Varios - Relatos Guarijíos
-
Upload
circulo-ometeotl -
Category
Documents
-
view
254 -
download
0
Transcript of Varios - Relatos Guarijíos
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 1/57
Relatos·
Guarijios
Nawesari
makwrawi
i 'Ienguas de Mexico
. · : , .
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 2/57
Presentaci6n
I I I H 1 e l l f l h d l lH v .IJI~1 ' 1 1 '
I tili! M w ltf l'll_ tH l.h hq llrlin c T ello y~1'JlII"Villil",
Las publicaciones y documentos ineditos de la
Secretaria de Educacion Publica y de la Direcci6n
General de Culturas Populares del Consejo
Nadonal para la Cultura y las Artes, aSI como delo s Institutos de Cultura que integran la
coleccion Lenguas de Mexico, se nutren de los
esfuerzos de escrituracion de las lenguas
nacionales realizados por los propios ereadores
en el transcurso de los ultimos veinte aftos.
Este trabajo responde a un proceso cultural de
1 & mayor importancia y se desarrolla a partir del
transite de una literatura oral. portadora de
memorias milenarias, hacia una literatura eserita
que consolida y universaliza experiencias hasta el
memento poco reconocidas.
L a coleccion reune una amplia gama de relatos
qu e expresan realidades sociales diversas, un
slmbollsmo y una creaci6n estetica particular
qu e abunda en temas miticos tanto como en
fibulas y ejemplos morales; astros y elementos
naturales; relatos sobre el hombre y sus normas,U.OS y costumbres sociales, ademas de cuentos
.obre brujos y apariciones.
Con la gran difusion de la coleccion Lenguas de
Ml!xico. se busca enriquecer el panorama nacional
1'lllIlflHI~III~:II~II()t)s
l'lilll"lli rt'hllprcsi(~112002
l'uuluccion: CONSEJO NACIONAL PARA
LACULTURA YLASAKfES
Direcci6n General de Culturas
Populares e Indigenas
© Derechos reservados, 1995
Direcci6n General de Culturas Populares e Indigenas
ISBN 968-29-7680-4 (obra completa)
ISBN968-29-7684-7
Impreso y hecho en Mexico
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 3/57
de creacion literaria, asi como ampliar los usos yfunciones de las lenguas originarias de Mexico.
En cada uno de los relatos cornpilados, el autoro la instituci6n particular se responsabilizan dela elecci6n de grafias y sistemas ortograficos
adoptados para la representaci6n escrita de latradici6n oral presente en los diversos gruposeuiicos del pais.
Nos resta, en el presente volumen, expresarnuestras gratitudes al linguista MaximilianoMunoz Orozco de la Unidad Regional de CulturasPopulares de Sonora, as! como a los profesoresAlejandro Aguilar Zeleny,Alejandrina EspinozaReyna,Arturo Morales Astorga, Priscila Molina,Raquel Moreno, Gildardo Buitimea, AurelianoRodriguez Guerena, Rafael Nieto Andrade yRoberto Escalante, quienes recopilaron yprepararon las narraciones en lenguas guarijfo,seri, papago y pima que aquf presentamos.
lndice
R e/a to s g u ar ij fo s , Na wesar i l llakwl'a wi
Wajura te waniachi katiatay sinoy toWajura del rio Mayo t 1
Origen del fuego 14
Origen del fuego 15
L a fiesta de la tuburada 16
L a fiesta de Ia tuburada 17
Fue cuando hubo eclipse de sol 18
Fue cuando hubo eclipse de sol 19
L a historia de unos senores
que fueron a cazar jabalies 20
L a historia de unos senores
que fueron a cazar jabalies 21
L a madera de Cuasima
L a madera de Guasima
24
2S
Nosotros los guarijfos
Nosotros los guarijios
26
27
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 4/57
EI arroyo Guajaray 28 R e /a to s s er is , Z iix h ap tq uiih a
EI arroyo Guajaray 29
Las ninas guarijias 30 Ziix quih yaatolijoj iipcaa quih caa ac 58
Las ninas guarijias 31 Creencia de la lluvia 59
Kiyami nawesaniame oi imuri 32 Mosni c'tam ha pac quij hiticoi pac'caha 60EI cuento del coyote y la tortuga 33
L a leyenda de la caguama 61
Piripi mauya y piripi tijoe 40
EI tigre y el hombre 41 Alemantaj haapac coi hant xah zo
tooctap hax taama iti coi paactoj ac ha.
Kiyami nawesaniame: Hant cap izax quih aano tooyoj
oji y sejori nunutira 42 maa iha (1918) caap ah rnaa 62EI cuento del coyote y la colmena 43 Cuento de los alemanes. Afio de 1918 63
Chikakari nawesari y kokukowi 4470
EI cuento del pajaro chikakariZix ktam Barril hapahk
(chichalo) y kokukowi (palomo) 4 , . ' 5 EI hombre llamado Barril 71
EI cuento de una pareja de gigantes 46 Horo CoicasitimEI cuento de una pareja de gigantes 47 quihya quih hiti coipactaha 76
Kiyami ania wajipasoOro el Tramposo 77
48
Cuando se acab6 el mundo 49Phaar yaij hiticaheme quihtiquihj
Soopechi kuento ipilepi joitiame 52 quih tiix hiticolphactaha 88
Cuento de un murcielago y una mujer 53 Cuento de un misionero 89
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 5/57
Ziix coham Peetra hapac
92otoc'tic hiti cohipac'cta yoqui
La leyenda de una senora
93ue se Ilamaba Petra
Xikaa hapx ikii kojookkam 98
99os que se fueron enojados
Relato papago, ftom nokkia
Re la to s06
.., .
Jojcamra paan
107
GUar l J IOS
Cuento del coyotito
•Relato pima, ofeg oob
Nawesaria fiesta del Yumari 110
•11
makwrawiLa fiesta del Yiimari
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 6/57
I
I!
II
II!,
i ~I iII
I 10
:1
Wajura te
waniachi katiatay sinoy
Kiyamika katiatay sinoy nekatiame weruma
akichikapo kaytia wayatay animari gente yoma:
waapi umatopame.
'Iejoe umatopame toro warisina teteuotiata
ncrochipo chukuame. 'Iankichipo: wapi tamo
umatoso weruma tepeperi ejenata puru tepeperi
illilllll tankichipo ramo itoga tamo umanario ki
r umo ro row ar a. Ki r amo r ot ow a ta . Ki tamo
"hiliI
I!a.NrVJluop.1weka wajipopa animari y tejee payka
memeriko rakewaretuara. Pirepi lruchirewa
yachiameata pirepi Iyowiameatay pirepi, niyome.
Cheriata pachaweriameraa maynate, paako
netetia kawepu meri puapu toro warisina paykaka
mainate neteriata paako,
Pach weriame mainate cheriata inorame puuka
toro warisina, meripuapu, ujuratiata wawaquero
toro inoramia wichio teepeupa enaataiwawakeroa.
Paaku enemiachi kiuparuteme kaatia nekatuna
chachapata wawakeroa, waapi ajapayteme naay
chipocha tomari tanaya chiya.
Teme simpani epeo chekata mainatea tepeopa
Wajura
de l rio Mayo
Hace mucho tiempo existi6 una peligrosa serpiente
por el rio Mayo; dicen que se comia a los animates y II
la s personas que caminaban cerca de donde estaba.
Siempre que pasaba la gente miraban un toro de
color barcino dentro del tanque de agua, Cuando las
personas pasaban cerca, soplaba un fuerte viento con
remolinos: estos remolinos les obligaban a arrirnarse
II tanque de agua y, si la persona trataba de alejarse
del lugar, no la deja ban caminar.
Despues de tanta mortandad de animales pudieron
eontratar tres mainates: espiritista, curandero y
rezador.
Uno de los mainates dijo:
-Vamos a hacer una fiesta para matar al toro
barcino.
Los tres rnainates organizaron una fiesta y dijo el
primero:
- 'Iraigan at toro barcino,Enseguida mandaron a los vaqueros. Mas tarde
regresaron allugar de la fiesta.
-No pudimos traerlo porque estaba muy bravo
-dijeron
-Cuando estuvimos cerca de e ! sacaba chispas y rugia
11
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 7/57
ajasirepu toro chukuachi, pirepi mainate yenijimari
netesa yenikata o'oka aseriata puuka toro.
Waja yoraga meritiata puu toro, warisina Toro meri
saps itotiata puako enemiachi kauma wasipatetiata
tejoe enagame kukomia wichio.
Meriku weruma tuyerepu tejoe enagame wajapaakuchi kiipapamia wichio puuka.
Owara Meregachi itoretu owaraa akichi ipapamia
nerochi soopa puu toro warisina owaraa wajasi
ipapatiopa owara weeka tejoeturiata Pukaepa intuata
soochi mayo akichi.
12
C D m o s i f ue r a trueno que en el cielo s e oye.
Dljo el mainate:
-Ahora vamos nosotros.
L1egaron al lugar donde estaba el toro y mientras
un o fumaba un cigarrillo de macuchi, dos se
Irrimaron junto al animal. A s . es como pudieronmetar al toro barcino; despues 1 0 llevaron al lugar de
I.fiesta y prepararon un buen cocido para los
•• istentes.
EI mainate le s explic6 a los asistentes que no tiraran
10 1 huesos, pues al siguiente df a irian al rio a hacerlo.
v a que tiraron los huesos nacieron muchos pescados.
Dicen que por eso hay pescado en el rio Mayo.
Unidad Regional Sonora
Direcci6n General de Culturas Populares
13
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 8/57
.1
· 1 : 1
I ! ] : ·. . 1 , :
Origen del fuego
Echachapani m6chikame tijoe ochitiame warijio. Kiiniwaere nai yowi koare sapa remonio iniwaere nai
riosi ki iniwaere.Ujurare seemuchi pui puu nokare
nai inoaga yoma tijoe warijiowichio.
Origen del fuego
1'8(10 cuentan los ancianos guarijios, al principio no
tenlan lumbre: comian carne cruda. EI que tenia
lumbre era demonio, no dios. Por eso mandaron a
una chuparrosa ya una churea (correcaminos) a tomar
,.lumbre para los guarijios.
Recopilaci6n: Aureliano
Rodriguez Guereiia y Rafael Nieto
Andrade
15
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 9/57
La fiesta de la tuburada
Jiji naosani jejkoriami kiteere weje. Yoma pawe inire
riosi napajka jenare puu katewere. Tuwuri yawika
yoma koiwame ramo towere toitere intuame. Sene
yawika mochimichio ajpo mochikachi warijio.
16
La fiesta de la tuburada
En esta fiesta se habla de los antiguos, cuando no
habfa tierra, sino mar.
EIdios y la diosa bajaron a formar la tierra pormedio de la fiesta de Ia "tuburada" y crearon el
aJimento que se encuentra en la naturaleza.
Mandaron que se conservara Ja fiesta de la
"tuburada", que es costumbre y tradicion entre los
,uarijfos.
Recopilaci6n: Aureliano
Rodriguez Guereiia y Rafael NietoAndrade. Mesa Colorada y Bajios,
Sonora
17
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 10/57
Fue cuando hubo
eclipse de sol
Quiyami e'e tiame pasaroatai: taja choi paatai 1910
puca tiempochi choi paatai puru taja tucagueri
hueripaatai machi manipaatai puru sopori tepa
aniachi huecamanipatai sopori tepa aniachi hueca
sopori tetewiguatai.
Hueru chiatai gente narucoga majaca quimachiopo
hueni chetia tai bote cacarame buepaca guaja gente
hueruchia tai niyoga.
18
Fuecuando hubo
eclipse de sol
Fue en el mes de septiembre de 1910, cuando se
eclipse eI sol y se vieron las estrellas en el cielo. Eseeclipse dur6 mas de una hora, pues no se vela luz:
mas la gente estaba ya asustada porque no soportaba
l a oscuridad; muchos sonaban tambos viejos 0de
fierro.
Unidad Regional Sonora
Direccion General de Cul turas Populares
19
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 11/57
La historia de unos senores
que fueron a cazar jabalies
Jojegaine no'o upi ajama San Pablo ranchoci,Yomaka oinere piari, puyaka temea oka chuchuri
yeka no'o compayero Hermeregildo ine'e r amo
kokomfa iyasika koiwame. 'Iamo upiicho yoma,
puka tiempochf ldmachiyaitemea atao
tamoichochi intua teeste, ku'u animari aje
koiwame, eepeche kokoyateme majoy. Kusicoy,
kiichi, proisi, towf isoochi akichi wa'a nokaka
kowayay teme kijamf kokonarfa saapa,
Pukeri puyaka tome tame petechi'o, surtee
iniwaere teme tamo puko chuchurf kuwe saaerepu
kusikoy taara, pukeriaka tetekiria paichio,
simpaka teme yekitoka kusikoy taara chuchuri
pukamina tepepi sirnpaga temeii chuchurfa
tesochi moaria kusikoy wa, aonichaniata
machijenariata piripi jumaka itemea wara pejana
akay waapi n06 werichiana jenaka nekaka puu
kusikoy, natakeparia kujll n06 ajae wewemfa.
Ionoe ipakane tetemuka kawichitipo, waa
wichika mukuria. Waaja kachi puyaponfa yoma
yetepaka teme te, es6 waa nokisapa kuuju cha,
ewaeme yacheka kosoka teme teesochipo, wail
nokaka koyaka teme paika kusikoy waa tame
20
L a historia de unos senores
que fueron a cazar jabaJfes
VMa con mi familia en el rancho de San Pablo. Todoempez6 una manana cuando salimos de mi casa mi
amigo Hermenegildo y yo; nos acompafiaban dos
perros, Ibamos en busca de alimento para nuestras
flmilias. En esa epoca desconociamos las armas de
ftaego; para nosotros 5610 habia palos y piedras para
Uzar animales. Lo que mas atrapabamos eran
Wnados, cochis jabalfes, iguanas, liebres, conejos y
bagres; de esos medios nos valfamos para subsistir.
