UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (http://dare.uva.nl)

UvA-DARE (Digital Academic Repository)

Eenheid en verscheidenheid. De burgers van Haarlem in de Gouden Eeuw

Dorren, G.M.E.

Link to publication

Citation for published version (APA):Dorren, G. M. E. (2001). Eenheid en verscheidenheid. De burgers van Haarlem in de Gouden Eeuw.Prometheus/Bert Bakker.

General rightsIt is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s),other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons).

Disclaimer/Complaints regulationsIf you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, statingyour reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Askthe Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam,The Netherlands. You will be contacted as soon as possible.

Download date: 24 Jan 2021

11 Een stad aan het Spaarne

244 Van Mander, 'Het tweede beelt van Haerlem', 35.

255 Junius, Een stacoit doch dare beschrijving*.

266 Kurtz , Beknopte geschiedenis van Haarlem, 54.

277 'Haarlemse Vermakelykheyd*. Zie ook hoofdstuk 6.

288 Guicciardyn. Belgium,dot is: Nederlandt, 195-201.

299 Junius, Een seer cort doch dare beschrijvinge, f. jr-gr .

300 AVK , Stadsarchief, Ingek. st. 1636-1649. rekest Ott o Vogel z.d. 1604. Over Vogel: Dorren, 'De

eerzamen',, 69-70. 311 JacobsenJensen,'Moryson'sreis', 225-226. 322 Marsilje , 'Een onduikende stad', 48-57333 Van Loenen. De Haarlemse biouwindustrie vóór 1600, 20. Over pogingen de groei van de grote

brouwerss (te Delft) te remmen: Woltjer . 'Een Hollands stadsbestuur in het midden van de

16ee eeuw', 261-279 (266-267 over Haarlem).

344 Van Loenen, De Haarlemse brouwindustrie, 47.

355 Marsilje,'Een onduikende stad', 54.

366 Fagel en Marsilje , 'Subsidies voor drapeniers'; Marsilje , 'Een onduikende stad', 56-57; Kap-

tein,'Dee Haarlemse lakennijverheid' , 52. 377 Kaptein, 'De Haarlemse lakennijverheid' , 20-21. 388 Wijn , Het beleg van Haarlem, 4. 399 Zieookhc«fdstuk6;Ampzing,BeschryvingeendelofderstadHaeriem, 165, 243-245; Wijn , Het bdeg

vann Haarlem, 159. Vgl. Meijer Drees, 'De smaak onzer natie'.

400 Verwer, Memoriaelbouck, 31.

411 Ib., 99.

422 AVK , Handschriften Haarlem, G. Stuver, 'Geschiedenisse en beschrijvinghe van den belegge

derr stad Haerlem door Don Frederico d'Alvaro' .

433 Junius, Een seer cort doch clare beschrijvinge, f. 8r. 444 Verwer, Memoriaelbouck, 132; Wijn , Het bdeg van Haarlem, 158.

455 Wijn , Het bdeg van Haariem, 154. 466 Verwer, Memoriaelbouck, 157.

477 Ib., 179-180. 488 Vgl. de kaart van Thomas Thomasz uit 1578, uitgegeven in 1582 (AVK) .

499 Verwer,Memoriadbouck, 201-203.

500 Spaans, Haarlem na de Reformatie, 71.

511 Taverne, In 't land van belofte, 282-283.

522 Van Mander, 'Het tweede beelt', strofe 13, 33-

533 Van Hvdle, Memoriad vande overkomste daWamingen.

544 Briels, De Zuidnederlandse immigrati e in Amsterdam en Haarlem, 116.

555 Vgl. hoofdstuk 4; Briels, De Zuidnederlandse immigrati e in Amsterdam en Haarlem, 124-128; Noorde-

graaf,, '"Ee n herberghe voor alle verjaeghde ende verdreven lieden"' , 4-5.

566 Briels, De Zuidnederlandse immigrati e in Amsterdam en Haarlem, 124, en idem. De Zuidnederiandse immigra-

tiee 1572-1630, 21 schat dat de Haarlemse bevolking in 1622 voor de helft uit Zuid-Nederlan-

derss of afstammelingen in de eerste graad bestond.

577 Vgl. Noordegraaf,' "Een herberghe voor alle verjaeghde ende verdreven lieden"' , 7 -9; Dor-

ren,, 'De eerzamen', 71 -72, 78. Zie over de woningnood hoofdstuk 3.

588 Uittenhout, 'De Hollandse Renaissance in Haarlem' , m.n. 2 - 3.

599 In 1651 24%, ofwel 215.000 vaten; Diederiks en Spierenburg, 'Economische en sociale ont-

wikkelingen' ,, 177. 600 Terriminck , Haarlem vroeger en nu, 44.

611 Zo werd ze althans in ieder geval in 1644 nog betiteld: Regtdoorzee Greup-Roldanus, Ge-

schiedeniss der Haarlemmer bleekerijen, 5. OokAmpzing, Beschryvinge ende lof, 337.

622 Kaptein, 'De Haarlemse lakennijverheid' , 24.

2 15 5

633 Diederiks en Spierenburg, 'Economische en sociale ontwikkelingen', 173. 644 Regtdoorzee Greup-Roldanus, Geschiedenis der Haarlemmer bkekerijen, 229-234; Mulder, 'De

Haarlemsee textielnijverheid', 89-90. 6cc Regtdoorzee Greup-Roldanus. Geschiedenis der Haariemmer bJeekerijen, 38. 666 Ibidem, 103.

677 In i6co werkten ca. 1000 mensen in de lijnwaad-, 35/0 in de kleer- en 200 in de garen-bleek:: Diederiks en Spierenburg, 'Economische en sociale ontwikkelingen', 174, tabel 3.

688 Mulder, 'De Haarlemse textielnijverheid', 56. 699 Diederiks en Spierenburg,'Economische en sociale ontwikkelingen', 173. 700 Mulder, 'De Haarlemse textielnijverheid*, resp. 64 en 56. 711 H>-c6.

722 Diederiks en Spierenburg, 'Economische en sociale ontwikkelingen', 172-173. 733 Mulder, 'De Haarlemse textielnijverheid', 56, 92 en 164, noot c. Over de zijdeweverij: Co-

lenbrander,, 'De zijdeweverij in Haarlem'. Over de reglementering van deze bedrijfstak doorr het stadsbestuur: idem, 'Haarlems stadsbestuur in textiel'.

744 Mulder, 'De Haarlemse textielnijverheid'. 168, noot 151. Vgl. ook 92 en 107-108. 7575 Groenveld e.a., 'Geografische, institutionele en politieke ontwikkelingen', 156. 766 Boot, 'Geen Spaanse tirannen', 91; Groenveld e.a., 'Geografische, institutionele en politie-

kee ontwikkelingen', 15c en 157. 777 Zie ook hoofdstuk 6.

788 Groenveld e.a.. 'Geografische, institutionele en politieke ontwikkelingen', 147. 799 De Jongste, Onrust aan het Spaarne, 98. 800 Spaans, Haarlem na de Reformatie, 20.

811 Reglement op schoutsambt, c december 1670. De Jongste, Onrust aan het Spaarne, 65-66. 822 AVK , Rechterlijk archief, inventarisband 13.

833 Vgl. hoofdstuk 6; zie over de Kleine Bank ook Van Oosten de Bruyn. De stad Haarlem en haaie geschiedenissen,, 157.

844 AVK , Stadsarchief, MVB , I november 1643. 855 Ib., 4 februari 1644. 866 Spaans, Haarlem na de Reformatie, 104. Vgl. hoofdstuk 5.

877 Rogier, Geschiedenis van het katholicisme iv, 744-748; idem, 'De protestantisering van het Noor-den',, 334-338.

888 Rogier, 'De protestantisering van het Noorden', 33c. 899 Rogier, Geschiedenis van het katholicisme ïv, 753: 18 of 19 seculieren, i dominicaan, 1 francis-

caann en 1 jezuïet. 900 Ib., ïv 756. 911 Zie hoofdstuk 5. 922 Verheus, Naarstig en vroom, 88-89. 933 Spaans. 'Levensbeschouwelijke groeperingen', 219.

944 Ampzing, Beschrvvinge ende lof, 414 (naar aanleiding van een nieuwe ordonnantie tegen be-delaarss van 20 april 1627).

955 Kurtz, Beknopte geschiedenis van Haarlem, 21. 966 Ib. ,8en28.

977 Ib., 27;Temminck,'De oudste geschiedenis'. 17. 988 Ternrninck, 'De oudste geschiedenis', 20 (1703). 999 ft-. 17-

1000 AVK , Archiefinv. Gildenarchieven; Lourens en Lucassen, 'Ambachtsgilden in Nederland, eenn beknopt overzicht', 13.

1011 AVK , Archiefinv. Gildenarchieven. Tot 180c namen commissarissen - gewoonlijk de vroe-geree deken en vinders - het bestuur waar. De rekeningen van de ontbonden gilden hepen nogg door tot 1839.

1022 Vgl. Ampzing, Beschrvvinge ende lof, 434-437.

2 l 6 6

1033 AVK , Gildenarchieven, Arch, schonenvaardersgilde. Naamregister leden 1609-1763. 1044 Zoals het Sint-Jacobsgüde, het Kors- of Ker(st)misgüde en het jagersgilde, gewijd aan Sint

Hubertus:: Ampzing, Beschryvinge ende lof. 434-437. Vgl. Kaplan, Calvinist* and libertines, 288-289.

1055 Knevel, Buigen in het geweer, 383. 1066 Levy-van Halm, 'De Haarlemse schuttersstukken' ,119. 1077 Knevel. Buigen in het geweer. 189-190. 1088 Levy-van Halm, 'De Haarlemse schuttersstukken', 108-109. 1099 Schrevelius.Harlemias (1648) 315-316. 1100 Knevel, Bunjers in het geweer. 117-143. 1111 Volgens Schrevelius. Harianias (1754) 584. telde Haarlem in 1707 8662 huishoudens. Uit-

gaandee van een gemiddelde omvang van 3,72 personen (Van der Woude, 'Variations' , 310-311)) zijn dat 32.233 inwoners.

1122 De Vries en Van der Woude, Nederland 1500-1815, 89. 1133 HetUed'HaerlemseVermakelykheyd' (circa 163s) maakt zelfs gewag van 60.000 inwoners. 1144 Getallen afkomstig uit AVK , Stadsarchief, inv.nr. 901, Ontvanger van den personeelen

loostenn en loosten penning. Vgl. De Vries en Van der Woude, Nederland 1500-1815. 89, vol-genss wie het Haarlemse inwonertal in 1675 al terugliep; Taverne, In 't land van bdofte. 487 noott 24, situeert het proces pas na 1680. Vgl. Israel. The Dutch Republic, 328 tabel 12, en 621 tabell 30: 1600 30.000, 1635 42.000, 1647 45 000, 1672 en 1688 50.000, 1700 40.000.

1155 ARA, Arch. Staten van Holland, extract res. Staten van Holland, 26 maart 1671. 1166 Op basis van een kohier van de 200ste penning uit 1669 werden 282 personen geselecteerd,

diee op grond van verklaringen van de wijkmeesters werden aangevuld met nog eens 70 lie-den. .

1177 Groot Plocaet-bodt dl. 3. 953: ordonnantie van de impost van de wijnen van 1671 en 1679. 1188 De Vries en Van der Woude, Nederland 1500-1815, 137. Alleen van 1680 weten we hoeveel hele

enn hoeveel halve kapitalisten Haarlem telde. 1199 AVK, Stadsarchief, Secrete resolutiën der Vroedschap, 1670-1741, na res. 24 mrt 1721.

Waarschijnlij kk was de telling van 1680 gebaseerd op een kohier van de 100ste penning. Onderr de 480 kapitalisten bevonden zich 25 'nieuwe' (sic), onder de 238 halve kapitalis-tenn waren dat er 38.

1200 Uitgaande van een gemiddelde huishoudengrootte van 4 en een bevolkingsomvang van 40.000,, en gegeven het aantal aanslagen (1582).

1211 Is van 1680 alleen de van het kohier afgeleide verdeling in vermogensgroepen overgele-verd,, van 1698 ontbreekt die interpretati e juist en rest ons alleen het kohier zelf. Achter el-kee naam werd de hoogte van de aanslag vermeld. In ongeveer één op de vij f gevallen be-droegg die aanslag 100 gulden of meer; de personen in kwestie dienden dan te betalen voor eenn geschat vermogen van ten minste 10.000 gulden. Voor driekwar t van de belasting-plichtigenn bleef de aanslag onder de 70 gulden, hetgeen neerkomt op ƒ 7000,- vermogen.

1222 Uitgaande van een bevolkingsomvang van 40.000 en gemiddelde huishoudengrootte van 4--

1233 De 25% betalers, de 16% vrijgestelden en de 25% (half)bedeelden laten nog 34% over: kwamm deze groep beroepsmatig niet voor de zout- en zeepbelasting in aanmerking? Wat welstandd betreft weten we van deze groep zeker dat zij niet tot de bedeelden hoorde.

1244 AVK , Archief van de grote diakonie, Stukken betr. bedelingen aan buiten- en binnenarmen

1650-1777--1255 Noordegraaf, 'De arme', 319. 1266 Vgl. voor Amsterdam Van Leeuwen e.a., 'Armoede en bedeling', p. ix tabel 7. 1277 De Vries en Van der Woude, Nederland 1500-1815, 650: bovenste laag die zo'n 13 % van de in-

wonerss vormt en die we terugvinden in het kohier van de 100ste penning. 1288 16% 100ste penning en 20% bedeelde huishoudens laten 64% over. Vgl. De Vries en Van

derr Woude, Nederland 1500-1815, 649-650: 60%. onderverdeeld in ca. 35% smalle burgerij enn een onderste laag van ca. 25%, te weten knechten en laaggeschoolden.

217 7

1299 Schrevelius, Hariemias (1648), 395-396. 1300 Ib., Inhoudsopgave.

1311 Vgl. AVK . Stadsarchief (rood 462). Ingek. st., 1611 -1635, missive Arend Meijnertsz aan de Haarlemsee burgemeesters, 24 november 1621. Woordenboek der Nederiandsche taal vu, 206-207, lemmaa 'janken': Jankemanus, in zegswijze: Van ianckemanus volck (Sartor. 'Homo tres-sis');; vgl. Verwijs en Verdam, Middelnederlands woordenboek, 2205, lemma 'cumen': klagen, ker-men. .

1322 Schrevelius, Hariemias, Inhoudsopgave.

'333 "> . 395-396 1344 Ib., Inhoudsopgave.

1355 Zie Dorren, 'De eerzamen', 62-64; vgl. over Amsterdam: Wagenaar. Amsterdam in zijne opkomst dl.. 3, 141 -163; Prak, 'Citüdini, abitanti e forestieri'.

22 Haarlemse huishoudens

1366 AVK , Stadsarchief, MV B 26nov. 1694. 1377 Kooijmans, Vriendschap en de kunst van het overleven, 15; idem, 'Andries en Daniel'. 1388 Kooijmans, Vriendschap en de kunst van het overleven, 326-329. 1399 Haks, Huwelijken gezin, 219. 1400 Namelijk 57%, aldus Van der Woude, 'Variations', 310-311. 1411 Haks, 'Family structure and relationship patterns', 93, noemt 40%, maar bedoelt daarmee

ookk eenoudergezinnen. Van der Woude, 'Variations', 310-311 spreekt voor het Noorder-kwartierr over 1622- 1795 van 19% alleenstaanden.

1422 VanderWoude,'Variations', 310-311 (3,01). '433 vgl- Haks, Huwdijk en gezin, 219-220. 1444 Ib., 167; De Vries en Van der Woude, Nederland 1500-1815, 203.

SS vgl- Wittewrongel, Oeconomia Christiana; Cats, Huwelijk. Zie voor de discussie over de opkomst vann het conjugale gezin: Haks, Huwelijk en gezin, xviii , 221 en 226.

1466 Vgl. Macfarlane, The family-life of Ralph Josselin; idem, Marriage and love in England; Pollock, Foigotten children.. Zie over deze discussie: Haks, Huwelijk en gezin, i.h.b. 160-167.

1477 Dekker, Uit de schaduw in 't grote licht, 12 en 2 26, noot 6. 1488 Van Apeldoorn, Geschiedenis van het Nederiandsche huwdijksrecht, 86-87; v»n der Heijden, Huwdijk

inn Holland, 45-54. 1499 Peeters,'Vijf eeuwen gezin', 17. 1500 AVK, Oud-rechterlijkarch., Resoluties schepenen, 20 sept., 1667. 1511 Spaans, Haarlem na de Reformatie, 120. 1522 AVK, Stadsarchief, Missiveregister 7 en 16 dec. 1698. Ze had met succes aangevochten dat

hett gildenrecht voor weduwen steeds via een meesterknecht moest lopen, zie hoofdstuk 4. 1533 Vgl. Kloek, 'De vrouw', 254 en 272; Haks, Huwelijk en gezin, 153. 1544 Verhamme was weduwnaar van de zuster van Pieter van Acht, wijlen Anna's man. Vgl. over

verbodenn graden: Meulmeester-Jacobs, '"Op saaken van houlijken'", 127-128. 1555 AVK , Stadsarchief, Missiveregister 7 en 16 dec. 1698. De oorzaak van het conflict was gele-

genn in een erfeniskwestie. 1566 Van Apeldoorn, Geschiedenis van het Nederiandsche huwdijksrecht, 169. 1577 AVK , Oud-arch. Ned.-Herv. gem., archief kerkenraad. Stukken betr. bijzondere gevallen

vann doop- en huwelijksacten 1602-1786. 1588 AVK.Oud-rechterl. arch., Res. schepenen, 1 juli 1673. 1599 AVK , Stadsarchief, MV B 16 juni 1640. 1600 AVK, Oud-arch. Ned.-Herv. gem., Acta kerkenraad, 6 dec. 1623. 1611 lb., 2c juni en 2 juli 1624. 1622 Van Apeldoorn, Geschiedenis van het Nederiandsche huwdijksrecht, 78.

2 l 8 8

1633 AVK . Stadsarchief, MVB i7aug. 1602. 1644 AVK , Oud-arch. Ned.-Herv. gem., Acta kerkenraad 25 juni, 2 juli 1624: beide kandidaten

pretendeerdenn met de weduwe Lysbet Jans een belofte van huwelijk te hebben, reden voor dee kerkenraad om de kwestie te verwijzen naar schepenen. Helaas is de uitslag onbekend, omdatt er geen schepenresoluties van vóór 1664 meer zijn.

1655 Van Apeldoorn, Geschiedenis win het Nederlandsche huwelijksrecht, 81.

1666 Ib.,84. 1677 Groenendijk, De nadoe reformatie, 76. 1688 Dresen-Coenders,'Huis en haard', 19. 1699 Vgl. hoofdstuk 5; Van der Heijden, Huwdijk in Holland, 235-237. Over gemengde huwelij-

ken:: Roodenburg, Onder censuur, 146-204. 1700 Spaans, Haarlem na de reformatie, 99. 1711 Ketelmuziek en charivari, die in zulke gevallen elders in Europa niet ongebruikelijk wa-

ren,, bleven in zeventiende-eeuws Holland echter achterwege. Haks, Huwelijk en gezin, 68; Spierenburg,, De verbroken betovering, 265.

1722 Roodenburg, 'De autobiografie van Isabella de Moerloose', 329. 1733 Dresen-Coenders en Van Haaren, 'Ontmoetingsplaatsen van vrijers en vrijsters', 66. 1744 Haks, Huwelijk en gezin, 220. 17c.. Dresen-Coenders, 'De machtsbalans tussen man en vrouw', 87. 1766 Groenendijk, De nadere reformatie, 92-93. 1777 Haks, Huwdijk en gezin, 221 ;Van Deursen, 'Jacob Cats and the married woman', 37. 1788 Groenendijk, De nadere reformatie, 10c. 1799 AVK, Oud-rechterl. arch., Vonnisboek schepenen 1583-1601, 16 juni 1589 en 4 dec. 1592. 1800 Haks, Huwdijk en gezin, 153-154. Over Hugo de Groot: Van der Heijden, Huwelijk in Holland, 41 -

42,, 171. OverWittewrongel: Groenendijk, De nadere reformatie, 93. 1811 AVK , Oud-rechterl. arch., Vonnisboek schepenen 1583-1601, 28 sept. 1601. 1822 AVK , Stadsarchief, MVB 5 juli 1642. 1833 Ib., 24aug. 1602.

1844 Vgl. Garrioch, Neighbourhood and community, 16-55; Van der Heijden, Huwdijk in Holland, 169-

170. . 1855 AVK , Not. arch., 125 (not. Jacob Schout) f. 107V, 3 feb. 1625. Zie ook hoofdstuk 3. 1866 Bijvoorbeeld AVK, Stadsarchief, MVB 14 aug. 1660. 1877 Egmond, 'Erezaken'. 1888 AVK , Oud-arch. Ned.-Herv. gem., nr. 14 M: Stukken betr. proces Dirck Corstiaens en zijn

vrouwClaesgenn Jacobsdr 1617-1619, attestatie 7 apr. 1619. 1899 AVK, Not. arch. 434 (not. Hendrik Hasewindius), f. 169, 28 mei 1683: verklaring Jannetje

Janss (vrouw van Jan Stevensz Kappelveld) en Jannetje Warnaers (meerderjarige dochter) opp verzoek van de meerderjarige kinderen van organist Jan Dusart.

