University of Groningen

Non scholae sed vitae legimusNelck-da Silva Rosa, Francisca Frederike Helena

IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite fromit. Please check the document version below.

Document VersionPublisher's PDF, also known as Version of record

Publication date:2004

Link to publication in University of Groningen/UMCG research database

Citation for published version (APA):Nelck-da Silva Rosa, F. F. H. (2004). Non scholae sed vitae legimus: de rol van reflectie in ego-ontwikkeling en leesattitudeontwikkeling bij adolescenten. s.n.

CopyrightOther than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of theauthor(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons).

Take-down policyIf you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediatelyand investigate your claim.

Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): http://www.rug.nl/research/portal. For technical reasons thenumber of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum.

Download date: 16-01-2020

Voor

Sebastiaan 1992

Charlotte 1993

Laura 1994

Falco 1995

David 1995

Aletta 1996

Julianne 1996

Reinder 1997

Mark 1998

Tobias 1998

non scholae sed vitae legimus

de rol van reflectie in ego-ontwikkeling en leesattitudeontwikkeling

bij adolescenten

Fransje Nelck-da Silva Rosa & Walter Schlundt Bodien

Non scholae sed vitae legimusNiet voor de school maar voor het leven lezen wij

ReferentProf. dr. P.M. Westenberg

Taalkundige en inhoudelijke adviezen, eindcorrectieAaftien Schlundt Bodien-Gorter

FotografieAnne Marie Nelck-Annokkee

Vertaling van de samenvatting in het EngelsErik Meek

DrukwerkChris Russell

ParanimfenEllert en Rainy Nijenhuis-van Renesse van DuivenbodeLinda Schlundt Bodien, Gwenda Schlundt Bodien

Dit onderzoek werd mede mogelijk gemaakt door

Rijksuniversiteit Groningen

Non scholae sed vitae legimusDe rol van reflectie in ego-ontwikkeling en leesattitudeontwikkeling

bij adolescenten

Proefschrift

ter verkrijging van het doctoraat in dePsychologische, Pedagogische en Sociologische Wetenschappen

aan de Rijksuniversiteit Groningenop gezag van de Rector Magnificus, dr. F. Zwarts,

in het openbaar te verdedigen opdonderdag 8 juli 2004 om 14.45 uur

door

Francisca Frederike Helena Nelck-da Silva Rosageboren 8 december 1936

te Amsterdam

in het openbaar te verdedigen opdonderdag 8 juli 2004 om 16.00 uur

door

Walter Aswin Schlundt Bodiengeboren 25 juni 1940

te Malang(voormalig Nederlands-Indië)

PromotoresProf. dr. P.L.C. van Geert

Prof. dr. W.L.H. van Lierop-Debrauwer

CopromotorDr. H.A. Bosma

BeoordelingscommissieProf. dr. G.C.G. Dehue

Prof. dr. L. Verhofstadt-DenèveProf. dr. D.H. Schram

Gemeenschappelijk dankwoord

Allereerst danken we de leerlingen van de CS Vincent van Gogh te Assen enhun ouders voor het meedoen aan dit onderzoek. Ze hebben ons veel informatie envertrouwen gegeven.

De leiding van de school, in de persoon van drs. A. Janse, zijn we erkente-lijk voor de toestemming voor ons promotieonderzoek. Onze school doet meer aande leesattitudeontwikkeling van adolescenten: in samenwerking met de bibliotheekin Assen doen leraren Nederlands van Vincent van Gogh sinds enkele jaren mee meteen leesbevorderingsproject waarbij aandacht wordt besteed aan brugklasleerlingenvan vwo, havo en vmbo. Voor deze projecten worden onderdelen uit ‘Bazar’gebruikt die landelijk zijn ontwikkeld en op steeds meer scholen worden toegepast.Bij het project 2003/2004 wordt ook voldoende aandacht besteed aan de belevings-wereld en boekenkeuze van jongens, een ontwikkeling waaraan volgens uitkomstenvan ons onderzoek grote behoefte bestaat.

