: IL._ __~_1!H!~.!'!~. __ .

sournAFRICA

Joha n~esburgN

A

spoorloos verdwyn. Cetshwayo, die laaste onafhanklikekoning, het ook lank in hierdie einste mistige Ntendeka­woud kom skuil. Ongelukkig is hy in 'n vallei onderkantdie gome-woud weer in 'n lokval deur die Britte gevangegeneem nadat die mistigheid eendag onverwags opgeklaarhet en sy vuurtjie se rokie hom verraai het. Hy is toe inballingskap na Engeland gestuur. 'n Heilige stigma kleefvandag nog aan Ntendeka en Ngome. Enige een waag dit niesommer daar by Ngome nie. Slegs die toordokters met bo­natuurlike kragte sal dit daar waag vir medisyneplante.Seker die dat die hoofstad van die toordokters vandag nabyNgome in Nongoma in KwaZulu-Natal gelee is.

Ngome sluit meer as 200 verskillende boom- en struik­spesies in soos die mirtekweper Cryptocarya myrtifolia,bostaaibos Rhus chirindensis, boswaterhout SyzigiumgelTardii en bosvaalbos Brachylaena discolor. Woudbomewat mens hoer op in Afrika kry soos Ocotea kenyaensiskom ook hier voor met die mees suidelike verspreidingdaarvan in Afrika. Van die hoogste vogwaardes in Suid­Afrika is al hier aangeteken, met die hoogste waardes in diesomer. As gevolg van hoe vog en die digte mis wat hierdiebos juis so geheimsinnig en onheilspellend maak, groei hier'n besonder groot verskeidenheid van orgidee en oor die120verskillende soorte varings. Die 'smurfiesorgidee' Disperismet hul wit 'bolwanggesiggies' groei ook hier net soos bydie Pongolawoud op die woudvloer en op die rotse in diediep koelte in die digte blarehumus. Bulle wit sigomorfeblommetjies het 'n besonder sagte welriekende geur omsekere skoenlappertjies en motjies te kan 10k. Hierdiedelikate orgideetjie het nie eintlik tipiese wortels nie maarweJ:so 'n spierwit bolvormige suigorgaan waarmee dit voguit die klam humus absorbeer. Plek-plek waar daar bietjiemeer ligkolle in die woud op die mosbelaaide rotse is, groeitwee soorte delikate miniatuur orgideesoorte, Stenoglottis

l00km50

Ngome (Zoeloe vir 'plek van die skaduwee') is eenvan Suid-Afrika se onbekende en mooiste woude!Hier is 'n kombinasie van gemengde misgordel,

tropiese en kusduin woude van Oos-Afrika. Daar is meer asvierduisend verskillende plantsoorte binne-in bierdie woudwaar ongeveer 'n driekwart van die spesies endemies totdie woude en aangrensende grasvelde is met hoogs gespe­sialiseerde grasveldspesies wat oorwegend hoogs bedreigdespesies is wat op rooi-datalyste verskyn. Bosbou-ontwik­keling en die plante se medisinale waarde is van diegrootste oorsake waarom hierdie spesies dreig om uit dienatuur te verdwyn.

Die geheimsinnige Ngomewoud is op 'n tyd gedurendedie laat 1800s deur houtkappers op groot skaal verwoes.Reuse groot geelhoute en ander ou woudreuse is neergevelen verwyder vir bou- en meubelvervaardigingsdoeleindes.Ongeveer meer as 420 000 m3 hout is so uit die Ngome-woudverwyder en selfs uitgevoer na die buiteland. Gelukkig isdie boomkappery tydens die Anglo Boere-oorlog gestaak. In1903 is die eerste staatbosbouers hier aangestel en daarna isdie Ngome-woud, wat Ntendeka insluit, as 'n beskermdewildernisgebied verklaar. Dit staan bekend as die Ntendeka­wildernisgebied wat deur die Department van Bosboubewaar word.

Ntendeka, die 'plek van die steil kranse' in die Ngomegebied naby Vryheid speel 'n belangrike rol in die vroeegeskiedenis van die Zoeloes. Mzilikazi, wat uiteindelik dieMatabeles na Zimbabwe gelei het, is hier by Ntendekagebore. Shaka, ook van hierdie omgewing, het Mzilikazi indie omgewing van Ngome 'n indoena van twee v1m syregimente gemaak. Langs die pad het Mzilikazi as 'n leierin sy eie reg van Shaka af weggebreek en die Ntendeka­woud as sy skuilplek gebruik waar Shaka hom toe Jatervanaf weg verdryf het. Umbeje, 'n familielid van Mzilikaziwie sy plek ingeneem het en ook in Ntendeka kom skuilingsoek het, is egter hier by die einste steil walle van .Ntendeka vasgekeer waar hy dan ook geheimsiniligomgekom het (moontlik by die steil kranse vermoor is ofdeur 'n luiperd verorber is). Niemand wou dit eintlikdaarna by hierdie onheilspellende woud met sy steil kransewaag nie want die mense wat hiernatoe gekom het, hetmeestal net spoorloos verdwyn. Vandag nog is 'Umbeje isin Ngome' 'n spreekwoord van die Zoeloes as iemand ,.,•.J'\.~:;----;:lIi'::O::=------------"~~=~----4B1~emfontein: '''.

