This publication was made possible through support provided by the United States Agency for International Development(USAID) under the terms and conditions of the Contract No. 492-C-00-03-00022-00. The opinions expressed herein arethose of the authors and do not necessarily reflect the views of the USAID. This publication may be reproduced or quoted inother applications as long as proper reference is made to the source.

The Fisheries Improved for Sustainable Harvest ProjectManila Project Office: 18/F OMM CITRA Building, San Miguel Avenue, Ortigas Center, Pasig City 1605 Philippines

Tels. (02) 636-0052 to 53 Fax: (02) 634-0327 E-mail: FISH@ttemi.com.phCebu Project Office: 5/F CIFC Towers, J. Luna cor. J.L. Briones Ave., North Reclamation Area, Cebu City 6000 Philippines

Tels.: (032) 232-1821 to 22, 412-0487 to 89 Fax: (032) 232-1825 E-mail: fishproject@oneocean.orgWebsite: http://www.oneocean.org

The FISH Project is an initiative of the Government of the Philippines implemented in partnership with the Department of Agriculture-Bureau of Fisheries andAquatic Resources, funded by the United States Agency for International Development and managed by Tetra Tech EM Inc.

This publication is translated from an original comicbook developed and produced by the Coastal ResourceManagement Project (CRMP) of the Department ofEnvironment and Natural Resources (DENR) and theUnited States Agency for International Development(USAID), 2004.

Original concept and text by Asuncion E. Sia, RebeccaPestaño-Smith, Nygiel Armada, Jimely Flores; art andillustrations by Amiel Rufo; additional graphics byYsolde Collantes-Jatulan.

Translated into Cebuano by Rebecca Pestaño-Smith,Mario Gasalatan, Aniceta Gulayan and Evelyn Deguit.

1

2

3

Usa ka panagtigum.

Kauban si Crispin,Manoy Crespo, uguban pang mgamananagat.

Maayong buntag kanatong tanan. Daghangsalamat sa inyong pagtambong.

Ug si Angie, usa kamarine biologist.

Uban kanato karon si Ma’am Angieug ang iyang kauban. Mga marine

biologists sila nga nagtabangkanato sa atong marine sanctuary.

Gusto nilangipahibalo kanatongtanan ang resulta

sa ilang pagsawomgahapon sasantwaryo.

4

Salamat Crispin. Aduna ko’y maayong balita.Sa among obserbasyon gahapon, makaingonko nga malampuson ang inyong pagbantay

sa santwaryo.

Akong nasuta nga sukad natukodkining inyong santwaryo, napun-anang gidaghanon ug mga lain-laing

klase sa isda sulod niini.

Maayong hitaboa kini para kaninyongtanan. Kung magpadayon ang paglambosa santwaryo, moanam usab kadaghan

ang inyong kuhang isda.

5

Sus kanimo, Elmo, wala ka pa gyudmotagam! Gusto kang mapreso na gyud?Suwerte ka gani kay multa ray imong silot!

Apan ma’am! Walaymakalabaw sa dinamita!

Si lola sab, dili na makomedyahan. Good boyna ko ron uy! Wa na ko maniro.

Maayo kung maokana, Elmo.

Apan, naa pud bayasiya’y punto, di ba ma’amAngie? Kanus-a pa kahamodaghan pag balik angamong kuha? Kanus-aman mamunga kining

among kahago?

Salamat manang nga imo nang gipangutana.Tinuod nga ang marine sanctuary gitukod aron

adunay luwas nga lugar ang mga isda ngamangitlog hangtud modagko ug mosanay.

Ug lagmit gipasabot usab sa inyo kon unsakamahinungdanon ang santwaryo sa pagpadaghan sa mga

isda, dili lamang sa sulod sa santwaryo kundi hangtudusab sa gawas niini kung diin anaa kamo nagapanagat.

6

7

Makita nato nga midaghanna ang mga isda sa sulodsa inyong 10-ektarya nga

santwaryo.

Naprotektahan usab angilang mga puluy-anan sama

sa kagasangan o coral reefs.

Kung diin ang mga isda ug ubanpang matang sa dagat sa sulodsa santwaryo, mogawas ngadto

sa mga lugar nga pwede naninyong panagatan.

Tungod kay ang mga bahanding dagat sulod sa santwaryo nagpabilin ngahimsog ug produktibo, mahitabo ang gitawag nga “spill-over effect”.