1900 Ib. 1911 AVK , Not. arch. 513 (not. Gijsbert van Campen), f. 95, 11 aug. 1683: verklaring van dienst-

meidd Jannetje Jacobs, Cornelia van Gelder (weduwe van Jan Jacobsz Haringhuijsen) en Corneliaa Haringhuijsen op verzoek van Johanna van Stroombergh.

1922 AVK, Oud-arch. Ned.-Herv. gem., Acta kerkenraad, 8 sept. 1613. 1933 AVK , Stadsarchief, MVB 24 aug. 1602. 1944 AVK, Not. arch. 54 (not. Egbert van Bosvelt), f. 247V. 1955 AVK, Oud-arch. Ned.-Herv. gem., Acta kerkenraad 8 apr., 6 mei, 15 en 31 juli , 7 aug. en 25

sept.. 1605; 1 jan. en 19 feb. 1606; 11 feb., 29 apr., 13, 20 en 27 mei en 17 juni 1607. 1966 AVK, Stadsarchief, MVB 20 mei 1678. 1977 lb., 3 jan. 1680. Ook bijvoorbeeld Jan Wülemsz de Clerck, ib., 25 jan. en maart 1676. 1988 Ib., 23 dec. 1676 en 12 nov. 1677. 1999 Ib., 20 juni 1676. 2000 AVK, Oud-rechterl. arch., Res. schepenen, 9 maart 1682.

2 19 9

2oii AVK , Stadsarchief, MV B 26maart 1698. 2022 Ib., u maart 1698. 2033 Ib., 22 apr. 1698.

2044 Op 11 nov. 1702 was hij een van de acht koperslagers die een rekest om een eigen keur in-dienden:: Miedema, De archiefbescheiden van het St.Lukasgilde dl. 1, 326.

2055 AVK , Stadsarchief, MV B 26 feb. en 7 juli 1678; vgl. Van Apeldoorn, Geschiedenis win het Neder-londschee huwelijksrecht, 196.

2066 Bijvoorbeeld AVK , Stadsarchief, MVB 2! feb. 1696. 2077 AVK , Oud-rechterl. arch.,Vonnisboek 1583*1601, to juni 1600. 2088 Vgl. Van der Heijden, Huwelijk in Holland, 226, tabel 5; Haks, Huwelijk en gezin, 221; Peeters,

'Vij ff eeuwen gezin', 16; Joor, 'Echtscheiding en scheiding van tafel en bed'. 2099 In één geval is het niet duidelijk of het separatie of divortie betreft. 2100 AVK , Oud-rechterl. arch.. Res. schepenen, 24 maart 1678. 2111 Ib., 26.10 G, 22 juli 1693. 2122 Ib., 26.2, 25 nov. 1666: Ehas van der Putten, Huijbert Wijbrantsz van Wareel en Hendrik

vann Diepenbrock de Jonge, op verzoek van Andries Prier en Margrita van der Brugge. 2133 Ib., 26.3,, 8 apr. 1671. 2144 AVK , Oud-rechterl. arch., Res. schepenen, 21 mei 1675. 211 c Ib., 2 sept. 1695. 2166 AVK , MV B 4 nov. 1695. 2177 Bijvoorbeeld AVK , Oud-arch. Ned.-Herv. gem., Acta kerkenraad, 20 juli 1682. 2188 AVK , Oud-arch. Ned.-Herv. gem., Acta kerkenraad, 14 en 30 mei, 27 juni 1662; 9 jan. en

266 dec. 1663; 20 en 28 maart en 4 en 6 apr. 1668. 2199 AVK , Oud-rechterl. arch., Res. schepenen, 26 jan. 1684. 2200 AVK , Oud-arch. Ned.-Herv. gemeente, Acta kerkenraad, 28 en 31 maart, 4 juli , 6 okt. 1684,

177 apr. en 6 juli 1685. 2211 Met Johannes Rijcke; AVK, Not. arch., 443 (not. Hendrik Hasewindius), f. 644, 31 juli

1692.. Dusart figureert als 'Du Sast, organist tot Haerlem' in een grap: Van Overbeke, Anecdo-taa sive historiae jocosae, 260, ni. 1493.

2222 Spaans, Haarlem na de reformatie, 118. 22 23 Zie ook Roodenburg, Onder censuur, 368. 2244 Spaans, Haarlem na de reformatie, 119. 22c.. Vgl. Roodenburg, Onder censuur, 167: in Amsterdam gold de doopsgezinde richting zeker tot

16300 als 'een geduchte concurrent' van de gereformeerdee kerk. 2266 Haks, Huwelijk en gezin, 180 en 201. 22 27 Bijvoorbeeld over de verver Johannes Dusart (neef van de organist), Opregte Haerlemse Courant

16899 nr. 14. Over deze kwestie: Dorren, Het soet vergaren, 12-13. 2288 AVK , Stadsarchief, MV B 21 mei 1642: hij bleek intussen overleden te Rostock. 2299 AVK , Oud-arch. Ned.-Herv. gem., Acta kerkenraad: verzoek Ampzings vrouw, 29 sept.

i£96--2300 AVK , Stadsarchief, MV B 24nov. 1657; vgl. ib., 24 dec. 1695, 10 mei 1696 en 13 feb. 1697. 2311 Ib., 23 aug. 1696. 2322 Peeters,'Vijf eeuwen gezin', 16. 233 3 Groenendijk, De nadere reformatie, 85. 2344 AVK , Stadsarchief, MV B 23 en 27 apr., 28 mei 1660. 2355 Ib., 21 en 28 okt. 1660. 2366 AVK , Oud-rechterl. arch., Schouts criminele rolle, 18 okt. 1681. 2377 Haks, Huwelijk en gezin, 214. 2388 Vgl. Van der Heijden, Huwelijk in Holland, 96-114. 2399 AVK , Stadsarchief, MV B 22nov. 1678. 2400 Ib., 22 en 30 juli 1677. 2411 AVK , Oud-arch. Ned.-Herv. gem., Acta kerkenraad 4, 11 en 14 apr. en 7 juli 1656.

2 2 0 0

2422 AVK , Stadsarchief, MV B i apr. 1679. 2433 Ib., 24 mei 1697. 2444 Ih., Keuren en ordonnantiën, Ordonnantie op het vroedvrouwambt, 1 sept. 1699. Over de

roll van vroedvrouwen op dit gebied: Van der Borg, Vroedvrouwen:bedd en beroep, 37-39. 2455 Halts, Huwelijk en gezin, 89,9;. 2466 AVK , Rechterl. arch.. Res. schepenen, 22 nov. 1673 en Not. arch. (not. Pieter Baes) 10 nov.

1673 3 2477 Haks, Huwelijk en gezin, 93 en 297. 2488 Vgl. Groenendijk, De nadere reformatie, 8;. 2499 AVK , Stadsarchief, MV B 30 juni 1621. 2coo Vgl. Koom, 'Illegitimitei t en eergevoel', 93 en 96; Haks, Huwdijk en gezin, 87. 2511 Koom, 'Illegitimitei t en eergevoel', 96, noot 70. 2522 AVK , Stadsarchief, MV B 8 mei 1640. 2533 AVK , Oud-arch. Ned.-Herv. gem., Stukken betr. verschillende questiën in de kerkenraad

behandeldd 1614-1791. 2544 Ib., (30 apr. 1641). 25e,, Bijvoorbeeld AVK, Stadsarchief, MVB 16 dec. 1602 (Wouter), jan. 1622 (Johan Natalis),

22 mei 1661 (Isaak Croesen); ib., Oud-arch. Ned.-Herv. gem.. Acta kerkenraad 29 jan. 1589-288 jan. 1590 (HansVervloei), 19 feb. en 2 jul i 1606 (Jan Jansz), 14 maart 1613 e.v. (Maar-ten). .

2c66 AVK , Archief scholarchen, 2.1 pak ingek. en minuten van uitgegane st., 1616- 181c: Provi-sionelee ordonnantie van de Nederduitse en Franse scholen, z.j.

2577 Frijhoff , Wegen van EvertWiUemsz, 134; Van Deursen, Een dorp in de polder, 31 -46. 2588 Dekker, Uit de schaduw in 't grote licht, 60, 162-166. 2599 Peeters,'Vijf eeuwen gezin', 154. 2600 AVK , Oud-arch. Ned.-Herv. gem., Stukken betr. verschillende questiën in de kerkenraad

behandeldd 1614-1791: uit Daniel Samuelsz Coenens verweer tegen de beschuldigingen, 1640. .

2611 Zoals afgebeeld op prenten (bijv . de speelgoedkraam van Jan Luyken) en schilderijen (Jan-senn (red.), Jan Steen, 164, 184. 198); Dibbits, Vertrouwd bezit, 279.

2622 Dekker, Uit de schaduw in 't grote licht, 120. 2633 Les oeuvres de Nicolas Struydc, 302-304. 2644 AVK , Doopregister St.-Josef-statie en begraafboeken Grote Kerk i6c8-1674. 2655 Ib., 1667-1675. MargarethaBraau: 1670-1753. 2666 Over Braau: Dorren en Verhoeven, 'De twee gezichten van Claes Braau'. 2677 Vgl. Dekker, Uit de schaduw in 't grote licht, 231, noot 41. 2688 AVK , Rechterl. arch., 'Register van de beschrijvinge van de verongeluckte persoonen', 29

junii 1621-23 maart 1706. 2699 Vgl. Van Deursen, Een dorp in de polder, 67. 2700 AVK . Not. arch., J13 (not. Gijsbert van Campen), f. 94, 6 aug. 1683, testament Nicolaes

Braauu en Trijntj e Arends. 2711 De drieduizend gulden die daarvoor opzij was gelegd, kwam geheel de enige nakomeling

Margarethaa ten goede toen zij klop werd. 2722 Op Bakenes, zie Spaans, Haarlem na de reformatie, 148-149. 2733 Bijvoorbeeld AVK . Stadsarchief, MV B I maart 1644, 7 juni 1678. 2744 Elf gaven Nederduits, negen Frans, één Latij n en vij f staan zonder specialisme genoteerd,

AVK ,, Archief scholarchen, pak ingek. st. en minuten van uitgegane st., 1616-1815, lijst z.j. Inn de periode 1589-1620 vroegen 38 mannen en één vrouw de burgemeesters toestem-mingg om school te houden, zie Spaans, Haarlem na de reformatie, 287-288 (bijlage c).

2755 AVK , Arch, scholarchen, pak ingek. st. en minuten van uitgegane st., 1616-1815, lijst z.j.; Grootess e.a., 'Onderwijs , wetenschap en boekdrukkers', 222 vermeldt dezelfde lijst , maar dateertt hem abusievelijk omstreeks 1620. Van die ei moesten 12 (10 vrouwen die vooral

221 1

naaiwerkk leerden en 2 mannen) stoppen vanwege hun katholiek geloof: AVK, Stadsar-chief,, MVB res. 20 feb. 1642.

2766 AVK . Stadsarchief, MV B april 1640 t /m april 164c. In die periode werden 14 verzoeken om schooll te houden ingewilligd; de enige vrouw, Anna de Bois, kreeg op 31 dec. 1642 toe-stemmingg Frans en Nederduits te geven.

2777 Grootes e.a., 'Onderwijs, wetenschap en boekdrukkers', 226. 2788 Het Leidse stadsbestuur probeerde nog de nachtrust van kinderen veilig te stellen met een

bepalingg in 1661 dat zij niet langer mochten werken dan van vijf uur 's ochtends tot tien uurr 's avonds: Noordman en Van Setten, 'De ontwikkeling van de ouder/kind-verhou-ding',, 142.

2799 AVK . Stadsarchief, Ingek. st. 1650-1662, Consideration betr. opgerichte spinkamer in Ar-mekinderhuis,, z.j. (met potlood op 1658 gedateerd); een van de drie regenten had zich te-genn het hele plan uitgesproken.

2800 AVK oprichtingsakte, ca. 1656. 2811 AVK , Archief Burgerweeshuis (tot 1765 Armekinderhuis), Reg. ontvangsten en uitgaven

1660:: maandelijks ƒ 61 -10 loon voor de schoolmeesters Jan Mergerts en Pieter van Aelst. 2822 Ib., maart i6c7-okt. 1660. 2833 Ib.,okt. 1660-okt. 1665. 2844 Haks, Huwelijk en gezin, 298. 2855 Zie hoofdstuk 4 (m.b.t. leerling zilversmid, 1640). 2866 AVK , Stadsarchief, Ontvangst van belastingen e.a. inkomsten aan secretarissen opgedragen,

nr.. i860: Lijst, opgesteld door deken en vinders van het bakkersgilde, in opdracht van het stadsbestuur,, 5 nov. 1681 (41 bakkers hadden één, 33 twee en 11 drie personen in dienst).

2877 Haks, Huwelijk en gezin, 167. 2888 De Vries en Van der Woude, Nederland 1500-1815, 203. 2899 Dekker, 'Maidservants', 101. 2900 AVK , Oud-arch. Ned.-Herv. gem.. Stukken betr. verschillende questiën in de kerkenraad

behandeldd 1614-1791. 2911 Groenendijk, De nadere reformatie, 175. 2922 AVK, Not. arch., 515 (not. Gijsbert van Campen), f. 66, 23 juli 1687: verklaring dienstmeid

Jannetjee Jans op verzoek van Niclaes Martin Ruijchaver, man van Catharina Elouts. 2933 AVK , Not. arch.. 58 (not. Egbert van Bosvelt), f. 282, 14 jan. 162c. 2944 lb., 125 (not. Jacob Schout), f. 108,4 feb. 1625. 2955 lb., f. 107V, 3 feb. 1625. 2966 lb., f. 156, 19 maart 1625. 2977 AVK, Stadsarchief, MV B 8 maart 1677. 2988 Vgl. Van Oostveen, 'It takes all sorts', 60. 2999 Vd.S. (= S. de Vries), Seven duyvelen. 3000 AVK, Stadsarchief, Keuren en ordonnantiën nr. 204a, 15 dec. 1640. 3011 lb., nr. 304, 19 dec. 1693. 3022 Haks, Huwelijk en gezin, 168. 3033 AVK , Not. arch., 442 (not. Hendrik Hasewindius), f. 908, 20 okt. 1691. 3044 lb., 513 (not. Gijsbert van Campen), f. 95, 11 aug. 1683: verklaring van dienstmeid Jannetje

Jacobs,, Cornelia van Gelder (weduwe van Jan Jacobsz Haringhuijsen) en Cornelia Haring-huijsenn op verzoek van Johanna van Stroombergh.

3055 Haks, Huwelijk en gezin, 90. 3066 Koorn, 'Illegitimiteit en eergevoel', 81 -86, m.n. noot 21. 3077 Vgl. Carlson,'ATrojan horse', 94. 3088 Vgl. Garrioch, Neighbourhood and community, 93-94.

2 2 2 2

33 Gebuurten en nabuurschap

3099 AVK, Not. arch., 515 (not. Gijsbert van Campen), f. 58, 12 juni 1687. 3100 li s en Soly, '"Beter een goede buur'", m.n. 85, 106-107. 3111 Boulton, Neighbourhood and society. 3122 Ib., 292. 3133 Garrioch, Neighbourhood and community, m.n. 3-7 en 258; vgl. ook Roeck. Als wolk dieWelt schier

brechen,, 123 (Augsburg). 3144 Vgl. Roodenburg, 'Naar een etnografie'. ll llSS Bogaers, 'Geleund over de onderdeur' en 'Een kwestie van macht'; Deceulaer, 'Stadsbe-

stuurr en buurtbewoners' en 'Implicaties van de straat'; Jacobs, 'Sociaal kapitaal van buren'. 31ee Pieck, 'Jan van Hout'; Van der Vlist, '"In goeder vreden'"; Rappard, 'De 's Gravenhaagsche

buurten';; Wijsenbeek-Olthuis, 'Magistraten, edelen en buurtverenigingen', 65-69. 3177 Temminck, 'Oude indelingen van Haarlem'. 3188 AVK . Stadsarchief, Keuren en ordonnantiën, nr. 225: 'Register en verdeelinge van de xxv

hooftmanschappen',, f. 2, i6feb. 1650. 3199 De Jongste, Onrust aan het Spaarne, 117; elk vendel bestond uit drie korporaalschappen of rot-

ten,, die met de drie buurten van iedere stadswijk correspondeerden. 3200 Levy-van Halm,'De Haarlemse schuttersstukken', 108-109. 3211 Vgl. De Jongste, Onrust aan het Spaame, 117-119. 3222 Vgl. Knevel, Burners in het geweer, 211 (1747)-3233 Ib., 210 tabel. 3244 Langedult in Kurtz, Haarlem in het rampjaar, 3 3. 3255 M.u.v. die onder het blauwe vendel der Nieuwe Doelen vielen; ib., 61, noten 78-79. 3266 AVK, Stadsarchief, Verdeling van al de buurten binnen de stad, 1650 (nr. 1921). In de vroe-

gee achttiende eeuw telde Haarlem 96 gebuurten binnen en 12 buiten de muren, blijkens AVK ,, Stadsarchief, Admissieregister 1703-1714.

3277 Roodenburg, 'Naar een etnografie', 224, meent dat buren zich uit eigen beweging in ge-buurtenn hadden georganiseerd.

3288 Blijkens AVK , Stadsarchief, los stuk (1681). 3299 Taverne, In 't land win belofte, 291; Smits, 'De plaats waar ik woon', 30-33. 3300 Vooral bouwmeester-schilder Salomon de Bray was op dit gebied actief. Zie Taverne, In 't

landd van belofte, i.h.b. 337-340, 3311 N.a.v. het conflict met de Franse koning en de bisschop van Munster hadden burgemeester

Johann vanThilt buitenlandse verzoeken bereikt om in Haarlem neringen te mogen opzet-ten.. VanThilt nam daarop het initiatief tot de uideg: AVK, Stadsarchief, Vroedschapsresolu-ties,, 31 januari 1671.

3322 Aan de tegenvallende verkoop was ook het lakse beleid van de magistraat debet: Taverne, In 'tt land van belofte, 393.

3333 Speet en Rothfusz, Historische stedenatlas, 16. 3344 Dit moet vóór 1628 zijn gebeurd, omdat TT in de verponding van dat jaar al voorkomt.

Ookk w was uit TT voortgekomen, zie Smits,'De plaats waar ik woon', 24. 3355 Resp. 59,42 en 40,58%: Smits, 'De plaats waar ik woon', dl. 2, 1 (tabel ia). Smits consta-

teertt voor Haarlem geen negatieve correlatie tussen huur en status (Ib., dl. 1, 74-75)-3366 Resp. 1 en z (en in iets mindere mate K en L) en T, TT en w. 3377 Resp. A,v en Y; H en M (in de bocht was de Waag en stond de Kraan opgesteld). 3388 Zie hoofdstuk 1 en hoofdstuk 5. 3399 Zie voor een overzicht waar de verschillende kerken en vermaanhuizen zich bevonden:

Spaans,, 'Levensbeschouwelijke groeperingen', 215. 3400 Voor soortgehjke bevindingen voor Rotterdam: Bonke, De kleyne mast, 128-136.

3411 Wegens verzakkingsgevaar stonden alleen houten huizen aan de vesten, vgl. Smits, 'De

plaatss waar ik woon', dl. 1, 62.

223 3

3422 AVK . Stadsarchief, Verdeling van al de buurten binnen de stad, I6JO (nr. 1921); Stadsar-chief,, Keurenn en ordonnantiën, nr. 222: 'Ordonnantie op de gebuurten', 6 sept. 1649.

3433 Over deze loterij: Kilian, 'De loterij van Haarlem'.

3444 AVK , Archief Oudemannenhuis, Loterijregisters 1606-1607, reg. nr. 8. 3455 H>., reg.nr. 7.

3466 Register van de prijzen van de Haarlemse loterij, 10 mei 1696-5 juli 1696, AVK bibliotheek.

3477 AVK . Stadsarchief, Keuren en ordonnantiën, nr. 144: Ordonnantie 24 sept. 1613 op instel-lingg en oprichting bank van commissarissen, art. 4 en 5. Wel werden vanaf 6 okt. 1651 za-kenn m.b.t. tot huishuur behandeld door de bank.

3488 AVK , geen inventarisnummer, ingelijst stuk. Groot, op perkament, met midden boven een tekeningg van een landschap. De maker van het stuk ondertekende met 'Ao 1627, Iöês [== Johannes] V. scrib'.

3499 AVK , Stadsarchief, StedeÜjke ambtenaren/vinders der buurten, nr. 1922: kasboek Koning-straatt 1623-1704.

ZSOZSO In 1632 was de contributie 12 stuivers (3 betaalden niets), in 1639 en 1647 een gulden (resp.. s en 15 'armen mijden' niets) en in i6c6 voor 37 mensen anderhalve gulden en voorr n de helft daarvan.