II- To Erme 10 / •I • ) p' . b

MPUMALANGA ('. LESOTHO i leterm~ntz urg\ ....: Durban'j. ."."

....... /.

Veld &' Flora June 2000

fimbriata wat baie soos die miniatuur 'hen-en-kuiken'­soorte van dieselfde omgewing Iyk. Dit wemel hier vanallerhande soorte spinnekoppe wat baie belangrikebestuiwers van heelwat van die orgideesoorte van die woudis. Van die orgidee se blomme gee geure af wat naby aandie geur van die feromone van die wyfiespinnekoppe is.Die spinnekopmannetjies dink dis die wyfies se geur enprobeer dan om met die blommetjies onder 'n 'wanindrukte paar' en bestuif sodoende die orgideeblornrnetjies ensiedaar, nie lank daarna nie is saad vir die spesie sevoortbestaan. Daar is nog 'n besondere groot verskeiden­heid orgidee maar het ongelukkig weens oorywerigeversamelaars se aktiwiteite spoorloos uit die woud verdwyn.

Dit is ook hier in die geheimsinnige Ntendeka waar ditwemel van 'n besondere groot verskeidenheid van kleur­volle rakswamme en ander paddastoelsoorte wat wissel inkleur, vorm en grootte om van te droom. Dit Iyk soos 'nsprokiesparadys! Meer na die ooptes kry mens 'n bloedrooiswam wat soos 'n mooi rooi blom Iyk maar by nadereondersoek vind mens dis 'n swam met 'n aaklige reuk!

Boomvarings soos Cyathea dregei en C. capensisverdwyn sommer so tussen die magdom van ander grootvaringsoorte soos Blechnum en Diplazium met hulle weligedonker blinkgroen blare wat so bewe as mens hulleaanraak. Die primitiewe varingrankertjie Selaginella met syliggroen netjiese fyn blaartjies en 'n tipse V-vormigevertakkingsisteem kom ook oral in die vogtige dele langsdie bergpaadjies en stroompies in assosiasie met pienkImpatiens en pinkpers Calanthe grandorgidee voor.

Verder graei daar in Ntendeka net soos by die meesteander woude in Afrika 'n delikate miniatuur Peperomia­soort met sulke eiervormige blinkgroen blaartjies wat nogal'n ideale grondbedekker vir 'n terrarium sal uitmaak. Inteenstelling daarmee kry mens ook hier sy grater 'boetie,naamlik die groot wilde pepersoort Piper capense wat ookin die ondergroei van die Knysnawoud te vinde is. Hierdieplantsoort het besondere pragtige blinkgroen grawwerigeloof, groei in diep koelte en is derhalwe 'n ideale binnens­huise plant. Meer na die ligter kolle in die woud en nabydie waterstroompies graei 'n delikate pienk Impatiens inassosiasie met fyn Cyperus-soorte in teens telling met dieseisoenale Begonia sutherlandii met sy ondergrondse '.knolletjies en elegante liggroen blaredos met trossies ':r

delikate oranje blommetjies wat in die midsomer sa,am metmassas en massas pers en wit bosviooltjies (Streptocarpus­soorte) sommerso teen die grondwalle, stompe en klippehulle verskyning in al hul glorie maak. 'n Verruklike ge~ig

in die woudondergraei in Ngomo. Ek hoop net d-i.'e . .'plunderaars gaan dit nie nou kom verwoes met hulleversamelaars waansin nie.

Nog 'n onvergeetlike gesig uit hierdie woud is diepragtige pienk Ngomelelie Crinum moorei met sy grootsagte pienk klokblomme wat bedags hulle koppe beskeielaat hang en snags hulle koppe lig en dan 'n verruklikesubtiele soetsagte geur afgee om naginsekte soos nagmotteof selfs vlermuise te koggel om te kom help met diebestuiwing van hul blomme. Hoer op in die donkerder delevan die woud is daar plek-plek plate en plate ongereptedigte stande boslelies (CIivia) wat in die vraee lente 'nonvergeetlike gesig op die woudvloer so tussen die mos­belaaide rotse en omgevalde stompe is.

Crinum moorei,die Ngomelelie.Dis 'n verruklikegevoelomhierdie pragtigelelies in habitatby die tendeka­waterval te sien,Foto: Priscilla Swartz.

Crinum moorei,the Ngome lily.