A I poco rata de haber sa lido de mi casa, tuvimos la
lDerte de que mis perros olfatearan las huelJas de
unos jabalies que hacfa poco habian bajado a un
fOcito al que conocen como "Aguajitos". Seguimos
.... huellas de estos cochis, guiados por los dos perros
4 I ue nos acompanaban, caminamos un largo rato y
"mos que se detuvieron al frente de una cueva. De
tentos ladridos que dieron los perros, lograron que
....0 de los jabalfes saliera en estampida y, como
..setros teniamos acorralado el lugar, se fue derecho
\donde yo me encontraba. AIverme frente a ese
mal tan bravo, olvide uitlizar mi garrote y 5610 me
o a la mente ponerle el pie para detenerlo pero,
21
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 12/57
tewaria.Eikao nonoraka teme apa mokekeka mukuame,
tamo petechi itoka teme pipinerichi pesumia
asaapara tasotasapa ona ipasekateme ki
pikamicho saapara, posaka kokonarfa tarno upl
ajarna, tayame pasurepu wepasuni temeapasutiame tewapu.
Yoma itapiti animari ajae koiwame tamo
waapfmeteriapu sikori yoma saapa ajachi
wepasuniame.
22
con la misma fuerza que este traia, se
desbarranquillo, Antes de que sucediera 10 mismo con
los otros. planeamos tapar la entrada de la cueva y
buscamos basura para prender fuego y asfixiarJos.
De esa manera logramos rna tar tres jabalies que se
encontraban ahi. Como pudimos nos echamos al
hombro a los ani males ya muertos y logramos Ilegar
cada quien con una pieza a su casa para preparar la
carne. Destazamos los ani males. les rociamos sal para
que no se echara a perder y asf mitigar el hambre; mi
familia prepare un suculento bocado que aqui
conocemos como cocido. El utensilio que se ocupo
tambien es fabricado por nosotros mismos; es una
olla de barro cocido,
Esto nos sucedio hace muchos afios, a su servidor
Manuel Martinez y a mi amigo Hermenegildo Vela
Marquez.
Recopilaccion: Gildardo Buitimea Romero
,'1:
2J
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 13/57
La m ad e r a d e Cuas ima
Jiwa warijio -iwajio mochikawe kuu ajiya. Taparasi jiji
netenia wanko, pusite, mesa. Puka neteka mochiwi
tijoe warijio.
L a made r a d e Cuas ima
Los guarijios que viven aqui en Los Bajios utilizan 1 3
madera de guasima para hacer mesas, sillas, fustes.
Esto hacen los hombres guarijios.
Recopilacion:Aureliano
Rodriguez Guereiill y Rafael
Nieto Andrade
25
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 14/57
Nosotros los guarijfos
Temewarijio tejkipachani tajkuchi, tapar~si. .
Wechorichi netena teme sikori, sakira, pejton,jorona. Sene taparisi yawera,.arapa, mesa, .
maskara. Sene tajku netena, jepeta, mokori,
rankaria, kari, wari. Pipako netenia rnokoria
wataturi netenia rankaria.
Nosotros los guarijios
Nosotros los guarijios trabajamos la palma, la madera
y el barro. Hacemos olJas, comales, cajetes y fogones.
Con la madera hacemos violines, arpas, mesas y
mascaras. Con la palma hacemos petates, sombreros,angarfas (cesto con red de rnecate], casas y guarfs,
EnBabfcora tejen sombreros.
EnGuataturi tejen cestos.
Recopilaci6n: AurelianoRodriguez Guereiia y
Rafael Nieto Andrade
27
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 15/57
E I a rro yo Gua ja ra y
Wajarai jald chiko weka sochi intuna. Pub koani
warijio. Makuchuni koaka yoma intuo. jaki wajarai
ajta wajio umatona. Wajio jakichi echitiame toenia
waao sunu, jaru, muni, jarawe, Puka echajka japo
kuina warijio wajio rnochikame.
E I a rro yo Guaja ra y
Hay mucho pescado en al arroyo Guajarai del que se
alimentan los guarijios.
'Iambien se alimentan del fruto de guanamuchil. EIarroyo Guajarai pasa por Los Bajios, donde su agua se
utiliza para regar los cultivos de rnaiz, frijol. calabaza
y sandia. Estos cultivos son una gran ayuda para los
guarijios de Los Bajios.
Recopilaci6n: AurelianoRodriguez Guereiia y Rafael
Nieto Andrade
29
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 16/57
La s n ifia s g ua r ijfa s
Teme kuita warijio puserena teega wejechi kusi kari
neteka, Sene wesara takari neteka. Jiji ju tamo teri.A nosotras, las ninas guarijias, nos gusta jugar con
tierra haciendo casitas de barro y palitos. 'Iambien
hacemos tortillas de barro. Estos son nuestros juegos.
Recopilaci6n: Aureliano
RodrIguez Guerefia y Rafael
Nieto Andrade
31
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 17/57
Kiyami nawesaniame oi imuri
Senepi apo natepariata puti of i murf meka
kusitere, kofwame iyasiaka apo koaya iapotuyerepu metemia piripf aventada kajena
pote kawiehi. Wa. atiapa kokomia majoy
saapara, wara cheriata murf a ne, ea
unatemapu muu ubatiame ujumamea
ioramamua aventadas.
Kawejupe ehanerfatapu oia listochf yasimitfa
kate umatoternitfa pilepioy, murfa yasipariata
majoy umatomichf risaka, eepamiopa
inamoriatapu of siname.
-Wa, ami majoy-. murfa listaroariatapa
atao ki iniwaeriatapu tiemp6 apo tatatemfa,
urnatorfata wa, ada.
PUll of-a meyariata piripi, muri-a wa, asf kf
meyariatapa pilepio, neipaopa merisapa
meterfata tenka wa, a rnajirnia saapara,
Cheriata of-a neea kawe paramunane inee
tiame cheriata murf-a akana sinpapa
nerojiamfa, neea simanfa nerojiamfa 01
nerochi.
I neea mud nerochi kuwe asimaniapu
epeche, wa, a chachapariata karrera te, epa
32
" . _" ,
,y EIcuento del coyote y Ia tortuga
Una vez se enconrraron el coyote y la tortuga Iejos,
en el monte. en bus ca de alimentacion y se invitaron8 echar una aventada en la falda del cerro para comercarne de venado. Dijo Ia tortuga:
-Yo estare de puesto; tu, que corres mucho, echarasJ s aventada.
-Esta bien -contest6 el coyote- te pones listopara que no pase ni uno.
A l poco rato se oyeron los gritos del coyote:
" -iAhf van los venados:
_ L a tortuga alist6 el arma, pero no tuvo tiempo paradfsparar y se Ie fueron los venados. EI coyote siempre
uno ya que la tortuga no logro matar ninguno
'li:"lesll'm~shicieron un hoyo para tatemar la carne y el ',;tUInVrlH dijo:
,:'-Yo me siento con bastante sed.
'.....Yo tambien -dijo la tortuga- ldonde iremos a
i~""""""agua?
:.".-Yo voy a tomarla en el aguaje del coyote -dijo Ia
yo en el de la tortuga para lIegar mas rapido..c()Otest6 el coyote.
propusieronjugar una carrera cada quien hacia sue .
33
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 18/57
os6 kawe pilepi apo paichi. , ..Muria-a ki asiriata ap6 simu tunchl. pun-a .
. pilepi pusira neroy 1tetemurepu tet slyoname . ..
pacha asiriata rnur i-a- Maitiame katlc,hl ~ ,
yapisika wejariatapu kokonaria saapa pmeri.kaehl asiyoi 01. . ..
Ejepamiopa weehipa oyatal kOJlbe, wa:~
ehanerfata muri, a amo tal{ewaman,e k?Jlbe
n06 inayatopa ika saapa teepa t~l~uchl., l··b apisfka
Kawejupu ehenata {OJI ea y , rna
monapnriata yoma neipaopa wa, "" YO.kpa
Saapa mud monapunata et ao.
manapusa . ,
ml
·t'la ekaehi sinya wlehtmamupu
Kate neue, 1 iib a Murt naaerame weehacherlara ( O J 1 e .
yac.heriata tenkaehitipo. ,
EJ.epamiopa, asiriata ota yoma apo tata~~
.. , apltteka yapiti machijepamia maJlttam,e y. .
~oolcalGl wejariata majitiame kachl aSlyol
muri eheriata ora. h
P· Ipi of tanara waa cheehaniata wee alr ,
apoche kati tenkachitipo ~aa
chaehapaehaniata tatanara. , ,
Nonora waa ehanechachata apo. tatana
najepa waa chachapani emea majov saapara
conaria. ,Ota ki pichikeriata apo tata",) apoe
34
La tortuga no llego a donde qued6 de ir, Ie tir6 una
patada a la peria verde de un ojo de agua y regres6
primero en donde estaba la tatema del venado.Escarbo rapidamente para aprovechar la carne, antes
de que llegara el coyote. Un rata despues vio un aura
volando bajito y Ie dijo:
-Compadre aura. te alquilo para que me lIeves esta
carne arriba de una palma.
-Esta bien =-conrestc el aura.
Rapidamente subio toda la carne. Despues de esto
subio a la tortuga
-NOIU<IS no abras los ojos cuando vaya en el viento
-dijo el aura- porque te vas a caer.
La malvada tortuga, antes de trepar al Iomo del
aura. echo espinas en la taterna.
Un poco despues llego el coyoteCOil
todos sus hijospara sacar mas rapido la tatema: rapidamente
comenzaron a escarbar y dijo el coyote:-Vamos a apurarnos antes de que llegue la tortuga.
Uno de sus hijos dijo:
-Esta llena de espinas la tatema.
EI papa del coyotito contesto:
=-Nornas 10 dicen ustedes porque quieren comer
carne gorda de veuado.
Elcoyote no Iecrefa a sus hijos yescarb6 el mismo, pero
como se espin61as manos, se enojo mucho. Todos se, pusieron a buscar y no encontraron nada. E1coyote se
. . canso y se qued6 debajo de una palma. Unpoco despues la
, ; tortuga Ie tiro WI pedazo de came y el coyote se la comio,
t' -iTlrame otro pedazo de carne, dios! -dijo el
. ',.coyote.
35
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 19/57
wejariata i yana soiriata sekachi, i ka~e ,
nekariata yomachi iyariata kita tawanata. Puu
oia resiparlata iyaiche resipurlata kuitapi
takutere vasaka.
Ejepamiopa muria-a ipaseriata .saa~a. nuuti,
poiachitipo 01 ikokariata epechi noo rpase
saape diosi chechaniata oia.
36
EI coyote volteo hacia arriba y mira que la carne
salia de la palma y dijo:
-Aqui sale, de esta palma y aquf esta el cornpadre
tortuga, hay que tumbar la palma.
EI aura andaba volando bajito nueva mente.
---Compadre aura, te alquilo para que me lIeves la
came arriba de aquel cerro.-Esta bien -contesto el aura.
Mientras el coyote echaba la palma, el aura estaba
acarreando la carne; despues de que la acarre6, vino
por la tortuga, ya que la palma se iba ladeando: vino
y levant6 a la tortuga, la puso sobre su espalda y dijo:
-No abras los ojos porque te puedes caer.
Cuando iban en el viento, abrio los ojos y se cayo la
tortuga. EI coyote la vio:
-Ahi viene Ia tortuga, agarrenla.
La tortuga se meti6 debajo de las hojas secas.
Despues el coyote contrat6 a unos senores chapitos
,.•...................::~2~~sl.o ayudaran a buscar a la tortuga. Estos eran
I Los senores bobos ernpezaron a buscar entre las
hojas y las ramas secas, un poco despues la tortuga
empez6 a estornudar entre las ramas.
-Aqui esta -dijeron los senores chapos y fueron a
ver el coyote.
- Te voy a comer -dijo el coyote.- Te voya quebrar los dientes -contest6 la tortuga.
- Tevoya cortar con machete.
-Te voy a quebrar el machete.
- Te voy a dar una pedrada -dijo el coyote.
. {
37
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 20/57
38
-Voy a quebrar la piedra --contest6 la tortuga.
-Ie voy a dar un hachazo.
-Ie voy IIquebrar el hacha.
-Ie voy a tirar en un tanque de agua -dijo el
coyote.
Yempez6 a llorar la tortuga:
-No me tires al agua, porque me muero -dijo latortuga. EIcoyote Iecrey6 y la lIev6 al tanque mas
hondo; la tortuga cuando cay6 al tanque de agua se
retorci6 un poco, pero despues empez6 II refrse del
coyote. Salio del agua para que este la viera, se volvi6
a meter y jarnas sali6.
Yaque se perdi6, los coyotes contrataron una
parvada de patos y dos garzas para que cuidaran el
guapari, en la corriente donde iba a caer la tortuga;
pero mientras que las garzas sacaban pescado, la
tortuga se escape a otro tanque. Mas tarde
conrrararon a dos sapos para que tornaran toda eI
agua; cuando la tortuga se encontraba casi afuera
pasaron dos chuparrosas y rompieron la panza de los
sapos, dejando el tanque igual que antes.
.., '.;; '• . . .'• • . • .
" .
. ':
} : ;
Unidad Regional Sonora
Direcci6n General de Culturas Populares
39
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 21/57
Piripi mauya y piripi tijoe EItigre y el hombre
Pie tawe piripi tijoe meska kusitere ariwapako
tiara. Nape sinyo tiara. Gente ka tiarne tei
chaniata wajka poe jikecha.
Sinko tiata waikao nenemia. Wail poika cheriatapiripi mauya. Inatu keko tiata waikaa, akana.
Kokorenamu chanetiata. Sekae tuyata chuachipo
tamechi kokoriotuka isiriata waa chanetiata
waikao. Amo te voy a curar iyowemane nape
yacha paa non koyekemetia waikao non
merikememetia waikao majoy. Kue tewecha ehata
teika. Maachirepoy. Sincha ehata waikao
tepekopa wajka teteotechaehata. Enchi sincha
chata. Kuetakori wajka chachatekata enchi.Neneko tiara waiko. Uka majoy maniriata
wakichasapa no rako tiata waikao.
Dicen que un dia iba caminando por el bosque un
, , hombre cuando, de pronto, a un lado del camino, se
' i oyo un gemido que parecia el de un ser humano.
~: Entonces el hombre fue aver, encontro a un tigre:t' acostado en una cueva y Ie pregunto:'I~; -mande te duele?
~, E I tigre apunt6 con la mana hacia su boca 10 que
1 '. " ~:~:::!:~i1:e Ie dolia la muela. Entonces el
~ - T e voy a eurar para que cuando te alivies mates un
;1' venado y me 10 des; eso sera mi pago.