ZSZS11 Behorend bij Vreughdens-dazKkbaerheydt aen den koningh. 3522 Het bedrag in i6c6 (ƒ 874-14-4) was hoger dan alle voorgaande banketten, terwijl het

mett drie dagen een dag korter was dan de eerdere bijeenkomsten. 3533 Er werd meer gedronken dan in 1639 (ca. 290 liter wijn en vijf tonnen bier) en de huur-

prijss van tin bedroeg het dubbele van toen. De hoeveelheden bier en vlees lagen net onder diee van 1647, toen 107 personen zich hadden opgegeven.

3544 Vgl. Wijsenbeek-OUhuis,'Magistraten, edelen en buurtverenigingen', 68. 355355 Vreughde-dicht op het soet vergaren (...) van de Smee-straet; Vreughde-dicht op het soet venjaren (...) van de Mid-

dd-Zijl-straet.. De auteur van het Smedestraatgezang verwerkte het motto 'Trou Moet Bly-cken'' in de tekst, die van de Midden-Zijlstraat 'Liefd Boven Al'. Laatstgenoemde signeerde mett de initialen J.R.K.; waarschijnlijk is dit Jan Robberts Krieken, die in dezelfde periode opp de ledenlijst van de kamer Liefd Boven Al staat: Archief rederijkerkamer 'De Wijngaard-ranken',, 5.1 Naamlijsten der leden 1603-1795.

3566 Van eerdere Koningstraatbanketten zijn geen gezangen of gedichten bewaard gebleven, al werdd volgens het kasboek knecht Pieter in 1647 betaald voor twee gedichten. Wel is van Aelbertsbergg (bij Bloemendaal) soortgelijke gelegenheidspoëzie overgeleverd: yielberts-beighss Nieuwe-jaers-giit en Tweede lof van onseplaets. Vgl. G.Verhoevens nog te verschijnen disserta-tiee Drukkers aan het Spaarae. De Haarlemse boekhandel in de zeventiende eeuw,

3577 Vreughde-gesangh, behorend bij het Vreughde-dicht op het soet vergaren (...) van de Middel-Zijl-straet. 3588 Smedestraat, resp. Vreughde-Dicht en Vreughde-ghesangh. ZS9ZS9 De gedichten en gezangen zijn uitvoerig behandeld in Dorren, Het soet vergaren. 3600 Levy-van Halm, 'De Haarlemse schuttersstukken', 104-123, 110 en afb. 75, 79-81. 3611 Ib., 110 beschrijft wijnkoop echter als bekrachtiging van de overeenkomst. 3622 Temminck, 'Oude indelingen van Haarlem', 192-193. 3633 Er wordt gesproken van kind boven de echtelijke staat, waarmee waarschijnlijk zowel de

moederr als de verwekker schuld treft, al bleek dat laatste altijd moeilijk te bewijzen. 3644 AVK , Stadsarchief, Stedelijke ambtenaren/vinders der buurten, nr. 1922: kasboek Ko-

ningstraatt 1623-1704. 29 sept. 1661 (ƒ 1-10) en 1 jan. 1662 (ƒ 2-10). Om weg te kunnen blijvenn betaalde Lucas Dirksz in i6c6 en in 1657 12 stuivers en vervolgens steeds een gul-den. .

366 c Ib., Zacharias was sinds 1639 officier van de Koningstraat.

3666 Ib.: Van de veertien sterfgevallen in 1650 waarover de Koningstraat iets ontving, had de buurtkass over vijf geen uitgaven te doen; met de ƒ 1 -10 voor de begrafenis van Aelten Ber-rets'rets' kind kon men weinig beginnen, maar aan het overlijden van Jonker van Batenburch hieldd de buurt ƒ 31-10 over.

224 4

3677 AVK , Stadsarchief, Keuren en ordonnantiën, nr. 222: 'Ordonnanti e op de gebuurten', 66 sept. 1649.

3688 Pieck, 'Jan van Hout' , 37.41 en 43;Vlist, '"I n goeder vreden"' , ei -55. 3699 AVK , Stadsarchief, Keuren en ordonnantiën, 203: Keur tegen het houden van publieke ver-

gaderingen,, 23 mei 1640. 3700 Souterius, Nuchtotn Loth, 19V. 3711 Geelgieten: bewerken van geel koper of messing; AVK , Oud-arch. Ned.-Herv. gem., Acta

kerkenraad,, 24 sept. 159c. 3722 Ib., okt. 1603. 3733 Quintijn , De HoUandsche Lys met de Brabandsche Bely, 323. Vgl. over Quintijn : Keblusek, Boeken in de

hofstad,, 223*233; Minderaa,'Een merkwaardigeCats-epigoon'. 3744 Over deze zaak: Keblusek, Boeken in de hofstad, 224-227; Minderaa, 'Een merkwaardige Cats-

epigoon',, Il8-i22. 3755 AVK , Oud-rechterl. arch., 'Register van de beschrijvinge van de verongeluckte persoonen',

288 jan. 1625 (in een deken op het kerkhof), 8 feb. 1626 (in de Raaks), 28 feb. en 6 maart 16277 (in het Spaarne, de tweede had alleen een wondje bij de mond).

3766 Quintijn , De Hoilandsche Lys met de Brabandsche Bely, 174-178. 3777 Over het rij m en de invloed van Cats: Minderaa, 'Een merkwaardige Cats-epigoon', 128-

9 9 3788 Quintijn , De Hoilandsche Lys met de Brabandsche Bely, 31c en 330. 3799 Van de Vennes illustraties waren gestoken door de Gebr. Matham, Chrispij n van den

Quebornn en Cornelis Kittensteyn. Zie over Van de Venne: Van Vaeck, Adrioen van deVennes Tafereel vann de belacchende weidt.

3800 AVK , Stadsarchief, Keuren en ordonnantiën, nr. 192: Verbod tegen de ontheiliging van de Zondag,, 23 aug. 1636.

3811 AVK . Stadsarchief, MV B 14 jan. 1662 (het deel van de Gasthuisstraat lopend van de Luite-steegg tot de Boeresteeg).

3822 AVK , Stadsarchief, Keuren en ordonnantiën, nr. 222: Ordonnantie op de gebuurten, 6 sept. 1649. .

3833 AVK , Stadsarchief, Verdeling van al de buurten binnen de stad, 1650 (nr. 1921); geldt ook voorr bijvoorbeeld Augsburg: Roeck, J41S wolit die Welt schier brechen, 121-122.

3844 AVK , Stadsarchief, Stedelijke ambtenaren/vinders der buurten, nr. 1922: kasboek Koning-straatt 1623-1704 (de post van deken werd steeds door een regent bekleed, evenals het 'ko-ningschap'). .

3855 AVK , Stadsarchief, MV B 26 jan. 1661. 3866 Ib.,4sept. 1662. 3877 AVK , Stadsarchief, Vroedschapsres. 15 aug. 1659 en 15 nov. 1660. 3888 Ib., 15 nov. 1660. Over gebuurten die in de jaren zestig op vergaderen werden betrapt, heb

ikk niets gevonden. 33 89 Vgl. Vreughde-ahesanah Smedestraat: 'Buerman daer komt een roemer an / daer op volght een

Santeee / En slater noyt u handen van / anders ghy krijchte r twee (...) Siet dat is uyt, tsa wederomm / doet het vol nae behoor.'

3900 AVK , Stadsarchief,Vroedschapsres. ie dec. 1670. 3911 Temminck, 'Oude indelingen van Haarlem', 193. 3922 Afloop onbekend, AVK , Oud-rechterl. arch., schouts civiele rollen (nr. 65-1), f. 41. De ver-

gaderingg had plaatsgevonden op 12 en 13 jan. 1671. 3933 AVK , Stadsarchief, Keuren en ordonnantiën, nr. 267: Generale ordonnantie op de gebuur-

ten,, IJ dec. 1670. 3944 AVK , Stadsarchief, MV B 7 dec. 1677. 3955 Dit verzoek werd ingewilligd. Ib., 20 jan. 1671. 3966 Een bestuurder die iets aannam kreeg vijfentwinti g gulden boete, de schenker verbeurde

err twaalf. Uiteraard was het niet de gebuurte zelf die van deze boeten profiteerde; de aan-

22$ $

brengerr van de overtreding, de schout en het Armekinderhuis waren de drie partijen die err beter van werden.

3977 AVK . Stadsarchief, MV B 31 juli 1662. 3988 Ib., 18 juni 1694. Op 13 feb. 1695 werd hem te verstaan gegeven binnen 48 uur met zijn fa-

mili ee de stad te verlaten. 3999 Ib., 2I *ug. 1677. Corf was het oneens geweest met een door de vinders gekozen route bij

eenn begrafenis. 4000 Ib., 15 juni 1694. 4011 AVK . Stadsarchief. Keuren en ordonnantiën, nr. 343: Ordonnantie op alle gebuurten der

stadd Haarlem, 8 feb. i7i4.Tekst van 1678 opgenomen in deze ordonnantie, p. 7-8. 4022 AVK , Stadsarchief, MVB 19 juli 1699. 4033 AVK, Archief grote diakonie, Stukken betr. bedelingen aan buiten- en binnenarmen; zie

ookk hoofdstuk 1. 4044 AVK, Stadsarchief, MV B resp. 28 okt. 1694, 3 nov. 1694 en 13 maart 1695. 4055 Spijkers, 'Van aalmoes tot bijstand', 73-78: 3 okt. 1682, op basis van vroedschapsresolutie

311 mei 1679. 4066 AVK, Stadsarchief, Stedelijke ambtenaren/vinders der buurten, nr. 1922: kasboek Koning-

straatt 1623-1704, resp. 1655, 1656, 1678 en 1691. 4077 Mogelijk verwees 'koning' naar de Koningstraat, hoewel de term ook wel in de schutterij

voorkwamm (zoals 'keizer' en 'prins' bij de rederijkers). 4088 Ook aangetroffen in het begin van de eeuw in een andere gebuurte, AVK, Stadsarchief,

MV BB II dec. 1602; Deceulaer, 'Stadsbestuur en buurtbewoners', 8-9 heeft in Gent 'deke-ninnen'' gevonden, die uitsluitend door vrouwen werden gekozen. Over hun bevoegdhe-denn is slechts bekend dat die geenszins die van de dekens evenaarden.

4099 Pieck, 'Jan van Hout', 40-41. 4100 AVK . Stadsarchief, MVB 31 jan. en 13 aug. 1702. 4111 Buiten de stadsmuren bevonden zich daarenboven nog twaalf gebuurten, AVK, Stadsar-

chief,, Admissieregister 1703-1714. Vgl. ib., Verdeling van al de buurten binnen de stad, 16500 (nr. 1921): 89 gebuurten en 11 buiten de muren.

4122 AVK, Stadsarchief, Ingek. st. 1690-1702, rekesten betr. het kuiphuis van Jacobus Wülemsz vann Sassum, 1696.

4133 Over het rekest als politiek instrument van burgers: Van Nierop, 'Popular participation in politics'' en 'Private interests, public poücies'; Friedrichs, 'Urban politics'; Deceulaer, 'Stadsbestuurr en buurtbewoners'.

4144 Vgl. Poulussen, Van burcnlast tot milieuhinder. 4155 AVK, Stadsarchief, MVB 23 juni 1603. 4166 AVK, Oud-rechterl. arch.,Vonnisboek 1602-1615, " juni 1609. 4177 AVK, Stadsarchief, MVB 21 feb. 1696. Afwijzing conform Vroedschapsresolutie 31 dec. 1694

datt diakenen niemand die in de Crommelaan of elders buiten de stad blijf t wonen, mogen steunen. .

4188 AVK, Stadsarchief, MVB 13 feb. 1679. 4199 AVK, Stadsarchief, Ingek. st. 1690-1702, 21 juni 1694. Meer over Palesteyn en deze kwestie

inn hoofdstuk 5. 4200 Over vroegmoderne eer: Keunen en Roodenburg, Schimpen en schelden; Roodenburg, 'Eer en

oneer';; Van de Pol, Het Amsterdams hoerdom, 67-98. In Haarlem: Egmond, 'Erezaken'; Dorren, 'Burgerss en hun besognes', 54-55 en 58.

4211 Zie hoofdstuk 2. 4222 AVK . Not. arch., 125 (not. Jacob Schout), f. 143, 12 maart 1625. 4233 Met zeven anderen was Casteleyn ten tijde van de arrestatie in of rond het huis van Jan

Janszz Boeckelts, het Hertshooft op de Grote Markt, geweest; ib., f. 127, 25 feb. 162c. 4244 AVK, Not. arch., 58 (not. Egbert van Bosvelt), f. 315-316. 11 en 12 maart 1625. 4255 AVK, Stadsarchief, MVB 28 juli 1625: vrede gelegd tussen Jacob Cornelisz van Aschbeek (=

Jens)) en Susanna Plovier.

226 6

4266 Attestatie horlogemaker Jan Roelofsz over wat had plaatsgevonden op de avond van 27 ju-li ,, op verzoek van Jacob Cornelisz van Aschbeek; AVK, Not. arch., 58 (not. Egbert van Bos-velt),, f. 361, 4 aug. 1625.

4277 Attestatie kleermaker Mathijs Dirksz en Lowijs Loreijn over wat ze 28 juli op het stadhuis haddenn waargenomen, op verzoek van Jacob Cornelisz van Aschbeek; ib., f. 36i,4aug. 1625.

4288 Bogaers,'Een kwestie van macht', 111-112, 114-115.

4299 Ib., vooral 121 en 125. 4300 AVK, Stadsarchief, MVB 21 nov. en 24 dec. 1694. 4311 Vgl. Friedrichs, The eariy modem city, 268-269.

44 De ambachtsgilden

4322 Verwer, Memoriadbouck, 156. 4333 Miedema, De archiefbescheiden van het St. Lukasgilde, dl. 1, 189. 4344 Voor een goed historiografisch overzicht: Bos, 'Uyt liefde tot moiconder', 24-29. 4355 Historici als B. Gustafsson, M. Walker, P. Lourens en J. Lucassen.

4366 Zie hierover Lourens en Lucassen, 'Ambachtsgilden in Nederland: een eerste inventarisa-

tie',, 34-36. 4377 Bijvoorbeeld Timmer, Knechtsgilden en knechtsbossen, 1-2. 4388 Posthumus, De neringen in de Republiek, i.h.b. 21. 4399 Van Dillen, Mensen en achteigronden. 177-180 ('Gilden en neringen'). Vgl. Davids, 'Neringen,

hallenn en gilden'. 4400 Noordegraaf, 'Dutch industry in the Golden Age', 137. 4411 Vgl. Lourens en Lucassen, 'Ambachtsgilden in Nederland: een eerste inventarisatie', 44,

48-49,, 52; Noordegraaf, 'Dutch industry in the Golden Age', 152. 4422 Vgl. Dambruyne, 'De Gentse bouwvakambachten', 73 en 76; Lourens en Lucassen, 'Am-

bachtsgildenn in Nederland, een beknopt overzicht', 15. 4433 Lucassen, 'Het Welvaren van Leiden'. Vgl. Van Honacker, 'De politieke cultuur', 209: in

Brussell werd aan de legitimiteit van het voortbestaan van een gilde dat geen economisch nutt meer had, nooit getwijfeld.

4444 Vgl. Bos, 'Uyt liefde tot molcander',, 327. 4455 vgl- Goudriaan, 'Gilden en broederschappen', 22-23: m.u.v. Dordrecht en Utrecht speel-

denn de gilden vanouds geen politieke rol. 4466 Vgl. Aten, 'Als het gewelt comt...', 268-274, 270-271; Noordegraaf, 'Dutch industry in the Gol-

denn Age', 154, noot 24. 4477 vgl- Hulshof, 'De Goudse ambachtsgilden', 72: gilden die voor stedelijke accijnzen be-

langrijkk waren, werden in hoge mate van stadswege gereguleerd. 4488 Miedema, De archiefbescheiden, dl. 1, 17-19. 4499 Zie AVK, inventarisband 17, p. 70. 4500 Het uitstel hing samen met de pestepidemie van 1635-36; Miedema, De archiefbescheiden,

dl.. 1, 436. Op 9 juni 1633 en 6 aug. en 2 okt. 1635 was ook al sprake van ingediende aan-vragen:: ib., 183 en dl. 2: 427 en 430.

4511 Ib., dl. 2,438-439 (7 juli 1637). Bij ordonnantie van 25 mei 1640 waren de gilden die van stadswegee een kamer hadden gekregen zelf verantwoordelijk voor het onderhoud; ib., dl.. i, 202-203.

4522 Buitengewone vergadering 18 feb. 1658; ib., dl. 2, 670.

4533 AVK, Stadsarchief, MVB 7 dec. 1699, op voorwaarde dat ze de muzikanten ongemoeid zou-

denn laten. 4544 Ib.. 20 dec. 1697: achterkamer in hetzelfde huis, staande in het Pand. 4555 AVK, Stadsarchief, Ingek. st. 1690-1702, fiat 17 jan. 1691. 4566 AVK, Stadsarchief, MVB 20 feb. 1698.

227 7

4577 Voor een globaal overzicht: Van Eeghen, De gilden. 4588 Waarschijnlijk waren zij hoofdelijk aansprakelijk; vgl. Hulshof, 'De Goudse ambachtsgil-

den',, 70. 4599 Miedema, De archiefbescheiden, dl. 2, 613. 4600 Ib., 613. 4611 Maar niet genoeg om van te leven, volgens de nieuwjaarswens van de knecht (1686): 'De

Gildee Knechts meest arme bloen; Want haer vvinningh kan haar niet voen," en 'Sint Lucas Gildee Broers te gaer, LI knechts Huys-houden is groot en zwaer'; ib., dl. 1, 308-310.

4622 AVK , Stadsarchief, MV B 9 jan. 1664. 4633 Miedema, De archiefbescheiden, dl. 2, 526. Ook 514, 518 en 52c. 4644 Ib., 539. 543, 546. 46cc Ib., cco. 4666 Ib.,551. 4677 Ib., 475,477-478. 4688 Ib., 508. 4699 Van Thiel-Stroman, 'De documenten over Frans Hals', 39c; Miedema, De archiefbescheiden,

dl.. 1, 239 en dl. 2, 551. 4700 AVK , Stadsarchief, MV B 29 dec. 1662 (bij Hendrik Jaspersz buiten de Kruispoort). 4711 Bijvoorbeeld ib., I J juli 1661. 4722 Ib., 6 nov. 1662. 4733 Ib., resp. 19 dec. 1676 en 28 mei 1700. 4744 Ib., 13 juni (bakker Gerrit Struvingh) en 29 dec. (knecht Joriaen Cleefï) 1622. Verder bij-

voorbeeldd ib., 9 dec. 1643 en 10 maart 1661. 47cc Ib., 20 feb. en 1 mei 1677. 4766 Miedema, De archiefbescheiden, dl. 2,534-538. 4777 Ib., 509,511-512. 4788 AVK , Gildenarchieven, Arch, boekdrukkersgilde, Kasboek 1616-1795. 4799 AVK . Gildenarchieven, Arch, knoopmakersgilde, Kasboek 1675-1732. 4800 AVK , Stadsarchief, MV B nnov. 1702. 4811 De tinnegieters, koperslagers, glazenmakers (1683; keur in Miedema, De archiefbescheiden, dl.

1.. 303-305), pompmakers (1685; keur in ib., 306-308) en loodgieters (1697) hielden on-dankss hun eigen keur, proef en keurmeesters financiële plichten jegens het Lucasgilde.

4822 Vgl. Gent en Brugge, waar de proef als een later element pas in de zeventiende eeuw inge-burgerdd raakte: Dambruyne,'De Gentse bouwvakambachten', 70-72; Van Quathem, 'So-cialee mobiliteit', n 6-117. .

4833 AVK , Stadsarchief, Ingek. st. 1611 -1635 z.j. (met podood gedateerd op 1632). 4844 AVK , Stadsarchief, Keuren en ordonnantiën, nr. 243: Ordonnantie betr. de inkomsten van

hett Armekinderhuis, 15 nov. 1660. 4855 AVK , Archief Burgerweeshuis, Reg. ontvangsten en uitgaven Armekinderhuis (drapeniers-

gildeoverr 1 feb. 1661-31 aug. 1662, bakkersgilde sept. 1662-sept. 1663). 4866 AVK . Stadsarchief, MV B I I maan 1662. Ook Ingek. st. 1663-1674, rekest overheden 14 apr.

1665.. Vóór eerstgenoemde datum kwam het geld niet de vinder maar de bos ten goede, büjkenss MV B 28 apr. 1662.

4877 AVK . Stadsarchief, Ingek. st. 1663-1674, 14 apr. 1665. 4888 AVK , Stadsarchief, MV B 16 juni 1676. 4899 AVK , Gildenarchieven, Arch, collegium medico-pharmaceuticum. Resoluties van deken en

assessorenn 1692-1721. 4900 Ib., 17 feb. 1698; AVK . Stadsarchief, MVB 12 feb. 1698: verzoek Gerrit Boelema, zoon van

apothekerr Johannes Boelema. 4911 AVK . Stadsarchief, Ingek. st. 1663-1674, 14 apr. 1665. 4922 Ib., 1675-1689, fiat 14 apr. 1684. 4933 Ib., 1690-1702, rekest Hendrik Dierickens uit Kleef (fiat: 7 sept. 1691).

