The Fisheries Improved for Sustainable Harvest …...Iyan na sab lu bapah, mareih koh timpu-jipun...
Transcript of The Fisheries Improved for Sustainable Harvest …...Iyan na sab lu bapah, mareih koh timpu-jipun...
This publication was made possible through support provided by the United States Agency for International Development(USAID) under the terms and conditions of the Contract No. 492-C-00-03-00022-00. The opinions expressed herein arethose of the authors and do not necessarily reflect the views of the USAID. This publication may be reproduced or quoted inother applications as long as proper reference is made to the source.
The Fisheries Improved for Sustainable Harvest ProjectManila Project Office: 18/F OMM CITRA Building, San Miguel Avenue, Ortigas Center, Pasig City 1605 Philippines
Tels. (02) 636-0052 to 53 Fax: (02) 634-0327 E-mail: [email protected] Project Office: 5/F CIFC Towers, J. Luna cor. J.L. Briones Ave., North Reclamation Area, Cebu City 6000 Philippines
Tels.: (032) 232-1821 to 22, 412-0487 to 89 Fax: (032) 232-1825 E-mail: [email protected]: http://www.oneocean.org
The FISH Project is an initiative of the Government of the Philippines implemented in partnership with the Department of Agriculture-Bureau of Fisheries andAquatic Resources, funded by the United States Agency for International Development and managed by Tetra Tech EM Inc.
This publication is translated from an original comicbook developed and produced by the Coastal ResourceManagement Project (CRMP) of the Department ofEnvironment and Natural Resources (DENR) and theUnited States Agency for International Development(USAID), 2004.
Original concept and text by Asuncion E. Sia, RebeccaPestaño-Smith, Nygiel Armada, Jimely Flores; art andillustrations by Amiel Rufo; additional graphics byYsolde Collantes-Jatulan.
Adapted into Sama and Tausug by Ma. Vema G. Antham,Israel Zane G. Reyes, Jeng-Jeng S. Antham, FengJamahali, Moh. Nur N. Harun. Edited by Moh. Nur N.Harun and Kent Dequito. Illustrations by Mark V.Abdulwahid.
1
2
3
Madikayuh pagtipun-tipun.
Baanan magdedeynglamud na si Pah Hadimaka si Pah Gulam.
4
Assalamu alaikum ma kaam kamemon.Magsukul aku ma kaam itu kam pahadir.
Kalamud du sab siFatima - dikayuhMarine Biologistmin MSU-TCTO. Itu tehna-an si Ma’am Fatima
maka sehe na. Sigala iti bananMarine Biologists nabang ma
Marine Sanctuary ta bi.
Bilahi sigalamahati ma kitabibang iyan na pen
bey tandahsigam di-ilow ma
sanctuary.
5
Magsukul Pah Hadi. Hap habal ku ma kaam.Malowa na, beteh niyah kasongan pagjaga bi ma
Marine Sanctuary atawa pangolloman deyng.
Ma hal anu bey tandah kami madiyalomsanctuary paheka na ginis-ginisan
deyng.
Hap toongan kahalan iti paramaka-am, sabab song paheka
ta-ah bi deyng.
Alluw, Isow! Mareih bilahi na sab kowta jil paballik. Hap sukud nu la-i sidja
kow ta multahan.
Sugah Ma’am! Maha duniyah palabi min timbak
deyng!
Si mboh sab ti mba na talata, hap na kohtehna-an mba na aku makey timbak deyng.
Na hap na koh bangbeteh ilu isow.
Sugah niyah du sabkabannalan bissala si Isow,
mba ba Ma’am? Beteh inggagih toggol kami ngagad masupaya paballik ma betehbey tagnah ta-ah kami?
Magsukul babuh la-i tatilow nu ilu. Bannal yasanctuary iti bey nipaniyah supaya niyah
hap pangintollohan saga deyng makapasuligan sigam.
Mareih bey na tapahati ma kaam makatabang iti mapamaheka-an deyng ma lahat tabi, sikeyya sidja
mariyalom sanctuary sugah sampey mili du sab maluwasan bang mingga kam mag-ah deyng.
6
7
Tandah tabi tehna-an hekana deyng mariyalom
sangpuh ektarya marinesanctuary bi.
