Vet. Bil. Derg. (2009), 25, 1-2; 5-8 ARAŞTıRMA MAKALESİ

ESKi ANADOLU VE YAKINDOÖU UYGARlıKLARıNDAVETERiNER HEKiMLiöi VE

HAYVANLARA iLişKiN YASAL DÜZENLEMELER'

Şule Osmanağaoğlu1 Ayşe Menteş Gürler 2@

Regulations Related with Veterinary Medicine and Animals in Ancient Anatolia and Near East

Civilizations

Geliş Tarihi: 20.10.2009Kabul Tarihi: 31.10.2009

Özet: Hayvanların evcilleştirilmesi, uygarlığın temelini oluşturan başlıca olaylardan biri olarak kabul edilmektedir. Anlaşmazlıkları

çözmeye yönelik ilk yasalar ve hukuki yöntemlerde veteriner hekimliği ve hayvanlara ilişkin düzenlemeler de bulunmaktadır. Budüzenlemelerde, hayvan tedavisinin kurallara bağlandığı ve uygulamaların yetki, yükümlülük ve sorumluluk çerçevesinde belirlenenyaptırımlara göre yapıldığı izlenebilmektedir.

Anahtar Sözcükler: Yasal Düzenleme, Eski Anadolu, Yakın Doğu, Hayvan Kanunları

Summary: Oomestication of animals is eonsidered to be one of the major events forming the basis of civilization. In the first lawandlegal methods that to resolve disputes, regulations related with veterinary medicine and animals are also available. Animal treatmentthat was carried out according to specified sanctions that connected to the rules and practices of powers, duties and responsibilities canbe monitored in this arrangements.

Keywords:Regulations, Ancient Anatolia, Near East, Animal Laws

GiRiş

Hayvanlar tarih boyunca ekonominin temelaraçlarından biri olmuşlardır. Evcilleştirmeyle birliktekullanım amaçları çeşitlenen hayvanların

hastalıkları ve ölümleri insanların da gıdasız

kalmalarına, mutsuzluklarına, hastalanmalarına veölümlerine yol açmıştır (Durant, 1954).

Yazılı dönem öncesinde mağara duvarlarındaki

resim ve kabartmalarda hayvanların tedavilerineilişkin tasvirlerle karşılaşılmıştır (Driesch, 1989,Froehner, 1952, Schawebe, 1984, Smithcors,1958). Mısır'da Menphis mabedinde bulunankabarlmalarda, kaz, sığır ve keçiler insanlartarafından beslenirken gösterilmiştir (Smith , 1919).Yine bu kabartmalarda, operasyondan öncesığırların yatırılışları ve doğum sırasında ineklereyardım tasvirleri de yer almaktadır (Driesch,1989,Froehner, 1952).

Hastalıkların "kötü ruhlar" tarafından

oluşturulduğu fikri, tedavi ve korunmada din1!örenlere başvurulmasına ve tıbb1 uygulamaların dinadamları tarafından yapılmasına neden olmuştur

(Schawebe, 1984, Smithcors, 1958). Bilinen eneski sağaitıcı olan "Urlugaledinna"(MÖ2200),biri Lagash kent-devletinin meralarının koruyucusuolan , diğeri ineklerin yavrulamasına yardım edeniki tanrıya bağlı bir rahiptir (Schawebe, 1984). ilkuygarlıklardan Mezopotamya'da da, hastalık

tedavisinin rahip-hekimler tarafından yapıldığı

belirlilmektedir (Schawebe, 1984, Sigerist, 1955).

Anlaşmazlıkları çözmeye yönelik ilk yasalar vehukuki yöntemlerde veteriner hekimliği vehayvanlara ilişkin düzenlemeler de bulunmaktadır.

Bu düzenlemelerde, hayvan tedavisinin kurallarabağlandığı ve uygulamaların yetki, yükümlülük vesorumluluk çerçevesinde belirlenen yaptırımlara

* Makale "1. Uluslar arası Türk Tıp Tarihi Kongresi ve 10. Ulusal Türk Tıp Tarihi Kongresi, 20-24 Mayıs 2008, Konya" da bildiri olaraksunulmuştur.

1 Ondokuz Mayıs Üniversitesi Veteriner Fakültesi Veteriner Hekimliğ i Tarihi ve Deontoloj i Anabilim Dalı, Samsun.2 Harran Üniversitesi Veteriner Fakültesi Veteriner Hekimliği Tarihi ve Deontoloji Anabilim Dalı, ŞANLIURFATeL. +90 414 3128456 Faks . +90414 3144158@mgurler@harran.edu.tr

OSMANAGAOGLU, MENTEŞ GÜRLERgöre yapıldığı izlenebilmektedir (Erk, 1978;Karasszon, 1988; Tosun ve Yalvaç, 1989).