Professor dr. J.J. van der Werff begeleidde op welwillende wijze onze ver-kennende schreden op het onderzoekspad. Onze welgemeende dank hiervoor. Nahet vooronderzoek verwees professor Van der Werff ons naar zijn opvolger profes-sor dr. P.L.C. van Geert, die ons onderzoekdesign meteen accepteerde. Hij stond onsmet raad en daad bij en bood ondanks zijn hectische werkzaamheden altijd een lui-sterend oor gepaard aan praktische hulpverlening.

Paul, we danken je vooral voor je positieve ontvangst en je onmiddellijk ver-trouwen in niet-universitaire onderzoekers, dat was heel plezierig voor ons. Verderdanken we je voor je vindingrijke begeleiding bij de verfijning van de statistischeverwerking van de data van Hoofdonderzoek, Interventieonderzoek enVervolgonderzoek. Vooral de voor ons soms onbegrijpelijk statistische berekenin-gen met behulp van random permutatie legde je keer op keer geduldig uit. Zonderjouw random permutaties hadden we niet half zoveel uitkomsten uit onze gegevenskunnen presenteren.

Ook dr. H.A. Bosma, onze copromotor voor ontwikkelingspsychologie, waspositief vanaf de kennismaking. Het onderzoek leek hem spannend: twee discipli-nes die hem allebei interesseerden en dan zoeken naar het verband tussen beide.Harke, jij ging mee op onze zoektocht, door jou leerden we het werk vanWestenberg c.s. kennen, de basis van ons onderzoek. Je leerde ons schrijven overjouw vak en als het niet meteen lukte, verloor je nooit je geduld. Je verdient lof voor

de vriendelijke, heldere en kundige wijze waarop je ons voor heel wat (statistische)fouten behoedde. We danken je van harte voor je vriendschappelijke begeleiding.We zullen alle drie de werkbesprekingen op je kamer missen en niet alleen die, ookde gesprekken over de alledaagse dingen die het individuele leven zo kunnen beïn-vloeden, de Nederlandse taal en de filosofische gedachtewisselingen hebben we alsheel bijzonder ervaren.

Drs. A.W. Boes, in 1995 directielid van de Eekhorst, Pedagogische Academiete Assen, adviseerde ons de onderzoeksvoorbereidingen te bespreken met dr.J.J.M.D.W. van Peer (Universiteit Utrecht), die ons op zijn beurt verwees naar pro-fessor dr. W.L.H. van Lierop-Debrauwer.

Professor dr. Van Lierop-Debrauwer, onze promotor voor de literatuurweten-schap, in het bijzonder de jeugd- en jongerenliteratuur, vroeg even bedenktijd, maaraccepteerde ons tot onze vreugde binnen een week. Ze wist toen nog niet hoe lon-gitudinaal het werk zou gaan worden. Helma, je hebt ons altijd positief benaderd,goede punten van ons werk onderstreept, mindere punten op opbouwende wijze metons besproken, je haalde ons naar literaire dagen, ondersteunde de presentatie vanons onderzoek op het congres van Stichting Lezen, noemde nuttige auteurs en arti-kelen, je kwam voor ons naar Nijmegen, zodat we niet helemaal naar Tilburg hoef-den te rijden. De werkbesprekingen in de kantine van de Katholieke UniversiteitNijmegen waren niet alleen belangrijk voor het onderzoek; de gesprekken over lite-ratuur in het algemeen, de opvoeding en de dingen die ons alle drie na aan het hartliggen waren bijzonder. Je had belangstelling voor ons leven, kortom, je bent onzepromotor en ondanks je jeugd durven we je onze vriendin te noemen. Dank voordeze jaren met jou.

Het meest bijzondere blijft evenwel dat alle drie onze begeleiders op hetlange en soms bijna onbegaanbare pad door het explorerende onderzoek onzemedeonderzoekers waren. Geen van hen had de behoefte te domineren.

We danken drs. C. Bos voor het maken van een onontbeerlijk codeboek vande vele onderzoeksdata, zonder hem hadden we niet geweten hoe we met de data-verwerking konden beginnen. De gegevens die uit de beideLeesattitudeontwikkelingslijsten en de Evaluatievragenlijst tevoorschijn kwamen,waren bij het maken van een codeboek zo overweldigend dat we in eerste en zelfsin tweede instantie nauwelijks begrepen wat voor werk het was een functioneelcodeboek te ontwerpen.