.•...•. EI hombre Ie cure, paso media hora cuando el tigre
se calmo y se fue en busca del venado. Poco despues." e I tigre vio en el arroyo cercano a unvena do y desde
. 'j arriba tiro. El hombre 10 oyo eaer, mientras el tigre se
• fue. AI ratito se oy6 caer otro venado y entonees ya
: aclaraba el dia cuando el hombre fue aver y vio que
el tigre habia traido dos venados 10 que era la paga
pactada; el tigre todavia fue a buscar venados para SlI
comida.
EI hombre muy contento seco la carne y se fue con
, el burro cargado.
Javier Zazueta Leyva
Recopilaci6n: Aureliano
Rodriguez Guereiia
41
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 22/57
Kiyami nawesaniame:
oji y sejori nunutira
Kuira compae oi amo poemia enaine mere o'otapechi
sejori metemo oranepu mere piari chekata sejori
nunutiraa.Merekechi piari sinriata ojia chaneetia, sejori
kokomia, aapo Immpare katiachi kawe chupate
tepuura kukuchi metepuapui sejori cheriata sejori
nununtiraa.Watiache tekipaata arapo chapalmsmetetiata weeru
towapaata sejori nerura pochikan manipariata
wetiachio sejori nerora, ojia wajachi intomo orare
puaipu mere piari simetia wej~t~ n~jo ~apec~i sejo~!kokuati naje wejachi metemamai sejonr cheriata ojia.
Meregachi piari sinriata sejori nununtirae apo
compae matemiachi sejori wajachi intomojoratai
watiachi teldpaata aapo chaapaka kaykuita apo
eranateriaata, wara isika apokokosa yoranipu cornpae
ojia wewera naraa niniata apochapaka tepunasa. .
Cheriata sejori nununriraa Idiniwauma werewachl. .
sejori cheriata sejori nununturaa ki iniwamuapu sejon
era iniwamuapa chaneriata sejori nununtiraai.
42
EIcuento del coyote
y la colmena
-Buenos dias, compa coyote, te vengo a invitar
manana a mi casa, voya tumbar miel-dijo la
colmena. AIotro dta temprane6 el compa coyote para
comer miel con su compadre colmena.
-Afila el hacha para tumbar miel -Ie dijo la
colmena a uno de sus hijos y puso la pata en la batea
de palo; le dieron un hachazo, le sali6 mucha miel y
se lIen6 la batea.
EIcoyote quiso hacer 10 mismo:
-Yo tambien te invito manana temprano para mi
casa, para que comas miel, tambien voy a tumbar-dijo el coyote.
AIsiguiente dia salio muy de manana et compadre
colmena para la casa del coyote quien tambien quiso
hacer 10 que hizo la colmena; puso Ia pata en la batea
y pidi6 que Ie dieran un hachazo, 10 que Ie sac6
.,..;..•.. rnucha sangre y empezo a brincar con la pata trozada.I -No mas te andas lastimando, mi compa coyote
~" -dijo la colmena- to no produces miel, 10 que to
; tienes es sangre
~ d : : ~ d l : : : ~ : : ~ ~I Direcci6n General de Culturas Populares
"?
';.
43
-----_-_
-~~~
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 23/57
Ch ik aka r i n aw e sa r i y kokukowi
Naje witiami yakomia. Cheriata chikakaria
roriachio ki iyakonia kikoywa weykao chekata
kokokowi.Chikakaria newitoa sinkatapua koywame iyamia:
Meregaehi witukana engata kokoriame pakikata
apotapechi kokoriame. Meregachi piari sinkata
kokokowia nenemia apo amigoba chikakari
asikata teepotaata. Kuira kuira, ki neyata
chikakaria. Teepeopa neyagata kaate nojonawese
kechiwo chanimu ld kokoria wichios chekata
chikakaria. K i amoe kokoria wichio no
najerenamu nojo aehenamu. Chekata chikakaria,Kawe amotuyeaine roria tajenarichio ki
ojoniaehiotiane. Ajapisimiremu. Eepeo
wantaromamup amoe kurupaemupui chekate
kokokowia.
44
EI cuento d e l pajaro ch ikakar i
(chicha lo) y ko ku kow i (pa lom o )
-Vamonos para el valle a busear eomida --dijo el
pajaro ehfehalo.-Los dfas de Semana Santa no se busea cornida ni
se come --dijo el palomo.
EI pajaro chichalo no hizo easo y se fue solo a
buscar su comida. AI dia siguiente regreso del valle,
golpeado, entre en su casa. EI palomo ternpraneo
para visitar a su amigo chichalo y cuando Uego Ie
salud6:
-iBuenos dias, buenos dfas! -y no contestaba el
pajaro ehfchalo. AI poco rata contest6:-No me rnolestes, estoy enfermo -respondi6 el
chichalo- con el cuento de que ttl 110 estas malo te
estas riendo de mi.
-Te dije bien que no fueras ayer, que era Semana
Santa, no me hiciste caso, siempre te fuiste a sufrir,
ahora aguantate, ttl tienes la culpa --rlijo el palorno.
Unidad Regional Sonora
Direcci6n General de Culturas Popujares
45
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 24/57
I I,;
E I cuento de una
pareja de gigantes
Oba pihe jowitarne pirepi tajohe caitia cucuchicuaytoy weycah'o tequi junateriata pallere tiate
tequi panaternia rnawernia lIetoretiata tepura
kianiay kinakillatawey caho chiata cecah'e
potanamane potachasia witiarne llachasimane
calle jowitirnea potachiasia witiarne
llachasimane calle jornitimea powasiki
istosatetista tekipanateticta jowora guajanachi
cuallamellohatetiata rnunipasani kahome
pasuriata waposi pachira pasuriate wakasi jowaratollaraheme jari tekipanarne jenapoy wasikarne
weririata kuallame kiaretiata kuallame wechuri
pestri cotahiwa teromuri chiata kalla weykah'p.
Coco sa nonorame te meg'apa itopua puka arno
muniwa amopetechi cocotay matokachiwerasa
akipagata pahomi inicy coorepariare mojanagata
cajete wichipaga achini kiruma chiatapu jowitiarne
nahetatiarne juerepu cuallame chiate cuwe noraga
1I0machipisa tete chi arne wewernanecojochijutuay woho wichipa gata wahasi
jinepagate,
46
Eran un gigante y una giganta que se connan a losnifios cocidos como calabacitas. Para poder marar a losgigantes la gente los invit6 a trabajar. AIgigante se 10llevarona magiiechar y a la giganta la pusieron adescarmenar lana de borrego; le prestaron un hacha algigante para que desrnontara, pero no quiso agarrarla:les dijo que no necesitaba hacha para maguechar:porque el arrancaba los palos con las manos.A las dos cocineras que hacfan Ia comida.Jes
pidieron que una cociera un cajete de frijoles y la otracociera sernilla de chilicote. A los dos cajetes les
echaron huesos de vaca; esa comida era para cenar. EIcocido de frijol era para la gente y el de sernilla dechilicote para el gigante y la giganta; a la hora de lacena sirvieron a la pareja de gigantes aparte, en unascajetitas de barro, y la sobra se la regalaron. EIgigante se lIev6 el cocido con el cajete para su casa ysu esposa Ie decia:-No te vayas a caer con el cajete.Pasaron una barranca y en una subidita se cay6 el
gigante desmayado y muri6. Lagiganta decia:
-Nos invitaron para lefieros. Se devolvi6 diciendoque iba a acabar con la gente. Pegaba un grito ydecfa que los iba a tornar de los pies y les iba a darcontra las piedras. pero al cruzar la barranca cay6muerta.
Unidad Regional Sonora
Direcci6n General de Culturas Populares
47
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 25/57
Kiyami ania waj ipaso
Kiyarni ani wajipaatai tajaka tajae na
wesani gente ojochetiame kiyami simpamo
pirepi tejoe meka yewame tesoochi
pakiriata kitajinaria taje soopa umatoso
machenarepu machi menemia jiita
tewakutiata rnachio soopa tajariata kuu
wee teete napisoche weeru katiata. Y
powiyame powaata teepeopa teesochi
mechenasapa. Tejoea kochinarepaotiata.
Tairia poipaotiata weechi powiyachi
neipaopa kochisapa pusakouara, poika
itipikutiata kuwe senepi inemuke tiata
majakotiata. Nawesari inamuka waasi
arikiri initoi gente yamisia simpanea
uokisichauiata wejesi aari inamugo tiata
muenati yawisichaniata eepeche wapiche
cheetoata nawesasia yawisia ajesiata tejoe
ajayame itipigame poyachi, I wa poi pirepi
mukukarne tejoe amuri pesuame,
Kepuapoyotiata tejoea eeka nawesachanio.Wejichachata tejoe majinaria wajasi
wetwrnaipuaipa weru ujenao tiara tejoea ki
wetepanaria naje wajasi Ijimukukame
wajasi pesooru kaitia uupa ekani soopa
Cuando se acab6 eI mundo
Cuentan las personas mayores que hace mucho
tiernpo el mundo empezo a arder: esto querfa decir
que se iba a acabar, S610 un hombre que no querfa
morir se rneti6 en una cueva muy honda para no
quernarse. Despues que todo pas6, salio para ver 10
que habfa sucedido y no vio nada, solo cenizas y un
llano solitario.
Cuentan que al rato de haber salido de la cueva, le
dio mucho suefio y se le hizo facil acostarse sobre la
tierra limpia. Despues de haber dormido, desperto
pero siguio aeostado. De pronto se asust6 porque oy6voces; ya era rnuy tarde y Ie pareci6 como que venia
gente bailando. A medida que pasaba el tiernpo, mas
cerca se escuehaban las voces y el ruido hasta Ilegar el
.momento en que estas Ilegaron junto a el, el unico
senor que habfa quedado vivo, entonees escucho que
decian:
-iAqui hay un rnuerto! -dijo un espfritu,
-iY parece que ya mero revienta! -dijo otro... -Hay que hacer un hoyo para darle sepultura --dijo
espfritu,
.Todo 10 que platicaban estos espiritus el hombre 10
p'-U-' ....."'... Cuando ya ternan listo el hoyo para
49
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 26/57
"
simpa chachata eeka nawesarne tejoea pineri iti
(pare aniachi puukae ki wajipani peji ania pu
kae weeka muwae tejoe peichi.
50
sepultarlo, el hombre se tiro un pedo.
Entonees dijo un espiritu:
-iVamonos porque este difunto ya revent6 y apesta
mucho!
Cuando desaparecieron todos los espfritus, el
hombre se qued6 solo: por eso no se ha acabado el
mundo y hay mucha genre todavfa.
Recopilaci6n: Gildardo Buitimea ROIlH'ro
51
. .
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 27/57
I ' Ii
' i l l ! I
i i\ I I, I ,. " . :. 'I
I, I I I I' . ' , I
Ii
S o ope ch i kue nto i p ile pi jo it ia m e
Ijfa soopechi inirfa pilepi joitiame ajama newikame,
kawe puseriame inirfa piarf oika i mere piyari tukao
asiyatai waapi isiatai. Wa'a cheka sisimiriata rnaomutuka kajenapote kawichi, soopechfa wa, a chanere
apo UPI mu, uano 0, iyatomitia koiwame.
-Kawepu chancre jupira.
jupira machenare kotwame itoka apo petechio
wasikame piari i asirepu wa, a tekipananiachi.
Kita tewarepu pilepi soopechi kochiameche
tewarepu kuuchi chukuame tepa tarakaochi owetipo
mo. oeka siaka.
Ki i tewayapa apo kuna upira no, are apo petechikajete watonari yachame itoka-apo kunaicho infkame.
Wa, atia timatore weika pamupari okaka ikiapo
machirepu kaweo, ni basiray ki machirepu kameo ki
machirepata apo karfwachio.
Lutim6chio nalajireriatapu machinaria werebara,
panatara wa, atiaopa machinariapa kawe, metriatapu
patari tewanfame ni wa, atioy kii machirepu,
noramanfapu wa, asi cheriarapa weikao reldpanamia
puyeriatapu machirepachisf. basira eikao wa, a
chaneriara wa, aka wichipamamu. umichi chapika
weririatapu kinoramichio, papasuache nasonarepu
monera no, anaria kachi machirepoy nirepapu iki osa
enarfatapu kunara wa.asi,
52
Cuento d e un rnurcielago y
una m uje r
Este era un murcielago que estaba casado con una
mujer; Ie gustaba salir muy de madrugada y al diasiguiente llegaba de noche. Siempre hacia 1 0 mismo.
Decia que iba a maguechar en la falda del cerro y
ordenaba a su esposa:
-Me flews el desayuno.
-Esta bueno -Ie contestaba la esposa, y salta de
su casa muy temprano con el desayuno preparado.
Llegaba al lugar donde su esposo iba a trabajar. No
encontraba nada: umcamente un murcielago
dormido, colgado de un palo de batayaki con lacabeza hacia abajo, orinandose solo.
Y a que no encontraba a su marido, la esposa se
arreaba para su casa con el cajete de atole, que era
para su esposo.
Asi pasaron mucho tiempo juntos y no se conocieron
muy bien: ni a la suegra pudo conocer bien. porque
no amanecfa en la casa.
;: Un dta pensaron emborracharlo para conocer el
l ' cuerpo y la cara. Prepararon una bebida Hamada
~';batari, y ni asf pudieron conocerlo, pues decia:
r -Va me voy. esta amaneciendo. ya voy a trabajar.
.~; -Espera que arnanezca, estas borracho, te vas a
.'",.caer por ahf --decia Ia suegra: 10 tenia agarrado de la
53
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 28/57
Pochakame itipiriatapu upira ueypamiopa weika
tajenari. iniwaeriata neipamiopa tatanara.
Upira ibasiray ki nakiriatapu iorna kofsiatapu
puyapasiame ipichirae wepaka basira ioma
koyariatapa ipichirae wepa soopechi nununti.
cintura para que no se fuera, pero con tantos jalones,
se solto el yerno antes de que aclarara, volo y jamas
volvio. La esposa se quedo ernbarazada de el y tuvo
murcielaguitos, Elias no los quisieron. (ban matando
a los que salian con una escoba. La suegra termin6
matando a todos los murcielaguitos con la escoba.
Unidad Regional Sonora
Direccion General de Cul turas Populares
5455
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 29/57
Relatos
SerisZiix
baptquiiha
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 30/57
Ziix quih yaato1ijoj iipcaa
quih caa ac
Moos aano hant cmiha ac aano coihitaiiac ziix iti coi.