228 8

4944 AVK, Stadsarchief, MV B 29 feb. 1676 (wel moest hij , behalve proefgeld, 25 gulden aan het Armekinderhui ss betalen).

4955 Bijvoorbeeld ik, 20 jan. 1678: dri e bakkersgezellen die wel hun leerjaren hadden voltooid maarr nog geen drie jaar burger waren, werd toegestaan een bakkerijnerin g op te zetten.

4966 Ib., 7 mei en 11 aug. 1677 (rekesten afgeslagen). 4977 Ib., 10 feb. 1677. 4988 Ib., 10 maart 1679: hij deed de proef in de veronderstelling Haarlemmer te zijn, terwij l de

overhedenn meenden dat hij het burgerschap reeds had gekocht; hij moest alsnog het bur-gerrechtt kopen en het Armekinderhui s voldoen.

4999 It , 10 juni 1698. 5000 Ib., 22 dec. 1699. 5011 Ib., 12 nov. 1700 (Jan Barentsz). 5022 AVK , Stadsarchief, Ingek. st. 1690-1702, fiat 25 jan. 1694. 5033 AVK . Stadsarchief, MV B 14 nov. 1697: Croes moest 50 gulden betalen op het gewone proef-

bedrag.. Het gilde legde een goede getuigenis over hem af. 5044 Ib., 1 maan 1619. 5055 Ib., 13 mei 1641; zie over echtgenotes die meewerkten ook Quast, 'Vrouwenarbeid om-

streekss 1500', 54 en 61; Kloek, 'Vrouwenarbeid aan banden gelegd', 76-77. 5066 Miedema, De archiefbescheiden, dl. 2,419-421C077 Fox Hofrichter , Judith Leyster, 17-18: er zijn slechts vier gesigneerde werken na 163e

(trouwjaar )) van haar bekend. 5088 VanThiel-Stroman, 'De documenten over Frans Hals', 388-389; Miedema, De archiefbeschei-

den,, dl. 2,430-432,434. 1036. 5099 Miedema, De archiefbescheiden, dl. 2, 431 -432; Hals werd eveneens ontboden door het gilde,

maarr onbekend is of hij daaraan in tweede instantie gehoor gaf en of hij de boete uitein-delijkk werkelijk heeft betaald.

j i oo Ib., dl. 2. 936-959: 525 uitgeschrevenen o.w. 105 vrouwen: 56 uitdraagsters, 12 zonder vermeldingg beroep, 10 ketelverhuursters, 9 geleiverkoopsters, 6 porseleinverkoopsters, 5 kraamsters,, 3 steenverkoopsters, 1 schilderes, 1 patroontekenares, 1 stukbriefjesmaakster enn 1 beeld- en schüderijverkoopster.

5111 Zij hadden met diverse gilden die goederen vervaardigden te maken, maar werden steeds onderr de leden van het Lucasgilde genoemd; vgl. ib., dl. 1, 74, noot 34.

5122 Individueel werden mannen uitdrager genoemd. Zie over uitdragerij : Van Wijngaarden, 'Barberr Jacobs'; Kloek,'De vrouw' , 274-275.

5133 Akte van uitdragen op naam van Syntje Ketersdr, ook gebruikt door haar man Pieter Hum-berts,, 7 okt. 1642; hetzelfde geldt voor Maeijke Verfaelie en Jacob Adams, 7 jul i 1643: Mie* dema.. De orchiefbeschdden, dl. 2, 553 en 591.

5144 AVK . Stadsarchief, MV B 9 jan. 1644. 5155 Ib., 18 mei 1640: 2 doctoren en 2 chirurgijn s als examinatoren voor vroedvrouwen aange-

steld. . 5166 AVK , Stadsarchief, Keuren en ordonnantiën, nr. 309: Ordonnantie voor de vroedvrouwen,

11 sept. 1699. 5177 AVK , Stadsarchief, MV B 2 okt. 1642. Ook 24 mei en 10 okt. 1641, en 15 jul i 1643. 5188 Ib., 19 sept. 1643. 5199 Bijvoorbeeld ib., 6 maart en 7 jul i 1640; vgl. Van der Borg, Vroedvrouwen: beeld en beroep, 71 95. 5200 AVK , Stadsarchief, MV B 17 en 28 aug. 1698 (29 aug. 1682: admissie tot vroedvrouw). 5211 Ib., 29 aug. 1699. Rekest of afschrift daarvan helaas niet bewaard. Een soortgelijk geval in

1725-17266 in Leiden: Van der Borg, Vroedvrouwen: beeld en beroep, 81-82. 5222 Over de Haarlemse wollennaaisters en die uit enkele andere steden: Panhuysen, 'Bij uit-

sluitingg toegankelijk', m.n. 398-403. 5233 AVK , Stadsarchief, Ingek. st. 1611 -1635, rekest overheden kleermakers 17 aug. 1632. 5244 AVK . Stadsarchief, MV B 14 aug. 1677.

229 9

c2cc lb., 30 sept. 1676: de vrouwen werden veroordeeld alsnog toegang te verschaffen enAnne-tjee Dobbes kreeg twee dukaten boete.

5266 Ib., 1 sept. 1702: schriftelijk verzoek van Cornelis Boon en Huig Jansz uit naam van Maria Schrijvers,, meerderjarige dochter van wijlen nachtwachtkapitein Francois Schrijver.

5277 Ib.,6dec. 1678. 5288 Ib., 19 okt. 1700, rekest Joost Jonkheer; vgl. Ingek. st. 1690-1702, rekest Jacobus van der

Smetsen,, z.j. 5299 Zie De Zeeuw, Van lijnzaad tot vlaslint, cc en 106-108; Mulder, 'De Haarlemse textielnijver-

heid',, 60. 5300 AVK . Stadsarchief, Ingek. st. 1690-1702: rekest Jacobus van der Smetsen, z.j. [1692, want

volgenss de rekestrant 14 jaar na Jan Abramsz Volboet]. 5311 Miedema, De archiefbescheiden, dl. 1, 323-325. 5322 AVK, Stadsarchief, MV B 2 nov. 1621: n mannen, 8 vrouwen, 1 vleeshouwer die door zijn

echtgenotee werd vertegenwoordigd en 2 vleeshouwsters door een zoon. C333 Zie de binnenkort te verschijnen dissertatie van A. Schmidt over weduwen in Leiden in de

zeventiendee eeuw (Universiteit van Amsterdam). 5344 Miedema, De archiefbescheiden, dl. 2, 451 en 453 (6 okt. 1637). 53cc Keur 22 feb. 1590, in: ib., dl. 1, 60, art. x; De Braijs plan: ib., 115. 5366 Ib., 30c (1683); de pompmakers (168c) en de koperslagers (1702) laten deze vermelding

na:: ib., 308 en 332. 5377 AVK, Not. arch., 517 (not. Gijsbert van Campen), f. 41, 19 maart 1692. Wat later komen bei-

denn in de bronnen van de St. Josefstatie voor (AVK , dtb Haarlem): in 1708, 1709 en 1710 tredenn ze samen als doopgetuigen op.

5388 Een witwerker was een timmerman die vurenhouten kasten maakte. 5399 AVK, Stadsarchief, Ingek. st. 1675-1689: rekest Hester de Ram, weduwe van Hendrik van

Kempen,, meestertimmerman en witwerker, nov. 1689. 5400 Timmerlieden en schrijnwerkers vormden toen één gilde, maar behielden daarbinnen

blijkbaarblijkbaar nog enige mate van zelfstandigheid. De schrijnwerkersreactie komt van drie 'vinders':: ib., nov. 1689.

5411 Ib., getekend door 'deken en vinders van het Josephsgilde'. 5422 Zie over Van Brees geschil met haar ouders in dec. 1698 over haar voorgenomen huwelijk

mett Pieter Verhamme: hoofdstuk 2. 5433 AVK , Stadsarchief, MV B 31 maart 169c. 5444 Ib., 4 juni 1694: Maria, weduwe van Jeronimus Terwe, toont aan deze negotie al in Dor-

drechtt te hebben uitgeoefend en volgens de burgemeesters kan e.e.a. alleen maar tot wel-vaartt van de stad strekken.

54cc Ib,, 28 sept. 1694: de vinders worden in het gelijk gesteld: steeds als Van de Rijp van mees-terknechtt verandert, zal ze het gilde moeten betalen.

5466 Ib., 15 aug. 1698. 5477 Ib., 26 jan. 1700. 5488 Ib., 11 okt. 1695 (voortzetting van het bedrijf vanhaar vader, Abraham Buissant). 5499 AVK, Stadsarchief, Ingek. st. 1690-1702, 22 okt. 1692 (Clara Dingemans was weduwe van

Lodewijkk Gutteri). ccoo AVK, Stadsarchief, MV B 7 jan. 1679. 5511 AVK, Not. arch., 177 (not. Salomon Coesaert), f. 392, attestatie 2c aug. 1645 (naam van de

Leidsee meester: Joris Allingh). 5522 AVK , Stadsarchief, MV B 8 feb. 1640. Ook bijvoorbeeld 24 jan. 1629: ruzie tussen apodieker

Hendrikk Geestranus en Reijnert Jansz over een leerjongen. 5533 Ib., 20 juli 1677. 5544 Bijvoorbeeld ib., 22 juni 1640, 25 juli 1641 en 28 okt. 1678. cccc Ib., 13 juli 1677. 5566 Ib., 26 en 29 jan. en 14 feb. 1619.

230 0

557557 Lourens en Lucassen, 'Ambachtsgilden in Nederland: een eerste inventarisatie', cc; vgl. Vann Quathem, 'Sociale mobiliteit', 121 (Dijon).

5588 Vgl. Fock, Ambachtsman a gilde, 4-559559 Lis en Soly, 'De macht van "vrij e arbeiders'", 20; Dambmyne, 'De Gentse bouwvakam-

bachten',, 64; Friedrichs, The eariy modem city, 157-163. 5600 AVK , Stadsarchief, Ingek. st. 1650-1662, rekest zijdelintredersknechten (in potlood 1657

gedateerd,, maar moet in jaren 1670 zijn); ib., reactie overheden zijdelintreders op voor-noemdd rekest, met negatief advies (d.d. '7 mei lesdeden', in podood 1661 gedateerd, maar moett in jaren 1670 zijn). Keur 2i mei 167e (Vogel,'De zijdelintindustrie', 82).

5611 AVK . Stadsarchief, MVB 10 feb. 1677;Vogel,'De zijdelintindustrie', 82.

5622 AVK , Stadsarchief, MVB 8 juni 1678. 5633 Vogel,'De zijdelintindustrie', 82 (23 dec. 1678). £644 AVK . Stadsarchief, Ingek. st. ic8i-1610, rekest 7 maart 1606. $655 AVK, Stadsarchief, Ontvangst van belastingen e.a. inkomsten, aan secretarissen opgedra-

gen,, nr. i860: Lijst, opgesteld door deken en vinders van het bakkersgilde, in opdracht van hett stadsbestuur, c nov. 1681.

5666 AVK, Stadsarchief, Ingek. st. 1611 -1635, rekest kuipersgilde, 28 dec. 1618. 5677 AVK,Stadsarchief, MVB icokt. 1642. 5688 Bijvoorbeeld ib., 21 feb. en ie aug. 1641 en 1 sept. 1642. 5699 Volgens Bos, 'Uvt liefde tot malcander', 342, namen de gilden- en knechtsbossen 'een promi-

nentee plaats in in de overgang van familiale en charitatieve hulpnetwerken naar moderne commerciëlee verzekeringen en overheidsvoorzieningen'.

5700 Timmer, Khechtsgilden en knechtsbossen, 33-37. 5711 AVK, Stadsarchief, MVB I dec. 1640.

5722 AVK , Stadsarchief, Ingek. st. 1663-1674, rekest overheden bakkers (in potlood 1663 geda-

teerd). . 5733 AVK, Stadsarchief, MVB 13 sept. 1677. 5744 Van Druenen, 'De bus der Rotterdamse metselaarsknechten', 98. 5755 AVK,Stadsarchief, MVB 13 sept. 1677 (n.a.v. rekest scheepmakersgilde). £766 Ib., 29 juli 1677. SjjSjj Ib., 6 nov. 1677 (van drie naar vier stuivers). Zie voor aantallen meesters, knechten en leer-

lingenn in de zijdelintnijverheid: Vogel, 'De zijdelintindustrie', 83-87. C788 AVK, Stadsarchief, MV B 9 feb. 1679. 5799 Ib., 13 maart 1679. c8oo In 1675 en 1677 verstrekte de diaconie in verhouding tot andere jaren veel geld (resp. 544

enn S54 gulden): AVK, Archief van de grote diakonie, Stukken betr. bedelingen aan buiten-enn binnenarmen, 1650-1777: lijst van bedeling door de diaconie, 1650-1776.

5811 AVK, Stadsarchief, MVB resp. 13 maart en c apr- 1679. c822 AVK, Stadsarchief, Vroedschapsresoluties ie dec. 1670 (op straffe van 12 gulden boete voor

aanstichterss van zulke bijeenkomsten en 6 gulden voor andere aanwezigen). Over vrees bijj de overheid voor dergelijke uitjes: Dekker, 'Handwerkslieden en arbeiders'.

5833 AVK, Stadsarchief, MVB 7 jan. 1602. Ook ib., 2 maart 1602 en 29 apr. 1621. 5844 Ib., 2c feb. 1603. 5855 Ib., 21 jan. 1602. 5866 Vgl. de eerder vermelde partijkeuze van de burgemeesters voor de meesters van de pla-

teelbakkersknechten,, hoewel het rekest van de laatsten volgens de overheden van het Lu-

casgildee alleszins redelijk was.

5877 AVK, Gildenarchieven, Arch, chirurgijnsgilde, Chirurgijnsknechtsboek 1652-1676.

5888 AVK, Stadsarchief, MV B C en 12 maart 1619.

5899 Ib., 24 okt. 1643.

5900 Bij het Lucasgilde moest de ingeboren burger dan wel de vier stuivers over dat jaar beta-

len:: Miedema, De archiefbescheiden, dl. 2, C42.

231 1

59'' De vinders moesten Fidel in termijnen een gereduceerd i.p.v. het volle gildenrecht laten betalenn en hij werd vrijgesteld van de Armelönderhuisbijdrage. AVK . Stadsarchief, MVB 22 aug. 168c.

5922 Ib., resp. 12 sept. 1682 (de wevers werd het burgerrecht en lidmaatschap van het floerswer-kersgildee vergund met vrijstelling van gilden- en Armekinderhuisrecht) en 7 jan. 1683 (koopmann Samuel Lefebvre).

5933 Ib., 14 aug. 1677. Vgl.Taverne, In 't land van belofte, 324 en 300-301; Aten, 'Ah het jewelt comt...', 2733 (geeft ook andere Haarlemse voorbeelden).

C944 AVK , Stadsarchief, Ingek. st. 1636-1649, rekest scheepmakers en -brekers, z.j. 59cc AVK , Stadsarchief, MV B 31 dec. 1698. 5966 'De Zon', door de stad in 1679 gekocht voor ƒ 800; AVK . Stadsarchief, MVB 6 apr. 1679. 5977 AVK , Stadsarchief. Ingek. st. 167c-1689, rekest meesterglasblazers Jan en Jacob Pallado,

133 juni 1686. 5988 Ib., 1690-1702, 29 maart 1691 (Haarlem verlangde 1280 gulden huur). 5999 AVK , Stadsarchief, Ingang van Graswinckel op rekeningen van thesauriers 1420-1699

(Thes.. rek), f. 174V (Johannes Pallado, 1694) en f. 142 (1697). 6000 Ib., f. 53; Stadsarchief, MVB 12 feb. 1698. 6011 Bijvoorbeeld AVK . Stadsarchief, MVB 28 sept. 1697 (gehonoreerd verzoek Pieter Carel Car-

seelss uit Brussel). 6022 Ib., 26 feb. 1699. 6033 Ib., 1 o apr. 1700 (rekest wagenmaker Hendrik van der Sluijs). 6044 Ib., 28 mei 1643, 11 jan. 1644, 4 apr. 1662. 6055 Ib., 12 feb. 16C7 en 4 jan. 1661. 6066 Ib., 13 apr., 9 sept., 17 dec. 1661; 4 apr, ie mei en [9 dec. 1662. 6077 AVK , Stadsarchief, Keuren en ordonnantiën, nr. 287: Ordonnantie op het vleeshouwersgil-

dee 31 aug. 1679. 6088 Op 20 okt. 1698; AVK, Stadsarchief, MVB 26 dec. 1698. 6099 Ib., 21 apr. 1699 (ingewilligd, met terugwerkende kracht per 1 jan. 1699). 6100 Ib., 20 juni 1702. 6111 AVK , Stadsarchief, Keuren en ordonnantiën, nr. 287: Ordonnantie op het vleeshouwersgil-

dee 31 aug. 1679. 6122 AVK, Stadsarchief, Ingek. st. 1663-1674, 4 jan. 1663. 6133 Bijvoorbeeld AVK , Stadsarchief, MVB 18 juli 1661. 6144 Ib., 7 jan. 1679 (brouwers van'In de kandelaer' en'Twee sterren'). 61cc AVK , Stadsarchief, Ingek. st. 1690-1702. beschikking op rekest Gijsbert Sonnevelt en Dirk

Corael,, 2 apr. 1692. 6166 Bijvoorbeeld AVK, Stadsarchief, MVB 12 feb. 169c (Matthijs Gerritsz van Leeuwen). 6177 AVK . Gildenarchieven, Arch, collegium medico-pharmaceuticum, Ingek. st. en minuten

vann uitgegane st., attestatie 14 nov. 1695. 6188 Ib., verklaring Abigael van der Lit, 3 dec. 169c. 6199 Ib., Resoluaën van deken en assessoren 1692-1721, 7 dec.. 169c en 4 apr. 1696 (in juni 1699

werdd zij opnieuw verdacht van illegale praktijken, maar die verdenking kon niet hard wordenn gemaakt).

6200 Ib., 11 feb. 1696 (ƒ 1-10). 6211 AVK , Stadsarchief, MVB 7 juli 1681. 6222 AVK , Stadsarchief, Ingek. st. 1611 - 163c, rekest overheden slepers en korendragers (in pot-

loodd 1621 gedateerd). Vgl. ib. 1636-1649, rekest korenmeters, -heffers en zakkendragers mett fiat d.d. 2i aug. 1642; MVB I okt. 1677 (glasschipper en levering glazen); ib., u juni 16788 (grutter versus korendragers); ib., 6 dec. 1698 (slepers versus boterverkopers).

6233 Vgl. AVK, Stadsarchief, Ingek. st. 1611-1635, rekest korenmeters en -heffers 1628; MVB 44 aug. 1677, kruiers versus slepers; ib., 28 sept. 1677, boterkruier versus slepers; ib., 7 jan. 16799 korenheffers, -meters en -dragers versus slepers; ib., 22 juni 1700, rekest boterkruiers.

232 2

6244 AVK , Stadsarchief, MVB 19 feb. 1676 en 14 maart 1678 (schoenlappers in overtreding), 133 okt. 1677 en 15 feb. 1678 (timmermansknecht).

6255 Zie o.a. ik, 9 jan., 26 feb., 13 juli en 22 aug. 1676 en 21 dec. 1677. 6266 Ib., 9apr. 1641. 6277 Miedema, De archiefbescheiden, dl. 1, 314, 6 okt. 1688. Het rekest werd op 14 nov. doorgege-

venn aan het Lucasgilde (afloop onbekend). 6288 AVK , Stadsarchief. Ingek. st. 1581 -1610, rekest vinders kuipers en branders, 11 mei 1607. 6299 Ib., 1650-1662, rekest overheden kuipers (in potlood 1659 gedateerd, maar waarschijnlijk

1610,, gezien een bijgevoegde reactie van 24 punten op een vertoog van de brouwers dat opp 1610 is te dateren).

6300 Ib., 1581 -1610, rekest en solutie kuipers, 1610 en brouwersreactie, 1610. 6311 Ib., attestatie overheden Leidse en Delftse brouwers, 27 en 28 aug. 1610. 6322 Zie ook Aten, 'Als het gewdt comt...', 272. 6333 AVK , Stadsarchief, Ingek. st. 1611-1635, stuk 28 jan. 1644 met daaraan gehechte attestatie

Weesperr kuipers (d.d. 27 jan. 1644), dat zo'n boeteregeling voor brouwers in Weesp al bestaat. .

6344 Ib., gebundelde kopieën met extracten uit oudere stukken ter onderbouwing van hetgeen opp 30 okt. 1653 speelt (met podood abusievelijk 1613 gedateerd, en daarom bewaard on-derr Ingek. st. 1611-1635).

6355 Ib., kopie naar extract uit keurboek Dordtse kuipers: op 5 juli 1640 gehonoreerd rekest Dordtsee kuipers d.d. 21 feb. 1640. om brouwers te verplichten Dordtse vaten te gebruiken.