Ook drs. Nicolien Breet, destijds leerling in onze gymnasiumopleiding endeelnemer aan ons onderzoek, nu psychologisch doctorandus en student geneeskun-de, danken we voor alle bijstand bij de dataverwerking. Haar voorbeeld over debrandweermannen die niet per definitie verantwoordelijk hoeven te zijn voor debrand waarbij zij aanwezig zijn (causaal verband) verduidelijkte het statistisch ver-band tussen gegeven A en B en een onderliggend gegeven C dat verantwoordelijkwas voor de brand en de aanwezigheid van de brandweerlieden. Ook het onuitput-telijke geduld dat zij toonde bij uitleg over de werking van SPSS verdient onze lof.

Persoonlijk dankwoord

Omdat dit proefschrift een coproductie is, ontkomt de lezer er niet aan tweeaparte persoonlijke dankwoordjes onder ogen te krijgen.

Aaftien, mijn vrouw, heeft vanaf het prille begin van dit onderzoek mijgesteund. Onze wandelingen heen en terug naar haar werk stonden dikwijls in hetteken van het onderzoek. Haar niet aflatende aandacht voor zowel het proces als deinhoud ervan hebben sterk bijgedragen aan de realisering van dit project en haar kri-tische vragen waren vaak aanwijzers voor de richting waarin het onderzoek moestverlopen.

Mijn beide dochters Linda en Gwenda ben ik erkentelijk voor de wijze waar-op zij het proefschrift hebben begeleid en aan het einde van dit verkennend onder-zoek fungeren als mijn paranimfen.

Deze dissertatie kon niet anders tot stand komen dan door een hechte samen-werking tussen de beide promovendi. Hoogte- en dieptepunten die wij ervoeren tij-dens het scheppingsproces verliepen bijna nooit simultaan. Het niet gelijktijdigoptreden van negatieve en positieve impulsen had dan ook vaak een neutraliserendeffect op emoties rondom het werk.

Tussen 1975 en 1982 reisden wij (de beide promovendi) in één auto naarGroningen voor de studie M.O.B. Nederlands. In 1984 reisden we weer in één autonaar diezelfde stad, nu voor de doctoraalstudie Nederlandse Taal- en Letterkunde.Na een periode van betrekkelijke rust zochten we in 1994 weer de snelweg naarGroningen op, nu met het doel een promotiestudie te beginnen. Deze samenwerkingdie onze beide partners met enthousiasme stimuleerden en die al bijna dertig jaarbestaat, heeft ons alle vier naast veel kennis ook meer levenswijsheid gebracht.

Gottlieb, die ons zo vaak reed als wij de cursusbijeenkomsten in Oegstgeestmoesten bijwonen, dank ik in het bijzonder voor zijn geduld als besprekingen weereens meer tijd vergden dan we dachten en hij in de auto of in een café rustig eenkrant of boek lezend op ons wachtte. Tenslotte zij vermeld dat zonder mijn mede-promovenda, Fransje, deze dissertatie nooit tot een goed einde zou zijn gekomen.

Assen, juli 2004Walter Schlundt Bodien

Laura Mout en Stephanie Zielinski, leerlingen van onze school en deelne-mers aan het Vervolgonderzoek, ordenden de daarbij verkregen gegevens voor ons,waarvoor onze dank. Op een paar zaterdagen brachten zij in sneltreinvaart alle gege-vens van dit onderzoek over in een excelfile en genoten bovendien van dit werk.

Professor dr. P.M. Westenberg c.s. vertaalde het werk van Jane Loevingernaar de Nederlandse situatie en stond ons toe de resultaten nog vóór publicatie tegebruiken. Ook reageerde hij vanaf het begin positief op ons onderzoek en gaf hijons alle gewenste informatie, zowel bij zijn colleges tijdens de Curium-cursusdagenals in de jaren daarna. Michiel, voor dit alles danken we je.

