UvA-DARE (Digital Academic Repository)uitgave Stichting Auschwitz België, jaargang 5, Nr. 17, 2004....

UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (https://dare.uva.nl)

UvA-DARE (Digital Academic Repository)

De Armeense gruwelenNederland en de vervolgingen van de Armeniërs in het Ottomaanse Rijk 1889-1923Roodzant, D.

Publication date2021

Link to publication

Citation for published version (APA):Roodzant, D. (2021). De Armeense gruwelen: Nederland en de vervolgingen van deArmeniërs in het Ottomaanse Rijk 1889-1923.

General rightsIt is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s)and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an opencontent license (like Creative Commons).

Disclaimer/Complaints regulationsIf you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, pleaselet the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the materialinaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letterto: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. Youwill be contacted as soon as possible.

Download date:10 Sep 2021

https://dare.uva.nl/personal/pure/en/publications/de-armeense-gruwelen(6b903ed6-3dc4-45cc-a287-84445cf282b6).html

Noten

Noten bij Historiografische inleiding

1 JohannesLepsius,Jesus at the Peace Conference,(Haarlem1919).LaterkwamdeDuitseuitgavevanditboekuit:Je-sus auf der Friedensconferenz uit1920.2 ZieNBV Studiebijbel. DeNieuweBijbelvertalingmetuitleg,achtergrondenenillustraties(Heerenveen2008),verklarende woordenlijst, p. 2227, en zie ook J. van Delden, Spreekwoorden en gezegden uit de Bijbel Lexicon (Kampen2004),p.105.1 ZiededoctoraalscriptievanA.H.C.Melles-deHaas,Nederlandse diplomaten en dagbladen over de vervolging van de Ar-meniërs tijdens de Eerste Wereldoorlog uit2001endemasterthesisvanDirksjeWillempjeGroenhoffuit2012,Een gruwelijke marteling, de Nederlandse reactie op de Armeense genocide.2 HetbetrofhierAyhanTonça(1964),nummer35opdekandidatenlijstenOgünOsmanElmaci(1979),num-mer56vandelijstvoorhetCDA,enErdinçSaçan(1972),nummer53vandekandidatenlijstvoordePvdA.Hetwa-rendewoordenvanOsmanElmaci,dequote,diehieroverzei:‘Ikhebhetgeschrevenopbasisvanmijngevoel,endatissubjectief’,NRC, 21september2006.‘CDA’ersontkennenArmeensegenocide’.3 NRC,21september2006,‘CDA’ersontkennenArmeensegenocide’.4 NRC,22februari2018,‘KamererkentArmeensegenocide,kabinetniet’,Trouw,22februari2018,‘Kamerkrijgthaarzin:NederlandseministernaarArmeniëvoorherdenking’enReformatorisch Dagblad,23februari2018,‘KamererkentArmeensegenocide,kabinethoudthetbij‘kwestie’.5 Trouw,16februari2018,‘NederlandloktTurksereactieuitdoorministernaarherdenkingArmeensegenocidetesturen’.6 De Telegraaf,23februari2018,‘Kuzu:‘Nederlandhuichelachtig’.ZieookBlikopnieuws,24februari2018.7 NRC, 28februari2018,‘PoliticivanTurksekomafoverspoeldmethaat’.8 NRC,1oktober2020.‘KomtDenkookopvoorArmeenseNederlanders?’(beidequotes).9 Trouw,30september2020,‘HetgonstvandegeruchtenoverdeTurksebijdrage’.10 EmileAntoine,Les massacres d’Arménie. Appel aux armes (Bruxelles1897),p.66.Récitd’unprisonnier.11 Ibidem,p.60.12 SelimDeringel,Conversion and apostacy in the Late Ottoman Empire (Cambridge2012),p.197-239.13 J.Hobma,‘Armenië’inStemmen voor waarheid en vrede,jaargang34,1897,Volgno.2,p.492-493.14 Ibidem,p.493.15 De Heraut,5juli1896,No.967‘DeChristenvervolgingteArmenië’.Deschrijvervanhetartikel,uiteenDuitsdagblad,waseenaanzienlijkambtsdrageruitSivas.16 VanderDoesdeWilleboisaanministervanBuitenlandseZakenLoudon,6mei1915.Pera,No.501/174Poli-tiek.NationaalArchief(hiernaN.A.)2.05.18/inventarisnummer605.HenryMorgenthau,United States Diplomacy: the Diaries of Ambassador Morgenthau 1913-1916 (London2004),p.216,dagboek24april1915.LewisEinstein,Inside Constan-tinople (London2014),p.7.WolfgangGust,Der Völkermord an den Armeniern, 1915/16. Dokumente aus dem Politischen Archiv des deutschen Auswärtigen Amts (Springe2005),p.139.ArthurBeylerian,Les grandes puissances l’Empire Ottoman et les Armé-niens dans les archives françaises (1914-1918)(Paris1983),p.16(berichtDimanche,25avril1915).Voorooggetuigen:Gri-gorisBalakian,Armenian Golgotha (NewYork2009),p.56-60enAramAndonian,Exile, trauma and death (London2010),p.1-15.Voordepersonendieopgepaktwerdenzie:Téotig(TheodorosLabdjindjian),Mémorial du 24 avril(Paris2016).Téotig: Biography & Monument to April 11 (London2010).OfGrigorisBalakian,Armenian Golgotha(NewYork2009),p.62-65enp.68-70.

9789087049058.pinn.Roodzant DEF.indd 3739789087049058.pinn.Roodzant DEF.indd 373 25-02-2021 19:3825-02-2021 19:38

374 notenbijhistoriografischeinleiding

17 ZieUğurÜmitÜngör,‘DeArmeensegenocide1915’,inVanHaperene.a.,De Holocaust en andere genociden. Een in-leiding (Amsterdam2012),p.46.ZieookHandelingen der Staten-Generaal,Staatsbegrotingvoorhetdienstjaar1923,2,III,p.13,paragraaf10.Armenië:‘terwijlveleArmeenschevluchtelingenverhinderdwerdennaarhunlandterugtekeren’.18 AraSarafian(ed.),United States Official Records on the Armenian Genocide 1915-1917(London2004),p.55.V.S.N.A./R.G.59/867.4016/76.MorgenthauaanSecretaryofState,16juli1915.No.858.Confidentialtelegram.19 HaygToroianenZabelEssaian,L’Agonie d’un peuple (Paris2013),p.17.20 GérardDédéyanenCarolIancu(Éditeurs),Du génocide des Arméniens à la Shoah. Typologie des massacres du xxe siècle (Toulouse2015)p.580.21 NRC,14februari2006,‘Devergetengenocide’, TonZwaan,‘De“vergeten”genocide’,inAuschwitz Bulletin 2000,uitgaveStichtingAuschwitzBelgië,jaargang5,Nr.17,2004. Zieookwww.armeensegenocide.infoenDickranH.Boyajian,The case for a forgotten genocide (Westwood,NewJersey1972).ZieookdefilmThe forgotten genocide uit1975vandeArmeensefilmmakerMichaelJ.Hagopian,dielatereentrilogiemaakteoverditonderwerp:Thewitnessestri-logy:Voices from the lake (I) uit2000,Germany and the secret genocide (II)uit2003 enThe river ran red (III) uit2009.22 JosephGuttmann,The beginnings of genocide. A brief account of the Armenian massacres in World War I(NewYork1948).23 RaphaelLemkin(EditedbyDonna-LeeFrieze),Totally Unofficial. The Autobiography of Raphael Lemkin (NewHaven2013),p.19-21,140-141,183-185en200-201.ZieookVartkesYeghiayan,Raphael Lemkin’s Dossier on the Armenian Geno-cide (Manuscript from Raphael Lemkin’s collection, American Jewish Historical Society) (Glendale,California2008).24 DédéyanenIancu,Du génocide des Arméniens à la Shoah,p.21.25 RichardG.Hovannisian,The Armenian Genocide in Perspective (NewBrunswick1986).YvesTernon,Les Arméniens: his-toire d’un génocide (Paris1977).VahaknN.Dadrian,The Role of the Special Organisation in the Armenian Genocide during the First World War (Oxford1993).KamuranGürün,The Armenian File. The Myth of Innocence Exposed (NewYork1985).EsatUras,The Armenians in History and the Armenian Question(Istanbul1988)(Englishsecondexpandededition).BilalN.Şimşir,Documents diplomatiques Ottomans. Affaires Arméniennes. Volume II 1894-1895 (Ankara1989),passim.26 VahaknN.Dadrian,The History of the Armenian Genocide. Ethnic Conflict from the Balkans to Anatolia to the Caucasus (Ox-ford1995),p.161.27 Gürün,The Armenian File,p.214.28 SamanthaPower,A Problem from Hell. America and the Age of Genocide (NewYork2002).En:Samantha Power,‘Een pro-bleem uit de hel’: Amerika, het Westen en het tijdperk van de genocide (Amsterdam2003).29 Power,‘Een probleem uit de hel’: Amerika, het Westen en het tijdperk van de genocide,p.563.30 Ibidem,p.28.31 Ibidem,p.31-32en34.32 Hans-LukasKieser,Die Armenische Frage und die Schweiz (1896-1923)/La question arménienne et la Suisse (1896-1923) (Zürich1999),passim.33 MatthiasBjørnlundheeftwelverschillendeartikelengeschrevenoverdeDeensereactiesopdevervolgingenvandeArmeniërs: ‘WhentheCannonsTalk,theDiplomatsMustBeSilent’, inGenocide studies and prevention,Vol.I,No.2,p.197-224.September2006.‘Adanaandbeyond:revolutionandmassacreintheOttomanEmpireseenthroughDanisheyes,1908/9’,inHaigazan Armenological Review,Vol.30,2010.‘KarenJeppe,AageMeyerBenedictsen,andtheOttomanArmenians:nationalsurvivalinimperialandcolonialsettings’,inHaigazan Armenological Review,Vol.28,2008.VoorlopigewerktitelvanBjørnlundshandboekis ‘TheArmenianquestion:mission,culturalen-counters,genocide.ThehistoryofDenmarkandtheArmenians,1900-1940’.34 DesitevanWolfgangenSigridGustwordtzelfsaangeprezenindeDuitsearchieven:www.armenocide.net,metalslinknaardeDeensedocumenteninEdition:Dänische diplomatische Akten(2010).35 W.A.T.deMeester(red.),Gedenkboek van den Europeeschen Oorlog in 1915 (Leiden1915),p.266.Zieook:CarlAdolfBratter,Die armenische Frage(Berlin1915),p.8-13vooreersteverklaring:‘DieseWahrheitistübrigensdenKonsulnderneutralenMächtebekannt’,enp.13-15vooreentweedeverklaringvandeTurkseregering.ZieookAlgemeen Handelsblad,6juni1915,‘TurkijeendeArmeniërs’.36 Bratter,Die armenische Frage,p.6.37 Ibidem,p.13-14.38 Ibidem,p.15.39 JohandenHertogenSamuëlKruizinga,Caught in the Middle. Neutrals, Neutrality and the First World War (Amsterdam2011),p.10.


notenbijhistoriografischeinleiding 375

40 JohandenHertog,Cort van der Linden (1846-1935). Minister-president in oorlogstijd(Amsterdam2007),p.419.41 DenHertog,Cort van der Linden (1846-1935),p.417.42 A.E.Kersten,‘Indebanvandebondgenoot’,inDavidBarnouw,MadelondeKeizerenGerroldvanderStroom(red.),1940-1945: Onverwerkt verleden(Utrecht1985),p.99-132.43 RecensiedoorMaartjeAbbenhuis,UniversityofAuckland,vanhetboekvanConnyKristelDe oorlog van ande-ren(Amsterdam2016),inLow Countries Historical Review, Volume132(2017),review8,http://doi.org/10.18352/bmgn-lchr.10322.44 H.vanderMandereenW.Th.C.vanDoorn, ‘NeutraliteitvanNederland’, in Pro en contra,SerieVII,No.2.(Baarn1911),passim.45 JandeLouter,Hoofdpunten van het oorlogsrecht. Losse aantekeningen van actueel belang (’s-Gravenhage1914),p.8.46 Ibidem,p.25.47 JandeLouter,Onze Neutraliteit en Zedelijke factoren in den wereldoorlog(Utrecht1917),p.18.48 JandeLouter,De roeping der kleine staten (Amsterdam1916),p.33.49 Louter,Onze Neutraliteit en Zedelijke factoren in den wereldoorlog,p.29.50 SebaldRudolphSteinmetz,Philosophie des Krieges (Leipzig1907).51 Ibidem,p.310.52 CornelisvanVollenhoven,De eendracht van het land (’s-Gravenhage1913),p.38-47.53 AlgemeenenBond‘Vrededoorrecht’.Het ‘plan Van Vollenhoven’ in openbare bespreking. Stenographisch verslag (Leiden1913),p.13.54 Ibidem,p.25-27.55 JeroenKoch,Abraham Kuyper. Een biografie(Amsterdam2006),p.553.56 Ibidem,p.555.57 P.A.Diepenhorst,Oorlog en vrede. Rede bij de overdracht van het rectoraat aan de Vrije Universiteit(Rotterdam1914),p.105.58 Ibidem,p.39.59 CeesSmit,‘JoostAdriaanvanHamel’(1880-1964),inJaarboek van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde,1966,p.80.Zievoorachtergrond:J.A.vanHamel,Nederland tusschen de mogendheden (Amsterdam1918).60 J.A.vanHamel,‘Godenschemering’,De Amsterdammer,5oktober1918.61 ChrisA.J.vanKoppen,De Geuzen van de Negentiende Eeuw. Abraham Kuyper en Zuid-Afrika (Wormer1992),p.165.62 Koch,Abraham Kuyper,p.553.63 PietBlaas,‘NederlandsehistoriciendeEersteWereldoorlog’,inMartinKraaijesteinenPaulSchulten,Wankel evenwicht. Nederland en de Eerste Wereldoorlog(Amersfoort2007),p.16.64 MauriceGandolphe,‘ChezlesNeutres,EnquêteenHollande’,Revue des deux mondes,septembre1916,p.126.65 HendrikTh.Colenbrander,‘DeinternationalepositievanNederlandtijdens,vóórennadenwereldoorlog’,inH.Brugmans,Nederland in den oorlogstijd(Amsterdam1920),p.104.66 CornelisvanVollenhoven,De eendracht van het land.ZievoorverschillenmetStruycken:AlgemeenenBond‘Vre-dedoorrecht’.Het ‘plan Van Vollenhoven’ in openbare bespreking. Stenographisch verslag (Leiden1913).67 Colenbrander,‘DeinternationalepositievanNederlandtijdens,vóórennadenwereldoorlog’,p.123.68 Ibidem,p.133.69 Ibidem.70 NicolasJapikse,Die Stellung Hollands im Weltkrieg, politisch und wirtschaftlich (DenHaag1921),p.58.71 Ibidem,p.59.ZieookDenHertog,Cort van der Linden (1846-1935), p.405-406.72 Japikse,Die Stellung Hollands im Weltkrieg,p.175-176.73 Ibidem,p.129.74 AmryVandenbosch,The Neutrality of the Netherlands during the World War(GrandRapids,Michigan1927),p.4.ZieookVanHamel,Nederland tusschen de mogendheden,p.404.DezeuitspraakkomtvanRobertBletchforddieinThe Week-ly Despatch van11september1910hetartikel‘A letter to the Common People’ schreef.75 Vandenbosch,The Neutrality of the Netherlands,p.8enziep.311.76 Samuël Kruizinga, Overlegeconomie in oorlogstijd. De Nederlandsche Overzee Trustmaatschappij en de Eerste Wereldoorlog (Zutphen2012),p.56-57.77 AriëtteDekker,Leven op krediet. Anton Kröller 1862-1941 (Amsterdam2015),p.329.78 Kruizinga,Overlegeconomie in oorlogstijd,p.306.


376 notenbijhistoriografischeinleiding

79 CeesSmit,Hoogtij der neutraliteitspolitiek. De buitenlandse politiek van Nederland 1899-1919 (Leiden1959),p.2.80 CeesSmit,‘ZelfstandigheidspolitiekvanNederlandvóór1940’,inN.C.F.vanSas(red.),De kracht van Nederland: internationale positie en buitenlands beleid (Haarlem1991),p.72.81 Ibidem,p.76.82 Smit,Hoogtij der neutraliteitspolitiek,p.190-192.83 CeesSmit,‘ZelfstandigheidspolitiekvanNederlandvóór1940’,p.76-77.84 Colenbrander,‘DeinternationalepositievanNederlandtijdens,vóórennadenwereldoorlog’,p.103.85 JohanBoogman,‘DieholländischeTraditioninderniederländischenGeschichte’,Van spel en spelers. Verspreide opstellen (’s-Gravenhage1982),p.160.86 Ibidem.87 HermannW.vonderDunk,‘LevensberichtJ.C.Boogman’,inLevensberichten en herdenkingen,2002,p.7-18.88 HermannvonderDunk,Die Niederlande im Kräftespiel zwischen Kaiserreich und Entente(Wiesbaden1980),p.14.89 Ibidem,p.14.90 HermanvonderDunk,‘NederlandtentijdevandeEersteWereldoorlog’,inH.F.J.M.vandenEerenbeemte.a.,Algemene geschiedenis der Nederlanden, Deel XIV, Nieuwste Tijd, Nederland en België 1914-1940(Haarlem1979),p.52.91 CeesB.Wels,Aloofness & Neutrality. Studies on Dutch Foreign Relations and Policy-making Institutions (Utrecht1982),p.20.92 Ibidem,p.206.93 JohandenHertog,‘Zelfstandigheidspolitiek.DeachtergrondvaneencrucialeterminhetbuitenlandsebeleidvanNederland1900-1940’,inBMGN – Low Countries Historical Review,2009,124(2),p.165.94 Wels,Aloofness & Neutrality,p.75.95 IsmeeTames,Oorlog voor onze gedachten. Oorlog, neutraliteit en identiteit in het Nederlandse publieke debat 1914-1918(Hil-versum2006),p.15.96 Tames,Oorlog voor onze gedachten,p.259.97 Ibidem,p.266en267.98 ConnyKristel,De oorlog van anderen. Nederlanders en oorlogsgeweld, 1914-1918 (Amsterdam2016),p.271.99 MaartjeM.Abbenhuis,The Art of Staying Neutral. The Netherlands in the First World War, 1914-1918 (Amsterdam2006),p.264.100 Abbenhuis,The Art of Staying Neutral,p.267.101 DenHertog,Cort van der Linden,passim.102 Ibidem,p.406.103 Ibidem,p.407.104 De schepenroof is het feit dat de Entente op 20 (Verenigde Staten) en 21 maart 1918 (Groot-Brittannië enFrankrijk)overgingentoteeneenzijdigerekwisitievandeNederlandsehandelsvlootomtroepentegaanvervoe-renvoordeEntente.105 Hertog,Cort van der Linden,p.675.106 JohandenHertog,‘Zelfstandigheidspolitiek’,inBMGN – Low Countries Historical Review,124(2)2009,p.163-185.107 DenHertoge.a.,Caught in the Middle,p.1.108 LinaSturfelt,‘FromParasitetoAngel.NarrativesofneutralityintheSwedishpopularpressduringtheFirstWorldWar’,inJohandenHertogenSamuëlKruizinga(eds.),Caught in the middle,p.119-120.109 Ibidem,p.120.110 HermanAmersfoortenWimKlinkert(eds.),Small Powers in the Age of Total War, 1900-1940 (Leiden2011),p.13.Jo-handenHertogenSamuëlKruizinga(eds.),Caught in the Middle,p.11.111 Amersfoort,Small powers in the age of total war,p.6.112 WimKlinkert,Defending Neutrality. The Netherlands prepares for War, 1900-1925 (Leiden2013),p.291.113 Ibidem,p.226-227.114 Ibidem,p.296.115 Ibidem,p.172.116 SusanneWolf,Guarded Neutrality. Diplomacy and Internment in the Netherlands during the First World War (Leiden2013),p.174.117 ZieookVodjes papier. Duitse proclamaties in België en Frankrijk uitgevaardigd(NewYork1917).118 IsabelV.Hull,A Scrap of Paper. Breaking and Making International Law during the Great War (Ithaca2014),p.72,77en79.119 Ibidem,p.198-205en324-325.


notenbiji historischecontext:nederlandrond1900 377

120 Ibidem,p.198.121 Ziebijvoorbeeld:EvelyndeRoodt,Oorlogsgasten. Vluchtelingen en krijgsgevangenen tijdens de Eerste Wereldoorlog (Zalt-bommel2000),SusanneWolf,Guarded neutrality (Leiden2013),EdwinRuis,Spionnennest 1914-1918 (Ferwerd2012),.122 ZiebijvoorbeeldHenkvanderLindenenLeovanderVliet,Zeeland en de Eerste Wereldoorlog (Soest2015).HenkvanderLinden,Zuid-Holland en de Eerste Wereldoorlog (Soest2018).HenkvanderLinden,Utrecht en de Eerste Wereldoorlog (Soest2017).HenkvanderLinden,Brabant en de Eerste Wereldoorlog (Soest2016).EnneKoops,Gelderland en de Eerste We-reldoorlog (Soest2016).Voorlokalegeschiedenis:vanbijvoorbeeldhetdorpEijsdeninLimburg:PaulvanderSteen, Schampschot: een klein Nederlands dorp aan de rand van de Grooten Oorlog (Amsterdam2014).OverdestadUtrecht:RutgerStoel,Utrecht in de Eerste Wereldoorlog (Utrecht2008).123 ZiebijvoorbeelddebundelsvanJohandenHertoge.a.,Caught in the Middle, enHermanAmersfoortenWimKlinkert,Small powers in the age of total war.124 Kruizinga,Overlegeconomie in oorlogstijd, 2012,passim.125 WimKlinkert,Defending Neutrality, 2013,passim.126 HamitBozarslan,VincentDuclertenRaymondH.Kévorkian,Comprendre le génocide des Arméniens. 1915 à nos jours (Paris2015),p.233.

Noten bij I Historische context: Nederland rond 1900

1 Leeuwarder Courant, 20mei1899,‘DeVredesconferentie’.2 Algemeen Handelsblad, 19mei1899,‘Vredesconferentie’.3 Het Nieuws van den Dag, 19mei1899,‘Vredesconferentie’.4 ArthurEyffinger,Het Vredepaleis (Amsterdam1988),p.18.5 G.H.Perris(Ed.), A History of the Peace Conference at The Hague (London1899),p.26.6 HugodeGroot,Het recht van oorlog en vrede (Baarn1993).Zieook:Nieuws van den Dag, 11mei1899.7 WimKlinkert,SamuëlKruizingaenPaulMoeyes,Nederland neutraal. De Eerste Wereldoorlog 1914-1918(Amsterdam2014),p.12.8 Rotterdamsch Nieuwsblad, 18mei1899,‘Vredesidealen’.9 Het Nieuws van den Dag, 19mei1899,‘Vredesconferentie’.10 CeesFasseur,Wilhelmina. De jonge koningin(Amsterdam1998),p.393.11 Wilhelmina,Eenzaam, maar niet alleen. Memoires van prinses Wilhelmina (Utrecht2012),p.122.Zieook:voor‘oudere broer’:ThijsBooy,De levensavond van Koningin Wilhelmina (Ede1980),p.106.12 W.H.deBeaufort,Dagboeken en aantekeningen van Willem Hendrik de Beaufort 1874-1918. Eerste Band: 1874-1910. Rijksge-schiedkundigePublicatiën,KleineSerieNo.73(’s-Gravenhage1993),p.45.13 Eijffinger,Het Vredespaleis, p.30.DitwaseigenlijkeenverwijzingnaardedumdumkogelsdiedeEngelseninZuid-Afrikagebruikten.14 DeBeaufort,Dagboeken en aantekeningen van Willem Hendrik de Beaufort 1874-1918. Eerste band,p.64.15 Ibidemp.59.16 MinistervanBuitenlandseZakenDeBeaufortaanministervanJustitieCortvanderLinden,29mei1899,No.11.N.A.2.05.18/596.17 DeBeaufort,Dagboeken,p.59.18 Ibidem,p.60.19 Ibidem,p.50,zieook:Middelburgsche Courant,6juni1899,‘Zenuwachtigemenschen’.20 MinistervanBuitenlandseZakenDeBeaufortaanministerievanJustitie,29mei1899,No.11.N.A.2.05.18/596.CortvanderLinden,delatereminister-president,wasministervanJustitieinhetkabinetPierson-GoemanBorgesius,van1897tot1901.21 BaronVonGoltsteinaanDeBeaufort,9juni1899,No.230.InlichtingenMinasTcheraz,22juni1899,No.246.InlichtingenMinasTcherazenhetrapportvandeMetropolitanPolice,June121899,N.A.2.05.18/596.22 HandelingenderStatenGeneraal,27eVergadering1december1899,p.582.23 F.W.Gaarman,algemeensecretarisderChr.VereenigingvanJongeMannenaandeministervanBuitenlandseZaken,DeBeaufort,DenHaag,25augustus1899,N.A.2.05.18/596.24 MinisterDeBeaufortaanGezantVanderStaalvanPiershil,No.8/76,juni1899,N.A.2.05.18/596.


378 notenbiji historischecontext:nederlandrond1900

25 Algemeen Handelsblad, 1juni1899,‘Delezingvanprof.MinasTcheraz’.26 ZiebijvoorbeeldAlgemeen Handelsblad,1en3juni1899,‘LapolitiquedesilenceenVredelievendheidtothetui-terste’,‘Delezingvanprof.MinasTcheraz’,‘DeVredesconferentie.HetincidentMinasTchéraz’.De Standaard,2en3juni1899,‘DelezingvanProf.MinasTchéraz’en‘Gemuilband’(Driestar).Middelburgsche Courant,3juni1899,‘EenapostelvoorArmenië’.Het Nieuws van den Dag,6juni1899,‘DeHeerMinasTchéraz’.27 De Standaard,3juni1899,‘Gemuilband’(Driestar).28 De Amsterdammer,2juli1899,Spotprentgetiteld:‘NieuwsteevolutiënvandeninvrijheidgedresseerdenNeder-landscheLeeuw’.29 De Nederlander,6juni1899,‘Turkscheinvloeden’.30 MinasTcheraz,Conférence Arménienne à Amsterdam (Amsterdam1899),p.3.31 Ibidem,p.4.32 Ibidem,p.11.33 Ibidem,p.14.34 Ibidem,p.17.35 Ibidem,p.29.36 DeBeaufort,Dagboeken,p.64.37 StukkenbetreffendedebenoemingtotCommandeurvandeOrdreRoyalHospitalieretHumanitairedeSain-teCatherineduMontSinaï,1899,VrijeUniversiteitAmsterdam,ArchiefAbrahamKuyper(CollectieNo.154),No.356.38 L’Arménie, 1 augustus 1899. Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (hierna: IISG), Archief HenriHubertvanKol(1852-1925)ARCH00730.39 Middelburgsche Courant, 3juni1899,‘EenapostelvoorArmenië’.40 Ibidem.41 HandelingenderStaten-Generaal,3eVergadering,26september1899,p.55.42 Ibidem,p.56.43 J.L.vanZandenenR.T.Griffiths,Economische geschiedenis van Nederland in de 20e eeuw (Utrecht1989),p.34.44 VanHamel,Nederland tusschen de mogendheden,p.386.45 VanZandenenGriffiths,Economische geschiedenis van Nederland in de 20e eeuw,p.10.46 JanA.deJonge,De industrialisatie in Nederland tussen 1850 en 1914 (Amsterdam1968),p.509.47 VanZandenenGriffiths,Economische geschiedenis van Nederland in de 20e eeuw,p.6.48 WimWennekes,De aartsvaders. Grondleggers van het Nederlandse bedrijfsleven (Amsterdam2010),p.40.49 JohannesHouwinktenCate,‘De mannen van de daad’ en Duitsland, 1919-1939 (DenHaag1995),p.17.50 Algemene geschiedenis der Nederlanden, Deel13(Haarlem1978),p.274.51 Joh.deVries,‘SamuelPietervanEeghen,ToewanAmsterdam’inHermanBeliën,MartinBossenbroekenGertJanvanSetten,In de vaart der volken. Nederlanders rond 1900 (Amsterdam1998),p.119.52 Joh.deVries,Herinneringen en dagboek van Ernst Heldring (1871-1954),Deel III(Utrecht1970),p.1716.53 AukevanderWoud,Een nieuwe wereld. Het ontstaan van het moderne Nederland(Amsterdam2011),p.316.54 E.Beukers,De Bosatlas van de geschiedenis van Nederland (Groningen2011),p.345.55 Ibidem,p.344.56 Ibidem,p.346-347.57 AukevanderWoud,Koninkrijk vol sloppen. Achterbuurten en vuil in de negentiende eeuw (Amsterdam2012),p.24.58 Ibidem,p.238.59 HansKnippenbergenBendePater,De eenwording van Nederland (Nijmegen1988),p.81.60 Algemene geschiedenis der Nederlanden, Deel 13(Haarlem1978),p.49.61 GeertMake.a.,Verleden van Nederland (Amsterdam2008),p.355.62 JanRomein,Op het breukvlak van twee eeuwen (Amsterdam1976),p.402.63 VanderWoud,Koninkrijk vol sloppen,p.118.64 RolfSchuursma,Jaren van opgang, Nederland 1900-1930(Amsterdam2000), p.104.65 Koch,Abraham Kuyper, p.311.DetermmannenbroederswasontleendaandeapostelPetrusdiehetvromevolkvanJeruzalemhadtoegesproken.ZiedeBijbelHandelingenderApostelen2:29‘Mannenbroeders’.66 Koch,Abraham Kuyper, p.322.67 HansGoedkoopenKeesZandvliet,De ijzeren eeuw (Zutphen2015),p.110.


notenbiji historischecontext:nederlandrond1900 379

68 MarienvanderHeijden,Albert Hahn (Amsterdam1993),p.85.69 BertvanderRos,Geschiedenis van de christelijke dagbladpers in Nederland(Kampen1993),p.122.70 Schuursma,Jaren van opgang,p.115.71 DickvanderHorst,‘AbrahamKuyper,vadervandeverzuiling’inBeliën,In de vaart der volken, p.42.72 VanderRos,Geschiedenis van de christelijke dagbladpers in Nederland,p.122-123.73 Koch,Abraham Kuyper, p.244.74 Ibidem,p.271.75 Ibidem, p.265.76 PetervanRooden,Religieuze regimes.Over godsdienst en maatschappij, 1570-1990(Amsterdam1996) p.37-39.77 A.F.ManningenP.W.Klein(red.),Nederland rond 1900(Amsterdam2005), p.200.78 HansRighart,De katholieke zuil in Europa. Het ontstaan van verzuiling onder katholieken in Oostenrijk, Zwitserland, België en Nederland (Amsterdam1986),p.11-12.79 VoetbalploegR.I.A.Westdorpedraagtnogsteedsdienaam:RoomsinAlles,vanafhaaroprichtingin1931.80 Righart,De katholieke zuil in Europa, p.270-274.81 H.W.vandenDoel,‘HubertusdeOnstuimige.DereizenvanHenrivanKoldoordeNederlandsekoloniën,1902-1903’inBartvanderBoomenFemmeS.Gaastra(red.),Kerk, cultuur en koloniën. Opstellen over Nederland rond 1900 (Amsterdam2005),p.200-201.82 PaulLucardie,Nederland stromenland. Een geschiedenis van politieke stromingen (Assen2002),p.27.Zieook:SiteWiardiBeckmanStichting(W.B.S.)Wetenschappelijkbureauvoordesociaaldemocratie.83 LammertdeHoopenArnoBornebroek,De rode dominee. A.S. Talma (Amsterdam2010),p.24.84 JohanS.Wijne,De ‘vergissing van Troelstra’ (Hilversum1999),p.71en79.Zieook:De 25 dagen van Nederland. Beslis-sende momenten uit de vaderlandse geschiedenis(Zwolle2005),p.531.85 L.deJong,Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. Deel 2 Neutraal (’s-Gravenhage1969),p.12.86 Fasseur,Wilhelmina,p.37en41.87 Algemeen Handelsblad,2september1880,‘HoogereBurgerschoolvoormeisjes’, Het Nieuws van den Dag,2septem-ber1880,BinnenlandschNieuws.88 Leidsch Dagblad, 7september1880.‘’tIsmaareenmeisje!’,zieook:BirgitKümmelenDieterAlfter(ed.),Emma, Koningin der Nederlanden, Prinzessin zu Waldeck und Pyrmont, 1858-1934 (Petersberg2008),p.34.89 Fasseur,Wilhelmina, p.67.90 Wilhelmina,Eenzaam, maar niet alleen, p.33-35en43.91 ThijsBooy,Het is stil op het Loo… Overpeinzingen in memoriam Koningin Wilhelmina (Amsterdam1963),p.94-95.92 Kümmel,Emma,p.42en49.93 Ibidem, p.51-52.94 Booy,De levensavond van koningin Wilhelmina,p.115-116.95 Booy,Het is stil op het Loo, p.161.96 Fasseur,Wilhelmina, p.171.97 Kümmel,Emma, p.68.98 CeesFasseur,Een dame van ijzer. Koningin Wilhelmina en de nationale gedachte (Amsterdam2012),p.37.99 Booy,Het is stil op het Loo, p.154.100 HansPetrusvandenAardweg, Gedenkboek voor de Nederlandse jeugd bij haar veertigjarig regerings-jubileum 1898-1938 (Helmond1938),p.20.101 Booy,Het is stil op het Loo, p.153.Inhetboekstondondermeerdat‘De Heer heeft grote dingen gedaan…Nederland onder de natiën der aarde tot een toonbeeld Zijner genade gesteld’.102 Wilhelmina,Eenzaam maar niet alleen,p.142.103 Booy,De levensavond van koningin Wilhelmina,p.170.104 Ibidem,p.183.105 Booy,Het is stil op het Loo, p.178.106 Ibidem,p.169.107 Kümmel,Emma, p.58.DegebeurtenisisvastgelegdophetschilderijvanJanHoynckvanPapendrecht.Zieook:Fasseur,Wilhelmina, p.108.108 Fasseur,Wilhelmina, p.108.Zieook:Kümmel,Emma, p.58-59.109 Kümmel,Emma, p.58.


380 notenbiji historischecontext:nederlandrond1900

110 Booy,Het is stil op het Loo, p.31.111 Wilhelmina,Eenzaam, maar niet alleen, p.148.112 ManningenKlein,Nederland rond 1900,p.22-23.113 Booy,De levensavond van Koningin Wilhelmina, p.83.114 DeJong.Het Koninkrijk der Nederlanden, Deel 2, Neutraal,p.24.115 Ibidem.116 Fasseur,Wilhelmina, p.61.117 Koch,Abraham Kuyper,p.448-449.118 JanBankenMaartenvanBuuren,1900 Hoogtij van burgerlijke cultuur (DenHaag2000),p.30.119 Fasseur,Wilhelmina, p.165.120 Koch,Abraham Kuyper, p.455.121 BijdragevanDr.W.Drees,inC.A.Tamse(ed.),Koningin Wilhelmina (AlphenaandenRijn1981),p.74-75.122 BijdragevanProf.Mr.W.F.deGaayFortman,Tamse,Koningin Wilhelmina,p.87.123 Fasseur,Koningin Wilhelmina,p.353.124 Fasseur,Wilhelmina, p.182-183.125 Kümmel,Emma, p.79.126 Fasseur,Wilhelmina, p.188.127 W.Scholten,‘De Savornin Lohman in zijn relatie tot H.M. Koningin Wilhelmina’,inWilhelmFriedrichdeGaayFort-man,Jhr. Mr. A.F. de Savornin Lohman (Kampen1987),p.57.128 Fasseur,Een dame van ijzer. Koningin Wilhelmina en de nationale gedachte,p.36.129 Hertog,Cort van der Linden (1846-1935),p.228-229.Zieook:Fasseur,Wilhelmina. De jonge koningin,p.188-189.130 Wilhelmina,Eenzaam, maar niet alleen,p.127.131 Zondagsblad van Het Volk, 8februari1903.Zieook:MarienvanderHeijden,Albert Hahn(Amsterdam1993),p.40.DewoordenzijnvanPieterJellesTroelstra.132 Koch,Abraham Kuyper, p.471.133 Booy,Het is stil op het Loo, p.181.134 Booy,De levensavond van Koningin Wilhelmina, p.109.135 Van Hamel, Nederland tusschen de mogendheden, p. 384. ‘Saevis tranquillus in undis’ (‘rustig te midden van woeligebaren’)wasoorspronkelijkdelijfspreukvanWillemvanOranje,waarinzijnkalmevastberadenheidnaarvorenkwam.Wilhelminavoerdeookdezespreukenverweestevensnaarhetsymboolvandeijsvogel,dieweernaardeklassiekeOvidius’Metamorfosenverwees.TenslottegebruikteHendrikColijnhetvoorzijnboek:‘Saevis tranquil-lus in undis’. Toelichting op het antirevolutionair beginselprogram’ (Amsterdam1934).136 RoelofKuiper,Zelfbeeld en wereldbeeld, Anti-revolutionairen en het buitenland 1848-1905 (Kampen1992),p.18.137 PaulMoeyes,De sterke arm, de zachte hand. Het Nederlandsche leger & de neutraliteitspolitiek, 1839-1939 (Amsterdam2006),p.36.138 Hamel,van,Nederland tusschen de mogendheden,p.401.139 Ibidem,p.406.140 J.C.Boogman,The Netherlands in the European Scene, 1813-1913,inC.B.Wels(eindred.),Vaderlands verleden in veelvoud, p.69.141 Diepenhorst,Oorlog en vrede,p.7.142 Smit,Nederland in de Eerste Wereldoorlog (1899-1919),Deel1,p.26.143 Fasseur,Wilhelmina, p.356.144 Fasseur,Een dame van ijzer, p.28145 Moeyes,De sterke arm, de zachte hand,p.88.146 GeertMakenPaulBrood,De 25 dagen van Nederland. Beslissende momenten uit de vaderlandse geschiedenis (Zwolle2005),Deel19,p.517.GeneraalVonMoltkein1909.147 ConstitutionOttomane,Du7zilhidjé/11/23december1876,N.A.2.05.19/40(1876).Zieook:Schopoff,A.,Les réformes et la protection des Chrétiens en Turquie 1673-1904 (Paris1904),p.191-192.148 FrançoisGeorgeon,Abdul Hamid II, le sultan calife(Paris2003), p.198.149 A.C.Niemeijer,The Khilafat Movement in India 1919-1924 (DenHaag1972),p.37.150 Georgeon,Abdul Hamid II, p.208.151 Niemeijer,The Khilafat Movement, p.37.


notenbijii deinternationaliseringvandearmeensekwestie1878-1893 381

152 AliVahbi,Pensées et souvenirs de l’ex-sultan Abdul Hamid, p.136.153 Ibidem,p.170.154 AytekSever,Pan-islamist in Istanbul: Jamal Ad-din Afghani and Hamidian Islamism 1892-1897 (Ankara2010),p.1(viain-ternet:etd.lib.edu.tr/upload/12612440/index.pdf).155 Ibidem,p.153.Ditgebeurdein1895.156 G.J.vanKrieken,Snouck Hurgronje en het panislamisme (Leiden1985)(uitgavevanhetOostersGenootschapinNe-derland,no.14),p.6.157 ChristianSnouckHurgronje,Nederland en de Islam. Vier voordrachten gehouden in de Nederlandsch-Indische bestuursacade-mie (Leiden1911),p.68.OpZweedseluciferdoosjesstondAbdulHamidIIzelfsmetdetitel‘RadjaStamboel’.158 JanJustWitkam,‘Bestrijdhetpanislamismeenwerktoenaaremancipatie’,inGeschiedenis magazine, no.8,2006,p.38.159 MinisterVanTienhovenaangezantVanTetsvanGoudriaan,11juli1893.DenHaag,Kabinet,No.4/77.N.A.2.05.94/502.160 Ibidem,NotabijNo.4/77,17juli1893.161 GezantVanderStaalvanministervanBuitenlandseZakenPiershilaanRoëll,6september1897.Pera,No.1127/382.N.A.2.05.03/450.

Noten bij II De internationalisering van de Armeense kwestie 1878-1893

1 M.A.Ubicini,Lettres sur la Turquie ou tableau statistique religieux, politique, administrative, militaire, etc. de l’Empire Ottoman, depuis le Khatti-Cherif de Gulhane (1839),DeuxièmeÉdition(Paris1853),p.22.2 SalaheddineBey,La Turquie à l’Exposition Universelle de 1867 (Paris1867),p.209(statistiek:populationparracesetparcultes).Zieook:Engelhardtschreefin1884over2,5miljoenArmeniërsinhetOttomaanseRijk(TomeSecond,p.212)enAlgemeen Handelsblad,11juli1880.3 FuatDündar,Crime of Numbers. The Role of Statistics in the Armenian Question (1878-1918)(NewBrunswick2010),p.2:‘The moment the problem became a question of statistics, all efforts to determine the number of the Armenian population took on a political dimension’.4 DeArmeensegeestelijkenwerdenindietijdsomsookaangeduidalsKaraBashi,datwilzeggenzwarthoofden,naarhunzwartehoofddeksels.ZieMémoiresduLevant,Tomedeuxième,Lettres édifiantes et curieuses écrites des missions étrangères (Lyon1819),p.391-392.5 VartanArtinian,The Armenian Constitutional System in the Ottoman Empire: a Study of its its historical Development (Istan-bul1988),p.86-87en109.Zieook:PascalCarmont,The Amiras. Lords of Ottoman Armenia (London2012),p.69.6 Occasional Papers of the Committee for promoting religious liberty, 1855 (4). Religious liberty in Turkey. Parijs,3 september1855,p.i.DocumentI.N.A.2.21.180/66.7 Thomson,BlissenSchauffer(namensdeEvangelicalAlliance)aanminister-residentJ.H.BergvanMiddel-burgh(1828-1895)inConstantinopel,9september1868.N.A.2.05.12/450.8 BruceMasters,‘The1850eventsinAleppo:anaftershockofSyria’sincorporationintothecapitalistworldsys-tem’,inInternational Journal of Middle East Studies, Vol.22,No.1(Feb.1990),p.16-17.9 Ibidem,p.13.10 EldemEdhem,DanielGoffman,andBruceMasters,The Ottoman City between East and West. Aleppo, Izmir and Istanbul (Cambridge2001),p.69.11 ÉdouardPhilippeEngelhardt,La Turquie et le Tanzimat dans l’empire Ottoman depuis 1826 jusqu’à nos jours (Paris1882Tomepremier),p.141.12 KemalH.Karpat,The Politization of Islam. Reconstructing Identity, State, Faith and Community in the late Ottoman State (Ox-ford2001), p.77.13 ErikJ.Zürcher,Turkey. A Modern History (London1998),p.70.14 Raffi(HagopMelikHagopian),Tajkahayk (London2008),p.27.15 Ibidem,p.26.16 Les Arméniens de Turquie. Rapport du Patriarch Arménien, Takrir34en35,p.62en63.17 StephanH.Astourian,The silence of the land. Agrarian relations, ethnicity and power, inSunye.a.,A Question of Genocide,p.60.18 MartinvanBruinessen,Agha, Shaikh and State. The Social and Political Structures of Kurdistan (London1992),p.24.


382 notenbijii deinternationaliseringvandearmeensekwestie1878-1893

19 Suny,‘They can Live in the Desert but Nowhere Else’,p.14.20 Astourian,The silence of the land. Agrarian relations, ethnicity and power, inSunye.a.,A Question of Genocide,p.60.21 FrederickDavisGreene,Armenian massacres and Turkish tyranny (NewYork1990reprint),p.62.22 Suny,‘They can Live in the Desert but Nowhere Else’p.15&19enBruinessen,Agha, shaikh and state, p.119-122.23 WilliamFrancisAinsworth,Travels and researches in Asia Minor, Mesopotamia, Chaldea and Armenia. Volume II (London1842)p.378.Zieook:JamesBrantandA.G.Glascott,‘NotesofajourneythroughapartofKurdistan,inthesum-merof1838’,Journal of the Royal Geographical Society of London, Vol.10(1840),p.375,376,396,398,403,412en413-414.24 McDowall,A Modern History of the Kurds,p.49.25 Ainsworth,Travels and researches in Asia Minor,p.378.26 Antranik,Dersim. Carnets de voyage chez les Kizilbaches et les Mirakian en 1888 et 1895 (Paris2017),p.74-76.27 Bruinessen,Agha, Shaikh and State,p.179-180.28 Suny,‘They can Live in the Desert but Nowhere Else’,p.16.29 Carmont,The Amiras,p.12.30 ClareSheridan,A Turkish kaleidoscope (London1926),p.221.31 HasanKuruyazici,Armenian Architects of Istanbul in the Era of Westernisation (Istanbul2010),p.34-58.32 BernhardStern,Abdul Hamid. Seine Familie und seine Hofstaat (Budapest1901),p.160.33 Ibidem,p.117-119.34 GurgenGasparian(ed.),Komitas Vardapet (1869-1935) (Yerevan2009),p.241.35 EdwinPears,Life of Abdul Hamid (London1917),p.216.36 HratchKouyoumjian,Ethnic Armenian Civil Servants in the Ottoman Empire in 1909(London2015),p.19.37 Stern,Abdul Hamid II,p.230.38 Nurullah Ardiç, ‘Islam, modernity and the 1876 constitution’, in: The First Ottoman Experiment in Democracy (Würzburg2010),p.94-95.39 ElkeHartmann,‘The“LoyalNation”anditsdeputies.TheArmeniansinthefirstOttomanParliament’in:ChristophHerzogandMalekSharif(ed.),The First Ottoman Experiment in Democracy(Würzburg2010),p.189-190.40 C.B.Norman,Armenia and the campaign of 1877 (London1878),p.260.DeArmeenseschrijverRaffi(eigennaamHakobMélikHakobian,1835-1888)beschrijftditookindebeginscènevanzijnberoemdsteboekDe gek,waarvandeondertitelis:‘TragischegevolgenvandeRussisch-Turkseoorlogvan1877-1878inArmenië’.Raffi.HakobMé-likHakobian,Le Fou(Saint-Pourçain-sur-Sioule2009).KhenteisdeoorspronkelijkeArmeensetitelvanditwerk.41 A.O.Sarkissian,History of the Armenian Question to 1885 (Urbana,Illinois1938),p.57.42 JamesBryce,Transcaucasia and Ararat. Being notes of a vacation tour in the autumn of 1876 (London1896),p.425.43 HenryMontaqueHozier,The Russo-Turkish War. Volume II (London1877-1879),p.943.44 EsatUras,The Armenians in History and the Armenian Question (Istanbul1988),p.447-448.Zieook:BilâlN.Şimşir,British Documents on Ottoman Armenians. Volume I (1856-1880)(Ankara1982),p.xiv-xvenSuny, They can Live in the Desert, but Nowhere Else,p.96.45 Hozier,The Russo-Turkish War Volume II,p.952.Zieook:Şimşir,British documents,p.xix.46 NorbertSaupp,Das Deutsche Reich und die Armenische Frage 1878-1914(Keulen1990).p.30(berichtvan17mei1883).47 Sarkissian,History of the Armenian Question to 1885 (Urbana,Illinois1938),p.91.48 DukeofArgyll,Our Responsabilities for Turkey. Facts and Memories of Forty Years (London2003),p.35.DukeofArgyllisGeorgeJohnDouglasCampbell.49 SelimDeringel,‘TheArmenianQuestionisfinallyclosed:MassconversionsofArmeniansinAnatoliaduringtheHamidianmassacresof1895-1897’,inComparative Studies in Society and History 2009,51(2),p.249.50 F.A.K.Yasamee,Ottoman diplomacy. Abdül Hamid II and the Great Powers 1878-1888 (Istanbul1996),p.61-62.51 Ibidem,p.22-23.52 EarlGranvilletoLordLyons,May4th,1880,Turkey. No. 7 (1880). Correspondence respecting the affairs of Turkey. C 2574. (London1880),p.2.No.2.53 Sarkissian,History of the Armenian Question to 1885,p.107.54 SirA.H.LayardtoherMajesty’sSecretaryofStateforForeignaffairs,Constantinople,April27th1880,Turkey. No. 7 (1880),p.2,no.3.55 AbelManoukian,Bearing Witness to Humanity. Switzerland’s Contribution during the Armenian genocide in the Ottoman Em-pire 1894-1923 (Münster2018),p.193-196.ErwarenookkleinevoorgangersalsdeSew Khach,hetZwarteKruis,inVanopgerichtin1872.



56 ChristopherJ.Walker,Armenia.Survival of a nation (London1980),p.127.Nalbandian,The Armenian revolutionary movement, p.97.57 Nalbandian,The Armenian revolutionary movement, p.114-115.58 Ibidem,p.117-120.59 Sunye.a.,A Question of Genocide, p.91.60 ZabelYessaian,The Gardens of Silihdar. A Memoir (Boston2014),p.135.61 VanTetsvanGoudriaanaandeministervanBuitenlandseZakenCornelisHartsen(1823-1895),19juli1889.Pera,No.829/143.N.A.2.05.19/44.62 Ibidem.63 RobertGraves,Storm Centres of the Near East. Personal Memories 1879-1929 (London1933),p.119.64 DeSublimePorteiseenanderenaamvoordeOttomaanseregering.ZeisvernoemdnaardepoortinConstan-tinopel,dietoeganggaftotderegeringsgebouwen.InhetOttomaans:Bab-iAli.65 VanTetsvanGoudriaanaanministervanBuitenlandseZakenHartsen,19juli1889.Pera,No.829/143.N.A.2.05.19/44.66 Ibidem.Zieook:Graves,Storm Centres in the Near East, p.119enTurkey No. 1 1889, Correspondence respecting the Condi- tion of the populations in Asiatic Turkey 1888-1889, p.64.OokNestorianenenAssyriërszuchttenonderderooftochtenvandeKoerden.67 VanTetsvanGoudriaanaanHartsen,19juli1889.Pera,No.829/143.N.A.2.05.19/44.68 ArsenYarman,Palu-Harput 1878. I Cilt/Adalet arayişi (Istanbul2010),p.439-440.‘KürtMusaBeyveGülizar’.69 Ibidem.70 ArmenouhiKévonian,Les noces noires de Gulizar (Paris2005),p.24.DeKoerdenriepen:‘Ànouslesfemmes,ànouslesfilles,ànouslebutin!’.71 Hans-LukasKieser,Der verpasste Frieden. Mission, Ethnie und Staat in den Ostprovinzen der Türkei 1839-1938 (Zürich2000),p.53.Zieook:Graves,Storm Centres of the Near East,p.119.72 SarkisNarzakian,Memoirs of Sarkis Narzakian(AnnArbor,Michigan1995),p.19.73 Yarman,Palu-Harput 1878,p.433.74 Kévonian,Les noces noires de Gulizar, p.92.75 ArmanJ.Kirakossian,British Diplomacy and the Armenian Question from the 1830’s to 1914 (London2003),p.155.76 Turkey No. 1 1889 Correspondence respecting the Condition of the Populations in Asiatic Turkey 1888-1889 C 5723, p.86.77 Kévonian,Les noces noires de Gulizar, p.14.78 Turkey No. 1, 1890-1891,Correspondence respecting the Condition of the populations in Asiatic Turkey and the trial of Moussa Bey,C 5912, p.55(InclosureinNo.31)enp.130.79 Het Nieuws van den Dag, 9december1889.‘BuitenlandschNieuws’.80 Yarman,Palu-Harput 1878,p.438.81 Kévonian,Les noces noires de Gulizar, p.102.Zieook:SelimDeringil,The Well-Protected Domains (London1998),p.89.Zieook:Yarman,Palu-Harput 1878,p.439.82 Kévonian,Les noces noires de Gulizar, p.153.83 Ibidem, p.115.ExtractfromMr.Gladstone’slettertotheDaily News,August27th1889.Zieook:AvedisHadji-an,Secret Nation. The Hidden Armenians of Turkey (London2018),p.84.84 Kévonian,Les noces noires de Gulizar, p.114-115.85 Michelle Tusan, The British Empire and the Armenian Genocide. Humanitarianism and Imperial Politics from Gladstone to Churchill (London2017),p.16en20.86 Ibidem,p.36.87 Het Nieuws van den Dag,8juni1889,‘BuitenlandschNieuws’.88 Algemeen Handelsblad,19oktober1889,‘Gemengdeberichten’.89 Het Vaderland,23november1889,‘Verspreideberichten’.90 Het Nieuws van den Dag,13september1889,‘BuitenlandschNieuws’.91 Algemeen Handelsblad,20juni1889,‘Gemengdeberichten’.92 Het Nieuws van den Dag,28november1889,‘BuitenlandschNieuws’.93 Algemeen Handelsblad,21augustus1889,‘Gemengdeberichten’.94 Het Nieuws van den Dag,2september1889,‘BuitenlandschNieuws’.95 Het Vaderland,11oktober1889,‘Verspreideberichten’.


384 notenbijii deinternationaliseringvandearmeensekwestie1878-1893

96 Het Vaderland,13november1890,‘Verspreideberichten’.97 Algemeen Handelsblad,8mei1889,‘Gemengdeberichten’.98 Het Vaderland,13november1889,‘Verspreideberichten’.99 Kirakossian,British Diplomacy and the Armenian Question, p.158.100 BilalN.Simsir,British Documents on Ottoman Armenians Volume II (1880-1890) (Ankara1983),p.692.The Armenian ReviewVolume28,No.2-110,summer1975,Documents, document I, p.193.101 Simsir,British Documents on Ottoman Armenians, p.693.The Armenian Review,p.194.102 Het Nieuws van den Dag,kleinecourant,4juli1890,‘BuitenlandschNieuws’.103 JeremySalt,Imperialism, evangelism and the Ottoman Armenians 1878-1896 (London1993),p.62.104 De Zuid-Willemsvaart,26juli1890,‘Turkije’enHet Nieuws van den Dag,kleinecourant,26juli1890,‘BuitenlandschNieuws’.105 VanTetsvanGoudriaanaandeministervanBuitenlandseZakenHartsen,8juli1890.Pera,No.706/197,N.A.2.05.19/45.106 Saupp,Das Deutsche Reich und die Armenische Frage 1878-1914,p.32.107 VanTetsvanGoudriaanaandeministervanBuitenlandseZakenHartsen,5maart1891.Pera,No.286/72.N.A.2.05.19/45.108 VanTetsvanGoudriaanaandeministervanBuitenlandseZakenHartsen,5maart1891.Pera,No.286/72.N.A.2.05.19/45.109 Simsir,British Documents on Ottoman Armenians, p.700-701.110 EerstedrogmanKeunaandeministervanBuitenlandseZakenHartsen,15augustus1890,Pera,No.848/249.N.A.2.05.19/45.111 Ibidem.112 EerstedrogmanKeunaandeministervanBuitenlandseZakenHartsen,19juli1890,Pera,No.749/212.N.A.2.05.19/45.113 Destani,Minorities in the Middle East,p.199.Zieook:Turkey No 1 1890-1891, Correspondence respecting the condition of the po-pulations in Asiatic Turkey and the proceedings in the case of Moussa Bey (In continuation of Turkey No. 1 1890: C 5912) C 6214, p.81-82.114 Zie:deBijbel,Lucas9:28.115 Kirakossian,British Diplomacy and the Armenian Question, p.159.116 KeunaandeministervanBuitenlandseZakenHartsen,28juli1890.Pera,No.781/220.N.A.2.05.19/45.117 Ibidem.118 GerardJ.Libaridian,‘WhatwasrevolutionaryabouttheArmenianRevolutionaryPartiesintheOttomanEm-pire?’,inSunye.a.,A Question of Genocide,p.87.119 KeunaandeministervanBuitenlandseZakenCornelisHartsen,15augustus1890,Pera,No.848/249.N.A.2.05.19/45.120 Salt,Imperialism, Evangelism and the Ottoman Armenians 1878-1896, p.62.121 Kirakossian,British diplomacy and the Armenian Question, p.159.Nalbandian,Armenian revolutionary movement, p.118-119enSalt,Imperialism, evangelism and the Ottoman Armenians, p.62.122 WhiteaandeMarquessofSalisbury,22augustus1890,No.92,Inclosure1en2.Turkey No. 1 1890-1891, C 6214, p.69.123 Nalbandian,The Armenian Revolutionary Movement, p.118.124 Le Moniteur Oriental/The Oriental AdvisorwaseenFransenEngelstaligbladwatvoorheteerstverscheeninCon-stantinopelin1883.125 VanTetsvanGoudriaanaanministervanBuitenlandseZakenHartsen,5maart1891.Pera,No.286/72.Bijge-voegdartikelMoniteur Orientalvan19januari1891.N.A.2.05.19/45.126 NoémiLévy-Aksu,Ordre et désordres dans l’Istanbul ottomane (1879-1909) (Paris2013),p.157-158.127 Ibidem,p.158.128 VanTetsvanGoudriaanaanministervanBuitenlandseZakenHartsen,5maart1891,Pera,No.286/72,N.A.2.05.19/45.129 VanTetsvanGoudriaanaandeministervanBuitenlandseZakenHartsen,10januari1891,Pera,No.40/15.N.A.2.05.19/45.DesultanantwoordtMavrojéniBey,eenGriekseOttomaanenpersoonlijkartsenvertrouwelingvansultanAbdulHamidII.130 P.Müller-Simonis,Durch Armenien, Kurdistan und Mesopotamien (Mainz1897),p.74.131 JanetKlein,Power in the Periphery: the Hamidiye Light Cavalry and the Struggle over Ottoman Kurdistan. 1890-1914 (AnnArbor



2002),p.37,noot30.Rouben(MinasTer-Minassian),Mémoires d’un PartisanArménien: fragments(Provence1990),p.47.132 E.R.J.Brünner,De Bagdadspoorweg (Groningen1957),p.22.Zieook:SeanMcMeekin,The Berlin-Baghdad Express (London2010),p.38-39.133 GezantVanTetsvanGoudriaanaandeministervanBuitenlandseZakenHartsen,8november1889,Pera,No.1154/238.MetbijgevoegdekrantdeLevant Herald(EasternExpress)van9november1889.N.A.2.05.94/452.134 OdileMoreau,L’Empire Ottoman à l’age des réformes (Paris2007),p.84.135 VanTetsvanGoudriaanaandeministervanBuitenlandseZakenHartsen,5maart1891.Pera,No.286/72.N.A.2.05.19/45.136 Ibidem.137 Ibidem.138 Moniteur Orientale,26februari1891,BijgevoegdartikelBijNo.286/72,N.A.2.05.19/45.139 VanTetsvanGoudriaanaandeministervanBuitenlandseZakenHartsen,5maart1891.Pera,No.286/72.DeSelamlikisdeceremoniewaarbijdesultannaarhetvrijdagsgebedgaat.N.A.2.05.19/45.140 Klein,Power in the Periphery,p.24en46-49.141 Raymond H. Kévorkian, ‘La formation des régiments de cavalerie Kurde Hamidié: Introduction’, in Revue d’Histoire Arménienne Contemporaine. VolI(1995),p.31.ZekiPasjawaseenTjerkesvanafkomst.142 VanTetsvanGoudriaanaandeministervanBuitenlandseZakenHartsen,5maart1891.Pera,No.286/72.N.A.2.05.19/45.143 Ibidem.144 Klein,Power in the Periphery,p.38-39.145 VanTetsvanGoudriaanaanHartsen,5maart1891.Pera,No.286/72.N.A.2.05.19/45.146 Moreau,L’Empire Ottoman à l’âge des réformes,p.120.147 StephenDuguid,‘Thepoliticsofunity:HamidianpolicyinEasternAnatolia’,inMiddle Eastern StudiesVol9,No.2(May1973),p.145.148 VanTetsvanGoudriaanaandeministervanBuitenlandseZakenHartsen,5maart1891,Pera,No.286/72.N.A.2.05.19/19.149 VanTetsvanGoudriaanaandeministervanBuitenlandseZakenHartsen,10januari1891,Pera,No.40/15.N.A.2.05.19/45.150 Kirakossian,British Diplomacy and the Armenian Question, p.163-164.151 RobertMirak,Torn between Two Lands. Armenians in America 1890 to World War I (Cambridge1983)p.44-45.Zieook:Lynch,H.F.B.,Armenia Travels and Studies (Beirut1990),VolII,p.219.152 Destani,Minorities in the Middle East 1838-1967, p.219.153 Walker,Survival of a Nation, p.135.Yaftabetekendeaffiche.154 Destani,Minorities in the Middle East 1838-1967,p.361(Inclosure1inNo44)ClareFordtotheEarlofRosebery,Constantinopel,13april,1893.EenvarianthieropistevindeninAdolfHoffmann,In het Turksche Kerkerhol. Een Arme-nisch-Turksche geschiedenis (Leiden1898),p.9.155 FrankAndrewsStone,Academies for Anatolia (NewYork1984),p.188-189.156 RichardG.Hovannisian,Armenian Sebastia/Sivas and Lesser Armenia(CostaMesa2004),p.247.157 Graves,Storm Centres of the Near East, p.132.158 EdwinM.Bliss,Turkey and the Armenian Atrocities (Fresno1982),p.339.159 ChristopherJ.Walker,Armenia. The Survival of a Nation (London1980),p.135.160 AltintaşToygun,‘ThePlacardAffairandtheAnkaratrial:theHnchakPartyandtheHamidianregimeincen-tralAnatolia,1892-93’,inJournal of the Ottoman and Turkish Studies Association,Vol.4,No.2(November2017),p.323-324.161 Ibidem,p.325-326.162 Ibidem,p.311.163 Van Tets van Goudriaan aan de minister van Buitenlandse Zaken Van Tienhoven, 23 mei 1893, Pera, No.556/142.OokgerichtaanKoningin-Weduwe,RegentesEmma,medegedeeldbijdeochtendagendavan29totenmet30mei1893.N.A.2.05.03/242.164 Kirakossian,British Diplomacy and the Armenian Question, p.177-178.165 Kieser,Die Armenische Frage und die Schweiz (1896-1923),p.136.166 Hoffmann,In het Turksche kerkerhol,p.8.HetboekwerduitgegeveninhetDuits,Frans,Engels,Italiaans,Deens,ZweedsenNederlands.


