BABEL BAHR · Title: BABEL BAHR Created Date: 6/15/2017 1:24:15 PM
Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve...
-
Upload
murat-sahan -
Category
Documents
-
view
232 -
download
0
Transcript of Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve...
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
1/91
T.C.
MARMARA NVERSTESTRKYAT ARATIRMALARI ENSTTS
TARH ANABLM DALI
ORTA A TARH BLM DALI
TEMM BN BAHRIN SEYAHATNAMESLE MERVEZNNTABA- HAYAVAN ESERNN
TERCMES VE DEERLENDRLMES
(YKSEK LSANS TEZ)
CANER SAIR
STANBUL - 2006
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
2/91
T.C.
MARMARA NVERSTESTRKYAT ARATIRMALARI ENSTTS
TARH ANABLM DALI
ORTA A TARH BLM DALI
TEMM BN BAHRIN SEYAHATNAMESLE MERVEZNN
TABA- HAYAVAN ESERNN
TERCMES VE DEERLENDRLMES
(YKSEK LSANS TEZ)
CANER SAIR
Tez Danman: PROF. DR. HSEYN SALMAN
STANBUL - 2006
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
3/91
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
4/91
I
ZET
Temim bn Bahr ve Mervezi seyahatnameleri Trklerle ilgili nemli bilgiler
veren eserlerdir.Temim bn Bahr Uygurlara yapt seyahatle Orta Asyada ki Trk
devletleri hakknda bilgiler vermitir.Temim bn Bahr Dokuz Ouzlar diye bahsederek
aslnda Uygurlar anlatmtr.Bu seyahatnamenin Abbasi dneminde Halife Memun
zamannda yazld bilinmektedir. 821 ylnda Dokuz Ouzlar (Uygurlar) hakknda
bilgi vermektedir.Abbasilerle tgen Uygur mparatorluu arasnda mnasebetleri
gsteren tek kaynak durumundadr.
Tezin ikinci blmnde eref El Zaman Tahir El Mervezi Hayvanlarn Doal
zellikleri anlamndaki Tabai el Hayavan eserini Sultan Sencer zamannda yazmtr.
Kitabn Trklerle ilgili olan dokuzuncu blmnde Trklerin 12 yllk bu dnemi
anlatlmaktadr. Sultan Mahmud Gazneliye de gnderilen bu kitabn Trklerle ilgili
blmnde Dokuz Ouzlar, Hunlar, Kaylar, Krgzlar, Karluklar, Kimekler, Peenekler,
Hazarlar, Macarlar, Burdas, Bulgar, Slavlar, Ruslar hakknda bilgi verilmitir. Mervezi
bu kitapta tabiatn insan zerinde ki etkisi blmnde Trkler diye Krgzlaranlatmtr. Ruslar blmnde de skandinav blgesini tantmtr.
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
5/91
II
ABSTRACT
The books of travels mentioned in the thesis Temim bn Bahr and Mervezi are
masterpieces which gives important information about Turks. In the first part of the
thesis, Temim bn Bahr with his travel to the Uygurs in 821, gives some information
about Turkish people living in Middle Asia. Temim bn Bahr has actually told about
Uygurs, mentioning them as Tokuzguzlar. Its known that this book of travels has been
written during the period of Caliph Memun , in time of Abbasies. It gives facts about
Tokuzguzlar ( Uygurlar ) living dwing the year 821. It is considered as the unique
source revealing the relations between Abbasies and tgen Uygur Empire.
In the second part of the thesis , eref el Zaman Tahir el Mervezi has written the
book Tabai Hayavan , meaning the natural beauties of animals, during the time of
Sultan Sencer. In the nineth chapter of the book, which is about Turks, it is mentioned
about 12 year period of time of Turkish people. In the nineth part of this book which is
shown also to Sultan Mahmud Gazneli, it also gives information about Tokuzguzlar,
Huns, Kays, Kirghizes, Karluks, Kimeks, Peeneks, Khazars, Hungarions, Burdas,Bulgarions, Slavs, Russian. In this book Mervezi mentions Kirghizes as Turks and
explains the region Scandinavia as Russians in the part of the effect of nature on people.
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
6/91
III
NSZ
Temim bn Bahr ve Mervezi seyahatnamelerini Trkeye evirip gerekli
aklamalar yapmak istememin nedeni; Temim bn Bahrdan sadece isim olarak
bahsedilmesi ve ok kk alntlar olmasdr. Ayrca, Temim bn Bahr dan baka Orta
Asyann bu dneminden bahseden hi bir eserin olmamas da beni bu almaya sevk
eden nedenler arasndadr.
Mervezinin Taba'i el Hayavan adl eserinden ok fazla yerde bahsedilmektedir.
Ramazan eenin slam Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri isimli
eserinde kk alntlarla, bn Fazlan Seyahatnamesi isimli eserinde ise metnin tamam
baz ksmlar atlanarak evrilmitir. Mervezinin eserinin iklim ve insanlar zerindeki
etkisi blm burada bulunmamaktadr. Mervezi XII.Asr iin Trklerle ilgili nemli
bilgiler verir. Yine yazarn Dou Avrupa ile ilgili bilgileri enteresandr.
1937 ylnda Dr. A.j. Arberry , eref el-Zaman Tahir el-Mervezinin Tabai el-
Hayavan adl eserinin neredeyse tam bir kopyasn Hindistan Office Ktphanesinde
kefettiklerini duyurdu. Avfi tarafndan alnts yaplm olan Mervezi almalarnn
yedi pasajyla Arberrynin yazmas ile tanmlamas tamamen dorulanm oldu.
448/1056da eref el-Zamann tanklk ettii kervanlarda Araplarn yiitlik hikayeleri
Hindistan Office yazmasnn fol 28b deki Nahr-Raiq figrleriyle anlmaktadr. Baka
bir kontrol olarak Cemaleddin el -Mhannann Kitab Hilyet el-insan isimli eseriyle
gerekletirilmitir.Yazar (d 828/1425) hkmdarlar in (in) ve Trkler tarafndan
elilik araclyla Sultan Mahmut Gazneliye gnderilen Tabai el-Hayavan Trklerin
12 yllk dnemi iin otorite kabul etmektedir. Bu nemli pasaj pek ok yeni detaylarlaHindistan Office yazmasnn ff.15b_16bsinde bulunmutur.
Mervezinin hayat ok az bilinmektedir. Onun ranl nisbas kendisinin Mervli
bir yerli olduunu gstermektedir. Sultan Melikahn himayesinde fiziki olarak alt
ve onun varisi olarak Sultan Sencere hizmet etmeye devam etti.Uzun bir dnemi
kapsayan kitabnda var olan tarihlerde, ilerlemi yata olmal diye dnlmektedir.
Bu kitabn uzun sreci yukarda bahsedilen 448/1056daki Nahr-Raiq (f 286)olayn, 478/1085de yazarn Mervde yaralanan Melikahn filini iyiletirmesini
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
7/91
IV
(f.70b ve Nizamud-din o.c,89), 483/1090da sfahan, Rieu da bulunduunu (Arap
Katalou 460b), 514/1120de karncalarn istilasndan (f.210b) bahsetmektedir.Millattan
sonra 1056da 10 yanda ise 1120de 74 yanda ve ayn zamanda bilimsel kariyerinin
sonunda olmal diye dnlmektedir. Mervezinin Yunanllara duyduu byk
hayranlk filozofbn-i Sina olduu dnlen Avicenna (d.428/1037) ile yakn bilimsel
iliki kurmasna sebep olmutur. Ayrca Hipokrat ve Galen (Arap evirisi!) gibi kolay
anlalr tp bilgisine sahip olduu grlmektedir.Kitabn zoolojik ksmn inceleyen
Br.Mus Katalounun yazar Mervezinin Cahiz ve Biruni gibi dier baz otoritelere
atfta bulunduunu gstermektedir. Onun soruturmaya dkn beyni kadar iyi olan tp
ve doal bilimler hakkndaki bilgisi iinin her yerinde kendini gstermektedir. 16.
Blmde insan anormallikleri hakkndaki son drt rnek kiisel gzlemleri sonucutanmlanmtr.Baz ufak detaylar Mervezinin Shia eilimini destekler.
Multann hkmdarlarnn (f01.36b) konumalarnda Mslmanlarn
imamlarna Hutbeyi okudular. Fatimid Caliph cf H-A, p.239 ve Mukaddesi 455
Mervezinin (Shia ) Daylamitesin (7.blm) cesaretine kar duyduu byk hayranlk
gze arpcdr. Buna ramen, her iki durumda da eilim orijinal kaynaa aittir. Mervezi
Hz. Ayenin kahramanlklar sebebiyle onun adn geleneksel Snni dualarnaeklemitir.
Yazma sonunda tamamlanamamtr. Sadece Dr. Arberrynin onu kefinden
sonra daha ak hale gelmitir. ngiliz Mzesi yazmas (21.102) Tabai nin ikinci
kopyasn sergilemektedir. Malesef Opus ad Zoologiam Pertinens her ikisinde de
tahrip edilmitir. Hindistan office yazmasnn f 54nde ilk makalenin btn corafi
ksmlarn iptal edilerek balamaktadr. Yazmann tamam Cureton-Rieunun katalouDCCCC XCVI,P.460bde bulunmutur.
Her iki kitabn ngilizceden Trkeye evriliinde Trk Dil Kurumu mla
Klavuzu 2005 ve sam Transkipsiyon sistemi dikkate alnmtr. evirilerde en ok
karlatm zorluklar da, nehir, ehir gibi corafi terimlerin ince, Arapa gibi
dillerden ngilizce transkipsiyonunu Trkeye evirmek oldu. evirilerde anlatlan
corafi terimler haritalarda ve anlatlan olaylarn yaknlna ve yla gre ok sayda
kitaptan taranarak karl verilmitir.
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
8/91
V
Yksek Lisans eitimi ders ve tez dneminde, benden desteini hibir zaman
esirgemeyen ve srekli olumlu ynde katklar salayarak bana her adan yardmc olan
Tez danmanm Prof. Dr. Hseyin Salmana ok teekkr ederim.
Mkemmel bir alma ortam hazrladklar iin SAM Ktphanesi ve
Boazii niversitesi Ktphanesi ynetici ve alanlarna, Yksek Lisans dnemi
boyunca srekli destekleyen Dilek Sabanc Ticaret Meslek Lisesi Okul Mdrm
Dursun Demirele, Mdr Ba Yardmcs Fatma Begm Yldza, Mdr Yardmcs
Aye Yapraka, her an yardmma koan Mustafa Tamer ve Korhan Umur Sara,
meslektalarm Fatih zlere, Blent Yalna, Aydn Soyluya, Esra Durmaza, Feyyaz
Kurua , Muhammed Arucuya, eviride yardmc olan Glizar Hotene, Gkhan
Kayaya , dostluunu esirgemeyen Ayegl Dou Yldrma, Behice Beycan
Kundakoluna ve Nehire ok teekkr ederim.