Bu çalışmada, Eski Anadolu ve Yakın Doğu

uygarlıklarındaki yasal düzenlemelerde, veterinerhekimliği ve hayvanlara ilişkin konular ele alınıp,

değerlendiril miştir.

Materyal ve Metot

Bu araştırmanın materyalini, Eski Anadolu veYakın Doğu uygarlıklarındaki yasal düzenlemeler ileveteriner hekimliği uygulamalarının ele alındığı

Türkçe, çeviri ve yabancı dillerde yazılmış kitaplar vemakaleler oluşturmuştur.

Elde edilen veriler "veteriner hekimliği" ve"hayvan" kavramları çerçevesinde retraspektifyöntemle incelenerek, değerlendirilmiştir.

Bulgular

Bilinen en eski yasalar, Mezopotamya kiltabletlerinde ortaya çıkarılmış olan (Ur-NammuYasaları (MÖ 2100), Eshnunna Yasaları (MÖ1920), Lipit-iştar Kanunu (MÖ 1900), veHammurabi Yasalarıdır (MÖ 1728). (Wise, 1996;Tosun ve Yalvaç, 1989).

Günümüze belli parçaları kalmış olan Ur­Nammu Yasalarının üç paragrafında koyunlardan,birer paragrafta da eşek, koyun ve öküz alıcısından

söz edilmektedir. Yine sadece sınırlı bir kısmı bilinenLipit-iştar Kanunu'nun dört paragrafında kiraladığı

bir öküze zarar veren bir adama verilecekcezalardan bahsedilmektedir (Wise, 1996).

Eshnunna Yasasının saldırgan öküz veköpekler ile ilgili maddeleri şu şekildedir

(Karasszon, 1988; Tosun ve Yalvaç, 1989):

• Eğer bir öküz bir öküzü susetse veölümüne sebep olursa, yaşayan bir öküzünfiyatı ile ölü bir öküzün değerini, her ikiöküzün sahibi böluşeceklerdir.

• Eğer bir öküz suskurıse, bölgesi,sahibini uyardıysa ve öküzünün(boynuzunu) körletmediyse, bir adamı susupölümüne sebep olduysa, öküzün sahibi 2/3mana ödeyecektir.

• Eğer bir köleyi suser ve ölümünesebep olursa 15 sekel gümüş tartacaktır.

6

• Eğer bir köpek azarsa, bölge,sahibini uyarırsa ve o köpeğini

yatıştırmazsa, bir adamı ısırır ve ölümünesebep olursa, köpeğin sahibi 2/3 managümüş tartacaktır.

• Eğer bir köleyi ısırır ve ölümünesebep olursa 15 sekel gümüş tartacaktır.

Orta Asur dönemine ait yasaldüzenlemelerde, hayvan hırsızlığına ilişkin

aşağıdaki maddeler örnek verilebilir (Tosun veYalvaç,1989)

• Eğer bir adam, kendinin olmayan,rehin olarak evinde bulundurduğu ister biröküz, ister bir eşek, ister bir atı veyaherhangi bir hayvanı, para karşılığında

verirse (satarsa), aynı değerde bir hayvanı

(hayvan sahibine) ödeyecektir. Gümüş

(para) iade etmeyecektir. Fakat hayvanvermezse, paradan eli kalkacaktır (sattığı

hayvan karşılığı aldığı parada hakkı

olmayacaktır. Adamın evinde ahırlanan

hayvanın sahibi ise hayvanını alacak,hayvanı satın alan (ise) parasını satıcıdan

(geri) alacaktır.

• Eğer bir adam, emanet edilmiş olanbir öküz veya koçu veya bu cins bir şeyi yokederse ve muhafaza için dışarda bir yerekonulmuşsa, evinde bu hayvanları

muhafaza eden bu adam, mal sahibineevinde, sakladığını sövlernezse ve bunlarelinde yakalanırsa, mal sahibi onu alacak, oadam, hırsızlıktan sorumlu olacaktır.

Hammurabi Yasalarında, öküz, koyun, koyunvurıu, eşek, domuz, sığır ve keçiye sayısız atıfta

bulunulmaktadır. Özellikle, 224. ve 225. maddelerihayvan tedavi sanatını kurallara bağlaması

açısından dikkati çekmektedir (Smithcors, 1958;Tosun ve Yalvaç, 1989):

• Madde 224 : Eğer, bir öküzün veyaeşeğin hekimi ağır yaralı bir öküz veyaeşeğin (neşterle) üzerinde çalışırsa ve onukurtarırsa öküzün veya eşeğin sahibi şekelin

1/6'i kadar gümüşü hekime el emeği olarakverecektir.