386 notenbijiii depogromsvan1894-1897

167 Ibidem, p.42.168 Ibidem,p.72-73.169 IngridvanderVlis(ed.),Door het land van de Sultan. Carel Quina’s pelgrimage naar Jeruzalem (1668-1671)(Zutphen2005),p.191enalgemeenp.64.BastinadowaseenoudetraditieinhetOttomaanseRijkenkomthelaastotdedagvanvandaagvoorinhetMidden-Oosten.170 RustemPasjaaanSaïdPasja,ministervanBuitenlandseZaken,Londen,17maart1893.Simsir,Documents diplo-matiques Ottomans, p.222-223.No.16093/81.171 Ibidem, p.222-223., p.249.No.17090/129.RustemPasjaaanSaïdPasja,13april1893.172 Hoffmann,In het Turksche kerkerhol, p.145.Geciteerd:eenbriefvanThoumaianvan9juni1893.173 Van Tets van Goudriaan aan de minister van Buitenlandse Zaken Van Tienhoven, 23 mei 1893, Pera, No.556/142.N.A.2.05.03/242.174 Ibidem.175 Weckherlin aan de minister van Buitenlandse Zaken Van Tienhoven, Washington, 8 april 1893, Pera, No.223/155.N.A.2.05.19/153.176 Hovannisian,Armenian Sebastia/Sivas,p.251.177 VanTetsvanGoudriaanaandeministervanBuitenlandseZakenVanTienhoven,Pera,23mei1893,Pera,No.556/142.N.A.2.05.03/242.178 Van Tets van Goudriaan aan de minister van Buitenlandse Zaken Van Tienhoven, 4 juli 1893, Pera, No.724/182.OokgerichtaanKoningin-WeduweRegentesEmma,medegedeeldbijochtendagendavan8juli1893,N.A.2.05.03/242.179 Ibidem.OokgerichtaanKoningin-WeduweRegentesEmma,zievorigenoot.180 VanTetsvanGoudriaanaandeministervanBuitenlandseZakenVanTienhoven8juli1893,Pera,No.767/190.Ook gericht aan Koningin-Weduwe Regentes Emma, medegedeeld bij ochtend agenda van 12 juli 1893, N.A.2.05.03/242.(kladversie2.05.94/529).181 ZoschreefGarabedThoumaiandeboeken‘Le cri d’Arménie’(1896)enLes massacres d’Arménie (1897)overdevervol-gingeninhetnajaarvan1895.HierinstondenookverwijzingennaarEngelsediplomatiekedocumentenoverzijneigenrechtszaakvan1893.

Noten bij III De pogroms van 1894-1897

1 GrigorRonaldSuny(ed.)e.a.,A Question of Genocide,p.59-60.2 VanTetsvanGoudriaanaandeministervanBuitenlandseZakenVanTienhoven,2februari1894,Pera,No.149/33.N.A.2.05.19/46.3 Ibidem.4 H.F.B.Lynch,Armenia. Travels and Studies. Vol.II(NewYork1990),p.158.5 Vice-ConsulHallwardaanConsulGraves,31januari1895.Inclosure2inNo.170.Turkey No. 1 1895 Part I, C 7894, p.85.6 PhilipCurrieaandeMarquessofSalisbury,15augustus,1895,p.170Turkey No. 1 1895 Part I, C 7894,p.170(Mou-rad/HampasumBoyajian)enp.177-178(Damadian),No.252.AccountoftheeventsatSasunin1894.7 VanderStaalvanPiershilaandeministervanBuitenlandseZakenRoëll,18november1894,Pera,No.1219/363.N.A.2.05.19/46.Zieook:MehmetPolatel, ‘Thecompleteruinofadistrict: theSasunmassacreof1894’, inYaşarTolgaCora (ed.)e.a., The Ottoman East in the Nineteenth Century. Societies, Identities and Politics (London2016),p.182-183.8 Polatel,The Ottoman East in the Nineteenth Century,p.187.9 Van der Staal van Piershil aan de minister van Buitenlandse Zaken Roëll, 18 november 1894, Pera, No.1219/363.N.A.2.05.19/46.10 Ibidem.11 PhilipCurrieaandeEarlofKimberley,4november1894,Therapia,inTurkey No. 1 1895 Part I, C 7894, p.20.12 VanderStaalvanPiershilaandeministervanBuitenlandseZakenRoëll,25november1894,Pera,No.1248/371.N.A.2.05.19/46.13 VanderStaalvanPiershilaandeministervanBuitenlandseZakenRoëll,25november1894,Pera,No.1248/371.N.A.2.05.19/46.


notenbijiii depogromsvan1894-1897 387

14 Salt,Imperialism, Evangelism and the Ottoman Armenians 1878-1896,p.74.15 De Tijd,20november1894.‘Buitenland’.Zieook:Algemeen Handelsblad,27maart1895.‘Gemengdebuitenland-scheberichten’.16 VahiBey,Pensées et souvenirs de l’ex-sultan Abdul Hamid II,p.100-101.17 WeckherlinaandeministervanBuitenlandseZakenRoëll.WashingtonD.C.,24januari1896,No.31/19,N.A.2.05.19/153.18 TheEarlofKimberleyaanPhilipCurrie,30november1894,No.63enPhilipCurrieaandeEarlofKimberley,26november1894,No.66.Turkey No. 1 1895 Part I, C 7894, p.40-41.Zieook:Algemeen Handelsblad,24november1894.19 PhilipCurrieaandeEarlofKimberley,4december1894,No.82. Turkey No. 1 1895 Part I, C 7894, p.45-46.Zieook:DavideRodogno,Against Massacre. Humanitarian Interventions in the Ottoman Empire 1815-1914 (PrincetonandOxford2012),p.192.20 VanderStaalvanPiershilaandeministervanBuitenlandseZakenRoëll,24december1894,No.1340/398.N.A.2.05.19/46.21 Ibidem.22 Ibidem.23 VanderStaalvanPiershilaandeministervanBuitenlandseZaken,Roëll,17maart1895,Pera,No.353/91.N.A.2.05.19/46.Affairesd’Arménie.24 VanderStaalvanPiershilaandeministervanBuitenlandseZakenRoëll,28maart1895,Pera,No.397/103.N.A.2.05.19/46.Affairesd’Arménie.25 PhilipCurrieaandeMarquessofSalisbury,15augustus1895,Therapia,inTurkey No. 1 1895 Part I,C 7894, p.162-163.26 Ibidem.AccountoftheeventsatSasunin1894.Turkey No. 1 1895 Part I,C 7894, p.170-171.27 PhilipCurrieaandeMarquessofSalisbury,16oktober1895,Constantinople,inTurkey No. 1 1895 Part I,C 7894,p.206.28 PhilipCurrieaandeMarquessofSalisbury,15augustus1895,Therapia,inTurkey No. 1 1895 Part I,C 7894,p.171-172.29 LevensgeschiedenisvanBaron(meneer)SamuelTschingirian.MorgenlandzendingArchief,nummer547.HetUtrechtsArchief.30 DeAardeenhaarVolken.Jaargang33,1897.Reis door het beproefde Armenië. Naar berichten van den specialen correspondent der Daily Graphic. (Haarlem1897),p.303.Zieook:PhilipCurrieaandeMarquessofSalisbury,10september1895.Constantinople,in Turkey No. 2 1896, C 7927, p.10.31 Vice-consulHampsonaanConsulGraves, 26augustus1895.Mush,inTurkey No. 2 1896, C 7927, p.12-13.Zieook:Kloian,RichardD.,The Armenian Genocide. News Accounts from the American Press: 1915-1922 (Richmond2007),p.31.32 De Gids,28oktober1895.‘MedelijdenvoordeArmeniërs’.33 PhilipCurrieaandeMarquessofSalisbury,22oktober1895,Therapia,Turkey No. 1 1896, C 7923, p.162-170.34 PhilipCurrieaandeMarquessofSalisbury,22oktober1895,Therapia,Turkey No. 1 1896, C 7923,p.170-171.35 VanderStaalvanPiershilaandeministervanBuitenlandseZakenRoëll,17oktober1895,Pera,No.1222/325.N.A.2.05.19/46.LesArméniens.36 VanderStaalvanPiershilaandeministervanBuitenlandseZakenRoëll,18oktober1895,Pera,No.1226/326.N.A.2.05.19/46.QuestionArménienne.37 VanderStaalvanPiershilaandeministervanBuitenlandseZakenRoëll.Constantinopel,30september1895,No.1152/307.N.A.2.05.19/46.Ausoir.RixesentrelesArméniensetlapoliceàStamboul.38 VanderStaalvanPiershilaandeministervanBuitenlandseZakenRoëll,2oktober1895,Pera,No.1165/310.N.A.2.05.19/46.QuestionArménienne.DésordresàConstantinople.39 AmbassadeurCambonaandeMinistervanBuitenlandseZaken,Hanotaux.Therapia,3oktober1895.No.97.DocumentsDiplomatiquesAffairesArméniennes,Projetderéformesdans l’empireottoman,1893-1897 (Paris:ImprimerieNationale,1897),hiernaDDAA,p.141.40 VanderStaalvanPiershilaandeministervanBuitenlandseZakenRoëll,2oktober1895,Pera,No.1165/310.N.A.2.05.19/46.QuestionArménienne.DésordresàConstantinople.41 TheArmenianRevolutionaryCommitteetoSirP.Currie.(Hunchaks),16(28)september1895,Therapia,No.50.Turkey No. 2 1896, C 7927, p.32-35.42 Ibidem.



43 VanderStaalvanPiershilaandeministervanBuitenlandseZakenRoëll,2oktober1895,Pera,No.1165/310N.A.2.05.19/46.QuestionArménienne.DésordresàConstantinople.44 PhilipCurrieaandeMarquessofSalisbury,2oktober1895,Constantinople,inTurkey No. 2 1896, C 7927, p.22-23.45 VanderStaalvanPiershilaanRoëll,telegramNo.546.Pera,3oktober1895.N.A.2.05.19/46.46 VanderStaalvanPiershilaandeministervanBuitenlandseZakenRoëll,6oktober1895,Pera,No.1183/314.N.A.2.05.19/46.47 PhilipCurrieaandeMarquessofSalisbury,7oktober1895.Therapia, in Turkey No. 2 1896, C 7927, p. 41-42.Grootmachten die het Verdrag van Berlijn, hadden ondertekend waren Rusland, Groot-Brittannië, Frankrijk,Oostenrijk-Hongarije,ItaliëenDuitsland.48 VanderStaalvanPiershilaandeministervanBuitenlandseZakenRoëll,4oktober1895,Pera,No.1178/313.N.A.2.05.19/46.ÉtatdesespritsàConstantinople.49 Ibidem.50 Les Missions Catholiques,jaargang1895,p.645.Zieook:Leeuwarder Courant,17oktober1895.51 VanderStaalvanPiershilaandeministervanBuitenlandseZakenRoëll,13oktober1895,Pera,No.1200/319.N.A.2.05.19/46.CommentairessurlemanifestationArméniennedu30septembre.Zieook:CurrietotheMar-quessofSalisbury.Constantinople,9october,1895,No.55,Turkey No. 2 1896, C 7927, p.37.52 VanderStaalvanPiershilaandeministervanBuitenlandseZakenRoëll,17oktober1895,Pera,No.1222/325.N.A.2.05.19/46.QuestionArménienne.53 PhilipCurrieaandeMarquessofSalisbury,30januari1896,Pera,inTurkey No. 2 1896, C 7927, p.331.Zieook:voorvertaalddocumentJohannesLepsius,Armenië en Europa (Rotterdam1897), p.256.VilayetAleppo.Zieook:Vice-ConsulSummaripaaanPaulCambon,31oktober1895,No.129.DDAA,1895-96,supplément,p.95:‘le clergé musul-man et les gens du sérail surtout appréhendent d’elles la fin de leur omnipotence’ (No.95).Zieook:GustaveMeyrier,Les massacres de Diarbekir(Paris2000),p.82,84en117.54 J. JongerdenenJ.Verheij,Social Relations in Ottoman Diyarbekir, 1870-1915 (Leiden2012),p. 125-126enConsulLongworthaanPhilipCurrie,8februari1896,Trebizonde,inTurkey No. 8 1896,C 8273, p.62.55 Georgeon,Abdul Hamid II, p.290.56 E.Aknouni,La question Arménienne et le Tsarisme (Genève1905),p.19.57 VanderStaalaandeministervanBuitenlandseZakenRoëll,21november,1895,Pera,No.1357/371.N.A.2.05.19/46.Situationgénérale.58 MarianV.Sahakian(ed.),Destiny of Dzidzernag. Autobiography of Varteres Mikael Garougian(Princeton2005),p.xviienxviii:‘TheyearofslaughterinKhoulakyough,Kharpert’doorSarkisDerSimonian,ooggetuigevan1895.Hijschreef:‘Behold, this is the horror that happened in 1895 in thousands of other villages as well as in our own village of Khoulakyough.’59 DeAardeenhaarVolken.Reis door het zwaarbeproefde Armenië. Naar berichten van den specialen correspondent der Daily Graphic. (Haarlem1897),p.295.60 Vice-ConsulFitzmauriceaanPhilipCurrie,16maart1896.Ourfa,inTurkey No. 5 1896 Correspondence relating to the Asiatic provinces of Turkey. Reports by Vice-Consul Fitzmaurice from Birejik, Ourfa, Adiaman and Behesni, C 8100, p.8.61 BritishNationalArchives(hiernaB.N.A.)F.O.195/1944Vice-ConsulRaphaelFontanainKharputaanambas-sadeurPhilipCurrieinConstantinopel,25april1896,No.1,enzieook:ActingConsulFontanaaanPhilipCurrie,25april1896,Kharput,inTurkey No. 8 1896 Correspondence relating to the Asiatic provinces of Turkey, C 8273, p.173.62 ÜmitKurt,‘ReformandviolenceintheHamidianEra:Thepoliticalcontextofthe1895ArmenianmassacresinAintab’,inHolocaust and Genocide Studies,Volume32,Number3,Winter2018,p.413.63 Bliss,Turkey and the Armenian atrocities, p. 416enPhilipCurrieaandeMarquessofSalisbury,17december1895,inTurkey No 2 1896,C 7927, p.247,HerbertaandeMarquessofSalisbury,31oktober1895.Constantinople,inTurkey No. 2 1896, C 7927, p.103,ActingConsulFontanaaanPhilipCurrie,21december1895,Angora,inTurkey No. 2 1896, C 7927, p.284,ActingConsulRichardsaanPhilipCurrie,11maart1896,Angora,inTurkey No. 8 1896, C 8273, p.88.ZievoorBayramfeesttoelichtingp.61,ActingVice-ConsulChristmannaanPhilipCurrie,29febru-ari1896,inTurkey No. 8 1896, C 8273, p.102en Les Missions Catholiques,Jaargang1896,p.38,zieook:Vice-ConsulFitzmauriceaanPhilipCurrie,5maart1896,inTurkey No. 5 1896,C 8100, p.3,ActingConsulRichardsaanPhilipCurrie,11februari1896.PhilipCurrieaandeMarquessofSalisbury,18februari1896.Constantinople,inTurkey No. 8,C 8273, p.40.64 ConsulLongworthaanPhilipCurrie,17december1895,InclosureinNo.483enActingConsulFontanaaanPhilipCurrie,21december1895.Turkey No. 2 1896, C 7927, p.266enp.284eninUrfa:Les massacres d’Arménie, témoignages



des victimes (Paris1896),p.241en256.Zieook:WalterResselerenBenoitSuykerbuyk.Dynamiet voor de Sultan. Carolus Edward Joris in Konstantinopel (Antwerpen1997),p.51enAntoine,Les massacres d’Arménie,p.61.65 BresnitzvonSydacoff,Abdul Hamid II und die Christenverfolgungen in der Türkei. Aufzeichnungen nach amtlichen Quellen(Berlin1896),p.3,Vice-ConsulFitzmauriceaanPhilipCurrrie,16maart,1896,inTurkey No. 5 1896, C 8100, p.11,ActingConsulFontanaaanPhilipCurrie,25april1896,inTurkey No. 8 1896, C 8273, p.174enSydacoff,Bresnitzvon,Abdul Hamid II, p.4.Zieook:ExtractfromaprivateletteraddressedtoVice-ConsulHampson,6november1895,inTurkey No 2 1896, C 7927, p.214.66 EmilieCarlier,Au milieu des massacres. Journal de la femme d’un Consul de France en Arménie (Paris1903),p.58.ZewerdlateronderscheidenmetdenationaleordevandeLégiond’HonneurvoorhaargetoondemoedenzelfopofferingtijdensdeslachtingeninSivasin1895.67 AlphonseCillière,1895, Massacres d’Arménie. Consul de France à Trébizonde(Paris2010),p.88.Zieook:Les Missions Ca-tholiques,jaargang1895,p.615enBérard,La politique du Sultan,p.18en31.68 ConsulCumberbatchaanHerbert,14november1895,inTurkey No. 2 1896, C 7927, p.192enCarlier,Au milieu des massacres, p.93-94.69 PocheinAleppoaanconsulHummelinBeiroet.Aleppo,29maart1896,No14.N.A.2.05.19/47,Vice-ConsulSummaripaaanPaulCambon,31oktober1895,DDAA,1895-1896,supplement,p.95,Vice-ConsulFitzmauriceaanPhilipCurrie,15maart1896,inTurkey No. 5 1896,C 8015, p.10,ConsulBarnhamaanPhilipCurrie,24november1895,Urfa,inTurkey No. 2 1896,C 7927, p.230enCillière,1895 Massacres d’Arméniens,p.92.70 ConsulLongworthaanPhilipCurrie,12oktober1895,inTurkey No. 2 1896, C 7927, p.88,VonSydacoff,Abdul Ha-mid II,p.3-4,Carlier,Au milieu des massacres,p.51,ActingConsulFontanaaanPhilipCurrie,26oktober1895enVice-ConsulHampsonaanConsulCumberbatch,22oktober1895,inTurkey No. 2 1896,C 7927, p.103en137,Vice-ConsulFitzmauriceaanPhilipCurrie,5maart1896,inTurkey No. 5 1896,C 8015, p.2enObservationsbyConsulCumber-batch,6maart1896,inTurkey No. 8 1896,C 8273, p.95.71 Vice-ConsulCatoniaanconsulHummelinBeiroet.Alexandrette,6december1895,No482.N.A.2.05.19/46.72 ConsulCumberbatchaanPhilipCurrie,9december1895,inTurkey No. 2 1896, C 7927, p.267,ObservationsbyConsulCumberbatch,6maart1896,inTurkey No 8 1896, C 8273, p.96enCarlier,Au milieu des massacres, p.93-94.Les Mis-sions Catholiques,Jaargang1896,p.38:inSivaswerdhetvolgendeopgetekend:‘Une particularité à signaler, c’est que en moins d’une heure, tous les musulmans se montrèrent coiffés de turbans blancs*, tandis qu’en temps ordinaire la proportion des Turcs enturbanés n’y était que de un sur cent’(*ToutmohamétanquimassacreunGiaour(chrétien)devientGhazi(victorieux)etprendunturbanblanc).Zieook:Les massacres d’Arménie, témoignages des victimes,p.60en173.73 HerbertaandeMarquessofSalisbury,12november1895,No.247,inTurkey No. 2 1896, C 7927, p.124.Zieook:Les massacres d’Arménie, p.137,waarbijSyriërsindewijkSinamoudinKharpouth‘perongeluk’werdenaangevallenentwintigSyriërshetlevenlieten.74 Vice-ConsulAvaniaaanHummelinBeirout,28november,1895.Tarsus,zondernummer.Vertrouwelijk.N.A.2.05.19/46.75 Les massacres d’Arménie, témoignages des victims,p.255.(Ourfa)Vice-ConsulFitzmauricetoSirP.Currie.Ourfa,16maart1895,Urfa,inTurkey No. 5 1896, C 8100, p.13.Zieook:Carlier,Au milieu des massacres, p.153.(Sivas)enAntoine,Lesmassacres d’Arménie,p.65.76 HummelinBeiroetaanVanderStaalvanPiershilinConstantinopel,21januari1896,Beiroet,No.31/21.N.A.2.05.19/47.77 ZiebijvoorbeeldCillière,p.109,Meyrier,Les massacres de Diarbekir,p.87enCarlier,Au milieu des massacres, p.65.78 CharlesdeFoucauld,Brieven aan Mevrouw de Bondy. Van Trappistenabdij tot Tamanrasset(Antwerpen1966),p.61-62.79 AvaniainTarsusaanconsulHummelinBeiroet,17december1895.Tarsus,zondernummer,vertrouwelijk.N.A.2.05.19/4680 Van der Staal van Piershil aan de minister van Buitenlandse Zaken Roëll, 13 december 1895, Pera, No.1437/402.N.A.2.05.19/46.81 Meyrier,Les massacres de Diarbekir, p.86.Zieook:Vice-ConsulHampsonaanConsulCumberbatch,26november1895,inTurkey No. 2 1896, C 7927, p.251,Lepsius,Armenië en Europa, p.244-247en249.82 Cillière,1895 Massacres d’Arméniens,p.109(Trebizonde)enConsulCumberbatchaanPhilipCurrrie,17oktober1895,inTurkey No. 2 1896,C 7927, p.100enConsulCumberbatchaanHerbert,6november,1895,p.153.(Erzeroum:LazeninsamenwerkingmetKoerden),Turkey No. 2 1896,C 7927, p.229(Marash)enp.232(Hadjin),PrivateletterfromIsmidt,22oktober1895,inTurkey No. 2 1896,C 7927, p.70.



83 CelestinodaDestoaanCarlier,Vice-ConsulvanFrankrijkinSivas,28november1895.DDAA,1895-96,sup-plément,p.43.84 ConsulLongworthaanPhilipCurrie,9december1895,inTurkey No. 2 1896, C 7927, p.250.InArabkirwerdge-roepen;‘pas un seul Arménien ne doit être épargné; c’est l’ordre du palais’, inLes massacres d’Arménie, p.144enSubstanceofReportrespectingthemassacreatGurun,6december1895,inTurkey No. 2 1896,C 7927, p.244 enVice-ConsulFitzmauriceaanPhilipCurrie,5maart1896,inTurkey No. 5 1896,C 8100, p.3.85 Vice-ConsulHampsonaanConsulCumberbatch,3december1895enConsulBarnhamaanPhilipCurrie,6december1895,inTurkey No. 2 1896, C 7927, p.268en272.86 PocheinAleppoaanconsulHummelinBeiroet,28december1895en3januari1896.N.A.2.05.19/47.87 HummelinBeiroetaanVanderStaalvanPiershil,21januari,1896,Pera,No.31/21.N.A.2.05.19/47.88 VanderStaalvanPiershilaandeministervanBuitenlandseZakenRoëll,10maart1896,Pera,No.376/92.N.A.2.05.19/47.Zieook:DeStuersaandeministervanBuitenlandseZakenRoëll.Parijs,6november1896,No.816/370.Bijlage:ChambredesDéputés.Séancede3novembre1896.Discussionsauxévènementsd’Arménie,p.1352,N.A.2.05.19/108.89 ActingConsulFontanaaanPhilipCurrie,12december1895,inTurkey No. 2 1896, C 7927, p.247enPhilipCurrieaandeMarquessofSalisbury,21februari1896,inTurkey No. 8 1896,C 8273, p.59.90 Zieook:Deringel,Conversion and Apostacy in the late Ottoman Empire,p.197-239.91 VanderStaalvanPiershilaandeministervanBuitenlandseZakenRoëll.Pera,1maart1896,No311/76.N.A.2.05.19/47.Conversionsforcéed’ungrandnombred’Arméniensàl’islamisme.92 ConsulBarnhamaanPhilipCurrie,19februari,inTurkey No. 8 1896, C 8273, p.48.Zieook:Les massacres d’Arménie, p.163(Arabkir):‘Toutes nos églises ont été changées en mosques’,p.82(Segherd),p.87(Moushomgeving),p.106(Aghtamaromgeving),p.138(Kharpout),p.225(Husni-Mansour).Zieook:Turkey No. 8 1896,C 8273, p.104.93 Lepsius,Armenië en Europa,p.14enTheMarquessofSalisburyaanPhilipCurrie,6april1896,inTurkey No. 8 1896, C 8273, p.119.94 Deringel,Conversion and Apostacy in the late Ottoman Empire,p.197.95 DeStuersaandeministervanBuitenlandseZakenRoëll,6november1896.Parijs,No.816/370.Bijlage:Cham-bredesDéputés.Séancede3novembre1896.Discussionsauxévènementsd’Arménie,p.1358.N.A.2.05.19/108.96 Ibidem.97 PocheinAleppoaanHummelinBeiroet,7januari1896.Aleppo,No.3.N.A.2.05.32.31/169.Zieook:DeStuersaandeministervanBuitenlandseZaken,Roëll.Parijs,6november,1896.ChambredesDéputés.Séancede3no-vembre1896.Discussionsauxévènementsd’Arménie.DenysCochin,N.A.2.05.19/108enVanderStaalvanPiershilaandeministervanBuitenlandseZaken,Roëll,25november1896,Pera,No.1360/368.N.A.2.05.19/47.98 JeanJaurès,Il faut sauver les Arméniens(Paris2006),p.34-35.99 Van der Hoeven aan de minister van Buitenlandse Zaken Roëll. Wenen, 17 december, 1896, No. 205. N.A.2.05.19/171.Oosterseaangelegenheden.HervormingeninTurkije.100 DeStuersaandeministervanBuitenlandseZakenRoëll.Parijs,6november1896,No.816/370.Bijlage:Cham-bredesDéputés.Séancede3novembre1896.Discussionsauxévènementsd’Arménie,p.1352,N.A.2.05.19/108.101 Vice-ConsulHampsontoConsulCumberbatch.Moush,6november1895.Turkey No. 2 1896, C 7927, p.187.102 ConsulBarnhamtoPhilipCurrie.Aleppo,24november1895,p.230enConsulLongworthtoPhilipCurrie,17december1895,p.266,inTurkey No. 2 1896, C 7927, enCillière,1895 Massacres d’Arméniens,p.103.103 Rev.DwighttoPhilipCurrie,16december1895,inTurkey No. 2 1896, C 7927, p.251.104 EmreCanDağhoğlu,‘InthewakeoftheAghtamarCatholicosate’sdemise:Thereportonthe1895Vanmas-sacrebythelastAghtamarCatholicosKhachadourII’,inÜmitKurtenAraSarafian(ed.),Armenians and Kurds in the late Ottoman Empire(Fresno2020),p.89105 Ibidem,p.73.106 Van der Staal van Piershil aan de minister van Buitenlandse Zaken Roëll. Pera, 29 november 1895, No.1390/383.N.A.2.05.19/46.Zieook:Les massacres d’Arménie, p.53(Erzindjan),p.64(Baibourt),p.77(Bitlis)enp.236(Marash).107 PhilipCurrieaandeMarquessofSalisbury,29november1895,No.385.Turkey No. 2 1896, C 7927, p.198(Bitlis),Vice-ConsulFitzmauriceaanPhilipCurrie,16maart1896,inTurkey No. 5 1896,C 8100, p.10(Urfa),Meyrier,Les mas-sacres de Diarbekir,p.120(Diarbekir)enPetitionofBaiburtArmenianPrisoners,27oktober1896,inTurkey No. 7 1897,C 8303, p.11-12(Baibourt).



108 Vice-ConsulHampsonaanPhilipCurrie,7januari1896,inTurkey No. 8 1896, C 8273, p.24.109 Van der Staal van Piershil aan de minister van Buitenlandse Zaken Roëll. Pera, 21 november, 1895, No.1357/371.N.A.2.05.19/46.Situationgénérale.Zieook:GeorgeH.Hepworth,Through Armenia on horseback(NewYork1898),p.170-173.HepworthzagookdepaleiskliekalsverantwoordelijkevoordepogromstegendeArmeniërs.110 Van der Staal van Piershil aan de minister van Buitenlandse Zaken Roëll. Pera, 27 december 1895, No.1488/418.N.A.2.05.19/46.Nouvellesdesprovinces.111 Les massacres d’Arménie, p.150en159.112 KeunaandeministervanBuitenlandseZakenRoëll.Pera,6juli1896,No854/227.N.A.2.05.19/47.Overbloe-digetafereleninVan,zieook:KeunaandeministervanBuitenlandseZakenRoëll,25juli1896,Pera,No.915/237.N.A.2.05.19/47.113 VanderStaalvanPiershilaandeministervanBuitenlandseZakenRoëll,17april1896,Pera,No.538/134.N.A.2.05.03/114.Britseparlementairestukken.114 ZieAlgemeen Handelsbladvan14en21juli1895.InDenHaagontmoettehijookVanderStaalvanPiershil.115 Het Nieuws van den Dag,13november1895.‘BerichtenvanReuter’sCompany’.116 Leeuwarder Courant,14november1895.‘DebinnenlandschetoestandinTurkije’.117 Algemeen Handelsblad,17november1895.‘Turkschezaken’enDeTijd,20november,1895.118 Het Nieuws van den Dag,2april1896.ZievoorgedetailleerderberichtenoverKillis:TheMarquessofSalisburyaanPhilipCurrie,6april1896,inTurkey No. 8 1896, C 8273, p.121.119 De Tijd,23maart1896.HetbewijsvanhettegendeelleeftnogsteedsinTurkijeanno2021,namelijkdeHem-shin,bekeerdeArmeniërsdienualsmoslimleven,maarnogsteedsdeArmeensecultuuromhelzen.120 De Tijd,24maart1896.‘DeTurkscheleugens’.(1)Deoorzakendergruwelen.121 Het Nieuws van den Dag,2april1896enDe Tijd,8mei1896,‘officieelewaarheiduitTurkije’.IndezelfdeperiodedreigdeereenhongersnoodonderdeArmeniërsalsgevolgvandeslachtingenenkinderenalgrasaten.ZieHet Nieuws van den Dag,18juni1896,‘BuitenlandschNieuws’.122 SimonVratzian(ed.),Bank Ottoman. Memoirs of Armen Garo(Detroit1990),p.108.123 TheArmenianRevolutionaryCommitteetotheFrenchChargéd’Affaires,inTurkey No. 1 1897 Correspondence res-pecting the disturbances at Constantinopel in August 1896, C 8303, p.15-16.124 Algemeen Handelsblad, 29augustus1896:‘Vier Turksche dames, die in een rijtuig voorbijreden, werden door de ontploffing van een bom in stukken gereten’.125 TheArmenianRevolutionaryCommittteeaandeFrenchChargéd’Affaires,inHerbertaandeMarquessofSa-libury,27augustus1896,inTurkey No. 1 1897, C 8303, p.16.Zieook:Vratzian,Bank Ottoman,p.122.Keunaandemi-nistervanBuitenlandseZaken,Roëll,27augustus1896,Pera,No.1024/262.N.A.2.05.18/741.126 Vratzian,Bank Ottoman, p.113-114.Zieook:HerbertaandeMarquessofSalisbury,27augustus1896,No.25.Turkey No. 1 1897, C 8303, p.12.127 Vratzian,Bank Ottoman, p.156.128 Keun(Eerstedrogman)aandeministervanBuitenlandseZakenRoëll.TelegramConstantinopel,27augustus1896.N.A.2.05.18/741.TroublesàConstantinople.129 KeunaandeministervanBuitenlandseZakenRoëll,27augustus1896,Pera,No.1024/262.N.A.2.05.18/741.TroublesàConstantinople.130 RoyDouglas,BritainandtheArmenianQuestion1894-7,The Historical Journal, 19 I (1976), p.127.Bartholomeus-nachtwasvan23op24augustus1572demassalemoordopdeHugenoteninParijs.131 ArmanJ.Kirakossian,The Armenian massacres 1894-1896 British media testimony(Dearborn2008),p.525.UitdeThe Contemporary Review, Vol.70(October1896),p.457-465.132 GöranGunner,Genocide of Armenians through Swedish eyes(Yerevan2013),p.67.133 De Nieuwe Koerier,25september1896.‘DemoordenteConstantinopel’.134 HerbertaandeMarquessofSalisbury,31augustus1896,inTurkey No. 1 1897, p.19.135 KeunaandeministervanBuitenlandseZakenRoëll,28augustus1896,Pera,No.1031/265.N.A.2.05.18/741.TroublesàConstantinople.Zieook:DelaBoulinièreaanHanotaux.Therapia,3september1896.No.254,p.274.DDAA,1894-1897.136 HerbertaandeMarquessofSalisbury,31augustus1896,inTurkey No. 1 1897, p.18.137 Leeuwarder Courant,31augustus1896,‘Buitenland’.138 Bérard,La politique du Sultan, p.32.Zieook:Manchester Guardian,12september1896.



139 KeunaandeministervanBuitenlandseZakenRoëll,27augustus1896,Pera,No.1024/262.N.A.2.05.18/741.TroublesàConstantinople.Zieook:DelaBoulinièreaanHanotaux,ministervanBuitenlandseZaken.Therapia,28augustus1896.No.244,p.268.DDAA,1894-1897.Hijschreef:‘Dans le cimetière de Chichli, j’ai compté moi-même plus de 400 cadavres arméniens asommés à coups de gourdins ou tués à coups de haches ou de couteaux.’140 Salt,Imperialism, evangelism and the Ottoman Armenians, p.109.141 KeunaandeministervanBuitenlandseZakenRoëll,28augustus1896,Pera,No.1031/265.N.A.2.05.18/741.TroublesàConstantinople.142 KeunaandeministervanBuitenlandseZakenRoëll,27augustus1896,Pera,No.1024/262.N.A.2.05.18/741.TroublesàConstantinople.143 GerlofvanVloten,Oostersche schetsen en vertalingen (Amsterdam1900),p.68-69.144 Ibidem,p.136.145 MauritsWagenvoort,Van Rome naar Jeruzalem(’s-Gravenhage1898),p.134-135.146 CharlesBoissevain,Van dag tot dag in het Oosten. Tweededrukmeteennaschriftoverdejongstegebeurtenissen(Haarlem1897),p.90.147 Ibidem,p.90.148 Ibidem,p.91.149 Kirakossian,The Armenian massacre 1894-1896, p.526.UitdeThe Contemporary Review, Vol.70(October1896),p.457-465.150 VanderStaalvanPiershilaandeministervanBuitenlandseZakenRoëll,25juli1896,Pera,No.915/237.N.A.2.05.19/47.151 VanderStaalvanPiershilaanRoëll,25november1896,Pera,No.1360/368.Situationgénérale.N.A.2.05.19/47.152 VanderStaalvanPiershilaanministervanBuitenlandseZakenRoëll,12december1896,Pera,No.1439/389.ManifesteduComitéLiberalOttoman(MouvementdupartiJeuneTurc)N.A.2.05.19/47.153 Ibidem.154 VanderStaalvanPiershilaanministervanBuitenlandseZakenRoëll,8januari1897,Pera,No.34/14.Décla-rationduComitéTurc.N.A.2.05.19/47.155 Ibidem.156 Rotterdamsch Nieuwsblad,2april1897,‘Buitenland’.157 VanderStaalvanPiershilaanministervanBuitenlandseZakenRoëll,26maart1897,Pera,No.419/134.Mas-sacresàTokat.N.A.2.05.19/47.158 PhilipCurrieaandeMarquessofSalisbury,17september1896.Zieook:MemorandumrespectingArmeniancoalporters,inTurkey No. 1 1897, C 8303, p.46en48.159 KeunaandeministervanBuitenlandseZakenRoëll,17september1896,Pera,No.1090/281.N.A.2.05.18/741.SituationàConstantinople.160 NederlandsvertegenwoordigerSinaïaaandeministervanBuitenlandseZakenRoëll.Sinaïa,27augustus/8september1896,No.158/60.N.A.2.05.19/25.Armenischevluchtelingen.161 Ibidem.162 ArmanJ.Kirakossian,The Armenian massacres 1894-1896, U.S. Media Testimony (Detroit2004),p.179.UitThe Nation, Vol.63(8Octobre1896):p.265-267.163 Van Lennep aan de minister van Buitenlandse Zaken, Roëll. Athene, 29 oktober 1896, No. 145. N.A.2.05.312/95.RéfugiésArméniennes.164 DeAardeenhaarVolken,Reis door het zwaarbeproefde Armenië, p.288.165 PhilipCurrieaandeMarquessofSalisbury,Constantinople,7oktober1896,inActingConsulShipleyaanPhi-lipCurrie,Trebizond,28september1896,inTurkey No. 3 1897, C 8305, p.82.166 ConsulRichardsaanPhilipCurrie.Angora,3november1896,inTurkey No. 7 1897, C 8395, p.30.167 HerbertaandeMarquessofSalisbury,Therapia,3September1896,CollectivenotetotheSublimePorte,31august1896,inTurkey No. 1 1897, C 8303, p.29.Zieook:berichtvanKeunvan22september1896,No.1107/284.Zieook: Note Verbale collective remise à la Sublime Porte par les Représentants des Grandes Puissances. No. 252,p.271-272.Therapia,2septembre1896.DDAA,1894-1897.168 Ibidem.169 HerbertaandeMarquessofSalisbury,Constantinople,3september1896inTurkey No. 1 1897, C 8303, p.30enp.37.



170 KeunaandeministervanBuitenlandseZakenRoëll,22september1896,Pera,No.1107/284.LasituationàConstantinople,N.A.2.05.18/741.171 Idem.Zieook:CurrieaandeMarquessofSalisbury,Therapia,14oktober1896,Turkey No. 3 1897, C 8305, p.97.Zieook:MemorandumbyVice-consulDevey:‘in other words, that Armenians have been chastised twenty times as severely as Moslems for having taken part in the sedition and riots’.GeorgePollardDeveywasVice-ConsulvanGroot-BrittanniëinVan.Turkey No 7 1897, C 8295, p.34.172 VanderStaalvanPiershilaandeministervanBuitenlandseZakenRoëll,14oktober1896,Pera,No.1188/316.N.A.2.05.18/741.AudiencechezleSultan.SituationàConstantinoplequedanslesprovinces.173 Ibidem.174 Douglas,‘BritainandtheArmenianquestion1894-97’,p.132enDeringel,‘TheArmenianquestionisfinally’,p.344.175 FélixCharmetant,Martyrologe arménien. Tableau officiel de massacres d’Arménie dressé après enquêtes(Éd. 1896)(Paris1896),p.8.176 MeguerditchBarsamian,Histoire du village qui meurt(Paris1990),p.100.177 Charmetant,Martyrologe arménien,p.95.178 Boissevain,Van dag tot dag in het Oosten,p.90.179 Hoffmann,In het Turksche kerkerhol,p.172.180 Ibidem,p.173.181 Alcock,Aan den Euphraat,p.352.LatervergelekenmetUncle Tom’s Cabin,omdathetinromanvorm,maargeba-seerdopooggetuigenis,eenrealistischbeeldzougevenvandegruwelenonderAbdulHamidII,zieAlgemeen Han-delsblad,11november1918.‘AandenEuphraat’.182 Ibidem,p.358.183 Algemeen Handelsblad,16januari1896,‘Buitenlandschoverzicht’.Zieook:Algemeen Handelsblad, 16mei1897,‘Vandagtotdag’.184 Nieuwe Tilburgsche Courant,4juli1904.‘DeuitmoordingvaneenChristenVolk’.185 Robert Aram Kaloosdan, Tadem. My father’s village. Extinguished during the Armenian Genocide (Portsmouth, NewHampshire2015),p.25.186 BarbaraJ.Merguerian,‘Reform,revolutionandrepression:theTrebizondArmeniansinthe1890’s’,inHova-nissian,RichardG.,Armenian Pontus. The Trebizond-Black Sea communities (CostaMesa2009),p.259-260.187 GiaAivazian,‘TheW.L.SachtlebenpapersonErzeruminthe1890’s’inRichardG.Hovanissian,Armenian Karin/Erzerum(CostaMesa2003),p.246-247.Zieook:WilliamNesbittChambers,Yoljuluk(Paramus,N.J.1988),p.33-36.188 Les massacres d’Arménie, p.237.189 Georgeon,Abdul Hamid II,p.292-293,Akçam,A shameful act,p.42-43enJones,Genocide,p.152-153.190 ClaraBarton,America’s relief expedition to Asia Minor under the Red Cross(Meriden,Connecticut1896),Lepsius,Armenië en Europa,p.268-272,Rodogno,Against massacre,p.210-211.191 DonaldBloxham,The great game of genocide(Oxford2009),p.56.192 Algemeen Handelsblad,6december1894.Maarditbladhaderalovergeschrevenop17en18november.HetUtrechtsNieuwsbladhaderop20novemberovergeschreven,zoalsveleanderedagbladen.WillemKarelFrederikPieterGraafvanBijlandtwaseendiplomaatenafkomstiguiteenDuitseadellijkefamilie.HijwaslangTweedeKamerlid,van1882tot1916enuiteindelijkookkamervoorzittervandiezelfdeTweedeKamer,van1909tot1912.193 Handelingen der Staten Generaal Tweede Kamer 1894-1895 IIp.367.21eVergadering7december1894.194 AbrahamPieterCornelisvanKarnebeek(1836-1925)wasoud-ministervanBuitenlandseZakenvan1novem-ber1885tot21april1888.195 Handelingen der Staten Generaal Tweede Kamer 1894-1895 IIp.368-369.21eVergadering7december1894.196 Ibidem,p.372.21eVergadering7december1894.197 VanderStaalvanPiershilaandeministervanBuitenlandseZakenRoëll3januari1895,Pera,No.14/1.N.A.2.05.19/46.198 MinistervanBuitenlandseZakenRoëllaandegezantVanderStaalvanPiershil.’s-Gravenhage,8januari1895,No.1/1.N.A.2.05.19/46,zieook:3januari1895,No.14/1Pera,3januari1895,N.A.2.05.19/46.IncidenttussenNe-derlandenTurkijeinverbandmetdeArmenischequastie.199 Handelingen der Staten Generaal Tweede Kamer 1896-1897, IIp.46.Derdevergadering,22sept.1896.200 Ibidem.



201 Ibidem,IIp.47.22september1896.202 Ibidem,IIp.47.22september1896.203 Utrechts Nieuwsblad,25maart1895.‘Armenischegruwelen’.204 Leidsch Dagblad,4april1895.‘DeArmenischegruwelen’.205 Algemeen Handelsblad,24november1894.‘Allerlei’.206 Bataviaasch Handelsblad,1februari1895.DeArmenischegruwelen.Zieook:MalcolmMacColl,Memoirs and cor-respondence(Edited by W.E. Russell) (London:Smith,Elder&Co,1914).MalcolmMacCollwaseenprotégévanWilliamGladstone.WaarschijnlijkbetrofhetGarabedThoumaian.207 Algemeen Handelsblad,17november1894.‘DegruweldadeninArmenië’.208 Algemeen Handelsblad,1november1895.‘ProfessorVambéryoverdeArmenischequastie’.209 De Tijd,24november1894.‘Buitenland.Algemeenoverzicht’.210 Utrechts Nieuwsblad,11juli1895.‘Buitenland’.211 Dillon(1854-1933)waseenIerselinguistendoctorindephilosophie,talenvanhetMiddenOostenenverge-lijkendephilologie.HijwerkteinSintPetersburgenKharkov.VerderwashijcorrespondentvandeDaily Telegraphvan1887tot1914.HijreisdeinhetOttomaanseRijkin1895.212 E.J.Dillon.‘TheConditionofArmenia’.The Contemporary Review, Vol.68(August1895)p.153-189.InKirakos-sian,The Armenian massacres 1894-1896. British Media Testimony,p.231-274,interviewopp.248-251.213 Utrechts Nieuwsblad,9september1895.‘Armenië’(metvertalingvanartikelvanDillonindeContemporaryReview).214 E.J.Dillon,‘TheConditionofArmenia’.The Contemporary Review,p.248-249.215 Maas en Roerbode,26oktober1895.‘DegruweleninArmenië’.216 OrigineelinKölnische Zeitung.InNederlandindeLeeuwarder Courant,30oktober1895,‘DegruwelenteTrebi-zonde’eninhetLeidsch Dagblad29oktober1895,‘DegruwelenteTrebizonde’.217 Maas en Roerbode,1februari1896.‘GruweleninArmenië’.Zieook:bijvoorbeelddeLeeuwarder Courant,28februari1896,‘ArmeniëendeIslam’,enDe Tijd, 27maart1896,‘DeTurkscheleugensIII’.218 De Tijd, 20juli1896.‘EenrapportomtrentdetoestandeninArmenië’.Zieook:deLeeuwarder Courant van2juli1896,‘DegruweleninArmenië’endeTilburgsche Courant van21juni1896,‘Engeland’.219 RapportduLieutenant-ColoneldeVialar.Attachémilitaireprèsl’ambassadedeFrancesurlemeurtredupèreSalvatore,p.249-262.DDAA,1894-1897,p.250.220 RapportduLieutenant-ColoneldeVialar.Attachémilitaireprèsl’ambassadedeFrancesurlemeurtredupèreSalvatore,p.249-262.DDAA,1894-1897,bijgevoegdeenkaartvandeomringendeplaatsendiebezochtwerdendoordecommissie.221 Ibidem,p.251.DitwaszijnlaatstebriefontvangeninMarash.222 Ibidem,p.252.223 RapportduLieutenant-ColoneldeVialar.Attachémilitaireprèsl’ambassadedeFrancesurlemeurtredupèreSalvatore,p.256.Desoldaatzei:‘Wij zijn de doorwaadbare plaats gepasseerd, we hadden het water tot halverwege onze benen; het bataljon van Karlek was voor ons, ik heb de priester en de Armeniërs het water zien oversteken’.224 Ibidem,p.262.GetekendHenrideVialar.225 SalvatoreLilliwerdop3oktober1982doorJohannesPaulusIIheiligverklaard.226 Rotterdamsche Nieuwsblad 28december1897.Volgenshetbladwas‘nog altijd het Europese concert bezig met het stemmen der instrumenten’.227 Middelburgsche Courant, 23februari,2,5en6maart,1897(kortemededelingen).228 De Tijd, 17december1895.‘Kerknieuws’.229 Tilburgsche Courant,2februari1896.‘DeNederlandschemissionarisseninArmenië’.WaarschijnlijkzaleenbriefvanMaternusbijdekrantterechtzijngekomen.Zieook:de Telegraaf,29januari1896.230 ArchiefvandeFranciscanen,’sHertogenbosch,Doos20,map13,MaternusMuré(1866-1932),briefgedateerdMarash,14juli1896.Zieook:ClaraBarton,America’s relief expedition to Asia Minor,p.60-61enLepsius,Armenië en Europa,p.114.231 Ibidem,briefgedateerdDanKalé,14september1896.232 Ibidem,briefgedateerdDanKalé,21december1896.233 Ibidem,briefgedateerdMarash,13april1897.234 Ibidem,briefgedateerdMarash,10mei1897.235 Ibidem,briefgedateerdMarash,24augustus1897.



236 Ibidem,briefgedateerdMarash,3augustus1897.237 ArchiefvandeFranciscanen,’sHertogenbosch,Doos26,map2,EvaristusvanKroonenberg(1870-1937).238 ArchiefvandeFranciscanen,’sHertogenbosch.Sint Franciscus,jaargang1896,p.84.239 Ibidem,p.85-86,briefgedateerdDiarbekir,16december1895.LaterzijndelenvandebrievenvanMinnebroe-dersgepubliceerdineenkrantenartikelvandeTilburgsche Courantvan10april1898.240 Ibidem,p.86-89.241 IgnatiusvanAntiochië,Graan van God (Utrecht2012).Ignatius(35-50naChristus–110-117naChristus)wasbisschopvanAntiochiëenstierfdemarteldoodinRome.242 Les Missions Catholiques,jaargang1895,p.590.243 ArchiefvandeFranciscanen,’sHertogenbosch,Sint Franciscus,Jaargang1896,p.90-91.244 Tilburgsche Courant,10april1898.‘DeMissiënderMinnebroedersinArmeniëendeTurkschegruwelen’.245 SultanAbdulHamidII(vialegatieDenHaag)aandeministervanBuitenlandseZakenRoëll,28augustus1895,Pera,No.43/1.N.A.2.05.18/742.246 KabinetaandegezantteLondenBaronW.vanGoltsteinvanOldenaller(gezantvan1893-1899).DenHaag,30augustus1895,No.8/241.N.A.2.05.18/742.Kabinet/Anglo-ArmenianAssociation.247 DetijdelijkzaakgelastigdeSchimmelpenninckvanderOyeteLondenaandeministervanBuitenlandseZa-kenRoëll,3september1895.Londen,No.366.N.A.2.05.18/742.Anglo-ArmenianAssociation.248 KabinetaandetijdelijkzaakgelastigdeteLonden,SchimmelpenninckvanderOye,6september1895.DenHaag,No.4/247.N.A.2.05.18/742.Anglo-ArmenianAssociation.249 Kabinet aan de vertegenwoordiger van de sultan in Den Haag, 6 september 1895. Den Haag, No. 4. N.A.2.05.18/742.250 Nieuws van den Dag, 16december1895.Telegramvan6december1895vanArmeniërsinConstantinopel.251 De Tijd, 1februari1896.‘VoordeslachtoffersinArmenië’.252 De Tijd, 24februari1896.‘GoednieuwsuitArmenië’.253 De Tijd, 17februari1896.‘DegruweleninArmenië’.254 De Tijd, 2maart1896.‘Hulpactie’.Zieook:Algemeen Handelsblad,1maart1896.‘Gemengdebuitenlandschebe-richten’.255 FélixCharmetantschreefookoverdeArmeensevervolgingen:Martyrologe arménien. Tableau officiel des massacres d’Arménie, dressé après enquêtes par les six ambassades de Constantinople (Paris1896).256 Tilburgsche Courant, 25augustus1898.‘DeellendeinArmenië’.257 Nieuwe Tilburgsche Courant, 2april1896.‘VoordevervolgdeArmeniërs’.258 Tilburgsche Courant, 27november1898.‘Eenbedeomhulp’.259 H.H.Meulenbelt,Van Armenië en zijn lijden(Hoenderloo1897),p.40.260 Het Nieuws van den dag, 7september1896.‘GeneralesynodevandeGereformeerdekerkeninNederlandteMid-delburg’.Zieook:Algemeen Handelsblad, 5september1896,‘Gereformeerdesynode’.261 VonWeckherlinaandeministervanBuitenlandseZakenDeBeaufort,11januari1901.Pera,No.25/9Politi-que:persécutiond’Arméniens.N.A.2.05.94/453.262 VonWeckerlinaandeministervanBuitenlandseZakenDeBeaufort,25mei1900.Pera,No.411/151.N.A.2.05.94/453.ZelfspresidentMcKinleybemoeidezichermee.263 VonWeckherlinaandeministervanBuitenlandseZakenDeBeaufort,10juni1900.Pera,No.441/171.N.A.2.05.94/453.264 Consulaireverslagenenberichten,ministerievanBuitenlandseZaken.Amsterdam:J.H.deBussy,oktober1896:Jahresbericht1895,Trebizonde,p.529.Zieook:oktober1896,Vice-ConsulaatAleppo,Rapportpourl’année1895,p.754.Vice-Consul,PocheenAlexandrette,Rapportpourl’année1895,Vice-ConsulCatoni,p.772.265 Consulaireverslagenenberichten,MinisterievanBuitenlandseZaken.Amsterdam:J.H.deBussy,No.16april1898,p.297,299en301.266 Mirak,Torn between two lands,p.48.Zieook:Barton,Expedition in Asia Minor and relief operation,p.VIIIenIX.267 Foucauld,Brieven aan Mevrouw de Bondy,p.63.Dagboekdatum24juni1896.268 VonWeckherlinaandeministervanBuitenlandseZakenDeBeaufort,31oktober1900.Pera,No.696/290.Me-nacesàBeyrouthcontrelesChrétiens.N.A.2.05.94/453.269 VonWeckherlinaandeministervanBuitenlandseZakenDeBeaufort,14december1900.Pera,No.766/323.Arménie.N.A.2.05.94/453.BronvoorditberichtwasdeRussischeambassadeurZinoviev.


396 notenbijiv dejong-turksestaatsgreepvan1908endeslachtingenin1909

270 HandelingenderStaten-Generaal,20eVergadering,7december1901,p.386.DegehelediscussieinhetNe-derlandseparlementwerdintegraalafgedruktinPro Armenia,10januari,1902,2eJaargang,No.4,p.27-29.Artikel:Uneinterpellationauparlementhollandais.271 HandelingenderStaten-Generaal,20eVergadering,7december1901,p.386.272 Ibidem,p.386.Zieook:Pro Armenia,25februari,1901,1eJaargang,No7,p.49-50.MassacresàSassounenPro Armenia,25september1901,1eJaargang,No21,p.164.LaQuinzaine.273 Pro Armenia,10februari1901,1eJaargang,No.6,p.43-44.Artikel:L’adhésiondeH.vanKol.274 AnatoleFrancewashetpseudoniemvoorAnatoleFrançoisThibault,diein1921deNobelprijsvoordeLitera-tuurkreeg.Hijwasookbekendomdequote:‘Itisthecertaintythattheypossessthetruththatmakesthemcruel.’275 Pro Armenia,25februari1901,1ejaargang,No.7,p.49.Artikel:Vigilance.276 Pro Armenia,10februari1901,1eJaargang,No.6,p.44.Artikel:L’adhésiondeH.vanKol.277 HandelingenderStaten-Generaal,20eVergadering,7december1901,p.387.278 Ibidem,p.387.279 Ibidem,p.789.280 HandelingenderStaten-Generaal,1901-1902,BijlageA,HoofdstukIII,No.8,p.4enNo.9,p.10.Onderdenoemer*#6GewelddadentegendeArmeniërs.OokinhetFranseparlementwerdditopgemerkt,zie2ièmeSé-ancedu20Janvier1902.ChambredesDéputés.‘Leretourdesmassacresd’Arménie’.281 HandelingenderStatenGeneraal,17eVergadering,5december1902,p.373.282 Ibidem,p.376.283 HandelingenderStatenGeneraal,33eVergadering,7december1903,p.716.284 Ibidem,p.727.

Noten bij IV De Jong-Turkse staatsgreep van 1908 en de slachtingen in 1909

1 HoussineAlloul,EdhemEldemenHenkdeSmaele(ed.),To Kill a Sultan: a Transnational History of the Attempt on Abdul Hamid II (1905)(London2018),p.52.2 Georgeon,Abdul Hamid II, p.390.3 Le Pèlerin,Dimanche6Août,No.1492,p.3.4 AntwerpschComiteitterbevrijdingvanonzenlandgenoot,De zaak Edward Joris(Antwerpen1906),p.2.5 EOSMEMO,Aanslag op de Sultan. Hoe een Belgische anarchist in Constantinopel belandde. HoussineAlloulenHenkdeSmaele,UniversiteitvanAntwerpen.Geraadpleegdop30-12-2014,hetislopendonderzoekwatlaterin2018ge-publiceerdwerdalsTo kill a sultan.Nu:www.elinea.nl.6 Alloule.a.,To kill a sultan,p.42.7 ResselerenSuykerbuyk,Dynamiet voor de Sultan,p.125.8 Ibidem,p.139.9 Ibidem,p.140.10 Ibidem,p.22-23.PieterwasdebroervanAdolfDaens(1839-1907),devolksvertegenwoordigerenpriester.11 Alloule.a.,To kill a sultan,p.227.12 AntwerpschComiteit,De zaak Edward Joris, p.10.13 ResselerenSuykerbuyk,Dynamiet voor de Sultan, p.24.Zieook:NRC,2januari1906.14 De Tijd, 11en13januari1906.‘EdwardJorisindeTurkscheklem’en‘Buitenland.Algemeenoverzicht’.15 De Tijd, 5december1905.‘EenAntwerpenaarindoodsgevaar’.WeensecorrespondentvandePetit Bleu. Zieook:AntwerpschComiteit,De zaak Edward Joris, p.9en12.Zijnvroegeredirecteur,Smeding,vandeNederlandscheBoek-handelhadalleengoedeherinneringenaanJoris.16 De Tijd, 5februari1906.‘EdwardJoris’.17 De Telegraaf,23december1907,‘Protest-meetingEdwardJoris’.18 EOSMEMO,Aanslag op de Sultan, ziewww.elinea.nl.19 Christophe Verbruggen, Schrijverschap in de Belgische belle époque. Een sociaal-culturele geschiedenis (Gent 2009),p.165.Zieook:ResselerenSuykerbuyk,p.106-108,GeorgesLorandaanGeorgesClemenceau,briefvan13ja-nuari1906.20 ResselerenSuykerbuyk,Dynamiet voor de Sultan, p.171.‘Eenwoordteropheldering’.VerscheneninOntwaking,


notenbijiv dejong-turksestaatsgreepvan1908endeslachtingenin1909 397

maandschrift,8eJaargang,1908.Zieook:Algemeen Handelsblad,‘WaaromEdwardJorislosgelatenwerd’enDe Tijd, 12maart1908,‘DeheerJorisaanhetwoord’.21 De Tijd, 12maart1908.Zieook:ResselerenSuykerbuyk,p.27.22 ResselerenSuykerbuyk,Dynamiet voor de Sultan,p.172.Dagtekening,26februari1908.23 Kevorkian,Le genocide des Arméniens,p.61.24 Ibidem,p.34.25 ErnstJäckh,Der aufsteigende Halbmond(Berlin-Schöneberg1911),p.20.26 BiografieJessup(1855-1910),inMorgenlandzending,UtrechtsArchief.Toegangsnumer547,Inventarisnum-mer66.27 OsmanKöker,Armenians in Turkey 100 years ago, Volume I (Istanbul2005),p.73en75.28 Suny,A history of the Armenian genocide,p.183.29 De Gids, 1909,No.1(overdruk)SnouckHurgronje,Jong-Turkije,p.3.SnouckHurgronjewildeinConstanti-nopelgaanwonen.Ditdeedhijslechtsvoortweemaandendoordechaosindehoofdstad.30 Ibidem,p.5.31 IbrahimMuwayliki-al, Spies, scandals & Sultans. Istanbul in the twilight of the Ottoman Empire(Lanham2008),p.24.32 De Gids, 1909,No.1(overdruk),SnouckHurgronje,JongTurkije,p.6.33 Ibidem,p.18.34 Ibidem,p.19.35 PaulFesch,Constantinople aux derniers jours d’Abdul Hamid(Paris1907),p.57.36 Ibidem,p.58-59.37 ReisverslagHeldringMiddellandseZee,december1908,p.4(getypteversie)N.A.2.21.085/154.38 Ibidem,p.2(getypteversie)N.A.2.21.085/154.39 ReisverslagHeldringMiddellandseZee,december1908,p.5.40 Ibidem,p.7.N.A.2.21.085/154.41 VanderDoesdeWilleboisaandeministervanBuitenlandseZakenRenekedeMareesvanSwinderen(1860-1955),4maart1909.DenHaag,No.109.N.A.2.05.94/454.42 Georgeon,Abdul Hamid II, p.418.43 VanderDoesdeWilleboisaandeministervanBuitenlandseZakenDeMareesvanSwinderen,12april1909.DenHaag,No.187.N.A.2.05.94/454.44 VanderDoesdeWilleboisaandeministervanBuitenlandseZakenDeMareesvanSwinderen,12april1909.DenHaag,No.187.N.A.2.05.94/454.45 VanderDoesdeWilleboisaandeministervanBuitenlandseZakenDeMareesvanSwinderen,13april1909.DenHaag,No.190.N.A.2.05.94/454.46 Kevorkian,Le genocide des Arméniens, p.99(Franseversie)enThe Armenian Genocide, p.73(Englishversie).47 GaidzF.Minassian,Gaidz,‘Lesrelationsentre leCUPet laFRAà laveillede laPremièreGuerreMondialed’aprèslessourcesarméniennes’,inRevue d’histoire Arménienne contemporaine, TomeI1995, p.62en63.Zieook:Kevor-kian,p.99(Franseversie)enp.73(Engelseversie).48 FerrimanZ.Duckett,The Young Turks and the truth about the Holocaust at Adana in Asia Minor during April 1909 (Yerevan2009),p.ix.Duckettwaseendiplomaatenergerdezichaanhetuitblijvenvaneenreactieinde‘beschaafdewereld’opdemisdadeninCilicië:‘Shame to civilised Europe, shame to the 20th century humanity.’Zieook:Terzian,Cilicia 1909, p.70-72.ZievoorTarsusholocaustGibbons,The red rugs of Tarsus,p.116.49 www.armenocide.netBritseVice-ConsulinMersinaDoughtyWylieaandeEngelseambassadeurinConstan-tinopelLowther,Inclosure1inNo83.Adana,21april1909.Zieook:B.N.A.,F.O.424/219p.80-84.50 Terzian,Cilicia 1909,p.144.TerzianwaseenapothekerafkomstiguitHadjin.HetboekGiligio Aghedu 1909 werddoordeOttomaanseoverheidgeconfisceerd.In1915werdhijgearresteerdop24april,verbannenenvermoord.51 Kevorkian,Le génocide des Arméniens, p.100-101(Franseversie)en(Engelseversie, p.74-75).52 Duckett,The Young Turks and the truth about the Holocaust at Adana, p.10.53 HrachikSimonyan,The Destruction of Armenians in Cilicia, April 1909(London2012),p.32.54 Kévorkian,Le génocide des Arméniens,p.105-106(Franseversie)enp.79(Engelseversie).Zieook:A.Adossidès,Ar-méniens et Jeunes-Turcs. Les massacres de Cilicie(Paris1910),p.117-118.55 Duckett,The Young Turks and the Truth about the Holocaust at Adana, p.6.56 Kévorkian,Le génocide des Arméniens,p.104.