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
9/91
VI
NDEKLER
ZET...I
ABSTRACT............................................................................................................II
NSZ...................................................................................................................III-V
NDEKLER...VI-VIII
I.BLM- TEMM BN BAHRIN UYGURLARA YAPTII
YOLCULUK(EV:V:MINORSKY)
A) GR...................................................................................................s.1 -6
B) MINORSKYNN TEMM BN BAHRDAN EVRS................s.6-10
C) MINORSKYNN YORUMU..............................................................s.11
1-DOKUZ OUZ..............................................................................s.11-16
2- KASABA.................................................................................s.16-18
3-MESAFELER.................................................................................s.18-22
4-DOKUZ OUZ BAKENT.........................................................s.22-23
5-DNLER.........................................................................................s.23-26
6-NLE LKLER........................................................................s.27-28
D) MINORSKYNN ELDE ETT SONULAR............................s.29-34
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
10/91
VII
II.BLM- EREF EL ZAMAN TAHR MERVEZNN TABA' EL HAYAVAN
KTABI
A) TABA' EL HAYAVANIN TRKLERLE LGL BLMNNMINORSKY EVRS. s.35-45
B) MNORSKYNN TABA' EL HAYAVAN LE LGL YORUMU
a) KABLELERN GENEL TANIMI...........................................s.46-49
1)KAY...................................................................................s.49-51
2)HUN..................................................................................s.52-53
3)SARLER..........................................................................s.53-55
4)BAHR ARMNA..............................................................s.55
5)PEENEKLER.................................................................s.56
6)OUZ VE TRKMENLER............................................s.57-58
b ) (4-10). BLM-DOU TRKLER, KIRGIZLAR, KARLUKLAR,
KMEK VE KOMULARI ...................................................s.59
1) KIRGIZLAR....................................................................s.59-60
2) KARLUKLAR.................................................................s.61
3) KMEK VE KOMULARI..............................................s.61-63
4) PEENEKLER.......................................................... .....s.63
c) (11-16. BLM) DOU AVRUPA NSANLARI VE KUZEYLLER
1) HAZARLAR ...................................................................s.64
2) BURDAS..........................................................................s.64-66
3) BULGARLAR VE MACARLARs.66-70
5) SLAVLAR........................................................................s.70-72
6) RUSLAR..........................................................................s.72-74
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
11/91
VIII
d)- KLMN KUZEYLNSANLAR ZERNDEK ETKSN
ANLATAN ANTROPOLOJYE AT FADELER........s.75
17-20:TRKLER VE AMOZONLARLA LGL GALEN VE
HPOKRAT TEORLER......................................................s.75-76
III.BLM- DEERLENDRME ......................................................................s.77-78
BBLYORAFYA..............................................................................s.79-80
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
12/91
1
I.BLM-TEMM BN BAHRIN UYGURLARA YAPTII YOLCULUK
(EV:V. MINORSKY)
A) GR
Arap corafyaclarla ilgilenen aratrmaclar iin en nemli ve en akl elici
sorunlardan birisi slam dnyasnn kysnda bulunan Dou Avrupa, Orta Asya, in ve
Hindistan gibi az bilinen blgelere yaplan ksa sreli yolculuklarn analizlerini
yapmaktr. Bu corafyaclarn, zaman kavramn ska ihmal edip, mekn kavramyla
ilgilendikleri bilinen bir gerektir. XVI.yzyl bir Trk haritasnda, gkyznde daha
yeni beliren bir ayn biimini alm Amerikann gerek olmayan grntsn buldum,oysa Sibiryann orak alanlar, geleneksel Gog ve Magoglarn1 ska uradklar yerler
olarak hl gsteriliyordu. Bylece, IX. ve X. yzyllardaki klasik Arap corafyas
dneminde de ilim adamlar ( X.yzyl Arap Corafyaclar) birbirlerinden bilim
hrszl adna bir eyler almak veya ada koullarla hibir ilgisi olmayan eski
1 YECC VE MECC .YACUC ve MACUC olarak da bilinir, slam inannda gemiteyaadklar ve kyamet ncesinde yeniden ortaya kacaklar kabul edilen iki topluluk. Kuran
Yecc ve Mecc iki kez anar. Birincisinde, Zlkarneynin douya seferi anlatrken onlardansz edilir. Zlkarneyn douya ulatktan sonra seferini ikinci bir ynde srdrr. Bu sradakarlat bir ulus, Yecc ve Meccn yeryznde fesat kardn syleyerek aralarna onlarngeiine yer vermeyecek bir sed yaparsa kendisine vergi vermeyi kabul edeceklerini bildirir.Zlkarneyn, onlarn da yardmyla istenen Seddi yaparak Yecc ve Meccn saldrlarna son verir( Kehf 88-96). kinci alnda ise Kuran kyamet ncesinde nlerindeki Seddin yklacan veYecc ve Meccn her tepeden akn etmeye balayacan bildirir (Enbiya 96-97). slam tarihileriile Kuran yorumcular genellikle Tevrat kkenli bir rivayete dayanarak Yecc ve Meccn Hz.Nuhun olu Yasefin soyundan gelen iki topluluk olduunu kabul ederler. Buna karlk 20kabileden olutuklarn, hatta yeryzndeki tm insanlarn onda dokuzunu oluturduklarnsyleyenler de vardr. Bu nedenle birok Kuran yorumcusu Yecc ve Mecc kimlii belirsiz,dinsel hibir kural tanmayan, yeryznde ktlk karan bir toplum olarak tanmlamtr. Kuranyorumlarnda yer alan baka baz rivayetlere gre Yecc ve Mecc tip insandan oluur.
Birinciler sedir aalar kadar uzun boylu, ikinciler o lde geni ve iri, ncler de gvdelerinirtecek denli byk kulakldrlar. Kyamet belirtilerine ilikin baz hadislerde Yecc ve Mecc nortaya kna ilikin betimlemeler grlr. Bunlara gre Yecc ve Mecc Frat ile Diclermaklarnn ya da Taberiye Glnn suyunu iip bitirecekler, yeryzndeki insanlar ldrdktensonra oklarn ge atacaklardr. Bunun zerine Tanr, bir gecede, burun deliklerine, boyunlarnaya da kulaklarna, tmn ldrecek kurtlar gnderecek ve cesetlerinin kokusu yeryzndolduracaktr. De Goejee gre sed hikayesi gerekte in mparatorluunun bir ksmn evreleyenve kuzeyde Akik Kap adnda bir kaps bulunan duvarla ilgilidir. Yecc ve Mecc, KitabMukaddeste de yer alr ve Gog ve Magog olarak geer. Kitab Mukaddesin Vahiy KitabndaGog, eytan tarafndan ynetilen ve kyametin kopmasndan hemen nce ortaya kacak olandman bir g olarak tanmlanmtr. Kitab Mukaddesin Vahiy Kitab ve Hristiyanlk ileYahudiliin vahye ilikin daha baka metinlerinde Gog ile birlikte Magog adl ikinci bir dmangten sz edilir. Buna karlk baka yerlerde ( Hezekiel XXXVIII; Tekvin X) Magog, Gogun
doum yeri olarak geer. ( A.J.Wensnck, Yecc ve Mecc slam Ansiklopedisi , c.XIII , 369,370 ).
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
13/91
2
kaynaklardan veri elde etmek konusunda hi vicdan azab duymuyorlard: X. Yzylda
Kral Dahum, Orijinal Kken adl almaya gre hala Hint hkmdarlarndan biri
olarak grlyordu, ancak bu ad yaklak M.S.800 ylnda Bengal Hkmdar olan
Dharmapalaya2 iaret etmekteydi.
Uzak lkelerle ilgili yaplan kyaslamal metin almas sonucunda alnan
izlenim udur: Olduka snrl saydaki orijinal raporlara dayanrlar. Daha sonraki
yorumlamalar ise ayn ibareyi kelime kelime tekrarlamaktan teye gitmez, ama kaynak
yeterince uzun ve detayl olsayd, d (hayal) dnyalarna hitap eden farkl bak
alarn aktarrlard. Bu durum karsnda, biraz ada bilgi bulmak umudundaki
okuyucu yoldan karlr. Gerekte, bu detaylar, eski ayn deponun maldr. Yine de,metinlerle ilgili bir karlatrmal alma, acmaszca ksaltlm zet almalarn
karanlkta kalm noktalarn berraklatrmak asndan orijinal anlatmlarn ilk
biimlerine getirilmesini mmkn klar.
eref el-zamn el-Mervezi ile ilgili blmleri seerken, el-Brn3 ve Ebl-Fida
v.b.nin almalarnda yer alan Uzak Dou v.b. blgelerle ilgili ou verinin, yaklak
M.S. 418 / M.S. 1027 ylnda Gazneli Mahmudun sarayn ziyaret eden Manurya KralKitayn(Kitay) bir elisinin anlattklarna dayandrldn gstermeye altm.Benzer
bir tarzda, Kuzey Kutbuyla ilgili ou ykde, M.S. 415/ M.S. 1024 ylnda
Mahmudun smrgelerini ziyaret eden Volga Bulgarlar Hannn elisi olan ahsn
anlattklar nem tar.
Araplarn Orta Asyay fetihleri ve Arap-in stnl mcadelesi dneminde,
birka Arap gezginci ve eli Uzak Douyla har neir oldu. Ama onlarn budeneyimleriyle ilgili ok az bilgi bugne kadar gelmitir. IX. yzylda Orta Asya iin,
Samanoullarnn saray ekim merkezi olmutu. Daha sonraki derlemelerde birka
2 Bengalde Pala Hanedan dneminde ikinci kraldr. Ksa srede devleti Delhi blgesine kadaryayd sanlr. Bu hkmdar bir zamanlar Asokann bakenti olan Pataliputrada (Patna) oturur.VII.yyn ilk yarsnda bu kent ykk durumdayken Dharmapalann 810 ylnda buraya yerletiisrada kent kendini toparlamtr. Bu hanedann ilk hkmdar Buda dinine baldr. ( YusufHikmet Bayur, Hindistan Tarihi, I. cilt, Ankara, 1987, 100 ).3 Ebul-Reyhn Muhammed b. Ahmed el-Brn: slam dnyasnn yetitirdii en byk limlerdenbyk biri olan Brnnin eitli eserlerinde Trkler ve Trk lkeleri ile ilgili dank halde fakat
salam notlar bulunmaktadr. Brn 362 (973) ylnda Harezmin baehri Ktta domu , 440(1051) Gaznede lmtr. ( Ramazan een, slam Corafyaclarna gre Trkler ve Trklkeleri, Ankara, 1998, 14 ).
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
14/91
3
orijinal rapor saklanmtr ve yava yava baz gezgincilerin ve kiflerin kimlikleri
netlemitir.
Bu alandaki ou zahmetli i, De Goeje, Tomaschek, W. Barthold ve J.
Marquart tarafndan yaplmtr. En son yaplan ansl bir bulula ortaya karlan bir
tarih, bir baka ilk Mslman gezginci olan Temim b. Bahr el- Muttavvii raporlarn
tekrar deerlendirmemize yol aar.
Bu, aslen Yktun4 corafya szlnde bulunan alntlar yoluyla anlalmt.