Tapactoj rnaa hiqui coipcaa ac haha. Hant coom ocala
quisilipi iti tmiih tcoozim max cmax iqui coisipcaa ac
oeoi taaix xaasj caah itcaaptajc hax quih aan itaacaroj
maax oxah teemex iqui miipcaa, halx hant hantx
cmiiha ae aanoeoi hiital ac hanso teoox izaax aisolca
cohiha, xiica caazil xah, Conca'ac queej xah emajiic
xah tcoo yaaizi ha. Moos izaax oeoimapaetoj iqui
siipcaa taarnax itaiizix, ziixc caam zo haquix tiih
maax caaij quino xah yoopah taax c'haa quih moos
ocoiimi Conca'ac hantx moocat izaax ocoisaaptoj taaxitnaaizil hax quiipxa cah iti mahneex, iti tahcneex
maax oxan teemex ocaala com hant coom iti moom,
izaax ocoipacta ae halx hacoo coiimj ac taax aaitah
maa ziix coihmjco ae hant zo cotahcax iti coompacra
xo, hant tiintica hal x yeeniqui eoi hiin ae ziix quih
maa quih hanxo ilticooi eoi aano cahjoj iha taax
ahitah maa taa ac acornpaacta, emax hoxcoiha ac, ziix
quiisax zo haquix piihx ziix quih hantx mootarnax
oaanloj quih ipooatirn taax ipoohtx halx iquii yaatamxah zaanos sofin haha, taax aisoolca coi paac haquix
poomx isxenlooj yaacaj isolca ac hacx caalajc paac
toocopoom izaac aaisolca ocoisi ha, ipoohtx ixsencoo'
yaacaj hantx paafinx ex isseam aha.
58
Creencia de la lluvia
En los afios de nuestros ancestros se practicaba unaanti~ua creen~ia. C~lando hacia mueho calor y nohabia nubes m lluvia, era el momenta de practicar
una ceremonia especial para que pudiera Hover.Se iban al monte hombres, mujeres, ya veces
[ovenes. a cortar un pedacito de raiz de sahuaro enforma de un cuadrito: al hueco de la raiz le poniauagua, despues la tapaban con el pedacito de raizque antes habian sacado, se meditaba y se tenia fepara que pudiera Hover; casi siempre se tenia exito
en esta practica en los momentos mas necesitadosen que hacia mucho calor.Para templar el clima, los Co nc a 'a c Ie echaban
agua a una chfchara (animalito que sale en epoca decalor) al poco tiempo se forma ban nubes yempezaba a Hover. Esta ceremonia estabarelacionada con el pensamiento magico y hoy en diano se adquiere este poder, porque desde hacemucho tiernpo dej6 de practicarse debido a lainfluencia de Ia cultura occidental. es por eso que yano la practicamos, Si 10 hicieramos, se burlarfan,debido a que las nuevas generaciones tienen otraforma de pensar, cada vez tenemos mas ideasdiferentes. Por aceptar la cultura de los europeosestamos perdiendo nuestras tradiciones.
Arturo Morales B.
Recopllacion: David MoraIes Astorga
y Alejandrina Espinoza Reyna
Direcci6n General de Culturas Populares
5 9
1 1 ! : ~ 1I ~ ;
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 31/57
i" i li ' , : 1 1
1 [
"I,r'I"
I f'i''j, I i
I,
'I i:il
, 1 1 1 : ' i
, i l lI il
! il I I J
i l i l
, i ! i
)~i1 I I I r ir . Iii
, 1 1 ' 1 :
I"
' , I i l l l,I ! 1 ( i ' ,
1 ! l i ' I " 1I I i,! : 1 1
" , I i l l
, " I d
1 1 ' 1 1 1 1
i l l 60
"
1 ' 1 '
Mosni c'tarn ha pac quij hiticoi
pac'caha
Hant com coat paxima hiz cohicatax cohiayo qui
xepe com toco tom hamimi com mos tocotom
yoqui oxtpac'tama mos xica quixepe hanicamotam
com teo tococornia oxom pac taxa xepe com hisax
quihio, quico ciyailia oxtpac tama xica camotam
qui tatxo xepe coihipot hac'sizcam taimaizixo
taimaizixo hamt xo hpax hiac'mol cair ciajio, hant
xaha zac hiztox xaha tax hititifin xix hant qui pot
camcoi caz cam hitcoajio.
Oxt' c'tama coaxmosni ctam haxima ha pac quizotoco tama tix cooitaima harnt pac apx isiquim
tama toe sij tama oxtpac'tama coax hano taxijt
hapx poquimta hant toc'sij tama, oxtpac'tama ima
coi tax hifi toi hima quellam hap a comcofpia
isic'ta tix zix oriq coamj c'xa pac coi simj xaha tax
oco tpac'tama. Hizac tazo tamema hapx com co taf
pyoqui hant qui hana ft tazo hiton hic'quiniaxo
hapx com cotafpma himos quihanac hano cac'cail
taxo apxcom coitamj yoqui oxtpac tama tax hapxhitacmol cama tax ocotpac'tama hant ha paquij
toc'tij yoquihantx coi a hac.
La Jeyenda de la caguama
Hace muchos siglos s610 existia el mar, el cielo y
muchas especies de animales marinos. En una
ocasi6n, los ani males marinos se reunieron paracuestionarse el porque no existia la Tierra, y c6mo
podian ellos colaborar para que esto sucediera.
Decidieron sumergirse al mar hasta llegar al fonda
para extraer arena y con ello lograr su deseo.
Como el mar es demasiado profundo, pasaron dfas,
meses yaiios sin que ninguno pudiera lograrlo. Toc6
el turno a uno de los animales mas grandes, Ia
caguama macho, que se intern6 al mar para intentarlo
una vez mas y con ello propiciar la existencia de la'" Tierra.
l Los demas ani males esperaron durante dfas la salida
~,~".'e la caguama, deseosos de saber si habia corrido la'f , misma suerte que ellos. Despues de un mes, la
':~ caguama habia lIegado al fondo logrando obtener un
puiio de arena, la coal desafortunadamente iba
perdiendo en sus esfuerzos por regresar a Ja
superficie. Finalmente, consigui6 salir, logrando
, adernas su principal proposiro, pues conservaba arena
, en sus unas, Fue asf como existi6 la Tierra.
jestis Morales Colosio
Recopilacion: Alejandrina Espinoza
y Arturo Morales B.
Direccion General de Culturas Populares
61
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 32/57
Alemantaj haapac coi hant xah zo
tooctap hax taama iti coi paactoj
ac ha, Hant cap izax quih aano
tooyoj maa iha (1918) caap ahIna a
Ziix aan iihca tamoocat xiica eayaii cah impooeatoj
ihant tzoxco toiitom eoih xah aano cahca ha.
Hehnaczoj oenec coi taax imailajc iha halx hant hantx
cmiina ac taax ahiitah maa mao Xica tamoocat paac
itainiim enintzoj cacol cah imoonic. Catxo hayaax hax
ihmaa cah caasjoj iha tanx ocoipacta ac ziix quih aan
iihca riintica hanso coi siitax an ocot pacta'maa. Xaa
iilajc quih coi hiinilca ae canooa aan iihca eoom
cmootit ihtaax ahitah maa hizac ocoompacta.
Taax ocoipaaetoj yaasjoj cah xiica hant ac iti coyii
eoi aano cazcam iha aano coizcam taax iti alee man
eoi ziix quill iti copoopacta coi zooyai ha taax aii .
solca coi mii, aanoo qui hehe quij ox miimox haqui
eoi oxcooj siipt queeya moos aano hehnaczoj coi haaicahiipt paac ha paiix taaxseezitoj haha. Xiica taha ac
iti coii itqueept maa cmaax ziix quihiti coi imjco ac
isaaizi raat coc moii. Oxpaeta'maa Conca'ac eoi taax
imaiizii coi yaaxcoj ac hant quih iti toii yaaxeolca ae
62
Cuento de los alemanes,
afio de 1918
Todas las pangas estaban ocupadas por los soldados,
como con euarenta y cinco 0cincuenta elementos'
igual que nosotros, iban a bordo con armas de bajo
poder, algunos con rifles, otros con espadas, otros
ocupaban los remos para empujar la nave. Cuando S('
cansaban, eontinuamente tenian relevo y asi, al igual
que los alernanes, como era pesada la embarcacion se
cansaban y maniobraban otros.
Cuando IIega ron los alemanes a la isla del Tiburon,
parecia que iba a surgir una guerra ... pero al general
de la tropa alemana se Ie habia ocurrido la idea de
Que ambas tropas realizaran una competencia para
ver quienes eran los mejores tiradores. Todos
aceptaron la idea; a los C on ca 's c les toco tirar
primero en un lugar que se llama Hast Itnshquetij;
que quiere decir, "piedra que no debe levantarse";
esta ubicada en la isla del Tiburon; ahf andaba una
garza blanca. EI s enor Que iba a tirar se encontraba a
una distancia corta, aproximadamante a doscientos
metros del eampamento Hajax; 10 presenciaba mucha
gente. Entonees los alemanes ordenaron al senor Zixx
Cecosxsj ; persona alta, Que disparara primero; el les
contest6:
63
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 33/57
taax "hajax" ah iti moii xeepe iteal coom.
Oxpacta'maa toox ac slecoj eooxpzi iti tihtiim tooc
cmihtiim tiix oeoi taii maa incaait iteaait coi taatni
maa xeepe xah aan hant itaapxazl tooeomom haxl
tooxquij hax ox imaacta "Hajax" eoi hiitai taax ah iti
moii xiica, oxpacta'maa slecoj ocaiilam quih "hast"
imaah queetij taax coi hiitai ac aj iti tiihtim tooc cmih
tiim taax ititiijmaa cothii iha ziixc caiit quiij.
Slecoj taax iti quihtiim tiix halx ihacait it cmamzo ho
tiix xoiitmi isax cosrnahcooyam taama halx hee
cahcooyam ihpom zoox moos aano toox quiij tiiquij
tiix ihacqaiit ihimzo taax iti quihtiim tiix iteait
coimiitni, hesen iti hip iyaat eoi hiitai taax ah iti
mihtiim slecoj cooxp quiij. Oxpacta maa moos
emique Comito quih iti miiha quih moos tooctap maa
tiix oeoi mii iscaiit taama hant iti toii yacoolca actaax iti eoiiha. Cmax sooxquim taama imooctam
ihooctam iti hehnacni coom itqueejc maa slecooj com
xepe xah com aan hant itapxazl toocomom. Oxtpacta
maa Aleeman coi itaht imaarnept taax ocohapacta
ziiximaaht ih hayaax. Conca'ac coii cox tooxcoj tcoo
ziix quih coi tatlolca maa cmaax ihiit miictim.
Oxtpacta'maa Aleemantaj coi cmaax mooxcoj xo ziix
zo coitcmatlo1ca hoo, taax iti xiica, quiixazjoj coi
aano quihehe quiij tcoo maa itaa isooj coi tamjcitzaxo oxmii: hee queeme tooe cohanoii haayayaii
piiquix zoox hacx haasmihtoj haha, ziix coopol zo
quicoot taap cocosar iiti maa tiix ah yaaza coi toii
inzaxo on mee: Conca'ac eoii quinoo tajp quiini
64
-N? , esta ~uy cerca: sf Ie voy a dar, pero no
podre presumtr -yagrego- quiero pre .. sumu y les
voy a nrar a las que estan mas leios en r r. .s; ••.. • .I, tiilSeu IU
IIp 'Yilt, punta donde esra un palo de fierrt' . o,que
es a a trescienros metros. .
Pero andaba otra garza que apenas se mi bd'II' Ira a searro I 0en la arena, apunto, jalo el gatillo y I . I'La t . e (10.
. ~~pa ml~aba con mucha atellci6n. Despues
slgm.o el se~or Comito, que era el padre de P£'dro
Comito, quien todavta vive en la comunidad L
man~aron a que disparara a una distancia d~ 0
dosclentos metros aproximadamenteo and b, a a en la
punta, Ingar donde estaban haciendo Ia
c~mpetenciao Llego el momento de disparar y ,
mlell~rras lo~ alernanes observaban con mUCha'atencion, disparo y dio en el blanco.
EI ~jerc~to de Hitler se sorprendio porque no
habtan vrsto algo semejante. AI terminar los
Conca 'ac, siguieron ellos pero no Ie daba. ' n a nada:
entonees mtervino el Hitler Ilarno a su ge t 'I . 'Jl e para
p aticar; entre ellos se encontraba un negro qJ 0 , ue era
e mterprete del general, explico todo 10do. que seI JO :
Que s! hubiese habido guerra, serian ellos los que
~erdertan. porque los Concaaceran mejores
tlradores que ellos. La tropa Conca ac acampo
I r a /yi1t, punta de la isla del Tiburon' estaba I·en
,. n Istospara entrar en acci6n contra sus enemigos
, que
65
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 34/57
imiimx. lifa iyat hapah ac coii hiitai ac ah iti moii
Conca'ac eoi, ziix quih iti copopactoj coi sooyai
hataax caiisolca coii rnii, oxtpacta maa xiica iicp
isaaixma coi taax aaca caaeoj eoi hiitai taax ah iti
moii. Taax cmiihea taax aan iizeam cah iicp
iipopaiixam xah pomje poco ox siime haha, Conea'ae
coi tahac iti coi yaai tiitahoiix tooc coii ha, yaaxcoj,
Piquiix xiica iep oyaaixam coi quisiilipi smah caiil
aha. Xiica icp isaalxarn coi icxii itcaaj maa "[ooan
Thomas" quih tihehe tooc coiij iha taax aano coi hiitai
ac, oxrpacta maa Conca'ac ieoot ihiip coi itzaxo oxmii:
quih haapai himiisal queeya. Ziix coico zi imaazi ha
ziix quih ohaa pacta quilt saaii ca ae. Hanso quino coi
ssifp ae taac ocoohptimooz hee quiino intiisaca C O l ha
ziix quih iti coi paactoj ac ihsiiya taa taax ocotpacra
rnaa hizac aiisoj coh miih, Oxtpacta maa Vaquero xahtoeoomom ziix quih iti ocopopacta taa
cohatisooxquim ha taax ocopacta oxtpacta maa haano
hataascam maa Alernantaj coi haamoca eoox cahx
eniim caacoj hacx taap omaax imaazi, oxtpacta maa
Jooan Thomas iitaho ctam Mendez coop itzaxo
oximii, pootax Conca'ac ha cah caiil coi cahaa isaacoa
taa ox impaii oxah teeme taatax quino taafp oxtee
rnaa oxah teeme hanso tcoo ham iti toiizcoi sooyai ac
taax iti miizcam, Conca'ac tamoocat hant ac eoaafpcoox cahx hehnacni coom iqui tah yactiix hant ac
cmiizcam oxtpacta crnaax Aleeman coi ziix quih iixant
taax ihoo copactoj maa itaht maa cmaax moos aano
ziix quih imiipla coi saaizi ac taax aaisolca coi mii xo
66
permanecian al otro Iado, como a cuatrocientos
metros de distancia en Aaca Caacoj, Mata Grande.