Duha ka tuig pa man sukad natukod ang inyongsantwaryo. Sa dili madugay, magbunga ra ang inyong

pagpanalipud ug pag-atiman niini.

Apan ang santwaryo usa lamang sa mgapamaagi sa pagdumala sa mga bahandi saatong kadagatan. Usa lamang kini sa mga

solusyon sa atong problema sa pagpanagat.

Ana-a pay mga problema sa pagpanagat ngaangay natong atimanon.

Usa niini ang atong gitawag ngaoverfishing.

O sobrang pagpanagat.

Unsay sobra? Walanaman gani miymakuhang isda!

Ah, mao kana. Usa kana sa mga timailhannga nasobrahan na ang pagpanagat sa

inyong kadagatan.Ingon ani, akongipasabot ninyo.

8

Tinuod nga lapadug buhong sakinabuhi ang

atong kadagatan.

Apan susama usab kini sa kinabuhisa yuta, may kinutuban. Mahimongmahurot ang mga bahandi niini sa

lain-laing pamaagi.

Pananglitan, dinhi sainyo, aduna bay mga

mamsa?

Karon, panagsa nalang mi makakuha

niana.

Sa pagkatinuod, daghankaayong mamsa dinhi niadto,

mga dagko pa.

Ngano kahang nagkadiyutayna lang sila?

Ambot ngano. Naobserbahan na lang namo ngalisud na kaayo makakuha ug mamsa karon.

Unsa man diay anginyong mga kuhang

isda karon?

Karon...

budburon, tuloy,

sapsap,bolinao,

Ang sapsap gani karon,nag-anam na kagagmay.Dili na parehas kaniadto.

9

Mga maayo ugmahalong klaseng isda

ang among makuha.

Unsa man diay inyong mgakuhang isda kaniadto?

Kana ganing tuna, daghan kaayo mi’g makuha.Sa kaniadto, diha sa duol, makabingwit na mi.

May dagko, may gagmay.

ug daghanglapulapu dinhi.

tuna

maya-maya

hasa-hasa

Mao nga sa ilang pagpanaw, madakop silasa taga pikas o laing lungsod, ug dili na sila

makaabot dinhi.

Usahay, molangoy na silag layongadto sa mga dapit nga mas maayo

ang kahimtang sa dagat.

Sus uy, Nong Crespo, niadtongnineteen irog-irog pa na!

Bitaw diay, nganongnawala naman ang

mga tuna dinhiMa’am Angie?EHEK!

Ikawgyung

bataa ka!

Ako motoo sa ilangsulti-sulti nga gihurot

pagdakop kini sapikas lungsod maonga wa na nakaabot

dinhi sa ato.

Kapilosopogyud nimo!

Agay uy!

Posible, maonay usa sa mga

hinungdan.

Ang tuna usa kamigratory species

Layo ang ilangpanawan aron

mokaon o di kahamangitlog.

Sama sa hustongtemperatura.

10

Uy, kon mao na, kinahanglanatong pakig-estoryahan ang taga

pikas nga lungsod.

Dili sad unta nila hutdonpagdakop ang mga tuna.

Apan dili lang siguro kana ra ang hinungdan.

Morag kamo sad dinhi, inyo pud tingalinasobrahan ang pagpanguha sa mga tuna.

Di ba, niingon mo, nga bisaggagmay pa, inyo nang dakponsila? Ang isda, sama sa mga

hayop sa yuta.

Kinahanglang modagko ugmoabot sa hustong edad

una sila mangitlog ugmagpadaghan.

Kung dakponang tanan nga

tuna, apil na angmga gagmay

Unsaon man namomalikayan ang pagkuha sa

mga gagmay nga tuna?

unsa pa may mahabilingmga kinabuhi sa dagat aronmosanay ug magpadaghan?

Ang husto nga pamaagi mao angpaggamit ug pasol o pamingwit.

Kung ang taga nga gamitonhusto ang kadak-on.

Husto usab ang gidak-onsa isda nga atong makuha.

11

Husto si Ma’am Angie. Kung dagko angtaga nga atong gamiton. Dagko usab

nga isda ang atong makuha.

Ug likayan usab nato ang paggamitug pukot nga gagmay ang mata.

Aron malikayan usabnato ang pagkuha samga gagmayng isda.

Tinuod na.

Ma-budburon mano tuloy ang gustoninyong kuhaon.