Hatta bu almann, I. Hurdadbih5, bn el-Fakh6, Kudme7 v.b. ilk gezginciler
ierisinde olan Temimin dorudan doruya sunduu birka alntsnn kontroledilmesinde yarar olmutur. Ancak, Trk boylarnn srekli gleri, Temimin gezi
amacn ve bu gezinin tarihini belirlemede zorluk yaratmtr. 1923 ylnda A. Z. Velidi
(Togan), Mehedde bn el-Fakhin yazd Kitb el-Bldnn el yazmas eserini
bulmutur. De Goeje BGA., V, tarafndan 1885 ylnda basma hazr hale getirilen bu
eserin metni, orijinalinin sadece bir zetidir (muhtasar) ve Trklerle ilgili blmde,
Temimin ad dahi gemez. Bu yeni el yazmas eksiktir stelik. Ancak, baz ek paralar
4 Ykt el- Hamavi : Trk olmas muhtemel olan Ykt aslen Anadoludandr. Badatl bir tcirtarafndan kle olarak satn alnm , sonra zd edilmitir. Kitap ticretiyle uram, eitlilkeleri dolamtr. Uzun mddet Harezm ve Mvernnehrde oturmutur. Mool istils zerinenasyaya gelmi, mrnn geri kalan ksmn Irak, Suriye ve Msrda geirmitir. Hamada uzunmddet oturmas dolaysyla oraya nispet edilmitir. 612 ylnda lmne kadarki zamandatamamlad Mucem el-Bldn adl byk corafya lgt ve rd el-Erbi en mehur eserleridir.Mucem el-Bldnda Trkler hakknda verdii bilgiler, birka pasaj dnda, eski melliflerineserlerindeki mlmatn tekrardr. ( een, slam Corafyaclarna ........ 16 ).
5 Ebul-Ksm Ubeydullh b. Hurddbih, IX. yzylda yaayan ran asll slam Corafyaclarn dandr.Cebel blgesinde posta mdrl yapm, Abbasi Halifesi Mutemedin nedimleri arasnda
girmitir. Kitb el-Meslik vel-Memlik adl corafyaya dir eserinin ilk msveddesini 846/847tarihlerinde tamamlamtr. Hilfet saraynn evrak hazinesinden de faydalanan yazar kitabn886da bitirmi olmaldr. Trkler hakknda verdii bilgiler azdr. Daha ok Dou Trklerindenbahseder. lm tarihi 272/886dr. ( een, 11,12 ).
6 Eb Abdullh b. Muhammed b. el-Fakh el Hemedn : IX-X. Asrlarda yaayan slmcorafyaclarndan olup, Kitb el Bldn adl eserinin Al b.el- Hasan el eyzer tarafndan 413(1002) ylnda yaplan muhtasar bize ulam ve neredilmitir. Mellif bu eserini yazarkenCeyhnnin kitabndan da faydalanmtr. lm tarihi 300/913den sonra. ( een, 12 ).
7 Kudme b. Cafer el- Ktib el- Badad: Hristiyan bir ileden dnyaya gelmi ve halifeMuktef zamannda 289-295) Mslman olmutur. 297 (908) ylnda Abbsi Devletinde Meclisel-Zimn bakanlna getirilmitir. Kitb el-Harc adl eseri corafya ve iktisad tarihi bakmndan
nemli olup 316 ylnda biraz nce telif edilmitir. Dou Trkleri hakknda, kendisinden ncetelif edilen eserlere nispetle, daha ok bilgi verir. lm tarihi 337/948dir. ( een, 13 ).
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
15/91
4
ierir ve Yktta bulunduundan daha kapsaml bir biimde Temimden yaplan
dorudan alntlara yer verir. Yine de metne serpitirilen ve gnmzde kullanlan
trnak iareti anlamndaki saysz kala ( kendi ), bu kez yine sadece ksaltlm bir
almann karmzda olduunu akla getirir.
I. Fakhin, Hurddbihin almasna ok ey borlu olduu bilinen bir gerektir
ve olaslkla orijinal I. Hurddbih,1889 ylnda BGAda, VI, baslan metninde dile
getirebileceinden ok daha fazla bir biimde Temimi onurlandrmtr. Bu metinde
nsz olmayp, Temimin sadece tecrit edilmi alntlar vardr. Ykt( I, 841; IV,
823), Temimi I. Fakh araclyla aktarr. Ancak raporun ikinci blmn karr.
Yeni metnin 11. konusu yle balar: ve biz ona sorduk (ve o, dedi). Budurum, Temimin orijinal metninin bir hkmet grevlisi veya bir bilim adam
tarafndan yrtlen kiisel sorgulama tarzyla ifade edilebilir olduunu akla getirir.
Temimin ilikilendirme uzantlar aada olduu gibi izelge olarak deneysel anlamda
gsterilebilir:
Temim
Orijinal I. Hurdadbih
Orijinal I. Fakh I. Hurdadbih (BGA) Kudame (BGA)
I. Fakh (Mehed) Ykt
I. Fakh (BGA)
Bu kaynaklarn arasndaki bamllk, Yktun doru yazm Nushocan yerine
Barshn biimindeki doru yazmyla aklanabilir. Ayn hatal yazm olan Nushacan,
emamzda gsterilen mevcut daha nceki kaynaklarda bulunur ve sadece daha sonra
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
16/91
5
yaam bamsz yazarlar olan Mukaddesi (Makdisi)8, Gerdz,9 Hudd el-lem10 ve
Kgri11,Barshn olarak yazarlar.
Temimin raporunun yeni metni, Orta Asyadaki eski Trk Devletleri tarihindeki
birka detayn yeniden ele alnmasna neden olur ve byle bir almaya hl devam
edilmektedir. Gereklerle ilgili ok youn bir zet sunum yapmann bu makalenin
okuyucularna yarar olacaktr.
Trk (ince: Tu-Che) adn tayan ilk Devlet M. S. 552 ylna doru
ekillenmi ve olduka hzl bir biimde hemen hemen iki bamsz federasyona
blnmtr. Dou Trkleri merkezlerini Orhuna (gnmzde Moolistan), BatTrkleri ise rti (Dou) ve Talas (Bat) rmaklar arasna yerletirmilerdir. Dou
Trkleri, inlilere daha yakn yaayarak ska onlara boyun emilerdir. Bat Trkleri -
10 boydan (Tuo-lu ve Nu-shih-pi)12 ibaret olup, iki gruba ayrlmlardr, nce
Sasanilerin ve daha sonra Bizansn mttefiki olmulardr. Bir sre Bat Trkleri,
batdan Doulu kardelerini korumaya almlar ancak 689 ylna doru Bat Trk
birlii, Dou Trklerinin yardmyla geici olarak restore edilmitir. 744 ylnda
boyun(Karluk-Basmil-Uygur) bir araya gelmesiyle daha sonrakinin(Basmil) kudreti yokedilerek boylardan biri olan Uygurlar liderlii ele geirmilerdir. Uygurlar, Krgzlar
tarafndan yerlerinden srldkleri 840 ylna dek egemen olmulardr. Aslen batya
doru geri ekilen sayca azalm Uygurlar, biri Kansuda (847 yl sonras), dieri
Dou Tien-Shan (Tanr da)daki (866 yl sonras) Turfan Blgesinde olmak zere
iki beylik kurmulardr.
8 emseddin Ebu Abdullah Muhammed b.Ahmed el- Beari el- Makdisi Kudsldr, Ahsen el-Tekasim fi Marifet el-Ekalim isimli corafya kitabn yazmtr, daha ok Hazar Denizi etrafndakiTrkler hakknda bilgi verir, lm tarihi 375/985 sonrasdr. ( een, 14 ).9 Ebu Said Abdlhayy b.Dahhak el- Gerdizi, Gerdiz ehrindendir. 432/1041 ylna kadar gelenZeyn el ahbar isimli eserinin Trklere ayrlan blm Trk corafyas, etnolojisi ve tarihibakmndan nemlidir. ( een, 15 ).10 Hudud el -Alem; 372/982 tarihi civarnda tamamlanm olan bu kitap eski Trk lkelerinincorafyas hakknda ayrntl bilgi veren eserlerdendir. Ayrca, eitli Trk lkelerindeki nemliehirler hakknda bilgi verir. (een, 14 ).11 Mahmud b .el Huseyn b .Muhammed el Kagari; Kagara bal Barshan Trklerinden olup ennemli eseri Divan lgat el - Trktr. ( een, 15 ).12 Bat Trkleri 10 boy , On ad veya on ok eklinde Tuo-lu ve Nu Shih Pi isimleriyle beerli
olarak iki gruba ayrlmtr. Tu-lu ( Tuo-lu) sol kol: 1-u-mu-koen , 2-Hu-lu-u, 3-e-o-ti, 4-u-nie,-Tu-ki-e, Nu-e-pi (Nu-shih-pi) Sa kol: 1-A-si-kie , 2-Ko-u 3-Pay-say-kan, 4-A-si-kie, 5-Ko-u. (Faruk Smer, Ouzlar, stanbul, 1999, 29-30 ).
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
17/91
6
Bu arada Bat Trklerinde eitli boylar arasnda liderlik el deitirmekteydi.
nce Trgiler-70613 ylna dek- daha sonra Karluklar -766 ylndan sonra - baa geti.
u an gelinen noktada 3 nemli konunun vurgulanmas gerekir:
(1)Tu -Chuelerin 2 ayr grubu.(2)Dou ve Bat Trklerinin topraklar ierisindeki iki ayr geliim.(3)Uygurlarn, 744-840 yllar aras ve 840 yl sonras igal ettikleri
tamamyla farkl iki toprak paras.
B) MNORSKYNN TEMM BN BAHRDAN EVRS
1. Temim b. Bahr el-Muttavvii, lkelerinin (yani Trklerin) ok souk
olduunu, herhangi bir ahsn yln ( sadece ) 6 ay iin burada seyahat edebileceini
rapor eder. Dokuz Ouziyan Kaannn lkesine kaann gnderdii posta servisinde
kullanlan atlarla (barid) ve elinden geldiince hzl bir biimde kez konaklama
yaparak gece ve gndz (sikkak ) yolculuk yaptn sylemektedir. Su kaynaklar ve
ayrn olduu ama ky ve kasabalarn olmad steplerde (barari ) yirmi gn boyunca
seyahat etmitir: kafilenin adrlarnda sadece posta hizmetinde ( aab al-sikak ) alaninsanlar yayorlard ve yannda yirmi gnlk erzak tayordu. Bunun nedeni, lkenin
(madina) durumunu ve sadece su kuyusu ve ayrlarn olduu steplerdeki seyahatinin
yirmi gnlk mesafeyi kapsayacan bilmesiydi. Sonra, ekili tarlalarn (imarat ) ve
birbirine bitiik duran kylerin arasnda yirmi gn boyunca yolculuk etti. nsanlarn
tm veya ou Trk idiler ve aralarnda Majiyan ve Zindk dinini ikrar eden atee
tapanlar vard. Tm olanlardan sonra nihayet Uygur kaannn kasabasna ulamt.
2. O, burann tarm gelimi byk bir kasaba olduunu ve etrafnn tamamyla
Rustaklarn ekili olduu topraklarla ve birbirine yakn duran kylerle evrili olduunu
rapor etmektedir. Kasabann devasa llerde oniki demir kaps vard. Kasabann
youn bir kalabal, pazarlar ve esnaflar (ticarat) bulunuyordu. Nfusa bakldnda
egemen din Zindk grnyordu.
13 Trgilerin hakimiyeti 766 ylna kadar devam etti. Burada yazm hatasndan pheleniyoruz.
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
18/91
7
3. Oradan, al-in(in) lkesinin ne kadar uzak olabileceini kestirmeye
altndan bahsetti ve 300 fersahlk bir mesafede14 olabileceini anlad ve Sanrm,
tahmin ettiimden bile daha fazla olabilir, diye dnd.
4. O, unlar nakleder: Dokuz Ouz kaannn olduu kasabann sanda
(gney yn m acaba? ) hi kimsenin ilerine karmad Trklerin topraklar,
solunda ise Kimek topraklar uzanyor, dz ileri doru gidildiinde al-in(in) lkesi
var.