398 notenbijiv dejong-turksestaatsgreepvan1908endeslachtingenin1909

57 Duckett.The Young Turks and the Truth about the Holocaust at Adana, p.12-14.58 WetenschappelijkeBladen,1909,4edeel,No.2,De Christenmoorden te Adana, p.361.59 A.Adossides,Arméniens et Jeunes-Turcs, p.24.Doughty-Wyliezoulaterin1915sneuvelenbijGallipoli.60 The New York Times, 25april1909.61 Duckett,The Young Turks and the Truth about the Holocaust at Adana, p.15.62 GeorgesBrézol,Les Turcs ont passé par là…, La verité sur les massacres d’Adana de 1909(Paris1912), p.231.Zieook:Simo-nyan,The Destruction of Armenians in Cilicia April 1909, p.40.63 PeterHeigl,Schotter für die Wüste. Die Bagdadbahn und ihre deutschen Bauingenieure(Amberg2004),p.71.Zieook:Bré-zol,p.18-19.64 Christmann,ConsulinMersina,aanFreiherrMarschallvonBiebersteininConstantinopel,13mei1909.Mer-sina,No.128AnlageII,J.No.310.LepsiusArchivHalle,1367-13812.65 Kévorkian,Le génocide des Arméniens,p.111.Zieook:Simonyan,The Destruction of Armenians in Cilicia, p.41,Duckett,The Young Turks and the Truth about the Holocaust at Adana, p.17,Adossides,Arméniens et Jeunes-Turcs, p.29enLes massacres d’Adana et nos missionaires, p.10.CharlesH.Woods,The danger zone of Europe, Changes and problems in the Near East(London1911),p.9,diehetoverwittebandages,saruks,heeftoverdefezvandeaanvallers.66 WetenschappelijkBladen,1909,4edeel,volgno.2,De Christenmoorden te Adana, p.363.67 Duckett,The Young Turks and the Truth about the Holocaust at Adana,p.16-17.68 Les massacres d’Adana et nos missionaires, p.10.69 Adossides,Arméniens et Jeunes-Turcs,p.33.Zieook:Duckett,The Young Turks and the Truth about the Holocaust at Adana,p.17enSimonyan,The Destruction of the Armenians in Cilicia,p.42.70 Christmann,ConsulinMersina,aanFreiherrMarschallvonBiebersteininConstantinopel,13mei1909.Mer-sina,No.128AnlageII,J.No.310.LepsiusArchivPotsdam,1367-13812.71 Simonyan,The Destruction of Armenians in Cilicia April 1909,p.43.72 Kévorkian,Le génocide des Arméniens,p.110-111.73 The Times, 28april1909.74 Brézol,Les Turcs ont passé par là…,p.263,266en268,Adossides,Arméniens et Jeunes-Turcs, p.47-48,Svazlian,The Ar-menian Genocide,p.424,Duckett,The Young Turks and the Truth about the Holocaust at Adana,p.28.75 Kévorkian,Le génocide des Arméniens,p.114(Franseversie).Zieook:Duckett,The Young Turks and the Truth about the Holocaust at Adana, p.20.76 Duckett,The Young Turks and the Truth about the Holocaust at Adana,p.33.77 Simonyan,The Destruction of Armenians in Cilicia April 1909,p.63.78 Adossides,Arméniens et Jeunes-Turcs,p.50.79 Heigl,Schotter für die Wüste, p.69.80 De Tijd,17april1909.‘DetoestandinTurkije’.81 Provinciale Noordbrabantsche en ’s Hertogenbossche Courant,21april1909,‘DeMoordteAdana’.Zieook:De Telegraaf,22april1909:‘Het eerste werk der oproerlingen bestond in het verbreken der telegrafische gemeenschap tusschen Konstantinopel en Adana.’.82 De Volksvriend,22april1909,‘Armenischegruwelen’.83 Algemeen Handelsblad,23april,1909.‘DeopstandinTurkije’.84 Het Vaderland,24april1909,‘Buitenlandschoverzicht’,Rotterdamsch Nieuwsblad,24april1909,‘Telegrammen’enDe Standaard,24april1909,‘Turkije’.85 De Courant,8mei1909,‘DeslachtingonderdeArmeniërs’.86 The New York Times,28april1909,‘Daysofhorrordescribed:Americanmissionaryaneyewitnessesofmurderandrapine’doorHerbertAdamsGibbonsenThe red rugs of Tarsus doorHelenDavenportGibbons.87 De Standaard,12mei1909,‘Varia’.BerichtuitLe Matin van10mei1909.88 Kévorkian,Le génocide des Arméniens,p.116.89 Baring,Maurice,Letters from the Near East (London1913),p.79-80.90 WetenschappelijkeBladen,1909,4edeel,volgno.2,De Christenmoorden te Adana, p.364.91 Brézol,Les Turcs ont passé par là…,p.233.92 Duckett,The Young Turks and the Truth about the Holocaust at Adana,p.22.DithadeenTurksesoldaataaneendrog-manvanéénvandeconsulatenopgebiecht.RemziPasjazounaarAdanagestuurdzijnomwraaktenemenvoorzijnnederlaaginZeïtoun.93 Les massacres d’Adana et nos Missionaires (Lyon1909),p.32.


notenbijiv dejong-turksestaatsgreepvan1908endeslachtingenin1909 399

94 Duckett,The Young Turks and the Truth about the Holocaust at Adana,p.22.95 Adossides,Arméniens et Jeunes-Turcs,p.56.96 DeDeutsch-LevantinischeGesellschaftaanAuswärtigesAmt,28april1909.Inwww.armenocide.net,1909-04-28-DE-005.Geraadpleegdop22-3-2015.97 MarschallvonBiebersteinaanhetAuswärtigesAmtinBerlijn,30april1909.A-7651.In:www.armenocide.net,1909-04-30-DE-003.Geraadpleegdop22-3-2015.98 Les massacres d’Adana et nos Missionaires, p.5-6,HelenDavenportGibbons,The red rugs of Tarsus: a woman’s record of the Armenian massacre of 1909 (NewYork1917),p.128enBrézol,Les Turcs ont passé par là…,p.23.99 TelegramVice-ConsulatdesPaysBas,24april1909.Lattakia,No.72.N.A.2.05.94/454.100 PocheaanhetConsulatGénéralinBeyrouth,26april1909.Vice-ConsulatdesPaysBas,Aleppo,No.76/11.N.A.2.05.94/454.101 Ibidem.102 Ibidem.103 Simonyan,The Destruction of Armenians in Cilicia April 1909,p.119.104 Svazlian,The Armenian Genocide,p.421en425.GetuigenissenMikayelKeshishianenHarutyunSargisAdamian.105 PocheaanhetConsulat-GénéralinBeyrouth,26april1909.Vice-ConsulatdesPaysBasAleppo,No.76/11.N.A.2.05.94/454.106 Lambert,Hadjin and the Armenian massacres, p.104-105.Zieook:New York Times, 23april1909.107 StaatssecretarisSchoenaankeizerWilhelmII,17april1909.In:www.armenocide.net,1909-04-17-DE-004.Geraadpleegdop22-3-2015.The Graphic,midsummernumber,June26,1909,p.820.ThemassacreoftheArmeni-ans.108 GeorgesKévorkian,La flotte française au secours des Arméniens (1909-1915)(Rennes2008),p.21.109 Algemeen Handelsblad,30april1909.‘BriefuitMessina’.Zieook:Svazlian,p.493.110 CatoniaanHotz,Consul-GénéraldesPaysBasBeyrouth,26april1909.Vice-ConsulatdesPaysBas,Alexan-drette,No.79/4.N.A.2.05.94/454.111 Ibidem.112 AvaniaaanVanderDoesdeWilleboisinConstantinopel,28april1909.Vice-ConsulatdesPaysBasMersina,No.674.N.A.2.05.94/454.113 Davenport,The red rugs of Tarsus,p.113-114.Zieook:Woods,The danger zone of Europe,p.146-147.114 AvaniaaanVanderDoesdeWilleboisinConstantinopel,28april1909.Vice-ConsulatdesPaysBasMersina,No.674.N.A.2.05.94/454.115 Woods,The danger zone of Europe,p.137.Zieook:Jäckh,Der aufsteigende Halbmond, p.111.116 ElieAvaniaaandeVanUijePieterseinSmyrna,5mei1909.Vice-ConsulatdesPaysBasàMersine,No.11.N.A.2.05.94/454.117 Het Vaderland,29april1909,‘DemoordeninArmenië’,berichtovergenomenuitdeDaily Mail.(26april)118 De Tijd,3mei1909,‘DetoestandinKlein-Azië’.Zieook:De Courant,3mei1909,‘NieuweArmenischegruwelen’.119 De Courant,8mei1909,‘DeslachtingonderdeArmeniërs’.120 Het Vaderland,8mei1909,‘Turkije.DemoordeninAdana.’VerslagvanFransezeeofficiervanhetschipdeVictor Hugo uitLe Figarovan7mei1909.121 Het Nieuws van den Dag,13mei1909.‘Buitenlandschnieuws’.122 Het Vaderland,24mei1909.‘DeArmenischemoorden’.123 Het Vaderland,26mei1909.‘DeArmenischemoorden’.124 Provinciale Noordbrabantsche en ’s Hertogenbossche Courant, 15mei1909.‘DetoestandinKlein-Azië’.125 Jäckh,Der aufsteigende Halbmond, p.97,Zieook:Les massacres d’Adana et nos missionaires, p.42.126 Shepard,FredD(1855-1915).‘PersonalexperienceinTurkishmassacresandreliefwork’inThe Journal of Race Development, Vol.1,No.3(Jan,1911),p.316-339.127 ElieAvaniaaanVanUijePieterseinSmyrna,5mei1909.Mersine.N.A.2.05.94/454.128 ElieAvaniaaandeVanUijePieterseinSmyrna,14mei1909.Vice-ConsulatdesPaysBasàMersine,No.12.N.A.2.05.94/454.129 Ibidem.130 VanderDoesdeWilleboisaandeministervanBuitenlandseZakenDeMareesvanSwinderen,DenHaag,17mei1909.No.729/254.N.A.2.05.94/454.GruweldadeninKleinAzië.


400 notenbijv debalkanoorlogendemisluktehervormingeninarmenië1910-1914

131 Brézol,Les Turcs ont passé par là…,p.215-216.132 VanderDoesdeWilleboisaandeministervanBuitenlandseZakenDeMareesvanSwinderen,25mei1909.No.778/282.N.A.2.05.94/454.OnlusteninKleinAzië.BijgevoegdartikeluitdeTanine,zonderdatum.133 VanderDoesdeWilleboisaandeministervanBuitenlandseZakenDeMareesvanSwinderen,21mei1909.No.751/266.N.A.2.05.94/454.GruweldadeninKleinAzië.134 VanderDoesdeWilleboisaandeministervanBuitenlandseZakenDeMareesvanSwinderen,11augustus1909.No.1190/465.N.A.2.05.94/454.135 Kévorkian,Le génocide des Arméniens,p.135.136 VanderDoesdeWilleboisaandeministervanBuitenlandseZakenDeMareesvanSwinderen,21augustus1909.No.1253/496.N.A.2.05.94/454.GruweldadenteAdana.137 VanderDoesdeWilleboisaandeministervanBuitenlandseZakenDeMareesvanSwinderen,10september1909.No.1361/553.N.A.2.05.94/454.138 ElieAvaniaaanvanUijePieterseinSmyrna,13december1909.Vice-ConsulatdesPaysBasàMersine.N.A.2.05.94/454.Confidentielle.139 Woods,The danger zone of Europe,p.180.Zieook:Simonyan,p.193.140 Simonyan,The Destruction of Armenians in Cilicia April 1909,p.193.141 Het Centrum, 16december1909.142 HagopBabiguian,The Adana massacres. An eyewitness account(Beirut2018),p.42.143 Simonyan,The Destruction of Armenians in Cilicia April 1909,p.152.144 Duckett,The Young Turks and the truth about the holocaust at Adana,p.56.145 Terzian,Cilicia 1909. The massacre of Armenians,p.143-144.146 Simonyan,The Destruction of Armenians in Cilicia April 1909,p.153.147 Ibidem,p.154.148 RaymondH.KévorkianenYvesTernon,Mémorial du génocide des Arméniens(Paris2014),p.40.149 Kévorkian,Le génocide des Arméniens,p.147.150 Georgeon,Abdul Hamid II,p.424-425.

Noten bij V De Balkanoorlog en de mislukte hervormingen in Armenië 1910-1914

1 Consul-GeneraalHotzinBeyrouthaandegezantVanderDoesdeWilleboisinConstantinopel,7februari1911.Beyrouth,No.90/19.N.A.2.05.94/455.2 VanderDoesdeWilleboisaandeMinistervanBuitenlandseZakenDeMareesvanSwinderen,24november1911,Pera,No.764.N.A.2.05.94/455.3 Vice-ConsulinJaffaaanConsul-GeneraalinBeyrouthHotz,20januari,1911.N.A.2.05.94/455.4 VanderDoesdeWilleboisaandeministervanBuitenlandseZaken,21oktober1913,Pera,No.1809/522.Bin-nenlandschepolitiek,enNo.2124/600,21december,1913.Politiek.N.A.2.05.94/456enN.A.2.05.19/54.5 M.HakanYavuz,‘WarfareandNationalism:TheBalkanWarsasacatalystforhomogenation’inHakanM.YavuzenIsaBlumi,War & Nationalism. The Balkan Wars, 1912-1913, and their socio-political implications (SaltLakeCity2013),p.51.6 FatmaMügeGöçek,Denial of Violence. Ottoman past, Turkish present, and Collective violence against the Armenians, 1789-2009(Oxford2015),p.231.7 MahmudMukhtar,Pacha,Meine führung im Balkankriege 1912(Berlin1913),p.V(Voorwoord).8 A. Cuypers aan Van der Does de Willebois in Constantinopel, 4 november, 1912. Salonika, No. 1666. N.A.2.05.94/461.9 Mukhtar,Meine führung im Balkankriege, 1912, p.96.10 Van der Does de Willebois aan de minister van Buitenlandse Zaken Loudon, 5 november 1912, Pera, No.1624/586,5november,1912.Oorlogstijdingen.N.A.2.05.94/456.11 Van der Does de Willebois aan de minister van Buitenlandse Zaken Loudon, 2 november 1912, Pera, No.1614/584.Oorlogstijdingen.N.A.2.05.94/456.12 Van der Does de Willebois aan de minister van Buitenlandse Zaken Loudon, 4 november 1912, Pera, No.1624/586.N.A.2.05.94/456.Oorlogstijdingen.


notenbijv debalkanoorlogendemisluktehervormingeninarmenië1910-1914 401

13 Ibidem.Zieook:SeanMcMeekin,The Russian Origins of the First World War(Cambridge,MA2011),p.25-26.14 Ibidemenzieook:No.1582/569,26oktober1912.Oorlogsberichten.15 Yavuz,War & Nationalism, p.58.16 SeanMcMeekin,The Ottoman Endgame(NewYork2015),p.72.17 Van der Does de Willebois aan de minister van Buitenlandse Zaken Loudon, 23 december 1912, Pera, No.1993/698.Annexe:Documentparl’entremisedeBaumanPachaInspecteurGeneraldelaGendarmerieOttomansur‘LescruautéscommisesparlesBulgaresetHellènesàKavalaetDédéAgatch’.N.A.2.05.94/470.18 Ibidem.19 Van der Does de Willebois aan de minister van Buitenlandse Zaken Loudon, 4 november 1912, Pera, No.1624/586.N.A.2.05.19/456.Oorlogstijdingen.20 Ibidem.21 VanUijePieterseaanVanderDoesdeWilleboisinConstantinopel,12februari1913.Smyrna,No.129/29.N.A.2.05.94/470.22 VanUijePieterseaanVanderDoesdeWillebois,2juli1913.Smyrna,No.637/108.N.A.2.05.94/470.23 145 momenten in 145 jaar Nederlandse Rode Kruis (HetNederlandseRodeKruis,december2012),p.13.24 AdvanLiemptenMargotvanKooten,Hier om te helpen. 150 jaar Nederlandse Rode Kruis (Amsterdam2017),p.87-88.25 Haarlem’s Dagblad,8april1913.26 Van Heek aan Van der Does de Willebois in Constantinopel, 1 en 14 april 1913. Enschede, No. 624. N.A.2.05.94/470.27 Koch,Abraham Kuyper,p.567.28 Algemeen Handelsblad,25oktober1913.‘NederlandscheAmbulanceinBulgarije’.29 Algemeen Handelsblad,7januari1913.‘MetdeNederlandseambulancenaarBulgarije.XIOnzezieken’,Tjorloe,22dec.Zieook:VanLiemptenVanKooten.Hier om te helpen. 150 jaar Nederlandse Rode Kruis,p.96.30 DeverdrijvingvandemoslimsuitgebiedendietothetOttomaanseRijkbehoordenwordtookwelSokümü(thegreatunweaving)genoemd.Zieook:AdamJones,Genocide. A Comprehensive Introduction (Second edition) (LondonandNewYork2011),p.23.31 Suny,A History of the Armenian genocide, p.187.32 Göçek,Denial of Violence, p.238.33 Ibidem.34 NaimM.Turfan,Rise of the Young Turks. Politics, the Military and Ottoman Collapse(London2000),p.209.SpeechdoorÖmerNaciBey.35 VanderDoesdeWilleboisaandeministervanBuitenlandseZakenDeMareesvanSwinderen,16juni1913,Pera,No.1046/331.AttentaatopŞevketPasja.N.A.2.05.94/456.36 Turfan,Rise of the Young Turks,p.211.37 IbidemenAhmad,The Young Turks, p.118.38 VanderDoesdeWilleboisaandeministervanBuitenlandseZakenDeMareesvanSwinderen,28juni1913,Pera,No.1108/360.Binnenlandsepolitiek.N.A.2.05.19/54.39 Göçek,Denial of Violence, p.242.40 Van der Does de Willebois aan de minister van Buitenlandse Zaken Loudon, 21 december 1913, Pera, No.2124/600.Politiek.N.A.2.05.19/54.Zieook:No1780/513,16oktober1913:‘het chauvinisme en den grenzenlozen eigendunk der machthebbers’.41 ’s-Gravenhage,14maart1914,No.5112.AfdelingHandel,No.3562,16maart1914.Unionpermanentedesdé-léguésducommerceétranger.AnnexeaurapportNo.108deFévrier1914(1329)relatifauboycottage,p.14.N.A.2.06.001/4292.03.42 Suny,A History of the Armenian Genocide, p.187.43 ’s-Gravenhage,14maart1914,No5112.AfdelingHandel,No.3562,16maart1914.Unionpermanentedesdé-léguésducommerceétranger.AnnexeaurapportNo.108deFévrier1914(1329)relatifauboycottage,p.21.N.A.2.06.001/4292.03.44 MustafaAksakal,The Ottoman Road to war in 1914. The Ottoman Empire and the First World War(Cambridge2008),p.38.45 EnquêtedanslesBalkans.RapportprésentéauxdirecteursdelaDotationparlesmembresdelaCommissi-ond’enquête.DotationCarnegiepourlaPaixInternationale(Paris1914),p.109(‘On accuse assez unanimement Enver Bey…’).



46 Göçek,Denial of Violence, p.245.47 Ibidem.48 Van der Does de Willebois aan de minister van Buitenlandse Zaken Loudon, 4 november 1912, Pera, No.1624/586.N.A.2.05.94/456.Oorlogstijdingen.49 Correspondence d’Orient,Revuebimensuelledepolitiqueétrangère,6eAnnée,No.113,1erJuin1913,p.495.‘LesaffairesArméniennes’.50 Göçek,Denial of violence, p.245.51 Correspondence d’Orient,Revuebimensuelledepolitiqueétrangère,6eAnnée,No.113,1erJuin1913,p.512-513.‘Arménie’.Lesvêpresarménienne–Undocument.52 DikranMesrobKaligian,Armenian Organisation and Ideology under Ottoman Rule, 1908-1914(NewBrunswick2009),p.44.53 Van der Does de Willebois aan de minister van Buitenlandse Zaken Loudon, 10 oktober 1913, Pera, No.1744/499.Balkancrisis.Verkiezingen.N.A.2.05.94/456.54 VanderDoesdeWilleboisaandeministervanBuitenlandseZakenDeMareesvanSwinderen,13Mei1913,Pera, No. 830/265. Toestanden in Armenië. Met artikel La Turquie, Constantinople, mardi 13 mai 1913. N.A.2.05.19/54.55 L’Agence Ottomane. VanderDoesdeWilleboisaanDeMareesvanSwinderen.BijlagebijNo.830/265,Pera,13mei1913.ToestandeninArmenië.N.A.2.05.19/54.56 Van der Does de Willebois aan de minister van Buitenlandse Zaken Loudon, 4 november 1912, Pera, No.1624/586.Oorlogstijdingen.N.A.2.05.94/456.57 VanderDoesdeWilleboisaandeministervanBuitenlandseZakenLoudon,6oktober1913,Pera,No.1721/49.N.A.2.05.94/456.58 EnquêtedanslesBalkans.RapportprésentéauxdirecteursdelaDotationparlesmembresdelaCommissiond’enquête.DotationCarnegiepourlaPaixInternationale(Paris1914),p.111.59 Ibidem,p.112.60 AndréMandelstam,Le sort de l’Empire Ottoman(Paris1917),p.49.61 Mesrop, Zeitschrift der Deutsch-Armenischen Gesellschaft, 1eJahrgang1914Juli-Augustus.JohannesLepsius:‘DieAr-menischenReformen’,p.19-20.62 Dr.Johannes-Lepsius-ArchivPotsdam(hiernaLAP)II1470/157-1719.BriefvanBoghosNubarpasjaaanJo-hannesLepsius,Lally-Pleiades,22augustus1913.63 Ibidem.64 Mandelstam,Le sort de l’Empire Ottoman,p.211.HaygaganParekordzaganisnudeArmenianGeneralBenevolentUnion,methethoofdkwartiergevestigdinNewYorkmetBergeSetrakianalsleider.65 VatcheGhazarian,Boghos Nubar’s Papers and the Armenian Question(Waltham,MA1996),p.xviii.66 LAPII1470/157-1719.BriefvanBoghosNubarPasjaaanJohannesLepsius,Lally-Pleiades,22augustus1913.Zieook:Mandelstam,Le sort de l’Empire Ottoman,p.211.67 YervantP’erdahdjian,‘EvénementsetfaitsobservésàConstantinopleparlevicariat(patriarchal)(1914-1916)’,inRevue d’histoire Arménienne contemporaine, TomeI,1995,p.258.68 RodericH.Davison,‘TheArmenianCrisis,1912-1914’,inThe American Historical Review, Vol53,No3(April,1948),p.499.69 ArtemOhandjanian,1915 Irrefutable Evidence. The Austrian Documents on the Armenian Genocide(Yerevan2004),p.66.70 TanerAkçam,The Young Turks Crime against Humanity(Princeton2012),p.131-132.Zieook:Dadrian,The History of the Armenian Genocide, p.208, enDadrian,Warrant for Genocide (NewBrunswick1999),p.126.71 Simon(ed.),Bank Ottoman, p.184.72 Davison,‘TheArmenianCrisis,1912-1914’,p.482.73 JosephHeller,British policy towards the Ottoman Empire 1908-1914(London1983),p.83-84.74 ThomasSchmutz,‘TheGermanroleintheReformdiscussionof1913-14’,inHans-LukasKieser,KeremÖk-temandMaurusReinkowski,World War I and the End of the Ottomans. From the Balkan Wars to the Armenian Genocide (London2015),p.196.75 MichaelHesemann,Völkermord an den Armeniern(München2015),p.136.76 Ohandjanian,1915 Irrefutable Evidence,p.65.77 DjemalPasha,Memories of a Turkish Statesman 1913-1919(NewYork1973),p.271.


notenbijv debalkanoorlogendemisluktehervormingeninarmenië1910-1914 403

78 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,28februari,1914,Pera,No.389/144.N.A.2.05.18/742.Vertrouwelijk.79 TelegramDeStuersaanLoudon,2februari1914.Parijs,N.A.2.05.18/742.80 Eerstecitaat:VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,28maart1914.No.574/208.Inspecteurs-generaal.N.A.2.05.18/742Tweedecitaat:SweertsdeLandasaanLoudon,15/28maart1914.StPetersburg.N.A.2.05.18/742.81 L.C.Westenenk,Het Rijk van Bittertong(’s-Gravenhage1932),p.206.82 LoudonaanWestenenk,28februari1914.K.I.T.L.V.inventaris21,H963,No31.83 DagboekL.C.WestenenkK.I.T.L.V.inventaris21,H963,No15,p.2,Woensdag,4maart1914.84 W.J.VanderDussen,‘ThequestionofArmenianreformsin1913-1914’,inArmenian Review, Vol.39,Spring1986,p.32.85 SweertsdeLandasaanLoudon,15/28maart1914.SintPetersburg.N.A.2.05.18/742.86 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,6april1914,Pera,No.619/225.N.A.2.05.18/742.87 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,14april1914,Pera,No.661/243.N.A.2.05.18/742.Zieook:Ohandja-nian,1915 Irrefutable Evidence, p.71.88 VanderDussen,‘ThequestionofArmenianreformsin1913-1914’,p.38.89 BriefvandesecretarisvanhetComitétothulpverleeningaandeNestorianenaanWestenenk,’s-Gravenhage,18april1914.K.I.T.L.V.H963,No.51.90 WestenenkaanDeStuersinParijs.Constantinopel,15mei1915,No.558.N.A.2.05.102/676.91 Westenenkheeftinmiddelstoesteminggevraagdengekregenominbuitenlandsediensttetreden.Verzoek:WestenenkaanLoudon,16mei1914.Toestemming:LoudonaanKoloniën,25mei1914.N.A.2.05.18/742.BalawastiteltussenPasjaenVizier.92 BriefvanWestenenkenzijnvrouwaanhunzoonWillem.Constantinopel,23mei1914.K.I.T.L.V.H963,No.39.93 ContractWestenenk,Artikel23,p.11.N.A.2.05.18/742.94 SaïdHalimPaşa,L’Empire Ottoman et la guerre mondiale(Istanbul2000),p.7.95 DagboekWestenenk,p.30,Zondag,21juni1914,enVanderDussen,Diary,p.63.96 Bruno J. Tideman, L.C. Westenenk. (1872-1930) een bijzonder ambtenaar van het Binnenlands Bestuur in Nederlands-Indië(Gorsel2008),p.68.97 WestenenkaanLoudon,Deventer,25april1914.N.A.2.05.18/742.98 MarcelLéart,La question arménienne à la lumière des documents(Paris1913),avant-propos.KrikorZohrabwasonaf-hankelijkArmeensOttomaansparlementslid,schrijverenadvocaat.99 DagboekWestenenk,p.4,Dinsdag21april1914.100 WestenenkaanLoudon,Deventer,25april1914.N.A.2.05.18/742.101 DagboekWestenenk,p.11,Zondag,3mei1914.102 DagboekWestenenk,p.25,Maandag,25mei1914.103 BriefA.G.TakianaanWestenenk,Constantinopel,9mei1914.K.I.T.L.V.H963,No.33.104 Vice-ConsulatdeFranceàVanàMinistredesAffairesEtrangèresPichon.RapportsurlasituationpolitiqueduvilayetdeVanpendatle2trimestre1910enL’AmbassadeurdeFranceàConstantinopleàMinistredesAffairesEtrangères,Pera,5december1912.105 Vice-ConsuldeFranceàVanàMinistredesAffairesEtrangèresPichon,Van,4januari1912.106 Vice-ConsuldeFranceàSivasàMinistredesAffairesEtrangèresPichon,Sivas,25mei1910.107 BriefA.G.TakianaanWestenenk,Constantinopel,9mei1914.K.I.T.L.V.H963,No.33.Hijschreefletterlijk:‘I shall be very glad to serve you as a servant if need be I shall (be) most willingly sacrifice my life for the sake of my nation, my country and for those who are willing to help my unfortunate nation.’.108 JohannesLepsius,‘DieArmenischenReformen’,inMesrop, Zeitschrift der Deutsch-Armenischen Gesellschaft, 1eJahr-gang1914Juli-Augustus,p.26.109 Suny,A History of the Armenian Genocide,p.206-207.110 DagboekWestenenk,p.37-38,woensdag,8juli1914.111 Ibidem,p.44,zaterdag,25juli1914.112 DagboekWestenenk,p.44,zaterdag,1augustus1914.113 TalaataanWestenenk,8augustus1914,Constantinople.K.I.T.L.V.H963.No.23.114 WestenenkaanLoudon,11augustus1914,Arnautkeuy.K.I.T.L.V.H963.No.23.115 Morgenthau,United States Diplomacy on the Bosphorus, p.83.



116 DagboekWestenenk,woensdag9september1914,p.51.117 VonWangenheimaanReichskanzlerBethmannHollweg,2februari1915,Pera,J.Nr.269.1915-A-05043.PA-AA.118 VerslagovereenreisnaarConstantinopelin1915doorMr.C.L.TorleyDuwel,p.2.N.A.2.05.18/742.Zieook:Aide-Mémoire,Constantinople,le29Mars1915.K.I.T.L.V.H963No.32.119 VonWangenheimaanBethmannHollweg,2februari1915,PolitischesArchivdesAuswärtigesAmt(hiernaPA-AA)/R14085Wopwww.armenocide.net1915-02-02-DE-001,geraadpleegdop5juni2016.120 KätheEhrhold,Flucht in die Heimat(Dresden-Leipzig1937),p.8.KätheEhrholdwasverpleegsterineenDuitsweeshuisinVanvandeDeutscher Hilfsbund für christliches Liebeswerk im Orient.121 Matteos Eblighatian, A life in the life of my nation, p. 110. Eblighatian was Procureur-generaal in Van voordatin1914hijdevertalervanHoffwerd.HetdoelwasdatHoffeerderal inErzeroumzouzijnaangehouden,zieK.I.T.L.V.H963No.47,HoffaanWestenenk,9november1914,Bergen,Noorwegen.122 HoffaanWestenenk,9november1914.Bergen.K.I.T.L.V.H963No.47.123 AhmetSeyhun,‘AlastattempttosolvetheArmenianquestion’inHakanM.Yavuz(ed.),War & Collapse. World War I and the Ottoman state(SaltLakeCity2016),p.675.124 Eblighatian,A life in the life of my nation,p.135.125 UnionPermanentedesDéléguésduCommerceÉtrangeraanVanderDoesdeWillebois,26februari1914.No.108.Boycottage.N.A.2.06.001/42.92.03.N.A.2.05.19/54.126 UnionPermanentedesDéléguésduCommerceÉtranger.AnnexeaurapportNo.108.deFévrier1914relatifauBoycottage.N.A.2.06.001/42.92.03.127 Vice-Consul Xanthopoulos aan Van der Does de Willebois, 20 mei 1914. Dardanellen, No. 839/17. N.A.2.05.94/457.128 Ibidem.129 VanUijePieterseaanVanderDoesdeWillebois,17juni1914.Smyrna,No.496/78.RéunionduCorpsConsu-lairedeSmyrnedu15Juin1914àCordelio(VerslagConsulairCorps).N.A.2.05.94/461.130 DitwordtbevestigddoorDeensebronnen,zieMatthiasBjörnlund, ‘The1914cleansingofaegeanGreeksasacaseofviolentTurkification,inDominikJ.SchallerenJürgenZimmerer,Late Ottoman Genocides. The Dissolution of the Ottoman Empire and Young Turkish Population and Extermination Policies(NewYork2009),p.36-37,eninAmerikaansebronnen,zieTanerAkçam, ‘TheGreekdeportationsandmassacresof1913-1914:atrialrunfortheArmeniange-nocide’,inShirinian,The Asia Minor Catastrophe and the Ottoman Greek Genocide,p.86.131 VanUijePieterseaanVanderDoesdeWillebois,17juni1914(VerslagConsulairCorps).Zieook:Morgenthau,United States Diplomacy on the Bosphorus,p.66-67,Wednesday,June10andFriday,June12.132 Morgenthau,United States Diplomacy on the Bosphorus,p.67,SaturdayJune13enp.75,Thursday,2juli1914.133 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,13juni1914,Pera,No.956/353.N.A.2.05.19/54.Griekenvervolging.N.A.2.05.94/54.134 HenryMorgenthau,Ambassador Morgenthau’s Story. A personal account of the Armenian genocide(NewYork2010),p.35.135 PolitischesArchivdesAuswärtigesAmt,BotschaftKonstantinopel/Bd.169.Microfiche7247.RössleraanDuit-seambassadeinConstantinopel,6juni1915.NotitievanMordtmanntoegevoegd.OoktegenoverdeRussischeconsul,Kalmykow,zeiTalaat:‘theGreekscannotremain.(…)Theymustgo.’Kalmykow,Andrew,D.,Memoirs of a Russian Diplomat. Outposts of the Empire, 1893-1917 (NewHavenandLondon1971),p.258.136 YücelYigit,‘TheTeşkilat-i-MahsusaandWorldWarI’,inYavuz,War & Collapse,p.526.137 Ibidem,p.527.138 VanUijePieterseaanvanderDoesdeWillebois,17juni1914.Smyrna,No.496/78.Politiekentoestand.N.A.2.05.94/461.139 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,13juni1914,Pera,No.956/353.Griekenvervolging.N.A.2.05.19/54.140 Van der Does de Willebois aan Loudon, 15 juni 1914, Pera, No. 962/355. Grieksch-Turksch conflict. N.A.2.05.19/54.141 AhmetEfiloğlu,’ExodusofThracianGreekstoGreeceinPost-BalkanWarera’,inYavuz,War & Collapse,p.356.142 MatthiasBjörnlund,‘ThepersecutionofGreeksandArmeniansinSmyrna,1914-1916:aspecialcaseinthecourseofthelateOttomanEmpire’inShirinian,The Asia Minor Catastrophe and the Ottoman Greek Genocide,p.94.143 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,22mei1914,Pera,No.839/309.Chauvinismeenvreemdenhaat.N.A.2.05.19/54.144 Suny,A History of the Armenian Genocide,p.213.


notenbijvi oorlogengenocide1914-1918 405

145 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,13januari1916,Pera,No.22/10.Politiek.Zeervertrouwelijk.146 Ibidem.147 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,3augustus1914,Pera,No.1220/418.DealgemeeneoorlogenTurkije.N.A.2.05.94/457.148 DetijdelijkzaakgelastigdeMelvilaanLoudon,6juli1914.Parijs,No.697/281.N.A.2.05.19/114.BezoekvanDjemalPasja.149 Aksakal,The Ottoman Road to War in 1914,p.90.150 A-do(HovhannèsTerMartirossian),Van 1915. Les grands événements du Vaspourakan(Paris2015),p.85.151 JohannesLepsius,Bericht über die Lage des Armenisches Volkes in der Türkei(Potsdam1916),p.161.152 HamitBozarslane.a.,Comprendre le génocide des Arméniens, 1915 à nos jours(Paris2015),p.174.Zieook:MatthiasErz-berger,Erlebnisse im Weltkrieg (StuttgartundBerlin1920),p.58.153 Marie-DominiqueBerré,HyacintheSimonetJacquesRhétoré,Nous avons vu l’enfer. Trois dominicains, témoins directs du génocide des Arméniens(Paris2015),p.140-141.Zieook:EphraimJernazian,Judgment unto Truth. Witnessing the Armenian Genocide(NewBrunswick1990),p.44.154 Svazlian,The Armenian Genocide,p.205.Account#85GeghamPoghosHatsagordsian(1902,Sper).155 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,17september1916,Pera,No.738/269.Turkschleger,N.A.2.05.18/221.156 EricJanZürcher,‘Welingelichtekringen?DepolitiekeberichtgevingvandeNederlandseambassadeinIstan-bulindeEersteWereldoorlog’,inSharqiyyat, september1988,p.78,enVanderDoesdeWilleboisaanLoudon,27februari1917,Pera,No.312/82(‘Een achttal personen opgehangen (…) als zijnde deserteurs’).Zieook:Riggs,Days of tragedy in Armenia,p.44.157 Zie bijvoorbeeld B.N.A., F.O. 195/2460. Fontana aan Louis Mallet, 31 augustus 1914. Aleppo, No. 32. Hijschreef:‘the ruthless and despotic requisition’. Zieook:HenryH.Riggs,Days of Tragedy in Armenia. Personal Experiences in Har-poot, 1915-1917(London1997),p.12.158 VanUijePieterseaanVanderDoesdeWillebois,10augustus1914.Smyrna,No.652/113.Oorlogsrequisitiën.N.A.2.05.94/470.159 ConsulatNéerlandaisàGouvernementGénéralduVilayetd’Aidin,No.646.Smyrne,8Août1914enVilayetd’AidinàConsulat-GénéraldesPays-Bas,28Cemoush1914.N.A.2.05.94/470.160 Consul-generaalHotzaanConsulPocheinAleppo,3november1914.Beyrouth,No.697/131.N.A.2.05.300/22.161 VanderDoesdeWilleboisaanVanUijePieterse,18september1914,Pera,No.1532/1503.N.A.2.05.94/476.162 NoteVerbaleGezantschapderNederlanden,17augustus1914,Pera,No.46.(150zakkenrijst)enW.F.HenryvanderZeeaanVanUijePieterse,12september1914.Smyrna(pontonsbijdehavenvanSmyrna).163 LAP.90-1049(p.56-67)BerichtüberTürkischArmenien,Wien.19oktober1914.LeidervandeDuitsemilitairemissieLimanvonSandersengeneraalBronsartnamennotievanzijnverslagenondertekendenhet.OokvoorAr-meniërselders,zoalsinUrfa,zieJernazian,Judgment unto truth,p.46.

Noten bij VI Oorlog en genocide 1914-1918

1 B.N.A.,F.O.195/2460No.5841.ConsulMonahantotheBritishAmbassadorinConstantinople,14oktober1914,Erzeroum,No.52.2 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,23juni1915,Pera,No.663/229.Politiek.N.A.2.05.18/605.ZievoorbeschuldigingenT.C.GenelkurmayBaşkanliğiAnkara,Armenian activities in the Archive documents, 1914-1918. Volume III (1914-1915)(Ankara2006),p.165-171,Indictment,May25,1915.Zieook:Nieuwe Rotterdamsche Courant,30juni1915.‘Naspelvanhetkomplot,deArmeniërs,endegrotebrandtePera’.3 UǧurÜmitÜngör,The Making of Modern Turkey,Nation and State in Eastern Anatolia, 1913-1950 (Oxford2012),p.56-57.4 Yeghiayan,My Patriarchal Memoirs, p.45.5 Morgenthau,Ambassador Morgenthau’s Story, p.204.Zieook:AlmaJohannson,A people in exile(Yerevan2008),p.66-67:‘We shall slaughter them, but they must give us occasion to start the massacre.’6 Yeghiayan,My Patriarchal Memoirs,p.48.Zieook:CondedeBallobar,Jerusalem in World War I. The Palestine Diary of a European Diplomat(London2015),p.55.7 Suny,A History of the Armenian genocide,p.222.


406 notenbijvi oorlogengenocide1914-1918

8 B.N.A.,F.O.195/2460.ConsulMonahanaanLouisMallet,14oktober1914,Erzeroum,No.52.9 DasNachrichtenbürodesReichs-Marine-Amts(Jäckh)andasAuswärtigesAmt,12oktober1914.Informantvan Jäckh is zeer waarschijnlijk Hans Humann. PA-AA/1914 op www.armenocide.net, 1914-10-12-DE-004, ge-raadpleegdop6juni2016.10 B.N.A.,F.O.195/2460No.5841.ConsulMonahantotheBritishAmbassadorinConstantinople,14oktober1914,Erzeroum,No.52.11 SeanMcMeekin,The Ottoman Endgame. War, revolution, and the Making of the Modern Middle East, 1908-1923(NewYork2015),p.128-130.12 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,31oktober1914.Pera,No1731/550.N.A.2.05.29/45.13 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,2november1914,Pera,No.1738/552.N.A.2.05.29/45enConsul-Ge-neraalaanVanderDoesdeWillebois,3november1914.Beyrouth,No.679/131.N.A.2.05.300/22.14 ForeignOffice,MiscellaneousNo.31.Bluebook(1916)The treatment of Armenians in the Ottoman Empire 1915-1916 (London:JosephCaustonandSons,1916),p.222.Document#53,Erzeroum.15 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,2november1914,Pera,No.1738/552.N.A.2.05.29/45.16 Ibidem.17 Morgenthau,United States Diplomacy on the Bosphorus,p.368en372.18 New York Times,5maart1915.19 LewisEinstein,Inside Constantinople. A Diplomat’s Diary during the Dardanelles Expedition, April-September, 1915(London2014),bijvoorbeeldp.104-105.20 Sanders,Five Years in Turkey, p.18.21 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,1september1915,Pera,No.914/302.N.A.2.05.18/742.Armenischegruwelen.22 Ibidem.23 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,4september1915,Pera,No.919/304.N.A.2.05.18/742.Vertrouwelijk.Verslagvandeeerstedrogman(eigenlijkkopievanrapportverkregenvanMgr.Dolci).24 JohnFrancisPollard,The Papacy in the Age of Totalitarianism, 1914-1958(Oxford2014),p.57.25 JacquesKornberg,The Pope’s Dilemma. Pius II faces Atrocities and Genocide in the Second World War(Toronto2015),p.198.26 Ibidem.27 T.W.White,Guests of the Unspeakable. The Odyssey of an Australian Airman – being a Record of Captivity and Escape in Turkey(Sydney1935),p.167,172,200en211.28 Ibidem,p.100.29 Ibidem,p.174.30 Ibidem,p.123.31 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,22februari1916,Pera,No.163/51.N.A.2.05.18/607.Politiek.32 Ibidem.33 GezantTarnowskiaanStephanBaronBurianinWenen,2mei1916.Sofia,Z27/P,inOhandjanian,Östereich-UngarnundArmenien1912-1918,p.351.34 HandgeschrevenbriefjevanLoudonaanVanderDoesdeWilleboismetverzoekommeerinformatie,N.A.2.05.18/664.35 Loudon aan Van der Does de Willebois, 4 november 1914. ’s-Gravenhage, No. 14/29, Cijfertelegram. N.A.2.05.18/664.36 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,6november1914.Constantinopel,No.44.Telegram.N.A.2.05.18/664.37 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,6november1914,N.A.2.05.18/664.38 Ibidem.39 Ibidem.40 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,14november1914,Pera,No.1794/573.Islam.N.A.2.05.18/664.41 Ibidem.42 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,16november1914,Pera,No.1799/575.Islam.N.A.2.05.18/664.43 Morgenthau.United States Diplomacy on the Bosphorus, p.129.November14,Saturday.44 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,28december1914,Pera,No.1966/634.N.A.2.05.29/45.45 ChristiaanSnouckHurgronje,‘DeHeiligeoorlogmadeinGermany’inDe Gids, jaargang79(1915),p.146envertaaldalsSnouckHurgronje,The Holy War ‘Made in Germany’ (NewYork1915).



46 M.ŞükrüHanioğlu,‘OttomanJihadorJihads’,inErik-JanZürcher(ed.),Jihad and Islam in World War I(Leiden2016),p.128.47 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,14november1914,Pera,No.1794/573.Islam.N.A.2.05.18/664.48 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,20november1914,Pera,No.1811/581.IslamN.A.2.05.18/664.49 ManifesteduVice-Généralissime,november1914.N.A.2.05.18/240.50 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,20november1914,Pera,No.1811/581.IslamN.A.2.05.18/664.51 ForeignOffice,The treatment of Armenians in the Ottoman Empire 1915-1916,p.91.Document#23Moush.AlmaJo-hannsonschreeferlatereenboekover:Ett Folk I Landsflykt (A people in exile) Stockholm1930.Zieook:Berré,etc.Nous avons vu l’enfer,p.144,waarinDuitseconsultegenkaïmakamszegt:‘Vos chrétiens sont des gens amis de la France et de ses al-liés, ce sont des traîtres que vous devriez exterminer.’52 Consul Schwarz in Erzeroum aan ambassade in Constantinopel, 5 december 1914. PA-AA/BoKon 168, opwww.armenocide.net,1914-12-05-DE-001,geraadpleegdop10juni2016.53 VanderDoesdeWilleboisaanhetministerievanBuitenlandseZaken,23november1914,N.A.2.06.001/4293.03.54 Morgenthau,Ambassador Morgenthau’s Story,p.228.Zieook:Haig,Kharpert and its golden plain,p.1429.55 Ibidem,p.70.56 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,4december1914,Pera,No.1876/604.Politiek.N.A.2.05.18/664.57 TanerAkçam,A Shameful Act(NewYork2006),p.274.58 Sanders,Five Years in Turkey,p.39.59 W.E.D.AllenandPaulMuratoff,Caucasian Battlefields. A History of the Wars on the Turco-Caucasian border, 1828-1921(Nashville1999),p.253.60 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,15januari1915,Pera,No.71/28.Politiek.N.A.2.05.18/621.61 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,27februari1915,Pera,No.244/85.Krijgsoperaties.N.A.2.05.18/605.Zievoorbarreomstandighedenvandesoldaten:HelmutBecker,ÄskulapzwischenReichsadlerundHalbmond(Herzogenrath1990),p.146-150.62 AllenandMuratoff,Caucasian Battlefields,p.286.Zieook:Sanders,Five Years in Turkey,p.40:‘It was forbidden to speak of it; violations of the order were followed by arrest and punishment.’63 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,6maart1915,Pera,No.275/99.Politiek.N.A.2.05.18/605.Zieook:Isa-belKaprielian-Churchill,Sisters of Mercy and Survival. Armenian Nurses, 1900-1930(Antelias2012),p.128-129.64 Lepsius,Bericht über die lage des Armenischen Volkes, p.162.65 Kévorkian,The Armenian Genocide, p.221-223.VooraldoortoedoenvanArifCemil.66 HikmetÖzdemir,Turkish-Armenian conflict documents(Ankara2007),p.4-5.67 EphraimJernazian,Judgment unto Truth. Witnessing the Armenian Genocide(NewBrunswick1990),p.48.68 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,6mei1915,Pera,No.501/174.Politiek.N.A.2.05.18/605.69 RafaeldeNogales,Four years beneath the Crescent(London2003),p.69.70 ForeignOffice,The treatment of Armenians, p.56.Document#17Van.GetuigenisY.K.Rushdouni.71 JohannesLepsius,Bericht über die Lage des Armenischen Volkes in der Türkei(Potsdam1916),p.81.72 OnnigMukhitarian,An account of the glorious struggle of Van-Vasbouragan (Michigan1980),p.20.Dedriewaren:Va-hanKhranian,KototBoghosenMihranDerMarkarian.73 A-Do,Van 1915, p.149.74 Ibidem, p.151.Zieook:ForeignOffice,The treatment of Armenians, p.34,Document#15,Van,getuigeniszende-lingeGraceKnappenMukhitarian,An account of the glorious struggle, p.28.75 DeNogales,Four Years beneath the Crescent, p.58.76 Ibidem,p.59.77 Ibidem,p.83.DeDuitseverpleegsterMarthawasooggetuigehiervan.ZijstierflaterteBitlisaantyfus.78 DeNogales,Four Years beneath the Crescent, p.75.79 Ibidem,p.79.80 Suny,A History of the Armenian genocide,p.259-260.81 FerozAhmed,‘ThedilemmasofYoungTurkpolicy,1914-1918’,inHakanYavuz,War & Collapse. World War I and the Ottoman state,p.72.82 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,28december1914,Pera,No.1966/634.N.A.2.05.18/664.83 ConsulinAleppo,RössleraanAuswärtigesAmt,12april1915.PA-AA/R14085opwww.armenocide.net1915-04-12-DE-001,geraadpleegdop13juni2016.



84 KaiSeyffarth,Entscheidung in Aleppo. Walter Rössler (1871-1929). Helfer der verfolgten Armenier(Bremen2015),p.7.85 EberhardCountWolffskeelVonReichenberg,Zeïtoun, Mousa Dagh, Ourfa: Letters on the Armenian Genocide(Ed:Hil-marKaiser)(London2001),p.41-42.86 Kévorkian,The Armenian Genocide, p.587-588.Zieook:BardigKouyoumdjianetChristineSiméone,Deir-es-Zor. Sur les traces du genocide arménien de 1915(Arles2005),p.39-40.SatenigHayguianzagdezegedeporteerdenaankomenenwildehelpen,maarditwerdverbodendoordeJong-Turksesoldaten.87 ForeignOffice,The treatment of Armenians, p.483.Document#123.ExilesfromZeïtoun.88 AramAndonian,Exile, Trauma and Death. On the Road to Chankiri with Komitas Vartabed(London2010),p.23.Voorverslagen24aprilzieook:MikayelShamtanchian,The fatal night(StudioCity,California2007)enKrikorOdian,Ac-cursed Years: My Exile and Return from Deir-es-Zor 1914-1919(London2009).89 TalaataandeGouverneurvanAnkara,25april1915,Özdemir,Turkish-Armenian conflict documents, p.29.90 Kuyumjian,Archeology of Madness,p.116.Zieook:GrigorisBalakian,Armenian Golgotha. A Memoir of the Armenian Ge-nocide, 1915-1918(NewYork2009),p.58.91 VartkesYeghiayan,British Foreign Office dossiers on Turkish war criminals(LaVerne1991),p.290-294.Zieook:ArshavirShiragian,The Legacy. Memoirs of an Armenian Patriot(Boston1976),p.39.92 Shiragian,The Legacy. Memoirs of an Armenian Patriot,p.39.93 RitaSoulahianKuyumjian,Archeology of Madness. Komitas. Portrait of an Armenian Icon(London2010),p.130.94 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,6mei1915,Pera,No.501/174.Politiek.N.A.2.05.18/605.95 VahaknN.Dadrian,The History of the Armenian Genocide. Ethnic Conflict from the Balkans to Anatolia to the Caucasus(Pro-vidence1995),p.221.Zieook:EsatUras,The Armenians in History and the Armenian Question(Istanbul1988),p.872.96 Morgenthau,United States Diplomacy, p.216.April24,Saturday.97 TalaataanOttomaanseregering,etc,24april1915.Özdemir,Turkish-Armenian conflict documents, p.19.Deir-es-Zorwerdookweleen‘abattoirvoormensen’genoemd.98 NoteduDépartementàl’AgenceHavas,le24mai1915,inBeylerian,Les grandes puissances l’empire Ottoman et les Arméniens dans les archives françaises, p.29.ForeignOffice371/2488/59205.99 JonathanGaryBass,Stay the Hand of Vengeance. The Politics of War Crimes Tribunals (Princeton2000),p.115-116.100 Leeuwarder Courant,25mei1915.‘InArmenië’.101 NoteduDépartementàl’AgenceHavas,le24mai1915,inBeylerian,Les grandes puissances l’empire Ottoman et les Arméniens dans les archives françaises, p.29.GreatBritain,ForeignOffice371/2488/51010en65759,May281915enMay241915.102 Nieuwe Rotterdamsche Courant, Nieuwsblad van het Noorden, Leeuwarder Courant, Maasbode, van25mei1915envelepro-vincialekranten.103 B.N.A.F.O.371/2488/55449.AppealstoH.M.totakeactioninneutralcountriestostopbeingputtoArmeni-anpersecution.OnderanderevanpatriarchKevork,catholicosvanalleArmeniërs:‘donner les ordres à vos représentants diplomatiques auprès des gouvernements neutres pour faire mettre fin par l’influence de ceux à la persécution afreuse de mon peuple en Tur-quie.’Etchmiadzin,6mei1915.104 B.N.A.F.O.371/2488/55449.AppealstoH.M.totakeactioninneutralcountriestostopbeingputtoArmenianpersecution.105 CommunicationduDépartementàl’AmbassadedeRussieàParis,le20mai1915,inBeylerian,Les grandes puis-sances l’empire Ottoman et les Arméniens dans les archives françaises, p.26-27.GreatBritain,ForeignOffice371/2488/63095,63903en65759.106 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,23juni1915,Pera,No.663/229.Politiek.N.A.2.05.18/605.107 MariaJacobsen,Diaries of a Danish Missionary. Harpoot 1907-1919 (London2001),p.61.Zieook:TacyAtkinson,‘The German, the Turk and the Devil made a Triple Alliance’, Harpoot Diaries, 1908-1917(London2000),p.35enRiggs,HenryDays of Tragedy in Armenia. Personal Experiences in Harpoot, 1915-1917 (London1997),p.47.108 Riggs,Days of Tragedy in Armenia,p.47.109 YabetPilipposian,Memoranda of Euphrates College (Formerly Armenia College) 1878-1915(Boston1942).110 Riggs,Days of Tragedy. Personal Experiences in Harpoot, 1915-1917,p.48.111 .RössleraanVonWangenheim,3mei1915.PA-AABotschaftKonstantinopelNo.168/7245(Microfiche).Zieook:Seyffarth,Entscheidung in Aleppo,p.93.112 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,23juni1915,Pera,No.663/229.Politiek.N.A.2.05.18/605.113 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,15juli1915,Pera,No.769/257.Politiek.N.A.2.05.18/606.



114 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,26juli1915,Pera,No.797/263.Politiek.N.A.2.05.18/606.115 ForeignOffice.The treatment of Armenians, p.268.Document#67.GetuigenisvanGherberos,vluchtelinguitKharpout(inversieAraSarafian,p.296).116 Riggs,Days of Tragedy in Armenia, p.81.117 AmatuniVirabian(ed.),Armenian Genocide by Ottoman Turkey, 1915(Yerevan2013),p.336-346.Getuigenis#127vanPailadsuFabrikatorian(eigennaamZariphan)overdedeportatieuitKharpert.ZijwasgetrouwdmetSamuelFabrikatorianenondertekendehaarverklaringmetdewoorden:‘A widow wandering in a foreign town who had lost all her dear people’.Zieook:www.armenocide.org,1915-11-17-DE-004overPailadsuenhaarzusjeAraje(?)FabrikatorianinUrfabijdemissievanJakobKünzler.Daarmoestenzeookweerweg.118 InterviewmetAnahidPoghosyanop5mei2012.Haarschoonmoeder,dieFabrikatorianheet,heefthaarver-haalgecontroleerd.ZijisdedochtervanHaroutiounFabrikatorian.Zieook:VaheHaig,Kharpert and its golden plain(KharpertCompatrioticUnion),p.641enMarkKalustian,‘TheFabrikatorianBrothers:TextilekingsofOttomanTurkey,Armenian Mirror Spectator, February1st,1986.119 Mugerditchian,From Turkish toils, p.30.120 RaymondKévorkian,The Armenian Genocide. A Complete History(London2011),p.345-346.121 Svazlian,The Armenian genocide,p.81.TestimonyIYeghiazarKarapetian(born1886,Sassoun).122 DeArmeniërsnoemenditookwelVartavarofBaydzagerboutioun,feastoftransfiguration.123 RaymondKévorkian,Le génocide des Arméniens(Paris2006),p.421-422.124 RaymondKévorkian,The Armenian Genocide. A Complete History(London2011),p.237-238.125 ArmenVirabyan(NationalArchivesofArmenia)Armenian Genocide by Ottoman Turkey 1915,p.132-133.No.57.Re-portbypriestGrigorTer-GrigorianonthemassacresofplainofMushandSassoun.Zieook:No.’s87,92,94,96,102en104.126 Ibidem,p.189.No.86.TestimonyofsurvivorSaviMargarianonthemassacreatthevillageofApriinBulanekhdistrictofMushprovince.127 Virabyan(NationalArchivesofArmenia)Armenian Genocide by Ottoman Turkey 1915,p.192.No.87.TestimonyofagroupofsurvivorsonthemassacreofApriinBulanekhdistrictofMushprovince.Signed:NazaretTerSargisian,fromthevillageofDerikofManazkert.128 Virabyan,Armenian Genocide by Ottoman Turkey 1915,p.219.No.101.TestimonyofsurvivorSanamHovhannisianonthemassacreofthevillageofYershterinMushdistrictofMushprovince.129 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,11augustus1915,Pera,No.842/279.Politiek.N.A.2.05.19/219.130 HilmarKaiser,The Extermination of Armenians in the Diarbekir Region(Istanbul2014),p.202.131 Kaiser,The Extermination of Armenians in the Diarbekir Region,p.199.132 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,23juni1915,Pera,No.663/229.Afschrift.N.A.2.05.29/45.133 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,27augustus1915,Pera,No.895/296.N.A.2.05.29/45.134 Van der Does de Willebois aan Loudon, 1 september 1915, Pera, No. 914/302. Armenische gruwelen. N.A.2.05.18/742.135 Van der Does de Willebois aan Loudon, 1 september 1915, Pera, No. 914/302. Armenische gruwelen. N.A.2.05.18/742.136 The New York Times, 16september1915.137 Morgenthau,Ambassador Morgenthau’s Story, p.232.138 Van der Does de Willebois aan Loudon, 1 september 1915, Pera, No. 914/302. Armenische gruwelen. N.A.2.05.18/742.139 Ibidem.140 Ibidem.141 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,4september1915,Pera,No.919/304.Armenischegruwelen.Vertrou-welijk.N.A.2.05.18/742.Memorandum,9augustus1915.142 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,4september1915,Pera,No.919/304.Armenischegruwelen.Vertrou-welijk.N.A.2.05.18/742.143 Ibidem,AnnexeMemorandum,Pera,9augustus1915.Zieook:WolfgangGust,Der Völkermord an den Armeniern 1915/16. Dokumente aus dem Politischen Archiv des deutschen Auswärtigen Amts(Springe2005),p.242-243.144 Gust,Der Völkermord an den Armeniern 1915/16,p.242.145 Ibidem,p.291.



146 N.A. Van der Does de Willebois aan Loudon, 4 september 1915, Pera, No. 919/304. Vertrouwelijk. N.A.2.05.18/742.AnnexeMemorandum,9augustus1915enArchivumSecretumApostolumVaticanum,DelegazioneApostolicadiConstantinopoli,MemorandumdresséparS.E.lePatriarcheArménienSchismatique,metdankaanTheodosiosKyriakidis.147 ConsulRössleraanReichskanzlerBethmannHollweg,3september1915.Aleppo,K.No.90/BNo.1950.PA-AAR14087A28019.148 Levensgeschiedenis ‘Gebroken levens’, anoniem (handgeschreven) Morgenlandzending Archief, No. 547 inUtrechtsArchief.149 Cijfertelegram51,LoudonaanVanderDoesdeWillebois,31oktober1915,N.A.2.05.18/742.150 LoudonaanVanderDoesdeWillebois,15oktober1915.DenHaag,MinisterievanBuitenlandseZaken.N.A.2.05.94/478.151 Van der Does de Willebois aan Loudon, 31 oktober 1915. Constantinopel, Cijfertelegram No. 51. Loudonschreeferbijdatheteerstdebedoelingwaseen‘oproep tot staking van de moorden’was.N.A.2.05.18/742.152 Morgenthau,United States Diplomacy on the Bosphorus, p.372.November1th1915,Monday.153 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,2november1915.Particulierebriefmetzegel.N.A.2.05.18/742.154 Ibidem.155 ToroianenEssaian,L’Agonie d’un peuple,p.85en130.Geregeldwerdentemperaturentussendeveertigenvijftiggradenbeschreven.156 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,2november1915.Particulierebriefmetzegel.N.A.2.05.18/742.157 Van der Does de Willebois aan Loudon, 3 februari 1916, Pera, No. 101/33. Economische toestand. N.A.2.05.18/607.158 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,22februari1916,Pera,No.163/51.Politiek.Heeft gecirculeerd bij H.H. Mi-nisters. N.A.2.05.18/607.159 WilhelmLitten,Persische Flitterwochen(Berlin1925),p.301-312.OokdoorJohannesLepsiusgepubliceerdals‘Der Weg des Grauens’ inDer Orient,No.10/12,1920.Zieook:WilhelmLittenaanRössler,consulinAleppo,6februari1916.PA-AAR14090A5498.160 CateHaste,Keep the home fires burning. Propaganda in the First World War(London1977),p.3.161 DavidWelch,Germany and propaganda in World War I. Pacifism, mobilisation and total war(London2014),p.27.162 De Tijd, 11september1914.‘DebitteredagvanLeuven’.163 Nieuwsblad van het Noorden,25mei1915.‘Deoorlog’.164 Algemeen Handelsblad,6juni1915.‘TurkijeendeArmeniërs’.165 De Telegraaf, 8juli1915.‘HetlotderArmeniërs’.166 De Tijd, 12juli1915.‘DeArmeniërs’.167 N.A.2.05.18/742.BeideboekwerkjeswarengedruktinConstantinopel,Iin1916enIIwaswaarschijnlijkvanlaterdatum:1917?168 Rotterdamsch Nieuwsblad, 20augustus1915.‘HetuitmoordenderArmeniërs’.169 Nieuwe Amersfoortse Courant, 21augustus1915.‘HetuitmoordenderArmeniërs’.170 Nieuw Tilburgsche Courant,1oktober1915.‘HetlijdenderArmeniërs’.171 De Tribune,16oktober1915.‘Deuitmoordingvaneenvolk’.172 Nieuwe Tilburgsche Courant, 1oktober1915(misdadigers)‘HetlijdenderArmeniërs’,enDe Telegraaf, 13september1915(concentratiekampen)‘DetreurigetoestandderArmeniërs’.173 Het Volk, 2oktober1915.ArmeniërsnaardeVerenigdeStaten.174 Nieuwe Rotterdamsche Courant, 22september1915,Telegraaf, 22september1915enHet Centrum, 21december1915.Voorfeitelijkverslag:GeorgesKévorkian,La flotte francaise au secours des Arméniens(Rennes2008),Charles-DiranTé-kéian,L’action Franco-Arménienne pendant la guerre(Paris1919).175 Tilburgsche Courant, 14oktober1915.‘Innaamdermenschelijkheidhoudtop!’(Voorpagina).176 De Tribune, 16oktober1915.‘Deuitmoordingvaneenvolk’.177 Het Centrum, 14oktober1915,‘OverdePaus’enNieuw Tilburgsche Courant, 14oktober1915,‘DePausendeArme-niërs’.178 De Tijd, 28december1915.‘Eenmiljoenslachtoffers’.Zieook:Berré,etc.Nous l’avons vu l’enfer,p.106(Simon).179 De Nederlander,8oktober1915,‘HetlotderArmeniërs’,Het Nieuws van den Dag,7oktober1915,‘DegruweleninArmenië’endeMiddelburgsche Courant,9oktober1915,‘Eenverdruktvolk’.