6366 Zie hierboven; ib., rekest kuipersgilde, 28 dec. 1618, 'versoeckende dat uwer E. bij apostüle indee margine van deesen favorabelijcken te verleenen gelieve te verstaen'.

6377 Ib., kopie naar extract van de Amsterdamse kuiperskeur (geamplieerd 12 okt. 1627 en 26

jan.. 1644). 6388 Ib., 1650-1662, stuk 1651. 6399 AVK, Stadsarchief, MVB 13 maart 1677 (resolutie gepubliceerd op 7 maart 1677). 6400 Ib., 31 maart 1677: als de overtreders het oneens waren met de resolutie moesten ze maar

eenn rekest indienen, aldus de burgemeesters, hetgeen geschiedde: AVK, Stadsarchief, In-gek.. st. 1675-1689, rekest zeepzieders 1677, met een reactie van de kuipers (vergezeld van attestatiess van Leidse en Enkhuizer kuipers d.d. april en mei 1677).

6411 AVK . Stadsarchief, Ingek. st. 1636-1649, rekest wijnkopers 1638. 6422 AVK , Stadsarchief, MVB 4 en 5 maart 1699. 6433 Ib.,4dec. 1677. 6444 Ib., 22 mei 1677. 6455 Bijvoorbeeld ib., 28 okt. 1603 (vinders kleermakers), 7 feb. 1635 (overheden grootschip-

persgilde),, 21 mei 1676 (timmerlieden) en 17 apr. 1698 (scheepmakersgilde); Miedema, Dee archiefbescheiden, dl. 2, 469 (1638, boete Lucasgilde).

6466 Bijvoorbeeld AVK, Stadsarchief, Ingek. st. 1611-1635, rekest overheden grootschippersgil-de,, 7 feb. 1635.

6477 Miedema, De archiefbescheiden, dl. 2, 620, 622, 632, 642, 644, 646 en 652. 6488 Ib., dl. 1, 141 -142, 1 maart 1633 (als de overledene'vande konst' was liepen alle overheden

mee,, in andere gevallen twee of drie van hen). 6499 Ib., dl. 2, 506. De begrafenis vond plaats op 25 okt. 1640, de vergadering op 4 dec. 1640. 6500 Ib., dl. 2, 440. 6511 Ib., dl. i, 171-178. 6522 Vgl. Archer. The pursuit of stability, m.n. 18-57 m.bx de 'City elite'; Prak, 'Ambachtsgilden

vroegerr en nu', 26-27. 6533 Bijvoorbeeld AVK , Gildenarchieven, Arch, boekdrukkersgilde, kasboek 1616-1795; zie voor

Lucasgildee 1635 en 1644: Miedema, De archiefbescheiden, dl. 1, 169-171, dl. 2, 608. 6544 Souterius, Nuchteren Loth, 107. 6555 Ib-

233 3

6^66 Vgl. Dekker, 'Handwerkslieden en arbeiders', 115-116. 6577 AVK , Stadsarchief, MV B 24110V. 165̂ 7. 6c88 Miedema, De archiefbescheiden, dl. 1, 468. 6599 Ib., 523 (28 stuivers). 6600 Ib., 284-285 (6 juli 1660). 6611 Vgl. Noordegraaf, 'Dutch industry in the Golden Age', 135. 6622 AVK , Stadsarchief, Keuren en ordonnantiën, nr. 243, 15 nov. 1660.

55 Geloofsgemeenschappen

6633 Spaans, Haarlem na de Reformatie, 104. 6644 De Jongste, Onrust aan het Spaarne, 60, tabel n.Vgl.Woltjer, 'De plaats van de calvinisten', m.n.

19,, volgens wie de gereformeerde kerk in de loop der jaren weliswaar groeide maar een minderheidd bleef.

66?? In 1605, 1633-34 en 1660; Wolff, De geschiedenis der joden; AVK, Stadsarchief, MV B 3 sept. 1660. 6666 Kaplan, Calvinists and libertines; Bergsma, 'Calvinisten en libertijnen', 220. 66 67 Van Rogge, Bibliotheca ofte boeck-kamer. 6688 Vgl. de Hollandse kerkenordening 1591: Van Deursen, Bavianen en slijkgeuzen, 51. 6699 Ib., 41. Afgaande op Ampzing, Beschryvinge ende lof, 135, is het nog goed gekomen: hij be-

schrijftt Souterius als 'swaer donderend van stem, en magtig-kloek in't schrijven'. 6700 Ampzing, Beschiyvinoe ende lof, 13c. 6711 Ampzing, Suppressie, 28 en Baals-hoogten. 6722 Ampzing, Beschiyvinge ende lof, 42̂ en 482. 6733 Bontemps, Kort bewijs, 604. Van dezelfde auteur: Naerder ontdeckinge, Verkeertheyt en Loogh-waters. 6744 G.VV ['Geeraerd van Vryburgh', ps. Abraham Davidsz Volbot], Loogh-water op de laster-vlecken;

EV.K.. [PieterVerkindert], Korte ontschuldiginge. 67cc Verheus, Naarstig en vroom, 46. 6766 De Fijne, Een samen-spraeck tussen twee gereformeerde. Van dezelfde auteur: Tweede t samen-spraecke tus-

schenn eenen gereformeerden wever, ende eenen mennisten vermaender en Derde tsamen-spreeckinghe tusschen eene weverr ende een mennisten vermaender.

6777 Fonteyn en Van Mareken worden behandeld in de nog te verschijnen dissertatie van G. Ver-hoeven,, Drukkers aan het Spaarne. De Haarlemse boekhandd in de zeventiende eeuw; de doopsgezinde Fonteynn komt daarin als een typische brooddrukker naar voren.

6788 Groenveld, Huisgenoten des geloofs. 6799 Ib., 19, 60 en 70.

6800 Bergsma, Tussen Gideonsbende en publieke kerk, m.n. 96-150; idem, 'Calvinisten en libertijnen'; vgl.. Woltjer, 'De plaats van de calvinisten'.

6811 52 6̂ gereformeerde huishoudens, 217c katholieke, 917 doopsgezinde, 242 ludierse, 41 remonstrantsee en 31 zonder godsdienst, De Jongste, Onrust aan het Spaarne, 60, tabel 11.

6822 Spaans, Haarlem na de Reformatie; idem, 'Religie in Amsterdam'. 6833 De Mooij, Gdoof kon Bergen verzetten, 640-641, 664-665; Frijhoff en Spies, Bevochten eendracht,

358;; Frijhoff, 'Amsterdam in de Gouden Eeuw'; Pollmann, Rdigious choice in the Dutch Republic. 6844 Spaans, Haarlem na de Reformatie, 233. 6855 Schrevelius, Hariemias (1648), 404. 6866 Zie voor de tekst van het formulier: AVK , Archief scholarchen. 6877 Spaans, Haarlem na de Reformatie, 156-159 en bijlage 6, 289-290. 6888 Vgl. Van Deursen, Mensen van klein vermogen, 304-306; idem, Bavianen en slijkgeuzen, 229. 6899 AVK , Oud-arch. Ned.-Herv. gem., Acta kerkenraad, 6 feb. i6n; vgl. Van Deursen, Bavianen en

slijkgeuzen,, 231. 6900 Dit geschiedde conform de kerkorde van 1591, die het stadsbestuur tot dan toe vergeefs

geprobeerdd had te volgen.

234 4

6911 'Siet die sijn alle aengenomen om ons ende de goede borgerye den hals af te snyden. ende onsee huysen op te breken, ende onse goederen te rooven.' zou Gerri t van der Laen hebben gezegdd volgens Den Haeriemschen Harminiaen [Knutte l 2556], 26.

699 2 Boot, 'Geen Spaanse tirannen' , 84. 6933 Ib., 91: na de wetsverzetting bleef Haarlem tot op zijn vroegst 1630 tegenstander van een

versoepelingg der plakkaten tegen remonstranten. 6944 Van Deursen, Bananen en slijkjeuzen, 313. 69ss Tideman, De remonstranten te Haarlem, 18, 20-21. 6966 AVK Inventarisband 66;Tideman, De remonstranten te Haarlem, 26. 6977 Souterius, Nuchteren Loth (1623), 127V-128. 6988 Geciteerd in Groenhuis, De predikanten, 115. 6999 Betoog uit 1625 'raekende de herstelling van 't verloop in den staet der Regeering en der

Religie',, geciteerd in ib., 114. 7000 AVK . Stadsarchief, MV B 12 aug. 1676. 7011 AVK , Oud-arch. Ned.-Herv. gem., Acta kerkenraad, 3 mei 1615; vgl.Van Deursen, Bavianen en

slijkaeuzm,, 62. 7022 Spaans, 'Levensbeschouwelijke groeperingen', 213; De Jongste, 'Rumoer in en om de gere-

formeerdee kerkeraad', 161. 7033 AVK . Stadsarchief, MV B 2C feb. 1642. 7044 Ib., 1 maart 1658 (Catharina Crucius) en 15 apr. 1658. 7°S7°S vgl- Dorren en Verhoeven, 'De twee gezichten van Claes Braau'. 7066 Bijvoorbeeld AVK . Stadsarchief, MV B 17 jan. 1642 en 10 juni 1643. 7077 Volgens Petrus Langedult: Kurtz , Haarlem in het rampjaar, 15 en 25. 7088 Ib., 37. Vgl. hoofdstuk 3. 7099 AVK . Stadsarchief, MV B 28 dec. 1677: het betrof een voorstel van de classis de bededagen

naarr behoren te vieren óf af te schaffen. Hierui t kwam een driemaandelijkse bededag voort,, terwij l de magistraat liever een maandelijkse had gehouden. Over initiatieven tot en organisatiee van bededagen: Noordegraaf, 'Of bidden helpt', 31-33.

7100 De Jongste,'Rumoer in en om de gereformeerde kerkeraad', 168-169. 7111 AVK , Stadsarchief, MV B 20 okt. 1678 en 2 jan. 1700 (resolutie 24 maart 1681). 7122 Vgl. Van Deursen, Bavianen en slijkoeuzen, 79: kerkenraden weigerden doorgaans hun predi-

kantenn los te laten als die naar elders werden beroepen. 7133 AVK . Stadsarchief, MV B 29 jm- 7 feb. 1681. 7144 Ib., 24 maart 1681. 7155 Ib., 7 maart 164s en 22 nov. 1640; ib., 16 okt. 1641, 12 feb. en 4 maart 1643 (over indienen

vann te hoge kledingrekening namens alumnus Johannes Ampzing). 7166 AVK , Oud-arch. Ned.-Herv. gem., Acta kerkenraad, 29 sept. 1643; Église Walonne. Arch.

Églisee Walonne. Resolutions du consistoire, 25 mei 1643 (nieuwe diakenen: Isaac de Cor-nee en Vincent de Cuyper); vgl. ib., 16 mei 1644 en 20 apr. 1645, toen er weer Franstaligen tott ouderling werden benoemd (resp. Jean Hochepied en Jacques de la Chambre; Robbert Macquee en Jean Durant).

7177 AVK , Oud-arch. Ned.-Herv. gem.. Acta kerkenraad, 9 okt. 16C4; Église Walonne, Arch. Egl. W,, Res. du consistoire 24 feb. 1655.

7188 Isbrand Olijcan op 29 mei 1650 opnieuw ouderling en ie mei 1656 alweer. Ook klacht in AVK ,, Oud-arch. Ned.-Herv. gem., Acta kerkenraad, 31 mei 1661: betrof waarschijnlij k be-noemingg van Adrian Engelbrecht tot ouderling van de Waalse Kerk, Église Walonne, Arch. Égl.. W, Res. du consistoire 2 mei 1660.

7199 AVK , Oud-arch. Ned.-Herv. gem., Acta kerkenraad, 16 mei 1673. Beiden behorend tot Haarlemsee regentenfamilies, zie AVK , Herenboek.

7200 AVK , Oud-arch. Ned.-Herv. gem., Acta kerkenraad, 23 maart 1621. 7211 Église Walonne. Arch. Égl. W, Res. du consistoire (extract uit MV B 2 maart 1693). 7222 Ib., 7 maart 1693.

235 5

7233 Église Walonne, Arch. Égl.W, Res. du consistoire 6 jan. 1658. 7244 AVK , Oud-arch. Ned.-Herv. gem., Acta kerkenraad, 28 jan. 1653. 7255 Ib., 2okt. 1643.

7266 Église Walonne, Arch. Égl. W, Res. du consistoire 10 okt. 1638. 7277 Spaans, Haarlem na de Reformatie, 202, 225. 7288 Knevel, Burgen in het geweer, 197. 7299 Van Deursen, Bavianen en stijkgeuzen, 357-358. 7300 Tideman, De remonstranten te Haarlem, 20-21. 7311 Ib., 88-90 (bijlage 11). 7322 Ib.

7333 Ib-7344 AVK , Stadsarchief, MV B 31 dec. 1640. 7355 lb-. 5. 12 en 13 feb. 1641. 7366 Van Vloten, Faschier de Fyne, 72-73.

7377 AVE, Stadsarchief, MV B 16 mei 1642 (Arnoldus Cadiuis) en 22 juli 1642 (Simon van Linte-loo). .

7388 Bijvoorbeeld AVK . Stadsarchief, Thes. rek. 1595 (4 juni 1595); MV B 29 juni 1599, 19 aug. 1621,, Kerstmis 1639 (brouwerij De Boog).

7399 In het bijzonder de ordonnantie van 18 juli 1639 ([6 feb. 1650 hernieuwd), art. 7. 7400 Over de periode 1641 -1653; Spaans, 'Katholieken onder curatele', 112. 7411 Bijvoorbeeld AVK , Stadsarchief, MVB IC nov. 1659, feb., 17 en 26 apr. 1660. 7422 Ib., o.m. 19 okt. 165-5, 13 en 15 juli 1660, en 4 feb. 1661. 7433 vgl- Van Deursen, Bavianen en slijkaeuzen, 84-91: in de periode 1601-1618 was de kerkenraad

nooitt zonder regenten geweest en in 1619-1625 waren steeds drie (van de vier) burge-meesterss (oud-) ouderlingen.

7444 Israel, 'The intellectual debate about toleration' en The Dutch Republic, 637-645, 674-676. 7455 Ampzing, Beschrijvinge ende Iof, 454-456. 7466 Bredius, Johannes Tonentius, 70. 7477 Spaans, Haarlem iw de Reformatie, 106-107. 7488 Vgl. Schöffer, 'De Republiek der Verenigde Nederlanden', 236. 7499 AVK, Stadsarchief, MVB 4 nov. 1659 (vermeende socinianen Jacob Back, Dirk Claesz en Jan

duu Floo en quaker Willem Tick van Duijsberg); ib., 22, 26 en 28 feb., 21 maart, 13 apr., 9 en 144 mei i66i (quaker Willem Boeckenoge de jonge, vleeshouwer in de bijhal). Wb. joden: ziee noot 665.

7500 Spaans, Armenzorg in Friesland, m.n. 228-229 en Z7S-7511 Spaans, Haarlem na de Reformatie, 176; idem, 'Levensbeschouwelijke groeperingen', 201. 7522 Graaf 'De " Vergaderinghe der Maechden"', xxxv, 305. 7533 AVK, Stadsarchief, MV B 24 apr. 1655 en 24 dec. 1655 (de katholieken maakten toen onge-

veerr een achtste van de stadsbevolking uit, een getal dat het totaal aantal van stadswege be-deeldenn tezelfdertijd evenaarde), Overzicht aalmoezeniers feb. 1652.

7544 Spaans, 'Katholieken onder curatele', 11 o en 112. 7555 AVK , Stadsarchief, MV B 29 sept. 1659; Ingek. st. 1663-1674, kopie testament Augustijn

Bloemert,, 30 sept. 1659 (not. Michiel de Keyser). Voor bijvoorbeeld turf bleven deze ge-zinnenn afhankelijk van de schaal, MVB II maart 1681 .Vgl. Spaans, 'Katholieken onder cu-ratele',, i n .

7566 Spaans, 'Katholieken onder curatele', 112. 7577 AVK, Stadsarchief, MV B 24 apr. 1655 (handelt over 6 nov. 1654), 24 dec. 1655 en 13 apr.

1661. . 7588 Ib., 16 apr. 1661 (Steijn had op 14 maan en 7 apr. 1661 twee bijeenkomsten gestoord, waar-

vann de tweede in brouwerij De Drie Leliën door 200 mensen was bezocht). 7599 Ib., 20 juni 1661 (meegedeeld aan Andries Ramp en Johan Bosschert). 7600 Ib., 16 apr. 1661.

236 6

7611 lb., 20 juni 1662. Hij had zijn bijverdiensten al flink zien teruglopen, omdat de vervolging vann katholieken steeds meer aan zijn ondergeschikten werd toevertrouwd (vgl. ib., 14 maartenn 7 apr. 1661).

7622 AVK , Stadsarchief, MV B 6 feb. 1664 (Andries Ramp, Johann Bosschaext en Barent Cornelisz

dejongh). . 7633 In 1667 werd de vrij e priesters in Haarlem toegestaan zonder verstoring te kerken: AVK .

Stadsarchief.. Ingek. st. 1690-1702.'Apologia' van Vincent Palesteyn. 21 juni 1694; vgl. over Gouda,, waar in 1677 op dezelfde wijze zo'n akkoord totstandkwam: Polman. Godsdienst in de Goudenn Eeuw, 52.

7644 AVK , Stadsarchief, MV B II maart 169$, kerk op Koudenhorn; dit was waarschijnlij k de je-zuïetenstatie,, die Codde als nr. 10 opsomt in 1701: Rogier, Geschiedenis wn bet katholicisme 1 v, 756

7655 AVK , Stadsarchief, MV B 15 en 17 juni 1700 (Dirk Ramp, mr. Johan Groenhout, mr. Jacob

Bosschertt en Johan van Campen). 7666 In de achttiende eeuw kwam er een instructi e voor generale of opperkerkmeesters van de

katholieken,, AVK . Stadsarchief, Keuren en ordonnantiën 12, 31 okt. 1713. 7677 Gagnebm,'L'église Wallonne'. 326-327. 7688 AVK . Oud-arch. Ned.-Herv. gem.. Acta kerkenraad 23 nov. 1660. 7699 Van Deursen, Bananen en slijkgeuzen, 117. 7700 Reglement voor diakenen, z.j., na 1644 (AVK . Stadsarchief, Keuren en ordonnantiën 12);

vgl.. Van Deursen. Bavianen en slijkgeuzen. 416-418, bijlage xxxv (19 jan. 1623). 7711 AVK , Oud-arch. Ned.-Herv. gem.. Acta kerkenraad, 27 dec. 1627, 13 en 20 maart 1628. 7722 IK, 2 dec. 1618. 7733 Spijkers, 'Van aalmoes tot bijstand' , 81. 7744 Gagnebin, 'L'église Wallonne' ,230. 7755 Ib.;Van Deursen, Bavianen en slijkgeuzen, 125. 7766 Église Walonne, Arch. Égl.W, Res. du consistoire 1 maart 1651.

7777 Gezamenlijk brachten de religieuze gezindten 7723 gulden bijeen, Gagnebin, 'L'église

Wallonne',, 337. 7788 Ib.. totale bedrag ƒ 8430-16-8, doopsgezinde aandeel: 2697-2 (Verenigde Vlamingen en

Waterlanderss 1546-9, Jan Evertszvolk 498-8, Thomas Snepvolk 415-12. Oude Vlamingen 140-1,, Groningers 55-1, Lucas Philipsvolk 41 -1'). gereformeerde aandeel: 2579"'2 (mcl-1800 van de Waalse Kerk) , katholieke: 2886-10-8. lutherse: 174-18, remonstrantse: 92-14.

7799 Van Rooden. 'Dissenters en bededagen'. Ook Noordegraaf. 'Of bidden helpt', 42, wijst op dee cohesie bevorderende functie van bededagen in de samenleving.

7800 AVK , Stadsarchief, MV B 28 dec. 1677 (zie eerder in dit hoofdstuk).

7811 AVK , Arch. Ev.-Ludi. gem., pak kerkenraad versus ds Durer; vgl. Vogel, 'Duitse predikant in

opspraak'. . 7822 Een van de medestanders was de graaf van Culemburg, in wiens rechtsgebied hij vroeger

verkeerde:: AVK . Arch. Ev.-Luth. gem., pak kerkenraad versus Durer, positief schrijven van Vann Pallandt.

7833 Ia, Kerkelijk e ordonnantiën betr. Lutherse gem., [4 aug. 1646. 7844 Vogel, 'Duitse predikant in opspraak', 36. 7855 AVK , Stadsarchief, MV B 20 feb. 1683. 7866 Ib., 17 maart 1683. 7877 AVK , Arch. Ev.-Ludi. gem., pak kerkenraad versus Durer (contra Durer bij notaris W Massa,

proo Durer bij not. H. van Gillinckhuysen). 7888 Ib., rekest Otto Grootkarm, Juriaan Santeloo en Arent Lindeboom, 9 jul i 1683. Dit rekest

wass tevens een adhesieverklaring voor de kerkenraad. 7899 Mogelijk bestond er vrees dat Durer of diens aanhang de preek van de andere lutherse pre-

dikant,, Taddel, zou verstoren: AVK , Stadsarchief, MV B 22 jan. 1684, sprake van onenigheid tussenn beide predikanten.