5. Kaann kasabasna varmadan nce, kasabaya 5 fersahlk15 bir mesafede
kaana ait altndan yaplm bir adrn gzne ilitiini syler. adr16, kalede dz bir
tepe (sat) zerinde bulunmaktadr ve yz kadar adam barndrabilmektedir (Tasa).
6. Dokuz Ouz hkmdar olan kaann, evlilik (mukatin) yoluyla in
hkmdarna yakn olduunu ve in hkmdarnn (al- in) ona yllk 500.000 para
ipek (frnd < Pers parand ) gnderdiini sylemektedir.17
7. Yukar Nshacan (Barshn) ve al-a (Takent)-Taraz yoluyla- arasnda
kervanlar iin krk konak yeri (merhale)18
olduunu da belirtir. Ancak, kendisi atsrtnda (ala dabba) tek bana yolculuk yaptndan, bu mesafeyi bir ayda alr.
8. Yukar Nshacanda drt byk ve drt kk kasabann olduunu
sylemektedir. Bir gl kysnda ( hala oradadr) bir kasabaya ait yatp uzanan
savalarn says iin tahminde bulunmu ve yaklak tam tehizatl 20.000 svari
olduunu ileri srmtr. Tm Trk boylar arasnda onlardan daha gls yoktur.
141 Fersah 3 mile eittir, 1 mil yaklak 2 kilometredir. 1 fersah yakak 6 kilometredir. 300fersah yaklak 1800 kilo metredir. ( Walter Hinz slamda l sistemleri, Trke trc. AcarSevim, Trklk Aratrmalar Dergisi, say:5, stanbul, 1990, 76-77 ).15 1 fersah 3 mile eittir. 1 mil yaklak 2 kilometredir. 1 fersah yaklak 6 kilometredir. Bunagre 5 fersah yaklak 30 kmdir. ( Walther Hinz, 76,77 ).16 Hkmdarn hizmetlerinin grld hkmdar adr, ordugah adrdr.17 Uygur kaannn ismi hakknda kayt yoktur. Kaanlk nvan: Kn Tengride Ulu Bulm AlpKlg Bilge Kaan, CTSdeki (Tang hanedan eski yll) nvan: Teng Lo Ylu Mo MiShih Ch Chu lu Pi Chia Ko Han ; HTSdeki (Tang hanedan yeni yll) nvan: Teng-loY lu Mo Mi Shih Ch-chu Pi- chia Chung- te Ko-Han. in hkmdar ise 820 -824 yllararas Tang slalesi imparatorlarndan Mu -Tsungdur. ( Glin andarlolu, Uygur DevletleriTarihi Ve Kltr , stanbul, 2004, 154 -155 ).18Merhale; konak, menzil anlamndadr, iki menzil yada iki konak aras bir gnlk yoldur. 40konak yeri 40 gnlk mesafedir. ( Ferit Develiolu, Osmanlca Trke Ansiklopedik Szlk,Ankara, 1990, 741 ).
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
19/91
8
Sava iin Karluklarla karlatklarnda, onlarn says 100 iken Karluklarn says
1000dir . Tm savalara birlikte sefere karlar ( yakruyuna ).
9. Bu gln kare biimli bir havuza benzediini ve etrafnda her trl aacn
bulunduu yksek dalarn olduunu sylemektedir. O: ...ve burada eski bir kasabann
izleri var. Trkler arasnda bu kasabann yksn bilen birisini bulamyorum. Onu kim
ina etmi, ahalisi kimlerdi ve nasl yok oldu bu kasaba? diye sorar. Kasabann
yanndan geip giden bir rma incelemitir. Buradaki hi kimse onun dibini gremez
(aynen ). inde daha nceden hi grmediim trden deniz yaratklar (hayvanat ) var
ve keza benzerlerini baka hibir lkede grmediim trden kular grdm. Nushacan
ve komu kasaba ve ky ahalisi ilkbaharda ylda bir kez gln etrafn dolarlar (site )ve bunu bir tr dinsel tren ( mran ) olarak icra ederler. Tibet ynnden ( nahiya )ve
Dokuz Ouz ve Kimek ynnden gelen kkl, bykl 150 dere ( nahr ) sularn gle
dkerler, diyerek eklemede bulunur.
10. Gl ( ? ) uzunluunun deve srtnda krk gnlk bir yolculuk mesafesine
denk geleceini, ama atn ok ( idha yadda fil-sayr ) hzl srd takdirde bir
svarinin bu mesafeyi bir ayda alabileceini belirtmektedir.
11. O, Dokuz Ouz Kaan kasabasnn hemen yaknlarnda ordusuyla birlikte
kamp yaparken grdn syler. kaan adrlarnn ( saradik ) etrafndaki adrlara-
dierleriyle ilgili bir ey sylemek istemeyerek (dna gayrihim ) deinerek 12.000
dayankl adr olduunu syler. Her birinin 13.000 bin adet adrnn olduu 17 adet
boy bakanndan (kaid ) ve her iki boy bakan arasnda bulunan alanda adrlardan
oluan brolarn (veya garnizon mu acaba) bulunduundan bahsetmektedir. Boybakanlar brolarda bulunanlarla birlikte, ordunun (askar ) etrafnda bir ember
oluturacak bir ekilde yan yana dizilmilerdir. Bu emberde, ordunun bulunduu yne
doru drt kap byklnde bir boluk (aklklar m acaba? ) vardr. Kaann ve
ordunun tm hayvanlar (atlar), kaann adrlar ve boy bakanlarnn bulunduu yerler
arasndaki alanda otlamaktadrlar ( tara )ve tek bir hayvan bile kamp ( al askar )
alannn dna kaamaz.
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
20/91
9
12. Ve biz ona Kimeke giden yolu sorduumuzda o, bizi yle yantlad:
Tarazdan yola koyulursanz, gelien ve kalabalklaan K. wak.b adl iki kye varrsnz.
Tarazdan uzaklklar 7 fersah kadardr19. Bu yerden, Kimek kaannn ikametgahna
kadar erzakn yanna alan iyi bir at binicisi seksen gnde oraya ular. Kimek lkesi
otlaklar, su kuyularnn ve ayrlarn bol olduu, ller, stepler ve ovalarla usuz
bucakszdr. O, bu yn takip ettiini ve kaan ordusuyla birlikte adrlarn iinde
bulduunu ve etraflarnda ekili topraklarn ( imarat )ve kylerin bulunduunu
sylemektedir. ayrlk alan boyunca kaan bir yerden dier bir yere gidip gelmektedir.
Hayvanlar saylamayacak kadar oktur ve kk trnakl ( dakikat al-havafir )
hayvanlardr bunlar. Orduda bulunan hayvanlarn saysn 20.000 at olarak
hesaplamtr.
13. Ebul-Fadl el-Vazirdinin ( aynen ) raporuna gre, Harun Reitin
yaad dnemde [786-809] Dokuz Ouz (aynen) kaan al-in(in) hkmdarna iki
kez saldrmtr. Ancak bu saldrlarn Halife Mehdi [ 775-785] dneminde olabilecei
de sylenmektedir. Bu ( ? ) harekat, Surhana ve Semerkanda ( ila ) yakn olan bir yer
arasndaki bir blgeye yapld. Semerkand valisi onunla birok kez savat. Baz
savalar ok iddetli geti. (Tanr) Semerkand valisine ( sahib ) baar ihsan eyledi vedmann yenerek kayplar vermesine yol at. Onun in halkndan oluan 600.000
(sava) at ve piyadesi olduu syleniyor. Mslmanlar ok byk bir ganimet elde
ettiler ve ounu esir alarak ocuklarn Semerkandta kaliteli kat, silah ve ara gere
retiminde altrdlar. Bu rnler sadece Semerkandta ve Horasann (aynen ) tm
kylerinde retiliyor.
14. Ve Trk lkesindeki mucizev olaylardan birisi istedikleri an onunla kar,yamur yadrabildikleri ve iklimi stp souttuklar v.b. akl talardr. Bu akl
talarnn yks yaygn bir biimde iyi bilinmekte ve hi bir Trk bunu
yadsmamaktadr ve bu akl talar, Dokuz Ouz kaannn mlkiyetinde olup, dier
hibir hkmdar onlara sahip deildir.20
19 7 fersah yaklak olarak 42 kilometredir.20 Trk kavimlerinde ok eski devirlerden beri yaygn bir inanca gre, Trk tanrs Trklerin ceddialasna yada (cada, yat veya yamur ta ) denilen bir sihirli ta armaan etmitir ki bununla
istedii zaman yamur, kar, dolu yadrr, frtna karrd. Bu ta her devirde Trk kamlarnn vebyk Trk komutanlarnn ellerinde bulunmutur. ( Abdlkadir nan, Tarihte ve Bugnamanizm, Ankara, 2000, 160 ).
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
21/91
10
15. Ebu Ishak brahim b. el-Hasandan, Hiamdan, b. Lohrasp el- Saib ( ? ) el-
Kalbiden, Eb -Malihten, Ibn Abbastan (aynen) renerek Ebu Abdullah el-
Hseyin b. stadyann bana anlattklar aada olduu gibidir: Huzur iinde olsun ki
brahim (Abraham), Sarah lene kadar (Tekvin 20-1) baka hibir kadnla evlenmedi.
Ancak onun lmnden sonra, Arap kkenli Kantura (Tekvin 25, 1) bint Maktr adl
bir kadnla evlendi. Horasanda bir yere yerleene dek yolculuk ettiler ve orada
oaldlar ve bu ad altnda ( ? ) kendilerine direnenlere boyun edirdiler. ykleri, Nuh
Peygamberin olu olan Yafesin Kazar adl olunun kulana kadar geldi. Onlarn
yanna giderek antlama yaptlar ve birbirlerinden kz alp vermeye baladlar. Bazlar
onlarla birlikte kald. Bazlar ise lkelerine geri dndler.
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
22/91
11
C) MNORSKYNN YORUMU
1. TUGUZUZ(DOKUZ OUZ)
Temimin Dokuz Ouza21 yapt yolculukla ilgili tuttuu raporlar, bu ok
tartmal terimle ilgili ksa bir aklama yapmadan uygun bir biimde
anlalmayacaktr.
1. Toquz - Oghuz yani Dokuz Ouz terimi ilk nce Orhun Yaztlarnda
ortaya kar ama kaann kendi boy grubunun bir ad olarak grnmez. Dou Trk
kaanlarnn iki nemli yazt ve zgn bir tutarllk iinde olan vezir Tonyukukun
yazt (yaklak M.S. 720) Trk (Trk) terimini Hakana ve onun halkna (budun)atfeder. Genel durum aadaki alntlarla belirginleir. Kaan: Trgi-Kaan (Bat
Trkleri), benim Trklerime aitti, (Trgi Kaan Trkim Budunim arti E 16) der ve
unu da syler: Dokuz-Ouz onun kendi halkyd, (kanti budunim arti N 4). Ancak,
Trk kaan ordularn, Trgi-Kaann halk olan On Oklarn (yani On oymak, On ok)
ve Dokuz Ouzlarn zerine srmtr. Tonyukukun yorumunda ise Trgi-Kaan
biz ouzlar (T 10) demektedir ve sonra nk onlarn boyunduruundaki Ouzlar
21 Dokuz Ouz kavram 626 yln takiben Dou Gk-Trk Devletinin zayflamas zerine TlesBoylar grubunun Tola Irma civar ve Kerulene doru yani Dou Gk Trk lkesinin Douksmnda yaayanlarn kaynaklarda zikredili eklidir. Uygur Devletinin 742 den itibaren tkenmerkezli olarak ykselmesi Dokuz Ouzlarn onlara balanmasna sebep olmutur. Bundan sonraUygurlarn bir paras durumunda hayatlarna devam edeceklerdir. Uygur Devleti bu yzden slamkaynaklarnda Dokuz Ouzlar eklinde kaydedilmitir. Gmilova gre Liu Mou Tsai Dokuz kabiletabiriyle Uygur ittifakn deil, On iki oymaktan teekkl eden btn Telesa (Tles) boylarnanlamak gerektii grndedir. Gumilv bu gre katlmaz, Dokuz Ouzlar ona greUygurlardr. in kaynaklarndaki Uygurlarla Arap kaynaklarndaki Tuguzuzlarn ayn kavimdenibaret olduu hkmolunuyordu. Tuguzguz adnn evvelce Uygurlara deil ha- To Trklerineverildii sylenir. in imparatorunun , inde kan bir ayaklanmay Mesudiye greTuguzguzlarn, in kaynaklarna gre a-To Trklerinin yardmyla bastrlm olmas olaydr.