180 Nieuw Rotterdamsche Courant, 15juli1915.‘VanTurkschezijde’.181 Nieuw Rotterdamsche Courant, 25september1915,ooggetuigeverslaguitDedeAgatsj,13oktober1915,ooggetui-geverslaguitSalmasten18oktober1915,ooggetuigeverslaguitOurmia.LatergepubliceerdinGermany, Turkey and Armenia in1917,p.17-19,Letters from German missionaries in N.W. Persia.182 Nieuwe Rotterdamsche Courant,13oktober1915.‘DeArmeniërs’.183 PatriarchArménienCatholiquePaulPierreXIIITerzianaanAartsbisschopHendrikvandeWetering,22janu-ari1919,Constantinopel.MorgenlandArchiefNo.547/66.184 Kaiser,The extermination of Armenians, p.273.Op3augustus1915gafTalaatvrijstellingaandekatholiekeArmeniërs.Zieook:TherèseLehmann-Haupt,Erlebnisse eines zwölfjährigen Knaben während der Armenischen Deportationen(Bremen1985),p.5.185 Nieuwsblad van het Noorden,23juli1915.‘Turkijeendeoorlog’.186 Nieuwsblad van het Noorden,25september1915.‘Deoorlog’.187 Nieuw Tilburgsche Courant,1oktober1915.‘HetlijdenderArmeniërs’.188 Rotterdamsch Nieuwsblad,12oktober1915.‘EenDuitschelezingoverdemoordenopdeArmeniërs’.189 De Amsterdammer,16oktober1915.‘HetlijdenderArmeniërs’.Zieook: Tilburgsche Courant,18oktober1915.‘VoordeArmeniërs’.190 De Tijd,23december1915.‘DeslachtinginArmenië’.191 De Tijd,28december1915.‘Eenmiljoenslachtoffers’.192 De Telegraaf,7november1914.LouisRaemaekers.193 De Telegraaf,13december1914.LouisRaemaekers.194 De Amsterdammer, 23september1916.GeorgevanRaemdonck.195 B.N.A.,F.O.96/205.First list of donations,21stOctober1915.OpgerichtalsreactieopstroomnieuwsuitArme-niëendiscussiesinhetBritseLagerhuis.ZieAraSarafianenEricAvebury,British parliamentary debates on the Armenian Genocide, 1915-1918(London2003),p.1-14.Zieook:Nieuwe Rotterdamsche Courant,7oktober1915.‘VanEngelschezijde’enDe Tijd,7oktober1915.‘TegendeArmeniërs’.196 ArianedeRanitz,Louis Raemaekers, ‘Met pen en potlood als wapen’(Roermond2014),p.106-107.197 Ibidem,p.123.Zieook:voorinternationaleroemL’oeuvre de Louis Raemaekers pendant la guerre, catalogue. (Paris1916)enDessins d’un neutre. BundelkaartenmetspotprentenvanLouisRaemaekersuitdeTelegraaf,verkochttenbatevanhetFranseRodeKruis.198 DeRanitz,Louis Raemaekers, ‘Met pen en potlood als wapen’,p.86.199 Ibidem,p.154.200 De Tijd,24augustus1916,‘SigarettenplaatjesvanRaemaekers’,De Telegraaf,25augustus1916enDe Courant,26augustus1916.201 Der Orient, 1/3,1919.‘Mein Besuch in Konstantinopel Juli/Aug 1915’,p.27.202 Mitteilungen aus der Arbeit, JohannesLepsius.Nummer11/12,September/December1918(Potsdam:DerTem-pelverlag,1917),p.141en148.203 Germany, Turkey and Armenia. A selection of documentary evidence relating to the Armenian Atrocities from German and other sour-ces (London1917)(zonderauteurvermelding).204 LAP1529-15430.Die Armenischen Greuel und Deutschland. Urkundliche Belege.1917.205 B.N.A.,ForeignOffice371/2768.No.261608,December26,1916.ReportbyLieutenantSayedAhmedMoukh-tasBaasenNo.261609,December26,1916.ReportbyLieutenantHassanMaaroue.Lepiusvermelddezeals:‘Berichte Mohammedanischer Offiziere aus der Türkischen Armee’.206 JohannesLepsius,Le rapport secret du Dr. Johannes Lepsius sur les massacres d’Arménie(Paris1918).MeteenvoorwoordvanRénéPinon(1870-1958).207 LAP236-2502.RedactievanDe Nederlander(Joh.Langhout)aanJohannesLepsius,17januari1917.208 LAP235-2498AntonvanGijnaanJohannesLepsius,7april1917enLAP235-2499AntonvanGijnaanJohan-nesLepsius,13mei1917.209 StadsarchiefAmsterdam.No.498ArchiefvandefamilieVanEeghen.No.6SamuelPietervanEeghen.No.304Mej.E.J.vanderHoopaanVanEeghen,20juli1917.210 Leidsch Dagblad,20november1917.‘HulpaandeArmeniërs’.211 LAP235-2500AntonvanGijnaanJohannesLepsius,17mei1917.212 StadsarchiefAmsterdam.No.498ArchiefvandefamilieVanEeghen.No.6SamuelPietervanEeghen.No.304Mej.E.J.vanderHoopaanVanEeghen,20juli1917.Bijgaanddocumentcirculaire.



213 H.Koffijberg,Gij calvinisten (Amsterdam1915).214 De Standaard,5oktober1917.‘Armenischeactie’.215 IISGArchiefHenriHubertvanKolArchiefnummer213Armeniëen243Turkije.216 H.H.vanKol,De Joden en de vrede(Amsterdam1919),Eenwoordvooraf.Kannwasjoodsbankierenbetrokkenbijdezionistischebeweging.UiteindelijkzoudenhijenzijnvrouwAdrianaAnnaKann-Polak(1871-1945)inThe-resienstadtsterven.Hijop7oktober1944enzijop28april1945.217 LAP239-2534Zijnlezingwasgetiteld‘EenstemuithetlandvanArarat’endereactieswarengoed:‘veelbe-langstellingwektedaardezezaak’overBussum.218 LAP237-2516KoffijbergaanLepsius,22januari1918.Hijverzochtookomdienswerkuit1897,Armenië en Eu-ropa.219 .H.Koffijberg,‘EenstemuitArmenië’,inW.J.Aaldere.a.,inStemmen des Tijds, maandschriftvoorChristendomencultuur,6eJaargangIII(Utrecht,1917).220 H.Koffijberg,‘EenstemuitArmenië’,inStemmen des Tijds,augustus1917,p.375.221 LAP100-1144.TevensbedachtLepsiuseenLiga der Auferstehung des Armenischen Volkes voordewederopbouwvanhetArmeensevolknadetegenslagenvandeEersteWereldoorlog.Bovendienwouhij‘Bericht’ nadeoorlogpubli-cerenals‘Die Höllefahrt des armenischen Volkes’,zieLAP239-2537.222 LAP239-2537LepsiusaanM.Khoressandjian(vertegenwoordigervandeBelgischeArmeniërs),8maart1917enLAP111-1259LepsiusaanM.Missarian(BelgischeArmeniërdiehetwerkvanLepsiusfinancieelondersteunde),8maart1917.223 LAP239-2531.JohannesLepsiusaandomineeKoffijberginMuiderberg,17november1917.224 LAP1431-14451De Dierensche Kerkbode, zaterdag14september1918,No.37,12eJaargang.Hijkonhetboeknietuitlezenomdathetzoverschrikkelijkwas,wathijlas.225 StadsarchiefAmsterdam.No.498ArchiefvandefamilieVanEeghen.No.6SamuelPietervanEeghen.No.317Mej.E.J.vanderHoopaanVanEeghen,27juli1918.226 Het Nederlandsch Comité tot hulpbetoon aan de noodlijdende Armeniërs. Marteling der Armeniërs in Turkije (Haarlem1918),p.6.Zieook:De Tijd,13september1917.‘HulpvoorhetArmenischevolk’.227 Ibidem,p.6.228 Het Nederlandsch Comité tot hulpbetoon aan de noodlijdende Armeniërs. Marteling der Armeniërs in Turkije (Haarlem1918),p.7.229 Tilburgsche Courant,7december1918,‘HulpvoorArmenië’.Zieook:LAP1634-16934.OorspronkelijketekstuitStateoftheUnionAddressof4thDecember1917.230 Ararat,a searchlight on Armenia. London,March-April1919.Vol.VI,No.64,p.330.231 Het Volk,26maart1918.‘DekruiswegderArmeniërs’.Mihrtadiantzwasingenieurenbouwondernemer.HijondersteundeJohannesLepsiustijdenszijnverblijfinNederland.232 Beylerian,Les grandes puissances l’Empire Ottoman et les Arméniens dans les archives françaises,p.543,M.Allizé,MinistredeFranceàlaHaye,àM.StéphenPichon,MinistredesAffairesétrangères,7april1918.233 Beylerian,Les grandes puissances l’Empire Ottoman et les Arméniens dans les archives françaises,p.543,M.Allizé,MinistredeFranceàlaHaye,àM.StéphenPichon,MinistredesAffairesétrangères,15april1918.234 TelegramBoghosNubarpasjaaankoninginWilhelmina,18april1918.N.A.2.05.18/742.Zieook:ArthurBey-lerian,Les grandes puissances l’Empire Ottoman et les Arméniens dans les archives françaises (1914-1918)(Paris1983),p.552-553.DeanderestaatshoofdenwarenChristianXvanDenemarken,GustaveVvanZweden,HaakonVIIvanNoorwegen,AlphonseXIIIvanSpanjeendepresidentvandeConfederatievanZwitserland.235 Ibidem.236 Beylerian,Les grandes puissances l’Empire Ottoman,p.716.M.RobertdeBilly,MinistredeFranceàAthènes,àM.StéphenPichon,MinistredesAffairesétrangères,5november1918.NotepourlaLégationdeFranceàAthènes.Athènes,2november1918,No.495.237 N.A.2.05.18/48Kabinetsagenda’s1871-1920.Kabinetsagenda,maandag8juli1918.238 Nieuw Rotterdamsche Courant,16september1917,‘Deoorlog’.


notenbijvii deduitsepropaganda1914-1918 413

Noten bij VII De Duitse propaganda 1914-1918

1 Klaus-Walter Frey, ‘Oberst Walter Nicolai, chef des deutschen militärischen nachrichtendienstes III B imgrossenGeneralstab(1913-1918).Mythosundwirklichkeit–biografischeBeiträge’,inJürgenW.Schmidt(Hg.),Geheimdienste, Militär und Politik in Deutschland(Ludwigsfelde2016),p.135-198,aldaarp.153.2 HeinzHöhne,Canaris, Patriot im Zwielicht(München1976),p.149-150.3 Hans Freiherr Grote Henning, Vorsicht! Feind hört mit! Eine Geschichte der Weltkriegs- und Nachkriegspionage (Berlin1930),p.56.4 HermanAmersfoortenWimKlinkert,Small Powers in the Age of Total War 1900-1940(Leiden2011),p.105.Zieook:ThomasBoghardt,Spies of the Kaiser: German Covert Operations in Great Britain during the First World War Era(NewYork2004),p.81-82.5 Welch,Germany and Propaganda in World War I,p.24.6 Ibidem,p.33.7 Ibidem,p.34-35.8 PatrickDassen,Sprong in het duister. Duitsland en de Eerste Wereldoorlog(Amsterdam2014),p.119.Zieook:p.109.9 PaulMoeyes,Buiten schot. Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog 1914-1918(Amsterdam2005),p.81en139-140.10 Gezant Von Müller aan Reichskanzler Betmann Hollweg, 6 augustus 1914. A Nr. 87, Haag. GegenwärtigeStimmung in Holland. Auswärtiges Amt Politischen Archiv Hierna AA-PA, Politischen Berichte, Niederlande1914,No.122.11 Duitse legatieaandeBelgischeregeringviadeAmerikaanse legatie,7augustus1914.AA-PA,Niederlande1914,No.122.12 VonMülleraanBethmannHollweg,7augustus1914.Haag,ANr.89.AA-PA,Niederlande,1914,122.13 VonMülleraanBethmannHollweg,11september1914.ANr.136,Haag.AA-PA,Niederlande,1914,122.14 Von Müller aan Bethmann Hollweg, 17 september 1914. A Nr. 142. Haag. AA-PA, Niederlande, 1914, 122.StimmungindieNiederlanden.15 Kramer,Dynamic of Destruction,p.7-8.16 VonMülleraanBetmannHollweg,17september1914.ANr.142,Haag.AA-PA,Niederlande,1914,122.Stim-mungindieNiederlanden.17 AlanKramer,Dynamic of Destruction. Culture and Mass Killing in the First World War(Oxford2007),p.1-5(introduction).18 VonMülleraanBethmannHollweg,1oktober1914.ANr.161,Haag.DiegegenwärtigeLage.AA-PA,Nieder-lande,1914,122.19 Klinkert,Defending Neutrality,p.209.20 RichardWilmerRowan,Spy and Counter-Spy. The Development of Modern Espionage(NewYork1929),p.56.21 Das Schwarzbuch der Schandtaten unsere Feinde (Berlin1915),p.52-53.22 Ibidem,p.172-173.23 Ibidem,p.19.24 EvelyndeRoodt,Oorlogsgasten. Vluchtelingen en krijgsgevangenen in Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog(Zaltbommel2000),p.148.25 Gruweldaden bedreven door Russische troepen tegenover Duitsche Burgers en Duitsche Krijgsgevangenen (Berlin1915),p.1.26 Ibidem,Bijlage44.GerechtelijkverhoorvandeongehuwdeClaraHilperuitKussen.Marienburg,7november1914.27 BotschafterVonRosenaanReichskanzlerMichaelis,30september1917.Haag,A3696.BundesarchivBerlin-Lichterfelde(hiernaBBL),R901Archivsignatur71112.28 BerichtüberdieTätigkeitdesNiederländischenComiteeszurVerbreitungDeutscherKriegsnachrichtenindenNiederlanden11september1914-31december1914.BBL,R901Archivsignatur72170.PropagandainHolland1914-1917.29 CremeraanAuswärtigesAmt,11september1915.BBL,R901Archivsignatur72170.PropagandainHolland1914-1917.30 CremeraanAuswärtigesAmt,31augustus1915.Monatsbericht.BBL,R901Archivsignatur72170.PropagandainHolland1914-1917.31 VonRosenaanGrafenvonHertling,2maart1918.BijA771.BBL,R901Archivsignatur72852.32 AuswärtigesAmtaanAlfredDöring,25september1916.Berlin,No.4180.BBL,R901Archivsignatur72522.KulturpropagandainHolland1916-1917.


414 notenbijvii deduitsepropaganda1914-1918

33 VonKühlmannaanBethmannHollweg,18september1916.Haag,No.1284.BBL,R901Archivsignatur72522.KulturpropagandainHolland1916-1917.34 No.326.Berlin,15juni1917.KulturpropagandainHolland1916-1917.BBL,R901Archivsignatur72522.35 VonRosenaanAuswärtigesAmt,7december1916.Haag,No.16654.BBL,R901Archivsignatur72522.Kultur-propagandainHolland1916-1917.36 AuswärtigesAmtaanCremer,19augustus1915.Berlin,A458.BBL,R901Archivsignatur72170.37 VonRosenaanReichskanzlerBethmannHollweg,9mei1917.Haag,A.N.8522A1901.BBLR901Archivsig-natur72521.PropagandainHolland1916-1917.38 CremeraanAuswärtigesAmt,14augustus1915.Amsterdam,AbschriftfürdieGeneralakten.BBL,R901Ar-chivsignatur72521.PropagandainHolland1916-1917.39 GeheimeFeldpolizeidesA.O.K.4Abschrift,23november1915.BBL,R901Archivsignatur72170.PropagandainHolland1914-1917.40 Henning,Vorsicht! Feind hört mit!,p.43.41 Walter Nicolai, Oberst, Geheime Mächte. Internationale Spionage und ihre Bekämpfung im Weltkrieg und heute (Leipzig1924),p.64.42 Ibidem,p.64.43 BerichtvanVonHumboldt,16juni1917.Amsterdam,I8635.BBL,R901Archivsignatur72522.Kulturpropa-gandainHolland1916-1917.44 BrinckmannaanLegationsrat,16februari1918.Haag.BBL.R901Archivsignatur71886.VortragspropagandainnerhalbHollands1918-1921.45 AlexanderSalomondeLeeuw,Nederland in de wereldpolitiek van 1900 tot heden(Zeist1936),p.53.VolgensdeFransegezantinDenHaag,Delcassé,gebeurdeditgeregeld.46 VonKühlmannaanReichskanzlerBethmannHollweg,1juli1915.KaiserlichDeutscheGesandschaft,Nr.245.Haag,1juli,1915.Haag,A20539.PA-AA,GesandschaftDenHaag,No.3.47 AbrahamKuyper,Lebensläufe1915-1918.PA-AA,GesandschaftDenHaag,No.23,AbrahamKuyper.48 StellvertreterGeneralkommandoLoblenz,31december1915.Berlin,A37689.PA-AA,R8294.Aktenbetref-fendNiederländischeStaatsmänner,2(3),Niederlande,GesandschaftDenHaag,No.53.49 R.G.P.137.Bescheiden betreffende de Buitenlandse Politiek van Nederland, 1914-1917,DeelVII(’s-Gravenhage1971),p.66-67.50 Koch,Abraham Kuyper,p.552.51 VonKühlmannaanReichskanzlerBethmannHollweg,2april1916.Haag,A458.AktenbetreffendNiederlän-discheStaatsmänner,2(3),Niederlande,GesandschaftDenHaag,No.53.Zieook:Koch,Abraham Kuyper,p.567.52 VonKühlmannaanReichskanzlerBethmannHollweg,10april1916.Haag,A509.AktenbetreffendNieder-ländischeStaatsmänner,2(3),Niederlande,GesandschaftDenHaag,No.53.53 ‘Aus meinem heutigen Gespräch mit dem Staatsminister Dr. Kuyper’. Bethmann Hollweg. Abschrift A.S.1372,18april1916.AktenbetreffendNiederländischeStaatsmänner,2(3),Niederlande,GesandschaftDenHaag,No.53.54 Amsterdammer,2april1916,‘EenNederlanderoverNederland’.55 TorleyDuwelaanVonKühlmann,20januari1916.GesandschaftDenHaag,No.57.PA-AA.PolitischenAkten1915-1916.A103.Gezantschapsdatumvanontvangst22januari1916.56 VonKühlmannaanAuswärtigesAmt,13februari1916.Haag,A106.GesandschaftDenHaag,No.57.PA-AA,PolitischenAkten1915-1916.57 TorleyDuwelaanA.F.DeSavorninLohman,24mei1918.DenHaag,persoonlijkebrief.N.A.2.21.148/693.58 Algemeen Handelsblad,19september1917.‘VoordeArmeniërs’.IngezondenstukTorleyDuwelennawoordvanderedactie.59 VonWangenheimaanReichskanzlerBethmannHollweg,Pera,7juli1915.No.433,A21257.PA-AA,R14086.MemorandumderDeutschenBotschaftinPeram4juli1915demGrosswesirüberreicht(inFransenDuits).60 ErzbergeraanhetAuswärtigesAmt,25februari1916.A05281.PA-AA,R14090,uitgewerktinErzbergeraanRosenberg,LegationsratimAuswärtigenAmt,3maart1916.Berlin,A05914.PA-AA,R14090.61 ErzbergeraanRosenberg,LegationsratimAuswärtigesAmt,21november1916.PA-AA,R14094.ArtikeluitJournal des Débats,Nr.318,13november1916,getiteld:‘Die deutsche Beteiligung am armenische Blutbade’.62 Hamburger Nachrichten,9oktober1915.‘EnglandsArmenier-Bluff’.


notenbijvii deduitsepropaganda1914-1918 415

63 KurtMühsam,Wie wir belogen wurden. Die amtliche Irreführung des deutschen Volkes(München1918),p.76(7.X.1915).64 Ibidem,p.79(23.XII.1915).65 VonKühlmannaandestaatsecretarisvanhetAuswärtigesAmt,Jagow,14oktober1915.AnlageIBriefVanBij-landtaanVonKühlmann,3oktober1915.PA-AA,R14088,Haag,A30053.66 Ibidem, Anlage II Antwoord Von Kühlmann aan Van Bijlandt, 14 oktober 1915. PA-AA, R 14088, Haag, A30053.67 Consul Rössler aan Reichskanzler Bethmann Hollweg, 29 juni 1915. Aleppo, No. 1382/K.N0.67. PA-AA, R14086,A22125,ConsulBergfeldaanReichskanzlerBethmannHollweg,25juli1915.Trebizonde,Nr.36/J.Nr.Geh.339.PA-AA,R14087,A23905,Vice-ConsulScheubner-RichteraanambassadeurHohenlohe-Langenburg,5augus-tus1915,Erzeroum,J.Nr.580/Geheim-BerichtNr.23.PA-AAR14088,A28584,Vice-ConsulHolsteinaanambas-sadeinConstantinopel,10juli1915.Mossul,No.8.PA-AA,BotschaftKonstantinopel169,A53a,4164.VonWan-genheimaanReichskanzlerBethmannHollweg,7juli1915,Pera,No.433.PA-AA,R14086,A21257:‘Dieser Umstand und die Art, wie die Umsiedlung durchgeführt wird, zeigen, dass die Regierung tatsächlich den Zweck verfolgt, die armenischen Rasse im türkischen Reiche zu vernichten.’68 WolfgangGust(Hg.),Der Völkermord an den Armeniern 1915/16. Dokumente aus dem Politischen Archiv des deutschen Aus-wärtigen Amts(Springe2005),p.62-64.69 VonKühlmannaandestaatsecretarisvanhetAuswärtigesAmt,Jagow,14oktober1915.AnlageIIAntwoordVonKühlmannaanVanBijlandt,14oktober1915.PA-AA,R14088,Haag,A30053.70 Wolff-MetternichaanReichskanzlerBethmannHollweg,10juli1916.Therapia,A18548.PA-AA,R14092.71 VonRosenaanReichskanzlerBethmannHollweg,9juni1917.Haag,A2335.BBL,R901Archivsignatur71083.SchriftenversandundBrochürenpropagandainHolland.72 ReichskommissarzurErörterungvonGewalttätigkeitengegendeutscheZivilpersoneninFeindesland,15de-cember1916.Berlin,A.N.16809/J.Nr.5954b.BBL,R901Archivsignatur71982.Greueltaten.73 RapportFromme,Zur Propaganda in Holland,ZentralstellefürAuslanddienst,Berlin,3februari1918.BBL,R901,Archivsignatur71997.74 ReichskommissarzurErörterungvonGewalttätigkeitengegendeutscheZivilpersoneninFeindesland,28de-cember1916.Berlin,Rgen.2201.BBL,R901Archivsignatur71982.Greueltaten.75 ZentralstellefürAuslandsdienst1917,6februari1917.Berlin,Nr.05420.BBL,R901Archivsignatur72562.Ar-meniergreuel.76 JohannesLepsius,Bericht über die Lage des Armenischen Volkes in der Türkei(Potsdam1916),p.VII.77 JohannesLepsius,Der Todesgang des Armenischen Volkes. Bericht über das Schicksal des Armenischen Volkes in der Türkei wä-hrend des Weltkrieges(Potsdam1927),p.XIX.78 AxelMeissner,Martin Rades ‘Christliche Welt’ und Armenien. Bausteine für eine internationale Ethik des Protestantismus(Ber-lin2010),p.231.Lepsiuskreegzijn191verstuurdeexemplarenop19april1919terugvanhetBerlinerPolizeiprä-sidium.Zieook:Lepsius,Todesgang,p.XXVII.79 Oppenheim,LeiterderNachrichtenstellefürdenOrient,aanStumm,DirigentenderpolitischenAbteilungimAuswärtigesAmt,8september1916.AntwoordStumm,15september1916.PA-AA,R14093.80 Gust,Der Völkermord an den Armeniern,p.270.81 StefanIhrig,Justifying Genocide,Germany and the Armenians from Bismarck to Hitler(Cambridge,Massachusetts2016), p.151-152.82 TurkseambassadeurHakkyBeyaanJagow,staatssecretarisvanAuswärtigesAmt,9september1916.Berlin,A24404.PA-AA,R14093.83 AuswärtigesAmtaandieKaiserlicheGesandschaftHaag,12september1916.DenHaag,A1287.PA-AA,AktenderdeutschenGesandschaftimHaag,No.24671.84 Jagow,staatssecretarisvanAuswärtigesAmtaanhetgezantschapinDenHaag,VonRosen,9november1916.Berlin,No.216.PA-AA,R14094.A1635.85 StummaanAuswärtigesAmt,2oktober1916.Telegram,Nr.274.Haag,No.26784.PA-AA,R14093.86 ChefdesAdmiralstabsderMarine,Holzendorff,aandeReichskanzlerBethmannHollweg,25oktober1916.Ganzgeheim!BerichtvaninformantAmsterdam,4oktober1916.Berlin,A28987.PA-AA,R14094.87 Ibidem,Berlin,AntwortJagow,6november1916,A28987.PA-AA,R14094.88 StaatssekretärJagowaanGesandtschaftHaag,9november1916.Haag,No.216.Geheim!PA-AA,R14094,A34247.


416 notenbijvii deduitsepropaganda1914-1918

89 LAP711-7255AdressenvanJohannesLepsiusinNederland:‘Mieten in Holland’.90 M.RainerLepsius,‘JohannesLepsius’politischeAnsichten’,inRolfHosfeld(Hg.),Johannes Lepsius. Eine deutsche Ausnahme. Der Völkermord an den Armeniern, Humanitarismus und Menschenrechte(Göttingen2013),p.49.91 VonRosenaanReichskanzlerBethmannHollweg,30november1916.Haag,A1800.PA-AA,R14094,A39247.MetvijfbijlagesmetcorrespondentietussenVonRosenenLepsius.92 Ibidem.93 Jäckh,LeiterderZentralstellefürAuslandsdienst,aanRosenberg,LegationsratimAuswärtigesAmt,2decem-ber1916.PA-AA,R14094,A32822.Anlage,briefvanPaulRohrbachaanProf.Dr.Jäckh.94 DerMinisterdergeistlichenundUnterrichts-AngelegenheitenaanZimmermann,StaatssekretärdesAus-wärtigesAmt,14februari1917.PA-AA,R14095,A06063.NotitievanRosenberg,6maart1917.95 Aantekening Zimmermann, Staatssekretär des Auswärtiges Amt für den Reichstag, 9 mei 1917. PA-AA, R14096,A15098.96 Gust,Der Völkermord an den Armeniern 1915/16,p.106.Zieook:GoltzundMeissner,Deutschland, Armenien und die Türkei,p.200.97 Klinkert,Defending Neutrality,p.207-208.98 ChefdesAdmiralstabsderMarine,Holzendorff,aandeReichskanzlerBethmannHollweg,25oktober1916.Ganzgeheim!BerichtvaninformantAmsterdam,4oktober1916.Berlin,A28987.PA-AA,R14094.Daarinstonddat‘er [Lepsius,D.R.] habe einen Armenier aus der Schweiz nach Lord Bryce geschickt’.99 WolffskeelVonReichenberg,Zeïtoun, Mousa Dagh, Ourfa,p.14en23.Zieook:Telegraaf 26januari1917.100 JakobKünzler,Im Lande des Blutes und der Tränen(Zürich1999),p.53-61.8.DeportierteausdemNorden:‘Urfa war für Hundertausende jener unglücklichen Deportiertenzüge (…) zum Durchgangspunkt nach der mesopotamischen Steppe geworden’.Zieook:BrunoEckart,Meine Erlebnisse in Urfa,p.18-19.101 VonRosenaanReichskanzlerBethmannHollweg,1februari1917.Haag,A392.PA-AA,R14095.102 Nieuw Rotterdamsche Courant28januari1917.‘VanTurkschezijde’.103 Nieuw Rotterdamsche Courant 16september1917,‘Deoorlog’(DeTurkschelegatie).Zieook:LAP247-2611.104 VanGijnaanLepsius,7april1917.LAP235-2498.105 De Standaard,22mei,22junien30juni1917.‘DeverdrukkingderArmeniërs’en‘Armenië’(tweemaal).106 De Standaard,9oktober1917.‘Gefolterdenaties’.107 De Nederlander, 8juni1917.‘VerbrijzeldArmenië’II.108 VonRosenaanReichskanzlerBethmannHollweg,4juni1917.Haag,A2263.PA-AA,R14096.109 LepsiusaanKoffijberg,17november1917.LAP239-2531.110 LepsiusaanKuyper,20september1917.LAP240-2544.111 DeSavorninLohmanaanLepsius,30september1917.LAP243-2571.112 Ibidem.113 De Nederlander,7juni1917.‘VerbrijzeldArmenië’(I)en8juni1917.‘VerbrijzeldArmenië’(II).114 DeSavorninLohmanaanLepsius,29oktober1917.LAP242-2567.Zieook:DeSavorninLohmanaanLepsius,13april1917.LAP243-2573.115 LepsiusaanJamesBryce,1december1916.PapersofJ.Bryce.Ms.Bryce203.WestonLibrary,Rarebooksandmanuscripts,OxfordUniversity.116 LepiusaanKoffijberg,17november1917.LAP239-2531.117 LepsiusaanKoffijberg,4en11februarien9maart1918,LAP2522,2523en2524.118 LanghoutaanLepsius,6februari1918.LAP240-2548.119 LepsiusaanM.Khoressandjian,8maart1917.LAP239-2537.KhoressandjianwaseenArmeniërdiedirectcon-tactmetBoghosNubarPasjaonderhield.120 LepsiusaanKoffijberg,17november1917.LAP239-2531.121 LepsiusaanJamesBryce,1december1916.PapersofJ.Bryce.Ms.Bryce203.WestonLibrary,Rarebooksandmanuscripts,OxfordUniversity.122 LepsiusaanJamesBryce,15december1916.PapersofJ.Bryce.Ms.Bryce203.WestonLibrary,Rarebooksandmanuscripts,OxfordUniversity.123 DepenningmeestervandeAmericanBoardofCommisionersforForeignMissions,WilliamPeet,aandeDuit-seGeneraal-ConsulinConstantinopel,Mordtmann,3mei1917.AmericanBibleHouse.NotitieMordtmann,8mei1917.www.armenocide.net,geraadpleegdop14januari2017.Zieook:WaldburgaanDuitseconsulaatinAlep-


notenbijviii debritsepropaganda1914-1918 417

po,7mei1917enVonKühlmannaanReichskanzlervonBethmannHollweg,19mei1917inJohannesLepsius,Deutschland und Armenien(Bremen1986),p.345en347-348.124 Ihrig,Justifying Genocide,p.128-132.125 AuslandhilfstelleHaagderMilitärStelledesAuswärtigesAmtaanMiltärStelledesAuswärtigesAmt,Berlin.DieVerteilungdeutscherBroschüreninHolland,p.31.BBL,R901Archivsignatur71083.SchriftenversandundBroschürenpropagandainHolland.126 VonRosenaanReichskanzlerGrafenvonHertling,27november1917.Haag,A4462.BBL,R901Archivsigna-tur71083.SchriftenversandundBroschürenpropagandainHolland.127 AuswärtigesAmtaanVonRosen,15juli1917.Haag,Nr.227,A2911.OrientTürkei691916-1934.PA-AA.128 Ibidem.129 VonKühlmannaanVanGijn,20april1918.Berlin,Abschrift.PA-AA,OrientTürkei,No.69.(I)1916-1934.130 Ibidem.131 Orientliteratur,VIII,No.86,Toynbee,Het bloedig juk van den Turk.BBL,R901,Archivsignatur71997.FeindlicheBroschürenpropagandainHolland.132 Orientliteratur,VIII,No.81,Toynbee,Turkije: Verleden en toekomst.BBL,R901,Archivsignatur71997.FeindlicheBroschürenpropagandainHolland.133 De Telegraaf,24april1918,Eindhovensch Dagblad,25april1918en Het Centrum,27april1918.DeBondvanNeu-traleLandenwasopgerichtin1915doordeZwitsersejournalistLouisMacon(1836-1918).InNederlandwasLouisRaemaekerslidenbouwmeesterPierreCuypers(1827-1921)erevoorzitter.Zijverdedigdenhetvolkenrechtenhunmottowas:Recht boven macht.134 VonRosenaanGrafenvonHertling,10april1918.KaiserlichDeutscheGesandschaft,Haag,A1295.BBL,R901,Archivsignatur71997.FeindlicheBroschürenpropagandainHolland.JosephThomasParfit(1870-1953)hadeenbrochuregeschrevengetiteldMesopotamië, de sleutel tot de toekomst,uitgegeveninLonden1917.

Noten bij VIII De Britse propaganda 1914-1918

1 University of Birmingham, Cadbury Research Library, Special Collections: Masterman Papers, CFGM,46/1/4/5 Manuscript (hierna alleen manuscript) van boek van Lucy Blanche Masterman (1884-1977) over haarman.LatergepubliceerdalsC.F.G. Masterman, a biography (London1939)HoofdstukXIWarPropaganda(manuscriptiszonderbladzijdevermelding).2 MastermanPapers,CFGM,32/2/9,W.Bellows,Some propaganda memories, May1919.3 Ibidem.4 MastermanPapers,CFGM,32/2/9,Some propaganda memories, W.Bellows,May1919,p.3.5 Ibidem.6 MastermanPapers,CFGM,46/1/4/11,1914-1918WarPropaganda.7 ManuscriptLucyMastermanHoofdstukXIWarPropaganda.IvorNicholson(1891-1937)wasjournalistenla-terookuitgever:Nicholson&WatsonLimited.8 MastermanPapers,CFGM,46/1/1/8,zieeventueelook46/1/4/11.9 MastermanPapers,CFGM,32/2/11/3,Personalposition.10 Kruizinga,Overlegeconomie in oorlogstijd,p.30-32.11 UitspraakJamesDunn,vanMI5inoktober1914inEdwinRuis,Spionnennest 1914-1918. Spionage vanuit Nederland in België, Duitsland en Engeland(Ferwerd2012),p.41.12 Klinkert,Defending Neutrality,p.197.13 Ibidem,p.206.14 MastermanPapersCFGM31/2/1/1Dr.TerwagneaanGuest,19april1917.B.N.A.,INF4/1BReportBritishpropagandainAlliedandneutralcountries,Holland.PrintedfortheWarCabinet,January1917.15 B.N.A.,WarOffice(hiernaW.O.),106/6189.HistoryoftheBritishSecretServiceinHolland.WorldWarIbyLT.M.R.K.Burge.August1914-February1917,p.13.16 B.N.A.,F.O395/24Netherlands,1916.MaxsetoGuest,23november1916.BritishConsulateGeneral,Rotterdam.17 B.N.A.,W.O.106/6189.HistoryoftheBritishSecretServiceinHolland.WorldWarIbyLT.M.R.K.Burge.Au-gust1914-February1917.


418 notenbijviii debritsepropaganda1914-1918

18 B.N.A.,W.O.106/6189.HistoryoftheBritishSecretServiceinHolland..No.14.FrictionbetweenOrganisationandtheDutchAuthorities.19 B.N.A.,F.O.371/2054.TheNetherlands,War,1914.Consul-GeneralMaxsetoSirEdwardGrey,10augustus1914,No.119,Confidential.No.38606.20 Ibidem.21 B.N.A.,F.O.371/2054.SirAlanJohnstonetoSirEdwardGrey,23augustus1914.No.160,Confidential.No.42931.22 Ibidem.23 B.N.A.,F.O.371/2054.SirAlanJohnstonetoSirEdwardGrey,15september1914,No.178.EnclosureNo.3.No.50635.TranslationofthespeechfromtheThronedeliveredbytheQueen.24 B.N.A.,F.O.371/2053.Netherlands,Files,1914.SirAlanJohnstonetoSirEdwardGrey,14december1914,No.351.Confidential.25 B.N.A.,F.O.395/100.Netherlands,1917.MemoofMastermanonPamphletpropagandainHolland,17de-cember1917.No.238031.WellingtonHouse.26 B.N.A.,INF4/5SecondreportoftheworkconductedfortheGovernmentatWellingtonHouse,CharlesF.G.Masterman,1februari1916.27 B.N.A.,INF4/11Propagandainquiry.CopyofReportofProceedingsatWellingtonHouseonMonday,No-vember19th,1917.Mr.S.A.Guest,p.14.28 MastermanPapersCFGM46/1/4/11.1914-1918WarPropaganda(1915).29 MastermanPapersCFGM31/2/1/3Dr.TerwagneaanGuest,19april1917.NotepourmonsieurGuestdelapropagandeàFlessinghe.30 B.N.A.,INF4/11Propagandainquiry.CopyofReportofProceedingsatWellingtonHouseonMonday,No-vember19th,1917.Mr.S.A.Guest,p.13.31 B.N.A.,CAB37/130/35ReportoftheworkoftheBureauestablishedforthepurposeoflayingbeforeneutralnationsandtheDominionsthecaseofGreatBritainandherAllies.RapportvanC.F.G.Masterman,p.24.32 B.N.A.,INF4/5SecondreportoftheWorkconductedfortheGovernmentatWellingtonHouse.CharlesF.G.Masterman,1februari1916,p.33.Zieook:B.N.A.,F.O.395/100Netherlands,1917.GuesttoMontgomery,18mei1917.33 Frank van Vree, Reuters in the Netherlands. De la Mar and Reuters Amsterdam Branch (Rotterdam-London 1993),p.17.34 B.N.A.,F.O.395/24HubertMontgomery(ForeignOffice)toGowers(WarPropagandaBureau),12oktober1916.No.204733.AnnexHolland,p.44.35 Nieuwe Rotterdamsche Courant,13mei1915.‘VanEngelschezijde’.36 JamesMorganRead,Atrocity propaganda 1914-1919(NewHaven1941),p.204-205.37 JohnHorneenAlanKramer,1914. Les Atrocités allemandes. La verité sur les crimes de guerre en France et en Belgique(Paris2011),p.605.38 Tames,Oorlog voor onze gedachten,p.60.39 B.N.A.,F.O.395/22Netherlands,1916.GowerstoMontgomery(F.O.),23mei1916.WellingtonHouse,No.99967.40 MastermanPapersCFGM32/2/1/11Holland,extract,GermanvsAlliedPropaganda.9september1916.41 B.N.A.,F.O.371/2576MiscellaneousPolitical,1915.MaxsetoMontgomery,25oktober1915.Rotterdam,No.159047,private.42 SarafianandAvebury,British parliamentary debates on the Armenian Genocide,p.90.Hetcomitéhad‘collected a mass of statements upon the subject from sources that are unquestioned as to the veracity, integrity and authority of the writers’.43 Ibidem,p.90.44 WilliamH.McNeill,Arnold Toynbee. A life(Oxford1989),p.73.45 B.N.A.,F.O.115/1852Armenianatrocities.CecilSpring-RicetoEdwardGrey,8oktober1915.Washington,No.599.Zieook:CAB37/135/13CecilSpring-RicetoEdwardGrey,7oktober1915.Washington,confidential.46 Bernstorff,Memoirs of Count Bernstorff,p.176.47 B.N.A., F.O. 371/2576 Miscellaneous, Political, 1915. Maxse to Locock, 13 oktober 1915. Rotterdam, No.153063.48 B.N.A.,F.O.371/2576Miscellaneous,Political,1915.Locock(?)toSchuster(WPB),20oktober1915.


notenbijviii debritsepropaganda1914-1918 419

49 ArnoldJ.Toynbee,Armenian atrocities. The murder of a nation(NewYork1975,herdruk),eerstequoteJong-Turken:p.40,tweedequoteDuitsland:p.122en125.50 HetboekwerdbehalveinhetNederlands,inhetEngels,Frans,Duits,Spaans,Portugees,ZweedsenDeensvertaald.51 The treatment of Armenians in the Ottoman Empire 1915-1916, MiscellaneousNo.31(1916)(London1916),document#93,p.373-377.Marsovan:narrativeofajourneyfromMarsovantoConstantinoplebyprofessorXenidhisoftheAnatoliaCollege;CommunicatedbytheAmericanCommitteeforArmenianandSyrianRelief(maardanzondernaamenplaatsnaam).52 B.N.A., F.O. 371/2576 Miscellaneous, Political, 1915. Maxse to Locock, 11 oktober 1915. Rotterdam, No.150530.AnderepublicatiesdieMaxseopstuurdewaren:England und die PressevandeDeutschnationaleBuchhand-lungenDie Beschiessung der Kathedrale von Reims vanhetKriegsministerium,beidenuit1915.53 B.N.A.,W.O.106/6189.HistoryoftheBritishSecretService inHolland.WorldWarIbyLT.M.R.K.Burge.August1914-February1917.No.14.FrictionbetweenOrganisationandtheDutchAuthorities.54 MastermanPapersCFGM46/1/4/11.1914-1918WarPropaganda.ThepenetrationofGermanybeganearly.Zieook:B.N.A.,F.O.395/24Netherlands,1916.MontgomerytoGowers,12oktober1916.Bijgaandrapport,Pro-pagandaforGermansinHollandandGermany.55 MastermanPapersCFGM32/2/1/10.ThestateofmindinHolland.UitdeKölnische Volkszeitung,No262,3april1917(translation).56 B.N.A.,CAB37/130/35ReportbyC.F.G.Masterman.Secret.1914.57 B.N.A.,F.O.395/100Netherlands,News,1917.ReportEntentepropagandainHolland.58 B.N.A.,CAB24/35CabinetPapers.WeeklyreportonHollandIV,13december1917.59 B.N.A.,INF4/5SecondreportoftheworkconductedfortheGovernmentatWellingtonHouse,1februari1916.60 Ibidem.61 JohnHassall,Ye Berlyn Tapestrie. Wilhelm’s Invasion of Flanders(Oxford2014),inleidingdoorMikeWebb.62 MichaelSandersenPhilipTaylor,British Propaganda during the First World War 1914-18(London1982),p.146-148.Zieook:MastermanPapersCFGM6/4.A‘corpse-conversion’factory.ApeepbehindtheGermanlines.PrintedinGreatBritainbyDarling&SonsLtd,London.63 LouisRaemaekers,Het toppunt der beschaving. Vierde serie (Amsterdam 1915).64 B.N.A.,INF4/5SecondreportoftheworkconductedfortheGovernmentatWellingtonHouse,1februari1916.65 B.N.A.,F.O.395/24Netherlands,1916.MontgomerytoGowers,12oktober1916.Bijgaandrapport,Propagan-daforGermansinHollandandGermany.Extractsfromcorrespondentsandthepress.66 Raemaekers,Het toppunt der beschaving,tekening‘Hetgeweten’.67 Ibidem,tekening‘Moderneslavenhaler’.68 B.N.A., F.O. 371/2576 Miscellaneous, Political, 1915. Locock aan Graham, oktober 1915. Antwoord op No.154411van20oktober1915.NederlandsedeelnemersaandeBristolTradeUnionsCongresshaddenaleenexem-plaarmeegekregen.69 DeRanitz,Louis Raemaekers,p.126.70 B.N.A.,F.O.96/205A.J.Toynbee.ArmenianCorrespondenceINovember1915-March20th1916,ArmenianCor-respondenceIIMarch23rd1916-June23rd1916,B.N.A.,F.O.96/206A.J.ToynbeeArmenianCorrespondenceIIIJune30th1916-August12th1916enArmenianCorrespondenceIVAugust12th1916-December14th1916.B.N.A.,B.N.A.,F.O.96/207A.J.ToynbeeArmenianCorrespondenceVDecember14th1916-February1917.Voororiginelen:B.N.A.,F.O.96/208OriginalsofdocumentspublishedinThetreatmentofArmeniansintheOttomanEmpire.Documents1-26.(I),27-45(II)B.N.A.,F.O.96/209OriginalsofdocumentsinThetreatmentofArmeniansintheOttomanEmpire.Documents46-71(III),72-97(IV).B.N.A.,F.O.96/210OriginalsofdocumentsinThetreatmentofArmeniansintheOttomanEmpire,documents98-129(V),130-149(VI).SleutelsvoorpersonenenplaatsnameninB.N.A.,F.O.96/111.71 MastermanPapersCFGM56/24/2Artikel‘The return of the Turk’ doorCharlesF.G.Masterman,p.111(zonderdatum).72 The Armenian Atrocities indeThe Times History and Encyclopaedia of the War, part101,Vol.8,July25th1916.ChapterCXXXIII.TheexterminationoftheArmenians.SommigenvandekinderenkwamenzelfsindeVerenigdeStatenterecht.


420 notenbijviii debritsepropaganda1914-1918

73 MastermanPapersCFGM56/24/2Artikel‘The return of the Turk’ doorCharlesF.G.Masterman,p.111.74 B.N.A.,F.O.96/207ArmenianCorrespondenceV,BrycetoToynbee,8februari1916.75 B.N.A.,INF4/11PropagandaInquiry.EvidencetakenatWellingtonHouse.CopyofReportofproceedingsatWellingtonHouseonMonday,November19th,1917,p.20.76 LAP1327-13413JohannesLepsiusaanLordBryce(zonderdatum).Zieook:LAP93-1074JohannesLepsiusaanYervantAgathon,secretarisvanBoghosNubarPasja.Scheveningen,17april1917.77 B.N.A.,F.O.96/207ArmenianCorrespondenceV,BrycetoToynbee,20juni1916.78 Telegraaf ,27maart1917.‘TurkschegruwelentegendeArmeniërs’doorHectorTreub.N.R.C. 15december1916.‘EenEngelschblauwboek’.79 Amsterdammer,20januari1917.‘DegruweleninArmenië’.80 B.N.A.,F.O.395/22Netherlands,News,1916.GowerstoMontgomery,25mei1916.WellingtonHouse,No.99967.81 Ibidem.Reportoninternalconditions(Enemycountries)Secret.Rotterdam,29april/London1mei1916.82 Hertog,Cort van der Linden (1846-1935),p.426-427.Zieook:MariëtteWolf,Het geheim van de Telegraaf(Amsterdam2009),p.137:‘Het is een schande hetgeen dit blad in een ‘neutraal’ land schrijft. Is dat geen opruien?’ (VanderLindenaanministervanJustitieOrt,8januari1915).83 B.N.A.,F.O.395/103.Netherlands,1917.WalterTownleytoEdwardGrey,23maart1917.TheHague,2april1917,No.68799.84 Hertog,Cort van der Linden (1846-1935),p.675.85 B.N.A.,F.O.395/23Netherlands,News,1916.ReportGermanpropagandainHollandbyMontgomery.No.46510,10maart1916.86 B.N.A.,W.O.106/6189.HistoryoftheBritishSecretService inHolland.WorldWarIbyLT.M.R.K.Burge.August1914-February1917.No.14.FrictionbetweenOrganisationandtheDutchAuthorities.87 B.N.A.,F.O.395/24Netherlands,1916.MontgomerytoGowers,12oktober1916.ForeignOffice,No.204733.88 B.N.A.,F.O.395/24Netherlands,1916.MaxsetoMontgomery,3oktober1916.Rotterdam,No.287437.89 Ibidem,ReportEntentepropagandainHolland.TheLondonGeneralNewsandBookAgency.90 Ibidem,ReportEntentepropagandainHolland.TheLondonGeneralNewsandBookAgency.91 B.N.A.,F.O.395/178Netherlands,News,1918.TelegramNo.44.Maxse,25januari1918,No.15414.92 B.N.A.,F.O.395/180Netherlands,News,1918.ReportonBritishPropagandainHolland,p.6.MinistryofIn-formation,21maart1918.No.132114,30juli,1918.93 J.T.Parfit,Mesopotamië, de sleutel tot de toekomst(London1917),p.28.94 E.F.Benson,Deutschland über Allah(London1917),p.34-35.HetpamfletislaterindeVerenigdeStatengepubli-ceerdalsCrescent and Iron Cross doorGeorgeH.DoranCompanyin1918.95 B.N.A.,INF4/1BOrganisatieschemaDepartmentofInformation.96 B.N.A.,INF4/4BReportonpropagandabyRobertDonald,1januari1917.MetopdrachtLloydGeorge.97 Ibidem.98 ArnoldJ.Toynbee,Het bloedig juk van den Turk(London1917),p.5.ArnoldJ.Toynbee,The murderous tyranny of the Turks(NewYork1917),p.1.DitwerkwerdzelfsinhetDuitsvertaald:Die blutdürstige Tyrannie der Türken,ookuit1917.99 Toynbee,Het bloedig juk van den Turk,p.30(p.23-24indeEngelstaligeversie).100 TheRoundTable,De Turksche Overheersing(London1917),p.18-19.101 ForeignOffice,The treatment of the Armenians in the Ottoman Empire, 1915-1916,document#62StatementbytwoRedCrossnurses(FloraA.YarlesbergenEvaElvers)ofDanishnationality,formerlyintheserviceoftheGermanMili-taryMissionatErzeroum,p.253.InwerkelijkheidwasThoravonWedel-JarlsbergvanNoorsenationaliteitenEvaElversvanDuitsenationaliteit.102 TheRoundTable,De Turksche Overheersing(London1917),p.20.103 ArnoldJ.Toynbee,Turkije: verleden en toekomst(London1917),p.28.104 Ibidem,p.49-60.105 Fȃ’izEl-Ghusein,Gemarteld Armenië(’s-Gravenhagez.j.),p.27.OokinhetEngelsuitgegevenalsMartyred Armenia doorFa’izEl-Ghusein(NewYork1918),p.14.106 Ibidem,p.77-79.107 Nieuw Rotterdamsche Courant,26mei1917,‘Devernietigingvaneenvolk’.Zieook:hetironischeDagboek van een Amsterdammer inDe Telegraaf,22en24mei1917.


notenbijix nadewereldoorlog1918-1923 421

108 B.N.A.,F.O.395/178Netherlands,1918.SecretMemorandumS.A.Guestvan30april1918.QuoteoverKuyper.109 B.N.A.,CAB24/33SecretGT2703.WeeklyreportonHollandII,20november1917.DepartmentofInforma-tion.110 B.N.A.,F.O.395/102.Netherlands,1917.SirW.TownleytoMontgomery,10maart1917.TelegramNo.8,No.51886.111 B.N.A.,F.O.395/24.Netherlands,1916.AlanJohnstonetoMontgomery,23december1916.TheHague,No.260587.112 B.N.A.,INF4/5SecondreportoftheworkconductedfortheGovernmentatWellingtonHouse,1stFebruary,1916.113 Algemeen Handelsblad,19september1917.Avondblad,derdeblad.‘VoordeArmeniërs’.114 C.L.TorleyDuwelaanA.F.DeSavorninLohman,24mei1918. ‘Indertijd zocht ik de Turksche gezant op, etc’.N.A.2.21.148/693.115 Algemeen Handelsblad,19september1917.NawoordvanderedactieophetingezondenstukvanTorleyDuwel.116 B.N.A.,F.O.395/100.Netherlands,1917.Reportonthenewsserviceoftheenemyandenemy-inspiredpressforFebruary1917.117 De Tribune,1en2juni1917.‘Openbrief’vanVanRavesteijnaanVanderHoevenopdevoorpagina.BritishBlue-book(Cd8325).118 De Tribune,8juni1917.‘VanReesemaendefeiten’.119 De Tribune,22juni1917.‘Armenië-Servië’.OnderschriftvandeRedactie.120 Ibidem.121 B.N.A.,F.O.395/100.Netherlands,1917.ReportEntentepropagandainHolland,23april1917.122 B.N.A.,INF4/5AppendixVIReportsontheutilityofpropaganda.No.65.UnprecedenteddemandHolland,9juli1917.123 B.N.A.,INF4/1BNo.28.TranslationKölnische Volkszeitung, p.9.Zieook:MastermanPapers,CFGM31/2/1.124 SandersenTaylor,British propaganda during the First World War 1914-18,p.199.125 B.N.A., INF4/4BAppendix (B)OfficialPressBureauInstructions, Ireland,D508, IrishConvention,D6enD636.126 B.N.A.,F.O.395/179StewardtoGuest,9juli1918.Rotterdam,No.126584.TheLondonGeneralNewsandBookAgency.127 L’Angleterre et les Arméniens, 1839-1904 (’s-Gravenhage1918),p.47.128 B.N.A.,F.O.395/178.Netherlands,1918.S.A.GuesttoMaxse,2mei1918.London,No.79847.L’AngleterreetlesArméniens.129 B.N.A.,F.O.395/100Netherlands1917.Reportonthenewsserviceoftheenemyandenemy-inspiredpressforFebruary1917.VIIIAtrocities.130 B.N.A.,INF4/1BOrganisationchartoftheMinistryofInformation.131 B.N.A.,INF4/4APropagandaWarOfficeB52ReportBritishPropagandaduringthewar1914-1918,‘TheEnd’.

Noten bij IX Na de wereldoorlog 1918-1923

1 De Maasbode,12november1918.‘Dewapenstilstand.’2 Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant,12november1918.‘Algemeenoverzicht.Buitenland.’3 ReichkanzlerMaxvonBadenhadinBerlijnalbekendgemaaktdatdekeizerwasafgetreden.4 Zur Erfassung und rationellen Verwendung der hauptsachlichsten Lebensmittel im Wirtschaftsjahr1918/1919.AI336420juli1918.Tagesordnung,25juli1918.R3601Archivsignatur456.NiederschriftendesVor-standsdesKriegsernährungsamts(DeelII).5 DeVries,Herinneringen en dagboek van Ernst Heldring (1871-1954),p.261.6 Sigurd von Ilsemann, Der Kaiser in Nederland. Aantekeningen van de laatste vleugeladjudant van Keizer Wilhelm II uit Amerongen en Doorn(Baarn1968),p.39.7 Ibidem,p.46.8 JamesF.Willis,Prologue to Nuremberg. The Politics and Diplomacy of Punishing War Criminals of the First World War(West-port,CT1982),p.13.


422 notenbijix nadewereldoorlog1918-1923

9 LiedjevanKendisenBrockmanuitNewYorkin1917.Andereliedjesindiezelfdeperiodewaren:‘Raus mit der Kaiser’ (1917),‘Goodbye, Billy Hohenzollern’ (1918) en‘The Kaiser’s funeral march’ (1918).10 MinistervanBuitenlandseZakenVanKarnebeekaanNederlandselegatieinWashington,13december1918.DoormiddelvanCablegram.N.A.2.05.13/948.11 PaulRem,‘WilhelmII,eenDuitsePrinsvanOranje.DekeizerenzijncontactenmethetNederlandskonings-huis’,inJanJ.B.Kuipers,Der Kaiser. Glorie en ondergang van keizer Wilhelm II(Zutphen2015),p.111.12 WalterC.Bandazian,British Justice and Turkish Leaders accused of War Crimes against Armenians in World War I(London2015),p.14.13 VerzoekenvanClemenceauinjuni1919enjanuari1920enhetverzoekvanLloydGeorgeinfebruari1920wer-denalleafgewezendoordeNederlandseregering.14 DeVries,Herinneringen en dagboek van Ernst Heldring (1871-1954),p.267.15 Ibidem,p.304.VanAalstvandeN.O.T.noemdehemzelfsonbetrouwbaarenonhandig,p.307.16 Smit,Hoogtij der neutraliteitspolitiek,p.173.17 DeVries,Herinneringen en dagboek van Ernst Heldring (1871-1954),p.327.18 VanDiepen,Voor Volkenbond en vrede,p.37.19 DeVries,Herinneringen en dagboek van Ernst Heldring (1871-1954),p.331.20 Ibidem,p.340.21 VanDiepen,Voor Volkenbond en vrede,p.47.22 Handelingen der Staten-Generaal,78stevergadering,11mei1920,p.2180-2181.23 Ibidem,p.2182.24 Ibidem,p.2183.25 Ibidem.26 Ibidem,p.2184-2185.27 Het Volk,15mei1920,SpotprentJordaan:‘Interpellatie-Duysniettoegestaan’waarinKamervoorzitterFockerkrijgttoegevoegdvande‘Hongaarsebloedregeering’:‘Bravo,kameraad!’.28 JohannesLepsiusaanWilhelmSolf,20november1918.LAP243-2575.Zieook:PA-AA,R14105,DenHaag,A50121.29 JohannesLepsiusaanUnterstaatssekretärDavid,20november1918.LAP243-2575.30 Johannes Lepsius, Deutschland und Armenien 1914-1918. Sammlung Diplomatischer Aktenstücke (Bremen 1986). Wolf-gangGustheeftdebeideversies,incompleetencompleet,metdeduidelijkeverschillenaangemerktopinternetgepubliceerd:www.armenocide.net.31 KuyperaanLepsius,5november1919.LAP1672-17313.32 J.L.HeldringaanJohannesLepsius,20september1919.LAP1671-17305.33 J.A.CrameraanJohannesLepsius,13augustus1919.LAP1669-17286.34 VonRosenaanAuswärtigesAmt,9augustus1919.Haag,A2501,PA-AA,R14106.Zieook:De Maasbode,2au-gustus1919.VonRosenciteerdebovenstaandextractinzijnbericht.35 VonRosenaanAuswärtigesAmt,4september1919.Haag,A2699.PA-AA,R14106.36 JohannesLepsius,Jesus at the Peaceconference(Haarlem1919).37 Ibidem,p.12-13.38 GöppertaanLepsius,26juli1919.PA-AA,R14106,A20906.AntwoordopbriefvanJohannesLepsiusvan13juli1919.39 JohannesLepsiusaanUitgeverijDeErvenLoosjesuitHaarlem,25september1919.LAP1402-14165.40 The Christian RegisteraanJohannesLepsius,Boston,22november1919.LAP1402-14164.41 GöppertaanLepsius,4september1919.Berlin,AuswärtigesAmt.LAP1420-14341.42 DerKaiserlicheBotschafterBernstorffaanAuswärtigesAmt,Constantinopel,1januari1918.Telegram.R901Archivsignatur71405,BBL.43 VahaknN.DadrianenTanerAkçam,Judgement at Istanbul,The Armenian Genocide Trials(NewYork2011),p.23-24.RaufOrbay,ResitHikmetbey,AliTürkgeldi,TevfikbeyenYaverSaimbeywarendeTurkseondertekenaarsvandeMudroswapenstilstandop30oktober1918.44 AyhanAktar,‘DebatingtheArmenianMassacresinthelastOttomanParliament,November-December1918’,inHistory Workshop Journal,Issue64,2007,p.257.BoşgezenyanprobeerdededeportatievanfamilieledenvanhemtijdensdegenocidetevoorkomendooreenberoeptedoenopTalaatpasja.ZieTanerAkçam,Killing Orders. Talat Pasha’s Telegrams and the Armenian Genocide(London2018),p.134-135.



45 AyhanAktar,‘DebatingtheArmenianMassacresinthelastOttomanParliament,November-December1918’,inHistory Workshop Journal,Issue64,2007,p.259.Nalbantyanprobeerdetijdensdegenocideookfamilieleden,zoalsSoghomonKuyumdjian,tereddenvaneenwissedood.ZieTanerAkçam,Killing Orders. Talat Pasha’s Telegrams and the Armenian Genocide(London2018),p.125-131.46 AndrewMango,Atatürk(London2004),p.185.47 SeanMcMeekin,The Ottoman Endgame(NewYork2015),p.403,Minister-residentaanVanKarnebeek,12au-gustus1919.Constantinopel,No.1551/315.N.A.2.05.19/224.48 A.L.Macfie,The End of the Ottoman Empire 1908-1923(London1998),p.157.49 DadrianenAkçam,Judgement at Istanbul,p.24.AanboordwarenookminderegodenalsOsmanBedri,hoofdvandepolitieinConstantinopelenHüseyinAzmi,hoofdvandeOpenbareVeiligheid.50 ErikJ.Zürcher,Turkey, a Modern History(London1998),p.139.51 GeorgeW.Gawrych,The Young Atatürk. From Ottoman Soldier to Statesman of Turkey(London2013),p.62.52 DadrianenAkçam,Judgement at Istanbul,p.28.Vakit (periode) werdgeleiddoorAhmedEminYalman(1888-1972)enAhmetŞükrüEsmer(1891-1982).53 DamadFeridpasjaleiddealsgrootviziervan4maart1919tot2oktober1919envan5april1920tot21oktober1920hetkabinetvanhetOttomaanseRijk.54 Minister-resident aan minister van Buitenlandse Zaken Karnebeek, 12 augustus 1919. Constantinopel,No.1551/315.Politiekberichtmettweebijlagen.N.A.2.05.19/223.OokTevfikBey,hoofdvandeYozgadpolitiewerdveroordeeldvoorzijnbetrokkenheidbijdevervolgingenvandeArmeniërs.Zieook:Bass,Stay the hand of ven-geance,p.124-125.55 IngeborgBoer,RuthHaerkötterenPetraKappert,Türken in Berlin, 1871-1945(Berlin2002),p.195.56 DadrianenAkçam.Judgement at Istanbul,p.24-25.MinistervanBuitenlandseZaken,WilhelmSolf(1862-1936),zeidat‘Talaat Pascha und Enver Pascha, die das Bündnis mit uns geschlossen und treu an unserer Seite ausgehalten haben, steht unser Land offen. Bitte ihnen in jeder Weise behülflich zu sein, wenn sie vor politischer Verfolgung aus der Türkei flüchten zu müssen glauben.’ SolfaanKaiserlichDeutschenBotschafterinConstantinopel,30oktober1918,Berlin,No.1845.PA-AA,R1404.57 MehmedZekiBey,Raubmörder als Gäste der deutschen Republik(Berlin-Wilmersdorf1920),p.21.58 OmerKiazim.Angora et Berlin. Le complot germano-kémaliste contre le Traité de Versailles(Chamigny2008),p.187.59 Böer,HaerkötterenKappert,Türken in Berlin,p.199.60 Het Nieuwsblad van het Noorden,22april1919‘De Turksche ex-grootvizier in ons land’.Zieook:De Telegraaf van22april1919enhetRotterdamsch Nieuwsblad van23april1919.61 De Telegraaf,23april1919,‘TalaatPasjanietinNederland’.TalaatpasjawerdooktoegangtotZwitserlandge-weigerd,zieProvinciale Noordbrabantsche en ’s Hertogenbossche Courant,8oktober1919enHaagsche Courant,9oktober1919.62 Delftsche Courant,22april1919.‘TalaatPaschauitgewezenuitNederland’,Arnhemsche Courant,23april1919,‘Geengewenschtbezoek’enLeeuwarder Courant,23april1919,‘TalaatPasjauitgezet?’.63 B.N.A.,F.O.608/244PeaceConference(BritishDelegation)No.8616,29april1919.No.582.Veryurgent.64 B.N.A.,F.O.608/244.PeaceConference(BritishDelegation),No.9628.Enver,TalaatandJemal.Enclosures1and2,5mei1919.ErwaspolitiekeonrustondermoslimsinEgypteeninminderemateinBrits-Indië,waardoordeBrittendiedaarzeergevoeligvoorwaren,nerveuswerden.65 Marxists Internet Archive, www.marxists.org/archive/radek/1926/november, geraadpleegd op 10 februari2017.November8.Apoliticalsalon.Zieook:Kiazim,Angora et Berlin,p.245enN.R.C.,8december1919.66 RichardG.Hovannisian,The Republic of Armenia, Volume I 1918-1919(Berkeley1971),p.442.67 Marxists Internet Archive, www.marxists.org/archive/radek/1926/november, geraadpleegd op 10 februari2017.November8.Apoliticalsalon.68 DadrianenAkçam,Judgement at Istanbul,p.126:‘The specter of the military defeat of the Ottoman Empire and the ensuing belligerent presence of the victorious Allies in the Ottoman capital were omnipresent facts. Turkish authorities were therefore hard pressed to dispel concerns about a looming “victor’s justice” imposed by a “kangaroo court”.’ Dezittingenwarendanookopenbaarvoorzowelpubliekalsmedia.69 UğurÜmitÜngör,‘TheArmenianGenocideinthecontextof20th-centuryparamilitarism’,inDemirdjian,Alexis(ed.),The Armenian Genocide Legacy(London2016),p.16.70 DadrianenAkçam,Judgement at Istanbul,p.86-87.Zieook:Le Spectateur d’Orient, Quotidienpolitique,littéraireetfinancier,Mardi,29april1919(InB.N.A.,F.O.608/109PeaceConference,BritishDelegation).‘Le procès de l’Union et Progrès.’Zieook:Bass,Stay the Hand of Vengeance,p.126-127.