• Madde 225 Eğer ağır yaralı biröküz veya eşeğin (neşterle) üzerinde çalışır

ve ölümüne sebep olursa (hayvanın) fiyatının

1/4 kadarını öküz veya eşeğin sahibineödeyecektir.

Eski Anadolu ve Yakındoğu...

Eski Mısır'da çobanlardan bazılarının sığır

hastalıklarını tedavide diğerlerinden daha fazlaustalaştığını ve kutsal hayvanların bakımı ile rahip­buyuculerin ilgilendikleri bildirilmektedir (Sigerist,1961; Smithcors, 1953;1958).

Bilinen ilk veteriner hekimliği sisteminin eskiHindistan'da oluşturulduğu iddia edilmektedir(Karasszon, 1988; Leclainche, 1936; Smithcors,1953; 1958). Karasszon (1988), Vedalardöneminde tedavi sanatının rahipler tarafından

yapıldığını ve tıbbın Brahma (MÖ800-MS1500)döneminde dinin etkisinden kurtulduğunu

belirtmektedir. Asoka (MÖ250), imparatorluğunherbölgesinde insanlar ve hayvanlar için ayrı

hastaneler kurulmasını ve gerekli olan tıbbi bitkilerindikilmesini emretmiştir. Daha önceki dönemlerdeuygulanan hayvan kurban edilmesi geleneği ilesuçluların ve hayvan avcılarının tedavi edilmesiyasaklanmıştır. Hayvanları ölümlerine nedenolacak şekilde yaralayanlara, ilk olarak M.Ö. 4.yüzyılda idam cezası verilmiştir (Driesch,1989,Karasszon, 1988, Smithcors, 1957;1958).

iran'da M.Ö 6. yüzyıldan itibaren benimsenen"Zerdüşt" dinine göre hastalıkların, şeytan vekaranlıkların ruhu olan Ahiraman tarafından

gönderildiğine inanıımıştır (Karasszon, 1988,Sigerist, 1961).Kutsal kitap "Zend-Avesta"da tedaviücretleri, insanların ekonomik durumlarına vehayvanların değerlerine göre saptanmıştır. Hastahayvanın sahibi tedaviyi yapan hekime, büyük vedeğerli hayvanlar için orta değerde bir hayvanın

fiyatını; orta değerde bir sığır için daha değersiz birhayvanın fiyatını; bir köpek için listede kendisindensonra gelen hayvanın fiyatını ve koyun için etli biryemek fiyatını ödemek zorundadır (Erk, 1978,Leclainche, 1960, Sigerist, 1961, Smithcors, 1958).

Eski iran'da bülün hayvanlar yasalarla korumaaltına alınmış, kölü ruhları havlamasıyla korkuttuğu

ve ölülere rehberlik ettiği düşünülen köpek isekutsalalarak kabul edilmiştir (Karasszon, 1988,Leclainche, 1960). Köpek öldürenler kamçılanarak

cezalandırılmış ve sonraki dokuz nesillerilanetlenmiştir (Leclainche, 1960).

Anadolu'da eski dönemlere ilişkin olarakyapılan çalışmalarda, M.Ö. 7040 yılına ait olduğubelirtilen buğday, arpa ve mercimek; ayrıca,

keçi, koyun ve büyük baş hayvan kalıntıları

bulunmuştur. Konya yakınındaki Çatalhöyükyerleşmesinde de M.Ö. 6500-5500 yılları

arasında bin yıl süreyle, yeryüzünün ilkuygarlıklarından birinin geliştiği, eşsiz güzellikte

7

sanat eserleri yaratıldığı ortaya konulmuştur.

Evlerin duvarlarını süsleyen renkli kabartmalarlarenkli fresklerdeki tasvirlerde av, dans sahneleri,çeşitli insan ve hayvan resimleri yer almaktadır

(Akurgal, 1997).

Öküz ve boğa, Yeni Taş Devri vesonrasında, yalnız doğa gücünün ve çoğalmanın

bir sembolü değil, ayrıca toprağın sürülmesindegördüğü büyük iş bakımından tarımın da başlıca

iş gücü olarak görülmüştür (Akurgal, 1997).

Alacahöyük, Mahmutlar ve Horoztepe'dekral mezarlarında bulunan ve kutsal bir anlamtaşıdıkları kesin olan hayvan heykelciklerinindinsel törenlerde kullanıldığı ileri sürülmektedir(Akurgal, 1997).

Hitit uygarlığında hukuk sisteminin,hayvanları da kapsadığı görülmektedir. Bunaörnek olarak (Brandau ve Schickert, 2004);

• Eğer bir adam boğa çalarsa(annesini emen yavru, boğa sayılmaz; biryaşındaki sığır da boğa sayılmaz ama ikiyaşındaki sığır bir boğadır artık) eskiden 30sığır verirdi, artık 15 sığır verecek: ikiyaşında 5 sığır bir yaşında 5 sığır ve 5dana."