Toguzguz (Dokuz Ouz) Orhon Yaztlarnda da geer ve Marquart onlar Uygurlarlabirletirmektedir . Bartholda gre eskiden Bar-Kl ve Bebalk evresinde yaayan ve inkaynaklarnda a-To adyla geen kavmin addr. IX. Yzyl banda Tibetliler douya srdktensonra slam dnyas Toguzguz (Tuguzuz) adn onlara varis olan Uygurlara mal etti. IX.Yzyldan itibaren Temim, Hudud ul Alem, Gerdizi Uygur adn anmazlar. Redddin ve Cuveynisonralar Uygur adn kullanrlar. Temim ve eviren Mnorskyde ayn yanl yapmlardr. DokuzOuzlardan inlilerin CTS metninde her iki anlam da anlalabilirmi izlenimi domaktadr.Giraud Dokuz Ouzlar Ouz olarak deerlendirmektedir ve ona gre Dokuz Ouzlar Ouzlarnsadece bir koludur. Bu gr Bilge Kaan yaztnda ayn halktan nce Dokuz Ouz sonra Ouzdiye sz edilmesine dayand-rlr. ( een, slam Corafyaclarna , 91 ; senbike Togan, GlnarKara, Cahide Baysal, in Kaynaklarnda Trkler , Eski Tang Tarihi, Ankara, 2006, 224 ;Faruk Smer, Ouzlar, stanbul, 1999, 45 ; V.V.Barthold, Orta Asya Trk Tarihi HakkndaDersler, Yay. Haz. Kazm Yaar Kopraman, smail Aka, Ankara, 2006, 40-41 ; Laszlo Rosony,
Tarihte Trklk, Ankara, 1996, 104-105 ; L.N.Gumilov , Eski Trkler, Trke trc. Ahsen Batur,stanbul, 1999, 350 ; brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul, 1993, 142-143 ; AhmetTaal, in Kaynaklarna Gre Eski Trk Boylar, Ankara, 2004, 113-115.
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
23/91
12
isyan etmektedir (T 22) diyerek Trklere kar komplo kurar. Trk ve Ouzlar
zerindeki Bilge - Kaann hkmranln verek yaztn bitirir.
Bu alntlar, Trklerin etnik birliini, On Ok, Dokuz-Ouz ve Ouzlarn
Trklerin kuzeyinde yaadklar ancak politik nedenlerle blnmeler ve ayrlmalar
olduu konusundaki dnce ve iddialar gstermektedir. Dokuz Ouz terimi, ne
Dou Trk federasyonu Trkz iin ne de Bat Trk federasyonu (o dnemde nce
Trgiler daha sonra net olarak yeni Az grubu tarafndan ynetildi) olan On Ok iin
uygulanmtr.
2. 840 ylnda Orhun yaztlarndaki Trk szc Uygur szcyle yerdeitirmitir. Kken olarak Tles federasyonuna ait olan bu lider grup, Selenga
blgesinde varlklarn srdrmler ve bir iltebertarafndan ynetilmilerdir.
Uygurlarn yaztlarna ait malzemeler, Trklerinkine kyasla ok daha az zenle
korunmulardr. Kaann, son Trk kaan olan zmi kaan alt ediini anlatan ilk
Uygur kaanyla ilgili olan bu ok nemli yaztta ou satrlar silinmitir. Scin-
davada bulunan yazt zel bir belge olup, olaslkla M.S. 840 yl sonrasna aittir. 821ylndan (Haloun) bir sre sonra dikilen ve Uygurlarn Manikan mezhebini (Zerdtlk
inanc) benimsediklerini anlatan ar derecede enteresan olan bir yaztla ilgili olarak
sadece in evirileri az ok anlaml bir yaklam sunar. Bununla ilgili Sogdiyan
yorumlar sadece birka detay iin nem tar ve eer bir yarar olacaksa iin Trk yn
ok fazla silinip yok edilir.
ine-usu yaztnda kaan, On Uygura ve dokuz Ouza (N 3) iaret eder. VeDokuz Ouza (N 5) onun halk diye deinir (Dokuz Ouz budunim). Trk
budununun yok oluundan bahseder (N 10). Dier referanslar, On oka katlan
Karlukla (N 11), Sekiz Ouz ve Otuz Tatarla (E 1), sonra tekrar Dokuz Ouzla
(E 10), tutukla (S 2), Trgi ve Karlukla (S 5), indeki Ouz Trkleriyle (tabgak) (S
8), igil ve Karlukun tutukuyla (S11), Trgie katlan Karlukla (W 1),
Karlukla (W 2), Sancak yenilgisiyle ( Trklerle mi ilgili acaba ? ) (S 7)
ilgilidir.
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
24/91
13
Listeye bakldnda, On Uygur oyma ile Dokuz Ouz arasnda bir ayrm
olduu grlr. Uygurlarn (bu dnemde mi acaba ?) On Oymaktan olumas, oysa iyi
bilinen in saymlarna gre sadece Dokuz Uygur oymann adlandrlm olmas
yeterince tuhaftr. Trk selefine benzer bir ekilde, Uygur Kaann Dokuz Ouzun
kendisine ait olduunu iddia ettiini de grmekteyiz. Dolaysyla, Dokuz Ouzun,
Trkler ve Uygurlarca eit derecede kendilerine ait olduu iddia edilen bir ara grup
olduu dnlebilir.
Bu gerekler, Orhundaki airetsel organizasyonun kesin olmad ve
gebelerin genel uygulamalar uyarnca oymak ve federasyonlarn hkmdarlarna
sadk olmad dncesini akla getirir.
14.Yzylda Reidddin (editr Berezine, T.V.O., VII, 161) Uygurizistan
geleneiyle ilgili tuttuu kaytlara gre on nehir boyunca hkm sren On Uygur vard
ve dokuz nehir boyunca hkm sren Dokuz Uygur vard. Bunlarn ine-Usu yaztnda
iaret edilen iki grup olmas gerekir.
Belki yle bir tahmin yrtlebilir: Uygur halknn zn biimleyen grubundokuz katl kompozisyonu, daha sonraki dnemlerde oluan tm federasyonun adndan
sorumlu tutulmutur. Ancak ne yazk ki bu varsaym, Uygur kaann kendisinin neden
ncelikle On Uygurla ilgili alnt yapt ve on katl Uygurile, dokuz katl Ouz grubu
arasnda neden bir fark oluturduu sorularna yant veremez. Bu sorularn kolay
yantlar yoktur.
3. slam kaynaklar nemli detaylar vererek Orta Asyada hkm sren hemDou Trklerinin (yaklak M.S. 689 tarihinden bu yana Bat Trkleri tarafndan
topraklarnn fethedilmesinden sonra) hem de sonraki halefleri olan Bat Trklerinin
(Trgi, (Az) ve Karluk) verdikleri mcadelelerle nemli rol oynadklarna deinir. Bu
bakmdan, ilk kaynaklar Trk terimini zel bir biimde kullanr. Taberinin kayda deer
tarihinde bu terim, I.cildinde 74 kez, II. cildinde 121 kez ve III. cildinde 111 kez
kullanlr. Sadece bir durumda, 205 / 820-1 yllar altnda Taberi (III, 1044) bu terimi
Dokuz Ouz olarak kullanr. Horasan ve Maverannehir gibi kentleri ok iyi bilen ve
tanyan bir dier gvenilir tarihi olarak Yakubi, 194 / 809-810(II, 479) tarihleri altnda
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
25/91
14
ve 190/806 (II, 538) tarihinden sonra iki parada Dokuz Ouz adndan bahseder. Bu
referanslar sonu blmnde tartlacaktr. Bu aamada, Uygurlarn Orhun
blgesindeki en grkemli gnlerinde kkeni ne olursa olsun Dokuz Ouz teriminin
Mslmanlarn tarihlerine szm olduu gereine dikkat ekmek yeterli olacaktr.
Daha sonraki dnemlerde, slami kaynaklar en kesin bir biimde Dokuz Ouz
terimini, Krgzlar tarafndan Orhundaki devletleri ykldktan sonra (840 ylnda)
Tien-Shan ve Kan-Su Blgelerindeki Uygur kalntlarnn oluturduu yeni devletleri
iin kullanrlar.
4. Sorunumuzla ilgili olarak ok byk nem tayan Mesudinin Mrc elZeheb adl eserinde I. 288 ve I, 312-17 olmak zere iki nemli para vardr. lk parada
Mesudi, Yafesin torunlar olarak Trkleri, Karluklar ve Dokuz Ouzu sralar.
Dokuz Ouzun, Koshan (yani Kao-chang = Turfan yaknlarndaki Khocho )
kasabasnn efendileri olduundan bahseder. Bu kaanlk, Horasan ve in arasnda
hkm srer. 332 / 943-4 tarihlerinde Trk boylar ve gruplar arasnda Dokuz
Ouzdan daha cesur, daha kudretli, daha salam bir konumu olan baka bir boy yoktur.
Kaanlar Uyru Han eklinde okunan Uygur Handr ve dinleri Maniken (al-mana-iya)dinidir. Bu dini ikrar eden baka bir Trk boyu yoktur ve dier Trkler arasnda
Kimeklar, Barshnianlar, al-B.diyalar ve J.gh.riyalar sayabiliriz. lerinde en kudretli
olanlar Ouz Trkleri olup, fiziksel yaps en iyi, en uzun boylu ve en gzel grnml
olanlar ise Karluk Trkleridir; Fergana ve a (Takent) blgesinde ve civarnda
yaarlar ve bir devlete sahiptiler ( Karluklardan ziyade bu Trkler). kaanlarn kaan
olan kaanlar dier Trk boylarn bir araya getirerek, dier tm kaanlar
boyunduruu altna ald. Bu Trk kaanlardan birisi olan Afrasiyab, aba Perskrallna kar baarlar elde etti ancak bu dnemde dier kaanlarn kendisine itaat
ettii baka bir Trk kaan yoktur. Bu durum, Semerkand steplerinde bulunan Syab
adl kasabann yerle bir ediliine kadar byle devam etmitir. Bu kasabadaki kaanln
gp gidiine deinmitik ve bunun nedenine el-Avsat adl kitabmzda
deinilmektedir.