71 B.N.A.,F.O.608/109PeaceConferenceBritishDelegation.No.17801,12augustus1919.ActivitiesofTalaatPashaandEnverPasha.72 MuratBardakçi,1915 Talât Paşa’nin Evrak-i Metrüskesi(Istanbul2008),p.256.73 Kieser,Talaat Pasha,p.391.74 AubreyHerbert,Ben Kendim. A record of eastern travel(London1924),p.307.75 Ibidem,p.309.76 Ibidem,p.318.77 MarianMesrobianMacCurdy,Sacred Justice. The Voices and Legacy of the Armenian Operation Nemesis(NewBrunswick,NewJersey2015),p.87.78 EricBogosian, Operation Nemesis. The Assassination Plot that avenged the Armenian Genocide (NewYork2015),p.192(Tehlerianendeandereaanslagen),p.136(Talaatnummeréén)enp.239(opzoeknaardeandereleiders).VoorlijstvanorganisatorenvandeuitroeiingvandeArmeniërs,zieMacCurdy,Sacred Justice,p.143-147.79 MacCurdy,Sacred Justice,p.139.80 GrigorisBalakian,Armenian Golgotha. A Memoir of the Armenian genocide, 1915-1918(NewYork2009).Oorspronkelijkuit1922(I)en1959(II).81 RolfHosfeld,Operation Nemesis. Die Türkei, Deutschland und der Völkermord an den Armeniern(Köln2009),p.29-31.Zieook: MacCurdy,Sacred Justice,p.210en Yeghiayan,Vartkes,The Case of Soghomon Tehlirian(LosAngeles1985),p.165.TehlerianhadtijdensdeEersteWereldoorloggevochtenalsfedayi.82 EricBogosian,Operation Nemesis. The Assassination Plot that avenged the Armenian Genocide(NewYork2015),p.186-188.83 Kieser,Talaat Pasha,p.406.84 Bass,Stay the Hand of Vengeance,p.126.85 B.N.A.,F.O.371/4172.No.31307,10februari1919.No.135/1264.‘Memorandumonthe‘Tencommandments’oftheCommitteeofUnionandProgress’.BritishHighCommission.86 B.N.A.,F.O.371/4174.No.121955.OntsnappingvanHalilBey,deoomvanEnverPasjametzijnmoorddadigverleden,enKutchukTalaatBey.No.12322.OntsnappingNuriBeymethulpvaneen‘band of twenty men’.87 B.N.A.,F.O.371/4172No.16321,28januari1919(ontsnapping)enNo.23004,11februari1919(arrestatie).Zieook:Algemeen Handelsblad,14februari1919enDe Tijd,15februari1919.88 Minister-residentaanministervanBuitenlandseZakenKarnebeek,12augustus1919.Constantinopel,No.1551/315.N.A.2.05.19/224.89 Témoignages inédits sur les atrocités Turques commises en Arménie suivis d’un récit de l’épopée Arménienne de Chabin-Karahissar re-cueillis par la Societé des Dames Arméniennes (Azkanever de Constantinople)(Paris1920),p.5.Azkaneverbetekendegewijdaandenatie.Dezeorganisatiehadvelemeisjesscholenonderhaarbeheer.90 De Tijd,25augustus1919.‘DenoodderArmenischeChristenen’.91 Het Centrum,4oktober1919.‘DevervolgingvanChristenen’.92 Resjidbey:Algemeen Handelsblad,14februari1919,KiamilMahmoudpasja:Leeuwarder Courant,14april1919enHalilPasjaenAvniBey:Rotterdamsch Nieuwschblad,17april1919.HalilPasjahadookArmeenseofficierenenzelfsAr-meensedokterslatenvermoorden.GetuigenisDr.Sirounian,zieB.N.A.,F.O.371/4172.No.31315.93 Algemeen Handelsblad,20september1919.‘Armenië–Derepubliekbedreigd’.94 Hovannisian,The Republic of Armenia,p.250.95 DeVerenigdeStatenlietentweeonderzoekeninstellen,dietweerapportagesopleverden:Maj.Gen.JamesG.Harbord,Report of the American military mission to Armenia. Conditions in the Near East (Washington1920)enBrig.Gen.GeorgevanHornMoseley,Mandatory over Armenia, report(Washington1920).N.A.2.05.13/866.Injuni1920steldehetCongresinWashingtonofficieeldatzegeenmandaatoverArmeniëzouaanvaarden.EerstekrantenberichtovermogelijkmandaatinhetAlgemeen Handelsblad,26januari1920.96 LaurenceEvans,United States Policy and the Partition of Turkey 1914-1924(Baltimore1965),p.128.97 JoannesBenedictusvanHeutszaansecretaris-generaalvanBuitenlandseZaken,Patijn,2februari1920.Bus-sum,particulierebrief.N.A.2.05.18/742.98 Nieuw Rotterdamsche Courant,22april1920.‘Detoestand’.99 Het Volk,23april1920.‘HetArmenischeavontuur’.100 Het Volk,15april1920.‘EenArmeenschmandaat?’.101 Middelburgsche Courant,23april1920.‘OnseerstecadeautjevandenVolkenbond’.102 De Telegraaf,23april1920.‘DagboekvaneenAmsterdammer’.



103 Kladversievoorartikel,Nederlandsche annexatielust en de petroleum,geschrevenin1945.Erwerdeenvergelijkinginhetartikelgemaakttussendesituatiein1920endiein1945toenNederlandsommigestukkenlandvanDuitslandwildenannexeren.N.A.2.21.205.19/47.Zieook:AntoineZischka,De geheime oorlog om de petroleum (Utrecht1937),p.16.104 De Standaard,4mei1920.VooreeneerstekritischereactiehieropzieHet Volk,6mei1920.105 Het Volk,15mei1920.‘Deolievlekopdeantirevolutionairepartij.EenkantvandeArmenischekwestie.’106 Ibidem.107 De Licht Groene Amsterdammer,22mei1920.No.281.108 Ibidem,‘NederlandschMandaat’.ArtikelvandeheerWiessing.109 TijdelijkzaakgelastigdeinLonden,MichielsvanVerduijnen,aanministervanBuitenlandseZaken,VanKar-nebeek,24april1920.Londen.N.A.2.05.18/742.110 MinistervanBuitenlandseZakenVanKarnebeek,aanverschillendegezanten,29april1920.Cijfertelegram.HetwasgerichtaandegezanteninLonden,Parijs,Rome,Washington,Bern,Madrid,Stockholm,KopenhagenenConstantinopel.N.A.2.05.18/742.111 Gezant Rengers aan minister van Buitenlandse Zaken Van Karnebeek, 22 mei 1920. Constantinopel, No.958/172.Armeenschmandaat.N.A.2.05.18/742.MustafaKemalaanministervanBuitenlandseZakenVanKarne-beek,30april1920.N.A.2.05.18/742.112 AraPapazian,Arbitral Award of the President of the United States of America Woodrow Wilson. Full Report of the Committee upon the Arbitration of the Boundary between Turkey and Armenia. Washington, November 22nd, 1920. (Yerevan2011),p.iieniii,kaartbijgevoegd.113 AdamTooze,De zondvloed. 1916-1931 Het ontstaan van een nieuwe wereldorde(Houten2014),p.420.Zieook:GezantinRiodeJaneiroaanVanKarnebeek,ministervanBuitenlandseZaken,14december1920,No.3173/444.Politiek:Volkenbond.N.A.2.05.03/1443.114 MargaretMacmillan,Paris 1919. Six Months that changed the World(NewYork2003),p.444.Zieook:Leeuwarder Cou-rant,22november1920,De Telegraaf,24en25november1920enHet Vaderland,25november1920.115 RichardG.Hovannisian,The Republic of Armenia. Between Crescent and Sickle: Partition and Sovietization, Vol. IV(Berkeley1996),p.292.116 R.G.P.Deel162Buitenlandse Politiek van Nederland, 1920-1921. No.151.DagboekvanKarnebeek.Genève,17no-vember1920,p.215-216.117 Ibidem. No.169.GezantPanhuys,inBern,aanKarnebeek,26november1920,p.231.118 GezantStockholm,SweertsvanLandas,aandeministervanBuitenlandseZaken,6december1920engezantKopenhagen,VanRapppard,aanministervanBuitenlandseZaken,6december1920.N.A.2.05.03/1443.119 Hovannisian,The Republic of Armenia. Volume IV,p.377.120 HenryLeyfordGates,namensAuroraMardiganian,Verkochte zielen: de geschiedenis van Aurora Mardiganian, het Chris-ten-meisje, dat het groote Armeensche bloedbad ontkwam(’s-Gravenhage1920).Hetboekwerdlaterherdruktin1957doorEijkenhofUitgeverijinHaarlemenin2009doordeLandelijkeStichtingterbevorderingvandeStaatkundigGe-reformeerdebeginseleninWijkenAalburg.121 HenryLeyfordGates,onbehalfofAuroraMardiganian,Ravished Armenia: the Auction of Souls. The story of Aurora Mar-diganian, the Christian Girl who survived the Great Massacres(NewYork1918).Laterkwamerherdrukkenenzelfseenstrip-versieTigran,Prior to the ‘Auction of Souls’(Yerevan2008).122 AnthonySlide(ed.),Ravished Armenia and the Story of Aurora Mardiganian(LanhamMaryland1997),p.191-201enzieTigran,Prior to the ‘Auction of Souls’(Yerevan2008),p.78.123 Ibidem,p.11.Stukjesvandefilmzijntezienopwww.youtube.com.In1921werddefilmAlice in Hungerland gemaaktoverhetwerkvandeNearEastReliefinAnatolië(alseensoortvervolg).124 Ibidem,p.11.125 Ibidem,p.13.126 Algemeen Handelsblad,30mei1920,De Telegraaf,30mei1920enDe Tijd,31mei1920.127 Het Vaderland,29mei1920.‘Aurora’.128 Limburgsch Dagblad,30november1920.‘DeschandevoorChristelijkEuropa’.129 Limburgsch Dagblad,30november1920.Beidequotesuithetartikel‘DeschandevoorChristelijkEuropa’.130 RobertDunn,World Alive. A Personal Story(NewYork1956),p.318.InditgevalinKerasun,honderdenkilometervanSmyrna,innationalistischgebied.



131 YervantDerGoumcian,Une mémoire arménienne. De Medz Nor Kiugh à Saint-Martin-d’Hères(Isère2007),p.121.132 Dunn,World Alive,p.290-291,CarlC.Compton,The Morning Cometh: 45 Years with Anatolia College(Athens2008),p.88-98.VartkesYeghiayan,British Reports on Ethnic Cleansing in Anatolia, 1919-1922: The Armenian-Greek Section(Glendale2007),p.110-111,157,160-161,166-169en179.133 TheodoraIoannidou,The Holocaust of the Pontian Greeks still an open wound(Privatepublishment,2016),p.65-67.TestimonyofIoannidouArchntou(1874-1966)andMavridesLambros.Zieook:AndrewMango,Atatürk(London2000),p.213enCarlC.Compton,The Morning Cometh: 45 Years with Anatolia College(Athens2008),p.92-94.ComptonreddeArmeenseenGrieksekinderenvandewraakzuchtvanTopalOsman.134 Rengers aan minister van Buitenlandse Zaken Van Karnebeek, 1 juni 1922. Constantinopel, No. 1054/227.ChristenvervolgingeninAnatolië.N.A.2.05.19/224.135 GezantschapConstantinopelaanministervanBuitenlandseZakenKarnebeek,20februari1922.Constanti-nopel,No.1451/487.TurkschegruweleninTrebizonde.AfschriftvandeHoogeGriekseCommissaris,16februari1922.N.A.2.05.19/225.136 Minister-residentaanministervanBuitenlandseZakenVanKarnebeek,19september1919.Constantinopel,No.1742/351.Politiekbericht.N.A.2.05.19/223.137 SeanMcMeekin,The Ottoman Endgame,p.467-472.138 Ibidem,p.452.Zieook:Toynbee,The Western Question in Greece and Turkey,p.313.DeItalianenhaddenookeenverdrag met de Kemalisten gesloten tegen economische en geografische concessies (Rhodos en de Dodecaneseeilanden).139 DeBeaufortaanministervanBuitenlandseZakenVanKarnebeek,7september1922.Athene,No.2071/165.Politiekbericht.N.A.2.05.19/199.140 RengersaanministervanBuitenlandseZakenKarnebeek,1juni1922.Constantinopel,No.1054/227.N.A.2.05.19/224.141 RengersaanministervanBuitenlandseZakenKarnebeek,1juni1922.Constantinopel,No.1054/227.N.A.2.05.19/224.142 Dr.JakobKünzleraanHowardB.McAfeevandeNearEastRelief,28januari1923,inNellieMiller-MannLet-ters from Syria(Phoenix2012),p.132.143 Dunn,World alive,p.290.144 RobertL.Daniel,American Philantrophy in the Near East, 1820-1960(Athens1970),p.157,166en168.145 RobertShenk,America’s Black Sea Fleet. The U.S. Navy amidst War and Revolution, 1919-1923(Annapolis2012),p.47.Zieook:EdwardHaleBierstadt,The Great Betrayal(Bloomingdale2008),p.6.146 ConstantineG.Hazidimitriou,American Accounts Documenting the Destruction of Smyrna by the Kemalist Turkish Forces, September 1922(NewYork2005),p.76.New York Times, 17september1922.Zieook:GilesMilton,Paradise Lost, Smyrna 1922(London2009),p.350.Zievoorzijnpro-Turkseenanti-ArmeensestandpuntenookEvans,United States Policy and the Partition of Turkey,p.271.147 Rengers aan minister van Buitenlandse Zaken Van Karnebeek, 1 juni 1922. Constantinopel, No. 1054/227.N.A.2.05.19/224.148 RengersaanministervanBuitenlandseZakenVanKarnebeek,24juni1922.Constantinopel,No.1183/250.N.A.2.05.19/224.149 HarryJ.Psomiades,‘GreeceinAsiaMinor:TheGreeknavalbombardmentofSamsun(Amisos),7June,1922’inShirinian,The Asia Minor Catastrophe and the Ottoman Greek Genocide(NewYork2017),p.154.150 RengersaanministervanBuitenlandseZakenVanKarnebeek,27september1922.Constantinopel,No.1996/385.Politiekbericht.N.A.2.05.19/224.151 Shirinian,Genocide in the Ottoman Empire,p.231.152 JanWillemSamberg,De Hollandsche Gereformeerde Gemeente te Smirna. De geschiedenis eener handelskerk(Leiden1928),p.229.Zieook:M.A.Perk,De Nederlandsche Protestantsche Gemeente(Leiden1910),p.48.153 Ibidem,p.232,noot2.Zieook:NRC,20september1924.154 DeHochepiedaanRengers,28februari1922,Smyrna,No.246/46.Nouvellespolitiques.N.A.2.05.94/486.155 LampingaanRengers,4september1922,Smyrna,No.863/166.N.A.2.05.94/486.156 EstherPohlLovejoy,Certain Samaritans(NewYork1933),p.137.ZijwasPresidentoftheMedicalWomen’sIn-ternationalAssociationvan1919-1924.Zieook:EdwardHaleBierstadt,The Great Betrayal. Economic Imperialism and the Destruction of Christian Communities in Asia Minor(Bloomingdale,Illinois2008),p.23.



157 WaarnemendconsulgeneraalLampingaandegezantinConstantinopel,Rengers,25september1922.AanboordvandeS.S.Deucalion,No.893.N.A.2.05.38/1438.158 LampingaanRengers,8september1922,Smyrna,No.878.N.A.2.05.94/486.159 LampingaanRengers,5september1922,Smyrna,No.866.N.A.2.05.94/486.160 Milton,Paradise Lost, Smyrna 1922,p.256.Zieook:HovakimUregianandKrikorBaghdjian,‘Twounpublishedeye-witnessaccountsoftheHolocaustofSmyrna,September1922’,inThe Armenian Review,Volume35,No.4,1982,p.365.161 Uregian,The Armenian Review,p.365.162 LampingaanRengers,25september1922.AanboordvanS.S.Deucalion,No.893.N.A.2.05.38/1438.163 Haagsche Courant,8november1922.‘DerampvanSmyrna’.164 Ibidem.Zieook:Sakayan,An Armenian Doctor in Turkey,p.10.165 Haagsche Courant,8november1922.‘DerampvanSmyrna’.Zieook:Sakayan,An Armenian Doctor in Turkey,p.10.166 Abraham H. Hartunian, Neither to Laugh nor to Weep. A Memoir of the Armenian Genocide (Cambridge, MA 1986),p.194-195.167 Sakayan,An Armenian Doctor in Turkey,p.12.168 LampingaanRengers,25september1922,AanboordvanS.S.Deucalion,No.893.N.A.2.05.38/1438.Zieook:LysimachosOeconomos,The martyrdom of Smyrna and eastern christendom(London1922),p.88.169 Puaux,Les derniers jours de Smyrne,p.44.170 LampingaanRengers,25september1922.AanboordvanS.S.Deucalion,No.893.N.A.2.05.38/1438.Zieook:verslagvaneerstedrogmanDeHochepiedvan3oktober1924,N.A.2.05.94/488.171 Ibidem.172 LampingaanRengers,25september1922.AanboordvanS.S.Deucalion,No.893.N.A.2.05.38/1438.173 Ibidem.174 Oeconomos,The martyrdom of Smyrna and eastern christendom,p.166.‘Plightofrefugees’,JohnClayton,4oktober1922.Zieook:Puaux,Les derniers jours de Smyrne,p.55-56.175 LampingaanRengers,25september1922.AanboordvanS.S.Deucalion,No.893.N.A.2.05.38/1438.176 Ibidem.177 Ibidem.178 Housepian,Dobkin,Smyrna 1922,p.173.Zieook: Bierstadt,The Great Betrayal,p.38enMilton,Paradise lost,p.242-243.179 Svazlian,The Armenian Genocide, Testimonies, p.425,getuigenis#246EstherStepanian.Zieook:Milton,Paradise Lost,p.373.180 Het Vaderland,9november1922.‘DebrandvanSmyrna’.181 LampingaanRengers,10oktober1922.AmerikaansedestroyerNo.219,No.1032/I.N.A.2.05.94/486.182 UregianandBaghdjian,The Armenian Review,p.389.Enigeserieuzebrondieandersbeweerdisdecommandantvandebrandweer,Grescowitch,diedeschuldbijdeGriekenlegt.Journal d’Orient, N.A.2.05.94/486.GezantRengersschreefbijditberichtdat‘bedoeld rapport [Grescowitch,D.R.] door het sterk anti-Grieksche Journal d’Orient alhier wordt gepu-bliceerd, terwijl eveneens in het oog moet worden gehouden de houding, welke thans door vele Latijnsche buitenlanders alhier wordt aange-nomen ten einde op goeden voet met de Turksche autoriteiten te komen’.RengersaanBuitenlandseZaken,3februari1923,No.334/59,N.A.2.05.94/486.183 LampingaanRengers,10januari1923,Smyrna,No.43/8.N.A.2.05.95/1.184 NoteVerbale.Smyrne,le25octobre1922.N.A.2.05.94/486.185 LampingaanRengers,21november1922,Smyrna,No.1175/33.N.A.2.05.94/487.186 LampingaanRengers,9november1922,Smyrna,No.1132/23.N.A.2.05.94/486.Zieook:LampingaanRen-gers,15december1922,Smyrna,No.1286/41.N.A.2.05.95/1enLampingaanRengers,14december1922,Smyrna,No.1283/40.N.A.2.05.95/3.187 LampingaanRengers,15november1922,Smyrna,No.1149/24.N.A.2.05.94/486.188 Milton,Paradise Lost,p.311.189 Sakayan,An Armenian Doctor in Turkey,p.18:‘On the foreign transport ships and warships anchored near the shore, we can dis-tinctly see filmmaking equipment pointed at us, making movies representing our misery.’190 RoodeKruisaandeNederlandsegezantinAthene,deheerBeaufort,6/19september1922.N.A.2.05.312/275.191 CharlesvanUffordaanW.H.deBeaufort,26september1922.DenHaag,No.3205/22.HoofdbestuurNeder-landscheRoodeKruis.N.A.2.05.312/275.



192 RésumémensueldestravauxdelaSocietédesNations,Vol.II,No.10.1t/m31oktober1922.193 LampingaanRengers,20oktober1922,Smyrna,No.1065/11.N.A.2.05.49/294.194 Politiekeeneconomischeberichten,zonderdatumofnummer.InterviewvanMustafaKemaldoorLamping.N.A.2.05.94/486.195 GreatBritain,ForeignOffice,Turkey No. 1, 1923. Lausanne Conference on Near Eastern Affairs 1922-1923(London1923),p.175.196 Algemeen Handelsblad,19april1922.HetbladuittealhetterechtevermoedendatdedadersgezochtmoestenwordenonderdeArmeniërs‘die behooren tot de over de heele wereld vertakte geheime organisatie, welke haar centrale heeft in Ame-rika en welker doel het is de leidende personen der Turksche ‘oorlogsjaren’ uit de wereld te helpen’.197 Rengers aan minister van Buitenlandse Zaken Van Karnebeek, 5 augustus 1922. Constantinopel, No.1480/312.Politiekbericht.N.A.2.05.19/224.InhetoverlijdensberichtvanBehaeddinenCemalAzmistondnogdatze‘hervorragenden türkischen Staatsmänner’warengeweestendatzedoor‘ruchlose Verbrecherhand ermordet’waren.PA-AA,R78484,bijL016201,Berlin,26april1922.Zieook:Het Vaderland,18augustus1922.198 GreatBritain,ForeignOffice,Turkey No. 1, 1923. Lausanne Conference on Near Eastern Affairs 1922-1923(London1923),p.175.199 MinistèredesAffairesÉtrangères.Documents diplomatiques. Conférence de Lausanne. Tome premier, 21 novembre 1922 – 1er février 1923 (Paris1923),p.151.200 PamfletLes Evénements d’Arménie vanhetBureauPermanentduCongrèsTurcdeLausanne.201 Ibidem.202 Het Volk,16december1922.‘DeKonferentieteLausanne’.203 Nieuwe Rotterdamsche Courant,19december1922.‘BestaaternoghoopvoordeArmeniërs’.204 HarryJ.Psomiades,Fridtjof Nansen and the Greek Refugee Crisis 1922-1924(Bloomingdale,Illinois2011),p.89-90.205 VahéTachjian,La France en Cilicie et en Haute-Mésopotamie,Aux confins de la Turquie, de la Syrie et de l’Irak (1919-1933)(Pa-ris2004),p.197-199.206 ForeignOffice,Turkey No. 1, 1923. Lausanne Conference on Near Eastern Affairs 1922-1923,p.211-212.207 Rengers aan minister van Buitenlandse Zaken Van Karnebeek, 23 oktober 1923. Constantinopel, No.2667/448.Politiek.N.A.2.05.19/224.208 Rengers aan minister van Buitenlandse Zaken Van Karnebeek, 23 oktober 1923. Constantinopel, No.2667/448.Politiek.N.A.2.05.19/224.209 Het Vaderland,16augustus1923.‘TurkijeendevredevanLausanne’.210 De Sumatra Post,17september1923.‘VanSèvresnaarCanossa’.211 RoubenPaulAdalian,Historical Dictionary of Armenia(Diaspora, modern)(Lanham2010),p.271.212 Hatzimitriou,American Accounts, p.131.213 TheaHalo,‘ThegenocideoftheOttomanGreeks.Mythsandfacts’,inShirinian,Genocide in the Ottoman Empire, p.313.214 MerillD.Peterson,Starving Armenians. America and the Armenian Genocide, 1915-1930 and after(Charlotttesville2004),p.135.215 Ibidem.216 Ibidem.217 Kieser,Talaat Pasha,p.28.218 Politiekeeneconomischeberichten,zonderdatumofnummer.InterviewvanMustafaKemaldoorLamping.N.A.2.05.94/486.219 MinisterievanBuitenlandseZakenaanRengers,23november1923.DenHaag,No.5842/326.N.A.2.05.94/485(instructies).RengersaanBuitenlandseZaken,1maart1924.Constantinopel,No.325/84.N.A.2.05.94/485(erkenning).220 Jacobsen,Diaries of a Danish Missionary,p.79Dagboek,18juli1915.Zieook:Riggs,Days of tragedy in Armenia,p.85-86,Atkinson,The German, the Turk and the Devil made a Triple Alliance,p.39.221 Uǧur Ümit Üngör en Mehmet Polatel, Confiscation and Destruction, The Young Turk Seizure of Armenian Property(London2011),p.43-47,‘Legalizationofpillage:thewar’(1914-1918)vooreenbesprekingvandetijdelijkewetvanmei1915endeopvolgerservantijdensdeEersteWereldoorlog.222 Davis,The Slaughterhouse Province,p.54-55.DecommissieswarendeEmvâl-iMetrukeKomisyonu(AbandonedPropertyCommission)endeTasfiyeKomisyonu(LiquidationCommssion).Zieook:Barton,Turkish Atrocities,p.32,MaryRiggs,Harpoot,p.69,IsabelleHarley,Harpoot,p.82,GeorgeWhite(1861-1946),Marsovan,p.148,WilliamDodd(1860-1928),Koniaenp.169,ElizabethWebb(1860-1949),Adana.223 Davis,The Slaughterhouse Province,p.58.


notenbijx vergelijkingnederlandse,zwitserseendeensereacties 429

224 Riggs,Days of Tragedy in Armenia,p.93.FotometdankaanAnahidPoghosianuitJerevan.Zieook:AmatuniVira-byan,Armenian Genocide by Ottoman Turkey,p.327.No.125TestimonyofMihranKaripchanianonthedeportationandmassacresoftheArmenianpopulationofthetownofKharberd,Tiflis,1916enGarougian,Destiny of Dzidzernag,p.105.225 InterviewmetAnahidPoghosian,5mei2012.226 Morgenthau,Ambassador Morgenthau’s Story,p.233.227 HrayrS.KaragueuzianenYairAuron,A Perfect Injustice. Genocide and Theft of Armenian Wealth(NewBrunswick2009),p.48-51(NewYorkLifeInsuranceCompany)enp.51-52(EquitableLifeInsuranceCompany).228 Ibidem,p.51.229 Davis,The Slaughterhouse Province,p.79.230 Sheridan,A Turkish kaleidoscope,p.192.231 LucineSahakyan,Turkification of the Toponyms in the Ottoman Empire and the Republic of Turkey(Montreal2010),p.15-16.232 Erik-JanZürcher,‘Renewalandsilence.PostwarUnionistandKemalistRhetoricontheArmenianGenocide’,inSunye.a.,A Question of Genocide. Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire(Oxford2011),p.316.

Noten bij X Vergelijking van de Nederlandse met de Zwitserse en Deense reacties

1 Power,Een probleem uit de hel(Amsterdam2003),Winter(ed.),America and the Armenian Genocide of 1915(Cambridge2003) enPayaslian,United States Policy toward the Armenian Question and the Armenian Genocide(NewYork2005).2 VanZandenenGriffiths,Economische geschiedenis van Nederland in de 20e eeuw, p.7.3 HouwinktenCate,‘De mannen van de daad’ en Duitsland, 1919-1939,p.21.4 KarlMeyer,Armenien und die Schweiz(Bern1974),p.9-10.5 Kieser,Die Armenische Frage und die Schweiz (1896-1923)(Zürich1999),p.9-25.6 Ibidem,p.159-85.7 Nalbandian,The Armenian Revolutionary Movement,p.113.8 Georgeon,Abdul Hamid II,p.283.9 GeorgesGodet,Les souffrances de l’Arménie(Neuchatel1896).10 HetechtpaarHubbardbestonduitAlbertWellsHubbard(1841-1899)enEmmaHubbard-Spencer(1851-1943).ZewerdenuitgezondenalsmissionarissenvoordePresbyterianenenwarenafkomstiguitdestaatNewYorkindeVerenigdeStaten.Zieook:EdwinW.Martin,The Hubbards of Sivas. A Chronicle of Love and Faith(SantaBarbara1991).11 Hans-LukasKieser,‘DieSchweizdesfindesiècleundArmenien’,inKieser,Die Armenische Frage und die Schweiz,p.137.12 Ibidem,inDuitslandwerd631.000DMverzameldvolgensRichardSchäfer(1873-1946),derechterhandvanLepsius.13 Meyer,Armenien und die Schweiz,p.49.14 Hans-LukasKieser,Nearest East. American Millenianism and Mission to the Middle East(Philadelphia2012),p.76.15 Kieser,Die Armenische Frage und die Schweiz,p.23.16 Kieser,Nearest East,p.96.17 LAP13800DeDuitseconsulinBaselaandeReichskanzler,inKieser,Die Armenische Frage und die Schweiz,p.366-367.3dokument(historischeAbschrift).18 Hosfeld(ed.),Johannes Lepsius, eine deutsche Ausnahme,p.20.Basler Nachrichten 29juli1915,6augustus1915en26au-gustus1915,ziewww.armenocide.net1915-09-22-DE-002.19 YervartFiciciyan,Der Völkermord an den Armeniern im Spiegel der deutschsprachigen Tagepresse(Bremen2015),p.190-195.20 Basler Nachrichten,16september1915inFiciciyan,Der Völkermord an den Armeniern im Spiegel der deutschsprachigen Ta-gepresse 1912-1922,p.198-199(eerstecitaat)enp.199(tweedecitaat).21 Bratter,Die armenische Frage.BratterciteerdevolledigdetweeJong-Turksereactiesopde24meiverklaringvandeEntente,waarbijdeTurkseregeringsleiderspersoonlijkaansprakelijkwerdengesteldvoorenigmisdaadtegendeArmeensebevolkinginAnatolië.Zieook:Rheinisch-Westfälische Zeitung,11december1915,inFiciciyan,Der Völker-mord an den Armeniern,p.218-219.22 Bratter,Die armenische Frage,p.4(tweedecitaat)enp.3(eerstecitaat).23 Ibidem,p.35.24 Ibidem,p.16.25 Basler Nachrichten,18december1915,‘Ein Wort zur Abwehr der von C.A. Bratter gegen das schweizerische Hilfswerk für die Ar-menier gerichteten Vorwürfe’ enNeue Zürcher Zeitung,13mei1916,‘Türken und Armenier’.


430notenbijx vergelijkingvandenederlandsemetdezwitserseendeensereacties

26 Meyer,Armenien und die Schweiz,p.107.27 CatharineStucky,Maïrig, Marie Zenger, seize ans chez les orphelins arméniens à Sivas (Genève1916).MaïrigbetekentmoederinhetArmeens.28 A-Do,Van 1915, les grands évènements du Vaspourakan, p.207-208.29 JakobKünzler,Im Lande des Blutes und der Tränen. Erlebnisse in Mesopotamien während des Weltkrieges(Zürich1999),p.34.30 Künzler,Im Lande des Blutes und der Tränen,p.83.31 ConsulRösslerinAleppoaanReichskanzlerBethmannHollweg,17juni1916.Aleppo,K.No.61/No.1703,PA-AA/R14092en1916-06-17-DE-001inwww.armenocide.net.32 ForeignOffice,The treatment of Armenians in the Ottoman Empire,p.555,berichtNo.142.Aleppo,enp.455-458,be-richtNo.117.TheAmanuspasses.33 Ibidem.34 Gust,Der Völkermord an den Armeniern 1915/16,p.43-44.35 Akçam,Killing Orders. Talat Pasha’s Telegrams and the Armenian Genocide,p.139.36 Sémelin,La résistance aux génocides, p.394.HedwigBüllhadditgehoordvanSissagManougiandieonderzoekhadgedaannaardeweeskinderen.RohnerschreeflaternogvoorhetbladMorgenland/Le Levant vandeActionChré-tienneenOrient,zoalsoverhetbergdorpBoundounkinhetTaurusgebergtedatzowelin1896,1909en1915hetslachtofferwarenvandevervolgingen.37 ForeignOffice,The treatment of Armenians in the Ottoman Empire,p.457,berichtNo.117.TheAmanuspasses.38 Sakayan,Man treibt sie in die Wüste,p.99.NaastdeSigristswarenerdebouwingenieursKarlLeutenegger(1875-1923),JohannLorenzWinkler(1861-1922),WalterMorf(1875-1929)enFranzKöppel(1883-1937).39 Sakayan,Man treibt sie in die Wüste,p.197.DerAugenzeugenbericht,Sommer 1915(ClaraHilty).40 MartinNiepageenEduardGraeteraanReichskanzlerBethmannHollweg,8juli1916in1916-07-08-DE-001inwww.armenocide.net.41 Ibidem.42 DuitseconsulRössleraanReichskanzlerBethmannHollweg,11november1916,Aleppo.In1916-11-11-DE-001inwww.armenocide.net.43 Nieuwe Rotterdamsche Courant,13oktober1915,metberichtooggetuigeuitdeNeue Zürcher Zeitung,Het Centrum,14oktober1915metberichtuitZürich,Tilburgsche Courant,18oktober1915uitenoverdeZwitsersepers,‘VoordeAr-meniërs’enDe Telegraaf,27oktober1915uitdeJournal de Genève,‘WreedhedentegendeArmeniërs’.44 Ziewww.fredsakademiet.dkKarekinDickran:(1)MariaJacobsenandtheArmeniangenocideinArmeniaen(2)VarioustitlesofpublicationsrelatedtoNorthernresourcesbyonewayoranother.KarekinDickrangroeideopinLibanonenzatopdebasisschoolvanhet‘Bird’sNest’,hetvoormaligeweeshuisvanMariaJacobsen.45 MatthiasBjørnlund,‘Whenthecannonstalk,thediplomatsmustbesilent’, inGenocide studies and prevention,Vol.I,No.2,p.197-224.September2006.46 GeorgBrandes,L’Arménie et l’Europe(Genève1903)enArmenien und Europa alsDuitsevertalingervan.AageMeyerBenedictsen,Armenien: et Folks Liv og Kamp gennem to Aartusinder(Kobenhavn1925)(Armenia:Apeople’slifeandstrug-glefortwomillenia).47 Bjørnlund,‘Whenthecannonstalk,thediplomatsmustbesilent’,p.197.48 ZieondermeerJacobsen,Diaries of a Danish Missionary, 1907-1919,p.ix-x.(inleiding),enwww.folkedrab.dk,endaarbinnenKvindeligeMissionsArbejdere.49 Bjørnlund,‘Adanaandbeyond’,p.131-133.50 Ibidem,p.138.51 Bjørnlund,‘Whenthecannonstalk,thediplomatsmustbesilent’,p.199.52 CarlEllisWandelaandeministervanBuitenlandseZaken,ErikScavenius,4september1915,Constantinopel,No.113,1915-09-04-DK-001,www.armenocide.netinDanishdiplomaticsources.53 CarlEllisWandelaandeministervanBuitenlandseZaken,ErikScavenius,22september1915,Constantino-pel,No.125,1915-09-22-DK-001,www.armenocide.netinDanishdiplomaticsources.54 CarlEllisWandelaandeministervanBuitenlandseZaken,ErikScavenius,3oktober1915,Constantinopel,No.138,1915-10-03-DK-001,www.armenocide.netinDanishdiplomaticsources.55 ToynbeeandBryce,The treatment of Armenians in the Ottoman Empire, 1915-1916,p.259-260(eerstecitaat)enp.260(tweedecitaat).56 Ibidem,p.261.


notenbijxi watdeperstoenschreefendehistorischekennisvannu 431

57 Bjørnlund,‘KarenJeppe,AageMeyerBenedictsen,andtheOttomanArmenians’,p.25-26.58 Der kleine Orient,No.7,Jaargang6,Potsdam,december1934.DoorKarenJeppe.59 KarenJeppe,Neu-Armenien im Abrahamsland(Potsdam1930).Uitdeserie‘DerOrientinWortundBild’,Heft1.60 Morgenland Zendingsblad,No.April-Juni1935,p.8.BerronwasdeoprichtervandeActionChrétienneenOrient.61 Jacobsen,Diaries of a Danish Missionary,p.62.Dagboekaantekening5mei1915.62 Ibidem,p.68.Dagboekaantekening26juni1915.63 Ibidem,p.73.Dagboekaantekening6juli1915.64 Ibidem,p.83.Dagboekaantekening29juli1915.65 Ibidem,p.88.Dagboekaantekening14augustus1915.66 Ibidem,p.223.Dagboekaantekening31oktober1918.67 IngaNalbandian,Your Brother’s Blood Cries Out(London2007),p.xviienxviii,introductievanVictoriaRowe.68 IngaNalbandian,De groote weeklacht(Utrecht1918),p.2.69 Ibidem,p.3.70 Ibidem,p.1.Zevoltooideheteerstedeelvanhaartrilogieinmaart1917inRosenhusetinBirkerød.71 HenryMorgenthauschreefalsoud-ambassadeurnaastzijndagboekendepopulaireuitgavedaarvanvoorhetRed Cross Magazine vanmaart1918hetartikel‘Thegreatesthorrorinhistory’,p.7-15eninThe World’s Work vande-cember1918hetartikel‘WhytheOttomanEmpiremustbedissolved’,p.203-205.72 Nalbandian,Your Brother’s Blood Cries Out,p.281(Thewhitefield).73 Antony Krafft-Bonnard schreef verschillende pamfletten in die periode zoals Sans foyers. Le cri de détresse de l’Arménie(Genève1921)enL’Heure de l’Arménie(Genève1922).74 Nalbandian,Your Brother’s Blood Cries Out,p.xi.IntroductievanVictoriaRowe.

Noten bij XI Wat de pers toen schreef en de historische kennis van nu

1 Algemeen Handelsblad,10april1895datdeVossische Zeitung parafraseerde.Leidsch Dagblad,24december1894,‘Ar-menië’datdeKölnische Zeitungparafraseerde.2 Tusan,The British Empire and the Armenian Genocide,p.74.3 Algemeen Handelsblad,3oktober1894.‘OproerigeArmeniërs’.Zieook:Nieuws van den Dag,4oktober1894,‘Bui-tenlandschnieuwsch’.4 Algemeen Handelsblad,18november1894.‘DegruweldadeninArmenië’.5 Algemeen Handelsblad,22november1894.‘Gemengdebuitenlandscheberichten’.6 Algemeen Handelsblad,6december1894.‘Buitenlandschoverzicht’.7 Algemeen Handelsblad,27maart‘Gemengdebuitenlandscheberichten’en2april1895.‘Gemengdebuitenland-scheberichten’.8 Leidsch Dagblad,14maart1895,‘Armenië’,en Algemeen Handelsblad,13maart1895,‘Gemengdebuitenlandscheberichten’.9 Algemeen Handelsblad,6december1894.‘Buitenlandschoverzicht’.10 Tilburgsche Courant,25november1894.‘Buitenland.Azië’.11 Algemeen Handelsblad,18december1894.‘Buitenlandschoverzicht’.12 Tilburgsche Courant,8december1894.‘Buitenland’.13 Algemeen Handelsblad,1februari1895.‘Buitenlandschoverzicht’.14 De Tijd,15april1895.‘Armenischegruwelen’.15 Algemeen Handelsblad,22maart1895.‘DeArmenischegruwelen’.16 VanderStaalvanPiershilaandeministervanBuitenlandseZakenRoëll,18november1894.Constantinopel,No.1219/363.N.A.2.05.19/46.MassacresenArménie.Zieook:Algemeen Handelsblad,6december1894.17 Algemeen Handelsblad,6december1894.‘Buitenlandschoverzicht’.18 De Tijd,15april1895.‘Armenischegruwelen’.19 Rotterdamsch Nieuwsblad,20november1894.Buienland.20 Algemeen Handelsblad,13maart1895.‘Gemengdebuitenlandscheberichten’.21 Algemeen Handelsblad,2oktober1895.‘Gemengdebuitenlandscheberichten’.22 Ibidem.23 De Tijd,15april1895.‘Armenischegruwelen’.


432 notenbijxi watdeperstoenschreefendehistorischekennisvannu

24 Algemeen Handelsblad,18juni1895.‘Turkschezaken’.25 Algemeen Handelsblad,17april1895.‘Buitenlandschoverzicht’.26 Ibidem,12juni1895.‘DemogendhedenendePorte’.27 Ibidem,13maart1895.‘Gemengdebuitenlandscheberichten’.28 Ibidem.29 Algemeen Handelsblad,13maart1895.‘Gemengdebuitenlandscheberichten’.30 Ibidem,22maart1895.‘DeArmenischegruwelen’.31 De Tijd,15april1895.‘Armenischegruwelen’.32 Algemeen Handelsblad,13maart1895.‘Gemengdebuitenlandscheberichten’.33 Tilburgsche Courant,8december1894.‘Buitenland’.34 Algemeen Handelsblad,9maart1895.‘Gemengdebuitenlandscheberichten’.35 Algemeen Handelsblad,22maart1895.‘Armenischegruwelen’.36 De Tijd,15april1895.‘Armenischegruwelen’.37 Het Nieuws van den Dag,23augustus1895.‘Buitenlandschnieuws’.38 Dagblad van Zuidholland en ’s Gravenhage,20september1894.‘Turkije’.Hetbetrofhier‘opstandelingen’.39 Het Vaderland,14november1894.‘Verspreideberichten’.40 Dagblad van Zuidholland en ’s Gravenhage,17november1894.‘Buitenlandschoverzicht’.41 De Tijd,20november1894.‘Buitenland’.42 Het Vaderland,24november1894.‘Laatstetelegrammen’.43 Algemeen Handelsblad,27maart1895.‘Gemengdebuitenlandscheberichten’,acht-àtienduizendslachtoffers,enAlgemeen Handelsblad,2april1895,‘Gemengdebuitenlandscheberichten’,tenminstezesduizendslachtoffersentweeëndertigdorpenverwoest.44 Algemeen Handelsblad,27oktober1895.‘Gemengdebuitenlandscheberichten’.45 Nieuws Tilburgsche Courant,3november1895.‘Buitenland’.46 Het Nieuws van den Dag,15november1895.‘Binnenlandschnieuws’.47 Het Nieuws van den Dag,15februari1896.‘Buitenlandschnieuws’.48 De Tijd,23maart1896,‘DegruweleninArmenië’en24maart1896,‘DeTurkscheleugens’.49 Nieuwsblad van de Hoeksche Waard en IJsselmonde,22februari1896,‘Buitenland’,Hoornsche Courant,23februari1896,Buitenland’,Recht voor Allen (Orgaan van den Socialisten-Bond),23februari1896, ‘SociaalPolitiekOverzicht’,Algemeen Handelsblad,25maart1896,‘Leugens’, Het Nieuws van den Dag,2april1896,‘Buitenlandschnieuws’,De Tijd,8mei1896,‘OfficiëlewaarheiduitTurkije’,Dagblad van Zuidholland en ’s Gravenhage,9mei1896,‘Binnenland’.50 Dagblad van Zuidholland en ’s Gravenhage,24maart1896,‘Teoptimistischgekleurd’.51 Algemeen Handelsblad,12oktober1895.‘Buitenlandschoverzicht’.52 Het Nieuws van den Dag,10december1895.‘Buitenlandschnieuws’.53 Algemeen Handelsblad,8januari1896,‘OnlusteninArmenië’enHet Nieuws van den Dag,15februari1896,‘Buiten-landschnieuws’en2april1896‘Buitenlandschnieuws’.54 Algemeen Handelsblad,29januari1896,‘Lateretelegrammen’,30januari1896‘HetrapportoverdeArmenischegruwelen’en19februari1896,‘Gemengdebuitenlandscheberichten’.55 Provinciale Noord Brabantsche en ’s Hertogenbossche Courant,10december1895,‘Buitenland’.56 Nieuws van den Dag,10december1895,Tilburgsche Courant,12december1895,‘Turkije’,Arnhemsche Courant,11de-cember1895,‘Buitenland’,enTilburgsche Courant,6februari1896,‘GruweleninArmenië’.InThe Graphic,No.52 washetartikelThe massacre at Erzeroum metdepertoevalgeschotenfotoreportageop1en2november1895vanWilliamLewisSachtleben(1866-1953)verschenenop7december1895,p.725-727eneendeelvandefoto’sislatergepubli-ceerdinRevue encyclopédique Larousse,No.173,6eAnnée,26Décembre1896,Les affaires arméniennes,p.981.OoggetuigeSachtlebenschreefnaarTheTimes op16november1895:‘WhatImyselfsawthisFridayafternoon[November1]isforeverengravenonmymindasthemosthorriblesightamancansee’,inGiaAivazian,‘TheW.L.Sachtlebenpa-personErzeruminthe1890’s’,inHovanissian,Armenian Karin/Erzerum,p.223-259.57 Het Nieuws van den Dag,16december1895.‘Buitenlandschnieuws’.58 Tilburgsche Courant,2februari1896,‘NederlandscheMissionarisseninArmenië’en6februari1896,‘Degruwe-leninArmenië’.59 Algemeen Handelsblad,17januari1896.‘Gemengdebuitenlandscheberichten’.60 Nieuwe Tilburgsche Courant,13oktober1895.‘HetprotestvandenPaus’.



61 Algemeen Handelsblad,16oktober1895(Trebizonde)en29oktober1895(Bitlis).62 Algemeen Handelsblad,21januari1896,‘DetoestandeninArmenië’,en22januari1896.‘Armenië’slijden’.Dil-lonwasincognitonaarAnatoliëgereisdenhadzelfonderzoekgedaannaardepogroms.Zieook:Tusan,The British Empire and the Armenian Genocide,p.75-76.63 Algemeen Handelsblad,21mei1896.‘DemoordenteOrfah’.64 De Tijd,24maart1896.‘DeTurkscheleugens’.65 Het Nieuws van den Dag,9november1895.‘Buitenlandschnieuws’.66 Algemeen Handelsblad,16januari1896.‘Buitenlandschoverzicht’.67 Algemeen Handelsblad,11oktober1895.‘Buitenlandschoverzicht’68 Algemeen Handelsblad,12oktober1895.‘Buitenlandschoverzicht’.69 Het Nieuws van den Dag,21oktober1895.‘Buitenlandschnieuws’.70 Algemeen Handelsblad,22oktober1895.‘Gemengdebuitenlandscheberichten’.71 Algemeen Handelsblad,12oktober1895.‘ArmeniërsenTurken’.72 Algemeen Handelsblad,27oktober1895.‘Gemengdebuitenlandscheberichten’.73 Het Nieuws van den Dag,19december1895.‘Buitenlandschnieuws’.74 Algemeen Handelsblad,22januari1896.‘Armenië’slijden’. Algemeen Handelsblad,17januari1896.‘Gemengdebui-tenlandschberichten’. Het Nieuws van den Dag,9november1895.‘Buitenlandschnieuws’.75 Algemeen Handelsblad,11oktober1895.‘Buitenlandschoverzicht’.76 Ibidem.77 Algemeen Handelsblad,21januari1896,‘DetoestandeninArmenië’en22januari1896,‘Armenië’slijden’.78 Algemeen Handelsblad,28oktober1895.‘DegruwelenteTrebizonde’.79 Algemeen Handelsblad,30oktober1895.‘HervormingeninArmeniëenBuitenlandschoverzicht’.80 Tilburgsche Courant,3november1895.‘Turkije’.81 Tilburgsche Courant,2februari1896.‘NederlandscheMissionarisseninArmenië’.82 Algemeen Handelsblad,3,4,5,6,10oktober1895,Het Nieuws van den Dag, 3,4,5,8,9,11oktober1895,Utrechts Nieuws-blad,5oktober1895,Leeuwarder Courant,9oktober1895, Nieuwe Tilburgsche Courant,3oktober1895,Tilburgsche Courant,6oktober1895(allenvoorConstantinopel),Algemeen Handelsblad,10,16en29oktober1895,Tilburgsche Courant,13oktober1895enLeeuwarder Courant,30oktober1895(Trebizonde),Het Nieuws van den Dag,16oktober1895enLeeu-warder Courant,17oktober1895(Akhissar),Algemeen Handelsblad,19oktober1895enHet Nieuws van den Dag,23oktober(IsmidenKarahissar),Algemeen Handelsblad,29oktober1895enhet Nieuws van den Dag,1november1895(Bitlis),Het Nieuws van den Dag,5november1895(Diarbekir),Het Nieuws van den Dag,16en18november1895(Mamuret-ul-Aziz),Tilburgsche Courant,17november1895enHet Nieuws van den Dag,4december1895(Erzeroum),Het Nieuws van den Dag,7december1895(CaesareaenSivas),Het Nieuws van den Dag,21januarien6februari1896(Urfa),Algemeen Handelsblad,8januari1896enHet Nieuws van den Dag,9januari1896(Biredjik)enHet Nieuws van den Dag,25december1895,Alge-meen Handelsblad,16januari1896enRotterdamsch Nieuwsblad,2maart1896(Zeïtoun).83 Het Nieuws van den Dag,19december1895.‘Buitenlandschnieuws’.84 Tilburgsche Courant,6februari1896.‘GruweleninArmenië’.85 Het Nieuws van den Dag,18juni1896.‘Buitenlandschnieuws’.86 Het Nieuws van den Dag,12oktober1895.‘Buitenlandschnieuws’.87 Tilburgsche Courant,12december1895.’Turkije’88 Het Nieuws van den Dag,16december1895.‘Buitenlandschnieuws’.89 Algemeen Handelsblad,16januari1896.‘Buitenlandschoverzicht’.90 Het Nieuws van den Dag,6februari1896.‘Buitenlandschnieuws’.91 Tilburgsche Courant,6februari1896.‘DegruweleninArmenië’.92 Tilburgsche Courant,19april1896.‘Azië’.Zieook:FélixCharmetant,Martyrologe arménien. Tableau officiel des massacres d’Arménie, dressé après enquêtes(Ed. 1896) (Paris1896).93 ÜmitKurt,‘ReformandviolenceintheHamidianEra:Thepoliticalcontextofthe1895ArmenianmassacresinAintab’,inHolocaust and Genocide Studies,Volume32,Number3,Winter2018,p.413.94 Ibidem,p.142-146.95 Dadrian,The History of the Armenian Genocide,p.157-160.Zieook:B.N.A.,F.O.195/1944InclosureinVice-ConsulFontanaaanPhilipCurrie,BritsambassadeurinConstantinopel,No.14Confidentialof18thofMay,1896.Beidebrievenzijnvaneengeïdentificeerdesoldaat.HetorgineelisinhetOttomaansgeschrevenenbijgevoegdinberichtvanhetForeignOffice.



96 Dadrian,The History of the Armenian Genocide,p.163.97 Hovanissian,RichardG.(ed.),The Armenian Genocide in Perspective (NewBrunswick1991),p.25.98 Georgeon,Abdul Hamid II,p.288-294.99 Duguid,‘Thepoliticsofunity:HamidianpolicyinEasternAnatolia’,p.139-155.100 Ibidem,p.150-151.101 Kévorkiane.a.,Comprendre le génocide des Arméniens,p.48-50en56.102 Astourian,‘Thesilenceoftheland:agrarianrelations,ethnicityandpower’,inSunye.a.,A question of genocide,p.55-81.103 Ibidem,p.65.104 Suny,A History of the Armenian Genocide,p.131.105 RonaldGrigorSuny,‘TheHamidianmassacres,1894-1897:Disinterringaburiedhistory’,inÉtudes arméniennes contemporaines,No.11,2018,p.125-134.106 Ibidem.107 JelleVerheij,‘Lesfrèresdeterreetd’eau:surlerôledesKurdesdanslesmassacresarméniensde1894-1896’,inLes Annales de l’Autre Islam,No.5,1998,p.254-255.108 JelleVerheij,‘“TheyearoftheFirman”:The1895massacresinHizanandŞirvan(Bitlisvilayet)’,inÉtudes arméniennes contemporaines,No.10,Lesmassacresdel’époquehamidienne(I):récitsglobaux,approcheslocales,2018,p.128en153.109 Ibidem.110 AliSipahi, ‘Narrativeconstructioninthe1895massacresinHarput.ThecominganddisappearanceoftheKurds’,inÉtudes arméniennes contemporaines,No.10,december2017,p.63-95.111 EdipGölbaşi,‘Theofficialconceptualizationoftheanti-Armenianriotsof1895-1897.Bureaucratictermino-logy,officialOttomannarrativeanddiscoursesofrevolutionaryprovocation’,inÉtudes arméniennes contemporaines,No.10,december2017,p.33-62.112 Gürün,The Armenian File,p.147-150.113 Uras,The Armenians in History and the Armenian Question,p.726-776.114 Douglas,‘BritainandtheArmenianQuestion’,p.132.115 Georgeon,Abdul Hamid II,p.294.116 Suny,A History of the Armenian Genocide,p.131.117 Polatel,‘Thecompleteruinofadistrict:theSasunmassacreof1894’,p.192-193.118 Ibidem,p.186.119 Georgeon,Abdul Hamid II,p.294-295.120 Bloxham,The Great Game of Genocide,p.55.121 Deringel,‘TheArmenianquestionisfinallyclosed’,p.344-371enDeringel,Conversion and Apostacy in the late Ot-toman Empire,metnamep.197-239.122 SinanDinçer,‘TheArmenianmassacreinIstanbul(1896)’,inTijdschrift voor sociale en economische geschiedenis,10(2013),No.4,p.20-45.123 Georgeon,Abdul Hamid II,p.294.124 Suny,A History of the Armenian Genocide,p.130-131.125 Verheij,‘Lesfrèresdeterreetd’eau’,p.249.126 Bloxham,The Great Game of Genocide,p.56.127 Ziep.105vanditproefschrift.128 Duguid,‘Thepoliticsofunity:HamidianpolicyinEasternAnatolia’,p.139-155.129 Verheij,‘Lesfrèresdeterreetd’eau’,p.225-276.130 Deringel,‘TheArmenianquestionisfinallyclosed’,p.344-371enDeringel,Conversion and Apostacy in the late Ot-toman Empire,metnamep.197-239.131 Kurt,‘ReformandviolenceintheHamidianEra,p.404-423enGölbaşi,‘Theofficialconceptualizationoftheanti-Armenianriotsof1895-1897’,p.33-62.132 Suny,A History of the Armenian Genocide,p.105-140.133 Sipahi,‘Narrativeconstructioninthe1895massacresinHarput’,p.63-95.134 Meyrier,Les massacres de Diarbekir,Cillière,1895. Massacres d’Arménie,Carlier,Au milieu des massacres.135 Douglas,‘BritainandtheArmenianQuestion’,p.127-130enKirakossian,British Diplomacy and the Armenian Ques-tion from the 1830’s to 1914,p.196en205.



136 Ibidem,p.116en127.137 JelleVerheij,‘Lesfrèresdeterreetd’eau:surlerôledesKurdesdanslesmassacresArméniensde1894-1896’.138 GeorgesRuyssen,‘Unemédiationpontificale:LéonXIIIetlesmassacresarméniensdansl’Empireottomandesannées1894-1896’,inOrientalia Christiana Periodica,Vol.77,No.2,2011,p.167.Hijverweesdaarbijincorrectnaarhetaantalvan300.000vanFélixCharmetant.Dezeschreefechterover30.000slachtoffersvanhetonderzoekvandemogendhedeneninzijneigenconclusiedezeuittebreidennaar100.000slachtoffers,p.7-8.139 Rodogno,Against Massacre,p.185.140 Lepsius,Armenië en Europa,p.14.141 DeBritseonderzoekerDavidBloxhamkwamin2005tottussende80.000en100.000slachtoffers,Bloxham,The great game of genocide,p.51enRichardHovannisiankwamtoteengetaltussende100.000en200.000Armeensedo-den,Richard,G.Hovannisian,‘ThehistoricaldimensionsoftheArmenianquestion,1878-1923’,inHovannisian(ed.),The Armenian Genocide in Perspective,p.25.142 Algemeen Handelsblad,16februari1895,‘BuitenlandschOverzicht’,Algemeen Handelsblad,22oktober1895,‘Ge-mengdebuitenlandscheberichten’,Tilburgsche Courant,2februari1896,‘NederlandschemissionarisseninArmenië’enDe Tijd,24maart1896,‘Turkscheleugens’.143 Tilburgsche Courant,2februari1896.‘NederlandschmissionarisseninArmenië’.144 FlorenceAvakian,‘DadrianpresentslectureonsignificanceofOttomantrials’,inThe Armenian Mirror-Spectator,21maart2012enMargaretLaviniaAnderson,‘“DowninTurkey,faraway”:HumanRights,theArmenianMassa-cresandOrientalisminWilhelmineGermany’,inThe Journal of Modern History,Vol.79,No.1,March2007,p.82.145 Norddeutsche Allgemeine Zeitung inDe Tijd,12januari1915enNRC,2november1915,Berliner Tageblatt,onderleidingvandemocraatTheodorWolff(1868-1943), inHet Centrum,20september1915,Kölnische Zeitung,omschre-venalsdemocratisch,burgerlijkenliberaal, indeNieuwe Tilburgsche Courant,9oktober1915,Frankfurter Zeitung,liberaalendemocratisch,inhetRotterdamsch Nieuwschblad,12oktober1915,Vossische Zeitung,liberaalenmeteeninternationalestatus,inHet Centrum,14oktober1915enhetNRC,16oktober1915,dekatholiekeKölnische Volks-zeitung inhetRotterdamsch Nieuwsblad,18oktober1915enNieuws van de Dag voor Nederlandsch-Indië,7december1915endeDeutsche Tageszeitung,dagbladvoordegegoedeburgerij, inhetNieuws van de Dag voor Nederlandsch-Indië,7de-cember1915.146 ConsulRösslerinAleppoaandeReichskanzlerBethmannHollweg,27juli1915.Aleppo,K.Nr.81/B.No.1645.PA-AA,R14087,A23991.147 The Times,deoudeonafhankelijkevoortrekker, indeTilburgsche Courant,9juli1915en27augustus1915,decon-servatiefpopulistischeDaily Mail inhetRotterdamsch Nieuwschblad,20augustus1915,deconservatieveMorning Post inhetRotterdamsch Nieuwschblad,18september1915enhetNieuw Israelitisch Weekblad,22oktober1915endepopulaireDaily Chronicle,diehaaromzetverdubbeldetijdensdeoorlog, indeNieuwe Tilburgsche Courant,1oktober1915.148 AndrewNormanWilson,The Victorians(London2014),p.559.149 Riggs,Days of Tragedy in Armenia,p.11.150 Algemeen Handelsblad,6juni1915.‘TurkijeendeArmeniërs’.151 Ibidem.152 Nieuwe Rotterdamsche Courant,30juni1915.‘Naspelvanhetkomplot,deArmeniërsendegrootebrandtePera’.153 Rotterdamsch Nieuwsblad,13juli1915.‘TurkenenArmeniërs’.154 Nieuwe Rotterdamsche Courant,22augustus1915.‘VanItaliaanschezijde’.155 Rotterdamsch Nieuwsblad,13juli1915.‘TurkenenArmeniërs’.156 Nieuwe Rotterdamsche Courant,21maart1916.‘DeArmeenschekwestie’.157 Nieuwsblad van het Noorden,25mei1915.‘Deoorlog’.158 Rotterdamsch Nieuwsblad,20augustus1915,‘HetuitmoordenderArmeniërs’,endeNieuwe Amertsfoortse Courant,21augustus1915,‘HetuitmoordenderArmeniërs’.159 Nieuwsblad van het Noorden,23juli1915.‘Deoorlog’.160 Nieuwsblad van het Noorden,2augustus1915,‘Deoorlog’.Zieook:Nieuwe Rotterdamsche Courant,2augustus1915,‘DeopeningvandeDoema’enhetRotterdamsch Nieuwsblad,3augustus1915,‘EenhistorischeDoemazitting’.161 Ibidem.162 Nieuwe Rotterdamsche Courant,7februari1916.‘EenRussischelezingvandeArmeenschegruwelen’.163 Nieuwsblad van het Noorden,2augustus1915,‘Deoorlog’.Zieook:Nieuwe Rotterdamsche Courant,2augustus1915,‘DeopeningvandeDoema’enhetRotterdamsch Nieuwsblad,3augustus1915,‘EenhistorischeDoemazitting’.