Ent~nces ~Ivaquero dijo que, en caso de que el
hubiese disparado, no habrfa quedado ni un solo
soldado vivo, porque la tropa Conca ac estaba lista
para acabarlos de un s610 golpe.Cuando se acercaron mas allugar donde se
enconrraban los enemigos,juan Tomas, el
gobernador seri Ie dijo a su gente:
-lQuien me va a acompafiar?
-Yo -dijeron el vaquero y el senor Mendez=-,
pero cuando se va en son de paz, no se lIevanarmas,
EIvaquero dijo:
~Yo llevare mi rifle ---,-ibapreparado y dispuestoa disparar, .
Cuando se dieron cuenra los alemanes que
estaban ahf los C on ca a c, se acercaron a ellos para
',' ~medrentarlos, entonees juan 'lomas dijo que no
iba a abandonar a su companero: Ie orden6 al
se~or Mendez que fuera a traer su arrna y que
avrsara a los demas que estaban en problemas;
a~uellos habi~n aeampado en un lngar no muy
lejos del conflicro. Mementos despues acudieron aesa zona, apuntando en posicion de disparar:
cuando vieron los alemanes eso, se rindieron, se
notaba que reman mucho miedo: se miraban unos
a otros, no sabfan que hacer, estaban pacfficos sin
67
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 35/57
xiica quixazoj ihmaa eoii ah miizj itaainimaa
ihaacailarn itemaajiho, taax iti cohayailac zo ha
himaatohjoj iha coiseezitoj ac taax ocoimico iha,
Tcoo iistox hant impaalx hanso coi moouai ac
acotpacta maa taax ah iitah maa xiiea ~~ixazj~j ta~a~
iti coi coii, emaax taax ocopacta maa xuca qmxaazjoj
eoi aano quihehe quih isxeem cotocaa toocmiij,Conca'ac coi ziix quih qui coot saaitiim ae taax imooz
etoiit toocmiij, oxah teeme rnaa xiica quixazjoj aaP.i
icoot ihiip coi itzaxo ox imii: Xiica iti mocmolc~.col
maa pooptalxca cmaat cmatoilcam, h~ns~ tcoo.utom
quih iti itaizi yaacalcoj ita raaptalxcoj coimatoilcam.
eoihaatoilcam iti teoo ziix quih itoaai quih rnoosaano
ipoot ac aano quih taacoi taax iti cahcail iha.
Eniinontzoj cacol oeemee coi moos tcoo ma~ ..
imaatoilcam. Oxtpaeta maa hanso tcoo cox ihiittaacriim maa cmaax xiica quixazjoj quih aano
quihehe quij itooniie imaatoni pxoj, iimac an itcaiitaje
imaacaxl, itj ipaaziix ac iti quiipxlarn paac too
contitat, moos paac islaaj ac quiipxlam moos paac
toocontimat. oxiih hapactoj eah hant iti haxooj
iizcam ac taax omiizcam. xeepe com tiix iti
toozaimim toocomom hehe hascaam aan ihcaa com,
hant ac coizcam quih oxah teeme ziix quih aan ihcaa
com aan hant toii ziix quisilipi itomasiyalam haptoomaanipaxt xeepe moo aano caacoj it~~it .~ant ac
coizcam tiix moos itaiit hamtziqui mntou.
Cmique Alberto Molina Villalobos hapah tiix. .
moosaano queejim iha xo eoi heeme cootoquih iha
hant ihayaxi quih 109 taax queeme ha.
68
causar dana a nadie; a pesar de que se rindieron los
, rivales, la tropa Cones 'sc estaba esperando que
soltaran las balas, pero no tiraron ni elias. porque
temian darle accidentalmente a uno de sus
soldados, porq ue todos estaban revueltos 0
amontonados; si no, quien sabe como hubieran
salido de ahf estabamos seguros de que ibamos aeliminarlos, porque nunca pensamos en acahill' sino
en triunfar.
Dfas despues se puso en paz el conflicto y rodos S ( _ '
encontraban eontentos porque no hubo guerra; ('11
esos momentos el general de la tropa alemana se
puso a pensar como le iba a hacer,porque el grupo
C011ca He carecia de todo. Entonces el general
ordeno a la tropa que se quitaran sus uniformes y se
los regalaran, al igual que sus espadas; estos
obedecieron la orden y solo se quedaron con su
ropa interior. Despues el Hitler fue cargado por
cuatro hombres; 10cargaron dos par las caderas y
dos par los hombros hasta donde habfa acarnpado,
ahi se encontraba la embarcacion en que habfan
llegado y sin esperar mas. se alejaron rumbo al
oceano Pacifico. por donde habian venido.
Unidad Regional Sonora
Direcci6n General de Culturas Populares
69
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 36/57
Zix kta m Ba rr il hapahk
Hantx mota hiz hiihka taax koihaaha taax, zix koikii
kaii Barriil hapak zo tok tiik yokii, Tix mos koikiiha
tix. Zix isabfi ha zitkoaaho. Tix izxeen itkoaaho zix
isahfi ha ziti koimaaha.
Hezziimussooj kij ihiin ak hezziitim kokait kij
xnaiikp iizk ak hezzii tin ziti tij to kofij, Han taax
konka'ak kik tatxo ittii toi kooiiha, koskar zit
imiihhiha konka'ak koi iti yaiiha, konka'ak hansaa hx
tatr6ax to kooiika. Hast katj hapak zo haa tapma ihiin
akah iti t6ii yokii. Hant tahak haaha, Ox tpakrarna to
koiyaii iti zixah hitaaitoj ittii kotjx to kooiiha. Zix
koikamiplaa ziti koimjiha.
Ox ipakta iti zaahk xah zo tok tappahaxtama koaamzo tok tij zlx koikii kai ktam aal kiij tiixah Barril
impak. Tiixah tok tij zaahk Imp iti koiyaii hak zix kiik
Imam kiih kiikoot kiik koox kahx hipi itahit to koihiij
iti koaax xikaa kih Imam xah zix kik spahhiitka tintika
tkoo ihit taktim yokii Barril kij kox itahitma. Ox
tpaktama koaam kij toohaa tokoihfij iti koskar koi
kontittaa koskar ano tiihtim yokii.
Tpaktama k6sar koi ano tafpma 6x itaam teettee
yokii koaam kiij:-LMe az ij kohhaaya intoohha", ox itaam teetee
yokii, Ox tpaktarna ktam yak6xl ti kiijah zix kiih koam
hant hiti kiih koox kahx tkoornax hipi hooxo tazoj
koox itaitmax zix zirkoahit zix isfhiit razitkoaa psaak
E I hombr e l lam ad o B a r r il
Se cuenta que en el pas ado hubo un hombre
seri llarnado Barril. Por el lado oeste de
Hermosillo se encuenrra un pueblito
pequefio: ahi vivia mucha gente, pero los
mexicanos no vivian donde los seris. E I Barril
tambien vivia ahi, donde viven los seris; ese
lugar se llama Hast Kaptj, no faltaba ni
comida ni les pasaba ninguna cosa mala.
Despues, un dfa, Barril se cornio el alimento
de todos, por eso la senora de Barril empez6
a Ilorar y fue a ver a los mexicanos; Ilor aba
de hambre. L e dijeron los mexicanos a la
senora de Barril:
-lQue paso, que tiene, por que lIora?
-Mi marido se acabo toda la comida que
tenemos, no tengo nada que comer, tengo
hambre, por eso 1I0ro.
Los mexicanos pusieron cornida en una nlla
y despues de advertirle que ella no deberfa
comersela, Ie dijeron que se la llevara a
Barril.Cuando vio la comida Barril se puso feliz y
se Ia comic tod a. AI rato su est6mago
comenz6 a aumentar de tamafio. Cuando
£, t
I, 71
· I ~ . ' , : , . ' · . ·
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 37/57
toxi taaxaho kotpaktama toohhaa teetee yokii
koaam kiij, Ox tpakrarna koskar koi xikaa hapaznij
katxo pak tok tiima zix hox kfissooj zititpakima k6aa
ti.kij kotahkonxot yokii,
Koitakoonniik ox itaam teetee yokii koaam kiij.
Ziskoahhiitta itaai yokki. Barriil hapak kiij tix
kospamjk tix koisfimjkta itaai teetee yokii,Ox tpaktama haa mihoozzii kah kitarnjk yokii, Zix
hitahitiim to koiijiha xo komiijk, koitamjkma iroookra
Iisaax hant t6it xah tamoz 6x tee ykii,
-Me koaakooj hant hiti kiij taax ipaii himmiyyaa
tee yokii.
Zix kiik koisiihhiit ta hak 00 kotpaka xah tamoz
okiiha Barriil kiijaha ox tpaktama t6tj hax ta
itahhittim to koihfij to koihii] iti koox itahhiit yokii
kooxah ita hit to koihiij iti aamoo xah tazkiimmaBariilkiij ox tee yokki:
-iHisxeen ak xoonlojol, ihisxeen ak hax teii tpot hax
xoonljot Ox tee yokki,
Taaxah koihiij iti koaax hax ippaako kotama koaax
yax kiij koihiix ak hax ippaako koihhaa kah koaax
k61x ikisax imaa hax tahii hax tama iissaax kiihfih kiih
kotkam mos ikapittool taax baa hax tahii hax maa xo
fssooj kiij koismfipla taaxo iti koptpaka to koiijiha.
Ox ipakta to koihfij iti hant Ikom itkoaa mos ikaa
ttaajk itkoaa 6x ipakta iti yax kij zix anni ikoopxoj
itmis hax ippaako k6ttaa yokii ox ipakta iti yax kiij
hanso koitkoitaai ittii tijma yasxaako kih koixpa tkaj
...,.
:~~.(
. 1 . !
lleg6 al maximo, revent6 y se Ie empezaron a
salir los intestinos .
-Que chistoso -dijo- ya me la coseran,
como cuando mi cochino se revent6.
Poco a poco se fue poniendo peor, hasta que
se muri6.
Unidad Regional Sonora
Direceion General de Culturas Populares
iJ,:73
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 38/57
ale an iti kotazx yokii.
Ittii kotazx tmaakooj haxta ittii tahkama itoozj
hannoo mota hapx tiyatma Barriil kii] ox tee yokii.
-Ihazim bass a xaha tamoz ihyax kiih koipatjhiz ak
Ittii koxoc zx ox spaktaha, Sahzaplimaha pOD kaakooj
korn hant tahak ittii kotazx xox tazaplimmax
tiippiima sahzaplimha teetee yokii.Ox ipakta iti zj tintika hax ippaako k6taa yokii ox
ipakta iti itoozj Idij tkoo hapx tihma hakx yokii
Barrfil kom,
74
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 39/57
Horo Coicasitim quihya quih hiti
coipactaha
Horo coicasitim quihya hant hiti tatax toe coitimiha,
paroj com hant com hiti polxiho hantx coiha hiti
coalx pohoyax hiti tataxma zix quih coitasitim
tequehaquihx, tic'max hitaj yoquih hantxac zitao
pnaiil haptimihi hitazii tixo hitazi hant hitao yoquih
paar timoca hezitim hima zo hant quihtasiit hic'ma
ziquih sectinta toc'cota hehe c'poin zo to cotoma
hiteel taax cail ziti tijma ta ax hiti coita taait yoquih.
iHoro coicasitim quiya me haaya hizxomihta?
Hitac'ma ox hitai yoquih.
He tixa haha, he ox hoxtpacta hant hiquijhitic'pmiitax.
Hant hiti hihie zo tompaax hax hant xac cac'tao ox
hitpacta hant zo coptcoi hc'x.
Horo coicasitim quihya he hasiitim hic'socta he
hinscoasitim xac' ta hic'pyornoz hihahi hast hiti
coc'yasitim quihpoca hic'soxta he hant tij pnail
haptim quij hitca haxtazix zo toe tmic, xac' yoomoz
zix zo to coimihiha, haptco coiyasitim iha, oxac' yee:
Zix zo hiz cotmic'iho intcoataax, me hihasitirnquemic hehe cpoin hincorn an hant hiptij zix hipquij
hiyapatjc taax hano tij ha quijiha caay hiti mihiij hip
cop hitic'pij hipoyai, hic'po, jc, me hitcoasitim ox hitai
yoquih, hihahi catax caay hip cop hitihij xa cafp he
Oro el Tramposo
Oro el Trarnposo era un engafiador; engafiaba
a la gente POf don de qui era. En ese tiernpo
tarn bien los curas andaban por esa tierra. la
misma de Oro, pero no conocian al trarnposo;
luego se die ron cuenta de que andaba por ahf
ese engafiador. Iba de un Iugar a otro, nada
mas traia una bolsa que cargaba en laespalda.
Un dfa, un cura- venia caminando de otra
ciudad. Apenas salio del lugar que abandon6,
se encontr6 al engafiador.
EI cur a le pregunt6:-lTu eres Oro el Tramposo?
Y este Ie contest6:
-iYo soy Oro el Tramposo! Soy el rinico que
va de un lugar a otro. No tengo un sitio
propio para vivir, nornas ando de aquf paraalIa.
-Oro el Tramposo, quiero que me engafies-dijo el cura,
-Yo pienso que no puedo, pero voy a
bus car una piedra que tengo para enganar auna persona.
Despues el engaiiador se sent6 sobre una
77
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 40/57
hasitirn ox tee yoquih.
Ox tpaetama hiti tij pnail haptim quij mos hitexl
hizc, ae coiyocaix caay cop hax tohoojquihmo eoipatje
quih cotataxim pac. hiquih tataxim yeen hiquih quih
hiyoma.
Ox tpactarna hor coicasitim quihya quijooxac'
hiyoi; hihahi imiplama, zix hip cop hin tcoaho
hansaxc' hintcoatax ox tpaetama paar cop titom ox
hiyoi, hax heo hasitim hic'socta ox hiyoi ox hitaima
oxac' yee.