7900 AVK , Arch. Ev.-Luth. gem., pak kerkenraad versus Durer, 25 feb. 1684; 2 lijsten met resp. 75

237 7

ondertekenaarss (vaak man en echtgenote samen genoemd) en 70. 79'' ft. notulen Lutherse kerkenraad, 11 apr. 1685. Op 10 november 1684 had Johannes Wil -

kenss zijn intrede als tweede predikant gedaan.

7922 In 1669 was de gemeente van De Blok gescheurd in het strenge kaak Snep- (grootste) en hett vrijzinniger Coenraad van Vollenhovenvolk. Gescheiden door een muur bleven beide samenn De Blok gebruiken tot 1683, toen de Van VoUenhovengroep - in 1672 gefuseerd met dee Waterlanders - naar de Peuzelaarsteeg vertrok. Van Gelder. 'Het menniste Haarlem', 13-43,, m.n. 17, 28, 37 (AVK , Handschriften nr. 280).

7933 Ib., 29-31: rapport Jan Evertsz c.s. aan burgemeesters, mei 1684 ('niet in een gemeenschap vann leere te kunnen zijn met Thomas Snep en de zijnen om de vermenginge en tolerantie derr Waterlanders en andere gezindten').

7944 Ib., 3°-

79cc Zie over Samuel Apostool: De Jong, Geschiedenis der kerk, 264- 26c. 7966 Van Gelder, 'Het menniste Haarlem', 30.

7977 Deze groep kocht uiteindelijk het gedeelte van De Blok aan dat voorheen hun medege-bruikerss (de Van VoUenhovengroep) toebehoorde.

7988 Verdeling op 14 mei 1685. In de late achttiende eeuw gingen beide groepen samen met de Peuzelaarsteeg.. Vgl. ook het conflict rond Jacob Fransz de Vries versus andere dienaren, 1707-1711:: Van Gelder, 'Het menniste Haarlem', 75-77.

7999 AVK , Stadsarchief, Ingek. st. 1690-1702, 'Supphcatio Humilis' van Vincent Palestevn, 199 aug. 1694.

8000 Ib. 8011 Ib. 8022 lb.,'Apologia', 21 juni 1694.

8033 AVK, Stadsarchief, Ingek. st. 1690-1702, 'Supphcatio Humilis' (Palestevn citeert hier Cou-sebant). .

8044 Utrechts Archief, Arch. Oud-Bisschoppelijke Clerezy, nr. 673, brief Codde aan Cousebant, 288 sept. 1694 (met dank aan J.E.A. Ackermans, die een dissertatie voorbereidt over de geestelijkheidd van de Hollandse Zending in de tweede helft van de zeventiende eeuw).

80cc AVK , 'Supphcatio' Palestevn.

8066 Utrechts Archief, Arch. Oud-Bissch. Clerezy, nr. 673, brief Codde aan Cousebant, 28 nov. 1694. .

8077 AVK , Stadsarchief, MV B 6 sept. 1698. Kanunnik De Swaen was aartspriester van Kennemer-landd en pastoor van de Hoek: Rogier, Geschiedenis van het kadwlicisme IV, 756.

8088 Église Walonne, Arch. Égl. W, Res. du consistoire 30 mei en 1 aug. 1687, 1 okt. 1688, 24 meii 1693.

8099 AVK, Stadsarchief, Ingek. st. 1690-1702, extract resolutie 13 mei 1686, behorend bij rekest gevluchtee predikanten Benjamin de Malnoë, Jean Barbin, Jean Des Ormeaux. Louis Robet-honn en Samuel de Brais (z.j.).

8100 Gagnebin,'L'église Wallonne', 342-343.

8111 Église Walonne, Arch. Égl. W, Res. du consistoire 23 nov. 1687, waarbij de consistoire zich beroeptt op regels van de synode van Den Bosch (17 sept. 1687), zie: 'Resolutions synodales'.

88 r 2 Cardel werd op 2 maart 1689 in Parijs gearresteerd, en via de Bastille naar Ste. Marguerite-eilandenn gevoerd, waar hij in 1694 stierf: Gagnebin, 'L'église Wallonne', 348. In de loop vann 1688 waren er in totaal zes predikanten, van wie twee een slechte gezondheid hadden: ib.,, 341 en 348.

8133 'N'est-ce que cela? Nous verrons si cela dépend du Consistoire', ib., 349 (2c jan. 1689, n.a.v.. psalm 119).

8144 AVK , Stadsarchief, Ingek. st. 1675-1689, memorie van les ministres, refugiez a Haerlem' aann burgemeesters, z.j.; Église Walonne, Arch. Égl. W, Res. du consistoire 28 en 29 juni, 2,, 6 en 9 juli 1690.

811 c Gagnebin, 'L'égüseWallonne', 356.

238 8

8i66 lb., 3S7; AVK, Sudsarchief, Ingek. st. 1675-1689, memorie van 'les ministres, refugiez a

Haerlem'' (na 1692). 8177 Gagnebin.'L'éghseWallonne', 358. 8188 AVK . Sudsarchief, MV B 2 jan. 1698: Waalse kerkenraad wordt bekendgemaakt met de in-

houdd van een missive van de Staten betr. Frankrijks houding t.a.v. terugkerende vluchte-lingenn (moeten hun geloof afzweren).

8199 Ib., 22 dec. 1698 en 7 sept. 1700 0eanBarbin). 8200 Zie hoofdstuk 2. 8211 ÉgliseWalonne, Arch. Égl. W., Res. du consistoire 28 okt. 1654.

8222 Roodenburg, Onder censuur. 89. 8233 AVK , Oud-arch. Ned.-Herv. gem.. Acta kerkenraad 12 mei 1682. 8244 Vgl. Van Deursen, Bananen en slijkgeuzen, 196; volgens Roodenburg, Onder censuur, 89, werd dit

zelfonderzoekk van lidmaten alvorens ter avondmaal te gaan pas in de tweede helft van de zeventiendee eeuw serieus genomen.

8255 AVK , Oud-arch. Ned.-Herv. gem., Acta kerkenraad, 2 jan. 1635.

8266 Vgl. Roodenburg, Onder censuur, 115-116; Van Deursen, Bavianen en slijkgeuzen, 208; Kloek, 'Het

toezichtt op de broeders en zusters', 120. 8277 AVK, Oud-arch. Ned.-Herv. gem., Acta kerkenraad, 29 maart 1630, 'soo wert de ghemeente

aengedient,, datsy daerover by de E.K. Raet is aengesproocken ende dapperl[ijk] daerover bestraftt also dat dieselve bestraffinge haer een berouw ende hertel, leedtscap met traenen heeftt utgeperst'.

8288 Bijvoorbeeld ib., 12 apr. 1626: een vrouw wordt afgehouden 'tot datse door de behoorlicke satisfactiee de gemelde erghernisse sal wegghenomen hebben'.

8299 Van Deursen, Bavianen en slijkgeuzen, 213. 8300 AVK, Oud-arch. Ned.-Herv. gem., Acta kerkenraad, 11 okt. 1630. 8311 Église Walonne, Arch. Égl. W, Res. du consistoire 23 okt. 1641: 'Mes freres & soeurs, vous

estess advertis qu'une certaine soeur, appellee Rachel Ie Ka (...).' 8322 Ib., 31 mei 1633 (Sara Picquart), 25 okt. 1633 (Jeanne Poteau), 28 feb. 1635 (Susanne Sureau). 8333 Gecit. in Van Deursen, Bavianen en slijkgeuzen, 203 (21 dec. 1621). 8344 Bijvoorbeeld Jan Plumioen, AVK , Oud-arch. Ned.-Herv. gem., Acta kerkenraad 11 okt.

1630;; Boudewijn Jaspars, ib., 10 dec. 1630; Jean Ie Gros ('par yvrognerie frappe Moyse Car-ronn (...) ayant aussi tiré son cousteau & percé Ie manteau a un ieune homme la present, avecc des iuremens & reniemens de Dieu"), Église Walonne, Arch. Égl. W, Res. du consistoi-ree 8 nov. 1645.

8355 Vgl. Van Deursen. Mensen van klein vermogen, 299; AVK, Arch. Ev.-Luth. gem., Kerkelijke ordon-nantiënn betr. Lutherse gem.

8366 Van Deursen, Mensen van klein vermogen, 348. 8377 Van Deursen, Bavianen en slijkgeuzen, 223. 8388 AVK, Oud-arch. Ned.-Herv. gem., Acta kerkenraad, 27 dec. 1623. 8399 Ib., 23 nov. 1638. 8400 Ib., 11 jan. 1639. 8411 Van Gelder, 'Het menniste Haarlem', 2; Spaans, Haarlem na de Reformatie, 98. 8422 Van Gelder,' Het menniste Haarlem', 29.

8433 Ik. 75-77-8444 AVK, Oud-arch. Ned.-Herv. gem., Acta kerkenraad, 11 okt. 1630. 8455 Ib., 5 aug. 1607 en 18 mei 1608. 8466 Ib., 24 sept. 1595 en okt. 1603. 8477 Ib., 11 jan. 1604. 8488 Bijvoorbeeld ib., 29 jan., g feb., 18 juni, 19 juli 1589, 28 jan. 1590 (HansVervloei); 19 feb.

enn 2 juli 1606 Qan Jansz); 14 maart 1613 e.v. (Maarten). 8499 Roodenburg, Onder censuur, 3 87. 8500 AVK , Oud-arch. Ned.-Herv. gem., Acta kerkenraad, 11 dec. 1629.

239 9

8JII Tobias en Sara brachten samen drie nachten in gebed door (ter verdrijving van de demon diee Sara beheerste), waarbij Tobias tot God sprak dat hij haar niet uit wellust trouwde, maarr om te zorgen voor nageslacht (het boek Tobit is slechts uit de tweede hand be-kend). .

8522 AVK , Oud-arch. Ned.-Herv. gem., Acta kerkenraad, 15 jan. 1630; zie 7 okt. 1626 voor eer-deree aanvaring van Boudewijn Jaspars met de kerkenraad.

8533 IK, 18 okt. 1630.

8544 Ib., 10 dec. 1630: Boudewijn bekent dat hij ter avondmaal is geweest en verzoent zich daar-overr met de kerkenraad. Er blijven problemen: ib., 26 okt. 1632 verzoekt hij als 'oud-lidt-maet'' wegens nijpende armoede om voortzetting van diaconale steun.

&SS&SS Ib-,9 juli 1630. 85ee fb.,4en 11 feb. 1631. 8577 Vgl. Van Deursen, Bavianen en slijkgeuzen, 154-155. 8588 AVK , Oud-arch. Ned.-Herv. gem., Acta kerkenraad, 6 jan. 1621. 8599 Bijvoorbeeld Église Walonne, Arch. Égl. W, Res. du consistoire 2 nov. 1627, 2 mei 1632;

AVK ,, Oud-arch. Ned.-Herv. gem.. Acta kerkenraad, 5 en 8 jan. 1631, 3 okt. en 18 dec. 1668. 8600 Spaans, Haadan na de Reformatie, 198; Van Deursen, Bavianen en slijkgeuzen, 1 je. 8611 AVK , Oud-arch. Ned.-Herv. gem., Acta kerkenraad, 12 apr. 1627. 8622 Ib., 19 apr. 1627. 8633 Ib., 10 juli 1627. 8644 Van Gelder, 'Het menniste Haarlem', 18, j2.

8655 De laatste groep fuseerde in 1672 met de Waterlandse gemeente: Van Gelder, 'Het menniste Haarlem',, 52-53. In 1680 sloot een groep die voorheen tot het Snepvolk hoorde, zich bij dezee fusie aan.

8666 Van Deburg, De Nadere Reformatie; Frijhoff, Wegen van Evert Willemsz; Pollmarm, Religious choice in thee Dutch Republic.

8677 Deels overgenomen door Graaf, 'De "Vergaderinghe der Maechden'"; idem, 'Uit de le-vens';; Gonnet, '"De vergaderinghe"';Theissing, Om klopjes en kwezels. Zie over kloppen ook Spaans,, Haarlem na de Reformatie, 18, 77-79, 93"97. " 3 . 122, 125, IJO, 157, 195-198, 203-204; Monteiro,, Geestelijke maagden.

8688 Over kleding: Gonnet, "'De vergaderinghe"', 37-39; vgl. Ampzing, Suppressie, 3: 'die sich ookk niet en schamen (...) met heur ordens-gewaed ende afgesonderde kleed (...) ons op dee volle strate gestadig ende met hoopen op het lij f te lopen'. Het Hof van Holland ver-boodd kloppen echter zich in het openbaar in bepaalde kledij te vertonen, zie AVK, Oud-arch.. Ned.-Herv. gem., Acta kerkenraad, c maart 1636.

8699 Gonnet,'"De vergaderinghe'", 34-57. 8700 Bijvoorbeeld Van Deursen, Mensen van klein vermogen, 316. 8711 Simon de Vries, gecit. in Monteiro, Geestdijke maagden, 283, noot 14. 8722 Ib., 349.

8733 Vgl. Pollmann, Rdigious choice in the Dutch Republic, 197-198. 8744 Graaf, 'De "Vergaderinghe der Maechden'", xxxv, 436-439. 87££ Vgl.Theissing, Over klopjes en kwezels, 140. 8766 Graaf,'Uit de levens', xviii , 74. 8777 Theissing, Over klopjes en kwezels, 140. 8788 Ib., 138.

8799 Graaf, 'De "Vergaderinghe der Maechden'", xx, 394. Vgl. ib.. xxix , 136: 'Als men timmer-denn inden Hoek oft eenige werklieden waeren, pasten dan op de dueren te sluiten dat de maechdenn dan niet soude doorgaen om van de wercklieden gesien te worden.'

8800 Ib., dl. xvi i , 231: omgrensd door Bakenessergracht, Vrouwesteeg, Klerksteeg, Krom en Koksteeg. .

8811 Aantallen in Theissing, Over klopjes en kwezels, 65, met een laagste aantal in 1622 (meer dan 150)) en een hoogste in 1656 (ca. 300).

240 0

8822 Aanvankelijk een turfschuur achter het huis van Wigger Claesz Cousebant, waarin Maria Toniss en Geertgen Isbrants zich in 1583 vestigden; Graaf. 'Uit de levens', xvni, 62.

8833 Ib.,xvin, 95-96. 8844 Theissing, Over klopjes en kwezels, 52. 88cc Ib., 58: de Kleine Hoek bevond zich in de Koksteeg. Oly maakt melding van vier of vijf je-

zuïetenstatie-kloppenn en in 1657 waren er ten minste twintig in de franciscanenstatie.

8866 Gecit. in Theissing. Over klopjes en kwezels, 53- 54.

8877 Graaf, 'De "Vergaderinghe der Maechden"', xxxi . no (Boudewijn Cats was overste van

1641-1663). . 8888 Graaf, 'Uit de levens', xvin, 247 (Tuentgen Heindriksdochter). 8899 Ib., 251 -52: "tgebedt is wel goedt ende de sekerste uutvlucht van een Bruydt Gods, ende

oockk prijselick alst met een gheordineertheyt gheschiet' (Trijn Jans de Wit). 8900 Graaf, 'De "Vergaderinghe der Maechden'", xxix , 157-158. 8911 Ib., 144. 8922 Ib., 141-143. 8933 Theissing, Over klopjes en kwezels, 252. 8944 Graaf, 'De "vergaderinghe der Maechden'". xxix , 133-134-89cc AVK, Oud-arch. Ned.-Herv. gem., Acta kerkenraad, 8 okt. 1629. 8966 Ib., 'Stukken betr. verschillende quesüën in de Kerkeraad behandeld', 1614-1791; ib.É Acta

kerkenraad,, 22 sept., 17 nov., 21 dec. 1638, 22 apr., 4, 7, n en 12 okt.. 1 nov. 1639. 8977 AVK . Oud-arch. Ned.-Herv. gem., Acta kerkenraad, 11 okt. 1639. 8988 Ib., 6 jan. 1640; Van Rogge schold hem uit en meende dat hij klanten tegen hem opzette.

Hijj weigerde voor de kerkenraad zijn beschuldigingen in te trekken of spijt te betuigen. 8999 Vgl. Van Iieburg, De Nadere Reformatie en Levens van vromen. 9000 M.D.B.. GodtsW»der-werck. 9011 Ib. In Haarlem werd Du Bois bijgestaan door Theodoras Wijckenburg. 9022 Een akkoord dat de predikanten in 1679 hadden gesloten, waarin zij vastlegden zich letter-

lij kk aan de belijdenisgeschriften van de gereformeerde kerk te zullen houden en bij de be-noemingg van predikanten alleen bekwaamheid en gematigdheid te laten wegen, waar-borgdee de eenheid. Spaans, 'Levensbeschouwelijke groeperingen', 213-214; De Jongste, 'Rumoerr in en om de gereformeerde kerkeraad', 164.

9033 Van Deursen, Bavianen en slijkgeuzen, 154- 155; Van Iieburg, De Nadere Reformatie. 9044 AVK, Oud-arch. Ned.-Herv. gem.. Acta kerkenraad, 23 maart 1683. 9055 De Jong, Geschiedenis da kerk, 266-267; vgl. Van Lieburg, De Nadere Reformatie, 119-138.

9066 Dorren en Verhoeven, 'De twee gezichten van Claes Braau' 9077 AVK, Gildenarchieven, Arch, boekdrukkersgilde, namenregister tot 1795: vinder 1694-5.

1700-11 en 1706-7, deken 1702-3. Over zijn rol in de Wijngaertrancken: zie hoofdstuk 6. 9088 Vgl, overconnubiumenconvivium:Bergsma, Tussen Gideonsbende en publieke kerk, 336-342-9099 AVK. Oud-arch. Ned.-Herv. gem., Acta kerkenraad, 2 okt. 1654. De kerkenraad besloot

voorr deze kwestie de hulp van de burgemeesters in te roepen, maar in de burgemeesters-memorialenn is er niets over te vinden.

9100 Ib., 29 sept. 1665, 20 apr. 1666 en 6 okt. 1666. 9111 Ib., 20 maart 1611. 9122 ÉgliseWalonne, Arch. Égl. W, Res. du consistoire 9 juni 1627. 9133 AVK, Arch. Ev.-Luth. gem., Not. kerkenraad, 2 nov. 1685. 9144 Paling, Verantwoordinge voor de christelijke gemeente, 8.

9155 Vgl. AVK . Oud-arch. Ned.-Herv. gem., Acta kerkenraad, 14 apr. 1623; AVK, Stadsarchief.

MV BB 9 dec. 1661. 9166 Zie elders in dit hoofdstuk. 9177 'Dagdijckse aentekeninge vanVinceU Laurensz van derVinne', 19 ('dog de moderatie die in de Water-

landsee gemeente zo prijslijk werd onderhouden, bleef hem altoos bij').

9188 Ib..22.

241 1

?i99 De Mooij. Geloof kon Bogen vaatten, 584. 9200 AVK , Oud-arch. Ned.-Herv. gem., Acu kerkenraad, 26 maart 1630. 9211 In i6cc, zie Van Thiel-Stroman, 'Chronologie', 22, en idem, 'De documenten over Frans

Hals',, 407.

9222 AVK , Oud-arch. Ned.-Herv. gem., Acta kerkenraad. 22 sept. 1643. 99 23 Van Deursen, Bavianen en slijkgaizen, 139; Roodenburg, Onder censuur, 83. 9244 Paling, Verantwoontinge voor de christelijke gemeente. 5; AVK, Oud-arch. Ned.-Herv. gem. Acta ker-

kenraad,, 10 okt. 1642. 9255 Paling, Vemntwoordinge voor de christelijke oemeente, 6. 9266 AVK , Oud-arch. Ned.-Herv. gem.. Acta kerkenraad, 10 okt. 1642. 9277 Bijvoorbeeld ib., 6 apr. 1667 en c okt. 1672. 9288 Ib., 6 apr. 1667. De kerkenraad reageerde buitengewoon verheugd op haar inkeer en nam

Stijntjee (na bekendmaking aan de gemeente) weer als lidmaat aan. 9299 Ib., 17 maart 1671. 9300 Ib., 6 juli 1683. 9311 Ib., 15 dec. 1654 en 16 maart 1655.

9322 EgliseWalonne, Arch. Égl. W, Res. du consistoire, resp. 1 jan. 1632, 2 mei 1632 en 18 jan. 1633. .

9333 AVK, Oud-arch. Ned.-Herv. gem., Acta kerkenraad, 13 jan. 1654. 9344 Ib., 10 okt. 1659.

9355 Ib., 20 juli i62r, 28 mei i6c2, ie juÜ 16C3, 10 okt. 1653 (rapport van gedane visitatie), 155 juli 16C9.

9366 AVK , Oud-rechterl. arch., Schouts criminele rolle (nr. se-1), 6 juni 1676, f. 3CV-36V. 9377 AVK, Arch. Ev.-Luth. gem., pak kerkenraad versus Durer: attestatie. 9388 Van Gelder, 'Het menniste Haarlem', 18; zie elders in dit hoofdstuk. 9399 Ib-- '9-9400 Frijhoff en Spies, Bevochten eendracht, 358. 9411 AVK , Stadsarchief, MV BB 6 nov. 1640. 9422 Graaf, 'Uit de levens', xvn, 231-302, 287 (Marijtje Claesloo en Jan Alberts Ban, 1536-

1590). . 9433 Ib., 280. 9444 Ib., xvm, 24c.