164 Het Centrum,20september1915.‘Buitenland’.165 Nieuwe Tilburgsche Courant,9oktober1915.‘DevervolgingvandeArmeniërs’.166 Rotterdamsch Nieuwsblad,12oktober1915.‘EenDuitschelezingoverdemoordenopdeArmeniërs’.167 Het Centrum,14oktober1915.‘Buitenland’.168 Het Nieuws van den Dag voor Nederlandsch-Indië,7december1915.‘Dedaderendemedeplichtige’.169 De Tijd, 20september1915.‘Buitenland’.170 Het Centrum,14oktober1915.‘Buitenland’.171 De Telegraaf,18december1915.‘DerampzaligeArmeniërs’.172 Het Nieuws van den Dag,20oktober1915.‘DeArmenischemoordpartijen’.173 De Tijd,7januari1916.‘Armenië’.174 Nieuwsblad van het Noorden,25mei1915.‘Deoorlog’.175 Tilburgsche Courant,12augustus1915.‘DemoordeninArmenië’.176 Rotterdamsch Nieuwsblad,20augustus1915.‘HetuitmoordenderArmeniërs’.177 Nieuwe Tilburgsche Courant,1oktober1915.‘HetlijdenderArmeniërs’.HetNieuws van den Dag voor Nederlandsch-In-dië schreefop20oktober1915dateroplastvandeJong-Turkseregering34.000misdadigersuitdegevangenissenwarenvrijgelateninKlein-Azië.178 Nieuwe Tilburgsche Courant,1oktober1915.‘HetlijdenderArmeniërs’.179 Rotterdamsch Nieuwsblad,20augustus1915.‘HetuitmoordenderArmeniërs’.180 Ibidem.Zieook:deNieuwe Amertsfoortse Courant,21augustus1915.‘HetuitmoordenderArmeniërs’.181 De Telegraaf,24september1915.‘DeuitroeiingderArmeniërs’.182 De Telegraaf,13september1915.‘DetreurigetoestandderArmeniërs’.183 De Telegraaf,17september1915.‘TweeërleilezingomtrenttoestandteConstantinopel’.184 Nieuwe Tilburgsche Courant,1oktober1915.‘HetlijdenderArmeniërs’.185 Het Nieuws van den Dag voor Nederlandsch-Indië,20oktober1915.‘DeArmenischemoordpartijen’.186 Ibidem.187 Nieuwsblad van het Noorden,17november1915,‘Deoorlog’.Zieook:Nieuwe Rotterdamsche Courant,17november1915,‘UithetEngelscheLagerhuis’.188 Het Nieuws van den Dag voor Nederlandsch-Indië,20oktober1915.‘DeArmenischemoordpartijen’.189 De Tijd,27mei1916.‘VoordeArmeniërs’.190 De Tijd,13september1916.‘AfschuwelijklijdenvanChristenArmeniërs’.Zieook:Eindhovensch Dagblad,‘Ge-mengdoorlogsnieuws’,Tilburgsche Courant,‘EllendeinArmenië’endeProvinciale Noordbrabantsche en ’s Hertogenbossche Courant,‘Deoorlog’ van14september1916.191 Nieuwe Rotterdamsche Courant,26mei1917.‘Devernietigingvaneenvolk’.192 De Tribune,8juni1917.‘VanReesemaendefeiten’.193 Het Nieuws van den Dag voor Nederlandsch-Indië,13mei1915.‘Demenschen-slachtingteAlashkerte’.194 ThoravonWedel-JarlsbergenEvaElvers, ‘BerichtüberdieEreignisseinErzingjanJuni1915’, inFriedrichSchuchardt,DerDirektordesDeutschenHülfsbundesfürchristlichesLiebeswerkimOrient,aanhetAuswärti-gesAmt,21augustus1915.A24724,PA-AAKonstantinopel,171JNo.6600.ForeignOffice,The treatment of Armeni-ans in the Ottoman Empire 1915-1916,p.246-254.Document#62.AantekeningvanGeneralkonsulinConstantinopel,Mordtmann,21juli1915.PA-AA,BotschaftKonstantinopel,A53A.(Pietschmann)enDerdeutscheJournalistvonTyszkainKonstantinopelaandeUnterstaatssekretärdesAuswärtigenAmtsZimmermann,1oktober1915,PA-AA,A29593.‘DiearmenischeErhebungunddietuerkischenGreuel’(Stürmer).195 Nieuwe Rotterdamsche Courant,25september1915,‘DeArmeniërs’en13oktober1915,‘DeArmeniërs’.196 Nieuwe Rotterdamsche Courant,18oktober1915.‘DeArmeenschegruwelen’.197 Germany, Turkey and Armenia. A selection of documentary evidence relating to the Armenian atrocities from German and other sour-ces (London1917),p.17-19.198 JohannesLepsiusverzameldedezedocumentenonderdetitel‘Die Armenischen Greuel und Deutschland. Urkundliche Belege. 1917.’ LAP1529-15430.199 Algemeen Handelsblad,22september1915.‘GevluchteArmeniërs’.Zieook:Nieuwe Rotterdamsche Courant,22sep-tember1915,‘Armeniërs’,De Telegraaf,22september1915,‘GereddeArmeniërs’,Rotterdamsch Nieuwsblad,23septem-ber1915,‘GevluchteArmeniërs’,Middelburgsche Courant,23september1915,‘Korteoorlogsberichten’endeNieuwe Tilburgsche Courant,23september1915,‘GevluchteArmeniërs’.



200 De Tijd,13september1917.‘HulpvoorhetArmenischevolk’.201 De Telegraaf,17september1915.‘TweeërleilezingomtrenttoestandinConstantinopel’.202 Nieuwsblad van het Noorden,25september1915.‘Deoorlog’.203 Nieuwe Tilburgsche Courant,1oktober1915.‘HetlijdenderArmeniërs’.204 Nieuwe Rotterdamsche Courant,7oktober1915.‘VanEngelschezijde’,De Tijd,7oktober1915,‘TegendeArmeniërs’.205 De Tijd,28december1915.‘Eenmillioenslachtoffers’.206 De Tijd,27mei1916.‘VoordeArmeniërs’.207 Nieuws van den Dag voor Nederlandsch-Indië,20oktober1915.‘DeArmeenschemoordpartijen’.208 De Tijd,13september1917.‘HulpaanhetArmenischevolk’.209 Horizon,2april2015.InterviewmetAraSarafiandoorVahaknKarakachian.210 TanerAkçam,‘DeportationandmassacresintheciphertelegramsoftheInteriorMinistryinthePrimeMi-nisterialArchive(BaşbakanlikArşivi),inGenocide Studies and Prevention,Vol.I,No.3(December2006),p.305-325.211 Ibidem,p.319.212 AlinOzinian,‘WouldTurkeyreallyallowhistorianstojudgetheArmeniangenocide?’,inAhval,20november2019,ziehttp://Ahval.co/en-65522.213 Ibidem.214 MuratBardakçi,Talat Paşa’nin Evrak-i-Metrukesi(Istanbul2008).215 AraSarafian,Talaat Pasha’s Report on the Armenian Genocide, 1917(London2011).216 RaymondH.Kévorkian,Le génocide des Arméniens(Paris2009).217 DikranMesrobKaligian,Armenian Organisation and Ideology under Ottoman rule 1908-1914(NewBrunswick2009).218 ZieKrikorGuerguerianArchivevanClarkUniversity,Worchester,Massachusetts,inhttps://commons.clark.edu/ottomanmaterials.219 BedrossDerMatossian,‘TheGenocideArchivesoftheArmenianPatriarchateofJerusalem’,inThe Armenian Re-view,Vol.52,No.3-4(Fall-Winter2011).220 Uras,The Armenians in History and the Armenian Question,p.872.221 Ibidem,p.885.222 YücelGüğlü,Armenians and the Allies in Cilicia, 1914-1923(SaltLakeCity2010),p.189.223 Ibidem,p.199.224 Dadrian,The History of the Armenian Genocide,p.XVIII.225 VahaknDadrian,Warrant for Genocide. Key Elements of Turko-Armenian Conflict(NewBrunswick1999),p.71-72.226 Üngör,The Making of Modern Turkey. Nation and State in Eastern Anatolia(Oxford2012).227 MarkLevene,‘CreatingaModernZoneofGenocide:TheImpactofNationandState-FormationonEasternAnatolia,1878-1923’inHolocaust and Genocide Studies 12,No.3(1998),p.393-433enHans-LukasKieser,Der verpass-te Friede: Mission, Ethnie und Staat in den Ostprovinzen der Türkei, 1839-1938(Zürich2000).Zieook:NesimŞeker,‘Demo-graphicengineeringintheLateOttomanEmpireandtheArmenians’,inMiddle Eastern Studies,Vol43,No.3(May2007),p.461-474.228 DavidGaunt,Massacres, Resistance, Protectors. Muslim-Christian Relations in Eastern Anatolia during World War I(Piscata-way,NewJersey2006),HannibalTravis, ‘NativeChristiansmassacred.TheOttomanGenocideoftheAssyriansduringWorldWarI’,inGenocide Studies and Prevention: An International Journal,Vol.I,Issue3,2006,p.327-371. Zieook:SébastiendeCourtois,The Forgotten Genocide: Eastern Christians, the last Arameans(Piscataway2004).229 TheaHalo,Not even my Name. From a Death March in Turkey to a new Home in America, a Young Girl’s True Story of Genocide and Survival(NewYork2000)enGeorgeN.Shirinian,The Asia Minor Catastrophe and the Ottoman Greek Genocide(Bloo-mingdale,Illinois2012).230 Suny,A History of the Armenian Genocide,p.243.231 Ibidem,p.280.232 Ibidem,p.282.233 Bozarslane.a.,Comprendre le génocide des Arméniens. 1915 à nos jours,p.145-148.234 VahaknDadrianenTanerAkçam,Judgement at Istanbul. The Armenian Genocide Trials(NewYork2011),p.196en282.235 VahaknDadrian,The Role of the Special Organisation in the Armenian Genocide during the First World War(ReprintedfromMinorities in Wartime,PanikosPanayi,Editor,Oxford/Providence,1993),p.50-82.236 Scheubner-RichteraanambassadeinConstantinopel,18juni1915.Erzeroum,No.33,telegram.PA-AA,A53A/1915/3714.



237 Kévorkian,The Armenian Genocide,p.183-184.Zieook:DadrianenAkçam,Judgement at Istanbul,p.116-119.238 Uğur Ümit Üngör, ‘Turkey for the Turks. Demographic Engineering in Eastern Anatolia, 1914-1945’, inGrigorRonaldSuny,e.a.(Ed.),A Question of Genocide. Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire (Oxford2011),p.287-305.Zieook:Üngör,The Making of Modern Turkey (Oxford2012).239 HilmarKaiser,‘TahsinUzer:TheCUP’sManintheEast’,inHans-LukasKieser(Ed.),e.a.The End of the Ottomans. The Genocide of 1915 and the Politics of Turkish Nationalism (London2019),p.93-115,Hans-LukasKieser, ‘Dr.MehmedReshid(1873-1919):APoliticalDoctor’,inHans-LukasKieserenDominikJ,Schaller,Der Völkermord an den Armeniern und die Shoah/The Armenian Genocide and the Shoah(Zürich2002),p.245-280enHans-LukasKieser,‘From“Patriotism”toMassaMurder:Dr.MehmedReshid(1873-1919)’,inRonaldGrigorSuny(Ed.)e.a.A Question of Genocide,p.126-148.240 RaymondKévorkian,‘L’oppositiondefonctionnairesOttomansaugénocidedesArméniens’,inJacquesSe-meline.a.,La résistance aux génocides. De la pluralité des actes de sauvetage(Paris2008),p.205-220(hierp.214-215).241 HilmarKaiser,‘Requiemforathug:AintabliAbdulkadirandtheSpecialOrganisation’,inHans-LukasKieser(Ed.),e.a.The End of the Ottomans. The Genocide of 1915 and the Politics of Turkish Nationalism(London2019),p.67-91(hierp.87).242 ÜmitKurt,‘ThecuriouscaseofAliCenaniBey:thestoryofagénocidaireduringandafterthe1915Armeniangenocide’,inPatterns of Prejudice,Vol51,No.1,p.58-77.243 RaymondH.Kévorkian.‘Recueildetémoignagessurl’exterminationdesAmeleTabourioubataillonsdesol-dats-ouvriersarméniensdel’arméeottomane’,inRevue d’histoire arménienne contemporaine,TomeI,1995,p.289-303enErik-JanZürcher,‘OttomanLabourBattalionsinWorldWarI’,inHans-LukasKieser,DominikJ.Schaller(Ed.),Der Völkermord an den Armeniern und die Shoah/ The Armenian genocide and the Shoah(Zürich2002),p.187-195.244 Akçam,The Young Turks’Crime against Humanity,p.193-202.245 Bozarslane.a.,Comprendre le génocide des Arméniens,p.20.Zieook:Annexe1Tableaudesdéportations,p.409-414.246 RaymondH.Kévorkian,‘L’exterminationdesdéportésarméniensottomansdanslescampsdeconcentrationdeSyrie-Mésopotamie(1915-1916).Ladeuxièmephasedugénocide’,inRevue d’histoire arménienne contemporaine,TomeII,1998.247 RobertJébéjian(Ed.),A pictorial record of routes and centers of annihilation of Armenian deportatees in 1915 within the bounda-ries of Syria(Aleppo1994),o.a.p.66-67.Zieook:BardigKouyoumdjianenChristineSiméone,Deir-es-Zor. Sur les traces du génocide arménien de 1915(Arles2005)enElyseSemerdjian,‘AquietplacealongtheKhabour.Rescueandsurvivalinthe‘AbattoirofShaddadeh’,inThe Armenian Weekly,April2010,‘TheArmenianGenocide95thanniversary’,p.7-13.248 Voorwatdegenenwachttediezichverzettetegendedeportaties,zieRiggs,Days of tragedy in Armenia,p.97.HulpaandeArmeniërswasverbodenenwerdverhinderddoordeTurkseambtenarenalsVali,Kaiamakam,gendarmen,zieJacobsen,Diaries of a Danish Missionary, p.72-77enp.82: ‘any Turk who hides an Armenian will be hanged and his house burned’.Zieook:FerdaBalancar,The Sounds of Silence. Turkey’s Armenians speak(Istanbul2012),p.95:‘those who hide Arme-nians in their house will be hung at their door.’249 VergelijkAbramdeSwaan,Compartimenten van vernietiging. Over genocidale regimes en hun daders(Amsterdam2014).250 ArminTheophilWegner,Die Austreibung des armeinschen Volkes in die Wüste(Göttingen2011),p.26en169:‘Die Bilder, die ich Ihnen zeichen werde, habe ich unter der Gefahr gemacht, vor ein Kriegsgericht gestellt zu werden, und später mit meinen Tagebüchern unter der Leibbinde versteckt über die Grenze geschmuggelt.’Wegner(1886-1978)maaktealshospitaalsoldaatvelefoto’sinhetgeheimvanhetlotvandeArmeniërstijdensdedeportaties.251 Kieser,Talaat Pasha. Father of Modern Turkey, Architect of Genocide.QuoteuithetdagboekvanMorgenthau.Zieook:Jacobsen,Diary of a Danish Missionary,p.82.252 ZavenDerYeghiayan,My Patriarchal Memoirs(Barrington,RI2002).253 Ehrhold,Flucht in die Heimat(Dresden-Leipzig1937)enDeNogales,Four Years beneath the Crescent(London2003)(origineeluit1924).254 HenryMorgenthau,Ambassador Morgenthau’s Story(NewYork1975)enJosephPomiankowski,Der Zusammenbruch des Ottomanischen Reiches. Erinnerungen aus die Türkei aus der Zeit des Weltkrieges(Wien1928).255 LeslieAmmertonDavis(SusanK.BlairEd.)The Slaughterhouse Province. An American Diplomat’s Report on the Armenian Genocide, 1915-1917(NewRochelle,N.Y.1989).256 HarryStürmer,Two Years in Constantinople. Sketches of German and Young Turkish Ethics and Politics(London2004).En:LimanvonSanders,Five Years in Turkey(Uckfield,EastSussex2015).257 AhmetRefik,Two Committees, Two Massacres(London2006).258 JacquesRhétoré,‘Les Chrétiens aux bêtes’(Paris2005).Zieook:Berré,SimonenRhétoré,Nous avons vu l’enferenJeanNaslian,Les mémoires de Mgr. Jean Naslian. Évèque de Trebizonde(Beyrouth2008,origineeluit1955).


notenbijconclusie 439

259 A-Do, Van 1915. Les grands évènements du Vasbourakan (Paris 2015), A-Do, Van 1915. The Great Events of Vasbouragan(London2017),origineeluit1917(Jerevan).260 NazarethPiranian,Kharpert elerni (The Holocaust of Kharpert)(Boston1937)enVahéHaig,Kharpert ev anor voskeghan tashte (Kharpert and its golden plain)(NewYork1959).261 GrigorisBalakian,Armenian Golgotha. A Memoir of the Armenian Genocide, 1915-1918(NewYork2009).262 YervantOdian,Accursed Years: My Exile and Return from Der Zor, 1914-1919(London2009).Hetorigineel,Anidzyal Da-riner, werdineenserieartikelengepubliceerdin1919inJamanag.263 HalilMenteşe,Osmanli Mebusan Meclisi reisi Halil Menteşe’nin Anilari(Istanbul1986).264 FalihRifkiAtay,Zeytindaği(Istanbul1981).Quote:TanerAkçam,A Shameful Act. The Armenian Genocide and the Ques-tion of Turkish Responsability(NewYork2006),p.135.HüseyinCahitYalçin,Siyasi Anilar(Istanbul1976).265 KâzimKarabekir,Istiklal Harbimizin(Istanbul,1960)enHalilKut,Ittihat ve Terakki Cumhuriyet’e Bitmeyen Savaş(Is-tanbul1972).266 Akçam,A Shameful Act,p.325.267 SarkisTorossian,From Dardanelles to Palestine. A True Story of Five Battles Fronts of Turkey and her Allies and a Harem Ro-mance (Boston1947).268 Daily Sabah,2oktober2015,‘AtrueorfalsestorybyTorossian’,doorMaximeGauin.269 JakobKünzler,Im Lande des Blutes und der Tränen. Erlebnisse in Mesopotamien während des Weltkrieges(Zürich1999),ori-gineeluit1921,bijTempelVerlaginPotsdamenDreissig Jahre Dienst am Orient(Basel1933).270 Lehmann-Haupt,Erlebnisse eines zwölfjährigen Knaben während der armenischen Deportation.271 MartinNiepage,Ein Wort an die berufenen Vertreter des deutschen Volkes. Eindrücke eines Oberlehrers aus der Türkei(Basel:ok-tober1915),lateruitgegevenalsThe Horrors of Aleppo. Seen by a German Eyewitness(London1916).272 BeatriceRohner,Die Stunde ist gekommen(FrankfurtanderOder,1920?).Zieook:Hans-LukasKieser,‘Lamissi-onaireBeatriceRohnerfaceaugénocidedesArméniens’,inJacquesSémelin,ClaireAndrieuenSarahGensburger,La résistance aux génocides. De la pluralité des actes de sauvetage(Paris2008),p.383-398.273 MehmetCavidbey,Meşrutiyet Rûznamesi(Ankara2014-2015).274 Jacobsen, Diaries of a Danish Missonary. Harpoot, 1907-1919, Riggs, Days of Tragedy in Armenia. Personal Experiences in Harpoot,Atkinson,‘The German, the Turk and the Devil made a Triple Alliance’enGraceHighleyKnapp,The Tragedy of Bitlis(London2002).275 JamesLeviBarton,Turkish Atrocities. Statements of American Missionaries on the Destruction of Christian Communities in Ot-toman Turkey, 1915-1917(London1998).276 Uras,The Armenians and the Armenian Question,p.132-133.277 Gürün,The Armenian File,p.216-218.278 Ibidem,p.217.InUrasp.133.279 Macfie,The End of the Ottoman Empire 1908-1923,p.132.280 Akçam,A Shameful Act,p.183.281 Kévorkiane.a.,Comprendre le génocide des Arméniens,p.21(zieook:Annexesp.409-415).282 Sarafian,Talaat Pasha’s Report on the Armenian Genocide,p.6en7-9.283 DeJong,Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. Deel VII,p.308,noot2.

Noten bij Conclusie

1 Handelingen der Staten Generaal Tweede Kamer 1896-1897II,p.47,Vergadering22september1896.2 Dekker,Leven op krediet. Anton Kröller 1862-1941,p.337,SamuëlKruizinga,‘Varenzonderkompas,ErnstHeldring1871-1954’,inKlinkert,Kruizinga,enMoeyes,Nederland neutraal,p.430.3 Colenbrander,‘DeinternationalepositievanNederlandtijdens,vóórennadenwereldoorlog’,p.133.4 Smit,Hoogtij der neutraliteitspolitiek,p.2-3.5 Ibidem,p.2-3.6 Den Hartog, ‘Zelfstandigheidspolitiek’, in B.M.G.N. Low Countries Historical Review, Volume 124 (2009), No. 2,p.164.7 PhilippeSands,Galicische wetten. Over de oorsprong van genocide en misdrijven tegen de menselijkheid (Houten2018),p.117.


440 notessummary

Noten bij Samenvatting

1 VanTetsvanGoudriaanaandeministervanButenlandseZakenHartsen,19juli1889.Pera,No.829/143,N.A.2.05.19/44.2 Het Vaderland,23november1889,‘Verspreideberichten’.3 Van der Staal van Piershil aan de minister van Buitenlandse Zaken Roëll, 18 november 1894, Pera, No.1219/363,N.A.2.05.19/46.4 Het Nieuws van den Dag,2april1896,‘OfficieelewaarheiduitTurkije’enDe Tijd,24maart1896,‘DeTurkscheleugens’.5 De Nieuwe Koerier,25september1896,‘DemoordenteConstantinopel’.6 Leeuwarder Courant,31augustus1896,‘Buitenland’.7 De Tijd,24november1894,‘Buitenland.Algemeenoverzicht’.8 Tilburgsche Courant,2februari1896,‘DeNederlandsemissionarisseninArmenië’.9 De Tijd,17februari1896,‘DegruweleninArmenië’.10 VanderStaalvanPiershilaanministervanBuitenlandseZakenRoëll,26maart1897,Pera,No.419/134,Mas-sacresàTokat,N.A.2.05.19/47.11 CatoniaanHotz,Consul-GénéraldesPays-Bas,Beyrouth,26april1909,Alexandrette,No.79/4,N.A.2.05.94/454.12 Het Vaderland,29april1909,‘DemoordeninArmenië’.13 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,1september1915,Pera,No.914/302,Armenischegruwelen,N.A.2.05.18/742.14 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,23juni1915,Pera,No.663/229,N.A.2.05.29/45enN.A.2.05.18/605.15 Tilburgsche Courant,14oktober1915,‘Innaamdermenschelijkheid,houdtop!’.16 PosterLouisRaemaekersvoorArmenia’sDay,June13th1917,ImperialWarMuseum,IWM,PST10949.17 Het Nederlandsch Comité tot hulpbetoon aan de noodlijdende Armeniërs, Marteling der Armeniërs in Turkije(Haarlem1918),p.6.18 AbrahamKuyper,Lebensläufe,1915-1918,PA-AA,GesandschaftHaag,No.23,AbrahamKuyper.19 Hamburger Nachrichten,9oktober1915,‘EnglandsArmenier-Bluff’. 20 Jagow,staatssecretarisvanAuswärtigesAmtaandegezantinDenHaag,VonRosen,9november1916,Berlin,No.216,A1635,PA-AA,R14094.21 B.N.A.CAB37/130/35,ReportbyC.F.G.Masterman,Secret,1914.22 De Tribune,22juni1917,Armenië-Servië’,OnderschriftvandeRedactie.23 VonRosenaanReichskanzlerBethmannHollweg,4juni1917,Haag,A2263,PA-AA,R14096.24 B.N.A.ForeignOffice395/100Netherlands,1917,ReportEntentepropagandainHolland,23april1917.25 B.N.A. Foreign Office 395/178, Netherlands 1918, S.A. Guest to Maxse, 2 mei 1918, London, No. 79847,‘L’AngleterreetlesArméniens’.26 Het Volk,23april1920,‘HetArmenischavontuur’.27 Haagsche Courant,8november1922,‘DerampvanSmyrna’enSakayan,An Armenian Doctor in Turkey,p.10.28 Basler Nachrichten,16september1915inFiciciyan,Der Völkermord an den Armeniern im Spiegel der deutschsprachigen Ta-gepresse 1912-1922,p.198-199.29 MariaJacobsen,Diaries of a Danish Missionary,p.83,Dagboekaantekening29juli1915.30 CarlEllisWandelaandeministervanBuitenlandseZaken,ErikScavenius,4september1915,Constantinopel,No.113,1915-09-04-DK-001,www.armenocide.netinDanishdiplomaticsources.31 Het Nederlandsch Comité tot hulpbetoon aan de noodlijdende Armeniërs, Marteling der Armeniërs in Turkije(Haarlem1918),p.6.32 L.deJong,Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog,DeelVII,p.308,noot2.

Notes Summary

1 VanTetsvanGoudriaanaandeministervanButenlandseZakenHartsen,19juli1889.Pera,No.829/143,N.A.2.05.19/44.2 Het Vaderland,23november1889,‘Verspreideberichten’.


notessummary 441

3 VanderStaalvanPiershilaandeministervanBuitenlandseZakenRoëll,18november1894,Pera,No.1219/363,N.A.2.05.19/46.4 Het Nieuws van den Dag,2april1896,‘OfficieelewaarheiduitTurkije’enDe Tijd,24maart1896,‘DeTurkscheleugens’.5 De Nieuwe Koerier,25september1896,‘DemoordenteConstantinopel’6 Leeuwarder Courant,31augustus1896,‘Buitenland’.7 De Tijd,24november1894,‘Buitenland.Algemeenoverzicht’.8 Tilburgsche Courant,2februari1896,‘DeNederlandsemissionarisseninArmenië’.9 De Tijd,17februari1896,‘DegruweleninArmenië’.10 VanderStaalvanPiershilaanministervanBuitenlandseZakenRoëll,26maart1897,Pera,No.419/134,Mas-sacresàTokat,N.A.2.05.19/47.11 Catoni aan Hotz, Consul-Général des Pays-Bas, Beyrouth, 26 april 1909, Alexandrette, No. 79/4, N.A.2.05.94/454.12 Het Vaderland,29april1909,‘DemoordeninArmenië’.13 Van der Does de Willebois aan Loudon, 1 september 1915, Pera, No. 914/302, Armenische gruwelen, N.A.2.05.18/742.14 VanderDoesdeWilleboisaanLoudon,23juni1915,Pera,No.663/229,N.A.2.05.29/45enN.A.2.05.18/605.15 Tilburgsche Courant,14oktober1915,‘Innaamdermenschelijkheid,houdtop!’.16 PosterLouisRaemaekersvoorArmenia’sDay,June13th1917,ImperialWarMuseum,IWM,PST10949.17 Het Nederlandsch Comité tot hulpbetoon aan de noodlijdende Armeniërs, Marteling der Armeniërs in Turkije,(Haarlem1918),p.6.18 AbrahamKuyper,Lebensläufe,1915-1918,PA-AA,GesandschaftHaag,No.23,AbrahamKuyper.19 Hamburger Nachrichten,9oktober1915,‘EnglandsArmenier-Bluff’.20 Jagow,staatssecretarisvanAuswärtigesAmtaandegezantinDenHaag,VonRosen,9november1916,Berlin,No.216,A1635,PA-AA,R14094.21 B.N.A.CAB37/130/35,ReportbyC.F.G.Masterman,Secret,1914.22 De Tribune,22juni1917,Armenië-Servië’,OnderschriftvandeRedactie.23 VonRosenaanReichskanzlerBethmannHollweg,4juni1917,Haag,A2263,PA-AA,R14096.24 B.N.A.ForeignOffice395/100,Netherlands1917,ReportEntentepropagandainHolland,23april1917.25 B.N.A. Foreign Office 395/178, Netherlands 1918, S.A. Guest to Maxse, 2 mei 1918, London, No. 79847,‘L’AngleterreetlesArméniens’.26 Het Volk,23april1920,‘HetArmenischavontuur’.27 Haagsche Courant,8november1922,‘DerampvanSmyrna’enSakayan,An Armenian Doctor in Turkey,p.10.28 Basler Nachrichten,16september1915inFiciciyan,Der Völkermord an den Armeniern im Spiegel der deutschsprachigen Ta-gepresse 1912-1922,p.198-199.29 MariaJacobsen,Diaries of a Danish Missionary,p.83,Dagboekaantekening29juli1915.30 CarlEllisWandelaandeministervanBuitenlandseZaken,ErikScavenius,4september1915,Constantinopel,No.113,1915-09-04-DK-001,www.armenocide.netinDanishdiplomaticsources.31 Het Nederlandsch Comité tot hulpbetoon aan de noodlijdende Armeniërs, Marteling der Armeniërs in Turkije,(Haarlem1918),p.6.32 L.deJong,Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog,DeelVII,p.308,noot2.


Lijst van geraadpleegde archieven

Archief van de Nederlandse Provincie van de Orde der Minderbroeders Franciscanen, ’s Hertogenbosch

Dossiers van de missionarissenDoos 26, map 3 Papieren van Evaristus KroonenbergDoos 20, map 13 Papieren van Maternus MuréDoos 15, map 12 Papieren van Lucas van de Pavoordt

British National Archives, KewForeign Office FO 78/4332 en 4333 Outrages on Armenian Christians by Moussa Bey Part I and IIFO 78/4683 Outrages on Armenian Christians 1891-1895FO 395/22-24, 100, 101, 103 The NetherlandsFO 371/2054, 2417, 2418, 2419, The Netherlands 2715, 2716, 2971, 3255, 3256FO 96/205-211 Armenian Correspondence: A.J. Toynbee, Originals of documents pu-

blished in The treatment of Armenians in the Ottoman Empire (Misc. 31, 1916)

FO 4693, 4793, 4794, 4982 en 4983 Relief of Armenians 1895-1898FO 371/2488, 2768, 2781, 2782, Turkey 2783, 2768, 3055 FO 395/100-104, 177-179 PropagandaFO 195/2460 Material from the English consulates and embassy in TurkeyFO 881/6645 Summary of Correspondence relating to the Armenian Question Con-

fidentialFO 371/2575 en 2576 Miscellaneous general files. Political 1915 (Raemaekers, Armenian

massacres) FO 608/82, 83, 109, 112,113, Peace Conference [Vredesconferentie vanVersailles, D.R.] 244, 247

War OfficeINF 4/4A Propaganda War OfficeWO 106/6189 History of the British Secret Service in Holland

Information INF 4/5 War Propaganda BureauINF 4/1B en INF 4/4B British Propaganda in neutral countriesINF 4/7 en 4/8 Robert Donald 1915-1918BT 31/24099 The London General News and Book Agency INF 4/6 Ministry of Information


lijstvangeraadpleegdearchieven 443

Cabinet PapersCAB 37/121-137CAB 24/29-36CAB 24/146-149

Bundesarchiv Berlin-Lichterfelde, BerlijnR 901 Auswärtiges Amt72170-71 Propaganda in Holland 1914-191772522 Kulturpropaganda in Holland 1916-191772513 Vortragspropaganda71997 Feindlichen Broschüren-Propaganda in Holland71998 Hotelpropaganda in Holland71112 Zeitungsvertrieb in Holland71083 Schriftenversand und Broschürenpropaganda in Holland71991 Feindlichen Broschürenpropaganda im neutralen Ausland71885-86 Vortragspropaganda innerhalb Hollands 1918-192172281 Kaiserlich Deutsches Generalkonsulat in Konstantinopel72562 Armeniergreuel71982-84 Greueltaten71087 Propaganda (Broschüren) im allgemeinen in der Türkei

Essex Record Office, ChelmsfordD/DU 1777 (1-22) Records relating to the Thoumaian family

Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, AmsterdamSecond International Archives:La conférénce socialiste internationale de Stockholm 1917La conférénce socialiste internationale de Berne 1919La conférénce socialiste internationale d’Amsterdam 1919

ARCH 00730 Archief Henri Hubert van Kol (1852-1925)ARCH 01630 Archief Florentinus Marinus Wibaut (1859-1936)

Koninklijke Instituut voor Taal-, Land-, en Volkenkunde, Leiden21 H 963 Collectie Louis Constant Westenenk (1872-1930)

Lepsiusarchiv, Potsdam LAP 2490, 2491 en 2495 Correspondentie Johannes Lepsius met Hendrik Colijn LAP 2509-2535, 2851,7097, 7099, Correspondentie Johannes Lepsius met H. Koffijberg 13808, 14132, 14141, 16931, 16933 en 17314LAP 2509 en 17290 Correspondentie Johannes Lepsius met Louise van EeghenLAP 2491, 2539-2544, 2614, 2619, Correspondentie Johannes Lepsius met Abraham Kuyper 3494, 8082, 13187, 13808 en 17313LAP 16922 en 16924 Correspondentie Johannes Lepsius met het Nederlands Comité tot

hulpbetoon aan de noodlijdende Armeniërs (Armenisch-Holländi-sches Komitee)

LAP 12327, 13413, 13414, 13448, Correspondentie Johannes Lepsius met James Bryce 13810, 13819, 14549, 15430, 16047, 16527, 17283


444 lijstvangeraadpleegdearchieven

LAP 1677, 1678, 1689, 1690, 1712, Correspondentie Johannes Lepsius met Boghos Nubar pasja 1719, 1726LAP 1049 Correspondentie Johannes Lepsius met Victor PietschmannLAP 1710, 12475 en 16934 Correspondentie Johannes Lepsius met William Gladstone LAP 2575, 2576, 3211, 3699, 13760, Correspondentie Johannes Lepsius met Wilhelm Solf 13873, 13912, 14034 en 14038

Nationaal Archief, Den Haag2.05 Ministerie van Buitenlandse ZakenStukken betreffende2.05.18/44-50 Kabinetsagenda’s 1871-19202.05.18/245-247 Vredesonderhandelingen te Parijs 1919-19222.05.18/594-597 De Eerste Vredesconferentie van 1899 te ’s-Gravenhage2.05.18/605-611 Politieke berichten 1915-19222.05.18/664 Islamitisch karakter van de oorlog van Turkije tegen de Triple Entente

1914-19172.05.18/721 en 722 Berichtgeving uit Pera betreffende de Balkanoorlog2.05.18/728 Wreedheden begaan in de Grieks-Turkse oorlog 1920-19222.05.18/742 De Armeense nationale minderheid in Turkije en de Nederlandse be-

moeienissen met het bestuur van Armenië2.05.19/45-47 en 54 Gezantschap Constantinopel2.05.19/223-225 Gezantschap 1920-1921, 1922-1923 en 1924-19252.05.94/454-455 Politieke situatie in het Turkse Rijk 1884-1938, 1908-1910 en 19112.05.94/456-457 Politieke situatie in het Turkse Rijk 1884-1938, 1912-1913 en 1914-19202.05.94/461 en 463 Consulaire rapporten 1912-19152.05.94/465 Rapport van de speciale commissie inzake de aanslag op de Ottomaan-

se sultan door Armeniërs in Smyrna 19052.05.94/467 De aanwezigheid van inspecteurs-generaal in Armenië ter handha-

ving van het volkenrecht2.05.94/476 Eisen van Nederlanders aan de Ottomaanse autoriteiten wegens gele-

den oorlogsschade2.05.94/478 De Turkse behandeling van Armeniërs 1914-1917 2.05.94/479 De gevangenneming van de Italiaanse consul Dussi in Rodosto, 19152.05.94/485 Diplomatieke betrekkingen tussen Turkije en diverse mogendheden

1921-252.05.94/486 Politieke situatie in Smyrna 1922-19232.05.94/487 Schending en plundering Nederlandse begraafplaats Smyrna 19222.05.94/502-506 Panislamisme, Indië en het Turkse Rijk2.05.94/1438 Smyrna 1919-1935 Werkzaamheden van Nederlandse consulaire verte-

genwoordigers2.05.95/2-10 Consulaat in Smyrna, 1922-19302.05.19/75, 79 en 85 Gezantschap te Londen, 1894-1900, 1909 en 1913-19182.05.19/153, 155-157 en 308 Gezantschap te Washington, 1893-1897, 1901-1909, 1910-1911, 1912-

1917 en 1919-19272.05.19/303 en 304 Gezantschap bij het Vaticaan, 1918-1922 en 1922-19262.05.19/171 en 176 Gezantschap te Wenen, 1894-1897 en 1913-19182.05.19/22 Gezantschap te Bern, 1895-18962.05.19/107,108, 114 en 263 Gezantschap te Parijs, 1895, 1896, 1913-1918 en 1919-19222.05.19/15 en 21 Gezantschap te Berlijn, 1895-1896 en 1909-19142.05.19/204 Idem, 1919-1923


lijstvangeraadpleegdearchieven 445

2.05.19/123 en 125 Gezantschap te Sint Petersburg, 1893-1903, 1908-19112.05.19/132, 134 en 285 Gezantschap te Rome, 1893-1896, 1901-1918 en 1919-19222.05.19/25 Gezantschap te Boekarest, 1896-19252.05.19/198 en 199 Gezantschap te Athene, 1919-1921 en 1922-19332.05.32.31/168-170 Correspondentie met Nederlands vice-consulaat te Aleppo2.05.32.31/232 Correspondentie met Nederlands vice-consulaat te Alexandrette 19092.05.32.31/218-219 Correspondentie met Nederlands vice-consulaat te Alexandrette 1895-

18972.05.102/676 Het verlenen van bijstand door het gezantschap aan L.C. Westenenk2.05.312/268 Hulpverlening aan de Nederlandse vluchtelingen uit Smyrna, 19222.05.312/275 Hulpverlening aan uit Klein-Azië gevluchte christenen via Internati-

onale Rode Kruis2.06.001, 003 en 005 Economische aangelegenheden van Turkije, 1906-19302.05.49/294 Conferentie van Lausanne 1922-1923

Particuliere archieven2.21.148/687 A.F. De Savornin Lohman, ingekomen brieven H. Koffyberg2.21.148/693 A.F. De Savornin Lohman, ingekomen brieven C.L. Torley Duwel2.21.205.37/10, 19 en 20 Archief J. Loudon, Correspondentie met Duits gezantschap, corres-

pondentie met Brits gezantschap en correspondentie met Bryce 1915-1918

2.21.205.71/84 Journaal van reis naar Constantinopel, met foto’s, 1914

Oxford University, OxfordWeston Library of rare books and manuscripts, (deel van de Bodleian Library) No. 44, 45, 76 en 83. Papers of A. J. Toynbee (1889-1975)No. 12, 13, 193-197, 200-205, 209-211 Papers of J. Bryce (1838-1922)

Politisches Archiv des Auswärtigen Amts, Berlijn183 Auswärtiges AmtR 14085-14096R 14105-14106 TürkeiR 7205, 7209, 7212, 7215, 1718, Botschaft Konstantinopel7221, 7228, 7231, 7235, 7240, 7243, 7247, 7251, 7255, 7259, 7263, 7267R 2159 Akten der Kaiserlich Deutschen Gesandschaft im HaagR 8294 en 8298 Akten betr. Niederländische StaatsmännerR 8312 Akten Niederländische PresseR122693-122699 Die Presse in den Niederlanden 1915-1922R 120973-120980 Presse und Nachrichtungsdienst 1915-1920R 22684 FriedensconferenzR 78484 Politische Beziehungen der Türkei zu Deutschland 1920-1921NL 174 Nachlass RösslerNL 231/4 Nachlass Von Wangenheim

Stadsarchief, AmsterdamNo. 498 Archief van de familie Van Eeghen

University of Birmingham, Birmingham Cadbury Research Library, Special Collections, University of Birmingham, BirminghamThe Masterman Papers (C.F.G.M. Masterman 1873-1927)


Utrechts Archief, UtrechtToegangsnummer 547 Inventarisnummer 66 (nog niet geordend archief!)Archief Morgenlandzending

Vrije Universiteit, AmsterdamHistorisch Documentatie Centrum voor het Nederlands ProtestantismeNo. 154. Inventaris van het archief van Abraham Kuyper, zijn gezin en zijn familieArchief Abraham Kuyper (1837-1920)

446 lijstvangeraadpleegdearchieven


Lijst van geraadpleegde kranten (in de Koninklijke Bibliotheek en via Delpher)

Algemeen HandelsbladArnhemsche CourantBataviaasch HandelsbladDagblad van Zuidholland en ’s GravenhageDe AmsterdammerDe CourantDe HerautDelftsche CourantDe Licht Groene AmsterdammerDe NederlanderDe StandaardDe TelegraafDe Tijd De TribuneDe VolksvriendDe Zuid-WillemsvaartEindhovensch DagbladHet CentrumHet Nieuws van den DagHet Nieuws van den Dag voor Nederlandsch-In-

diëHet VaderlandHet VolkHoornsche Courant

Leeuwarder CourantLeidsch DagbladLimburgsch DagbladMaasbodeMaas en RoerbodeMiddelburgsche CourantNieuwe Amersfoortse CourantNieuwe Rotterdamsche CourantNieuwe Tilburgsche CourantNieuw Israëlietisch WeekbladNieuwsblad van de Hoeksche Waard en IJssel-

mondeNieuwsblad van het NoordenProvinciale Noordbrabantsche en ’s Hertogenbos-

sche CourantProvinciale Overijsselsche en Zwolsche CourantRecht voor allen (Orgaan van den Socialisten-

Bond)Reformatorisch DagbladRotterdamsch NieuwsbladSumatra PostTilburgsche CourantTrouwUtrechts Nieuwsblad


Lijst van geraadpleegde literatuur

Bronnenpublicaties

Britse bronnenpublicaties (Bluebooks)Correspondence respecting the affairs of Turkey. Turkey No. 7 1880. Presented to both Houses of Parlia-

ment 1880. London C 2574.Despatch from her Majesty’s ambassador at Constantinople forwarding a copy of the identic note ad-

dressed to the Porte on the 11th of June 1880. Turkey No. 9 1880. Presented to both Houses of Parliament 1880. London C 2611.

Correspondence respecting the condition of the populations in Asiatic Turkey 1888-1889. Turkey No. 1 1889. London C 5723.

Correspondence respecting the condition of the populations in Asiatic Turkey and the trial of Moussa Bey (in continuation of Turkey No. 1 1889 C 5723) Turkey No. 1 1890. Presented to both Houses of Parliament February 1890. London C 5912.

Correspondence respecting the condition of the populations in Asiatic Turkey and the proceedings in the case of Moussa Bey (in continuation of Turkey No. 1 1890 C 5912) Turkey No. 1 1890-1891. Present ed to both Houses of Parliament January 1891. London C 6214.

Further correspondence respecting the conditions of the populations of Asiatic Turkey (in continuati-on of Turkey No. 1 1891: C 6214). Turkey No. 1 1892. Presented to both Houses of Parliament April 1892. London C 6632.

Correspondence relating to the Asiatic provinces of Turkey 1892-1893. Turkey No. 3 1896. Presented to both Houses of Parliament May 1896. London C 8015.

Correspondence relating to the Asiatic provinces of Turkey 1894-95 (in continuation of Turkey No. 3 1896 C 8015). Turkey No. 6 1896. Presented to both Houses of Parliament August 1896. London C 8108.

Correspondence relating to the Asiatic provinces of Turkey. Part I Events at Sassoon and commission of inquiry at Moush. Turkey No. 1895 Part I. Presented to both Houses of Parliament September 1895. London C 7894.

Correspondence respecting the introduction of reforms in the Armenian provinces of Asiatic Turkey. Tur-key No. 1 1896. Presented to both Houses of Parliament February 1896. London C 7923.

Correspondence relative to the Armenian Question and reports from her Majesty’s consular officers in Asiatic Turkey. Turkey No. 2 1896. Presented to both Houses of Parliament February 1896. London C7927.

Correspondence relating to the Asiatic provinces of Turkey. Reports by Consul Fitzmaurice from Birejik, Oerfa, Adiaman and Behesni. Turkey No. 5 1896. Presented to both Houses of Parliament June 1896. London C 8100.

Further correspondence relating to the Asiatic provinces of Turkey (In continuation of “Turkey No. 2 (1896)” C 7923). Turkey No. 2 1896. Presented to both Houses of Parliament August 1896. London C 8273.

Correspondence respecting disturbances at Constantinople in August 1896. Turkey No. 1 1897. Present ed to both Houses of Parliament January 1897. London C 8303.

Correspondence respecting the introduction of reforms in the administration of the Ottoman Empire. Turkey No. 2 1897. Presented to both Houses of Parliament January 1897. London C 8304.

Further correspondence respecting the Asiatic provinces of Turkey and events in Constantinople. (In con-tinuation of “Turkey No. 8 (1896)” and “Turkey No 1 (1897)”. Turkey No. 3 1897. Presented to both Houses of Parliament January 1897. London C 8305.


lijstvangeraadpleegdeliteratuur 449

Further correspondence respecting the Asiatic provinces of Turkey and events in Constantinople. (In con-tinuation of “Turkey No. 3 (1897)” C 8305). Turkey No. 7 1897. Presented to both Houses of Parliament March 1897. London C 8395.

Further correspondence respecting the Asiatic provinces of Turkey (In continuation of “Turkey No. 7 (1897)” C 8395). Turkey No. 1 1898. Presented to both Houses of Parliament February 1898.

London C 8716.Correspondence respecting events leading to the rupture of relations with Turkey. Miscellaneous No. 13

1914. Presented to both Houses of Parliament November 1914. London Cd 7628.Despatch from His Majesty’s Ambassador at Constantinople (Louis Mallet) summarising events leading

up to rupture of relations with Turkey (in continuation of Miscellaneous No 13: 1914). Miscellaneous No. 14: 1914. Presented to both Houses of Parliament December 1914.

London C 7716.The treatment of Armenians in the Ottoman Empire 1915-1916. Miscellaneous No 31 1916. London: Joseph

Causton & Sons, 1916.Foreign Office Great Britain. Turkey No. 1 (1923) Lausanne conference on Near Eastern affairs 1922-1923. Records

of proceedings and draft terms of peace. London: Imperial House, 1923. Cmd 1814.

Franse bronnenpublicatiesMinistère des affaires étrangères. Documents Diplomatiques. Affaires Arméniennes : projet de réformes dans

l’empire Ottoman : 1893-1897. Paris : Imprimerie Nationale, 1897. (371 p.)Ministère des affaires étrangères. Documents Diplomatiques. Affaires Arméniennes : projets de réformes dans

l’empire Ottoman (Supplément). Paris : Imprimerie Nationale, 1897. (124 p.)Beylerian, Arthur. Les grandes puissances, l’Empire Ottoman et les Arméniens dans les Archives francaises 1914-

1918. Parijs: Sorbonne, 1983.Ministère des Affaires Étrangères, France. Documents diplomatiques. Conférence de Lausanne. Tome I et II: 21

novembre 1922- 1e Février 1923. Paris: Imprimerie Nationale, 1923.

Turkse bronnenpublicatiesŞimşir, Bilal N. Documents Diplomatiques Ottomans. Affaires Arméniennes. Volume I 1886-1893. Ankara: Impri-

merie de la société Turque d’histoire, 1993.Şimşir, Bilal N. Documents Diplomatiques Ottomans. Affaires Arméniennes. Volume II 1894-1895. Ankara: Im-

primerie de la société Turque d’histoire, 1989.Özdemir, Hikmet en Sarina, Yusuf.(ed) Turkish-Armenian Conflict Documents. Istanbul: TBMM Basimevi

Uitgeverij, 2007.Arşiv belgeleriye Ermeni faaliyetleri 1914-1918 Cilt III, Armenian activities in the archive documents, Volume III, T.C.

Genelkurmay Başkanligi. Ankara: Genelkurmay Basim Evi, 2006. (ATASE)

Bronnenpublicaties Oostenrijk-HongarijeOhandjanian, Artem. 1915 Irrefutable Evidence. The Austrian documents on the Armenian genocide. Yerevan: Re-

public of Armenia, National Academy of sciences, Museum-institute of the Armenian Genocide, 2004.Ohandjanian, Artem. Österreich-Ungarn und Armenien, 1912-1918. Sammlung diplomatischer Akten stücke.

Jerevan: Institut-Museum für Armenischen genozid der Akademie der Wissenschaften Armeniens, 2005.

Bronnenpublicatie Verenigde StatenSarafian, Ara. United States Official Records on the Armenian Genocide 1915-1917. London: Gomidas Institute,

2004.


Literatuur

Aardweg, H.P. van den, Koningin Wilhelmina. Gedenkboek voor de Nederlandse jeugd bij haar veertigjarig rege-ringsjubileum 1898-1938 (Helmond, 1938).

Abbenhuis, M.M., The Art of Staying Neutral. The Netherlands in the First World War, 1914-1918 (Amsterdam 2006).

Abdul Hamid II, Pensées et souvenirs de l’ex-sultan Abdul Hamid, recueillis par Ali Vahbi Bey (Paris:1914).Adalian, R.P., Historical Dictionary of Armenia (Lanham 2010).A-Do, Van 1915. Les grands événements du Vasbourakan (Paris 2015).Adossidès, A., Arméniens et Jeunes-Turcs. Les massacres de Cilicie (Paris 1910).Ainsworth, W.F., Travels and Researches in Asia Minor, Mesopotamia, Chaldea and Armenia. In two volumes

(London 1842).Akçam, T., A Shameful Act. The Armenian Genocide and the Question of Turkish responsibility (New York 2006).Akçam, T., Killing Orders. Talat Pasha’s Telegrams and the Armenian Genocide. (London 2018).Akçam, T., The Young Turks’ Crime against Humanity. The Armenian Genocide and Ethnic Cleansing in the Otto-

man Empire (Princeton and Oxford 2012).Aknouni, E., La question Arménienne et le Tsarisme (Genève 1905).Aksakal, M., The Ottoman Road to War in 1914. The Ottoman Empire and the First World War (Cambridge 2008).Alcock, D., By far Euphrates (London 1897).Alcock, D., Aan den Euphraat (Nijkerk 1898).Allen, W.E.D. and P. Muratoff, Caucasian Battlefields. A History of the Wars on the Turco-Caucasian Border 1828-

1921 (Nashville 1999). Alloul, H., E. Eldem and H. de Smaele (Ed.), To kill a Sultan: a Transnational History of the Attempt on Abdul

Hamid II (1905) (London 2018).Al-Muwaylihi, I., Spies, Scandals and Sultans. Istanbul in the Twilight of the Ottoman Empire (Lanham, Mary-

land 2008). Amersfoort, H. en W. Klinkert (red.), Small Powers in the Age of Total War, 1900-1940 (Leiden 2011).Andonian, A., Exile, Trauma and Death. On the Road to Chankiri with Komitas Vartabed (London 2010).Andreassian, D., A Red Cross flag that saved four thousand (Caïro 1916).Andreassian, D., Escape to Musa Dagh. The banishment of Zeitoun and Suedia’s revolt (Paramus, New Jer-

sey1993).Anoniem, Das Schwarzbuch der Schandtaten unserer Feinde (Berlin 1915).Anoniem, De Turksche overheersching (overgenomen uit The Round Table) (Londen 1917).Anoniem, Die II. Internationale 1918/1919. Protokolle, Memoranden, Berichte und Korrespondenzen. Band I und II

(Berlin-Bonn 1980). Anoniem, Germany, Turkey and Armenia. A selection of evidence relating to the Armenian Atrocities from German

and other sources (London 1917).Anoniem, Gruweldaden bedreven door Russische troepen tegenover Duitsche Burgers en Duitsche Krijgsgevangenen

(Berlin 1915).Anoniem, L’Angleterre et les Arméniens (1839-1914) (s’Gravenhage 1918).Anoniem, Les Arméniens de Turquie. Rapport du Patriarch Arménien de Constantinople a la Sublime Porte (Paris

1877).Anoniem, Les massacres d’Adana et nos missionaires. Récit de témoins (Lyon 1909).Anoniem, Les massacres d’Arménie. Témoignages des victimes (avec préface de G. Clemenceau) (Paris 1896).Anoniem, 145 momenten in 145 jaar Nederlandse Rode Kruis (2012).Anoniem, “Vodjes papier”. Duitsche proclamaties in België en Frankrijk uitgevaardigd (New York 1917).Antoine, E., Les massacres d’Arménie. Appel aux armes (Bruxelles 1897).Antranik, Dersim. Carnets de voyage chez les Kizilbaches et les Mirakian en 1888 et 1895 (Paris 2017).Antwerpsch Comiteit ter bevrijding van onzen landgenoot, De zaak Edward Joris (Antwerpen 1906).Artinian, V., The Armenian Constitutional System in the Ottoman Empire (Istanbul 1988).

450 lijstvangeraadpleegdeliteratuur


Azkanever de Constantinople, Témoignages inédits sur les atrocités turques commises en Arménie, suivis d’un récit de l’épopée arménienne de Chabin-Karahissar recueillis par la Societé des Dames Arméniennes (Paris 1920).

Atay, F.R., Zeytindaği (Istanbul 1981).Atkinson, T.,“The German, the Turk and the Devil made a Triple Alliance”, Harpoot diaries, 1908-1917 (Princeton

2000).Babiguian, H., The Adana Massacres. An Eyewitness Account (Beirut 2018).Baghdjian, K.K., La confiscation, par le gouvernement Turc, des biens Arméniens dits abandonnés (Montréal, Que-

bec 1987).Balakian, G., Armenian Golgotha. A Memoir of the Armenian Genocide, 1915-1918 (New York 2009). (Vertaling

van de Armeense originelen uit 1922, deel 1, and1959, deel 2). Balancar, F., The Sounds of Silence. Turkey’s Armenians speak (Istanbul 2012).Bandazian, W.C., British Justice and Turkish Leaders accused of War Crimes against Armenians in World War I

(London 2015).Bank, J. en M. van Buuren, 1900. Hoogtij van burgerlijke cultuur (Den Haag 2000).Barby, H., Au pays de l’épouvante. L’Arménie martyre (Paris 1917).Bardakçi, M., 1915 Talât Paşa’nin Evrak-I Metrüskesi (Istanbul 2008).Baring, M., Letters from the Near East. 1909 and 1912 (London 1913).Barnouw, D., M. de Keizer en G.P. van der Stroom (Red.), 1940-1945 Onverwerkt verleden? Lezingen van het sym-

posium georganiseerd door het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie (Utrecht 1985).Barsamian, M., Histoire du village qui meurt (Paris 1990).Barton, C., America’s Relief Expedition to Asia Minor under the Red Cross (Meriden, Connecticut 1896).Barton, J.L.,“Turkish atrocities”. Statements of American Missionaries on the Destruction of Christian Communities

in Ottoman Turkey, 1915-1917 (Ann Arbor 1998).Bartov, O. and E.D. Weitz, Shatterzone of Empires. Coexistence and Violence in the German, Habsburg, Russian and

Ottoman Borderlands (Bloomington 2013).Bass, G.J., Stay the Hand of Vengeance. The Politics of War Crimes Tribunals (Princeton 2000).Beaufort, W.H. de, Dagboeken en aantekeningen van Willem Hendrik de Beaufort 1874-1918, Eerste Band, 1874-1910

(’s-Gravenhage 1993).Becker, H., Äskulap zwischen Reichsadler und Halbmond. Sanitätswesen und Seuchenbekämpfung im

türkischen Reich während des Ersten Weltkriegs (Herzogenrath 1990).Beliën, H., M. Bossenbroek en G.J. van Setten, In de vaart der volken. Nederlanders rond 1900 (Amsterdam 1998).Benedictsen, A.M., Armenien: et Folks Liv og Kamp gennem to Aartusinder (Kobenhavn 1925) (Armenia: A peo-

ple’s life and struggle for two millenia).Benson, E.F., Deutschland über Allah (Londen 1917).Bérard, V., La Politique du Sultan. Les massacres des Arméniens: 1894-1896 (Paris 2005).Bernstorff, J., Memoirs of Count Bernstorff (New York 1936).Berré, M.D., H. Simon et J. Rhétoré, Nous avons vu l’enfer. Trois Dominicains, témoins directs du génocide des Ar-

méniens (Paris 2015).Beukers, E. (red.), De Bosatlas van de geschiedenis van Nederland (Groningen 2011).Bierstadt, E.H., The Great Betrayal (Bloomingdale, Illinois 2008).Bliss, E.M., Turkey and the Armenian Atrocities (Fresno 1982).Bloxham, D., The Great Game of Genocide. Imperialism, Nationalism and the Destruction of the Ottoman Armeni-

ans (Oxford 2009).Böer, I., R. Haerkötter und P. Kappert, Türken in Berlin, 1871-1945. Eine Metropole osmanischer und türkischer

Zeitzeugen (Berlin 2002).Boghardt, Th., Spies of the Kaiser: German Covert Operations in Great Britain during the First World War Era (New

York 2004).Bogosian, E., Operation Nemesis. The Assassination Plot that avenged the Armenian Genocide (New York 2015).Boissevain, C., Van dag tot dag in het Oosten (Haarlem 1897).Boogman, J.C., Van spel en spelers. Verspreide opstellen (’s-Gravenhage 1982).



Boom, B. van der en F.S. Gaastra, Kerk, cultuur en koloniën. Opstellen over Nederland rond 1900 (Amsterdam 2005).Booy, Th., De levensavond van koningin Wilhelmina (Ede 1980).Booy, Th., Het is stil op het Loo… Overpeinzingen in memoriam koningin Wilhelmina (Amsterdam 1963).Boyajian, D.H., The Case for a Forgotten Genocide (Westwood, New Jersey 1972).Bozarslan, H.D.V. et R.H. Kévorkian, Comprendre le génocide des Arméniens. 1915 à nos jours (Paris 2015).Brandes, G., L’Arménie et l’Europe (Genève 1903).Bratter, C.A., Die armenische Frage (Berlin 1915).Bresnitz von Sydacoff, Ph.F., Abdul Hamid und die Christenverfolgungen in der Türkei. Aufzeichnungen nach am-

tlichen Quellen (Berlin und Leipzig 1896).Brézol, G., Les Turcs ont passé par lá… La verité sur les massacres d’Adana de 1909 (Paris 1912).Brood, P., R. Kok, J. Krom en G. Mak, De 25 dagen van Nederland. Beslissende momenten uit de vaderlandse ge-

schiedenis (Zwolle 2005).Brugmans, H., Nederland in den oorlogstijd. De geschiedenis van Nederland en Nederlands-Indië tijdens de Eerste

Wereldoorlog, voor zover zij met dien oorlog verband houdt (Amsterdam 1920).Bruinessen, M. van, Agha, Shaikh and State. The Social and Political Structures of Kurdistan (London 1992).Brünner, E.R.J., De Baghdadspoorweg. Bijdrage tot de kennis omtrent het optreden der mogendheden in Turkije

1888-1908 (Groningen en Djakarta 1957).Bryce, J., Transcaucasia and Ararat. Being notes of a vacation tour in the autumn of 1876 (London 1896).Carlier, E., Au milieu des massacres. Journal de la femme d’un Consul de France en Arménie (Paris 1903).Carmont, P., The Amiras. Lords of the Ottoman Armenia (London 2012).Catalogue, L’oeuvre de Louis Raemaekers pendant la guerre (Paris 1916).Cavid, M., Meşrutiyet Rûznamesi (Ankara 2014-2015).Chambers, W.N., Yoljuluk (Paramus, New Jersey 1988).Charmetant, F., Martyrologe Arménien. Tableau officiel des massacres d’Arménie dressé après enquêtes par les six

ambassades de Constantinopel, etc (Paris 1896). Cillière, A., 1895, Massacres d’Arméniens (Toulouse 2010).Colijn, H., ‘Saevis tranquillus in undis’. Toelichting op het antirevolutionair beginselprogram (Amsterdam 1934).Comité de l’Oeuvre de secours 1915 aux Arméniens, Quelques documents sur le sort des Arméniens en 1915-1916

(Genève 1916).Compton, C.C., The Morning Cometh: 45 Years with Anatolia College (Athens 2008).Conde de Ballobar, A., Jerusalem in World War I. The Palestine Diary of a European diplomat (London 2011).Cora, T.Y. (Ed.) e.a., The Ottoman East in the Nineteenth Century. Societies, Identities and Politics (London 2016).Courtois, S. de, The Forgotten Genocide: Eastern Christians, the last Arameans (Piscataway 2004).Dadrian, V.N., The History of the Armenian Genocide. Ethnic Conflict from the Balkans to Anatolia to the Caucasus

(Providence, Oxford 1995).Dadrian, V.N., Warrant for Genocide. Key Elements of Turko-Armenian Conflict (New Brunswick 1999).Dadrian, V.N. and T. Akcam, Judgement at Istanbul. The Armenian Genocide Trials (New York en Oxford 2011).Daniel, R.L., American Philantrophy in the Near East, 1820-1960 (Athens 1970).Dassen, P., Sprong in het duister. Duitsland en de Eerste Wereldoorlog (Amsterdam 2014).Davenport Gibbons, H., The Red Rugs of Tarsus: A Woman’s Record of the Armenian Massacre of 1909 (New York

1917).Davis, L.A., The Slaughterhouse Province. Edited by Susan K Blair (New Rochelle, New York 1989).Dédéyan, G. et C. Lancu, Du génocide des Arméniens à la Shoah. Typologie des massacres du XXe siècle (Toulouse

2015).Dekker, A., Leven op krediet. Anton Kröller 1862-1941 (Amsterdam 2015).Delden, J. van, Spreekwoorden en gezegden uit de Bijbel Lexicon (Kampen 2004).Demirdjian, A., The Armenian Genocide Legacy (London 2016). Deringel, S., Conversion and Apostasy in the Late Ottoman Empire (Cambridge 2012). Deringel, S., The Well-protected Domains. Ideology and the Legitimation of Power in the Ottoman Empire 1876-

1909 (London 1998).