Ook op drs. Martine Drewes, eerst in Curium, later in Leiden Michiels rech-terhand, konden we altijd rekenen. Zij nam de uitgebreide scoringstaak op zich vande 117 ZALC-protocollen van 1995 en 1998 en scoorde in haar vrije tijd ook nogeens de 25 ZALC-protocollen 2000 van het Vervolgonderzoek. Martine, je hebt onsaltijd goed en van ganser harte bijgestaan. Dank je wel!

Drs. Erik Meek, eerstegraads leraar Engels aan de Vincent van Gogh scho-lengemeenschap, zette onze samenvatting vanuit het Nederlands om in voortreffe-lijk Engels en dat in onwaarschijnlijk korte tijd, met gedrevenheid en nauwkeurig-heid. Zijn enthousiasme werkte aanstekelijk.

Stichting Lezen subsidieerde een deel van de boeken die we gebruikten bijons Interventieonderzoek. Hiernaast werden we uitgenodigd voor symposia en stu-diedagen waar we (het werk van) andere promovendi leerden kennen.

Professor dr. D.H. Schram toonde vanaf het begin belangstelling voor onsonderzoek. Bij studiedagen op de VU en individuele besprekingen wilde hij altijdop de hoogte gehouden worden van onze vorderingen. Dick, bedankt voor je nietaflatende belangstelling. Drs. A.M. Raukema beschouwen we als een persoonlijkebegeleidster op afstand. Jou, Anne-Mariken, en Stichting Lezen zijn we zeer erken-telijk.

Drs. C.P. Stalpers, onderzoeksmedewerker bij de Vereniging OpenbareBibliotheken, maakte ons deelgenoot van zijn onderzoekswerk waardoor we eengoede definitie van leesattitude konden gebruiken. Cedric, onze welgemeende dankhiervoor en veel succes met je eigen proefschrift!

Evelien Huizinga, medewerkster leesbevordering van de ProvincialeBibliotheekcentrale Drenthe, hielp ons vakkundig aan moeilijk te verkrijgen publi-caties, waarvoor onze dank.

Drs. Th.C.H. Witte, vakdidacticus Nederlandse taal en letterkunde aan deRijksuniversiteit Groningen, danken we voor zijn wetenschappelijke aandacht enhet welwillend afstaan van (toen) nog ongepubliceerd onderzoekswerk. Op onzebeurt wachten we nu op jouw proefschrift, Theo, veel succes gewenst!

Persoonlijk dankwoord

De leiding van de school dank ik voor het zich onthouden van leeftijdsdiscri-minatie van haar medewerkers, integendeel, naar mijn mening kan de CS Vincentvan Gogh op dit gebied een lichtend voorbeeld worden genoemd. Hetzelfde geldtvoor de mensen met wie ik samenwerk op de locaties Veningerland, Salland (Zuid)en Lariks: onze werkcontacten worden nimmer beïnvloed door leeftijdsvooroorde-len. Dit stemt tot dankbaarheid!

Alle adolescenten die ik leerde kennen tijdens de remedial teaching ben ikdankbaar voor hun vertrouwen. De blik die ze me gunnen op hun ego-ontwikkeling,die zoals in dit proefschrift beschreven niet alleen cognitieve, sociaal-emotionele enmorele aspecten omvat maar ook wordt gestuurd door karaktertrekken, is van grotewaarde voor mij.

Chris en Flip Weber wil ik hartelijk danken voor hun jarenlange bezorgingvan poëtische, literaire en wetenschappelijke teksten, vaak op het juiste moment enaltijd van toepassing. Ook Berendina Nelck voorzag ons door de jaren heen van(Franse) literatuur en wetenschappelijke documenten, waarvoor veel dank.

Als levend voorbeeld van Lesewut dank ik mijn zusje Ineke, die zolang ikme kan herinneren eerst haar spaargeld en later de karige verdiensten van adolescenten student zonder uitzondering aan boeken besteedde.

Walter, medepromovendus, eerste organisator, computerkunstenaar, poëziel-iefhebber en vriend heeft onze jarenlange samenwerking helder beschreven. Mijndank aan hem is niet in enkele woorden uit te drukken.

Daarom deze samenvatting en conclusie: zonder Walter was er geen proef-schrift geweest!