9455 Brief De Fijne aan predikant Prevoost, in: Van Vloten, Puschier de Fyne, 3 39- 341; De Fijne en Tegularius,, Het onderteekent gevoden. In 164c reageerde Paschiers zoon Pieter de Fyne (remon-strantss predikant te Nieuwkoop) op Tegularius met Een korte wederlegginghe.

9466 Pollmann, Religious choice in the Dutch Republic, 202- 203.

66 In het belang van de stad

9477 AVK , Oud-rechterl. arch., Schouts criminele rolle (nr. cc- i), 17 juni 1677. 9488 In Haarlem dateren de oudste stukken m.b.t. de rederijkers uit 1503; er is sprake van een

jongee en een oude kamer, welke laatste ten minste in de vijftiende eeuw opgericht moet zijn.. Koster, Van schavot tot schouwbunj, 14; A. dee Bruin bereidt een studie voor over coo jaar Trouu Moet Blycken.

9499 Schrevelius, Harlemias, 64; Van Boheemen en Van der Heijden, 'De rederijkers en Haarlem', S4 4

9coo AVK, Stadsarchief,Thes. rek., f. 89; Soc. TMB, Archief TMB 1C03-1983, Reg. met aantekenin-genn 1601-1611, 7 mei 1609.

9511 In Liefde Getrouw werd in 1592 goedgekeurd, zie Van Boheemen en Van der Heijden, 'De rederijkerss en Haarlem', 54. Over Liefd Boven Al: Mertens, 'De Haarlemse rederijkerska-merr De Wijngaardranken'.

242 2

9£22 Trou Moet Blycken telde n kameristen en 10 beminders, Liefd Boven Al in 1603 resp. 13 enn 12. Resp. Soc. TMB , Arch, TMB, Reg. 1601 -1611, f. 91; AVK, Archief rederijkerkamer 'De Wijngaardranken',, 5.1 Naamlijsten der leden 1603-1795.

9533 De beminders van Trou Moet Blycken betaalden i.t.t. de kameristen jaarlijks contributie; Soc.. TMB . Archief TMB, Reg. 1601 -1611, 17 nov. 1602.

9544 Ib., f. 74.V, 22 okt. 1606: er is alleen sprake van keizer, prins, factor, vaandrig, twee vinders enn een knecht. De keur van 1503 spreekt van een prins of deken, zonder duidelijk te ma-kenn of het om twee verschillende personen gaat, ik, inv.nr. 204.

9555 Breuken: boeten als leden in gebreke bleven door te laat te komen of stukken niet tijdig in

tee leveren. 9566 Van Lennep, Beknopte geschiedenis, 32.

9577 Ib.. 76-77-9588 Ib. 9599 AVK, Archief Wijngaardranken, 5.1 Naamlijsten der leden 1603-179c: de kameristen en

beminderss staan niet steeds genoteerd. Waar dat wel zo is, varieert het totaal van 18 (in 1653)) tot 69(1619).

9600 Verklaring 22 sept. 1603, ib., Ingek. stukken. 9611 AVK . Stadsarchief, MVB 22 mei 1606. 9622 Bijvoorbeeld Soc. TMB . Arch, TMB, inventarisnr. 2: schulden van Liefde boven Al in 1607,

diee gecommitteerde van TMB 'niet sonder groote moeijte' toegezegd heeft gekregen. 9633 Grootes, 'De ontwikkeling van de literaire organisatievormen', 55-61; vgl. Keblusek, Boeken

inn de hofstad, 129-134. 9644 AVK, Stadsarchief,Thes. rek., f. 174 en 174V. 9655 AVK, Stadsarchief, Ingek. st. I J8 I - I 6 IO, rekesten juli 1590 en dec. 1591 (apostille hierop

d.d.. 31 dec. 1591). 9666 AVK, Stadsarchief, Vroedschapsres., 29 juni 1589; Soc. TMB, Arch, TMB, Reg. 1601-1611,

££ j3, suggereert dat Trou besloot niet te spelen, omdat er op de Kroft gespeeld moest wor-den. .

9677 BlijkensAVK, Stadsarchief, Thes. rek., 1590 (f. 73v);Soc. TMB, Arch, TMB , Reg. 1601-1611, f.. 53- ss; vgl. Van Boheemen en Van der Heijden, Met minnen versaemt, 119.

9688 AVK, Oud-arch. Ned.-Herv. gem., Acta kerkenraad, 9 juni 1596. 9699 AVK, Stadsarchief, Ingek. st. 1581 -1610, rekest rederijkers 17 februari 1600. 9700 Ib., rekest rederijkers oude en jonge kamers, z.d. 1601. 9711 Soc. TMB, Arch, TMB, Reg. 1601 -1611, f. 74V; naar Leids voorbeeld, zie Koppenol, Leidsheelal. 9722 Ib., f. 87.Vgl. Kilian, 'De loterij van Haarlem', 149, noot 193, en 27. 9733 AVK, Archief Oudemannenhuis, Loterijregisters: TMB had een eigen loterijregister (nr. 84)

enn nr. 85 bevat bijdragen van de twaalf kamers bij hun intrede, 22 okt. 1606; vgl. Koster, Vann schavot tot schouwburg, 81.

9744 Over deze wedstrijd: Ramakers, 'De Const getoond'; Van Boheemen en Van der Heijden, Mett minnen versaemt, 298-307.

9755 Heyns, Const-dioonende iuweel maakt geen melding van Liefd Boven Al; Koster, Vim schavot tot schouwbunj,, 69, meent dat de kamer zelfs niet was uitgenodigd bij het landjuweel te zijn. Volgenss Soc. TMB . Arch, TMB, Reg. 1601 -i6n f. 80, sprak Retorica op 23 okt. 1606 echter allee kamers aan, w.o. óók Liefd Boven Al. Over de intrede van de Witte Angieren: Rama-kers,'Dee Const getoond', 160-161, 163-164.

9766 Heyns, Const-dioonende iuweel. 9777 Koster, Van schavot tot schouwburg, 81. 9788 Soc. TMB, Arch, TMB, Register 1601 - - i6n, 19 aug. 1601: de prijs was verdiend door Sacha-

rijass van den Brande en werd op de kamer 'gepresenteert ende gebracht' (de leden van TMBB waren dus niet en masse in Brussel geweest); AVK Stadsarchief,Thes. rek., f. 67V.

9799 AVK, Stadsarchief,Thes. rek., f. 72V, 73 en 107. 9800 Koster, Vaa schavot tot schouwbunj, 82-83.

243 3

9811 Nootwtmüch vertoogh; zie over deze uitgave (in drie verschillende edities uitgebracht) G. Ver-hoeven,, Drukkers aan bet Spurn. De Haarlemse boekhandel in de zeventiende eeuw (nog te verschijnen).

9822 Vgl. Grootes, 'De ontwikkeling van de literaire organisatievormen', 59. 9833 Vgl. Spies,' 1 juli 1584', 181. 9844 Ib., 178. 9855 Nootwendich vcrtoogh. Voor-reden iv. 9866 Vgl. Spies,' 1 juli 1584', 180 en 181. 9877 Meijer Drees, 'De smaak onzer natie', 14 5-147; Koster, Win schavot tot schouwburg, 84-86. 9888 AVK , Arch. De Wijngaardranken, 5.1 Naamlijsten der leden 1603- 1795. Voor TMB en De

Wittee Angieren ontbreken daarvoor de gegevens. 9899 AVK , Stadsarchief, Ingek. st. 1581 -1610, rekest aan burgemeesters, juli 1590. 9900 Ib., rekest dec. 1591 (apostille hierop d.d. 31 dec. 1591). 9911 Soc. TMB, Arch, TMB, Reg. i6oi- [6n, f. 91, 1600; AVK, Arch. Wijngaardranken, 5.1,

Naamlijstenn der leden 1603- 179c, 1620-1626. 9922 Van de Bogaert was deken van de Koningstraat (1632-1667) en regent van het Heilige

Geesthuiss (1655-1664). AVK. Stadsarchief, Stedelijke ambtenaren/vinders der buurten, nr.. 1922: kasboek Koningstraat 1623-1704, resp. Heerenboek.

9933 AVK , Arch. Wijngaardranken, 5. 1, Naamlijsten der leden 1603- 179c. 9944 Grootes, 'De ontwikkeling van de literaire organisatievormen', cc. 99cc Van de andere twee kamers bestaan geen ledenlijsten. 9966 AVK , Stadsarchief, MV B 24apr. 1621. 9977 Vgl. Van Boheemen en Van der Heijden, 'De rederijkers en Haarlem', 59. 9988 In 1629, 1634 en 1646; Van Boheemen en Van der Heijden, 'De rederijkers en Haarlem',

59;; id., Met minnen versaemt, 335-340, 345-346. 9999 AVK , Oud-arch. Ned.-Herv. gem., Stukken betr. verschillende questtën in de Kerkeraad

behandeld,, 1614-179": brief Dordtse kerkenraad, 6 feb. 1634. Vgl. Van Boheemen en Van derr Heijden, Met minnen versaemt, 338.

10000 De antwoorden werden gebundeld in Den spieghd der schoonheden. Vgl. Leeflang, 'Het aards paradijs',, 124.

10011 AVK , Stadsarchief, MVB 22 jan. 1629. 10022 Ib., 1 maart 1629. 10033 Ib., 28 maart 1631. 10044 Keblusek, Boeken in de hofstad, 194. 10055 Ib.,resp. 201 en 197. 10066 Van Boheemen en Van der Heijden, 'De rederijkers en Haarlem', 59. 10077 Van Lennep, Beknopte geschiedenis, 76-77.

10088 Soc. TMB, Arch. TMB, inv.nr. 204, keur op rederijkerskamer Liefde Boven Al, 4 okt. 1503, art.. 10.

10099 Over Rixtel: G. Verhoeven, Drukken aan het Spaarne. De Haarlemse boekhandel in de zeventiende eeuw (nogg te verschijnen); Grootes e.a., 'Letterkunde en muziek', 248-249; Gerlings Cz., De aloudee rhetorijkkamer.

(oioo AVK , Arch. Wijngaardranken, c.i, Naamlijsten der leden 1603-1795: Braau was lid van 16744 t /m 1703 en bekleedde de functies van vinder (1676, 1677, 1679), prins (1681), kei-zerr (1684. 1685, 1695, 1698), factor (1691, 1693) en raad (1694, 1696, 1699).

10111 Ib.: Nicolaes Molij n was sinds 1657 aangesloten, en was in 1659 vaandrig. 10122 Zie Van Dixhoorn, 'In een traditie gevangen', m.n. 401; Van der Heijden, Met minnen ver-

saemt,, dl. [.

10133 Van Boheemen en Van der Heijden, Met minnen versaemt, 349, 355 en 357. 10144 Bijvoorbeeld Rixtel, Jaer-oetyde; idem, Ogen-schil; idem, Mengd-rymen.

10155 Over deze drukker (zoon vin Johannes 1 Casteleyn en kleinzoon van Vincent 1 Casteleyn), diee vaak wordt verward met zijn gelijknamige oom: G. Verhoeven, Drukkers aan het Spaarne. Dee Haarlemse boekhandel in de zeventiende eeuw (nog te verschijnen).

244 4

IOI 66 Bostoen.'DeVanElstlands'.

10177 Grootes e.a., 'Letterkund e en muziek', 248. 10188 Brakenburg, Nieuw-jaars-digt (door het Konstgenootschap der Witt e Angieren).

10199 In 1694 tot factor benoemd, sinds 1687 lid; AVK , Arch. Wijngaardranken, s-1. Naamlijsten

derr leden 1603-1795. 10200 AVK , Stadsarchief, MV B 13 jan. 1696. 10211 Van Boheemen en Van der Heijden, 'De rederijker s en Haarlem', 59. 10222 Schrevelius, Harienüos (1648) 320. 10233 Kurtz , Haarlem in het rampjaar, 61 noot 80: dit vendel besloeg de buurten over het Spaarne

aann weerszijden van de Burgwal. 10244 AVK , Oud-archief schutterij, Resoluties krijgsraad, 1 juni 1644. 10255 Smit, W>rst en onderdaan, 274-277. 10266 Knevd, Bumers in het geweer, 106-107. 10277 Zie Dekker, Holland in beroering, 86. 10288 Ib., 31. 10299 Ib., 23 en 26. 10300 AVK , Stadsarchief, MV B 29 sept. 1698. 10311 Zie 'Schutters in beeld', in: Carasso-Kok en Levy-van Halm, Schutters in Holland, 360-388:

366-3677 (enafb. cat. 186). 10322 Den Haerlemschen Harminiaen, 28 [Knutte l 2556]. 10333 Frederik Vroom, Jan Ballot, Hans de Bleker en Cornelis Walichs vervingen Thomas Hen-

drikszz van Strijp , Jan Evertsz. Rogier van Poncke en Hendrik Stoffelsz; AVK , Stadsarchief, MV BB 22 nov. 1618 en 9, 13 en 14 maart 1619.

10344 Ib., 22 nov. 1618 en 9 maart 1619. 10355 Ib., 14 maart 1619. 10366 Aldus Langedult in Kurtz , Haarlem in het rampjaar, 25 10377 Ib., 3 3. Het oranje en witt e vendel van de Oude en het blauwe van de Nieuwe Doelen, die

dee katholieke buurten bij uitstek besloegen (van de Jansweg en Jansstraat tot aan de Bake-nessergrachtt en de Damstraat, Bakenes en de buurten aan de oostzijde van het Spaarne, ziee hoofdstuk 3).

10388 Ib., 25-26: namen van de gemachtigden; ib., 30: hun nominatie. 10399 * Daar w a s z e d e rt langen tij d een groot misvertrouwen van burger tegens overheid en

overheidd tegens burger.' aldus JanTrioen, gecit. in: Dekker, Oproeren in Holland, 34. Met'bur -ger'' is 'schutter' bedoeld, zie onder.

10400 Ib., 25. 10411 Ib., 29. 10422 Ib., 34-10433 Ib., 34. ,0444 Vgl. Dorren, 'De eerzamen'; De Jongste, Onrust aan het Spaarne, 132; Prak, Citudiru . abitanti

eforestieri',, 345. 10455 Schrevelius, Harlemias (1648), 201 -204. Ook in het verslag over 1672, in Harlemias (1750)

535-ÏJO,, worden schutters voortdurend met 'de Burgers' aangeduid. 10466 Kurtz , Haarlem in het rampjaar, 14-15. 10477 AVK , Stadsarchief, MV B 29 sept. 1698. 10488 Vgl. Knevel, Bumers in het geweer, 212-213.

10499 Ib., 189. 10500 Ib., 201. iocii AVK , Oud-arch. schutterij. Res. krijgsraad, 13 aug. 1675. ioc22 Ib.,6 juni 1667. ios33 AVK . Oud-arch. schutterij: Registers van officieren en manschappen van dee Jorisdoelen

zijnn tot en met 1651 aanwezig, van de Kloveniersdoelen tot en met 1612 (met aantallen tot 1620).. Van beide is de lijst over het jaar 1669 bewaard gebleven; 690 man dienden bij de

245 5

Nieuwee Doelen, 677 bij de Oude. Vgl. Knevel. Buigen in het geweer. 210-211 voor aantallen

schutters,, verdeeld over de korporaalschappen.

10544 Hiervan ie bij de Nieuwe en 14 bij de Oude Doelen.

10555 Bijvoorbeeld AVK , Oud-arch. schutterij , res. krijgsraad , 13 aug. 1675.

ioc66 Na 1609, dat jaar werd afwezigheid nog beboet: Knevel, Buigen in het geweer, 19c.

10577 Miedema, De archiefbescheid dl. 1, 56; AVK , Stadsarchief, M V B 17 jan. 1590.

ioc88 Miedema, Dearchiefbescheidadl. 1, 63; AVK , Stadsarchief, M V B 7 feb. IC94.

10599 AVK , Stadsarchief, MV B 24aug. 1639.

10600 Knevel, Banjers in het geweer, 209.

10611 AVK , Stadsarchief, MV B 13 en ie dec. 1642. Zie over 1645: Knevel, Buigen inhet geweer, 17c. 10622 Vgl. ib., 168-172.

10633 AVK , Stadsarchief, M V B 17 sept. 1622 (gold ook voor de chirurgij n Wille m Brouwer). Anderee voorbeelden: AVK , Oud-arch. schutterij , res. krijgsraad , 2 jan. 1643 en 1 feb 1685. .

10644 Knevel, Bunjers in het geweer, 160.

loécc Zie over nachtwacht in Hollandse steden: ib., 220-222. 10666 Ib., 227-229. 10677 Ib., 208.

10688 Zie hoofdstuk 2.

10699 Deze spreuk is nog steeds zichtbaar. Vgl. Knevel, Buigers in het geweer, 291, over Alkmaar en Denn Haag.

10700 Bijvoorbeeld AVK , Archief Oudemannenhuis, Loterijregister 26. 10711 Vgl. Knevel, Bunjers in het gnwer, 291 -292. 10722 Schrevelius, Hariemios (1648), 320.

10733 Ordonnanti e 1633 (aanscherping van een in 1617 uitgevaardigde ordonnantie), Knevel,

Buigenn in het geweer, 298; AVK , Stadsarchief, Keuren en ordonnantiên, nr. 192, 23 aug. 1636;

AVK ,, Oud-arch. schutterij , Ordonnanties en reglementen voor de schutterij , icié-1788:

ordonnantiee betr. schutterij , 1702.

10744 Knevel, Buigen in het geweer, 299.

10755 Ib., 301-304.

10766 Na 1627 zijn er geen afbeeldingen van schuttersmaaltijden bekend voor Haarlem: Levy-vann Halm, 'De Haarlemse schutterstukken', 114.

10107777 Vgl. Knevel, Buigen in het geweer, 319-322.

10788 Ib., 304.

10799 Ib-. 30c-307.

10800 AVK . Stadsarchief, Keuren en ordonnantiên, nr. 192, 23 aug. 1636.

10811 Ordonnanti e 1633 (aanscherping van een in 1617 uitgevaardigde ordonnantie), Knevel, Bunjerss in het geweer, 298.

10822 AVK , Oud-arch. schutterij,res. krijgsraad , 1 okt. 16C4.

10833 AVK , Stadsarchief,Vroedschapsres. ie dec. 1670.

10844 AVK , Oud-arch. schutterij , res. krijgsraad , 21 jun i 1661.

108cc Ib., 3 jun i 1666.

10866 AVK , Oud-arch. schutterij , Ordonnanties en reglementen voor de schutterij , 1516-1788: ordonnantiee betr. schutterij , 1702.

10877 Harline , Pamphlets, printing , and political culture, 231; over pamfletten ook Knevel, 'De politiek opp straat', 406-410.

10888 Den Haerlemschen Harminiaen, 30 [Knutte l 2cc6]. 10899 Ib., 28.

10900 Ib., 22-23.

10911 Iusuficatieïundeprocduerabydiout,bun^^^ [Knutte l 2553]. 10922 Ib., 31.

10933 Den Haerlemschen Harminiaen, 8, 12-13.

246 6

10944 Publicatie van de stad Haarlem [Knuttel 2559]10955 Copye van den lasterlijcken brief van Verken, 25 [Knuttel 2558]. 10966 Zie ook Spaans, Haarlem na de Reformatie, 192-193. 10977 Den Haeriemschen Harminiaen, 28-29. 10988 Ib., 8-9; zie ook Copye van den lasteriijdten brief van Verlaen. 10999 Copye van den lasteriijdten brief van Verlaen, 7. 11000 AVK. Stadsarchief, Ingek. st. 1611 -1635: missive Arend Meijnertsz aan de Haarlemse bur-

gemeesters,, 24 nov. 1621 betr. geschil tussen pachters en vleeshouwers. 11011 Over hoe zowel burgers als regenten hun optreden in naam der stedelijke gemeenschap

legitimeerden:: Boone en Prak, 'Rulers, patricians and burghers*, 128-129. 11022 Valkenier, 'tVerwerd Europa, 737 (oorspr. cursivering).

11033 lb., 738. 11044 lb., 738. 111 05 Zie Dekker, Holland in beroering, 94; Van Honacker, Lokaal verzet en oproer, conclusie.

11066 Langedult in Kurtz, Haarlem in het rampjaar, 28. 11077 Vgl. Van Honacker, Lokaal verzet en oproer, 547 en $49: ' H e t "gewone volk" kwam (...) in ver-

zet,, indien het oordeelde dat zijn bestuurders (...) hun kant van de overeenkomst niet na-kwamen.' '

11088 Dekker, Oproeren in Holland, 24. 11099 Ib., 24. 11100 Vgl. Van Honacker, Lokaal verzet en oproer, 528-529 («ver overheidsstrategieën om onrust in

dee hand te houden); Prak, 'Civil disturbances', 173. nn 11 ' Haerlemse Vermakelykhey d'. 11122 Ib.