Destani, B. (Ed.), Minorities in the Middle East, Christian Minorities 1838-1967. The Treatment of Armenians in Turkey and the Levant, Part II 1915-1958 (London 2007).

Destani, B. (Ed.), Minorities in the Middle East, Christian minorities 1838-1967. The Treatment of Armenians in Turkey and the Middle East and the Levant, Part I, 1846-1915 (London 2007).

Diepen, R. van, Voor Volkenbond en vrede. Nederland en het streven naar een nieuwe wereldorde (Amsterdam 1999).Diepenhorst, P.A., Oorlog en vrede. Rede bij de overdracht van het rectoraat aan de Vrije Universiteit (Rotterdam

1914).Djemal, A. pasha, Memories of a Turkish Statesman 1913-1919 (New York 1973).Dobkin-Housepian, M., Smyrna 1922. The Destruction of a City (New York 1998).Duke of Argyll, Our Responsabilities for Turkey. Facts and Memories of Forty Years (Londen 2003).Dündar, F., Crime of Numbers. The Role of Statistics in the Armenian Question (1878-1918) (New Brunswick 2010).Dunk, H. von der, Die Niederlande im Kräftespiel zwischen Kaiserreich und Entente (Wiesbaden 1980).Dunn, R., World Alive. A Personal Story (New York 1956).Eblighatian, M., A Life in the Life of my Nation (Antelias 1987).Eckart, B., Meine Erlebnisse in Urfa (Potsdam 1922).Eerenbeemt, H.F.J.M. van der (red.), Algemene Geschiedenis der Nederlanden. Deel 13. Nederland en België 1840-

1914 (Haarlem 1978).Ehrhold, K., Flucht in die Heimat (Dresden-Leipzig 1937).Einstein, L., Inside Constantinople. A Diplomat’s Diary during the Dardanelles Expedition, April-September, 1915

(London 2014).El-Ghusein, F., Gemarteld Armenië (’s-Gravenhage 1918). Elhem, E., D. Goffman, en B. Masters, The Ottoman City between East and West. Aleppo, Izmir and Istanbul

(Cambridge 2001).Engelhardt, E., La Turquie et le Tanzimat ou histoire des réformes dans l’empire ottoman depuis 1826 jusqu’à nos

jours (Paris 1882).Enquête dans les Balkans, Rapport présenté aux directeurs de la Dotation par les membres de la Commission

d’enquête. Dotation Carnegie pour la Paix Internationale (Paris 1914).Erzberger, M., Erlebnisse im Weltkrieg. Von Reichsfinanzminister a. D. (Stuttgart und Berlin 1920).Evans, L., United States Policy and the Partition of Turkey, 1914-1924 (Baltimore 1965).Eyffinger, A., Het vredespaleis (Amsterdam 1988).Fasseur, C., Een dame van ijzer. Koningin Wilhelmina en de nationale gedachte (Amsterdam 2012).Fasseur, C., Wilhelmina. De jonge koningin (Amsterdam 1998).Ferriman, D., The Young Turks and the Truth about the Holocaust at Adana in Asia Minor April, 1909 (Yerevan

2009).Fesch, P., Constantinople aux derniers jours d’Abdul Hamid (Paris 1907).Ficiciyan, Y., Der Völkermord an den Armeniern im Spiegel der deutschsprachigen Tagespresse 1912-1922 (Bremen 2015).Foreign Office, Miscellaneous No. 31 (1916), The treatment of Armenians in the Ottoman Empire 1915-1916

(Londen 1916).Foucauld, C. de, Brieven aan Mevrouw de Bondy. Van Trappistenabdij tot Tamanrasset (Antwerpen 1966).Gaay Fortman, W.F. de (red.), Jhr. Mr. A.F. de Savornin Lohman. 29 mei 1837-1924 (Kampen 1987).Garo, A., Bank Ottoman. Memoirs of Armen Garo (Detroit, Michigan 1990).Gasparian, G. (Ed.), Komitas Vardapet (1869-1935) (Yerevan 2009).Gates, H.L., Verkochte zielen. Het verhaal van het Armeense Christenmeisje Aurora Mardganian dat de Armeense

genocide overleefde (Wijk en Aalburg 2009). Oorspronkelijke Nederlandse uitgave: Verkochte Zielen. De ge-schiedenis van Aurora Mardiganian, het Christenmeisje, dat het groote Armeensche bloedbad ontkwam, bewerkt door H.L. Gates (Rotterdam, z.j).

Gaunt, D., Massacres, Resistance, Protectors. Muslim-Christian Relations in Eastern Anatolia during World War I (Piscataway, New Jersey 2006).

Gaunt, D., N. Atto and S.O. Barthoma, Let Them not Return. Sayfo – The Genocide against the Assyrian, Syriac and Chaldean Christians in the Ottoman Empire (New York 2017).



Gawrych, G.W., The Young Atatürk. From Soldier to Statesman of Turkey (London 2013).Georgeon, F., Abdul Hamid II le Sultan Calife.(1876-1909) (Paris 2003).Ghazarian, V., Boghos Nubar’s Papers and the Armenian Question 1915-1918 Documents (Waltham 1996).Göçek, F.M., Denial of Violence. Ottoman Past, Turkish Present, and Collective Violence against the Armenians,

1789-2009 (Oxford 2015).Godet, G., Les souffrances de l’Arménie (Neuchatel 1896).Goedkoop, H. en K. Zandvliet, De ijzeren eeuw. Het begin van ons moderne Nederland (Zutphen 2015).Goltz, H. und A. Meissner, Deutschland, Armenien und die Türkei. Teil III (München 2004).Goumcian, Y. Der, Une mémoire Arménienne. De Medz Nor Kiugh à Saint-Martin-d’Hères (Isère 2007).Graves, R., Storm Centres of the Near East. Personal Memories 1879-1929 (London 1933).Greene, F.D., Armenian Massacres and Turkish tyranny (Chicago 1896).Groot, H. de, Het recht van oorlog en vrede (Baarn 1993, eerste druk 1625).Güğlü, Y., Armenians and the Allies in Cilicia. 1914-1923 (Salt Lake City 2010).Gunner, G., Genocide of Armenians through Swedish Eyes (Yerevan 2013).Gürün, K., The Armenian File. The Myth of Innocence Exposed (New York 1985).Gust, W. (Hg.), Der Völkermord an den Armeniern 1915-1916. Dokumente aus dem Politischen Archiv des deutschen

Auswärtigen Amts (Springe 2005).Guttmann, J., The Beginnings of Genocide. A Brief Account of the Armenian Massacres in World War I (New York 1948).Hadjian, A., Secret Nation. The Hidden Armenians of Turkey (London 2018).Haig, V., Kharpert and its Golden Plain (New York 1959).Halo, Th., Not even my Name. From a Death March in Turkey to a New Home in America, a Young Girl’s True Story

of Genocide and Survival (New York 2000).Hamel, J.A. van, Nederland tusschen de mogendheden (Amsterdam 1918).Haperen, M. van (red.) e.a., De Holocaust en andere genociden. Een inleiding (Amsterdam 2012).Harbord, G., Report of the American military mission to Armenia. Conditions in the Near East (Washington 1920).Hartunian, V., Neither to Laugh nor to Weep. A Memoir of the Armenian Genocide (Cambridge 1986).Hassall, J., Ye Berlyn Tapestrie. Wilhelm’s Invasion of Flanders (Oxford 2014). Haste, C., Keep the Home Fires burning. Propaganda in the First World War (London 1977).Hatzidimitriou, C.G., American Accounts Documenting the Destruction of Smyrna by the Kemalist Turkish Forces,

September 1922 (New York 2005).Heigl, P., Schotter für die Wüste. Die Baghdadbahn und ihre deutschen Bauingenieure (2004).Heller, J., British Policy towards the Ottoman Empire 1908-1914 (London 1983).Henning Freiherr Grote, H., Vorsicht! Feind hört mit! Eine Geschichte der Weltkriegs- und Nachkriegspionage

(Berlin 1930).Hepworth, G.H., Through Armenia on Horseback (New York 1898).Herbert, A., Ben Kendim. A Record of Eastern Travel (London 1924).Hertog, J. den, Cort van der Linden (1846-1935)Minister-president in oorlogstijd. Een politieke biografie (Amster-

dam 2007).Hertog, J. den en S. Kruizinga (Eds.), Caught in the Middle. Neutrals, Neutrality and the First World War (Am-

sterdam 2011).Herzog, C. and M. Sharif (Ed.), The First Ottoman Experiment in Democracy (Würzburg 2010).Heijden, M. van der, Albert Hahn (Amsterdam 1993).Hesemann, M., Völkermord an den Armeniern (München 2015).Hoffmann, A., In het Turksche Kerkerhol. Eene Armenisch-Turksche geschiedenis (Leiden 1898).Höhne, H., Canaris. Patriot im Zwielicht (München 1976).Hoop, L. de en A. Bornebroek, De rode dominee. A.S. Talma (Amsterdam 2010).Horne, J. and A. Kramer, 1914. Les Atrocités allemandes. La verité sur les crimes de guerre en France et en Belgique

(Paris 2011).Hosfeld, R., Johannes Lepsius. Eine deutsche Ausnahme. Der Völkermord an den Armeniern, Humanitarismus und

Menschenrechte (Göttingen 2013).



Houwink ten Cate, J.Th.M., ‘De mannen van de daad’ en Duitsland, 1919-1939. Het Hollandse zakenleven en de vooroorlogse buitenlandse politiek (Den Haag 1995).

Hovannisian, R.G., The Republic of Armenia, Volume I 1918-1919 (Berkeley 1971).Hovannisian, R.G., The Republic of Armenia Volume IV: Between Crescent and Sickle: Partition and Sovietization

(Berkeley 1996).Hovanissian, R.G. (Ed.), Armenian Karin/Erzerum (Costa Mesa 2003).Hovanissian, R.G. (Ed.), Armenian Pontus. The Trebizond-Black Sea Communities (Costa Mesa 2009).Hovannisian, R.G. (Ed.), Armenian Sebastia/Sivas and Lesser Armenia (Costa Mesa 2004).Hovanissian, R.G. (Ed.), The Armenian Genocide in Perspective (New Brunswick 1991).Hozier, H.M., The Russo-Turkish War (London 1877-1879).Hull, I.V., A Scrap of Paper. Breaking and Making International Law during the Great War (London 2014).Ignatius van Antiochië, Graan van God (Utrecht 2012).Ihrig, S., Justifying Genocide. Germany and the Armenians from Bismarck to Hitler (Cambridge, Massachusetts

2016).Ilsemann, S. von, Der Kaiser in Nederland. Aantekeningen van de laatste vleugeladjudant van Keizer Wilhelm II uit

Amerongen en Doorn (Baarn 1968).Ioannidou, Th., The Holocaust of the Pontian Greeks. Still an Open Wound (Private publishment 2016).Jäckh, E., Der aufsteigende Halbmond. Beitrage zur türkischen Renaissance (Berlin-Schöneberg 1911).Jacobsen, M., Diaries of a Danish Missionary. Harpoot, 1907-1919 (Princeton 2001).Japikse, N., Die Stellung Hollands im Weltkrieg. Politisch und Wirtschaftlich (Den Haag 1921).Jaurès, J., Il faut les sauver les Arméniens (Paris 2006).Jébéjian, R. (Ed.), A Pictorial Record of Routes and Centers of Annihilation of Armenian Deportees in 1915 within the

Boundaries of Syria (Aleppo 1994).Jeppe, K., Neu-Armenien im Abrahamsland (Potsdam 1930).Jernazian, E.K., Judgement unto Truth: Witnessing the Armenian Genocide (New Brunswick 1990).Johannson, A., A People in Exile. One Year from the Armenians’ History (Yerevan 2008). Vertaald van het origi-

neel: Ett folk I landsflykt (Stockholm 1930). Jones, A., Genocide. A Comprehensive Introduction. Second Edition (Londen en New York 2011).Jong, L. de, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. Deel II Neutraal (’s-Gravenhage 1969) en

Deel VII Eerste helft ’43-juni-’44 (1976).Jonge, J.A. de, De industrialisatie in Nederland tussen 1850 en 1914 (Amsterdam 1968).Jongerden, J. en J. Verheij (Eds.), Social Relations in Ottoman Diyarbekir, 1870-1915 (Leiden 2012).Kaiser, H., Eberhard Count Wolffskeel Von Reichenberg, Zeitoun, Mousa Dagh, Ourfa: Letters on the Armenian Ge-

nocide (Princeton 2001).Kaiser, H., The Extermination of Armenians in the Diarbekir Region (Istanbul 2014).Kaligian, D.M., Armenian Organisation and Ideology under Ottoman rule 1908-1914 (New Brunswick 2009).Kalmykow, A.D., Memoirs of a Russian Diplomat. Outposts of the Empire, 1893-1917 (New Haven and London

1971).Kaloosdan, R.A., Tadem. My Father’s Village. Extinguished during the Armenian Genocide (Portsmouth, New

Hampshire 2015).Kaprielian-Churchill, I., Sisters of Mercy and Survival. Armenian Nurses, 1900-1930 (Antelias 2012).Karabekir, K., Istiklal Harbimizin (Istanbul 1960).Karagueuzian, H.S. and Y. Auron, A Perfect Injustice. Genocide and Theft of Armenian Wealth (New Brunswick

2009).Karpat, K.H., The Politization of Islam. Reconstructing Identity, Faith, and Community in the late Ottoman State

(Oxford 2001).Kévonian, A., Les noces noires de Gulizar (Marseille 2005).Kévorkian, G., La flotte française au secours des Arméniens en 1909 et 1915 (Rennes 2008).Kévorkian, R., Le genocide des Arméniens (Paris 2006).Kévorkian, R., The Armenian Genocide. A Complete History (London 2011).



Kévorkian, R.H. et Y. Ternon, Mémorial du Genocide des Arméniens (Paris 2014).Kiazim, O., L’aventure kémaliste. Elle est un danger: pour l’Orient, pour l’Europe, pour la paix. Angora et Berlin. Le

complot germano-kémaliste contre le Traité de Versailes (Paris 2008).Kieser, H.L., Der verpasste Friede. Mission, Ethnie und staat in den Ostprovinzen der Türkei 1839-1938 (Zürich

2000).Kieser, H.L., Nearest East. American Millennialism and Mission to the Middle East (Philadelphia 2010).Kieser, H.L., Talaat Pasha. Father of Modern Turkey, Architect of Genocide (Princeton 2018).Kieser, H.L., K. Öktem and M. Reinkowski, World War I and the End of the Ottomans. From the Balkan Wars to

the Armenian Genocide (London 2015).Kieser, H.L. und D.J. Schaller, Der Völkermord an den Armeniern und die Shoah/The Armenian Genocide and the

Shoah (Zürich 2002).Kieser, H.L. (Ed.) e.a., The End of the Ottomans. The Genocide of 1915 and the Politics of Turkish Nationalism

(London 2019).Kieser, H.L. (Hg.), Die Armenische Frage und die Schweiz (1896-1923) (Zürich 1999).Kirakossian, A.J., British Diplomacy and the Armenian Question from the 1830’s to 1914 (Londen 2003).Kirakossian, A.J., The Armenian Massacres 1894-1896 British Media Testimony (Detroit 2008).Kirakossian, A.J., The Armenian Massacres 1894-1896 U.S. Media Testimony (Detroit 2004).Klein, J., Power in the Periphery: the Hamidye Light Cavalry and the Struggle over Ottoman Kurdistan, 1890-1914

(PhD dissertation, Princeton University, 2002).Klein, J., The Margins of Empire. Kurdish Militias in the Ottoman Tribal Zone (Stanford, California 2011).Klinkert, W., Defending Neutrality. The Netherlands Prepares for War, 1900-1925 (Leiden 2013).Klinkert, W., S. Kruizinga en P. Moeyes, Nederland neutraal. De Eerste Wereldoorlog 1914-1918 (Amsterdam 2014).Kloian, R.D., The Armenian Genocide. News Accounts from the American Press: 1915-1922 (Richmond, Califor-

nia 2007).Knapp, G.H., The Tragedy of Bitlis (London 2002).Knippenberg, H. en B. de Pater, De eenwording van Nederland. Schaalvergroting en integratie sinds 1800 (Nij-

megen 1988).Koch, J., Abraham Kuyper. Een biografie (Amsterdam 2006).Koffijberg, H., Gij, Calvinisten…. Open brief aan de Antirevolutionaire partij over de oorlogsbeschouwing van “de

Standaard” (Amsterdam 1915).Köker, O., Armenians in Turkey 100 years ago. With the Postcards from the Collection of Orlando Carlo Calumeno.

Volume I (Istanbul 2005).Kol, H.H. van, De Joden en de vrede (Amsterdam 1919).Koppen, C.A.J. van, De Geuzen van de Negentiende Eeuw. Abraham Kuyper en Zuid-Afrika (Wormer 1992).Koops, E., Gelderland en de Eerste Wereldoorlog (Soest 2016).Kornberg, J., The Pope’s Dilemma. Pius II faces Atrocities and Genocide in the Second World War (Toronto 2015).Kouyoumdjian, B. et C. Siméone, Deir-es-Zor. Sur les traces du Génocide Arménien de 1915 (Arles 2005).Kouyoumjian, H., Ethnic Armenian Civil Servants in the Ottoman Empire in 1909 (London 2015).Kraaijestein, M. en P. Schulten, Wankel evenwicht. Neutraal Nederland en de Eerste Wereldoorlog (Soesterberg

2007).Krafft-Bonnard, A., Sans foyers! Le cri détresse de l’Arménie (Genève 1921).Kramer, A., Dynamic of Destruction. Culture and Mass Killing in the First World War (Oxford 2007).Krieken, G.S. van, Snouck Hurgronje en het panislamisme (Leiden 1985). Kristel, C., De oorlog van anderen. Nederland en oorlogsgeweld, 1914-1918 (Amsterdam 2016).Kruizinga, S., Overlegeconomie in oorlogstijd. De Nederlandsche Overzee Trustmaatschappij en de Eerste Wereld-

oorlog (Zutphen 2012).Kuiper, R., Zelfbeeld en wereldbeeld. Anti-revolutionairen en het buitenland, 1848-1905 (Kampen 1992).Kuipers, J.J.B., Der Kaiser! Glorie & ondergang van keizer Wilhelm II (Zutphen 2015).Kümmel, B. und D. Alfter, (Hrsg.) Emma. Koningin der Nederlanden. Prinzessin zu Waldeck und Pyrmont, 1858-

1934 (Petersberg 2008).



Künzler, J., Dreissig Jahre Dienst am Orient (Basel 1933).Künzler, J., Im Land des Blutes und der Tränen (Zürich 1999), (Herdruk, origineel Potsdam 1921).Kurt, Ü. and A. Sarafian, (Ed.), Armenians and Kurds in the Late Ottoman Empire (Fresno 2020).Kuruyazici, H. (Ed.), Armenian Architects of Istanbul (Istanbul 2010).Kut, H., Ittihat ve Terakki Cumhuriyet’e Bitmeyen Savaş (Istanbul 1972).Kuyper, A., Om de oude wereldzee (2 delen) (Amsterdam 1907-1908). Kuyumjian-Soulahian, R., Archeology of Madness. Komitas. Portrait of an Armenian Icon (London 2010).Lambert, R., Hadjin and the Armenian Massacres (New York 1911).Léart, M. (alias Krikor Zohrab), La Question Arménienne. A la lumière des documents (Paris 1913).Leeuw, A.S. de, Nederland in de wereldpolitiek, van 1900 tot heden (Zeist 1936).Lehmann-Haupt, Th., Erlebnisse eines zwölfjährigen Knaben während der armenischen Deportationen (Bremen

1985).Lemkin, R., (Edited by Donna-Lee Frieze), Totally Unofficial. The Autobiography of Raphael Lemkin (New Ha-

ven & London 2013).Lepsius, J., Armenië en Europa. Een schriftelijke aanklacht (Rotterdam 1897).Lepsius, J., Bericht über die Lage des Armenischen Volkes in der Türkei (Bad Schussenried 2011), (Herdruk, origi-

neel Potsdam 1916).Lepsius, J., Der Todesgang des armenischen Volkes. Bericht über das Schicksal des Armenischen Volkes in der Türkei

während des Weltkrieges (Potsdam 1927).Lepsius, J., Deutschland und Armenien 1914-1918 (Bremen 1986), (Herdruk, origineel Potsdam 1919).Lepsius, J., Jesus at the Peace Conference: Minutes of a Meeting of the Council of Three (Haarlem 1919).Lepsius, J., Rapport secret sur les massacres d’Armenie (Paris 1919).Lévy-Aksu, N., Ordre et désordres dans l’Istanbul ottoman (1879-1909) (Paris 2013).Lewis, B., The Emergence of Modern Turkey (Oxford 1968).Liempt, A. van en M. van Kooten, Hier om te helpen. 150 jaar Nederlandse Rode Kruis (Amsterdam 2017).Linden, H. van der, P. Onderwater en T. Sas, Brabant en de Eerste Wereldoorlog (Soest 2016).Linden, H. van der en J. van Raan, Utrecht en de Eerste Wereldoorlog (Soest 2017).Linden, H. van der, J. Both, P. Onderwater en M. Sijlmans, Zuid-Holland en de Eerste Wereldoorlog (Soest

2018).Linden, H. van der en L. van der Vliet, Zeeland en de Eerste Wereldoorlog (Soest 2015).Litten, W., Der Todesgang des armenischen Volkes. Augenzeugenbericht des Konsuls Litten von seiner Fahrt von Bag-

dad nach Aleppo (Berlin 1925).Louter, J. de, De roeping der kleine staten (Amsterdam 1916).Louter, J. de, Hoofdpunten van het oorlogsrecht. Losse aantekeningen van actueel belang (’s-Gravenhage 1914).Louter, J. de, Onze neutraliteit en zedelijke factoren in den Wereldoorlog (Utrecht 1917).Lovejoy Pohl, E., Certain Samaritans (New York 1933).Lucardie, P., Nederland stromenland. Een geschiedenis van politieke stromingen (Assen 2002).Lynch, H.F.B., Armenia. Travels and Studies. Volume I and II (Beirut 1990), (Herdruk, origineel 1901).Maccoll, M. (Edited by W.E. Russell), Memoirs and Correspondence (London 1914).Macfie, A.L., The End of the Ottoman Empire 1908-1923 (London 1998). Macmillan, M., Paris 1919. Six Months that changed the World (New York 2003).Mak, G., J. Bank e.a., Verleden van Nederland (Amsterdam 2008).Mandelstam, A., Le sort de l’Empire Ottoman (Paris 1917).Mango, A., Atatürk (London 2000).Manning, A.F. en P.W. Klein (red.), Nederland rond 1900 (Amsterdam 2005).Manoukian, A., Bearing Witness to Humanity. Swizerland’s Contribution during the Armenian Genocide in the Ot-

toman Empire, 1894-1923 (Münster 2018).Mardiganian, A., The Story of Aurora Mardiganian. Ravished Armenia. Compiled by Anthony Slide (London 1997).Mardiganian, A., Verkochte zielen (’s-Gravenhage 1920).Martin, E.W., The Hubbards of Sivas. A Chronicle of Love and Faith (Santa Barbara 1991).



Masterman, L.B., C.F.G. Masterman, a biography (London 1939).McDowall, D., A Modern History of the Kurds (London 2010).McMeekin, S., The Berlin-Baghdad Express. The Ottoman Empire and Germany’s Bid for World Power 1898-1918

(London 2011).McMeekin, S., The Russian Origins of the First World War (Cambridge 2011).McMeekin, S., The Ottoman Endgame (New York 2015).McNeill, W.H., Arnold Toynbee, a Life (Oxford 1989).Meester, W.A.T. de, Gedenkboek van den Europeeschen oorlog in 1915 (Leiden 1915).Meissner, A., Martin Rades “Christliche Welt” und Armenien. Bausteine für eine internationale Ethik des Protestan-

tismus (Berlin 2010).Mémoires du Levant, Lettres édifiantes et curieuses, écrites des missions étrangères. Tome deuxième (Lyon 1819).Menteşe, H., Osmanli Mebusan Meclisi reisi Halil Menteşe’nin Anilari (Istanbul 1986).Mesrobian MacCurdy, M., Sacred Justice. The Voices and Legacy of the Armenian Operation Nemesis (New Bruns-

wick and London 2015).Meulenbelt, H.H., Van Armenië en zijn lijden (Hoenderloo 1897).Meyer, K., Armenien und die Schweiz (Bern 1974).Meyrier, G., Les massacres de Diyarbekir. Correspondence diplomatique du Vice-Consul de France 1894-1896 (Pa-

ris 2000).Miller Mann, N., Letters from Syria 1921-1923. A Response to the Armenian Tragedy including Stories, Travel and

Reports (Phoenix 2012).Milton, G., Paradise Lost. Smyrna, 1922. The Destruction of Islam’s City of Tolerance (London 2009).Mirak, R., Torn between Two Lands. Armenians in America 1890 to World War I (Cambridge, Massachusetts

1983).Moeyes, P., Buiten schot. Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog 1914-1918 (Amsterdam 2001).Moeyes, P., De sterke arm, de zachte hand Het Nederlandse leger & de neutraliteitspolitiek 1839-1939 (Amsterdam

2006).Moreau, O., L’Empire Ottoman à l’âge des réformes. Les hommes et les idées du Nouvel Ordre militaire 1826-1914

(Paris 2007).Morgenthau, H., Ambassador Morgenthau’s Story (New York 1975).Morgenthau, H., United States Diplomacy on the Bosphorus: the Diaries of Ambassador Morgenthau 1913-1916

(Princeton en London 2004).Moseley, G. van Horn, Mandatory over Armenia, Report (Washington 1920).Mugerditchian, E., From Turkish toils. The Narrative of an Armenian Family’s Escape (New York 1918).Mühsam, K., Wie wir belogen wurden. Die amtliche Irreführung des deutschen Volkes (München 1918).Mukhitarian, O., An Account of the Glorious Struggle of Van-Vasbouragan (translated from Armenian) (Michi-

gan 1980).Mukhtar, M., Meine führung im Balkankriege 1912 (Berlin 1913).Müller-Simonis, P., Durch Armenien, Kurdistan und Mesopotamien (Mainz 1897).Muré, M., Le massacre de Marashe (Février1920) Brussel: Flambeau, Revue belge des questions politiques et

littéraires, 4e année, no. 1, Janvier 1921.Nalbandian, I., De groote weeklacht. Vertaling uit het Deensch (Utrecht 1917).Nalbandian, I., Your Brother’s Blood Cries Out (London 2007).Nalbandian, L., The Armenian Revolutionary Movement (Berkeley 1975).Narzakian, S., Memoirs of Sarkis Narzakian (Ann Arbor 1995).Naslian, J., Les Mémoires de Mgr Jean Naslian, Évêque de Trébizonde. Volume I & II (Beyrouth 2008).Nederlands Bijbelgenootschap en Katholieke Bijbelstichting, NBV Studiebijbel. De Nieuwe Bijbelvertaling

met uitleg, achtergronden en illustraties (Heerenveen 2008).Nederlandsch Comité tot hulpbetoon aan de noodlijdende Armeniërs, Marteling der Armeniërs in Turkije.

Naar berichten van ooggetuigen (Haarlem 1918).Nicolai, W., Geheime Mächte. Internationale Spionage und ihre Bekämpfung im Weltkrieg und heute (Leipzig 1924).



Niemeijer, A.C., The Khalifat Movement in India, 1919-1924. Verhandelingen van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde (Den Haag 1972).

Niepage, M., Ein Wort an die berufenen Vertreter des deutschen Volkes. Eindrücke eines Oberlehrers aus der Türkei (Basel 1915).

Niepage, M., The Horrors of Aleppo. Seen by a German Eyewitness (London 1975).Nogales, R. de, Four Years Beneath the Crescent (Londen 2003).Norman, C.B., Armenia and the Campaign of 1877 (London 1878).Odian, Y., Accursed Years: my Exile and Return from Der Zor 1914-1919 (London 2009).Oeconomos, L., The Martyrdom of Smyrna and Eastern Christendom (London 1923).Papazian, A., Arbitral Award of the President of the United States of America Woodrow Wilson. Boundary between

Turkey and Armenia (Yerevan 2011).Parfit, J.Th., Mesopotamië. De sleutel tot de toekomst (Londen 1917).Payaslian, S., United States Policy toward the Armenian Question and the Armenian Genocide (New York 2005).Pears, E., Life of Abdul Hamid (London 1917).Perk, M.A., De Nederlandsche Protestantse Gemeente te Smyrna (Leiden 1910).Perris, G.H. (Ed.), A History of the Peace Conference at The Hague (London 1899).Peterson, M.P., Starving Armenians (Charlottesville 2004).Piérard, L., La Hollande et la guerre (Paris 1917).Pietschmann, V., Durch Kurdische Berge und Armenische Städte, Tagebuch der östereichischen Armenienerpedition,

1914 (Wenen 1940).Pilipposian, Y., Memoranda of Euphrates College, 1878-1915 (Boston 1942).Piranian, N., Kharpert elerni (Boston 1937).Pollard, J.F., The Papacy in the Age of Totalitarianism, 1914-1958 (Oxford 2014).Pomiankowski, J., Der Zusammenbruch des Ottomanischen Reiches. Erinnerungen aus die Türkei aus der Zeit des

Weltkrieges (Wien 1928).Power, S., ‘Een problem uit de hel’. Amerika, het Westen en het tijdperk van de genocide (Amsterdam 2003).Psomiades, H.J., Fridtjof Nansen and the Greek Refugee Crisis 1922-1924 (Bloomingdale, Illinois 2011).Puaux, R., Les derniers jours de Smyrne (Erevan 2012).Raemaekers, L., Dessins d’un Neutre. Extraits du journal ‘De Telegraaf’, d’Amsterdam (Paris 1915).Raemaekers, L., Het toppunt der beschaving. Vierde serie (Amsterdam 1915).Raffi (Hakob Mélik Hakobian), Le Fou, Conséquences tragiques de la guerre russo-turque de 1877-1878 en Arménie

(Saint-Pourçain-sur-Sioule 2009).Raffi (Hakob Mélik Hakobian), Tajkahayk (The Armenian Question) (London 2008).Ranitz, A. de, Louis Raemaekers. ‘Met pen en potlood als wapen’. Politiek tekenaar van wereldfaam in de Eerste We-

reldoorlog (Roermond 2014).Read, J.M., Atrocity Propaganda 1914-1919 (New Haven 1941).Refik, A., Two Committees, Two Massacres (London 2006).Resseler, W. en B. Suykerbuyk, Dynamiet voor de Sultan. Edward Joris in Konstantinopel (Antwerpen 1997).Rhétoré, J., “Les Chrétiens aux bêtes” (Paris 2005).Riggs, H., Days of Tragedy. Personal Experiences in Harpoot, 1915-1917 (Ann Arbor 1997).Righart, H., De katholieke zuil in Europa. Het ontstaan van verzuiling onder katholieken in Oostenrijk, Zwitserland,

België en Nederland (Amsterdam 1986).Ritter, L. et M. Sivaslian, Les restes de l’épée. Les Arméniens cachés et islamisés de Turquie (Paris 2012).Rodogno, D., Against Massacre. Humanitarian Interventions in the Ottoman Empire 1815-1914 (Princeton 2012).Rohner, B., Die Stunde ist gekommen (Frankfurt an der Oder 1920).Romein, J., Op het breukvlak van twee eeuwen. De Westerse wereld rond 1900 (Amsterdam 1976).Rooden, P. van, Religieuze regimes. Over godsdienst en maatschappij in Nederland, 1570-1990 (Amsterdam 1996).Roodt, E. de, Oorlogsgasten. Vluchtelingen en krijgsgevangenen in Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog (Zalt-

bommel 2000).Ros, B. van der (red.), Geschiedenis van de christelijke dagbladpers in Nederland (Kampen 1993).



Rouben (Minas Ter Minassian), Mémoires d’un partisan Arménien. Fragments (Marseille 1990).Rowan, R.W., Spy and counter-spy. The Development of Modern Espionage (New York 1929).Ruis, E., Spionnennest 1914-1918.Spionage vanuit Nederland in België, Duitsland en Engeland (Feerwerd 2012).Sahakian, M.V., Destiny of Dzidzernag. Autobiography of Varteres Mikael Garougian (London 2005).Sahakyan, L., Turkification of the Toponyms in the Ottoman Empire and the Republic of Turkey (Montreal 2010).Saïd Halim, Paşa, L’Empire Ottoman et la guerre mondiale (Istanbul 2000).Sakyan, D., An Armenian Doctor in Turkey Garabed Hatcherian, My Smyrna Ordeal of Turkey (Montreal 1997).Sakayan, D., ‘Man treibt sie in die Wüste’. Clara und Fritz Sigrist-Hilty als Augenzeugen des Völkermordes an den

Armeniern 1915-1918 (Zürich 2016).Salaheddine, Bey, La Turquie à l’exposition universelle de 1867 (Paris 1867).Salt, J., Imperialism, Evangelism and the Ottoman Armenians, 1878-1896 (London 1993).Samberg, J.W., De Hollandsche Gereformeerde Gemeente te Smirna. De Geschiedenis eener Handelskerk (Leiden

1928).Sanders, O.V.K.L. Liman von, Five Years in Turkey (Uckfield 2015).Sanders, M. and Ph.M. Taylor, British Propaganda during the First World War 1914-1918 (London 1982).Sands, Ph., Galicische wetten. Over de oorsprong van genocide en misdrijven tegen de menselijkheid (Houten 2018).Sarafian, A., Talaat Pasha’s Report on the Armenian genocide 1917 (London 2011).Sarafian, A. and E. Avebury, British Parliamentary Debates on the Armenian genocide 1915-1918 (Londen 2003).Sarkissian, Arshag Ohan. History of the Armenian Question to 1885 (Urbana, Illinois 1938).Sas, N.C.F. van (red.), De kracht van Nederland. Internationale positie en buitenlands beleid in historisch perspec-

tief (Haarlem 1991).Saupp, N., Das Deutsche Reich und die Armenische Frage (Köln 1990).Schaller, D.J. and J. Zimmerer, Late Ottoman Genocides. The Dissolution of the Ottoman Empire and Young Tur-

kish Population and Extermination Policies (New York 2010).Schmidt, J.W., Geheimdienste, Militär und Politik in Deutschland (Ludwigsfelde 2016).Schopoff, A., Les réformes et la protection des Chrétiens en Turquie 1673-1904 (Paris 1904).Schuursma, R., Jaren van opgang. Nederland 1900-1930 (Amsterdam 2000).Sémelin, J., C. Andrieu et S. Gensburger, La résistance aux génocide. De la pluralité des actes de sauvetage (Paris

2008).Sever, A., Pan-islamist in Istanbul: Jamal Ad-din Afghani and Hamidian Islamism 1892-1897 (Ankara 2010).Seyffarth, K., Entscheidung in Aleppo. Walter Rössler (1871-1929). Helfer der verfolgten Armenier (Bremen 2015).Shamtanchian, M., The Fatal Night. An Eyewitness Account of the Extermination of Armenian Intellectuals in 1915

(Studio City 2007).Shenk, R., America’s Black Sea fleet. The U.S. Navy amidst War and Revolution, 1919-1923 (Annapolis, Maryland

2012).Sheridan, C., A Turkish Kaleidoscope (London 1926).Shiragian, A., The Legacy. Memoirs of an Armenian Patriot (Boston 1976). Shirinian, G.N., Genocide in the Ottoman Empire. Armenians, Assyrians and Greeks 1913-1923 (New York 2017).Shirinian, G.N., The Asia Minor Catastrophe and the Ottoman Greek Genocide (Bloomingdale, Illinois 2012).Simonyan, H., The Destruction of Armenians in Cilicia, April 1909 (Londen 2012).Şimşir, B.N., British Documents on Ottoman Armenians. Volume I 1856-1880 (Ankara 1982).Şimşir, B.N., British Documents on Ottoman Armenians. Volume II 1880-1890 (Ankara 1983).Smit, C., Hoogtij der neutraliteitspolitiek. De buitenlandse politiek van Nederland, 1899-1919 (Leiden 1959).Smit, C., Nederland in de Eerste Wereldoorlog (1899-1919) Eerste deel: Het voorspel (1899-1914) (Groningen 1971).Snouck Hurgronje, C., Nederland en de Islam (Leiden 1915).Snouck Hurgronje, C., Nederland en de Islam. Vier voordrachten gehouden in de Nederlandsch-Indische bestuurs-

academie (Leiden 1911).Snouck Hurgronje, C., The Holy War. “Made in Germany” (New York and London 1915).Steinmetz, R.S., Die Philosophie des Krieges (Leipzig 1907).Steen, P. van der, Schampschot: een klein Nederlands dorp aan de rand van de Groote Oorlog (Amsterdam 2014).



Stern, B., Abdul Hamid II. Seine familie und sein Hofstaat (Budapest 1901).Stoel, R., Utrecht in de Eerste Wereldoorlog (Utrecht 2008).Stone, A.F., Academies for Anatolia (Lanham 1984).Stucky, C., Maïrig. Marie Zenger. Seize ans chez les orphelins arméniens à Sivas (Genève 1915).Stürmer, H., Two years in Constantinople. Sketches of German and Young Turkish Ethics and Politics. Revised and

Complete Edition (Londen 2004).Suny, R.G., A History of the Armenian Genocide. “They can Live in the Desert, but Nowhere Else” (Princeton and

Oxford 2015).Suny, R.G., F.M. Göçek and N.M. Naimark, A Question of Genocide. Armenians and Turks at the End of the Ot-

toman Empire (Oxford 2011).Svazlian, V., The Armenian Genocide Testimonies of the Eyewitness Survivors (Yerevan 2011).Swaan, A. de, Compartimenten van vernietiging. Over genocidale regimes en hun daders (Amsterdam 2014).Tachjian, V., La France en Cilicie et en Haute-Mésopotamie. Aux confins de la Turquie, de la Syrie et de l’Irak (1919-

1933) (Paris 2004).Tames, I.M., Oorlog voor onze gedachten. Oorlog, neutraliteit en identiteit in het Nederlandse publieke debat, 1914-

1918 (Hilversum 2006).Tamse, C.A. (red.), Koningin Wilhelmina (Alphen aan den Rijn 1981).Tchéraz, M., Conférence Arménienne à Amsterdam (Amsterdam1899).Tékéian, C.D., L’action Franco-Arménienne pendant la guerre. Pages et souvenirs. Le sauvetage des Arméniens du

Mont Moussa par l’escadre Française et la Légion Arménienne (Paris 1919).Téotig (Theodoros Labjindjian), Mémorial du 24 avril (Paris 2016).Ternon, Y., Les Arméniens: histoire d’un génocide (Paris 1977).Terzian, H.H., Cilicia 1909. The Massacre of Armenians (Londen 2009).Thoumaïan, G., Le cri d’Arménie (Lausanne 1896).Thoumaïan, G., Les massacres en Arménie (Lausanne 1897).Tideman, B., L.C. Westenenk, 1872-1930 Een bijzonder ambtenaar van het Binnenlands Bestuur in Nederlands-In-

dië (Gorssel 2008).Tooze, A., De zondvloed. 1916-1931. Het ontstaan van een nieuwe wereldorde (Houten 2014).Toroian, H. et Z. Essaian, L’Agonie d’un peuple (Paris 2013).Torossian, S., From Dardanelles to Palestine. A true strory of five battles fronts of Turkey and her Allies and a harem

romance (Boston 1947).Toynbee, A.J., Armenian Atrocities. The Murder of a Nation (New York 1975).Toynbee, A.J.. Armenische gruwelen. Het vermoorden van een volk (London 1917).Toynbee, A.J., Het bloedig juk van den Turk (London en New York 1917).Toynbee, A.J., The Murderous Tyranny of the Turks (London 1917). Toynbee, A.J., The Western Question in Greece and Turkey. A Study in the Contact of Civilisations (New York 1970).Toynbee, A.J., Turkije: verleden en toekomst (overgenomen uit The Round Table van juni 1917) (Londen 1917).Turfan, N.F., Rise of the Young Turks. Politics, the Military and Ottoman Collapse (London 2000).Tusan, M., The British Empire and the Armenian Genocide (London 2017).Ubicini, J.H.A., Lettres sur la Turquie ou tableau statistique religieux, politique, administrative, militaire, commer-

cial, etc de l’Empire Ottoman, depuis le Khatti-Cherif de Gulhanè (1839). Deuxième Édition (Paris 1853).Üngör, Ü.U., The Making of Modern Turkey. Nation and State in Eastern Anatolia, 1913-1950 (Oxford 2012).Üngör, Ü.U. and M. Polatel, Confiscation and Destruction. The Young Turk Seizure of Armenian Property (London

2011).Uras, E., The Armenians in History and the Armenian Question (Istanbul 1988).Vambéry, A., The Story of my Struggles: the Memories of Arminius Vambéry. Volume II (London 1904).Vandenbosch, A., The Neutrality of the Netherlands during the World War (Grand Rapids, Michigan 1927).Verbruggen, C., Schrijverschap in de Belgische belle époque. Een sociaal-culturele geschiedenis (Gent 2009).Virabian, A. (Ed.), Armenian Genocide by Ottoman Turkey, 1915. Testimony of Survivors.Collection of Documents

(Yerevan 2013).



Vlis, I. van der (red.), Door het land van de Sultan, Carel Quina’s pelgrimage naar Jeruzalem(1668-1671) (Zut-phen 2005).

Vloten, G. van, Oostersche schetsen en vertalingen (Amsterdam 1900).Vollenhoven, C. van, De eendracht van het land (’s-Gravenhage 1913).Vollenhoven, C. van en A.A.H. Struycken, Het “plan-professor van Vollenhoven” in openbare bespreking. Ste-

nografisch verslag der buitengewone bijeenkomst, belegd door den algemeenen Nederlandschen bond ‘Vrede door recht’, op donderdag 22 mei 1913 te ’s-Gravenhage (Leiden 1913).

Vratzian, S. (Ed.), Bank Ottoman. Memoirs of Armen Garo (Detroit 1990).Vree, F. van, Reuters in the Netherlands. De la Mar and Reuters Amsterdam Branch (Rotterdam-London 1993).Vries, J. de, Herinneringen en dagboek van Ernst Heldring (1871-1954) 3 dln (Utrecht 1970).Wagenvoort, M., Van Rome naar Jeruzalem (’s-Gravenhage 1898).Walker, C., Armenia. The Survival of a Nation (London 1980).Wegner, A.T., Die Austreibung des Armenischen Volkes in die Wüste. Ein Lichtbildvortrag (Göttingen 2011).Welch, D., Germany and Propaganda in World War I. Pacifism, Mobilization and Total War (London 2014).Wels, C.B., Aloofness & Neutrality. Studies on Dutch Foreign Relations and Policy-making Institutions (Utrecht

1982).Wels, C.B. (Eindredactie), G.A.M. Beekelaar, J.C.H. Blom e.a., Vaderlands verleden in veelvoud. Opstellen over de

Nederlandse geschiedenis na 1500 Deel II: 19e – 20e eeuw (Den Haag 1980).Wennekes, W., De aartsvaders. Grondleggers van het Nederlands bedrijfsleven (Amsterdam 2010).Westenenk, L.C., Het rijk van bittertong Met een biografie van den schrijver door H.T. Damsté (’s-Gravenhage

1932).White, T.W., The Gallant Legion. Guests of the Unspeakable (Sydney 1935).Wijne, J.S., De ‘vergissing’ van Troelstra (Hilversum 1999).Wilhelmina, Eenzaam, maar niet alleen (Utrecht 2012).Willis, J.F., Prologue to Nuremberg. The Politics and Diplomacy of Punishing War Criminals of the First World War

(Westport, Connecticut 1982).Wilson, A.N., The Victorians (London 2014).Winter, J. (Ed.), America and the Armenian Genocide of 1915 (Cambridge 2003).Wolf, M., Het geheim van de Telegraaf. Geschiedenis van een krant (Amsterdam 2009).Wolf, S., Guarded Neutrality. Diplomacy and Internment in the Netherlands during the First World War (Leiden

2013).Woods, H.C., The Danger Zone of Europe. Changes and Problems in the Near East (London 1911).Woud, A. van der, Een nieuwe wereld. Het ontstaan van het moderne Nederland (Amsterdam 2011).Woud, A. van der, Koninkrijk vol sloppen. Achterbuurten en vuil in de negentiende eeuw (Amsterdam 2012).Yalçin, H.C., Siyasi Anilar (Istanbul 1976).Yarman, A., Palu-Harput 1878 I Cilt/Adalet arayişi (Istanbul 2010).Yasamee, F.A.K., Ottoman Diplomacy. Abdul Hamid II and the Great Powers 1878-1888 (Istanbul 1996).Yavuz, H.M. (Ed.), War & Collapse. World War I and the Ottoman State (Salt Lake City 2016).Yavuz, H.M. and I. Blumi, War & Nationalism. The Balkan Wars, 1912-1913, and their Socio-Political Implicati-

ons (Salt Lake City 2013).Yeghiayan, V., British Foreign Office Dossiers on Turkish War Criminals (Pasadena 1991).Yeghiayan, V., Raphael Lemkin’s Dossier on the Armenian Genocide (Glendale 2008).Yeghiayan, V., The Case of Soghomon Tehlirian (Los Angeles 1985). Yeghiayan, V. (ed.), British Reports on Ethnic Cleansing in Anatolia 1919-1922. The Armenian-Greek Section (Glen-

dale, California 2007).Yeghiayan, Z. Der, My Patriarchal Memoirs. Armenian Patriarch of Constantinople 1913-1922 (Barrington, Rho-

de Island 2002).Yessaian, Z., The Gardens of Silihdar. A Memoir (Boston, Massachusetts 2014).Zanden, J.L. van en R.T. Griffiths, Economische geschiedenis van Nederland in de 20e eeuw (Utrecht 1989).Zeki, M., Raubmörder als Gäste der deutschen Republik (Berlin-Wilmersdorf 1920).



Zischka, A., De geheime oorlog om de Petroleum (Utrecht 1937).Zürcher, E.J., Turkey, A Modern History (London 1998).Zürcher, E.J. (ed.), Jihad and Islam in World War I. Studies on the Ottoman Jihad on the Centenary of Snouck

Hurgronje’s ‘Holy War Made in Germany’ (Leiden 2016).

Artikelen

Akçam, T., ‘Deportation and massacres in the cipher telegrams of the Interior Ministry in the Prime Mi-nisterial Archive (Başbakanlik Arşivi)’, Genocide Studies and Prevention 1 (2006) 3, 305-325.

Aktar, A., ‘Debating the Armenian Massacres in the last Ottoman Parliament November-December 1918’, History Workshop Journal (2007) 64, 240-270.

Altintaş, T., ‘The Placard Affair and the Ankara trial: the Hnchak Party and the Hamidian regime in cen-tral Anatolia, 1892-1893’, Journal of the Ottoman and Turkish Studies Association 4 (2017) 2, 309-337.

Anderson, M.L., ‘“Down in Turkey, far away”: Human Rights, the Armenian Massacres and Orientalism in Wilhelmine Germany’, The Journal of Modern History 79 (2007) 1, 82.

Anoniem, ‘Reis door het zwaarbeproefde Armenië. Naar berichten van den specialen correspondent der Daily Graphic’ in: A.C. Kruseman, De Aarde en haar Volken 33 (Haarlem 1897), 281-312.

Avakian, F., ‘Dadrian presents lecture on significance of Ottoman trials’, The Armenian Mirror-Spectator 73 (2012) 21 maart.

Bjørnlund, M., ‘Adana and beyond: revolution and massacre in the Ottoman Empire seen through Danish eyes, 1908/9’, Haigazian Armeniological Review 30 (2010), 125-156.

Bjørnlund, M., ‘Karen Jeppe, Aage Meyer Benedictsen, and the Ottoman Armenians : national survival in imperial and colonial settings’, Haigazian Armeniological Review 28 (2008), 9-43.

Bjørnlund, M., ‘When the cannons talk, the diplomats must be silent’, Genocide studies and prevention 1 (2006) 2, 197-224.

Brant, J. and A.G. Glascott, ‘Notes of a journey through a part of Kurdistan, in the summer of 1838’, Journal of the Royal Geographical Society of London 10 (1840), 341-434.

Dadrian, V., ‘The role of the Special Organisation in the Armenian Genocide during the First World War’, Reprinted from Minorities in Wartime Panikos Panayi Editor (Oxford-Providence 1993), 1-39.

Davison, R.H., ‘The Armenian Crisis’, The American Historical Review 53 (1948) 3, 481-505.Deringel, S., ‘“The Armenian Question is finally closed”: mass conversions of Armenians in Anatolia

during the Hamidian massacres of 1895-1897’, Comparative Studies in Society and History 52 (2009) 2, 344-371.

Der Matossian, B., ‘The Genocide Archives of the Armenian Patriarchate of Jerusalem’, The Armenian Re-view 52 (2011) 3-4, 17-39.

Dinçer, S., ‘The Armenian massacre in Istanbul (1896)’, Tijdschrift voor sociale en economische geschiedenis 10 (2013) 4, 20-45.

Douglas, R., ‘Britain and the Armenian Question’, The Historical Journal 19 (1976) 1, 113-133.Duguid, S., ‘The politics of unity: Hamidian policy in Eastern Anatolia’, Middle Eastern Studies 9 (1973) 2,

139-155.Dunk, H. von der, ‘Levensbericht J.C. Boogman’, Levensberichten en herdenkingen (Amsterdam 2002), 7-18.Dussen, W.J. van der, ‘The question of Armenian reforms in 1913-1914’, Armenian Review 39 (1986) Spring,

11-28. Einstein, L., ‘The Armenian Massacres’, Contemporary Review 111 (1917) Jan-Jun, 486-494.Gandolphe, M., ‘Chez les Neutres, Enquête en Hollande’, Revue de deux mondes 35 (1916) 1, 117-147. Gauin, M., ‘A true or false story by Torossian’, Daily Sabah (2015) 2 oktober.Gölbaşi, E., ‘The official conceptualization of the anti-Armenian riots of 1895-1897. Bureaucratic termi-

nology, official Ottoman narrative and discourses of revolutionary provocation’, Études arméniennes con-temporaines (2018) 10, 33-62.



Hertog, J. den, ‘Zelfstandigheidspolitiek. De achtergrond van een cruciale term in het buitenlandse beleid van Nederland 1900-1940’, BMGN – Low Countries Historical Review 124 (2009) 2, 163-185.

Hobma, J., ‘Armenië’, Stemmen voor waarheid en vrede 34 (1897) 2, 468-511.Kalustian, M., ‘The Fabrikatorian Brothers: Textile kings of the Ottoman Empire’, Armenian Mirror Spec-

tator (1986) 1 februari. Karakachian, V., ‘Ara Sarafian: The Ottoman archives in Turkey represent what Turkish officials have cho-

sen to declassify so far’, Horizon Weekly (2015) 2 april.Kévorkian, R.H., ‘L’extermination des déportés arméniens ottomans dans les camps de concentration de

Syrie-Mésopotamie (1915-1916) La deuxième phase du génocide’, Revue d’histoire arménienne contempo-raine Tome 2 (1998), 7-243.

Kévorkian, R.H., ‘Recueil de témoignages sur l’extermination des Amele Tabouri ou bataillons de soldats-ouvriers arméniens de l’armée ottomane’, Revue d’histoire arménienne contemporaine Tome 1 (1995), 289-303.

Koffijberg, H., ‘Een stem uit Armenië’, Stemmen des Tijds maandschrift voor Christendom en cultuur 6 (Utrecht 1917) 3, 352-375.

Kurt, Ü., ‘Reform and violence in the Hamidian Era: The political context of the 1895 Armenian massacres in Aintab’, Holocaust and Genocide Studies 32 (2018) 3, 404-423.

Kurt, Ü., ‘The curious case of Ali Cenani Bey: the story of a génocidaire during and after the 1915 Armenian genocide’, Patterns of Prejudice 51 (2018) 1, 58-77.

Lepsius, J., ‘Aus der Arbeit’, Mitteilungen aus der Arbeit (Potsdam 1918) 11/12 September/December, 113-152.Lepsius, J., ‘Der Weg des Grauens’ W. Litten, Der Orient 2 (1920) 10/12, 61-67.Lepsius, J., ‘Die Armenischen Reformen’, Mesrop. Zeitschrift der Deutsch-Armenischen Gesellschaft 1 (1914) Juli-

Augustus, 12-26.Lepsius, J., ‘Mein Besuch in Konstantinopel Juli/Augustus 1915’, Der Orient 1 (1919) 1/3, 21-33.Levene, M., ‘Creating a Modern Zone of Genocide: The Impact of Nation and State-Formation on Eastern

Anatolia, 1878-1923’, Holocaust and Genocide Studies 12 (1998) 3, 393-433.Mandere, H. van der en W.Th.C. van Doorn, ‘Neutraliteit van Nederland’, Pro en contra Serie 7 (Baarn 1911)

2, 1-32.Masters, B., ‘The 1850 events in Aleppo: an aftershock of Syria’s incorporation into the capitalist world sys-

tem’, International Journal of Middle Eastern Studies 22 (1990) 1, 3-20.Minassian, G.F., ‘Les relations entre le C.U.P. et la F.R.A. à la veille de la Première Guerre Mondiale d’après

les sources arméniennes’, Revue d’Histoire Arménienne Contemporaine Tome 1 (1995), 45-99.Ozinian, A., ‘Would Turkey really allow historians to judge the Armenian genocide?’, Ahval (2019) 20 no-

vember.P’erdahdjian, Y., ‘Evénements et faits observés à Constantinople par le vicariat (patriarchal) (1914-1916)’,

Revue d’histoire Arménienne contemporaine Tome 1 (1995), 247-287.Russo, M., ‘La formation des regiments de cavalerie kurde Hamidié d’àpres les documents diplomatiques

italiens (1891-1894)’, Revue d’Histoire Arménienne Contemporaine Tome 1 (1995), 31-44.Ruyssen, G., ‘Une médiation pontificale: Léon XIII et les massacres arméniens dans l’Empire ottoman des

années 1894-1896’, Orientalia Christiana Periodica 77 (2011) 2, 153-169.Şeker, N., ‘Demographic engineering in the Late Ottoman Empire and the Armenians’, Middle Eastern

Studies 43 (2007) 3, 461-474.Semerdjian, E., ‘A quiet place along the Khabour: Rescue and survival in the “Abattoir of Shaddadeh”’, The

Armenian Weekly (2010) april, 7-13.Shepard, F.D., ‘Personal experience in Turkish massacres and relief work’, The Journal of Race Development

1 (1911) 3, 316-339.Sipahi, A., ‘Narrative construction in the 1895 massacres in Harput. The coming and disappearance of the

Kurds’, Études arméniennes contemporaines (2018) 10, 63-96.Smit, C., ‘Joost Adriaan van Hamel (1880-1964)’, Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde

(1966), 77-83.



Snouck Hurgronje, C., ‘Heilige oorlog made in Germany’, De Gids 79 (1915) 1, 115-147.Snouck Hurgronje, C., ‘Jong-Turkije. Herinneringen uit Stambol, 25 juli-23 september 1908’, De Gids 73

(1909) 1, 64-96.Suny, R.G., ‘The Hamidian massacres, 1894-1897: Disinterring a buried history’, Études arméniennes contem-

poraines (2018) 11, 125-134.Travis H., ‘Native Christians massacred. The Ottoman Genocide of the Assyrians during World War I’, Ge-

nocide Studies and Prevention: An International Journal 1 (2006) 3, 327-371.Uregian, H. and K. Baghdjian, ‘Two unpublished eyewitness accounts of the Holocaust of Smyrna, Sep-

tember 1922’, The Armenian Review 35 (1982) 4, 362-389.Verheij, J., ‘Les frères de terre et d’eau : sur le rôle des Kurdes dans les massacres Arméniens de 1894-1896’,

Les Annales de l’autre Islam (1998) 5, 225-276.Verheij, J., ‘“The year of the Firman”: The 1895 massacres in Hizan and Şirvan (Bitlis vilayet)’, Études armé-

niennes contemporaines (2018) 10, 125-160.Witkam, J.J., ‘Bestrijd het panislamisme en werk toe naar emancipatie’, Geschiedenis Magazine (2006) 8, 36-

39. Zürcher, E.J., ‘Welingelichte Kringen? De berichtgeving van de Nederlandse ambassade in Istanbul in de

Eerste Wereldoorlog’, Sharqiyyât 1 (1988) 1, 61-79.