Hihahi taxa cospacta pitax meacalca xac' mionam
xac mipazaatoj xac, taax pocota hiti hicpoquihrntax
hinsiyac hax himocta hin tcoaaho ox tpactama paar
cop xica hiti hoquihm coi hitaxma hom coicasitim
quihya cop hiti hitaquihm hi taxi caay cop hiti
cotoyam coitiifz hapx hiquih tahojoz caay tintica
hans hiraant timoz hiza hitahojoz to contima paar
teenelim ox tee yoquih hom coicasitim quihya he in
xasiitim he hiin xac' mee oxompactaxo horo
coicasitim quihya tintica hicatom xac zirni xah
quihhax cota toi hintiya haquihx hitita hant xac. zo .
coimaafp cah paaroj coitolea pac hano tafpma xrca COl
hax hanxo hitaitojma coox hiyomae' iit zix quij,
Ox tpactama paaroj coi ox moza ti haaha horo,eoicasitim quiya hiz coijiha zix hipquij xica hiyoj coi
coox hitcoahiriho ox tpactama hitipxlama
yac'failiquihm zix yacoso caixaj ziquih cotacfainma
xepe haa porn han taxi a ponta tix coiyatoizxaj,
piedra; buscaba la bolsa que tenia y luego
dijo:
-No esta la piedra.
Pero el Oro 10 engafiaba y el cura no se dio
cuenta porque el Oro no tenia nada.
-No hay nada; to sigue adelante, no puedoengafiarte. Me sente abajo de aquel arbol -Ie
decfa Oro al cura-, abrf la bolsa, me parece
que ahf esta, Si me prestas tu caballo la voy a
traer y des put's puedo engafiarte.
-Vete con ese caballo. vuelve pronto y
enganame -Ie contest6 el cura,
Despues el enganador se subio ..I caballo y
tarnbien se llevo la bolsa, pero el caballo no
querfa caminar. En eso dijo Oro el Tramposo:
-iQue lastima! este caballo no quiere
camiuar,
-Engafiame -Ie decia el cura.
-Si me prestas tu ropa, tus zapatos y tu
sombrero, voy a ponermelo todo. Creo que asf
el caballo puede caminar bien, porque ahora
no quiere andar,
EI cura Ie presto la ropa a Oro el Tramposo.
Este subio al caballo y camino. Se fue a otra
parte y el cura Ie gritaba:
-!Oro,tramposo! iYa me engafiaste! iVuelve!
' : ; '
79
I , l: 1 11 . .
i ' i l l i
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 41/57
' i ~ ' 1 1
"I /I , l l: ' , >
; i i l l: 1 ; ' 1
I'iii.
it li l l l!" I
1 ' 1 ', I
I l i J 'I i ' ,
,I I
I I," ,i
I ! / I. '~
; I l ji l, 1' I '
: , i l ' i l"I
" ' I i
! ' ! ' i ~ i' , , 1 ' ,
1 ' 1 ' 1 111
,
" 1 /i : " i
" ' I' l l,
) '1 80I ~ !I ! . i t
" , I ,
Hantitat hezitim xah zo haa tijrna eosijzcam tama
haho tintica xeoe xac hiquih tazquihrna zix yacoso
caixa tintica haho xac, tintica hitao tataxma heziitirn
quij hiquih tcailcoj zix xac' hisitoja haitai hiquih
tpaijama zix yacoso caixaj tintica hitao haa hintiha
hiti seatoj cacoxalim zo haquihx tijma cotafp yoquih.
Zix tintica hitaho hitiaai hitquetij hiticta hoxac yee,hihamigo haahaxta hizax cotom hizc'coxom hoxac
yee. .Oxtpactama hoac iyoi, hii ox yopacta he ha hiz
cohayoom he hihipi saa ca teque hiz cohamom tootar
hihanl caan hic'pocaotim capt heec quih mos hissal
haxac teque ma hiz coayom. Hihamigo mihomac
coasoom hoxac hiyoi.
Ox tpactarna horo coicasiitim quihya COI11 hoxac
mee.Cohiquih hic'mazo coicom hirnaha hipi hohe
pac'hic'izoc hiti hamom hoxac hiyoi ox tpactama oxac
yee hax hoxo hitaima hoxac rnee, hihahi .
hintcoapatjc'iis Mihisaax com hihisaax com hihax
coihai hac coax hinsiyaaha hcapjc hoxac hiyoi hapatjc
hitae hitapatjc hiti toma hiquih coitfain hitaxi zix
,yacosso caixaj cop coi taxzmahahoo xah tintica hitao
tataxma seatoj, oen coihiton hehe cpoin com
contizquihm hiza yoquih xica, quihxazjoj ta mocat
cotazcarn hitoniic xepe xac coitatizxaj xepe xah hant
xac quihoc'l zo ha toma coitimtoj yoquih hit~xoj
yoquih, horo coihasitim quihya quij haho yait com
Parecfa que Oro el Tramposo no oia nada y
se fue caminando. Ueg6 a una ciudad donde
eneontr6 la casa de unos curas que estaban a
punto de comer. Lleg6 vestido como cura y 10
invitaron a comer, ya que pensaban que era
cura como ellos. Pero era tanta comida para elque no se la termin6. Luego se dieron cuenta
de que ese hombre era Oro el Tramposo.
Avisaron a unos soldados que 10 agarraron y
10 arnarraron de las manns y los pies; despues
10 ataron a un burro y se 10 llevaron al mar.
Iban caminando y cuando estaban cerca de
una ciudad decidieron comprar comida, pero
el burro sigui6 caminando s610. Despuas el
burro y Oro el Tramposo se encontraron con
un cabrero el cualles dijo:
-Creo que es mi amigo; Zpor que estasaqui?
-Si, yo soy Oro, me van a dar cien pollos y
despues me casare con la hija de un senor que
se llama a sf mismo Kapt,
-Oye, mi amigo, yo quiero estar donde
estas tti.
-Si quieres quttame esto, tengo amarradas
las manos y los pies, rapido: yo voy a amarrar
tus rnanos y tus pies y te pondre encima de
81
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 42/57
w
1:':,
.:I !i i
, i l"I
1 ' : 1 , 1 1
I r l l l
I i i1
"i, l
I I ! i i1 " l i ,I ! i l l
: : i j l! '.;
r :i i ..
'i:
" I i ii ' l l1 ; : , , ;
i ' l l l"!' ,
' I I :82
il!!'I"I
hiti tij hitaquejim yoquih tom quih seaatoj hant
hitetetim quiheotij toe tiij , yoquih, ox tpactama
haneanoin zotoc tijma xica his quihcj pae ann toi toe
tij harnac quij hiti tij toe tijma xica ta moeat ha
motatma hamae quij coitafin hamt hititjitma tal tacoi
hiti titisit, cootxocoij hauso, tapoinma toe votazeam
yoquih, eotazeam xica taeoi hocac rnoza; zix xepeeoiimtoj xac hoimojeoac hizaax hiti tij hiz e6xiij he
zix hic'rna zo xepe coe'quihmtojiha.
Ox hitama horo coicasitim quihya quij hoxac yee, hii
oxiya, he xac xepe he yaimtej, hizax hiti hic'ptij hiz
coc'piij hant con tha tama xepe he haimtoj ae hac zix
ya hayaipi zano yiic, hezitim quij quipi cacojiha yiij,
xo zix hip quij eoax seatoj hizeoi eotima taxa tipima
heexli hiz coyai hapx payolcatax mapoetantax tom
xaha piz tazlc xaha tom c'zoxojoj xae taxa hapx eosoicae hiz eoi hoxac hiyoi.
Ox tpactama santar coi hoxac moza hieot cap
eoquihtoij sactam ox tpactama xepe coiyatoizxaj haco
cop hisapic'larn piix hitoatj hiyat ca hant eotoi hantac
hitapic'lama anxo tac'picjimx yopaho hacot hislitaxcoj
caha ta mooyolca hipi himapic'jirni ti cop.
Ox tpactama coax hizx tapma coax teo hant ac hiti
toi hitapic'lama mos ana anxo tac'pic'jim quitoa
quihyat tixo hant com hiti cotac'quenx coax yopaho
ox teyoquih ox tpactama hipaa com hiti tpanozxim
hantac anitsicozca tcoma xepe coitimtim hitaxi caitaj
coi hiton hiza tiin yoquih horo eoicasiitim quihya
tintica.
este animal para que sigas caminando. EJ
engafiador se llevo 10 que cuidaba el cabrero
y se fue a otra parte. Vinieron los soldados,
se lIevaron al cabrero a la playa y 10 tiraron
en un pantano.
Oro el Tramposo estaba esperando a los
soldados en la orilla del camino. Preparaba
frijoles en una olla: cuando llegaron los
soldados, el engafiador puso arena alrededor
de Ia alia, parecia que se calentaba sola;
cuando lIegaron los sold ados dijeron:
-lEs este al que echamos al mar? LO fue a
otro?
-Sf, yo soy, a mi me echaron al mar, pero
en Ia parte donde me dejaron esra una ciudaddoude hay much as casas buenas. Esta olla y
estas cabras son 10 que me gusta mas -asi
les contesto.
-Ahara vente con nosotros, vamos a
regresarte ahara mismo -dijeron los
soldados.
Se 10 llevaron al mar y cuando lIegaron, Oro
el Tramposo les propuso:-As6mense para que yean la casa, siernpre
se yen las esquinas de Jas casas ..
Todos los sold ados se asornaron ahf. Oro,
83
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 43/57
J . i l
Haintiha cac' hezitim zo coimafp cac capt xae quij
toe tijma coifp cotafp hoxae hiyoi.
Capt haiic' heziitim hinya hipquij hiti hic'pij
hic'psatic'pan, ox tpactama mos coitahihat lila tahac
hiti tic yatic'pan seatoj hiyacoxalim.
Seatoj hitacoxalim toe eoihictim hoxac teme coax
hipeoj hitac'loj hitcaptax hano topxolim hoxocyosoploj xica coi hiha yapitaj xac himis cac taaxahax
hipactaxaha ihayea hano tictoj hipactaha ox tpactama
hoxac yee.
Capt hocta he ctam quihpiha xica hoentim coi xa
hiha tapitajihi xac hiyooc, zaah xac zo toe tap hax
tama mos hant ziquih yoquetx hant ziquih tc'queetx
haquihxac tic hax ta yoofp, ox tpactarna mos ooxa
yee.
Capt anxo hac'x hintitma anxo hac'x hic'xoait xicahoentim hicaisx tazo hipi ano hinxoma, xica haa
toima hihizat toima hic'ptoenjma cotoilam to coi xo
hamatj paxiatiho xo hitcoama hax hihom com hiquih
tpancojc haant han hant coteme hantezj cozilil com
contiitatma zix xo xompaho ox tapactama hippcoj coi
hitaclojma to coihiha hant hac cotazeama xica tacoi
seatoj coi hipcoj coi zo ha tomax hip cop hitafitox
cap xac hoac cop coimacoc'ta xica hiz coi haptco
quihtlilca hintcoctaho, hapi tocoop pala coc'psiin
hahi hic'pornjcta hapoxapjta xica ta coi hipxomeoi
popaiita hicaisx hano mosaha hoxac tee rniitax pal a
cotiin xc' tete hant hac hano tafp hoxac mee.
84
que estaba arras de ellos, los empuj6; todos
los soldados cayeron al mar y murieron.
Despues Oro el Trarnposo se dirigi6 a otra
p~rte. Si~ embargo, no encontro ninguna
ciudad m rancho; despues de unos dias Ilego a
un r~nc~o donde vivia un senor Ilamado Kapt;Ilego ahi el engafiadcr y le dijo al senor:
-Oye, voy a estar en tu rancho, voy a
trabajar. El duefio del rancho Ie dio trabajo,
en esa ocasion como cabrero.
El Oro Ie hizo a las cabras unos agujeros
cerca de la cola y les echo aire para que
estuvieran bien gordas, pero no era asf, nada
mas tenfan puroaire,
Despues dijo elengafiador:
-Kapt, mira que bueno soy, ya esran
engordando las cabras que yo cuido.
Un dia Oro se Ilevo a todas las cabras,
despues de poco tiempo regres6 diciendo a supatron:
-Kapt, perdiste tanto y yo perdi tanto. De
. 1
. . . .' . : ' . " . ' : ' , : ,. las cabras que yo cuido no salio nada, estabanen la sornbra de un arbol y yo estaba tocando
,,' la guitarra, las cabras estaban baiJando y
tenian sed, pero no me di cuenta y se cayeron
., en un pantano, no qued6 rastro de elias.
1 ; , ' 85
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 44/57
He pala zo coiiniha hoxornpactaxo zix zo hic'pohit
hic'poxii pala cop hic'pasiin ha temee capt zix zix
zitahit hitaxi pala cop hitaza tiin yoquih,
haintihacaha hezitirn zo coimafp, caha cram zo
haquihx tijrna coyofp cotafp hoxac hiyoi; ctam hiz hac
hiti quij xica hoen hiz rnoi taax zix quih cam quih
tatax hant quih cotectim zix quih quihsil hiti yooc'x
hitazimax toe tic'max hiquih yopamajx hiquih
yopactax taxa pac ha hiz cotima hie' yoon xica quihya
xahaiihac'quihx coiiha heec hip quijhipal hant hiz hac
hiti hic'ptcoij xac hiyoc.
He rna taai rna quihxi hant com hiti rna capatjc
haha, rna zo hirnpoc he hinasitn ta hitamoz ho
meteha hizx impomaptax mad phexl mac phornanoj
rna hipasanto hiyaco hipcop hano rna hic'pozamta hiz
consiipaha xac hiyoc ox tpactama hax hoxo hitaima
coax hiquih tinlo hitexl hitmanoj hox hitapacta haco
cop zixzix cam cam hic'ma zano moma camoopxa
hapac quij tix horocoicasitim quihya quij haha hipi
zix caai tix xaha toe tijma coitafpma coisitim zac ta
tamozma tac hac'o coimapacta tax hiticoiyatiha.
86
Asf Oro Ie rob6 a este hombre todas sus
cabras; sin embargo. sucedi6 que el quiso
enganar a un hombre que result6 ser Kapt, su
propio creador, quien 10 aplast6 e hizo con el
una figurilla. Este fue el fin de Oro el Tramposo,
aunque un poco despues, la figurilla setransform6 en la gran mariposa nocturna
Hamada ksemopx«.