Talapay ta-ayaran du sabbanan pa-aggalan sigalabeteh na sahasah atawa
coral reefs.
Bang mingga ya baanandeyng paheka du madiyalom
pangolloman na. Sogahpaluwas du sab sigam ma
lugal panga-an bi.
Sabab pakakkal maka paheka ya altah tahik ma madiyalom sanctuary,tapaniyah ya ni-onan “spill-over effect”
8
Minsan somboh duwa tahun bey panganjaga bi mapangolloman deyng, niyah na kajarihan ma hongot
sangsa bi.
Sumagawah iti dikayuh sidja kahinanganmakatabang bang beteh ingga leh ta ngayaranisi tahik. Sikeyya ti makatabang ma kamemon
kasusahan ta bi mag de-deyng.
Heka gih subey nihati leh tabima supaya pa hap na kaulluman ta bi ma tahik.
Dikayuh sabab bang angey songpadowah ta-ah tabi yana ni-onan
“overfishing”
kalanduh heka ni ngahleh ta bi deyng min tahik.
Beteh ingga leh nakalandu?! Agon-agon mbana koh niyah ta-ah kami.
Ah, yana koh ilu dikayuh panganda-anma tahik la-i na ta overfished.
Pahati ku gih ma ka-am.
9
Bannal koh luhastahik ta bi panga-an
ka ulluman.
Sumagawah beteh du sabiti ka ulluman ma tanah.
Niyah tob-toban minsiddi-siddi parsababan.
Saupamana, mitumaka-am niyah gihba deyng poteh?
Sugah tehna-anjalang na kami maka
ah anu ilu.
Sabannal na, he ka deyngpoteh mitu bey ili sih. Tamaka
heya na gih!
Angey bahah banan deyng itipakulang?
Mba takonan kamisitta-u na sidja la-i na
sigam kulang.
Ma waktu betehna-an ba-anandeyng iyan na
pe’en ta-ah leh bi?
Beteh naan...
tamarung tamban
sapsapbulinaw
Minsan ya deyng sap-sapsab, song padikih,
sikeyya na beteh beydahulu.
Saga deyng hap sidjamaka deyng halga-an
ta-ah leh kami.
Ti-ingga beydahulu?
Ati deyng panit sab, daheka na ka iyanta-ah kami dahulu maka mitu sidja ma
kasekotan.
heka dusabkuhapu
lali
ipet
hasa-hasa
Hangkan na mareih katisdeyng ta mitu pasalan ili...
Samparuawahan sab, nipenehleh sigam lugal mingga hap
parasahan sigam.
Iyan na sab lu bapah, mareihkoh timpu-jipun gih ili.
Ma’am Fatima,angey bahah la-i
lungey baanan panitmitu?Aha! Ya
na koh ilisih illing
kami!
Bang ma aku la-i nakinatis leh a-a min
dambilah lahathangkan na mba niyah
na ngapin ma kita
Dupang to-ongan kohka-u iti Patta! Um!
Aruuy!!!
Mareih bannalkoh lu.
Soga ya kabannalan na,ya panit iti dikayuhmigratory species
Hati na, ta lahat nitudju leh sigala ma
supaya sigamakakakan atawa
ngintollo.
Ya na lugal betehsarang-sarang dingin na.
10
11
Alla! Subey nibowa lehta magpamung sigam
Mba sab jari nikatisleh siga kamemon
banan panit.
Sumagawah sikeyya du sab mareihwal ili ya parsababan
Malowana beteh makalanduhdu sab leh bi ngah panit.
Hangkan na subey nibuwanansigam waktu ta-abut leh siga
kasarangan sigala.
Bang nipissikamemon
banan panitsampey anudikhi-dikhi,
Ti-ingga tahallian leh kamisupaya maha ta ah banan
panit dikih-dikih?
iyan gih koh takapin matahik supaya ngintolloh
maka paheka deyng ta bi.
Ya pinakahap ni hinang yana ni-onan“hook and line” atawa pag pissi.
Bang kam makey pissisarang heya na,
sarang du sab ya heyadeyng ta-ah bi.
Yana beteh illing nu insinih, sampey panitdikih-dikih bey waktu ili ni ngah du leh bi.Subey takonan du sab leh ta na ya banan
deyng beteh du sab sattuwa ma tanah.