Bu tr belirsiz konularda sz konusu olan yanl anlamalar nedeniyle Mesudi,
nceki Trk Kaanlnn Bat On Oklar olduuna iaret eder. Kendi dneminde
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
26/91
15
Dokuz Ouz (Tien-shan Uygurlar), Karluk ve Trkler eklinde bir sralama hesab
yapar. Trkler arasnda en kudretli boylar Ouz ve her halkarda Ouzlardan farkl bir
zeminde bulunan Dokuz Ouzlard.
Mesudinin ikinci paras (I. 302-7) nemli lde kafa karkl yaratan bir
kaynaktr. Mesudi, Huang Chao isyanndan (264 / 877-8 tarihleri altnda) ve
imparatorun Trklerin kralolan Uygurhandan yardm talebinde bulunmasndan
bahseder. mparatorun otoritesini ve itibarn tekrar salayan Sha-to prensi Li Ko-
Yung olmutu. Onun kimlii iyi bilinmektedir ve onun baarl hkmranln Sha-
to hanedanl 923 - 936, 936 - 946 ve 947 - 950 tarihleri arasnda srdrmlerdir.
Ancak, Li Ko-Yung, Uygurlardan tamamyla farkl olan bir federasyona aitti ve onunkarargah Sar Nehrin ylankavi akt yerdedir.
Uygur Han Uyru Han biiminde dzelterek (I, 288e baknz) Mesudi hata
yapmtr. Li Ko-yung adl kahramann, dnemin en kudretli grubu Dokuz Ouz =
Turfan Uygurlar olarak dnlen sadece bu gruba ait birisi olduunu net bir biimde
dnmtr (i, 288). Raporlar Mesudiye Arap gemiciler tarafndan gney ynnden
ulatrlm olsa gerek. inin kuzey komular arasndaki snr sorunlar akazlmemiti. Barthold, Mesudi terminolojisinin kurbanlarndan birisiydi.
5. Dokuz Ouz teriminin kkeni zerinde deerli ve son bilim adamlar olan
Marquart ve Barthold farkl grleri savundular. Reinaud, de Goeje, Thomsen ve
Schlegeli izleyen Marquart, in kaynaklarna gre federasyonunun dokuz oymaktan
olutuu Uygurlar Dokuz Ouzla zdeletirmitir. Birok durumda Barthold,
Bebalk blgesinde var olan seleflerine uygun bir biimde aidiyet gsteren DokuzOuz adn Uygurlara Araplarn verdii grn ifade etmektedir ve inlilere gre
Trk Sha-to, Orhun Trklerinden geliyordu. Bu, tam bir bilgi deildir ve elimizdeki
belgenin ak ierisinde Bartholdun teorisinin zayf noktalar ierdiini ve savunulamaz
bir teori olduunu greceiz. Marquartn teorisi pratikte doru gibi grnr ancak
geride kalan glklerin ne olduunu grmekteyiz.
Temimin yolculuuyla ilgili olarak, Yktun zet almasndan ne Barthold
ne de Marquart sonu kartma benziyor. Marquart nce, Ibn Hurdadbihin (Temime
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
27/91
16
dayal olarak) Orhundaki Dokuz Ouzlara iaret ettiini sylemitir; sonra fikrini
deitirerek, Temim tarafndan ziyaret edilen yerin Dokuz Ouzun bakenti olan Kao-
ang (Turfan) olduuna karar vermitir.
Barthold nce (1897), Hudd el-lem (M.S. 986) ve drisinin (M.S. 1154) etkili
tariflerine dayanarak Temimin yapt yolculuun IX.Yzyldan nceki bir dnemde
yapldn sylemitir. Dokuz Ouz bakentinin Dou Tien-shanda aranmas
gerektii kanaatini tar. Daha sonra (1926) bu yolculuun, 760 ylndan (Karluklar,
Semireye ve in Trkistannn bat blmnde hkm srdkleri zaman) sonra veya
IX. Yzyln (Sha-to, Bebalki terk etmek zorunda kaldnda) ilk yllarndan sonra
gerekleemeyeceini dnmtr. slam Ansiklopedisinde Temimin yaptyolculuun tarihinin doru olmadn kabul etmitir.
Hudd el-lemle ilgili yorumlarmda, s. 268, I. Hurdadbih, Kudame ve (takma
ad-) Ebu Dlefte bulunan yansmalarla kyaslanan Temimin raporuyla ilgili olarak
Yktun yapt alntlar analiz ettim. Temimin ziyaret ettii bakenti Bebalk (s.
272) blgesine (Turfann kuzeyi) biraz tereddtl (s. 269, n. 4) bir biimde
yerletirdim. Son anda, A. Z. Velidi Togan tarafndan kefedilen bn el-Fakhe ait olanel yazmasnn fotorafn inceleme ayrcaln elde ettim. Dokuz Ouz hkmdarnn
in sarayyla olan evlilik balaryla ilgili ek detaylarn nem arz etmesi gerei beni
hemen etkiledi. Bu nedenle, Ek Blmde (s. 431) bir nceki yaptm aklamalarmn
dolaysyla deiebileceini syledim. Bunu u an ki makalemde yapmay
srdryorum
2. KASABA
Temimin raporunu analiz ederken kasabay birbirinden ayrmak zorundayz:
Aa ve Yukar Nushacan ve Dokuz Ouzun bakenti. Nshacan yazmnn Bars-
Han yazm iin yaz ilerinden grevli ahsn yapt sadece eski bir hata olduunu
rahatlkla syleyebiliriz22. Mukaddeside 263, grlen bu doru okuma biimi, Trke
szcklerin ve adlarn alfabetik olarak ve okunularyla birlikte Mahmud Kgrinin
22 Burada yazm grevlisi Barshan yerine Aa ve Yukar Nshacan kelimelerini yazmtr .Dorusu her yerde de Barshan olacaktr.
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
28/91
17
nl Divan lgat al-Trk adl eseriyle de teyit edilmektedir. Babas Yukar Barshnl
olan Kgri, III, 308, 14 Bars(a)ghan biiminde heceleyerek okur. Buna ek olarak, Isk
Gl glne dklen bir nehrin kysnda kurulu olan kasabaya hala Ton (Tong)
denilmektedir ve byk bir olaslkla bu balamda Bars-han ve Tong adlar Trklerin
evlatlarna, efsanevi Trk kavimlerine iaret eder.
1. Aa (yani daha yakn) Barshn, Tarazn (I. Kh., 28) dousuna sadece 3
fersahlk veya Semerkandn (Kudame, 262, satr 2 ve 15) dousunda 60-65 fersah
uzaklkta bir yerde bulunuyordu. Semerkandn dousunu yazar, Kimek ynndeki
Karluklarn (veya tercihen karsnda) d karakollarndan ilki olarak betimler. Bu
durum, Aa Barshnn bir kap olduu ve bat ynnden gelen gezginlerin bu kapyoluyla gebelerin dnyasna nfuz ettii bir yer olduu dncesini akla getirir.
2. Yukar (yani daha uzak) Barshn, Aa Barshnn yaklak
500km.dousunda konumlanmtr. Bu iki kasabann zihinlerde oluturduu bulanklk
ve karklk metnin anlalmasn zorlatrr. M. Kgrinin (III, 99) iki anlaml
olmayacak bir biimde dorulad gibi Yukar Barshn blgesi Isk Gl gl civarnda
uzanyordu.
Temime gre Yukar Barshn drt byk ve be kk kasabadan oluuyordu.
A. N. Bernstam tarafndan yrtlen son arkeolojik aratrmalar Isk gl gl civaryla
ilgili bilgilerimizi nemli lde arttrmtr. Barshn yerleim alanlar gln gney-
dousunda konumlanmtr. Bat ynnde ise koca bir duvarla (Koltsovka ky
yaknnda) korunmutur. Ve kuzey-bat ynnden Tong ay ile dalar arasndaki
gney-bat ynne doru gidildiinde Isk Gl havzas ve Sir-Deryann ana kollararasnda gneyde boalma havzasnn olutuu grlr. Yerleim alanlar, aaya gln
(Tp nehrinin az yaknlarndaki kalntlar) dou ucuna doru alm
gstermektedirler. Bu arazi alm zerinde en az alt arkeolojik alan bulunmutur ve
dier birok alan, gl suyu tarafndan sprlm ve yok olmutur.
Temimin, gln ekliyle ilgili tanmlamalar yanltr ve genelde Hsan-
tsangn yapt Isk Gl gl tanmlamalarn onaylamaz biimdedir.
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
29/91
18
Gln (gerekten gl m kastediyor ) uzunluu krk (veya neticede otuz gn)
gnlk srede kat edilir, diyerek Temimin ne demek istedii net deildir. Belki de bir
hatayla mesafeler Temimdentekrar meydana getirilmitir, nk gln evresi iin bu
rakamlar kullansak bile, abartl grnrler. Gerdznin tahminine gre (Barthold,
Otchot, 90) gl yedi gnlk bir srede kat edilir ve yetmie yakn nehirle (Temime
gre yz elli adet) beslenmektedir. Bylece Gerdznin Temimden bamsz olarak
grnen bir kayna sz konusudur (olaslkla Ceyhani ?).
Rus lm birimlerine gre, gln uzunluu 200-210 km dir; derinlii gneyden
kuzey ynne doru 80den 400e doru deiim gsterir; gl asla donmaz ve krk
kadar gle dklen rmak mevcuttur. Balk asndan zengin bir gldr.
3. Dokuz Ouzun bakenti dounun ok daha tesinde konumlanmt. 744 -
840 yllar arasnda Uygur bakenti, Orhun blgesindeki Kara-balgasun idi; 840
ylndan sonra, Uygurlarn bir blm Tien-Shana g ettiinde yaz dnemi
bakentleri Bebalk (alann kuzey taraf) blgesinde ve k dnemi bakentleri alann
gney tarafnda bulunan Koodaki (Turfan) blgedeydi. Temimin ziyaret ettii
bakent sorununu, mesafelerle ilgili lmleri aratrdktan sonra zellikle ele alacaz,ancak Kudame metninde 262. Satr 7 de yer alan Yukar Barshn ve Dokuz Ouz
bakenti arasnda kafa karkl yaandn hemen sylemek yararl olacaktr: el
yazmas, gl (Buhayra) yerine step (Barriya) szcn kullanmasna ramen, de
Goeje, wa min madinat al-Dokuz Ouz buhatratun adl okuma parasn kabul
etmitir. Bu seimin nedeni aadaki parada belirgin bir hal alr (satr 13): Dokuz
Ouz kasabasnn konumland gl, dalarla evrili olarak belirli bir uzaklktadr.
Ancak Temimin metnindeki bu detay, net bir biimde Yukar Barshna aittir.
3. MESAFELER
Bu blmde mesafeler ve rotalar sorununa deineceiz ve ncelikle nemli
sorunlar arz eden Kudamenn gezi planndan balamak istiyoruz. Kudame, Ibn
Hurdadbihten yaklak yarm asr akn bir sre sonrasnda 316/928 tarihlerinden sonra
almasn yazmtr ve onun incelemesini kulland tahmin edilmektedir. Ancak,
bizim sorunumuzda Temimin merhaleler ve sikkalarla ilgili gezi plannda deindii
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
30/91
19
blm Kudame, I. Hurdadbih tarafndan benimsenen gn sistemleri iinde deil de
orijinal eserde olduu haliyle aktarr. Bu detay bize,_ geri ok eskidir _ ama dier
birka orijinal detayn Kudamenn metninde bulunabileceini syler.