II~i'
Unidad Regional Sonora
Direcci6n General de Culturas Populates
87
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 45/57
Phaar yaij hiticaheme
quihtiquihj quih tiix
hiticolphactaha
Phaar yaij hiticaherne quihtiquihj quiha xiica
quiziil quih coe'j heme hicot comsisijc
phac'toc'toirna hitintima tocohihiha
hoxtphactama zac xazotoc'taphaxtama hal x
eaiyaquihj himam hitaitim hehe an com hano
tictim haquihx quihtimiha. hoxtpactarna
quihsil quihj toe tacailma hoxtpactarna ziix
coqueet haffitlam, zithazi han quih hititic
tim coyocolc, phaar quihj hixaca cohizithaoo
rna phaar quihj eohitatomxojma hit ipjc
hitfalquilun hanzitithazquihma, zaaxquihsiit
cohiquiha quihj hiquihtpatnima hitiaiy
hithenac haantip pac hanitetetima hac'x tmic
rna himatimoca taf ziix hitieohiha hac
cotharnirima cohitatornxojma hant hitihie hac
cotinhax hithasi cohax hiconip com
cohitnipatirn hac xitamic iit rna toeotom
yoquih, phaar yaij thicaheme quihtiquihj
quih thaax hocotpacta hac ximic.
Cuento de un misionero
·En aquellos tiempos el Padre Kino vivia en un lugar
lIamado Cones 'sc yahij hiticaheme. que significa
Carnpamenro de Luna; en estas generaciones
anteriores, despues del Padre Kino, hubo otro
misionero que llegaba a la nacion Conca 'sc; pero no
.se sabe su nombre. Este misionero tenia algunos
nifios huerfanos, Estos nino~ pracricamenre
aprendieron poco sobre la religion catolica: un dia
uno de ellos fue a recolectar pitahaya: durante varias
:·horas no regresaba, finalmente regres6 ya muy tarde.
Antes de llegar, otro hermano menor que el, tenia
una resortera, andaba cazando pajaritos; en una partese eneontr6 una paloma, Ie disparo y la mat6; esa
paloma era una de las que habia traido el padre a ese
ino. Resulta que los demas que 10 habian visto Ie
ijeron al padre. Este foe a buscar al nino. 10
· ncontr6 y 10 arnarro de los pies y los brazos y 10 dej6
era de Ia easa. EIp adre orden6 a uno de los nifios
· ue fuera a echarle sal en la boca, hasta que perdi6 elentido y muri6.
A la hora que regres6 el hermano mas grande·ncoutr6 rnuerto al pequeno y comenz6 a preguntar
• ue Ie habian hecho a su hermano: Ie dijeron que
at6 a una de las palomas que tenia el padre y que el
abfa matado a su hermano. Despues ese muchacho
89
se fue hacia su pequefia choza a tomar agua. De
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 46/57
iI,
;~~"
regreso trafa una lanza: el padre estaba descansando,
de repente lIeg6 el muchacho y Ie dio con fa lanza en
el cuello, asf muri6 el padre y el otro nino veng6 a su
hermann, aS I termin6 este cuento.
Unidad Regional Sonora
Direcci6n General de Culturas Populares
91
----- -- -__---
La leyenda de una senora
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 47/57
Ziix coham Peetra hapac zotoe'tie
hiti eohipae' eta yoqui
Hantx motama hiz coica tax cohia yoqui Conca'ac com
hant comiri coiom tax zix coham Peetra hapaczotoc'tic xicaoc'tazcama tojoz hastac'coj hapac'cap
hitantoit teteyoqui Conca'ac coi hac'x hitamic'tajma
xica qui xaz jojooi hantiaca ha hastaco] zaj
pac'titac'cama hantax anantoitete yoqui oxtpac'tama
zixcam tonom ha pac'qui zoto c'cota hitac'ho zaj taha
hasatoj qui caoc'l qui coit poilquim hapx hant
coiscoitatax hocoita yoqui oxtpac'tama tax hanihij
qui hanta zoe teme teteyoqui hanso hax hisisitax hant
hac' hitaix teteyoqui.
Conca'ac qui xica coizcarnac' hiapl yoqui xo mos
hiapI tax mos hiti he mecotaftete yoqui, zix quiscaha
tazoj.ma hitait tete yoqui tonom quitirnx zix cam
quiraoc'max zaj hac'hanitamjc max taxoha hitait tete
yoqui, tisxox zix hiti cohisai ha hirnazo himah ayax
toxa tallaxi hax tama hast cap taheojc quij hic'coizc'
hac tax hic'torin rna hamac ha petolim qui hitao
teteuoqui, haxt pactama haxit quepe hote teyoquihamac'coi coihoac hox timoz tete yoqui cohiqui zo
haquix himac'cail xoca moz Teyoqui taxaha haco
tpactama hintim teteyoqui haastaacoj hapac'comaha
zaj pac hititac'cama taxaha han hant toit tete yo qui
que se lIamaba Petra
En aqueJIas generaciones en que vivian los Conce'ec
habia una senora Hamada Petra que se fue a esconder
a los cerros cuando Ilegaron los soldados blancospues estos comenzaron a matar a los seris: ella s~ fue
al monte, subi6 a un cerro qne Ie Ilaman Cerro
Grande. Ahf encontro una cueva donde descansar; asf
estaba cuando Jleg6 un animal enorme, .era un leon y
en lugar de matar a la senora, tapo Ia entrada con
piedras para que no se saliera. Lasenora qued6 ahf
encerrada durante un afio, nada mas salfa a vecespara tomar agua.
Cua~do atacaron los bIancos a los seris era tiernpode fr~o;y.cuando regres6 elle6n, tambien era tiempo
de fno; dicen que Ia senora Petra cornta pura carne
cruda de animales que habfa matado el leon y que el
Ie dejaba en la cueva; aunque estaban crudas se las
comfa porque no habfa otra cosa que comer.
Despues de un tiempo decidi6 salir de Ia cueva. Dio
la vuelta ~or el otro lado de la Isla del Tiburon y de
~epen~eV10 las fogatas que encendia la gente de la
Isla. Dicen que Ie dio mucho gusto verlas: ella pens6
que no habia quedado ninguno de sus farniliares
vivos, por eso no habfa regresado al carnparnento. En
eI cerro donde estaba, que se llama Haastacaacoj y
93
extpac'tama haast cap hiyat taxaha cail quitacoj hano que significa Cerro Grande, estaba una parte plana y
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 48/57
tij teteyoqui hox rpac'tamah hantic' pac'caha hax
quititac'ca teteyoqui, oxtpac'tarna hant, haitamic
cohax haast cap hantc'siptaitai teteyoqui, hixap tzox
hiharnoc'tzox teteyoqui hox tpac'tama coaaxhantit
tafteteyoqui tmia tatotimo tatax teteyoqui; zic
ec'que qui cohac patjqui hitahox hilit quij hitac'coitac'timax hinos cap hocoit tac'cx hititcazx hitoz
qui hapxitac'x hasaj yazi cao hititax qui max hitac'l
coma'cototij max hitait teteyoqui tax hocoi pac'taca
ha hixap tzoxc'ma hant titsifata zix catotim zitaho
. hitexi hitafc hasaj yazicap hititcaix hamihacaha
hantit com cotafin coax hitac'l cornhalx cototijma
hitai hiti himej cap coitacoix hinJoj xaha hitoit qui hit
capcax hasaj yazi cap hiti taqui ha mia caha xah ha
pac' hac' hantax hiti zajtoitma mosni qui titijma hiticamaiyac' hantimac quij taiqui coi hano toxal catete
yoqui oxtpac'tama mos hitait teteyoqui zix hehetc'oij
zix hicjoj hoen coi hiramama hitait teteyoqui xo
mizpata ihait hitcoha teteyoqui hiasitimo caha xo
Taixajma.Coa'hamac zix cohasi zohimac'it caya haitac'hataha
teyoqui.
Hiquic'mia soto cantita rna hitao. Hita calim
teteyoqui toomas quiet cotimia teteyoqui zix quisax
cazimahaxo coi'qui xazo 'Iac'tijma.
Hioxa qui coita misot teteyoqui oxrpac'tama cohax
harnac' quij titajma hitac'tma.
en la parte mas baja tiene un pequefio aguaje.
Trato de Uegar abajo: despues de cuatro dfas y de
cuatro noches lleg6 a la parte deseada; segun dijo ella
camino muy despacio; tarnbien se dice que nada mas
, comia pajaritos y palomitas, si acaso los encontraba;
nada mas les cortaba Ia cabecita y les abria elestomago con la una y los ponfa en la cesta que trafa,
~.mientras se secaban un poco y los comia asi, Camino
durante cuatro dias: antes de llegar abajo, sin querer,
encontr6 a una tortuga; la agarro y Ie quebr6 el pecho
asf la Ilevaba; carninaba lentamente. Cuando llego a
, la parte de abajo, la tortuga estaba un poquito seca;
la senora comenz6 a quitarle el pecho a la tortuga,
, despues le quito las patas y las manos y las puso en
, la cesta y sigui6 carninando. Iba lIegando cerca delcampo Alamo. En ese lugar habian estado algunas
.personas de Sll camparnento, estaba todavia la fogata
•donde habfan preparado la caguama para
!alimentarse; aun habia brasas. Despues comenz6 a
...hacer lumbre otra vez, a guisar las paras de la tortuga
:que traia y comic, Dijo la senora que desde hacia
.mucho tiempo no cornta una cosa que oliera a
lumbre; Ie parecia que olia mucho. 'Iambien se
encontro en ese lugar una huella que se parecia
mucho a la de Tomas, su hermano, y comenzo a
lhablarle con cariiio, aunque no sabia ni siquiera de
.quien era; pero Ie daba gusto. como si se hubiera
95
Toomas quij ox teyoqui hipoyai hisoc'ta atetequi encontrado a una persona en ese lugar.
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 49/57
zix cazsilla xac'tatamoz oxteyoqui cohiqui hic'ma
zoc'sate cohiqui hic'ma zititaxaya hipac' xaha
Peetra xac'haha oxte cotin yoqui has cam com
hititij corin yoqui oxtpac'tama coax harnia caha,
taxac'ta yaxi axtama coax hamotama yasqui qui
hiti teteyoqui; coitxapma hax tanojo teteyoquioxatpac'ta haxtama coax haxoj tom yoqui toomas
quitaitom oxteyo. iMequiya! tema Peetra qui ox
teyoqui, Toomas Meaya te yoqui extema Toomas
qui ox teyoqui Peetra meaya teyoqui oxtpac'tama
oxitai yoqui me ac'x coi yocamoz teyoqui
oxtpac'tarna mos oxitai yoqui zix hac'x coi'xa
pitaiz coip oc'tac'aha oxte tasim ax te yoqui.
Me ac'xcoixaha tamj zac' quiti hatoix hi co a cap
tixoha hayaizi hita yoqui mos oxitai xo quimeoxotazoj hisol hanac'x hin coi haxtarna oxitai
yoqui.
Oxtpac'tama coax has cam corny hitic'caix hitazi
zoznhi cac'sxa] hapac'cap coitaix yoqui tomas xaha
Peetra xaha hiti coi pac'toj quitax iti coiyatia.
96
Luego, regreso uno de ellos, que era Tomas, para
saber quien estaba haciendo lumbre nuevamente.
Pensaba Tomas que no podia ser otra persona, que a
10 mejor era su herrnana Petra, porque en esos
lugares no habfa andado otra persona que no fuera
de 1afamilia. Regreso hacia el campamento remandorecio; de repente se escucharon las remadas y tard6
un buen tiempo para Uegar al camparnento, cuando
llego hablo y dijo:
-lQuien eres?
-Tomas i.eres to? ---Contesto Petra.
-Hermana, eres to, nosotros pensabamos que
estabas muerta, a 10 mejor es probable que seas una
muerta -y empezo a reirse-, pensabamos que
estabas rnuerta, todos los dfas Ilorabamos mucho de
tristeza y dolor. Creiarnos que to eras la unica que
habia muerto de la familia.
Despues se la llevo en su balsa hacia el
carnpamento, en un campo de la Isla del Tiburon que
se llama ZOZIlhi esc sxe].
Asi termina la leyenda de Tomas y Petra.
Unidad Regional Sonora
Direcci6n General de Culturas Populares
97
X ika a ha px ikii kojookkarn Los que se fueron enojados
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 50/57
I' : ' 1
!::
i i ! i'
, i i i l! , i ~,Ii i,ill
I
1 1 , 1 "':
' : , : , ' 1
Xfkaa ktamko kookj pitikyakj pale tok tih hajha hant
taax iti toi hapx ikii tojjookam yokii. 'Iok toi koisiilxa
taax kiisaiilkij ktan oyakj kiij ox atai yokii:
-Konkaak hiz koi haseaaxojaha ox tee yokii.
Iistok themloj tok toima ta hak 00koee yokii.
Ox tpaktama ihmaa kiij ihhaax kotisax ox itai yokii:
-lhhaahi. Hatkoaaxoj ox tee yokii.
Ox tpaktama hooxah teme konk' aak koi itaaxoj
yokii.
Haskan ziti tahka hant zikii titof yokii,
Hant ikii ihit6ij zimpaa hant oziit zipakta zimpaaha
xo haskarn korn iti koiihka hak raheoko kiij itaaxoj
hant ihiin ti kom tiix kontittaat yokii. Hant ihiin koikontitat xeppee kaakoooj tintika itait haa intfhhaat ka
haxxooj korn kofizkarn. Haxxooj korn kotaxkarnma
haxxaj toiti haskam kom hant kotoihaskarn kom
itaaxo] bast korn kontfttaat yokii, Hant oziit zimaaj
xahxaiiha xo has kom kontitat haa intihhaat iti hax
pak hakiix tahkama kotazkarn yokii, Hax ak kotazkam
it kotoi toktoii hax tama xikaa pak to kootat kiinoo
tazkam yokii.
Xikaa, taax kookaat taax hant ihiyaxi koajiik hapahtaaxah pak to kootatma zakarnmalk yokii xikaa taax,
Xikaa ta koi hax hit ak iti toi tok toima itaht ikii
koihiin ale tixt to kooii haa yax kazfim hax ta to
kniihka ak Ooxo sahmpa ihaiziljaa leah itnaizilka yokii.
98
Habia dos hombres que eran hermanos y en una
ocasion salieron muy enojados. Vivian en 'Iecomate.