• Bir adam bir domuz ya da köpeklecinsel ilişkiye girerse, cezası ölümdür.Sarayın kapısına gölürülür; kralonu yaölüme mahkum eder ya da başka bir cezaverir. O adam artık kralın huzurunaçıkamaz. Bir sığır bir adamı taciz ederse,sığır öldürülür, adam öldürülmez. Adamınyertne bir koyun alınır ve o öldürülür. Eğer

bir domuz bir adamı taciz ederse, bu suçdeğildir." maddeleri verilebilir.

Tartışma ve Sonuç

Anlaşmazlıkları çözmeye yönelik ilk yasalar vehukuki yöntemlerde insanların hayvanlara sahipolma ve yararlanma hakkının tanınıp onaylandığı

açıkça görülmektedir. Bu dönemlerde toplumsalyapılar göz önüne alındığında tedaviuygulamalarının daha çok dini kurallarçerçevesinde gerçekleştirildiği, bu uygulamalardışındaki ilişkilerin ekonomik kurallara görebelirlendiği söylenebilir.

Mezopotamya uygarlıklarında, yasaldüzenlemelerin ekonomiye dayalı oluşu nedeniyle,hayvanlarla ilişkili hükümlerinin de mülkün

OSMANAGAOGLU, MENTEŞ GÜRLERkorunması ve mülke verilen zararın tazminedilmesine öncelik verdiği ileri sürülebilir.Hammurabi Kanunlarının hayvanların tedavisineilişkin maddeleri veteriner hekimlerin görev vehaklarını ele alan ilk maddeler olması açısından

önemlidir.

Anadolu uygarlıklarında da hayvanların

evcilleştirilmesi çalışmalarının sürdüğü vehayvanların dinsel önemlerinin yanı sıra ekonomikaçıdan da önemli oldukları ve hukuki uygulamaların

"zarar - tazminat" çerçevesinde gerçekleştirildiği

söylenebilir.

Kaynaklar

"Leclainche, E. (1960). Veterinary Meclicine inAncient Persia (Translated from: Leclainche, E.:Histoire Illustre de la Medecine Veterinaire, Monaco,pp.73-75,1955.), MSU. Veterinarian, 21, 1, 11-12.

Schawebe, CW (1984). "Veterinary Medicine andHuman Health" . Williams and Wilkins, Baltimare.

Sigerist, H. (1955). "A History of Medicine, Vol iPrimitive and Archaic Medicine". Oxford UniversityPress, New York.

Sigerist, H. (1961). "A History of Medicine, Vol IIEarly Greek, Hindu and Persian Medicine". OxfordUniversity Press, New York.

Akurgal, E. (1997). "Anadolu Kültür Tarihi".TÜBiTAK, Ankara.

Froehner, R. (1952). "Kulturgeschicte derTierheilkunde. (I.Band)". Terra-Verlag, Konstanz..

Karasszon, D. (1988). "A Concise History ofVeterinary Medicine". Akademiai Kiado, Budapes!.

Driesch, AV.d. (1989). "Geschicte der Tiermedizin,5000 Jahre Tierheilkunde". Callwey, München.

Durant, W (1954). "The Story of Civilization, 1.0urOriental Heritage." Simon and Schuster, New York.

Erk, N. (1978). "Veteriner Tarihi". Ankara ÜniversitesiBasımevi, Ankara.

Brandau, B , Schickert, H. (2004).Bilinmeyen Bir Dünya imparatorluğu".

Yayınevi, istanbuL.

"HititlerArkadaş

Smith, F. (1919). "The Early History of VeterinaryLiteratüre and its British Development". BailiereTindall and Cox, London.

"Smithcors, J.F. (1953). The Veterinary Medicineof Ancient Civilizations. MSU Veterinarian, NorthAm. Vet, 34,2, 13-61.

Smithcors, J.F. (1957). Veterinary Medicine andCivilization. The Centennial Review, 1,3, 286-302.

Smithcors, J.F. (1958). "Evolutian of the VeterinaryArt". Bailiere Tindall and Cox, London.

Tosun, M., Yalvaç, K. (1989). Sümer, Babil, AsurKanunları ve Ammi-Şaduqa Fermanı. (2.Baskl), TürkTarih Kurumu Basımevi, Ankara.

Wise SM. (1996). The Legal Thinghood ofNonhuman Animals. BC Envtl Aif L Rev, 23, 471­547.

Leclainche, E.(1936). "Histoire de la MedecineVeterinaire" . Office du Livre, Toulouse.

8