12
Bannal kow Ma’am. Bang pissi heyyanipakey leh ta, deyng heya du ya ta-ah
tabi.Maka subey mba kita makey
linggih dikhi-mata na,
supaya tahallianleh tabi maka-ah
deyng dikhi.
Towwah koh ilu.
Ni galunggongnaka atawa nitamban atawabulinao ya kabi
lahi-an bi ni ngah,
Da-a kam makey linggihdikih gih min 3 cm mata na.
Asal mba du sabili manjari, ah?
Oy! Pattah, hap! Niyah du sabtakonan nu sikeyya karupangan.
Iyan na sab ba lumboh...
Beteh ili du sab ba bey tahinangma kulapu maka mangsa?
Hati na, la-i du sab pa kulangna kulapu maka mangsa mitu?
Ahoh, kulangdakuman.
Lai ta sabbot bi, bey niyah magtimbak deyng mitu.Dikayuh sababan du sab ili bang angey
maglungayan na banan deyng.
Ya pagpakey timbakdeyng, ilu makapatay
ma sigam.
Ati maka taka-atdu sab iti ma
banan sahasa!!
Takonan bi du sab, bang taka-at sahasa,maha niyah na patanna-an deyng labi na
banan kulapu — iti ya lumah sigala.
Bang lungey atawa taka-atna sahasa’, asal miha yatoongan siddi pataganan.
Mareih koh iti yaparsababan bang angeyjalang na kulapu mitu.
13
Na Patta ha entomumilu.
Ahoh nakoh!
Dikayuh gih parsababan-makalanduhmakakaat leh magdeyng ya palakaya ilu
atawa hulbut-hulbut.
Beteh du timbak deyng, taka-at leh na baanan sahasa’,madyalom tahik maka sampey deyng dikih ta-ah du sab.
Takale ku niyah waktula-i bey lungey banan
deyng bawis, sugah la-idu paballik.
Ahoh. Kaanu unas ya nikakan leh saga deyng bawismaka pa-aggalan na. Bey ili,agon-agon taka-at kamemon
leh hulbut-hulbut bananka-unasan mitu.
Dey para, la-i leh ngalanganhulbut-hulbut pasod pi-itu.
Hangkan na painut-painut pabalik yabaanan lusay, maka paballik du sab banan
bawis kalu niyah na takakan makapaaggalan sigala.
14
Bannal koh ka-u.Anda-in bi Pattah iti.
Mitu tandah bi ma lusay kohpatanna-an sigala, bey minintollo, sampey siga paheya
maka ngintollo pabalik.
Niyah sidja tilow ku: ya basnig iti, mahajari pasalan dikih-dikih mata linggih ya ni
pakey leh sigala.
Sumagawah, niyah du sab saddi pangoddoandeyng beteh na “purse seine”. Bang ma aku
mba dusab sigala makatakaat.Angey siga nilangan?
Mitu sidja madiyalommunicipal waters nilangan
banan purse seiners.Makajari du sab sigamngusaha maluwasan
municipal waters.
Kaheka-an na deyng bawisma lusey pangintollohan nasampay na sigam pasulig.
15
Pasalan heya toongan maka hi-techni pakey leh siga, heka ta-ah leh
sigala. Hangkan na, subeymakatahan maka ma kalaloman tahik
sidja sigala nidulan ngah deyng.
Bilahi kow mitu sigam mag deyng?Minsan kitabi iti,mba na niyah ta-ah ta!
Bannal si Bapah. Mitu ma sarah 1999 ARMMFisheries Code atawa MMAA 86, ya katahikantasakup leh municipal waters anu iti sukuh ma
banan magdedeyng miskin.
16
Hangkan subey mba nidulan banan kappal magdedeyng ma kaumantasakup leh tahik municipal. Kaanu likkas katis banan deyng mitu
maka lungey ya usaha baanan magdedeyng miskin.
Dikiit toongan sab ta-ah leh ta.
Mura-murahantapabalik beteh bey
dahulu katahikan ta bi!
Bang sija kitabi magtabang-tabang, angeymba? Muwan kawasa ya MMAA 86 ma
baanan LGU’s supaya pausik makamagdikayuh ngahinang sarah bang te
ingga leh mag mandulan tahik municipal.