11133 AVK, Stadsarchief, MV B 12 dec. 1662: bakkers Jan Jeuriaensz (beschuldigde) en Claes

Remmen. . 11144 Ib.,6feb. 1698. incc lb., 26 jan. 1661; zie hoofdstuk 3. 11166 lb., 20 feb. 1683; zie hoofdstuk 5. 11177 Waarschijnlijk was hij speelman en dichter, net als zijn achttiende-eeuwse naamgenoot

Jann van Walré. Over deze laatste: De Klerk, Haarlems muziekleven, 204-206 en 215-224. 11188 AVK. Stadsarchief, MVB 29 okt. 1675. 11199 Keunen en Roodenburg, Schimpen en schelden; Roodenburg, 'Eer en oneer'; Van de Pol, Het

AmsterdamsAmsterdams hoerdom, 67-98. 11200 AVK, Stadsarchief, MV B 31 okt. 1601 ('waervan den voorsz. Frans Jansz versocht acte'). 11211 AVK. Stadsarchief, 'Epitome vande keuren der stadt Haarlem, gekeurt den 19 maart 1556 &

gepubüceertt ao 1577' (kopie, geschreven naar schout Nicolaas Ruyghaver), f. 56 Tit. 27: VanVreedee enVreedebraak; ook Oud-rechterl. arch., doos nrs. 3 t /m 53, mapje 38, waar-inn perkamenten stuk z.j. [waarschijnlijk laat-zestiende-eeuws] betr. vrede.

11222 Als vorige noot; de halm wordt vermeld in:Verwijs en Verdam, Middelnederkndsch woordenboek

iv,1247. . 11233 AVK, Stadsarchief, MV B 18 aug. 1601. 11244 'Ende soo wie daar over dede verbeurde zijn lijf f ende tzestig ponden waert van leempten

offf van quetsingen ende waart van een doodslage verbeurde sijn lijf f ende tachtig pond', AVK ,, Stadsarchief, 'Epitome vande keuren', f. 56Tit. 27: VanVreede enVreedebraak; ook in 16299 formeel nog verbeuren van lij f en 60 pond. Stadsarchief, 'Keuren, ordonnantien en statutenn der stad Haarlem op ordre van de Heeren Burgermeesteren derselver Stad in den jaeree 1629', f. 69Tit. 35.

11255 AVK, Stadsarchief, MVB 8 mei 1601.

11266 AVK, Stadsarchief, Keur- en privüegeboeken, reg.: Keuren betr. politie en justitie, in 1630

verzameldd door stadssecretarissen, tit. 35. 11277 AVK, Stadsarchief, MV B 28 juli 1625; zie hoofdstuk 2 en hoofdstuk 3.

247 7

11288 AVK , Not. Arch., c8 (not. Egbert van Bosvelt), f. 561, verklaring horlogemaker Jan Roe-lofsz,, 4 aug. 162c.

11299 lb., £ 361, verklaringg kleermaker Mathijs Dirksz en Lowijs Loreijn op verzoek van horlo-gemakerr Jacob Cornelisz van Aschbeek, 4 aug. 1625.

11300 Haar echtgenoot, zilversmid Dirk Borritsz Weijman, getuigde tweemaal voor Jan Jansz: AVK ,, Not. arch., 12c (not. Jacob Schout), f. 127: 2cfeb. 1625, en f. 168: 26 maart 162c.

11311 AVK , Stadsarchief, MV B 14 en 23 aug. 1603. 11322 Ib., 17 mei 1601. 11333 Ib., 1 nov. 1643. 11344 Ib., 1 nov. 1643.

11355 Zoals de hier beschreven vredes tussen Durer en de ouderlingen in 1683 en tussen de Ou-de-Kruisstraatbewonerss in 1698, en drie vredes tussen echtelieden: ib., 8 feb. 1676, 26 feb. enn 7 juli 1678.

11366 Vgl. Van Nierop, 'Popular participation in politics'; Prak, 'Civil disturbances', 169. 11377 Vgl- Van Nierop, 'Popular participation in politics', 277, 280-281; Geyl, 'Historische ap-

preciaties'' , 64; Harline, Pamphlets, printing, and political culture, 117; Schilling, 'Gab es im spaten Mittelalter',, 120.

11388 Geyl, 'Historische appreciaties', 6c; idem, The Netherlands in the seventeenth century dl. 2, 190-2 o7-- 193-'94 en 199.

nn 3 9 Vgl. Van Deursen, Mensen van klein vermogen, 184-197.

11400 Temple, Aaunerckingen over deVereeniahde Nederiandtsche Provintien, 71; vgl. Swart. The miracle of the Dutchh Republic, 3-7.

11411 Kilian, 'De loterij van Haarlem'; Huisman en Koppenol, Daercompt de Lotery, 84. 11422 AVK , Stadsarchief, MV B 3 feb. 1643.

11433 Ib., 1 c jan. 1644 (versiering van de Bakenesserkerk afgewezen). 11444 Miedema, De archiefbescheiden, dl. 2, C78-C79. 11455 AVK , Stadsarchief, MV B 24 feb. 1644.

11466 lb., 3 juli 1643.Vgl. Ampzing, Beschryvingeendelof, 434-436. 11477 AVK , Stadsarchief, MV B 4 juli 1643.

11488 lb., 2c aug. 1699: uit de spaarsom van het collegium medico-pharmaceuticum. Zie ook Sieperda-Staab,, '"Is geresolveerd van JA ' ", 156-1C7; Scholten, 'Beeldhouwkunst', 304. In dee achttiende eeuw werd de tuin verplaatst naar het Prinsenhof, de 'Prinsentuin'.

11499 Twijnders, Uppers, vleeshouwers, het pompmakers- en loodgietersgilde. brouwers, kouskopers,, schippers op Leiden, scheepsbouwers, zeilen- en mastenmakers, grutters, timmerlieden,, wollennaaisters, schoenlappers, kleerverkoopsters en warmoeziers, AVK, Stadsarchief,, MV B C nov. 1699.

11500 Ib., 10 okt. 1699: doctores medicinae, apothekers, chirurgijns, apothekers- en chirurgijns-knechtenn en vroedvrouwen.

11511 De Waterlandse gemeente in 1673 ruim 4500 gulden, AVK, Stadsarchief,Thes. rek., f. 44. IIC22 Damius.Het 2dedeel van'tnootwendigh teghen-vertoogh [Knuttel 2cci ],'Voor-reden tot den leser',

A4;; Spaans, Haarlem na de Reformatie, 221, 223 en 291, bijlage 7. 11533 Damius, Het 2de ded van't nootwendigh teghen-vertoogh, 'Voor-reden tot den leser', B 2vo. 111 c4 Ib., B 3. Over Van Grols dood: AVK , Oud-rechterl. arch., 'Register van de beschrijvinge van

dee verongeluckte persoonen', 1625. 11 icc Ampzing, Beschryvinge ende lof, 'Voor-rede, ende toe-eygen-brief'. 11 ic6 Van Nierop, 'How to honour one's city', 270-274. 11C77 Folmer-von Oven, 'Het stedelijk schoon', 165; Leeflang, 'Dutch landscape', 78.

11588 Vgl. Leeflang, 'Dutch landscape', 78; idem, 'Het aards paradijs', 123, wijst ook op de rol vann sterke banden tussen stad en omgeving en de belangen die de burgerij op het land had. .

11599 De Zuid-Nederlanders bezongen het landschap volgens klassieke traditie, maar in de ei-genn taal. De mythologische aspecten (o.m. bij Van Mander en Goltzius) werden door de

248 8

Hollanderss (o.m. Hendrick Laurensz Spiegel, Claes Jansz Visscher) achterwege gelaten.

Leeflang,, 'Het aards paradijs', 119-122. 11600 Bijvoorbeeld de 'Haerlemmer Duinsang', die twaalf landschapgravures bevatte. Befaamd

warenn de 'Haarlemse bloempjes', liedboeken die Haarlems omgeving bezongen. Na Am-sterdamm telde Haarlem de meeste lokale liedboeken: Grootes e.a., 'Letterkunde en mu-ziek',, 246-247; De Klerk, Haarlems muziekleven, 127-145. Over één liedboek in het bijzonder: Grootes,, 'Het liedboekje van "Haerlem SoetendaT". Landschapsprenten: Jan en Esaias van dee Velde, Claes Jansz Visscher, zie Folmer-von Oven, 'Het stedelijk schoon', 164; Leeflang, 'Hett aards paradijs' 120-122, en idem, 'Dutch landscape'.

11611 Leeflang, 'Het aards paradijs', 125; Haarlemse stadsgezichten (m.n. tweede helft zeven-tiendee eeuw), o.m. Job en Gerrit Berckheyde: Folmer-von Oven, 'Het stedelijk schoon', i66.Voorr de verheerlijking van het Haarlemse landschap in de achttiende en negentiende eeuw:: De Jong, 'Historisch landschap', 127-134.

11622 'Het beelt van Haerlem' en 'Het tweede beelt van Haerlem', in Rutgers van der Loeff, Drie

lofdichten,, 19-28 en 29-38. 11633 Ib., 13-17. Voor de datering van het gedicht: Van Anrooij, 'Middeleeuwse sporen', 15-16.

Rutgerss van der Loeff, Drie lofdichten, 5-6, dateerde het handschrift nog op ca. 1483. Dirk Mathijszz situeerde deze gebeurtenis in n88, pas in de zestiende eeuw stelde men 1219 vastt (Van Anrooij,'Middeleeuwse sporen', 13).

11644 Van de Waal, Drie eeuwen 1, 243-244. 11655 Rutgers van der Loeff, Drie lofdichten, 17, regel 142. 11666 Zie afbeelding op p. 195 van dit boek (tapijt Pieter de Grebber, ca. 1630). 11677 Van Anrooij, 'Middeleeuwse sporen', 14; het Edamse glas verbrandde in 1602, waarna

Haarlemm in 1607 een nieuw schonk. Van de Waal, Drie eeuwen 1, 244: die voor Purmerend enn Enkhuizen (van Willem DircxzTybault) waren geschonken omdat deze steden belang-rijkee afnemers van Haarlems bier waren. Vgl. over dit gebruik: Noordegraaf, 'Macht en mecenaat'. .

11688 In 1595 gaf Haarlem opdracht, in 1597 was het voltooid: Van de Waal, Drie eeuwen 1, 24c en 2499 (dit glas is nog altijd in de St. Jan te bezichtigen); Groenveld, Haarlemse alasraamschenkin-aen;; vgl. Noordegraaf, 'Macht en mecenaat'. 312.

11699 Van de Waal, Drie eeuwen 1, 244. De verbeelding van God werd toen ongepast gevonden en Willemm WülemszThibaut kreeg in 1595 de opdracht dit te vervangen. In 173c moest Thi-bautss werk plaatsmaken voor het orgel.

11700 VanAnrooij,'Middeleeuwse sporen', 12-i3;VandeWaal, Drie eeuwen i, 24s ,enn, 117,noot 7.. Geschenk van de maker (Johannes Dircks te Aalst) voor de tot kathedraal verheven Haarlemsee parochiekerk.

11711 Schrevelius, Horlemias (1648), 278, spreekt van een traditie die in zijn tijd om het bijgelo-vigg karakter ervan werd afgeschaft.

11722 AVE, Oud-arch. schutterij, Ingek. st. krijgsraad, 31 aug. 1660: Johan van der Sprangh be-noemdd tot 'Swaertdrager van Damiaten ende capiteijn vande nachtwake'. Zie w.b. 1591: Spaans,, Haarlem na de Reformatie, 129, en 260, noot 85.

11733 Van de Waal, Drie eeuwen 1, 32: De Grebber in 1630; ib., 246: Vroom schilderde in 1603 een Damiateschipp voor het Gemenelandshuis te Leiden en kreeg in 1608 opdracht voor een Belegg van Damiate, die hij waarschijnlijk nooit voltooide; ib., 247: Van Wieringen, 'De veroveringg van Damiate' (vóór 1628). Hij ontving in 1630 ƒ 69-2 voor een tekening van eenn Damiateschip en in 1629 ƒ 300 voor een ontwerp van hetzelfde onderwerp, op basis waarvann een gobelin werd gemaakt: AVK, Stadsarchief,Thes. rek., f 90a, 1629.

11744 AVK, Stadsarchief, Thes. rek., f. 90a, 1629; Van de Waal, Drie eeuwen 1, 247: Holsteyn maakte voorr 225 pond van Van Wieringens ontwerp een werkpatroon, op basis waarvan Thien-pontt voor 2300 pond een gobelin weefde. Ib., 246: in de vroege zeventiende eeuw kwam inn het stadhuis een glas van Van Bouckhorst (nu verdwenen), 248: Holsteyn verzorgde glazenn die de stad aan kerken zoals die van Bloemendaal cadeau deed.

249 9

117ss Biesboer, Schilderijen voor het stadhuis Haarlem. 11766 Van Anrooij, 'Middeleeuwse sporen', 11, m.n. noot 2.

n777 Grootes e.a., 'Onderwijs, wetenschap en boekdrukkers', 228; Hellinga-Querido en De Wolf,, Laurens Janszoon Coster, 80-81.

11788 Hellinga-Querido en De Wolf, Laurens Janszoon Costa, 37-43. Vóór Junius claimden Dirck Volckertszz Coornhert en Jan van Zuren de uitvinding al voor Haarlem, ib., 29-32.

11799 Scriverius, Laure-cmns (convoluut Ampzing, Beschryvinge ende lof), tekst naast Jan van de Veldes afbeeldingg van Coster. Over dit werk van Scriverius: Hellinga-Querido en De Wolf. Laurens Janszoonn Coster, 43-52.

11800 Scriverius, 'Ter-ghedachtenisse van Hans Gutenberger' (in Laure-crans, ongepagineerd). 11811 Hellinga-Querido en De Wolf, Laurens Janszoon Coster, 46, wijst op de bewuste archaïsering

vann het portret, dat vijftiende/zesüende-eeuws aandoet. Vgl. ook De Jongh.'Van "verma-kelijkk bedrog"', 117.

11822 Vóór 1628, aldus Grootes e.a., 'Onderwijs, wetenschap en boekdrukkers', 228; Hellinga-Queridoo en De Wolf Laurens Janszoon Coster, 81.

11833 Hellinga-Querido en De Wolf, Laurens Janszoon Coster, 82; Verhoeven, Drukkers aan het Spaame. De Haarlemsee boekhandel in de zeventiende eeuw (nog te verschijnen).

11844 Grootes e.a., 'Onderwijs, wetenschap en boekdrukkers', 233-234. 11855 Hellinga-Querido en De Wolf, Laurens Janszoon Coster, 82. De hortus bevond zich toen niet

langerr in de nieuwe uideg, maar bij het Prinsenhof, waar dit beeld van Gerrit van Heer-stal,, dat de eerste helft van de negentiende eeuw aan de Grote Markt stond, nog staat. Voorr de latere Costerverering: ib.; Knevel, 'Een Haarlemse held'; Maas, 'Laurens Janszoon Coster';; Grootes e.a., 'Letterkunde en muziek', 254; Van Kalmthout e.a., 'Onderwijs, we-tenschap,, drukkers en musea', 403-408.

11866 Ampzing, Beschryvinge endelof, 375-376.

11877 Ib., 149-159 over Damiate en 159-299 over het beleg. Spaans, Haarlem na de Reformatie, 131: 'Zowell het belegg als de bestandstwisten worden summier afgedaan als een voor allen on-aangenamee herinnering';Van Nierop, 'How to honour one's city', 275 en 279, heeft reeds opp deze discrepantie gewezen.

11888 In het verlengde van Van Nierop: Leeflang,'Dutch landscape', 79. 11899 Meijer Drees,'De smaak onzer natie', 146-147, 11900 Ampzing, Beschryvinge endelof, 160-162.Tussen 160 en 161 staat Kenau, die 'als Kapitein met

bus,, spies en geweer, drie hondert Vrouwen tegen de Spagniaerts opvoerde', ten voeten uitt afgebeeld. Van de Waal, Drie eeuwen 1, 254-255: Junius en Schrevelius situeerden de my-diischee vrouwen van Weinsberg, die na de belegering van de stad elk een man op hun rugg namen om hem in veiligheid te brengen, in Haarlem. Over de historiciteit van Ke-nau:: Kurtz, Kenau Symonsdochter.

11911 Ampzing. Beschryvinge ende lof, 165, 243 - 245. Echter ook nog Wijn, Het beleg van Haarlem, 159. Vgl.. Meijer Drees, 'De smaak onzer natie'.

11922 Ampzing, Beschryvinge ende lof, tussen p. 175-176, onderschrift bij stadsplattegrond 1578. 11933 Vgl. hoofdstuk 5. 11944 Van Nierop, 'How to honour one's city', 277-279. "955 Vgl- Leeflang, 'Dutch landscape', 80-81; Ampzing, Beschryvinge ende lof, 345-372. 11966 Over dit 'lokaal patriottisme': Van Bueren, Tot lof van Haarlem, 235, 246, 250-52, 257-58,

262.. Het Prinsenhof had al een collectie, getuige AVK, Stadsarchief, MVB 20 aug. 1603. 11977 Spaans, Haarlem na de Reformatie, 126. 11988 Ib., 126-127; kelkjes van priestergraven en de oproep om voor overledenen te bidden wer-

denn in de Bavo in 1648 weggehakt. 11999 Principes hollandiae. Over dit werk: Dirkse, 'Heylige patroonen'. Zie voor nuanceringen van het

stereotypee dat het calvinisme cultuurvijandig zou zijn: Schutte, 'De publieke kerk en de cultuur';; Noordegraaf, 'Religie, mecenaat en gebrandschilderd glas'.

12000 Ampzing, Beschryvinge ende lof, tussen p. 175- 17e, onderschrift bij stadsplattegrond 1578.

2 ^ 0 0

i20ii lb., 'Eer-dichten': H. Bruining, 'Lof-dicht op den autheur'. 12022 Damius, Hrt 2dededwin'tnootw«iidightqhai-vCTtoogh,4Voor-redentot den leser', B2vo. 12033 Ib.,B3. 12044 Ampzing, Beschrvrinae ende lof, 132. 12055 Haarlems eerste predikant, zie Spaans, Haarlem na de Reformatie, 83, 86, 205-206. Over Da-

miuss sr. en jr.: AVK, Stadsarchief, Vroedschapsres. 1 juni 1596; AVK , Oud-arch. Ned.-Herv. gem.,, Acta kerkenraad, 4 feb. 1607.

12066 Zijn vader Johannes was in Deventer geboren en predikant in de Palts geweest, Spaans, Haarlemm na de Reformatie, 83. Ampzing, Beschryvinoe ende lof, 132, noemt Matthias Damius 'Palati-nus'. .

12077 Damius, Het 2de deel van't nootwendijh tegben-vertoogh, 'Het tweede Deel', p. 30. 12088 De Klerk, Haarlems muziekleven, 88 en 93. 12099 Ib.,94. 12100 Ib., 106. Waarschijnlijk kreeg hij geen aanstelling meer. i2nn AVK, Stadsarchief, Ingek. st. 1636-1649, S juni 1648. 12122 De Klerk, Haarlems muziekleven, 21 en 46. 12133 Bijvoorbeeld AVK , Stadsarchief, Ingek. st. 1636-1649, rekest boekverkoper Willem Wil -

lemszz van Coppenol in 'tHooft* te Enkhuizen, geboren in Haarlem, om Coop Fransz aan tee horen over diens methode om het Spaarne te diepen, 1 juni 1645.

12144 Vgl. Jüngen, 'Ubi bene, ibi patria'. 282. 122 \£ Ib., 285. Vgl. Dorren 'De eerzamen'. 12166 AVK, Stadsarchief, Ingek. st. 1581 -1610. 12177 Ib., schrijvenvan 17 feb. 1607. 12188 Ib. 12199 Van Leeuwen,'Amsterdam en de armenzorg', 153. 12200 Hoofdstuk 3; Van Leeuwen, 'Amsterdam en de armenzorg', 148-161. 12211 Ib., 154. 12222 Zie hoofdstuk 1. 12233 Vgl.Van Nierop, 'Popular participation in politics', 278. 12244 Over het verschil tussen 'eigen' en 'vreemde' armen: Van Wijngaarden, ZOIJJ voor de kost,

m.n.. 2£i-259;Van derVlis, Leven in armoede, 52-55. 12251225 'HaerlemseVermakelykheyd'.

Slotbeschouwing g

12266 Vgl. Zijlmans, Vriendenkringen in de zeventiende eeuw, 3-7, 198-201: de publieke groepssociabili-teitt veranderde meer en meer in sociaal verkeer dat zich binnenskamers voltrok; Frijhoff enn Spies, Bevochten eendracht, 216.

12277 Dibbits, Vertrouwd bezit, 150-157; vgl. Brewer, The pleasures of imagination, 102-103 over 'polite-

ness'. .

2 £I I