In sommige dele van Ntendeka is dit redelik dig. Om diemoeilike beweging in hierdie digte dele nog meer tebelemmer is daar plek-plek 'n rankgras wat so tussen dieondergroei voorkom, Hierdie rankgras het op sy blaaropper­vlaktes kristalhare van glas wat soos weerhakkies aan jouklere of vel vasklou of jou soos skuurpapier kan skuur ofjou selfs soos glas kan sny, Tussen hierdie gemene grasse isdaar darem 'n beloning van die wereld se grootstebosviooltjiesoort, naamlik Streptocarpus grandis met sybloupers trosse buisiesblomme. Die Zoeloes noem dit dieeen met die olifantore.

Teen die droer noordolike hellings van Ntendeka, is daargroot grasveldooptes met interessante en unieke seisoenaleplantsoorte soos skaars grondorgidee Eulophia clavicornisen Nervillia nervosa met sy maaiervormige gerifde blare.'n Interessante vorm van Ceropegia meyeri met sagte harigeen gekartelde hartvormige blare wat baie soos die direkteomgewing se PIectranthus-soorte se blare lyk, kom ook hiergoed gekamoefleer tussen die lang grasse en wilde salies(Plectranthus) op die skuins hellings, voor, Hierdie baieskaars en seisoenale rankerige Ceropegia het eienaardigewit en swart gestreepte buisvormige blommetjies wat in diesomer tussen die lang grasse te voorskyn kom. Die baieskaars Brachystelma ngomiensis kom slegs hier in diehoogliggende gebiede van die Ntendeka-wildernisgebiedvoor en word gelukkig met die goeie samewerking van dieNasionale Botaniese Tuine in Pretoria, Departement vanBosbou en SAFCOL bewaar. Dit is 'n delikate rankplantjiemet besonder interessante gestreepte stervormigeblommetjies en 'n ondergrondse ronde aartappelagtigeknolletjie. In die wintermaande sterf die bogrondse deleheeltemal af.

Ngome is die plek van die skaduwee waar 'n menswaarlik jou siel kan laat rus en regenereer. Dis voorwaar 'nbesondere woud met watervalle, Samango-ape, bobbejaneell selfs 'n luiperd wat jy nooit sien nie, maar slegs hoor ashy sy prooi vasgetrek het. Dis van die min plekke waar dieSamango-ape nog te vinde is. Mens hoor hulle net in diewoud maar sien is min. Dit is juis dit wat bydra om hierdiewoud ook so onheilspellend te maak. @

Tee- en boomplantasies op die grens van die tendeka­wildernisgebied. SAPEKO wat die teeplantasies beheer is sterkingestel op die bewaring van die omgewing se ryke verskeiden­heid van plante. Folo: Priscilla Swartz.

Tea and tree plantations on the edge of the Ntendeka WildernessArea. The Ntendeka cliffs can be seen in the background.

NGOME FOREST

Bo. 'n Epifitiese begonia, Begonia sutherlandii, op 'n wal onder die fabriek van Ngomewoud. Folo: A. Londt.

Above. An epiphytic begonia. Begonia sutherJandii. growing in the forest at Ngorne.Onder. Aloe boylei, 'n bedreigde grasaalwyn, word deur bosbouplantasies van die orngewing bedreig,maar nietemin word dit deur SAFeOL, die Pretoria asionale Botaniese Thin en die Departement vanBosbou deur rniddel van hervestigingsprogramme beskerm. Folo: A. Londt.

Below. Aloe boylei, an endangered grass aloe at Ngome.

Veld ft Flora June 2000

Ngome Forest is exceptionally rich in plant life. It hasboth tropical coastal dune and mist belt afromontaneforest elements because of the interaction of highsummer rainfall, moist winter winds, and frost-free,steep south-east facing slopes that experience very littlesun. After all, Ngome means 'the place of deep shade'.Misty days bring filtered shade and soft moisture soimportant for the forest plants, many of which are rareand endemic - various clivias, more than a hundreddifferent ferns, orchids and thousands of streptocarpushanging on the cliffs with masses and masses of flowersin midsummer. In the surrounding grasslands, rare andspecialized plants occur, many in danger of beingremoved for afforestation or medicinal purposes. This isalso the habitat of many endemic species includingBrachystelma ngomiensis and the black and whitestriped ceropegia. The area is rich in Zulu history andthe rock shelter, known as Cetshwayo's Refuge (withinthe impressive 1 350 m Ntendeka cliffs), is reputed tohave been where the last independent king of theZulus, Cetshwayo, took shelter when fleeing the Britisharmy after the Battle of Isandhlwana.

Prior to 1903 the forest trees were heavily exploited ­especially the yellowwoods - before the forestry stationwas established. Luckily too, the Ntendeka Wildernessin the Ngome area was proclaimed. Although theprevious government's Forestry Department protectedthe areas quite well, they had an almost total ignoranceof the interactions with the surrounding grasslands,especially the relationships between insect pollinatorsand plants. Drastic steps need to be taken now topreserve what is left of the delicate interactions thattake place between the fauna and flora of the forestsand adjacent grasslands. e/J

Further readingVan der Linde, A.P. & Nel, A. 1996. Ferns of Ngome in

Veld B- Flora 82(3), 86-87.

69