Ma diyalom du sab FARMCbeteh bi, makatabang malanjalmaka tajagahan ta tahik tabi.
17
Bang ma kaamangey la-i lungey
banan deyng potehma lahat ta bi?
Iyan bang ma kaam ya nikakan leh deyng poteh?
Banan deyng dikih min sigala... ah, takonan ku na! Bang ma akumba na niyah takakan leh siga, pasal min kitabi...
Maha na niyah ta-ah deyng?Bannal kam.
Sampey banan panit, mba na mag pi-itupasalan maha na niyah takakan sigam.
Tahati na leh bibang iyan beybissara ku?
Beteh du sab ma tanah, mag tunggu-tunggukamemon baanan ka ulluman ma tahik.
Kamemonsattuwa maka
kalusayan,makatabang ma
kahapan madiyalom tahik.
Bang lungeydikayuh lapey
kamemon.
Ballikan ta biya panilow ku
dinsinih.
Bang ni andah leh bi banan sattuwa tahik,tandah leh bi tasakup leh dikayuh foodchain. Beteh haron koh ti, ma dikayuh
pagdayow niyah katanaman na.
kulapu
mangsahaha-an
tulaysulig
ung-ung
deyng dikih& kanu-us
kasig
bulung
tamarung
sapsap
piyatay
deyng poteh
baracuda
phytoplankton(lumput laud)
baling
FOOD WEB
panit
18
19
Bang ya madiyatah haron itilungey, sabab maglabi-labi atawa
makatakaat leh magdayeng,
paheka banan pangaltah ma dowa-an na,hangkan na ya anu iti ya tasaggaw ta bi.
Bang la-i na katis sigat iti, ya lambangpaselleh parowah-parowah min haron.
Beteh na illing bi insinih, heka sapsap mitu makatamarung, tamban, bulinao, tambilawang, kulapu,
mangsah maka ginishan gih.
Tantu na sidja parikih usahaa-a mag deyng, song
padowah halgah deyng dikih.
20
Ma beteh naan... sugah anda-un bi ma Pattahiti, anu iyan bang ma kaam takapin bang
maglabi-labi leh bi ngah deyng.
Bulung! Towwah siIsow.
Sumagawah la-i du sabpaheka banan kanu-usmaka ullang! Hap nakoh ili para ma kami.
21
Bang mahaniyah na panilow bi,makajari na aku moleh pasalan
ta gih pataganan ku.
Magsukul ma kau Ma’amFatima.
Heka toongan beyta anad ta bi minsi Ma’am Fatima.
22
Beteh naan la-i na tahati ta bi banankalagihan ma ka-ulluman tahik, maka labigih minditu, ya kagunahan pag addat ta bi
ma ni pag-onan pangaltah tahik.
Takonan na leh ta bi bang angey mbaljari makey linggih dikih mata na.
Minjari koh iluh.
Na bang ni ngah leh ta bikamemon banan deyng
sampey anu dikih,
Iti yatowwah.Anu iti dikih-
dikih gih.
Mba niyah ngapin deyngma tahik supayangintollo maka paheka.
23
Naggowgih kam!
Tandah leh ta bi song pallikkas katis bananpangaltah tahik ta bi bang kitabi makey anu
makatakaat pag-deyng.
Atawa banan anu heya labi-bisa ni pakeyma pag-deyng. Beteh na purse seine atawa
basnig ma tasakup le tahik municipal.
Tandah du sab leh ta bibang mba nipindahan
hinang ta bi mba niyahngapin ma kita siddi min...
Bulung!
24
Hangkan na pakey ta anu bey ta-anad tama llow iti, maka beyah ta bi panduh si
Ma’am Fatima.
Da-a kitabi makey langgal sarahma pag deyng, teh ili du lehey na.
Bannal kow Isow? Mahaniyah na tapamung ku.
Deyng takoddoh heh pagpissi ma 6 provinces ma Pilipinas min tahun 1940
Pag deyngan ma katilingkalPilipinas pareyoh na
Makalanduh heh mag-ahdeyng maka heka namagdedeyng.
Mbal towwah heh pag-ahdeyng.
Heka deyng ta-ah loppassidja.
Paglengog ma pagdeyngan heh saga a-ataga altah maka kulangaltah na.
Pag ka-at mga kaumanma tahik.