Cuando estaban a punto de salir, el mellor le dijo a su
hermano:
-Abandonemos a esta gente porque esta muy
enojada.
EI otro hermano estuvo de acuerdo y Ie contest6:
-Esta bien, abandonernosla,
Despues que abandonaron a su gente, tomaron una
balsa y salieron de la Isla del Tibur6n; no sabian a
d6nde ir, nadie sabe a d6nde se fueron, pero salieron
en balsa de la Isla del Tiburon yendo hacia la Baja
California; llegaron a una tierra extrafia y despues quebajaron de la balsa, se fueron hasta los cerros; no
sabfan a d6nde ir, pero se fueron a los cerros.
Lnego encontraron un ojo de agua y ahf vivieron
unos cuantos dias, cuando Ilegaron unas mujeres
gigantes y j6venes. Esas mujeres que viuieron
encontraron ahl a estos dos hermanos, en el ojo de
agua, pero como eran bien chiquitos y bonitos, estas
mujeres quisieron agarrarlos y despues los atraparon.
Se los pusieron en la cintura y los llevaron al lugarde donde vinieron. Despues llegaron, pero no Ie
dijeron nada a nadie. En la noche se acosta ron juntos,
pero no durmieron por reirse de ellos. Despues una
vieja regafio a estas dos muchachas, pues no sabta 10
99
Itnaizifka koikii koaam hiz kih kolx hantojiit xahque les pasaba y dijo:
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 51/57
· · ' · · ' 1 '
"'.
I,
"
II
I'
I' 100.: :
yopah tataax ipnail hitaaix kolx hant itjitrnax fttii
timx to k6yyoom. Tix haa kom tiix an itakmolka
yokii. Ti kop zitazi ihmaa iikop mos zitazima taaxo
korpaktama itoonniik, taanniipxar yokii. Itoonniik
taannipxat hemmee mfizkam xo itkoamxojiho.
Itkoamxoj to koiyaii kah thammookma koaax moshipi ptihax ikxt6iti yo kii xfkaa ta hak koitolkakomox
tpaktama ihammook kop iti toiti taax iti toiti thfima
tassintolka tkomka hat t6ii yokii.
Ox tpaktama konkaii zo to kotom zix iti koihhaa
zimaaha xo ox itai yokii xikaa ta koi:
-iHlima! iHiima! IXok6m1Gl!lAz haxehheeya haa tih
mazi tanoppaalirna rnatkoima? ltah yokii konkaii kom
ox itai yokii.
Taxah koiyaii iti mos piima hax para hant tfimattaplamax ox toozzaayokii xikaa koajiik ta koi:
-Xikaa pak hayooht, Xikaa kaxiim haxooht teeyo,
Ox tpaktama fhhaa kotmakojma eoaa itarnxoj yoldi:
-Konkaak xahxaii hooxo kiixilihi hamiiht.. Mizziil
xo miteemmoosoj teeyo yokii.
Ox tpaktama hapx itakmolkarna itookramrna hooxo
tizil to kooii. Inloj iizjk taaxah iti tiyolka otk toima
koitakoktarn yokii Ihooktam to koiyaii iti koaax tpaii
inloj Iizjk xaha isxapkoj kii taax kooxo
tahtaxxoolimma ihataxxolim kaha hair hax
iraammoma zihapx koom ilit nooz hantip hano
tahizjma ttapoma koaax it6aatj iizjoj xaha inl Iizjoj
-Callense que no puedo dormir.
Esa vi,eja se daba cuenta de que ternan algo, pero
no sabfa muy bien que.
Durmieron; cuando amaneci6 comentaban las
muchachas de 10 que se habfan encontrado y
pensaban que eran bien bonitos; despues las
mujeres los querian ver y decian:
.-Son ~arecidos a nosotros pero bien chiquitos ytrenen bigotes.
Despues los sacaron para verlos mejor, porque
eran muy pequefios. Esas gentes de Sonora son
grandes, pero para los gigantes son bien chiquitos.
Una de elias, para verlos bien, se los puso en la
mano.
Despues les hicieron una rascaderacon unapiedra bien filosa en las manos, las paras y la
cabeza y les sali6 sangre. Luego los curaron con
cerebro de ballena y Ies echaron sal, pero atin les
dolia mucho. Paso un poco de tiempo cuando, de
repente, estaban grandes como los gigantes y
vivian en el mismo lugar que ellos; andaban en
las balsas. pescaban a las ballenas para
alirnentarse y despues de tanto tiempo dijo el
mayor:-Hinyaak, ya cumplimos un ano, ya vamonos.
Se pusieron de acuerdo para irse. Cuando estaban
a punto de salir el muchacho mas chiquito se
101
xaha ixapjoj kiih kotahnaxka yokii.
Ox itapaktoj itaalajkma tok toima ihammook ikii
qued6 y el mas grande se fue solo a la Isla del
Tiburon; se fue en una balsa. Iba cerca de San
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 52/57
tanimmax zaah kiihmrnaa haamota kotaafpmax xikaa
ta hax koii hax imayaxxiat yokii. Taaxo kotpakta to
koiya iikaha teme xikaa kaokl ta kom taaxo kiikot
kotayaxiat tok t6ii yokii, Hipi issoolka ta koi itmis
itaimimot kiikoot t6ii yokii. Koaax taaxo kotpakroj
has kaaj hiti ihhaajka ta korn taax iti tahajka xfkaa
hapx koiitoj ta kom itakotojmax xikaa ta koi itaaito]
yokii,
Taaxo kotpaktoj to ko iyaii taax toox tayaxima
koaax mos kiissiil ti kiijoyaak] kiij 6x itai yokii.
=-Hinyaak, Hant haa xoofp skaanniipxat, Xncejan
siiktoj kiih xomam teeyokii,
Ox tpaktama ihhaax kotisaxma saanniipxat, Hax
tahii hax ta tok toii yokii. To koiyaii iti kissiil kiij taakotijrna ktam kaii tintika tix taanpx yokii, konk kaak
koi kotiin yokii has cam ziti tij.
Hila motama ihiin iti kofteokl hapah ihimkak ano
yop taax koihitai hak hant pale ano tahkama kyajjoj
yopah taax konk'aak hano tai tok toima taax an haxoj
tafp yokii, Haskam kaakooj ziti tij hant ak iti tafp
yokii. Hant ak it haxoj tafp konk'aak koi kiino tafp
koaam aal kiij tiixah kotamiit yokii. Kotamiitma
koitatoomxjma tihiimmeet haa tij hant xnit hapah tahak ano tij haa tlij itai yokii, ox tpaktama iyyaa kaha
to koihiihtim iti hooxah teme tattaax yokii, has kam
kom ta hako iti taxkiim hanto tap hast kom imak
102
Esteban. por un lugar que se llama Kyakooj, ahi
vivian los seris 0 Concs'sc, lIeg6 ahi con esa gente y
andaba preguntando:
-iD6nde esta mi esposa?
Despues Ie dijeron que su esposa estaba casada
con otro hombre; que vivia en un lugar que se llama
Campo espanol, en seri le dicen Xnitt, despues de
un rato se fue a pie y dej6 ahi la balsa.
EI gigante lIeg6 a donde vivian los seris y
pregunt6 otra vez:
-lD6nde esta mi esposa?
Queria matar al nuevo marido de su mujer; agarr6
su arco y las flechas y 10 mat6; la tom6 a ella y a sus
hijos y, poniendolos en un turbante en su cabeza, sefue.
Unidad Regional Sonora
Direccion General de Cul turas Populares
103
toyam tataax yokii hant xnit taax kontittaa yokii.
Zix kameepiit ti moka kaakooj ti moka haa motama
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 53/57
,.1
'j
konk'aak koi kiino tafpma koamiit hax pata koaarn
kiij koamiit hax pata ktam Ikaalkijj koaax yaakni zo
to kotoma itexlkoitahizj zix ti moka ihaai zo haa
sfihka xah ta tamoz zix xah zik kosiippii ta tamoz
tsiilirn hant tihtimma ikii tojoz itexl izkapxla hak an
itax kiim Inoo kop ikii totofzma koipajt ak iti
koitkazxma hant xah him itakatxma hakxt tmih to
kottom yoldi.
Ox tpaktama hatai iiktim zitazi ilit kiij koitkaixma
hoox kotisojma zix ilit ikaaix l<iijan ta hak koaan aal
l<iijxikaa kiiziil koi ikii koitah taax an itakiim itoon
hant zikii tiim yokii. Taaxo kotpakta to kontokaaka.
104
Relato
Papago
Itom
nokkia
Jojcamra paan Cuento del coyotito
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 54/57
, i
Muich aaitc mtp mkiki ita paan mupi nits jca occh
paan pac jcai chach sasac matrt tava sicur hoomt.
Pimach ita viapoor fiionach mt po jasmasm
hovipia tomu pijukirnc pac jca chach,
Peach, j~sac pcaich jcai chach iiotaita paan mtpnontac. Nips mach sasac pcaieh; jca paan occh pac
chach paan pimach mach mtp sicur voomt sicur
voomt bcho shai ama shachit motac uuvic
hochuchir amchit jap hoiki cap shai tasochu ita
paan honotac pcaich chach mupi javasa chivia cri
paan peach afii tocuranmt ita rpaan jasa onotaehi.
Java vipiam chuuct java cami pai juehich javapim
rpaan saai behota spit monotach ita cri paan sivu
jca juchich paitmch hoivi sicur jimsicurjimchmtaschu mt eamihopi jca juchich jcldo tasap mui
chujucm paap ap muich tasmupui java liuva jca
juchi chutpava eaich jea cri paan ita viaporc mato
ntm curamt.
Hace muchos alios vivio por ahi un coyotito que cuandodaba v u elta s s e mareaba. Papa coyote Ieredamaba a mama
coyote por que habia tenido un hijito que se mareaba.-iNo te das cuenta que este muchacho no podra
cazar y que se morira de hambre7 -Ie reclamaba a la
madre.-lPor que? -Ie respondfa la madre= zque acaso
es el primer coyote que se marea?-iNo sabes -insistia papa a mama coyote- que el
coyote caza mareando a su presa, que el coyote da
vueltas y vueltas bajo el arbol para rnarear a la
lechuza 0al pajaro para que caigan del arbol?-yque vamos a hacer ... si el coyotito se marea
---<leda con paciencia la madre.
Un dfa aparecio un viejo coyote y les dijo:
-No se preocupen, yo curare al coyotito de sumareo.Luego fue a cazar una lechuza y le quito sus garras.
Fue por el coyotito, que asustado estaba bajo un
arbol temiendo rnarearse. EI viejo coyote 10 aprisiono
fuertemente y le fijo una garra de lechuza en la cola.
EI coyotito se asust6 tanto que quiso quitarse la
garra, pero como estaba en su cola no se la alcanzaba
y asi estuvo dando vueltas y vueltas por dias y pornoches hasta que logro quitarse la garra de la
lechuza, Luego el viejo coyote dijo:-Este muehacho ya esta curado.
Recopilaci6n: Unidad Regional Sonora
e Instituto Sonorense de Cultura
107
:1 1
: I i :i:
:,;n
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 55/57
: " . ', I!!
' I ' : '
' , ' , , 1 " .
"
II;,1: ':1
i'! :
Relato
PimaOfeg 0 ob
I '
I
La fie sta d e l Yiirnarl La fie sta d e l Yuma r i
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 56/57
Pos hegi' huun kekelyepka-hag ob wes nasge wufkarn
wey nasge nasge hehernk tolt gook tolt dahk-arn
nasge hemp wuahag-em hiumelchi s6mter dewer
weta waps-arn hegi' huk-haahag daarn tuah huk-
haahag 'am tuah hegi' keg huun 'ep 'am tuah wagen
wagen 'ikahmi stideg 'as wagen hegi ab'a wiipe a-ni'i-
wa wesehech haha' me'y nasge nasge am'a sakely dab
hegi' ni'i-wa 'am bahyde tay nat 'am bahyde ha-tarn
bahyde kwandeg gey wes keged 'am wake'i hegi 'am
sontah dunyeg-wa' sasa sasa wake'i am ha-ha-tamY'
tuahag sakely teeyhk dah 'ikahmi wayk makow daarn
'ikahmi teeyhk das huun-wake'i 'am tuahag totpen
totpen wes keged kely wa' 'ob 'fi-hig 'ii-hig wes hemp
nasge 'fi-hig wes hemp ge' lyali'ob-wen 'am soma-hag
lyali'ob wepeg ha't ho'edy hegi' wepeg wake'i wasipdi
wasipdi lyali'ob 'ii-hig wen e s 'fi-hig 'am sontah gege'
ke'kely 'ep ho'edy 'oo'k-wen hernk sfkerek ya'i gam
maas tew huken hernk sfkerek keek keged wake'i
topely 'am 'oyrnar partirtimda h6'edy-im 'ikahmi wes
ho'edy-im makow ha'p "am ho'edy-im hegi' 'ep
ho'edy-im ha-ha' huma'as ho'edy-im waps huma'as 'ii.
110
Pues van a desgranar el mafz, Toda la gente va a
recogerlo; para eso van a recoger cada uno lin
hectolitro, dos hectolitros. Luego juntan rodo para el
"Yumari". Primero meten las hojas de pino abajo, ('U
Ia tierra; arriba echan mas hojas de pino y ahi crhan
el maiz, Ahi Io riegan, 10 riegan COli agua. CU'IIl<!O
brota, 10 rnuelen: luego juntan muchas ollas en
hileras. Lo muelen, 10 cuecen en la lumbre, en las
ollas. Cuando el tesgiiin sale bueuo, 10 echan en las
ollas. Asi estan en una hilera para arriba; tres, cuatro
arriba, ast para arriba. Les echan tesgiiin de antes
para que ferrnente. Cuando esta bueno, la genre ya va
a tomar. Se juntan todos para tornar, los grandes y
tarnbien los nifios. Comienzan dando comida a los
niiios. Primero les sirven tesgiiin, sirven de tomar a
los niiios primero; luego comienzan los grandes, a
quienes tambien les dan. Aqul, con las mujeres en
una rueda, parados en una rued a caminan de aquf
para alla, EI capitan anda repartiendo el tesgiiin: A sf
anda dando cuatro veces. 'Iambien da ollas, luego
reparte, sirve y luego, al final, toma para sf.
Recopilaci6n: Roberto Escalante
111
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos
http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 57/57