Ayaw mo ug gamit ug pukotnga mas gagmay sa 3 cm

ang mata!

E, gidili man gyudna, di ba?

Uy, maayo, Elmo. Dili ra man diaymga kabuang lang ang imong

nahibaw-an!

Si lola sab uy!

Mao ba sab ang nahitabo samga lapulapu?

Tingali. Ngano, wala na baylapulapu dinhi?

Panagsana lang.

Matud ninyo nga kaniadto adunay nagdinamitadinhi. Ang paniro maoy usa sa mga hinungdan

kon nganong nagkawagtangkining mga isdaa.

Dako kaayong panamastamassa kadagatan ang pagpaniro.

Makapatay kini ug nilibong isda,ilabi na kadtong mga gagmay

pa.

Makaguba usabkini sa mga

gasang.

Kahibalo baya mo nga ang kagasangan maoy puluy-anan samga isda, ug uban pang mga matang sa dagat. Kung maguba

ang kagasangan, mawad-an ug puluy-anan ang mga isdasama sa lapulapu. Siguro nakabantay mo nga sa mga

gasang nagpuyo ang lapulapu.

Kung guba na angkagasangan, naturallang nga ang mga

lapulapu mangita uglaing puluy-anan. Usakini sa mga hinungdan

ngaong panagsa nalang ang mga lapulapu

dinhi.

12

O Elmo, timan-ikana ha?

O lagi,lola.

Usa usab sa makadaut nga pamaagi sapanagat mao ang trawl.

Sama sa dinamita, di lang kini makaguba sa kagasangan, daghan ugwalay pili nga mga isda and makuha niini, madagko man o gagmay.

Nakabalita diay ko ngahinay-hinay nga nibalikang mga danggit dinhi.

A, oo Ma’am. Lusay man gudang pagkaon ug puluy-anan

sa mga danggit. Kaniadto, sanaa pa ang trawl, guba kaayo

ang among kalusayan.

Maayo gani nga gidili na angpaglibaliba.

Nitubo na ug balik ang mga lusay ugnagkadaghan na usab ang mga danggit

kay anaa na silay pagkaon ug mapuy-an.

13

Husto ka ‘noy. Tan-awakining drawing.

Makita nato nga sa ilang tibuoknga kinabuhi, sa kalusayannagpuyo ang mga danggit,

gikan sa itlog pa kini hangtud sailang pagdaku.

Aduna lang akoy pangutana. Kanangbasnig, ginadili tungud kay gagmay angmga mata sa pukot nga ilang gigamit.

Apan ang purse seine sa akong tan-aw,dili man tingali na sila makadaut.

Nganong gidili man na sila?

Gidili ang mga purseseine diri sa sulod sa

municipal waters. Walana sila did-i gawas sa

kadagatan sa munisipyo.

Sa kalusayan mangitlog angmga danggit. Nagsilbing

proteksyon ang mga lusay samga itlog niini.

14

15

Tungod sa sobra ka daku ug kamoderno sa ilang kagamitan, daghankaayo sila’g makuha. Mao nga angay

lang nga sa layo ug sa lawom nga bahinsa kadagatan sila managat.

Ganahan diay ka nga naa sila diri? Kitagani, wala na tay makuha nga isda!

Husto si Nong Crespo. Ingon sa Fisheries Code oRA 8550, ang municipal waters or munisipyong

kadagatan para lang sa mga gagmay’ng mananagat.

16

Dili angay tugotan ang mga dagko o komersyal nga panagat sa sulodsa municipal waters kay kung diri sa municipal waters sila managat,

dali rang mahurot ang mga isda dinhi. Mawad-an pa unya ugpanginabuhi ang gagmay nga mananagat.

Menos na gyud ang atongkuha karon.

Maayo unta kungmabalik sama sa una

ang kahimtang saatong kadagatan.

Nganong dili, kung magtinabangay tangtanan. Gihatagan ug gahum sa RA 8550

ang mga LGU sa pagdumala sa ilangmunicipal waters.

Pinaagi usab sa FARMC samaninyo, daku kaayo ang inyong

matabang sa pag-amoma ug pag-amping sa kadagatan ninyo dinhi.

17

Nganongnangawala man

ang mamsa dinhisa inyong dapit?

Sa inyong nahibaw-an, unsa maypagkaon sa mamsa?