Aaftien Schlundt Bodien ken ik sinds 1975. Op deze wereld kan er geen echt-genote bestaan die de studiegenoot van haar man bejegent met meer vriendschap enenthousiasme.

Aaftien, vriendin, dank voor al je ontvangsten, geduldige luisteren en mee-denken met Walter en mij.

Ellert Nijenhuis ging mij vier en een half jaar geleden voor met promoveren,hij deed dat cum laude, in de geneeskunde. Op een gebied waar niet zo veel onder-zoekers zich wagen, maar waar zonder onderzoek veel respondenten in hun trau-ma’s gevangen zouden blijven. Ik dank hem en Rainy Nijenhuis, mijn paranimfen,voor hun vriendschap en meer.

Willem, Michael en Job, onze jongens, maakten me op jonge leeftijd totmoeder en ondersteunen zo de stelling dat intimiteit heel wel mogelijk is zonderafgeronde identiteit. Ik ben hun dankbaar voor de continue lessen op het gebied vande ego-ontwikkeling en de ontwikkeling van mijn reflectiviteit. Al werd hun eigenleesattitudeontwikkeling wel eens gehinderd door beelddenken en dyslexie, ze lezennog steeds. Anne Marie en Irma, hun echtgenotes, lezen. Hun kinderen lezen, voor-al hun dochters; zij maken zich klaar voor nieuw longitudinaal onderzoek. Dit is opde omslag van ons proefschrift te zien.

Gottlieb, mijn geliefde, dank ik voor alles. Hij ging mij voor in de weten-schap en dankzij hem kon ik de studie voltooien waar in de adolescentie geen enkeluitzicht op leek te zijn. In de jaren van ons longitudinale onderzoek en schrijvenhierover bleef hij enthousiast, hij reed ons bijvoorbeeld naar de cursussen in CuriumOegstgeest, vergezelde ons op studiedagen en symposia, laatst nog naar Leuven, hijbracht me naar afgelegen interviewadressen, haalde wetenschappelijke boeken enartikelen uit de bibliotheek, zorgde voor het eten en ging zeezeilen als het thuis evenrustig moest zijn.

Loon, juli 2004Fransje Nelck-da Silva Rosa

Inhoud

Hoofdstuk 0 Terugblik IInleiding ITerugblik II

Hoofdstuk 1 Inleiding 1

Hoofdstuk 2 De adolescent in de ontwikkelingspsychologie 5Inleiding. Onze reis door de ontwikkelingspsychologie 5Vroegere visies op de ontwikkeling in de adolescentie 7Ontdekking van de kindertijd 7Ontdekking van de adolescentie 9Het werk van Stanley Hall 9Navolgers van Hall 10Verbeelding en creativiteit in de adolescentie 11Erotiek en seksualiteit 11De geheime zonde 12Homoseksualiteit 12Van vroegere visies naar hedendaagse visies 12Hedendaagse visies op de ontwikkeling in de adolescentie. Ontwikkelingsdomeinen 13Biologische rijping en de effecten hiervan op het zelfbeeld en de zelfwaardering 13Cognitie 16Sociale cognitie 19Sociale ecologie en adolescentie 21Samenvatting en conclusie 23

Hoofdstuk 3 Identiteits- en ego-ontwikkeling, een centraal thema in de adolescentiepsychologie 27Inleiding 27Eriksons ontwikkelingsmodel van de identiteit 28Modellen van identiteitsontwikkeling in de adolescentievan Marcia en Bosma 30

Het identiteitsstatussenmodel van Marcia 30 Het onderzoek naar verschillende identiteitsgebiedenen veranderende bindingen van Bosma 31Het onderzoek naar het verband tussen identiteit encognitie van Leiper 33Loevinger en het concept van ego en ego-ontwikkeling 35Omschrijving van ‘ego’ 35Omschrijving van ego-ontwikkeling 36Loevingers Washington University SentenceCompletion Test 39Ontwikkeling van de WUSCT 39Methode van onderzoek voor de WUSCT en de egostadiabeschrijving 41De ontwikkeling van de ZinnenAanvulLijstCurium vanWestenberg c.s. (2000) als basis voor deNederlandse egostadiabeschrijving 46Methode van onderzoek voor de ZALC 47De Nederlandse SCT 48De Nederlandse handleiding 49Overeenkomsten en verschillen tussen de Amerikaanseen Nederlandse handleiding 50Statistische analyses 50Conceptuele analyses 50Aanpassingen in de Nederlandse beschrijvingvan de eerste drie egostadia 51Stadia van de ego-ontwikkeling 53Dynamiek van de ego-ontwikkeling 57Samenvatting en conclusie 60