Sayfa 205te nce Kudame aamal bir biimde Tarazdan, u Vadisine oradan
yukarya doru Navakat (Navekat) kasabasna giden yolu (A) 53 fersahlk bir mesafe
betimler. Daha sonra yol, Sagr K. bala (Balasagunla, bu kasabay bir tutma gayreti
iindeyim) bir fersahlk mesafe kadar daha devam eder.Ve oradan Yukar Barshna
kadar olan mesafe, ayrlar ve su kaynaklar arasnda yol alnarak on be gndr, ancak
Trk kuryeler iin bu mesafe gnlktr. Kuryeler, gln gney veya kuzey kys
boyunca uzanan bir yolu kullanyor olabilirler. Yine de Navekatn tesinde bulunanyollar kesin deildir.
Sayfa 208de Kudame, Ferganadan, Yukar Barshna Sir-Deryann kaynak
noktas ve Isk-Glun gney tarafndaki dalar boyunca uzanan yolu (B) betimler.
Temimin aratrmalarnn bir parasna dayal olan bu gezi planlar (A ve B) net
deildir. Ancak, Temime ait olduu kuku gtrmez olan aadaki blmler zelsorunlar yaratr. Sayfa 262de Kudamenn metni dzensizleir: Trklerin en mahiri
ve kudretlisi Horasanda (?) snrda bulunan Nushacan adl bir yerde hkm srdler
ve buras a ve Fergana ynnde Semerkandn yaklak altm fersah tesinde bulunur
- ve bu konum, Kimek ynndeki Karluklarn ilk ileri karakoludur. Bu snr noktasndan
, Dokuz Ouz kasabasna kadar krk be (krk olarak ta deiebilir) gnlk bir yolculuk
sz konusudur: ayrlarn ve su kaynaklarnn bulunduu steplerde yirmi gn ve byk
kasabalar boyunca yirmi be gn tutan bir yolculuk Metinde ne srld ekliyle,krk be gnlk bir mesafe (C rotas), yolculuk modunda her hangi bir belirleme
olmakszn Yukar Barshn ile Dokuz Ouz bakenti arasndaki balanty kesiyor
demektir.
Bundan sonra Kudame, kervanlar iin krk konaklama yeri (merhale), hzl
yolculuk yapanlar iinse otuz gnlk sreyi alan Yukar Barshnla, Balad al-a
arasndaki mesafeyi verir. Bu mesafe, Temimden dn alnmtr ve dou-bat
ynnde verilen gerek bilgi, dn yolculuunda izledii yolu akla getirmektedir.
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
31/91
20
Yukar Barshndan Dokuz Ouz kaannn yerine kadar olan mesafe iin,
Kudame (s. 209), Mukaddesinin de 341de kendisini rnek ald gibi, sadece alt
gnlk bir hesapta bulunur. Bu mesafe, Uygurlarn Tien-Shana daha yeni g ettii
srada, dnemin sonradan yaplan bir yorumlamasna benzemektedir. yle olsa bile,
Yukar Barshndan, Bebalke veya Turfana olan mesafe, alt gnlk yolculuktan ok
daha fazlasn tutacak ekilde yaklak bin km. lik bir mesafedir. Bu noktada
yaplabilecek tek aklama udur: Yukar Barshndan Kooya (Turfan) giden yol
zerinde, Ceyhaniye (X.Yzyln balarnda almasn yazmtr) bal kalan
kaynaklar alt nemli noktann adn verirler. Daha sonraki yazarlar bu noktalara
konaklama yerleri demilerdir, oysa gerekte yol boyunca uzanan sadece birka nemliyerdir.
I. Hurdadbihin yaynlanm metninde, Kudameyla ilgili birka detay eksiktir,
ancak baz bakmlardan daha iyi bir durumdadr. Gezi plan (A), s. 28 - 9 Taraz ve Kara
Balasagun arasnda elli dokuz fersah olduunu hesaplar ve sonra Kudameya benzer bir
biimde, Yukar Barshna olan mesafeyi on be gn veya gn (Trkler iin) olarak
hesap eder. (B) rotas da s. 30, Kudamennkine benzemektedir. (C) ve (D) rotalar I.Hurdadbihte yoktur. Sonuta, Yukar Barshn ile Dokuz Ouz bakenti (E) arasnda
bulunan geni ve zenginleen kasabalar boyunca yaplan yolculuun ay
srebilecei tahmininde (s. 30) bulunur.
Ne Mehedin el yazmas almas ne de Ykttaki zet alnt I, 840, Temimin
yolculua balang noktasn gsterir ama Temimin Dokuz Ouz bakentine gece ve
gndz sikkada yol alarak stepler boyunca yirmi gn ve zenginleen kasabalarboyunca ise yirmi gn daha yolculuk ettiini belirtmektedirler.
Bir sikka (veya barid), iki konaklama yeri arasndaki mesafeyi temsil etmektedir:
Baz otoritelere gre, iki fersaha denk idi, ancak bir yorumcu bu rakam doru olan drt
fersaha karr. Yirmi drt saat boyunca alt fersahlk 2 x 3=6 fersah (30-35km.) bir
mesafe iin yolculuk hite zor olmayacak trden bir yolculuk olsa gerek.Bunun iki
kat kadar olan bir mesafe daha olas grnmektedir. Krk gn kapsayan bir yolculuk
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
32/91
21
bize 480 fersahlk (2,400-2880km.) veya 45 gnde 540 fersahlk (2,700 -3,240km.) bir
mesafeyi verir.
Temimin orijinal eserinde kullanld gibi, sikkay l alarak hesap yapmak
uygun bir nedendir. I. Hurdadbihin parasnn Temimden alndna dair hibir
kukuya yer yoktur. Sadece 20+20 gn iin verilen ay karl, I. Hurdadbihin
kendisine atfedilmelidir. Uzman bir posta mdr olarak I. Hurdadbih aka, fevkalade
hzl yaplan yolculuklar anlamna gelen sra d kullanlan sikkalar resmi posta
hizmetleriyle ilgili olan daha kolay merhaleler biiminde deitirmitir. ay doksan
gne eit olup, olaslkla I. Hurdadbihin byle bir deiiklie bavurmasnn temelinde
yatan ey udur: iki gnlk oran = 3 sikkalk bir gn sresidir. Ve kendisinin deKudame gibi Temimin metninden 20 +25 = 45 gn olarak okumu olmas olasdr.
Gnde 6 fersahlk (35-40km) ortalama gnlk yolculuk mesafesi oran baz alndnda,
bu bize 270 fersahlk yani 1,620-1,800km. lik bir mesafeyi verir. Tm
syleyebileceimiz ey ise, bu mesafe bile ( I. Hurdadbihin formlne gre) Yukar
Barshnn, Turfanla veya Bebalkle balantsn kesecek olan 1.000km. lik mesafeyi
amaktadr. Yine de Temimin yolculuuyla ilgili orijinal aklamalarn tercih etmek
zorundayz ve yaklak 3,000km. lik bir mesafe, Aa Barshn Turfan veya YukarBarshn Kara-Balasagun dzeninden ziyade, Aa Barshn Kara-balgasun yaylma
bykl dzenine uygun der.
Temimle ilgili mesafeler ve sreler iin daha fazla dorulua erimek zordur ve
onun sunduu gstergelerle ilgili tm ipularn yle sralayabiliriz: (a) Yolculuuna
Aa Barshnda balamtr,(b) Kara-balasagunu ziyaret etmitir ve (c) en azndan
dn yolunda Yukar Barshna uramtr. Gerdz, inanckattan Yukar Yenisey
(Hududa baknz, s. 282) zerindeki Krgze giden bir yolu bilmektedir ama TemimOrhuna giden daha dz bir yolu izlemi olmaldr, nk Krgza hi deinmez.
Sonulandrmak gerekirse, Dokuz Ouz bakentinden dz ileriye doru
gidildiinde 300 fersahlk veya daha fazla bir mesafede (yaklak 1,800km.) in
kasabasna (balad) ulalr ifadesi, Temimin ini ziyaret etmedii dncesini akla
getirir ve burada kulaktan dolma ifadelerle konumaktadr. Kelimenin tam anlamyla,
bu mesafe her iki Uygur bakenti iin de kullanlabilir. Aslnda, Gerdz Cinanceketten,
yaklak 2,000km. lik, 66 gnlk (Hududa baknz, s. 229) mesafedeki Tangn
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
33/91
22
bakenti olan Kumdana yani aang-an-fuya giden bir yolu betimlemektedir. te
yandan, Orhun bakentiyle aang-an-fu arasndaki mesafe ku uuuyla yaklak 1,650
- 1,700km. dir ve bu Temimin planlarna uygun der.
4. DOKUZ OUZ BAKENT
Kudame namna net bir yanl anlamayla Dokuz Ouz bakentinin civarndaki
bir gle deinmesiyle ilgili olarak, ayrc zellii olan Kaan kalesinin zerinde
bulunan altn adrla ilgili bir detay gze arpar. Hudud el-Alemle ilgili
yorumlarmda, in yazarlarnn Bebalkte srarla zerinde durduklar gibi bu sra d
nirengi noktasnn Budist stupas olabileceini geici olarak belirledim. Eer Kaanadrnn her tarafnn altnla kapl olduunu kesinkes bilseydik, bu kanaatin hakllk
pay olurdu. te yandan, imdi grebildiim kadaryla, Uygur bakentinde hkm sren
son Uygur Kaannn altn adryla ilgili olarak Tang-u (Krgzda) dolaysz bir
referans ierir.
Krgz hkmdar ile Uygur kaan arasndaki mcadele yirmi yl srm ve
baarsndan emin bir tarzda A-ce yle haykrmtr: Kaderiniz baland! Altnadrnz (in-ang) ele geirip nnde atlarma talim yaptracam ve sancam
dikeceim. Sonunda, M. S. 840 ylnda Uygur kaan ldrlm ve prensleri drt bir
yana srlmtr. A-cenin kendisi Uygur kampn ve Uygur kaann altn adrn
da yakp ykmtr. Tm hazineyi ve Prenses Tay-hoyu ele geirmi ve bundan sonra
kampn Lao dann gneyine tamtr.
Sonularla ilgili blmde bu nemli detaydan azami lde yararlanacaz.Geriye kalan blmde ise geni, ekili bir alan ierisinde on iki demir kaps ve kalesi
olan bakentle ilgili Temimin ifadeleri yer alyor.
Orhundaki eski Uygur bakenti, Orhun ve Baliglik (ine-usu yazt, S 10)
nehirlerinin birletikleri noktada birinci kaan tarafndan kurulmutur. Kalntlar
yaklak 7 x 2.5km. lik bir alan ve onun kuzey tarafna den kral kalesi ise yaklak
450x200m. lik bir alan kapsar. Birok kapnn izleri hala grlr ve saylar ondan
fazla gibi grnmektedir.
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
34/91
23
nceden akland gibi, daha sonraki Uygur Kaanlnn igal ettii blgede
iki bakent vard: (a) gnmzdeki Guen ehrinin batsna az bir uzaklkta, Tien-ann
kuzey eiminde konumlanm olan Bebalk ve (b) dalara zt bir konumda bulunan
Koo (dikut-ehri, Kao-ang) kasabalar.
Bebalkin d duvarlar arasndaki kare biimli alan, dou duvarnn
karsndaki bir i barikatla birlikte 2,160 x 1,260 yardalk (veya 1.965 x 1.146m. lik )
alan kapsar. 2,000 x 2,000 yardalk (1.820 x 1.820 m. lik ) bir alanla birlikte Koo
kalntlarnn dzensiz bir ekli vardr; kasabann merkezinde bir kale bulunmaktadr.