Mga isdang mas gagmay pa nila... Husto, nahibalo nako. Wala na sila’y makaon dinhi. Kay kita gani...

Wala nay kuhang isda!

Husto mo niana.

Bisan ang tuna, malagmit wala na moanhitungod kay sila wala na say makaon dinhi.

Hisabtan baninyo ang buot

kongipasabot?

Sama sa yuta, magkadugtong-dugtong okonektado usab ang tanang mga matang sa

kadagatan, maorag kadena.

Ang tanangmga tanum omananap sa

dagatmahinongdanonpara sa tibuoknga kaayuhan

niini ug samatag usa.

Kon mawala omadaut ang usa,

apektado angtanan.

Mobalik usa ta sauna kong

pangutana.

Kon atong tan-awon, ang mga mananap sa dagatkabahin sa usa ka komplikado nga FOOD CHAIN

nga kalambigitan sa pagkaon. Maorag hagdankini, kung diin ang kada organismo o matang sa

kadagatan adunay kaugalingong pwesto.

lapulapu

mamsa

mayamaya

budboron

bisugo

salmonete

small fishes& squids

bokya

zooplanktons

matambaka

sapsap

tuloybulinao

talakitok

tuna

phytoplankton

krill

FOOD WEB

18

Kung ang naa sa taas sa hagdan mahanaw tungod sasobra o makadaut nga pamaagi sa pagpanagat,

modaghan ang organismong naa sa ilawomniini, ug mao na kini ang inyong makuha.

Ug kung mahurot na pud ni sila, ang nagsunod nausab sa hagdan ang inyong kuhaon. Magpadayonang pag-ubos sa niining hagdan ang mga klase sa

isda o organismo nga inyong makuha.

Sa gi-ingon ninyo ganiha, daghang sapsap, budburon, tuloyug bolinaw ang inyong kuha. Tima-ilhan na kini nga wala na

ang mga dagkong isdang makuha dinhi sama sa tuna,barakuda, lapulapu, mamsa, maya-maya ug uban pa.

Ug natural, kay gagmay na langang makuhang isda, gagmayna lang pud ang kita sa atongmananagat. Menos na usab

ang presyo sa gagmay ug dilimaayo nga klase sa isda.

19

Apan nidaghan manang pasayan ug

nokos. Di ba makaayona sa amoa?

Sa pagkakaron, pero tan-awa kining atongdrowing, unsa sa inyong tan-aw ang mahabilinkung magpadayong sobra ang inyong panagat?

Bokya! Sakto siElmo.

20

21

Kon wala na moy pangutana,manamilit na ko kay layo pa

ang akong biyahe.

Daghang salamat, Ma’am Angie.

Daghan kaayo tagnakat-unan kang

Ma’am Angie.

Mas nasabtan nato karon angkamahinungdanon sa atong marine sanctuary.Nakasabot na usab kita nga ang mga bahandi

sa atong kadagatan anaay kinutuban ugkinahanglan nga respetohan nato kini.

Nakasabot na gyud kita nganongdili ta angay mogamit ug pukot

nga gagmay’g mata.

Nga kung atong kuhaonang tanang isda apil ang

gagmay

Pwede na na.Wa man gyudtay kuha ‘ron.

Kini angsakto.

Kini, bata pa.

Wala nay isdang mahabilinsa dagat aron mangitlog ugmagpadaghan.

22

Sige,arya pa!

Nakita usab nato nga mas paspas ang pagkahurotsa atong isda kung mogamit ta ug makadaut nga

pamaagi sa panagat.

O ang paggamit sa mga dinagkong pagpanagatsama sa purse seine o basnig sa sulod sa

municipal waters.

Nakasabot na usab kitanga kung dili nato usbonang atong mga gawi uggimbuhaton, wala nay

mahabilin kanato kundi...

BOKYA!

23

24

Maong kinahanglan gamiton nato ang atongnakat-unan niining adlawa, ug sundon nato ang

mga tambag ni Ma’am Angie.

Simple ra! Ayaw na gyudpaggamit ug ilegal nga paagi

sa panagat!

Tinuod ka Elmo? Walana koy masulti...

Philippine Fisheries in Decline

Average CPUE since 1940s for fishers using hook-and-line from 6 provinces in the Philippines

Key issues requiringattention:

Overfishing andexcessive fishingpressure

Inappropriateexploitation patterns

Post-harvest losses

Small- and large-scalefisheries conflicts

Habitat degradation