Hoofdstuk 4 Van tekst via context naar de (adolescente) lezer 63De Tekst 63Inleiding 63Russisch formalisme, (post)structuralisme, narratologie 65Tekst en context 68Rezeptions-Ästhetik (receptie-esthetica) 68De lezer 70Reader Response Criticism 70Subjective Criticism 72De lezer en de tekst 75Lezersreacties 75Het kind en de tekst 78Het lezende kind en de tekst 78

Leesfasen bij het kind 80Leestypen in de kindertijd 83Adolescentenliteratuur 86Leesattitude en leesattitudeontwikkeling vanadolescenten 89Wat is leesattitude? 90Stadia van leesattitudeontwikkeling in de adolescentie:naar een niet kalenderleeftijd gebonden leesattitudeontwikkeling 93Ontwikkeling in reflectiecapaciteit 96Samenvatting en conclusie 98

Hoofdstuk 5 Lezer worden, lezer blijven 103Inleiding 103De onderzoeksvragen 104Opzet van het longitudinale onderzoek 105De respondenten 107Procedure van de ZALC 108Introductie van de ZALC bij de onderzoekers 108Eisen voor de ZALC-afname 109Introductie van de ZALC bij de respondenten 109Afnames van de ZALC 110Vervolg op de ZALC-afnames 111Procedure van het literatuurwetenschappelijkonderzoeksdeel 112Introductie van de instrumenten 112Ontwerp en afnames van de LAOL 113De Ouder-enquête 115De Kernlijst 116Opzet van het Interventieonderzoek 117De interventievragenlijst 117De GRAAL 119Afspraken met de interventierespondenten 120De Evaluatievragenlijst 120Overzicht van het empirische gedeelte vandit onderzoek 120Samenvatting en conclusie 122

Hoofdstuk 6 Ontwikkelingspsychologische resultaten 125Inleiding 125Resultaten 126Egostadia in drie niveaus 134

Individuele egoverschuivingen 142Samenvatting en conclusie 146

Hoofdstuk 7 Literatuurwetenschappelijke resultatenOntluikende en ontloken geletterdheid 151Inleiding 151Ontluikende geletterdheid 152Hoe oud was uw kind toen u begon met voorlezen? 153Op welk moment stopte het voorlezen? 154Verhalen en moppen vertellen, liedjes zingen 158Ontloken geletterdheid 160Leesvoorkeur 160Lezen van jeugdliteratuur 166Leesattitudeontwikkeling 167Verhaalstructuur en leesattitudeontwikkeling 169Lezer zijn of niet zijn 172Leesattitudeveranderingen tussen 1995 en 1998 175Napraten over boeken 176Kopen van boeken 181Boekenbezit 184Inhoudelijke bemoeienis van de oudersmet het leesgedrag van hun kinderen 186Het bestaan van literaire tijdschriften kennen 190Hedonisme 192Samenvatting en conclusie 195Ontluikende geletterdheid 195Ontloken geletterdheid 196

Hoofdstuk 8 Literatuurwetenschappelijke resultatenreflectieve geletterdheid 201Inleiding 202Toename en afname van reflectie tussen 1995 en 1998 203 Reflectie op een verhaal en ego-ontwikkeling 204Leg je verbanden tussen je eigen leven en dat van verhaalpersonen? (reflectie op Relationeel niveau) 206Waarom vind je lezen waardevol? (reflectie op het niveau van het abstracte en existentiële) 210Laat je bewust of onbewust je eigen normenen/of waarden meebeslissen als je een persoonin een verhaal (on)aardig vindt?(Abstraherende Existentiële reflectie) 213Samenvatting en conclusie 217