Glossarium

Adat gewoontes en gebruiken van de inlandse bevolking in Nederlands-IndiëAg(h)a eervolle titel voor burgerlijke of militaire functionaris, ook wel stamleider onder

de KoerdenAghet grote catastrofeAikesdan tuinstad in VanAlemdar vaandeldragerAmele Tabouri onbewapende werkbataljons in het Ottomaanse legerAmira Armeense eliteAuswärtiges Amt Duits ministerie van Buitenlandse Zaken Ayan senatorBab-i Ali Ottomaanse regering Baksheesh smeergeld, omkoperijBala titel tussen pasja en vizier inBalta senesi het jaar van de bijlBashi-Bozouks ongeregelde troepenBedel-i askerî belasting voor christenen omdat ze niet in het leger mochten dienenBey eervolle titelBeylik koninkrijkCamarilla hofkliek Capitulatiën officiële bepalingen van overeenkomst tussen het Ottomaanse Rijk en westerse

machten, waarbij de laatstgenoemden bijzondere rechten en vrijstellingen ver-kregen

Catholicos hoofd van de Gregoriaanse (orthodoxe) kerkCavas officiële tolk en medewerker van gezantschap of ambassadeÇetes ongeregelde Ottomaanse troepen die moordend rondtrokken Charrt slachting Çiftlik landgoedDefterdar Ottomaans financieel ambtenaarDhimmi speciale status van christenen en joden, mensen van het boek, onder islamitisch

bestuur in het Ottomaanse RijkDiktatfriede vrede van Versailles, volgens de Duitsers een opgelegde vredeDrogman een tolk in het Ottomaanse Rijk verbonden aan een ambassade of gezantschapEffendi heer of meester zoals Sir in het EngelsFatwa onherroepelijke beslissingFedayi Armeense vrijheidsstrijderFez typisch Ottomaans hoofddeksel, rood met een pluim bovenopFirman bevel van de sultan Franc-tireurs (Belgische) burgers die schieten op (Duitse) militairenGavûr/Giaour ongelovige (christenen en joden)G(h)azi krijger of overwinnaarGodoradz slachting


Grand Seigneur sultanHadug Kordz speciale, heilige missie, Armeens commandoHafir belasting in het Ottomaanse RijkHafiye spionHakim rechterHamal sjouwerHamidiyé Koerdische cavalerieregimentenHarekat Ordosu operationeel legerHatt-i Şerif van Gülhane hervormingen van belastingen, dienstplicht en burgerrechten onder sultan Ab-

dul Meçid in 1839Hayapnag kavarner de door Armeniërs bewoonde vilayets in het Ottomaanse RijkHayots tsegashpanutiun volkerenmoord op ArmeniërsHayrig vaderHnchakyan revolutionaire Hunchak partijHeghapokheganneriKousaksoutiounIpekdji zijdefabrikantIradé bevel of decreet van de sultanIslâhat Hatt-i Hümayun hervormingen die gelijkheid in onderwijs, overheidsbenoemingen en recht-

spraak beloofden onder sultan Abdul Meçid in 1856Islâm dükkani winkel van een moslimIstibdãd absolute monarchieIttihad-i-Islam moslimgemeenschapIttihad ve Terakki Cemiyeti Comité voor Eenheid en VooruitgangJihad heilige oorlog van de moslimsKafir ongelovige Kaia leiderKaïk-dji schipperKaimakam gouverneur van een sanjak, deel van een vilayet (provincie)Kalief hoofd van het islamitische rijkKanun-i Esasi Basiswet, de eerste constitutie in het Ottomaanse RijkKanunnik geestelijke in de Anglicaanse kerk Kaymakam hoofd van een kazaKaza administratief gedeelte van een sanjak (deel van een vilayet)Kefiles karavanenKhan herbergKishlak verblijf van de Koerden in Armeense dorpen gedurende de winterKomitadjis comitéleden van een gewelddadige bendeKonak gemeente- of stadhuisKurban Bayram religieus feest van moslims om de bereidheid van de profeet Ibrahim om zijn

zoon Ismaël te offeren te herdenken Kurtuluş Savaşi bevrijdingsoorlog van de Turkse nationalisten Kuvalé Metruké Commission Comité voor verlaten goederenKuvâ-yi Millye de irreguliere Turkse milities in de vroege periode van de Turkse Onafhankelijk-

heidsoorlog

glossarium 467


468 glossarium

Mabein hofhouding van sultan Abdul Hamid IIMeclis-i Âyân SenaatMeclis-i Mebusan Huis van AfgevaardigdenMedjidié Ottomaanse muntMedz Vodjiru grote misdaadMedz Yeghern volkenmoord op ArmeniërsMejlis een locale raadMeni lamentaties Millet religieuze gemeenschap met een grote mate van autonomie Millet-i Haine het millet van de haatMillet-i Sadika het loyale milletMillî Iktisat nationale economieMitschuld medeplichtigheid Moufti hoge wetsgeleerde in het Ottomaanse RijkMoussa Dagh Mozesberg, waar 5000 Armeniërs gered werden door Britse en Franse schepenMuavin vervanger van de vali (gouverneur van een Ottomaanse provincie)Muhajir moslimvluchtelingen uit de Balkan en de KaukasusMukhtar dorpshoofdMusevi JoodMushir veldmaarschalkMutessarif door de sultan benoemd hoofd van enkele sanjaks (deel van een vilayet)Mutessariflik groot gebied waar mutessarif over regeerdeNarodnaya Volya de wil van het volk, een Russische revolutionaire bewegingOlam verplichte jaarlijkse (heren) dienstOlchuk-hakke kosten voor het afmeten (vaststellen) van de belastingPadishah hoogste leider van het Ottomaanse RijkPasja hogere ambtenaar in het Ottomaanse RijkPatriarch geestelijke leider van de orthodoxe kerk van de ArmeniërsPrang sabé/sabi heilige oorlog of JihadRaïa niet-moslim, kan ook ‘vee’ betekenenReichskanzler Duits rijkskanselier Resmi Jinayet officiële misdaadSanjak onderdeel van een vilayet, districtSefardim Joden afkomstig uit het Iberisch schiereilandSeferberlik Ottomaanse mobilisatieSelamlik processie van de sultan en zijn gevolg van het Yildizpaleis naar de Hamidiye

moskee, op iedere vrijdag voor het gebedSevkyat deportatieŞeyk inlands stamhoofd in LibiëShahanalik keizerlijke belastingSofta islamitisch SchriftgeleerdeSopadji knuppelSublime Khan eretitel voor sultan, hoge glorierijkeSublime Porte Ottomaanse regering, vernoemd naar de poort voor het gebouwTakâlif-Harbiye oorlogsbelastingTakdir tuchtiging (van de Armeniërs)Takrir officiële klacht vastgelegd in een rapportTeceddüt Firkasi de hernieuwde partijTehcir relocatie of volksverhuizingTénéké busje met brandstof


glossarium 469

Terbiyye shedidé vreselijke les (voor de Armeniërs)Teşkilat-i Mahsusa speciale organisatie, opgericht om de bevelen van de leiding van de Jong-Turken

uit te voeren, illegale activiteiten, ook de moord op de ArmeniërsTezkéré reisvisum in het Ottomaanse RijkTürk Yurdu Turks thuislandUmma(h) moslimgemeenschapVali gouverneur van een Ottomaanse provincieVarag bovenstad in VanVartanants feest om de slag bij Avarayr in 451 tussen de Armeniërs en de Sassaniden (Zoroas-

triërs) te herdenken Vartavar Armeens religieus feest ter herdenking van de transfiguratie van Jezus Christus,

verheerlijking van Christus op de berg Tabor Vatan vaderlandVilayet Ottomaanse provincieYafta afficheYaila gehuchtYassak verbieden (stoppen) van de slachtingenYildiz paleis van de sultan, ook synoniem voor regering van de sultanYildiz-Kiosk paleis van de sultan, maar meestal bedoeld als een verwijzing naar de paleiskliek

rond de sultanZaptieh Ottomaanse politieZilullahi fil arz schaduw van God op aarde


Afkortingen

A.A. – P.A. Politisches Archiv des Auswärtiges Amts, BerlinA.B.C.F.M. American Board of Commissioners for Foreign MissionsA.G.B.U. Armenian General Benevolent Union of Haygagan Paregordzagan Enthaour

MiutyunA.R.P. Anti-Revolutionaire PartijB.B.L. Bundesarchiv Berlin-LichterfeldeB.N.A. British National Archives, KewC Foreign Office controleur George Manfield Smith-CummingC.A.B. Cabinet Papers, KewC.D.A. Christen-Democratisch AppèlC.E.V. Comité voor Eenheid en VooruitgangC.F.G.M. Papers Charles Frederick Gurney Masterman, BirminghamC.H.P. Christelijk Historische PartijC.H.U. Christelijk-Historische UnieD.D.A.A. Documents Diplomatiques Affaires Arméniennes Projet de réformes dans

l’empire ottoman, 1893-1897F.O. Foreign Office, KewI.A.M.M. Dahiliye Nezareti Iskan-i Aşair ve Muhacir’in Müdüriyeti Departement voor

vestiging van immigrantenK.I.T.L.V. Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde, LeidenK.M.A. Kvindelige Missions Arbejdere, Deense zendingsorganisatieL.A.P. Lepsiushaus Archiv, PotsdamN.A. Nationaal Archief, Den HaagN.E.R. Near East Relief, hulporganisatie uit de Verenigde StatenN.O.T. Nederlandsche Overzee TrustmaatschappijN.R.C. Nieuwe Rotterdamsche CourantO.H.L. Oberste Heeresleitung, Duitse legerleidingP.O. Box Post Office Box, Postbus in postkantoorP.v.d.A. Partij van de ArbeidR.G.P. Rijks Geschiedkundige PublicatiënR.K.S.P. Rooms-Katholieke StaatspartijS.D.A.P. Sociaal-Democratische ArbeiderspartijS.D.B. Sociaal-Democratische BondS.D.P. Sociaal-Democratische PartijS.P.D. Sozialdemokratische Partei DeutschlandsT Brits geheim agent TinsleyV.A.R. Vrij-Antirevolutionaire PartijW.O. War Office, Kew


Register van persoonsnamen

Aalst, K. van (1866-1939) 23, 343Abbenhuis, M. (1976) 19, 26, 27, 29,

30, 342, 345Abdul Hamid II (1842-1918) 16,

31, 35, 37, 38, 52, 53, 60-66, 70, 71, 73-80, 82, 85-87, 96, 98, 100, 105, 107, 110, 116, 118, 119, 121, 130, 131, 133, 139, 143, 193, 201, 287, 289, 293, 300, 306, 308, 310, 323, 328, 330, 331, 339, 340, 353-355, 363-365

Abdul Kader 123, 124Abdul Meçid 353, 363Abdul Rahim bey 106Abdulkadir, H. (1881-1926) 322Abdullahyan, H. (1820-1902) 60Abdullahyan, K. (1839-1918) 60Abdullahyan, V. (1830-1908) 60Abedin pasja 78, 79Adil bey, H. 124A-do (Hovhannes Ter Minassian)

(1867-1954) 352Afghani, J. Ad-din (1838-1897) 53Agatchian, G. (1875-1957) 31, 67, 68,

202, 354, 364Aghaton, Y. (1860-1935) 216, 234,

288, 340Aharonian, A. (1866-1948) 266Ahmet, T. 321Ainsworth, W.F. (1807-1896) 59Akçam, T. (1953) 318, 319, 324, 325Akçura, Y. (1876-1935) 118Aknuni (1863-1915) 121Aktar, A. 318Alcock, D. (1835-1913) 101Aldenburg-Bentinck, G. Graaf van

(1857-1940) 256Alexander II, tsaar (1818-1881) 287Alexander III, tsaar (1845-1894) 72Alexander van Oranje-Nassau

(1851-1884) 45, 46Ali, D.H. 123Altmayer 110

Amersfoort, H. (1951) 28, 30, 343Anderson, M.L. 311Andonian, A. (1875-1951) 318Aramyants, H. 198Arco, G. von (1869-1940) 232Argyll, Duke of (1823-1900) 64Ashekian, K. (1842-1899) 71Askeri bey, S. (1884-1915) 152Asquith, H. (1852-1928) 215, 239Asser, T. (1838-1911) 51Aster, E. von (1880-1948) 232Astourian, S. 306Atay, F.R. (1894-1971) 324Atkinson, H. (1871-1915) 324Atkinson, T. (1870-1937) 324Avania, E. 89, 129, 130, 331Avni bey 266Awetarian, J. (1861-1919) 234Azarian, S.B. (1826-1899) 112Azarig 121Aziz bey 153Azmi, C. (1868-1922) 261, 263, 278Babigian, H. (1856-1909) 132, 140Bafrali, H.T. (1895-1983) 318Balakian, G. (1879-1934) 264, 323Balian, S. (1835-1899) 60, 61Barby, H. (1876-1935) 238Bardakçi, M. (1955) 263, 318Barfaglio, E. 126Barnham, H.D. 151, 309Barnum, H. (1826-1910) 309Barton, J.L. (1855-1936) 273, 282,

317, 324Bauer, M. (Rusticus) (1867-1932)

96, 331Baumann pasja 136Bayindir bey, M.A. 321Beaufort, W.H. de (1845-1918) 33-

38, 44Becker, C.H. (1876-1933) 193Bedr Kahn Beg (1803-1869) 59Bedri, O. 197Bedros, archimandriet 91

Beerenbrouck, C.J.M. Ruijs de (1873-1936) 217, 334, 346, 357, 367

Bego, Hadji 102Bekir pasja 110Benedictsen, A. Meyer (1866-1927)

293, 340, 361, 371Benedictus XV, paus (1854-1922)

159, 336Benson, E.F. (1867-1940) 249, 250Berlage, H.P. (1856-1934) 117Bernstein, E. (1850-1932) 293Bernstorff, J.H. von (1862-1939) 244Berron, P. (1887-1970) 295Bethmann-Hollweg, Th. von

(1856-1921) 29, 226, 227, 231Bieberstein, A. Marschall von 127Bierens de Haan, J.C.J. (1867-1951)

137Bijlandt, W.K.F.P. Graaf van

(1841-1924) 37, 102, 104, 113, 115, 229, 237, 258, 288, 328, 329, 331, 334, 339, 358, 368

Bilic, A. (1975) 13, 14Bismarck, O. von (1815-1898) 50,

63, 311Bjørnlund, M. (1967) 17, 292, 293, 352Black, C. 293Blok, P.J. (1855-1929) 49Bloxham, D. 308, 309Boissevain, C. (1842-1927) 97, 100,

226, 248, 331Bonnard, A. (1858-1917) 287, 288Boogman, J.C. (1917-2001) 24, 343Booy, Th. ((1923-2003) 48Borgesius, H. Goeman (1847-1917)

44Bosch, R. (1861-1942) 234Bosenick, H.A. 223Boşgezenyan, A. 261Bottema, T. (1882-1940) 267Boulon, E. 226Boyadjian, H. (1867-1915) 71, 81,

83, 308


472 registervanpersoonsnamen

Bozarslan, H. 322Braakensiek, J. (1858-1940) 37, 41,

82, 214Braam, W.P. 137Brandes, G. (1842-1927) 293Bratter, C.A. (1861-1937) 18, 289, 290Bristol, M.L. (1868-1929) 272, 273, 281Brockdorf-Rantzau, U. Graf von

(1869-1928) 257Bryce, J. (1838-1922) 62, 111, 234,

237, 238, 243-245, 248, 269, 290, 294, 335, 358, 368

Buchan, J. (1875-1940) 250Buijs, A. (1842-1912) 43Büll, H. (1887-1981) 291Callenbach-van Gheel Gildemeester,

C.Q. (1868-1955) 101Cambon, P. (1843-1924) 85, 104Cameron, C.A. (1883-1924) 241Carabetian, M. 159, 206Carlier, É. 89, 166, 309Carlier, M. (1856-1899) 309Carnarvon, Lord (1866-1923) 111Carnegie, A. (1835-1919) 51, 139Catoni, A. 89, 128, 129, 355, 365Cavell, E.L. (1865-1915) 243, 245,

359, 368Cavid bey, M. 324Cecil, E.A.R. Gascoyne-Cecil, Lord

(1864-1958) 315Cehazir 67Cemil, A. 263Cemil, Y. (1883-1916) 152Cenani, A. (1872-1934) 322Charmetant, F. (1844-1921) 100,

112, 330, 339Chermside, consul 309Chester, C.M. (1844-1932) 281Christmann, X. 123Churchill, W.L. (1874-1965) 157Cillière, A. (1861-1946) 309Clayton, J. 275Clemenceau, G.E.B. (1841-1929)

9-11, 114, 118, 219, 257Cochin, D. (1851-1922) 90Cohen, G. 226Cohen-Blok, G. 234Colenbrander, H.Th. (1871-1945)

21, 22, 24, 30, 343, 344Colijn, H. (1869-1944) 144, 235, 267Colomiès, consul 151Combe, E. (1846-1900) 287, 288Cramer, J.A. (1864-1952) 260

Cremer, C.H. (1858-1938) 224Cumberbatch, H.A. (1858-1918) 309Currie, P.H.W. (1834-1906) 85, 95,

100, 310, 328Curzon of Kedleston, G. (1859-1925)

278-280, 282Cuypers, A. 135Cuypers, J. (1861-1949) 43Dadian, A. (1830-1901) 61, 77Dadrian, V.N. (1926-2019) 16, 17,

306, 310, 311, 319, 321, 323, 324Damadian, M. (1863-1945) 71, 81, 84David, E.H.R. (1863-1930) 259Davis, L.A. (1876-1960) 283, 323Dedem, W.K. van (1839-1895) 53Depanian, familie 295Deringel, S. (1951) 306, 308, 309Dessauer-Molitor, C.M. (?-1918)

137Deterding, H. (1866-1939) 38, 267Deucher, A.K.W. (1831-1912) 288Devey, G.P. 309Dickran, K. 292, 294, 295, 352Diepenhorst, P.A. (1879-1953) 20Dillon, E.J. (1854-1933) 105, 106,

298, 303Dinçer, S. 308Djangulian, H. (1855-1915) 71Djavid, M. (1875-1926) 124, 150Djemal, A. (1872-1922) 131, 143, 152,

154, 261, 278, 291, 292, 321Djevad bey, V. 123, 130, 131Djevdet bey (?-1955) 195, 196, 291,

323Djoegashvili, J.V. (Stalin) (1878-1953)

268Does de Willebois, P.J.F.M. van der

(1851-1919) 120, 127, 130, 131, 133, 134, 136-138, 140, 141, 145, 146, 149, 150, 152-156, 158-160, 193-196, 198-200, 203-206, 208, 209, 294, 332, 333, 340, 357, 366

Dolci, A.M. (1867-1939) 159, 206, 213, 336

Domela Nieuwenhuis, F. (1846-1919) 43, 117, 118

Donald, R. (1860-1933) 250Doorman, A.J. (1855-1927) 144, 145Döring, A. 225Dorys, G. (1873-1942) 293Doughty-Wylie, C.M. (1868-1915)

121-125Douglas, R. (1924) 308, 310

Duclert, V. 322Duguid, S. (1943) 306, 309Dunk, H.W. von der (1928-2018) 24,

26, 27, 30, 342, 343Dunn, J.C. (1890-1979) 240, 246Duys, J. (1877-1941) 258, 259Düz, M. (1817-1891) 62Ebert, F. (1871-1925) 262Eblighatian, M. (1881-1960) 150Eckart, F.H. (1873-1919) 234Edip Adıvar, H. (1884-1964) 262Eeden, F. van (1860-1932) 226Eeghen, L.C.A. van (1884-1979) 217,

219, 337Eeghen, S.P. van (1853-1934) 39, 217Ehmann, J. (1870-?) 324Ehrhold, K. (1890-?) 323Einstein, A. (1879-1955) 225, 232,

358, 368Einstein, L. (1877-1967) 159Ekran bey 193El-Ghusein, F. (1883-1968) 251Elmaci, O.O. (1979) 13Elout, C.K. (1870-1947) 44Elvers, E. 316Emin effendi 106Engels, F. (1820-1895) 287Enver, I. (1881-1922) 18, 134, 138,

139, 148, 150, 152, 154, 157, 158, 170, 193-195, 202, 216, 227, 253, 261-263, 278, 285, 320, 321, 324, 332

Erzberger, M. (1875-1921) 221, 227Esad bey, M.A. 130, 132, 146Eşref, K. (1883-1964) 152Fabius, H.A.C. (1878-1957) 29, 241Fabrikatorian, M. e.a. 180, 201, 284Falkenhayn, E.G.S.A. (1861-1922) 222Favre, L. (1846-1922) 288, 290, 291Febvre, J.D.L. le (1870-1955) 267Fehmi, H. (?-1909) 120Ferid, D.M. (1853-1923) 131, 262Ficquelmont, K.L. de (1777-1857) 38Fikri, I. 123, 124, 126Fitzmaurice, G.H. (1865-1939) 309,

310Fontana, R. 309Ford, C. (1828-1899) 77Forel, A.-H. (1848-1931) 231Foucauld, C. de (1858-1916) 114, 351France, A., zie ThibaultFriedrich, R. von 29Fryatt, C.A. (1872-1916) 243, 244Furet, C. 126


registervanpersoonsnamen 473

Furrer, K. (1873-1908) 288Garo, A. (Garegin Pastermadjian)

(1872-1923) 93, 143, 157, 264Gates, H.L. (1878-1937) 269Gaunt, D. 320Georgeon, F. (1942) 306, 308Gerlach, A. von (1876-1925) 225Ghousasov (Arshak Ter Gukasov)

(1819-1881) 62Gibbons, H. Adams (1880-1934) 125,

126, 129Gideking, F. (1847-1902) 46Giers, M.N. von (1856-1924) 143,

149Gijn, A. van (1866-1933) 216, 219,

235, 238, 334, 357, 367Gladstone, W.E. (1809-1898) 68, 69,

103, 118, 298, 328, 354, 364Gneist, C.R. (1868-1939) 223Godet, G.E. (1845-1907) 287Goekoop, A. (1859-1914) 137, 352Gölbaşi, E. 306, 307, 309Goltstein van Oldenaller, W. baron

van (1831-1901) 111Goltz, C. von der (1843-1916) 73Goltz, H. (1946-2010) 287Goluchowski, A.M. (1849-1921) 91Gomidas, V. (Soghomon Soghomo-

nian) (1869-1935)Göppert, O. (1872-1943) 260Gorter, H. (1846-1927) 117Gowers, E.A. (1880-1966) 239Graeter, E. (1881-1955) 292, 361Graves, R.W. (1858-1934) 76, 309,

310Gray, A. 242Grigorian, G. Der- 203Groot, H. de (1583-1645) 34Grynhagen, W. 293Güçlü, Y. 319Guest, S.A. 242, 248Guise, V.D. de 145Gulbenkian, C.S. (1869-1955) 282,

319Gulkevitch, zaakgelastigde 143Gürün, K. (1924-2004) 16, 17, 307,

325Gust, W. (1935) 17Guttmann, J. (1902-1958) 16Haeften, H.M.G. von (1870-1937)

234Hahn, A. (1877-1918) 41, 51, 214Hahn, K. (1886-1974) 232, 234

Haig, V. 323Hakky, I. (1862-1918) 232Halajian, B. 121Halil pasja (1881-1957) 124, 204, 266Halim, S. (1863-1921) 143Hallward, C.M. 309, 310Halo, Th. (1941) 320Hamel, J.A. van (1880-1964) 20, 21,

30, 343Hamid bey 92Hammer, C. 293Hampson, C.S. 76, 309Harmsworth, A.C.W., Lord North-

cliffe (1865-1922) 9Hartmann, E. 352Hartmann, M. (1851-1918) 193Hassell, J. (1868-1948) 246Hatsagordsian, G.P. 154Headlam, J.W. (1863-1929) 239Hekimian, S. 61Heldring, E. (1871-1954) 120, 258,

343Heldring, J.L. (1852-1923) 260Hem, P. van der (1885-1961) 175,

181, 214Hemingson 149Henry, E. 145Herbert, A. (1880-1923) 95, 264Hertling, G.F. Graf von (1843-1919)

238Hertog, J. den (1955) 26, 27, 343,

344, 346Heubusch, E. 122, 125Heutsz, J.B. van (1851-1924) 144, 256Heyermans, H. (1864-1924) 225Hilmi, F.A. (1865-1914) 116, 156Hilper, C. 224Hindenburg, P. von (1847-1934)

254, 257Hintlian, G. 319Hitler, A. (1889-1945) 13Hobma, J. 15Hochepied, E.J.P. graaf de (1867-1929)

273, 274Hoeven, G.G. van der (1872-1955)

45, 253, 336Hoff, N. 145, 146, 148-150, 356, 366Hoffmann, A. 78, 79, 101Hohenlohe-Langenburg,

E.W.F.C.M. (1863-1950) 200, 206Hoop, E.J. van der (1884-1973) 217Horf, W. (1875-1929) 292Horton, G. (1859-1942) 152

Hosref pasja 79Hotz, A.P.H. (1855-1930) 155Houten, S. van (1837-1930) 44Hovannisian, R.G. (1932) 16, 310Hubbard, A.W. (1841-1899). 288Hubbard-Spencer, E. (1851-1943)

288Hull, I.V. (1949) 29, 30, 342Humann, H. (1878-1933) 154Hummel, J. 89, 90Hurgronje, C. Snouck (1857-1936)

53, 119, 193, 332Huysmans, C. (1871-1968) 264Ibrahim effendi 197Ibrahim pasja (1789-1848) 59Ignatius van Antiochië (35?- 117?)

109Ihssan, V. 197Inönü, I. (1884-1973) 280-282Ipekjian, K. 201, 284Ismail bey 104, 105, 299, 300, 303Ismet, kolonel 277Israélian, S. (1866-1915) 213Isvolkski, A.P. (1856-1919) 144Izza pasja, A. (1864-1937) 261Jäckh, E. (1875-1959) 127, 130, 234Jacobsen, M. (1882-1960) 191, 199,

292, 293, 295-297, 324, 352, 361, 371Jagow, G. von (1863-1935) 142, 229,

233, 334, 358, 368Japikse, N. (1872-1944) 22, 23, 30Jaurès, J. (1859-1914) 90, 91, 114Jensen, J. 293Jeppe, K. (1876-1935) 191, 234, 293,

295, 297Jessup (1855-1920) 119Johnstone, A. (1858-1932) 240, 241Jong, L. de (1914-2005) 325, 341,

362, 372Jongh, O. & C. de 275Jordaan, L. (1885-1980) 41, 252Joris, C.E. (1876-1957) 116-118,

355, 365Kabulian, K.N. 116Kachadour II (Sheroian) catholicos

(1819-1895) 91Kachaznuni, H. (1868-1938) 157Kader, A. 123, 124Kadri bey 123Kaiser, H. 318, 322Kaligian, D. 319Kalmykow, A.D. (1870-1941) 151Kalopothakes, M.D. (1825-1911) 98



Kâmil pasja, M. (1833-1913) 74Kapsambelis 151Karabekir, K. (1882-1948) 324Karnebeek, A.P.C. (1836-1925) 102,

103, 257, 329Karnebeek, H.A. van (1874-1942) 25,

27, 257, 258, 268, 340, 345-347Kaya, S.M. (1883-1959) 321Kayaian, H. 76, 78-80, 328Kelegian 198Kemal, M. (Atatürk) (1881-1938) 32,

134, 263, 264, 268, 271-273, 276-278, 280, 282, 283, 295, 338, 361, 370

Kendirian, V. (?-1905) 116Kerkwijk, J.J. van (1830-1901) 103,

104, 329Keun, G.H. (1853-1902) 70, 92, 94,

95, 99, 104, 328, 344, 354, 364Kevork V 142, 199Kévorkian, R.H. (1953) 202, 306, 319,

321-323, 325, 352Kharakhanian, N. (1850-1915) 157Khorassandjian, M. 61Kiamil Pasja, M. (1833-1913) 86,

138, 266Kieser, H.-L. (1957) 17, 282, 286,

320, 324Kleerekoper, A.B. (1880-1943) 259Klinkert, W. (1960) 28-30, 343, 345Kloos, W. (1859-1938) 117Knapp, G.H. (1870-1953) 324Koffijberg, H. (1874-1925) 217,

218, 337Kol, H.H. van (1852-1925) 37, 38, 43,

114, 115, 217, 334, 335, 337, 339Kool, A. (1841-1914) 48Köppel, F. (1883-1937) 292Kressenstein, F. Kress von (1870-1948)

291Kristel, C. (1955-2008) 26Kritchikian, A. 61Kröller, A. (1862-1941) 23, 343Kroonenberg, E. van (1870-1937)

108Kruizinga, S.F. (1980) 27, 29, 30, 343Kruyff, A.L. Joost de (?-1930) 211,

298Kühlmann, R. von (1873-1948) 219,

225-227, 229, 232, 238, 252, 254, 334, 335, 358, 368

Künzler, J. (1871-1949) 234, 235, 290, 291, 324, 361, 371

Kurt, Ü. 309, 322

Kut, H. (1881-1957) 202, 324Kuyper, A. (1837-1920) 20, 21, 30,

36, 37, 40-44, 48, 49, 51, 113, 118, 137, 217, 220, 226, 227, 235, 236, 252, 255, 260, 265, 292, 333, 334, 336, 337, 339, 343, 353, 357, 358, 363, 367

Kuyper, J.H. (1875-1948) 137Kuzu, T. (1981) 13Kyrmenikian, M. 291Lagier, abbé 214Lahmann, H. (1860-1905) 226Lamb, H. 275Lamping, A.Th. (1893-1949) 274-278,

282, 360, 3701Langhout, J. 216, 236Lauterpacht, H. (1897-1960) 347Layard, A.H. (1817-1894) 64Lazarev (Hovhannes Lazarian)

(1820-1879) 62, 64Lehmann-Haupt, T. 324Lemkin, R. (1900-1959) 16, 347Lennep, O. van (1821-1883) 154, 273Lennep, P.C. van 99Leo XIII, paus (1810-1903) 43Lepsius, J. (1858-1926) 9, 11, 32, 99,

100, 142, 143, 148, 174, 213, 216-219, 231-237, 254, 259-260, 264, 287-289, 292-293, 310-311, 316, 334-335, 337-340, 357-358, 360, 367-370,

Lepsius, K.R. (1810-1884) 9Levene, M. (1953) 320Liebknecht, K.P.A.F. (1871-1919)

227, 232, 263Lieftinck, F. (1835-1917) 37, 115Lilli, S. (1853-1895) 91, 106, 107, 109,

110, 112, 165, 329Limburg Stirum, A.M. van (1854-

1932) 45Linden, W.A. Cort van der (1846-1935)

18, 22, 23, 26, 27, 30, 36, 160, 211, 248, 336, 343-346

Lingbeek, G.W. (1860-1939) 137Litten, W. (1880-1932) 210Lloyd, C.D. Clifford (1844-1891) 70Lloyd George, D. (1863-1945) 9-11,

219, 239, 249, 250, 257, 270Lobanov-Rostovsky, A.B. (1824-1896)

87Longworth, H.Z. 309Lorand, G. (1860-1918) 117Lorentz, H.A. (1853-1928) 342

Loris-Melikov (1825-1883) 62Loudon, J. (1866-1955) 22, 23, 25, 27,

144, 145, 160, 208, 223, 333, 343, 346, 347

Louter, J. de (1847-1932) 19, 22, 23, 30, 44, 342, 343

Ludendorff, E.F.W. (1865-1937) 221Luxemburg, R. (1871-1919) 263Lynch, H.F.B. (1862-1913) 81, 298Maaroue, H. 216MacColl, M. (1831-1907) 105, 298Macfie, L. (1931) 325Macon, L. (1836-1918) 337Mahmoud pasja, K. 266Mahzar bey, H. 91, 107, 329Mallet, L. du Pan (1864-1936) 157Mansfield Smith-Cumming, G.

(1859-1923) 241Mao Zedong, (1893-1976) 286Marcher, H. 293, 294, 361, 371Mardiganian, A. (Arshaloys Mardi-

kian) (1901-1994) 269Mardiros, schooldirecteur (?-1916)

296Margarian, S. 203Martens, F.F. (1845-1909) 34Martirossian, H.T. 323Mashtots, M. (362-440) 56Masterman, C.F.G. (1873-1927) 239-

241, 243, 246, 247, 250, 252, 358, 368Maurits van Oranje-Nassau

(1843-1850) 45Maximoff, drogman 93Maxse, E.G.B. (1863-1943) 241, 244-

246, 253Mazhar bey, H. 321McFarlane McLaren, G. (1874-1964)

324Mecklenburg-Schwerin, prins Hen-

drik van (1876-1934) 222Meguerditchian, A.H. 197Mehé, Mir 147Mehmed V (1844-1918) 193Mehmed VI (1861-1926) 262Melcon, apotheker 296Menteşe, H. (1874-1948) 121, 324Meulenbelt, H.H. (1859-1939) 113,

328, 331, 339Meyer, K. 286Meyrier, G. (1852-1930) 109, 309Michiels van Verduijnen, E.F.M.J.

baron (1885-1952) 267Midhat, pasja (1822-1884) 61, 119



Mihrtadiantz, M 219Mikaelian, N. 195Minassian, C. 352Missak, H. (1848-1932) 61Missirian 219Moeyes, P. (1957) 29Moloney, W.J. 242Moltke, H.J.L. von (1848-1916) 52,

222Moltke, H.K. von (1800-1891) 20, 24Monahan, J.H. 157Mordtmann, J.H. (1852-1932) 152,

216Morgenthau, H. (1856-1946) 16,

17, 149, 152, 159, 193, 194, 197, 198, 205, 208, 209, 212, 228, 244, 269, 284, 296, 323, 325, 332, 333, 357, 366

Mostigo 105, 106, 300Moukhtas Baas, S.A. 216Moumdjian, G. 318Moussa bey (1853-1928) 31, 65-69,

71, 75, 91, 130, 147, 202, 203, 327, 354, 364

Mukhtar, M. (1867-1935) 135Müller, A. (1873-1946) 337Müller, F. von (1857-1918) 222, 223Mumm von Schwarzenstein, A.

(1859-1924) 221Muradian, N. 291Muré, M. (1866-1932) 107, 108, 190,

304, 330, 338, 355, 365Mussolini, B. 321Naci, Ö. (1878-1916) 152, 156, 321Nadir agha 91Nȃfiz bey 138Nail bey 131Nalbandian, I. (1879-1929) 296, 297,

361, 371Nalbandian, P.M. 296Nalbantyan, M. (1872-1916) 261Namier, L.B. (1888-1960) 239Nansen, F. (1861-1930) 277-278Naslian, J. (1875-1957) 323Natali, S. (1884-1983) 264Nazarbekian, A. (1866-1939) 65Nâzim, S.M. (1870-1926) 118, 121,

151, 152, 261, 263, 321Nazim pasja, H. (1848-1913) 72,

135, 138Nedim bey, M. 204Nelidow, A. (1835-1910) 85Newberry, H.B. 80

Nicolaas I, tsaar (1796-1855) 204Nicolaas II, tsaar (1868-1918) 33, 51Nicolai, W. (1873-1947) 221, 226,

334, 357, 367Niepage, M. 231, 290, 292, 324,

361, 371Niermeyer, J.F. (1866-1923) 226Nogales, R. de (1877-1936) 160, 195,

196, 323Noradounghian, G. (1852-1936) 61Noureddin pasja 275Noury bey 147Nubar, B. (1851-1930) 61, 142-146,

216, 219, 234, 266, 288, 333, 340, 358, 368

Nubarian, N. (1825-1899) 61Nuri, C. (1881-1938) 265O’Connor, T.P. (1848-1929) 239Odian, K. (1834-1887) 61Odian, Y. (1869-1926) 324Oeljanov, V.I. (Lenin) (1870-1924)

268, 287Oeri, A. (1875-1950) 288, 290Ohannes effendi 106Oppenheim, L. (Oppy) (1871-1923)

225, 240, 241Oppenheim, M. Freiherr von

(1860-1946) 231Oppenheimer, F. (1870-1961) 23,

226Ordzhonikidze, G.K. (1886-1937)

268Orlando, V.E. (1860-1952) 219, 257Ørvik, N. (1918-2005) 28Osman, Topal (1883-1923) 270, 272Ourfalian, D. (?-1909) 124Ozanian, Antranik (1865-1927) 157,

269, 287Pallavicini, J. von (1848-1941) 232Parfit, J.T. (1870-1953) 238, 249Park, M. 76Parker, H.G.G. (1862-1932) 240Parmelee, M. (1834-1902) 102, 324Parmelee, R.A. (1885-1973) 324Pasdermadjian, G., zie Garo, ArmenPatijn, R.J.H. (1863-1956) 217, 334Paulowna-van Oranje-Nassau, A.

(1795-1865) 34Pauwels, D. (1861-1942) 112, 331Pavoordt, L.N.J. van (1866-1922)

108-110, 330Peet, W.W. (1851-1942) 237, 273, 288,

291, 340, 361, 371

Perdadjian, vicaris-generaal 205, 206

P’erdadjian, Y. (1874-1938) 159Perris, G.H. (1866-1920) 33Petersen, K.M. (1878-1951) 293,

361, 371Philips, A. (1874-1951) 38Philips, G. (1858-1942) 38Pichon, S. (1857-1933) 118Pierson, N. (1839-1909) 33, 36Pietschmann, V. (1881-1956) 155,

316, 352Piranian, N. 323Plemp van Duiveland, L.J.

(1868-1940) 211Poche, A. 90, 127, 355, 365Polatel, M. 306, 308Pomiankowski, J. (1866-1929) 323Portakalian, M. 61Power, S. (1970) 17Pressensé, F. de (1853-1914) 118Prinsterer, G. Groen van (1801-1876)

46, 47, 49Przjewalsky, kanselier 83Psomiades, H.S. (1928) 320Querido, I. (1872-1932) 40Quillard, P. (1864-1912) 114, 118Rade, M. (1857-1940) 232Radek, K. (Karol Sobelson)

(1885-1939) 262-264Radowitz, J.M. von (1839-1912) 70,

73Raemaekers, L. (1869-1956) 4, 214,

215, 226, 247, 248, 338, 357, 367Raemdonck. G. van (1888-1966) 215Raffi (Hagob Melik Hagopian)

(1835-1888) 57Rakowsky, Von 160, 209, 210, 332Rauf bey, H. (1881-1964) 261Ravesteijn, W. van (1876-1970) 253,

259, 316, 336Raymond, R.P. 226Reesema, W. Siewertz van

(1882-1949) 253Refik, A. 323Remsi pasja, M. 123Remzi bey, F. 126Remzi pasja, M. 131Rendel Harris, H. (1841-1914) 92Rengers, W.B.R. van Welderen

baron (1865-1930) 268, 271-273, 281, 282

Reshad bey, M. 197



Reshid bey 204, 265Reşid pasja (1800-1858) 57Reşid, Ş.M. (1873-1919) 321Resseler, V. (1877-1955) 117Rhétoré, J. (1841-1921) 323Riggenbach, E. (1873-1954) 288, 290Riggs, E. (1844-1913) 77Riggs, H.H. (1875-1943) 199, 283,

324Ritter, P.H. (1882-1962) 45Riza, A. (1858-1930) 118Roberston, W. (1860-1933) 241Robyns de Schneidauer 152Rocquefort 309Rodogno, D. (1972) 310Roëll, J. (1844-1914) 92, 103, 104, 329Rogier, L.J. (1894-1974) 47Rohner, B. (1876-1946) 245, 290, 291,

324, 361, 371Rohrbach, P. (1869-1956) 233Roland Holst, H. (1969-1952) 117,

253Roosevelt, Th. (1858-1919) 51Rosen, F. von (1856-1935) 226, 229,

233-236, 238, 260, 347Rössler, W. (1871-1929) 197, 199,

289, 290Royen, L.A. van (1865-1946) 29Rustem pasja 70, 78Ruyssen, G. 310Saadetian, S. (1871-1915) 156Sabit bey 201, 283Sachaklian, A. (1879-1964) 264Sachtleben, W.L. (1866-1953) 102,

303Sadik bey 106Şaǧiroglu, S. (1881-1960) 201, 283Sahagian, A. 198Şahingiray, M.R. (1873-1919) 321Saïd, M. (Küçük) pasja (1838-1914)

70, 86, 97, 103Şakir, B. (1874-1922) 74, 118, 152-

153, 156, 261, 263, 278, 321, 322Salaheddine bey 55Salisbury, R.A.T. Gascoyne-Cecil,

Lord (1830-1903) 303, 312Sâmi, H.I. 202Sanders, O.V.K.L. Liman von

(1855-1929) 159, 194, 264, 273, 323Sant, F. van ’t (1883-1966) 241Saphet pasja 201Sarafian, A. 318, 324, 325Sarkissian, H. 291

Savornin Lohman, A.F. de (1837-1924) 37, 41, 42, 49, 216, 217, 235, 236, 259, 292, 333, 334, 336, 337, 353, 357, 363, 367

Sazonov, A.D. (1860-1927) 144, 145, 154, 313

Scavenius, E.J.C. (1877-1962) 293Schaepman, H. (1844-1903) 41, 43Schäfer, P. 291, 361, 371Schäfer, R. (1873-1946) 234Schimmelpenninck van der Oye,

A.W. baron (1859-1914) 111Schlieffen, A. von (1833-1913) 52Schmavonian, A. 197Schoonbeek, H. (1846-1927) 112,

331, 339Schorer, J.W.M. (1834-1903) 49Schröder, J.C. (1871-1938) 248Schuchardt, F. 290Schuster, C. (1869-1956) 239Schwarz, P. 193Sébastiani, B. (1771-1851) 204Serengulian, V. (1871-1915) 204, 251,

295, 321Séropian, M. 122Şevket, M. (Chevket) (1856-1913)

138, 140, 141Shadrigian, H. (?-1909) 124Shakir bey 204Shane, M.O. (1880-1953) 324Sharidon, C. (1885-1970) 284Shipley, A. (1873-1918) 83Shiradjian, dominee 291Sigrist, F. (1881-1963) 291, 292Sigrist-Hilty, C. (1884-1988) 291, 292Sikemeier, E.W. (1875-1945) 137Sillem, E. (1864-1919) 217Şimşir, B.N. (1933) 16Sipahi, A. 306, 307, 309Sluijters, J. (1881-1957) 214Sluiter, W. (1873-1949) 188Smit, C. (1899-1991) 23, 24, 30, 346Smith, A. (1723-1790) 44Smko 147Snijders, C.J. (1852-1939) 241Solf, W. (1862-1936) 259Souchon, W.A. (1864-1946) 157Spörri, J. (1852-1923) 291, 361, 371Spring-Rice, C.A. (1859-1918) 244Staal van Piershil, O.D. van der

(1853-1937) 36, 81-83, 85-87, 90-92, 94, 98, 100, 104, 328, 355, 365

Stead, W.T. (1849-1912) 298

Stein, L. (1859-1930) 51Steinmetz, S.R. (1862-1940) 19, 20,

30, 343Stern, B.’(1867-1927) 293Stevenson, F.S. (1862-1938) 111Steward, G.F. 249, 254Stier, E. 289Stork, C. (1822-1895) 38Stotten, P. 223Stourdza, D. (1833-1914) 98Struycken, A.A.H. (1873-1923) 20, 27,

30, 258, 343Stucky, C. 290Stucky, F. 287Stuers, A. ridder de (1841-1919) 144Stulemeijer, H. (1867-1936) 258Stumm, W. von (1869-1935) 231Sturfelt, L. (1971) 28, 345Stürmer, H. 238, 316, 323Styhr, H.V. (1838-1905) 293Suni, B. (Bedros Parian) (1873-1896)

93Suny, R.G. (1940) 307-309, 320, 323,

324Sweerts de Landas Wyborgh, A.M.D.

(1862-1944) 145Swetchine 145Tahsin Uzer, H. (1878-1939) 82, 150Takian, A.G. 147Talaat, M. (1874-1921) 17, 18, 32, 121,

133, 134, 138, 139, 148, 149, 151-154, 156, 189, 194, 197, 198, 205, 206, 209, 216, 227, 244, 253, 260-265, 278, 283, 284, 294, 296, 312, 318, 321-325, 332, 333, 338, 347, 360, 370

Talma, A.S. (1864-1916) 44Tames, I. (1976) 18, 25-28, 30, 344, 345Tcheraz, M. (1852-1929) 33-38, 217,

339, 377-378Tehlerian, S. (1896-1960) 264, 338,

347, 360, 370Tek, A.F. (1877-1971) 280Tekelizȃde, O. 124Tenghir, S. 67Ternon, Y. (1932) 16Terrell, E.H. (1848-1910) 95Terterian, dokter 316Terwagne, N.M. (1864-1945) 242Terzian, Paul Pierre XIII 214Tets van Goudriaan, D.A.W. van

(1844-1930) 53, 65-67, 70, 72-76, 79-81, 327, 328

Thelwall, F. 263



Thibault, J.A.F. (Anatole France) (1844-1924) 114, 118

Thijm, K.J.L. Alberdingk (1864-1952) 117

Thorbecke, J.R. (1798-1872) 44Thoumaian, G. (1852-1923) 76-80,

287, 288, 328Thoumaian, H. 78Thoumaian-Rossier de Visme, L.

78-80, 288Tienhoven, G. van (1841-1914) 53Tinsley, R.B. (1875-1944) 225, 226,

241Tiryakian, H. (1871-1915) 93Tonca, A. (1964) 13Topakyan, H.H. (1864-1926) 273Torley Duwel, C.L. (1885-1959) 147,

211, 220, 227, 252, 255, 339Torossian, S. (1891-1954) 324Townley, W. (1863-1945) 27, 249Toynbee, J.A. (1889-1975) 32, 237-

239, 243-245, 247-251, 254, 290, 291, 294, 296, 335-337, 359, 368, 369

Tracy, C.C. 76Travis, H. 320Treub, M.W.F. (1858-1931) 23, 226Tripp, C.E. 242Troelstra, P.J. (1860-1930) 43, 49,

217, 219, 259, 334, 337Trypani 129Tschausch, H. 195Tschausch, N. 196, 197Tschingirian, S. 84Türkkan pasja, Ö.F. (1868-1948) 35Ubeydullah, sjeik (1826-1883) 60,

75Ubicini, A. (1818-1884) 55Üngör, U.Ü. (1980) 320Uras, E. (1882-1957) 16, 308, 319, 325Uye Pieterse, T.J.J. van (1855-1922)

137, 151-153Valckenier Kips, J.H. (1862-1942)

44, 225Vambéry, A. (1831-1913) 105Vandenbosch, A. (1894-1990) 22,

23, 30Vardovian, H. 61Varoujian, D. (1884-1915) 178, 197Vartabed, G. (S. Soghomonian)

(1869-1935) 61, 197Vartabed, Y. 195

Varzhapetian, Nerses II (1837-1884) 57

Veen, dr. Van 232Verheij, J. 306, 307, 309, 310Vermeulen, P.J.F. (1846-1913) 37Vialar, H.E. de (1848-1922) 106,

107, 329Vickery, C.V. (1871-192) 273Victoria, koningin (1819-1901) 46,

64Vilbert, drogman 83Vincent, E. 93Virieux, F. (1855-1924) 288Vischer-Iselin, W. (1861-1928) 290Visscher, A. (1877-1930) 288Vissering, G. (1865-1937) 260Vitchenian, S. (1815-1897) 61Vloten, G. van (1866-1903) 95Vogelsang, J. (1873-1941) 225Vollenhoven, C. van (1874-1933) 20,

21, 258Voordewind, J. (1965) 13Vramian, A. (1871-1915) 195Waardt, J. de (1871-1909) 97Wagenvoort, M. (1859-1944) 96, 117Wagner, R. (1833-1883) 225Waldeck-Pyrmont, E., koningin-

regentes (1858-1934) 45, 46, 48, 49, 79, 328

Wandel, C.E. (1871-1940) 17, 293, 294, 340, 361, 371

Wangenheim, H. Freiherr von (1859-1915) 149, 153, 154, 159, 199, 200, 205, 223, 227, 229, 332

Weckerlin, W.F.H. von (1842-1906) 79, 113

Wedel-Jarlsberg, T. von 316Weissbach, W. (1873-1953) 232Welcker, A. (1884-1957) 137Wels, C.B. (1932-2003) 25, 27, 30,

345-347Werfel, F. (1890-1945) 212Westenenk, L.C. (1872-1930) 31,

144-150, 211, 227, 252, 266, 267, 332, 339, 356, 366

Westhoff, A.J. (1849-1929) 42Wetering, H. van de (1850-1929)

214, 265Whitall 151White, W. (1824-1891) 68, 70, 71,

73, 327

Wijdekop, kapitein 274Wijnkoop, D.J. (1876-1941) 253Wilhelm II, keizer (1859-1941) 10,

11, 50, 72, 73, 127, 154, 183, 214, 215, 222, 229, 246, 252, 256, 257, 338, 360

Wilhelmina, koningin (1880-1962) 19, 27, 31, 33-36, 45-51, 146, 219, 222, 241, 247, 256, 257, 332, 333, 353, 356, 363, 366

Willem van Oranje-Nassau (1840-1879) 45

Willem I van Oranje-Nassau, koning (1772-1843) 50

Willem II van Oranje-Nassau, koning (1792-1849) 33

Willem III van Oranje-Nassau, koning (1817-1890) 33, 45-47, 50

Wilson, W.T., president (1856-1924) 9-11, 17, 26, 27, 219, 250, 257, 258, 268, 279, 334

Winter, E.S. (1857-1936) 46Wolf, S. 28, 29Wolff, B. 311Wolff-Metternich, P. Graf

(1853-1934) 229, 231Wolffskeel Von Reichenberg, E. Graf

(1875-1954) 235Wunderlich, consul 289Württemberg, S. van, koningin

(1818-1877) 45, 50Xenidhis, prof. 245Yalcin, H.C. (1875-1957) 324Yeghiayan, Z. Der (1868-1947) 159,

323Yéramian, A. (1834-1918) 142Yessaian, Z. (1878-1943) 16, 65Zagorski 113Zavriev, H. (1866-1920) 145Zee, Van der 273Zeki, Mushir (1862-1943) 74, 82, 83,

299, 308Zenger, M. (1870-1956) 290Zihni, B.Z.M. (1838-1911) 131, 132Zimmermann, A. (1864-1940) 234Zohrab, K. (1861-1915) 121, 133, 140,

146, 147, 204, 251, 321Zollinger, E. 291Zürcher, E.-J. (1953) 322

Zwaan, T. (1946) 16


Register van plaatsnamen

Adana 88, 121-127, 129-133, 140, 159, 167, 280, 288, 289, 293, 310, 355, 365

Adiaman 88Adrianopel (Edirne) 138, 139, 148,

153, 159, 356, 366Afghanistan 52, 194Afion-Kara-Hissar 271Aghtamar 91Agin 57Aïntab 15, 57, 87, 108-110, 207, 281,

302, 322, 330Aken 50Akhissar 87Akhlat 72Akko 71Alashkerd 62, 316Albanië 35, 119, 343Aleppo 14, 90, 92, 107, 108, 124,

127, 132, 133, 155, 159, 197-199, 204, 207, 231, 261, 288, 290-293, 298, 309, 310, 315, 322, 324, 338, 355, 365

Alexandrette 89, 124, 128, 129, 134, 159

Amasia 15, 76, 110Amerongen 256Amsterdam 39-43, 60, 117, 118, 217,

223, 224, 233, 242, 249, 277, 337, 343, 351, 352

Anatolië (Centraal-, Oost-) 15-17, 31, 32, 55, 59, 74, 75, 100, 109, 116, 131, 137, 140, 143, 144, 150, 158, 199, 200, 204, 219, 229, 237, 238, 244, 251, 261, 263-266, 268, 270, 272, 277, 278, 280-282, 284, 288, 294, 295, 297, 298, 303, 306, 310, 311, 313, 319, 320, 323, 325, 327, 328, 333, 338, 339, 354, 356, 360, 361

Angora (Ankara) 73, 76, 78, 80, 88, 197, 266, 271, 282, 283, 309, 321

Antiochië 131

Antwerpen 223, 242Apeldoorn 102Apri 203Arabkir 15, 88, 101Ardahan 64, 219Argentinië 16Australië 16Avarayr 122Ayaş 197, 357, 366Azerbaidjan 13, 219, 267Baarn 113, 328Baibourt 87, 91, 207Bakir Maden 201Basel 289, 290Bash Kalé 195Batoem 64, 72Bayazid 62Bazit 128Beiroet 16, 89, 114, 119, 286, 304België 19, 37, 48, 52, 117, 144, 215,

222-224, 239, 242, 243, 246, 257, 334, 344, 346, 357, 359

Benkoelen 149Berlijn 30, 31, 35, 36, 52, 55, 63, 83,

115, 127, 143, 205, 224, 227, 232, 249, 260, 262-264, 278, 279, 291, 292, 327, 329, 339, 340, 347, 352, 360, 361

Bern 287Bethlehem 108Birejik 88, 305, 309, 310Bitlis 15, 67, 69, 73, 82, 88, 90, 91,

144, 198, 205, 268, 303, 305, 307, 318

Boedapest 226Bombay 251Bosnië (-Herzegovina) 17, 119Boudja 277Bourj 286Brest-Litovsk 219, 263Brindisi 80Bulgarije 64, 83, 89, 98, 119, 135, 139,

173, 261, 343

Bursa 270Caesarea 88, 99, 305Caïro 108Cambodja 17Canada 16Çankiri 197, 357, 366Çemisgezek 269Chigwell 80China 15, 52, 127, 321Chios 153Choi 234Chorum 76Cilicië 16, 31, 56, 121-130, 132, 134,

140, 143, 167, 198, 199, 214, 265, 266, 268, 306, 319, 328, 331, 355, 357

Compiègne 256Constantinopel 14-18, 31, 36, 53-57,

60-62, 65-67, 70-82, 85-87, 89, 92-95, 97-107, 113, 116, 119-121, 127, 130, 133, 135-137, 139, 142, 144-148, 150, 152, 154, 159, 160, 170, 190, 193, 195, 197, 198, 200, 201, 204, 206, 210, 211, 214, 216, 228, 229, 232, 236, 237, 251, 262-265, 268, 271, 273, 278, 279, 284, 287-289, 291, 293, 294, 296, 298, 301, 302, 304, 305, 307, 308, 310, 316, 321-324, 327-329, 331, 322, 336, 338, 340, 344, 347, 353, 354, 356, 360, 361

Cordelio 151Cyprus 36, 63, 103, 147, 281Cyrenaica 134Damascus 52, 155, 159, 251, 261Danzig 268Daron 67, 68Dédé Agatch 136, 213Deir-es-Zor 197, 198, 207, 208, 210,

315, 317, 322, 324, 361, 371Delft 144Denemarken 14, 17, 23, 25, 28, 32,

144, 262, 268, 286, 292-297, 331, 340-343, 345, 352, 361


registervanplaatsnamen 479

Deort-Yol 127, 129Dersim 75, 81, 269Dertsjan 198Deventer 144Diarbekir 73, 76, 84, 87, 89, 91, 101,

109, 144, 204, 251, 265, 280, 303, 305, 309, 318, 321

Divrik 57Djebel-i-Bereket 130, 132Djeddah 53Djisr 286Dodekanesos 134Don Kalé 108Doorn 256Dört Yöl 197, 198Dresden 226Duitsland 9-11, 18, 23, 25, 29, 39,

48, 50, 52, 70-73, 99, 105, 142, 143, 145, 149, 153, 154, 157, 159, 160, 173, 184, 193, 194, 204-206, 208, 210, 216-220, 222, 225-238, 240, 242, 246, 249, 250, 252-256, 259-264, 286-289, 292, 293, 298, 306, 333-335, 339, 341, 343, 345, 346, 353, 356-360

Egypte 52, 61, 131, 147, 202, 247, 262, 332, 338

Erzeroum 14, 31, 63, 66, 69-76, 87-90, 102, 143, 145, 146, 154, 156-159, 193-195, 198, 205, 268, 272, 302-305, 309, 310, 316, 328

Erzingjan 15, 74, 87, 207, 304, 316Etchmiadzin 56, 131, 142Everek 195, 324Eijsden 256Fezzan 134Finland 35, 72Frankrijk 15, 17, 29, 30, 37, 48, 50,

52, 56, 57, 67, 73, 80, 83, 105-107, 114, 118, 131, 142-144, 147, 154, 158, 193, 198, 205, 217, 220, 222, 223, 226, 238, 242, 246, 247, 254, 256, 257, 278, 279, 281, 286, 298, 306, 331, 336, 353

Galata 95, 96, 121, 147, 164, 93Gallipoli 31, 196, 263, 313, 332Garjgan 91Gemerek 88Genève 65, 77, 258, 268, 274, 278,

286-288, 290, 297, 340, 352Gent 178, 190, 197Georgië 219, 267Gheu Tumissar 104

Griekenland 98, 99, 105, 108, 119, 135, 137, 139, 153, 276-279, 338

Groot-Brittannië 15, 17, 18, 21, 29, 30, 32, 33, 36, 38, 39, 48-50, 51, 56, 57, 63, 64, 66-68, 78-80, 83, 103, 113, 142, 143, 157, 158, 193, 198, 210, 215-217, 220, 223, 227, 229, 232, 239, 240, 243-245, 247, 249, 254, 256, 257, 269, 270, 272, 278, 279, 281, 288, 292, 298, 308, 331, 336, 343-345, 353, 357

Haag, Den 9, 20, 23, 27, 31, 33-36, 39, 45, 51, 92, 103, 110, 111, 113, 139, 141, 145, 211, 217, 219, 222-226, 232-235, 238, 240, 242, 252, 254, 256, 258-260, 262, 263, 299, 301, 302, 312, 330, 335, 338, 340, 347, 351

Haarlem 39, 43, 174, 218, 232, 233Hadjin 127, 198Hannover 147Hirj 195Hizan 307Husseinig 110, 199Ieper 243India 38, 52, 194, 229, 251, 254, 262Iskenderun 198Ismid (Nicomedia) 87, 270, 305Istanbul 14, 139, 262, 282, 318, 321,

352Italië 30, 33, 73, 80, 107, 134, 143,

186, 230, 240, 257, 262, 273, 274, 278, 279, 281, 282, 321, 343, 355, 365

Izmir 277Jaffa 134Java 52, 53, 111, 144Jenige Kalé 108Jerevan 13, 16, 72, 191, 192, 297, 352Jeruzalem 56, 159, 319Kaiserie 15Karahissar 305Kara Jevren 251Kars 64, 72, 131, 194, 219Kaukasus 64, 81, 194, 298, 306, 321,

327, 332, 333, 339Kavala 136Kerasonde 284Kessab 127, 129, 355, 365Keulen 106, 226Khankeoy 296Kharpout 15, 84, 87, 88, 902, 110,

144, 159, 199-201, 213, 281, 283,

284, 294-296, 307, 309, 316, 323-325, 340

Khars 67Kilis 92Kirkkilise 135, 138, 139, 194Kişla Meydan 126Konia 195, 197-199, 204, 357, 366Koningsbergen (Kaliningrad) 50Koum Kapou 69-71, 81, 83, 86, 328Kreta 119, 123Kütaya 61Latakia 128Lausanne 30, 32, 77, 263, 278-283,

285, 287, 296, 297, 340, 361, 370Letland (Koerland) 254Leuven 223, 257Libanon 119, 142, 155, 281, 296, 319Libië 134Limburg 50, 108, 257, 258, 360, 369Livadia 154Londen 10, 23, 29, 36, 50, 66, 67, 70,

72, 77-79, 105, 111, 138, 139, 143, 153, 216, 239, 241, 245, 246, 250, 267, 269, 287, 291, 301, 330, 337, 338, 351

Luxemburg 50, 207, 344Maastricht 107, , 108, 222, 224, 226,

355, 365Macedonië 134, 138, 199Malatia 87, 101, 201, 202Malta 265Mamuret-ul-Aziz 73, 283, 293, 294,

305, 318, 324, 325Marash 15, 87, 91, 99, 102, 107, 108,

110, 127, 129, 198, 281, 304, 305, 313, 330, 338

Mardin 206Marsovan 15, 31, 76-80, 245, 315Medina 52, 53Mekka 52, 53, 64, 68, 84Mersina 121, 124, 128-131, 137,

159, 331Mesopotamië 63, 109, 160, 200,

204, 210, 219, 266, 295, 302, 314, 316, 322

Mezreh 199, 201, 283, 295, 324Middelburg 113, 351Mitylene 153Montenegro 64, 135, 139Moskou 31, 263Mosul 159, 197, 278, 318Moush 59, 68, 70, 82, 83, 85, 87, 89,

91, 104, 114, 130, 157, 193, 202, 309


480 registervanplaatsnamen

Moussa Dagh 211-213, 247, 316Mugiuk Deresi 91, 107, 108Nagorno-Karabagh 13Nederland passimNederlands-Indië 36, 39, 48, 49, 52,

53, 102, 111, 115, 144-146, 160, 193, 227, 256, 267, 286, 299, 330, 342, 353, 355, 356

Neuenburg 287New York 228, 245, 269, 273, 282,

352Noorwegen 47, 144, 150, 268, 342Novorossisk 157Odessa 157, 261Oostenrijk(-Hongarije) 38, 70, 71,

73, 91, 105, 119, 130, 136, 142-143, 147, 148, 155, 157, 159, 160, 173, 208, 221, 232, 261, 301, 316, 323, 333, 353, 356

Ordou 88, 103, 329Ottomaanse Rijk passimOurmia 245Palestina 71, 261, 266Parijs 36, 45, 118, 144, 204, 216, 219,

260, 266, 268, 287, 288, 299, 318, 338, 351

Patras 98Payas 89, 129Penawangan 144Perzië 37, 59, 70, 72, 210, 316, 325Petersburg, Sint 74, 105, 145, 211,

269, 313Phocée 151Piraeus 98, 277Polen 35, 72, 224, 268, 347, 357Port Saïd 108, 211, 317Pruisen 50, 224, 243, 256, 286Rakka 197, 291, 322Ras-ul-Ain 207, 322Rhodos134Rodosto 141, 153Roemelië 81, 135-138, 148, 150,

332, 356Roemenië 64, 98, 139, 278, 343Rotterdam 39, 217, 223-226, 237,

240, 241, 244, 245, 249, 253-255, 262, 277, 335, 337, 343, 345, 352, 358, 359, 368, 369

Rusland 15-17, 37, 50, 52, 56, 59, 62, 64-66, 70-73, 75, 81, 83, 87, 98, 104, 105, 113, 131, 142-147, 153, 156-160, 193-196, 198, 222, 229, 238,

246, 254, 258, 263, 300, 312, 313, 325, 327, 338, 353

Rwanda 17Sakarya 270Salmas 72, 245, 316Saloniki 119, 133, 135, 137, 277Samsoun 88, 99, 159, 273, 284San Stefano 30-31, 36, 62, 63Sarai 195Sarajevo 147Sarikamish 31, 194, 313, 320, 356,

366Sassoun 15, 31, 53, 72, 81-86, 88, 90,

91, 101, 102, 104, 111, 116, 198, 290, 299-301, 303, 308, 310, 311, 328-330, 354, 364

Schaarbeek 243Scheveningen 9, 46, 232, 233, 234Sebastopol 157Seert 88Servië 64, 135, 139, 147, 153, 253, 257,

278, 316Sèvres 268, 281, 361, 370Shadakh 195Sincankoy 197Şirvan 307Sis 56, 198Sivas 15, 76, 87-89, 143, 146, 147, 166,

195, 288, 290, 296, 305, 309Sivrek 251Smyrna 14, 32, 137, 151, 153-155,

159, 265, 266, 270, 273-278, 281, 282, 310, 360, 370

Soerabaja 111Søllerød 296Spa 256Suezkanaal 31, 332, 356Sulina 98Sumatra 144Syra 98Syrië 16, 142, 158, 200, 201, 204, 238,

266, 281, 295, 297, 318, 322, 323, 332, 336, 356, 361, 366, 371

Tabriz 210Tadem 101Talori 84Tarsus 89, 129-131Therapia 228Thracië 136, 150, 153, 156, 281, 356Tiflis 65, 269, 278, 298, 308Tilburg 112Tokat 76, 88, 98

Transkaukasië 219Trebizonde 14, 73, 87-89, 91, 95, 99,

102, 106, 113, 144, 146, 149, 159, 163, 238, 261, 263, 268, 270, 271, 273, 284, 303-305, 309, 318, 323

Tripoli 134, 152Tsjorloe 137Tunesië 52Turkije passimUrfa 15, 58, 88, 91, 198, 201, 204,

234, 235, 280, 288, 291, 295, 303, 305, 324

Utrecht 39, 102, 214, 223, 265, 351Van 62, 65, 66, 70, 72, 73, 75, 91, 101,

144, 147-150, 159, 160, 177, 195, 196, 198, 203, 205, 268, 291, 303, 308-310, 313, 318, 323

Verenigde Staten van Amerika 10, 16, 17, 22, 26, 27, 66, 75-80, 95, 101, 102, 113, 115, 125, 129, 147, 149, 152, 157, 159, 197, 199, 206, 208, 209, 214, 216, 219, 220, 225, 227, 228, 230, 233, 235, 237-240, 243-245, 247, 248, 252, 254, 256, 257, 260, 264, 266, 268-270, 272, 273, 276, 281, 283, 284, 286, 288, 292, 296, 303, 307, 313, 317, 323-325, 332, 333, 336, 340, 342-346, 352, 357, 359, 360

Versailles 9-11, 257-261, 266, 339, 360, 370, 442, 467

Vlissingen 222-224, 241, 245Warschau 204, 357Washington 257Watertown 319Wenen 50, 101, 211Wesel 221, 223Yemen 134Yildizkiosk 75Yozgat 76, 262, 266Zeïtoun 81, 110, 195-198, 235, 305,

308, 313, 315Zierikzee 103Zuid-Afrika 21, 33, 49, 50, 223, 339Zweden 25, 28, 144, 262, 268, 342,

345Zwitserland 14, 17, 24, 25, 28, 32, 77,

78, 220, 232, 235, 240, 246, 253, 254, 262, 286-293, 297, 312, 317, 324, 331, 340, 342, 343, 345, 352, 361


9789087049058.schtblACHTER.Roodzant.indd 19789087049058.schtblACHTER.Roodzant.indd 1 25-02-2021 19:4125-02-2021 19:41

UvA-DARE (Digital Academic Repository)uitgave Stichting Auschwitz België, jaargang 5, Nr. 17, 2004....

Documents

Transcript of UvA-DARE (Digital Academic Repository)uitgave Stichting Auschwitz België, jaargang 5, Nr. 17, 2004....