Hoofdstuk 9 Interventieonderzoek 221Inleiding 221De onderzoeksvraag 222De onderzoeksgroep, beschrijving vande deelnemers aan het Interventieonderzoek 223Opzet van het Interventieonderzoek 227Methode 228Verschillen in reflectiecapaciteit tussen interventie- en controlegroep 228Toename van reflectiecapaciteit gerelateerdaan ego-ontwikkeling 229Sturen van reflectiecapaciteit door middel vanopdrachten 230De resultaten 231Verschil tussen de beide groepen bij vergelijkingvan de reflectiescores 231Toename van reflectiecapaciteit in vergelijkingtot de ego-ontwikkeling 232Sturen van reflectiecapaciteit door middelvan opdrachten uit de vragenlijsten behorende totde tien boeken 236Geen groei in ego-ontwikkeling tussen 1995 en 1998 in de interventiegroep, stadium E3, Zelfbeschermend (geen groei in ontwikkeling) 236Stadium E4, Conformistisch (geen groei in ego-ontwikkeling) 237Groei in ego-ontwikkeling van E3 238(Zelfbeschermend) naar E4 (Conformistisch)Van E4 (Conformistisch) naar E5 en E6 (Zelfbewust, Verantwoordelijk) 238Samenvatting en conclusie 240Discussie 242

Hoofdstuk 10 Relatie tussen egostadium en reflectiestadiumeen vervolgonderzoek 245Inleiding 245Reflectie 246Methode 249Opzet van het onderzoek 249Werving van de respondenten 252Afname van de ZALC van de respondentenvan het Vervolgonderzoek 253

Uitkomsten Vervolgonderzoek 254Gegevens van de ZALC 254Reacties op de teksten 256Reacties van vier mannelijke respondenten(egostadia E3; E4; E5; E5+; E6-) 256Reacties van vier vrouwelijke respondenten(egostadia E4; E5; E6; E6+) 258Vergelijking egostadia en reflectiestadia 263Conclusie en aanbevelingen 268

Hoofdstuk 11 Conclusies en discussie 273Inleiding en vraagstelling 273Theorievorming 274De respondenten 277Beantwoording van de vraag naar verschillenin ego-ontwikkeling 278Beantwoording van de vraag naar verschillen in leesattitudeontwikkeling 280Interventieonderzoek 282Persoonlijkheidstrekken versus ego-ontwikkeling? 284Vervolgonderzoek naar het verband tussen 284ego-ontwikkeling en reflectiviteitDidactische aanbevelingen 286Conclusie 288

hoofdstuk 12 Aanbevelingen 291Inleiding 291Welke stimulering kan er uitgaan van het gezin? 291Bevordering van ontluikende geletterdheid 291In stand houden van ontloken geletterdheid 292Stimuleren van reflectieve geletterdheid 292Welke stimulansen kan het onderwijs bieden? 293Stimulering in het basisonderwijs 293Voortgezet onderwijs, de eerste fase 294Voortgezet onderwijs, de tweede fase 295Rol van ouder, opvoeder, leraar en andere volwassenen 295Becijfering in het onderwijs 296Conclusie 297

Abstract Introduction 299Text and reader 300

Developmental Psychological Views 301Theoretical concepts 305Ego 305Reading attitude 305The Main study 306The research questions 306Research group and method of the Main study 307Results of the Main study 307Ego development 307Development of reading attitude 308Possible connections 312Intervention study 313Results of the Intervention study 313The Follow-up study 314Results of the Follow-up study 315Didactic implications 316Conclusion 316

ReferentiesBijlagen 1. ZALC

2. LAOL2A. Ouder-enquête3. Kernlijst4. Evaluatievragenlijst behorend bijLeesAttitudeOntwikkelingsLijst5.Tienboekenvragenlijsten met daarin opgenomen de GRAAL-items6A. Bijlage bij hoofdstuk 10. Protocollen Vervolgonderzoek6B. De gegevens van de respondenten van hetVervolgonderzoek7.Besprekingen en verslagen van boeken,interviews en literatuurtentamens