Her iki bakent de verimli ve meskun blgelerde bulunmaktadr, ancak daha nceden
var olan kaplarla ilgili olarak mevcut plan, saylar hakknda bilgi sunmaz.
Bakente varmadan yirmi gn (veya yirmi be gn) sresince birbirine yakn
duran kasabalar arasnda yol aldn syleyen Temimin bu ifadesi ok kafa
kartrcdr. Turfan blgesinde saysz kasaba ve tarmsal merkezler vard, ama
Orhundaki ekili dikili alanlar hakknda ok ey bilinmez. Tarmsal aktiviteler olaslkla
Sogudlular ve in boyunduruunda kalanlar tarafndan yrtlmtr. Temim, posta
konaklama yerleriyle ilgili birka yerleim blgesine de iaret eder.
5. DNLER
Temimin dinle ilgili aklamalar net deildir. Yolculuunun son yirmi gnlk
dneminde gzledii kasaba ahalisi ksmen Mecusi dinini ikrar eden atee
tapanlardan ve ksmen Zindklardan23 oluuyordu. Bakentte Zindklar ounluktayd.
Dokuz Ouz boyunduruu altnda olan zoroastriyanlarn mevcudiyeti olas deildi.Biraz farkl dnldnde, Temimin belirlemeleri Budistleri veya Trk boylarnn
23 slam ceza hukukunda bir istilah olup, kfr gerektiren inanlar tad halde mslmangrnen kimse manasna gelir. Kelime farsa olup III. Yyda mevcut olan Mani , Zerdte aitmetinler (Avesta ) zerine tefsirler yapmtr. Asl metinlere gre sapmalar arz eden bu tefsirlereZend denildii gibi, bu tefsirlere inanan veya bunlara benzer teviller yapanlara da zandik veyabunun Arapalam ekli olan zandik- zndk denilmitir. Zndk iki tanrl sistemi benimsemibulunan Maniheizme inanan kimse de demektir. Hvarizmi (Mafatih al Ulm ), Zanadikaya,Manaviya demekle birlkte Mezdekileri de ayn gruba sokar ve Zand kitabn ortaya atann daMezdek olduunu kaydeder. Buna gre Zndk zamann ve dolaysyla maddenin lmszlne
inanan, kainatn olu ve ileyiini zamana balayan kimse anlamna da gelir. ( Bekir Topalolu,Zndk,slam Ansiklopedisi, c.XIII, 558-561 ).
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
35/91
24
doal dinlerini iaret ediyor olabilir. Zindklarla ilgili bir sorunumuz yok, nk bu,
Mslmanlarn Maniheizm24 mezhebi iin kullandklar olaan terimdir. Uygur kaan
bu dini deitirmeden nce (M.S. 763 ylnda Lo-Yang ziyaretinden sonra), bu din,
uzun bir sre Trk nfuslar iin olaslkla telkin edilmiti. Din deiikliinden sonra,
duvarlara oyulmu veya boyal eytan imajlar tahrip edildi ve bir grup Maniheizm
mezhebine bal mrit retmen lkenin drt bir tarafna daldlar. Kara-balgasunda
bulunan dilde yazl muhteem yaztta (M.S. 808-821 tarihleri aras hkm sren
kaann ansna dikilen yazt) adlar tek tek belirtilen iktidardaki (M.S. 763) kaann
halefleri kesinlikle ateli Maniheistlerdi, ama o dnemde bile cra kelerdeki
smrgelerde ve zellikle bakentin (Kara-balgasun) dnda yaayan ahalinin bu
mezhebin havarisi olmalar beklenemezdi.
in imparatorunun Uygur yardmlarna gereksinim duymasyla beraber kaann
763 ylnda din deiiklii yaratmas, inde bile bu mezhebin kendine zg bir
biimde serpilip gelimesine neden olduu sylenebilir. Uygur Kaanl Orhunda
Krgzlar tarafndan yok edildikten sonra ancak bu mezhep inde (843) yasakland.
Daha sonra tarih sahnesine kan Turfan Uygurlar arasnda bu mezhebin yaylmasyla
ilgili Gerdznin aklamalar enteresan olduu kadar canldr.
Yukar Barshn halknn Karlukla olan mcadelelerindeki stnlyle ilgili
Temimin ifadeleri ayrc nitelie sahiptir. Dalar ve gllerin arasna adeta gizlenmi
olan Yukar Barshnn mevzileri ok glyd. Bu blgeye ilk gelen ahalinin ilk eski
g (yani Wu-sun) dalgasyla buraya gelip yerlemeleri olasdr ve Temimin Barshn
blgesindeki eski bir ehre yapt seyahat, gelecein kaifleri iin nemli bir
gstergedir. Daha sonralar Isk gl havzas, Bat Trklerinin topraklarna katlmtrama bu blgeye egemen olan boyun adn henz bilmiyoruz. Mesudi, I, 288,
Barshniyanlarn zel bir grup olduklarndan bahseder. M.S. 766 ylndan sonra,
Karluklar, Bat Trklerinin (Trgi) halefi olmutur ve srarl mcadelelerini Isk-
gln dalk blgelerinde balatm olmallar. Hudud el Alem (s. 15, 11), IX. veya
X.Yzyldaki Yukar Barshndaki durumu yanstr: Barshn, zenginlik ve refah iinde
24Maniheist inancn temelini, k ve karanlk yahut iyilik ve ktlk eklindeki birbirine zt iki
asli prensibe dayanan gnostik bir dalizm oluturmaktadr. Nitelik olarak tamamen farklkarakterlere sahip olan bu prensiplerin her ikisi de ezeli ve ebedidir. ( inasi Gndz,Maniheizmslam Ansiklopedisi, c.XXVII , 575 ).
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
36/91
25
yzen gl kenarndaki bir kasabadr.Onun dihkan25 bir Karluktur, ancak ahalisi Dokuz
Ouza sadakat gsterir. Hudud el Alemde kullanlan bu sonraki terim, daha sonraki
Turfan Uygur prensliiyle kesinlikle alakaldr. Barshn halknn, Turfan Uygurlaryla
dost olduunu ama Karluk yaylmaclna boyun ediini bilmemiz isteniyor.
Ancak, Temim, Barshnn hala Karluklara stnlk salad daha nceki bir
dneme iaret eder. Cahiz (253 / 868 ylnda ld), Dokuz Ouz, Karluklara kar her
bakmdan stnlk salad, geri Karluklarn says onlarn iki kat kadard, diyerek
Temimin kaytlarn dorular niteliktedir.
Bir dier enteresan detay ise, Temimin 20 + 20 (25) gn srecek yolculuu iinkaann ona at gndermesidir. Bu kaann, Bebalkin Uygur kaan olduunu
dnmek zorunda kalrsak, Aa Barshn kadar uzak bir blgeye at gndermesi
olanakl grnmyor. Mesafeler gz nnde tutulduunda, bir hayli yakn olmas
bakmndan olsa olsa bu blge Yukar Barshn olurdu. Uygurlarn, Orhunda hkm
srdkleri dnem boyunca, Aa Barshn, Karluklar tarafndan kontrol ediliyordu (766
ylndan beri) ama Temim, Karluklarla ilgili tek kelime bile etmez, sadece onlarn
Barshniyanlarla yaptklar boy mcadelesine deinir. Bu, Mehed zetinin bir hatasolabilir veya Temimin yapt yolculuu tarihlemek bakmndan nemli bir gsterge
olabilir.Sonu blmnde buna deineceiz.
Dokuz Ouzlarn komular Temim gre : Saa doru, yani gneye veya gney-
batya doru ilerine hi kimsenin burunlarn sokmad Trkler yayordu. Cehaleti
gizleyen bir formldr bu. Neticede, Sha-toya ve onlarn mttefiklerine iaret edebilir.
Sola doru, yani kuzeyde Kimeklar komu konumundayd. Kpaklar ieren bufederasyonun merkezi rtiti. Marquart, Komanen, 95, XVIII. Yzyln balarna
kadar bu federasyonun mevcudiyetini srdrdn dnmtr. Hem Orhunda hem
de Turfanda bulunan Uygurlar, dier boylar nedeniyle Kimektan balantlar
kesilmiti. Sadece bir gerein yansmas olan Temimin ifadelerine gre, Dokuz Ouz
kaanna ulamak gibi bir misyon yklenerek yol alrken Taraz (Talas) blgesinin
iinden geti ve nnde ikiye ayrlan kavaktan sola (yani, kuzeye doru) dnd ve
25 Dihkan; O ehir in yneticisidir.
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
37/91
26
Kimek hkmdarna ulaana dek bu yol boyunca seyahat etti .Tekrar bu noktada,
Karluklarn geici olarak kenara itilmeleriyle ilgili ipular arayabiliriz .
Halife Hiam dnemindeki (M.S. 724 743) Trk elisinin raporunda bulunan
bir detay Marquart yle vurgulamtr: Kral ordusunu toplamak iin on sancak at. Bu
ekilde, krala bal olan (Bat Trklerinin On Oku) oymaklarn saysyla, sancak
saysn doru bir biimde ilikilendiriyordu. Temimin betimlemelerine gre,
kasabann dnda bulunan kaann kamp, onyedi kumandann her birine ait ember
biiminde dizilmi kamplarla kuatlmt. Bu rakam (anssz bir rakam ?)
muammaldr, nk kaann kendi kampn 18. askeri birim On-sekiz olarak saysak
bile, On-yiti diye adlandrlabilecek bir Trk federasyonunun varlndan haberimizyok. Aklma gelen tek mantkl aklama udur: dokuz Uygur oyman tek tek hesap
ettikten sonra, Tang-u: Onlar rksal olarak birbiriyle balantl toplam alt ailedir (l-
ung), yani Pu-ku, Hun, Pa-ye-ku (Bayirku), Tung-lo (Tongra), Se-kie ve Ki-pi
aileleridir ancak barbarlar bu aileleri Uygurlarla balantl olarak grmezler, der.
Kudretlerinin ve glerinin doruk noktasna ulat dnemde Uygurlarn bu soyda
boylar, fethettikleri ve topraklarna katt Karluku ve Basmili kontrol etmi olmalar
olasdr ve rakam ancak bu ekilde on yediye ular.
Temim, Isk gl betimlerken, bu gle dklen nehirlerin Tibet, Dokuz Ouz
ve Kimek ynnden geldiini syler. Doru ve tam olmayan bu betimlemeyi gney,
dou ve kuzey olarak dzeltebiliriz. Gerdz ve Hudud (ss 13, 15) terminolojisine
benzer bir biimde yaplan Tibet referans grnte Tibete deil ama Tien-ann
hemen gneyinde uzanan topraklara uygun der ve bu topraklarda Tibetliler 670 -692
ve 790 yaklak 850 ( ? ) tarihleri arasnda hkm srmlerdir.
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
38/91
27
6. NLE OLAN LKLER
Mehed el yazmasnda bulunan en nemli yeni ayrnt udur: Kaan, evlilik
yoluyla in imparatoruyla akraba olmutur ve imparator ona hediye olarak ipek
gndermitir. Bu, Uygurlarn Tang hanedanl26 zerindeki gl etkilerinin olduu
zaman gsterir. Orhun topraklarn M.S. 744 ylnda ele geirmiler ve 757 ylnda
Moyen-ur-kaan (747-759) kan An Lu-an isyannda imparatora nemli bir hizmette
bulunmutur. Bu hizmet karlnda imparatorun kz olan Ning-ho ile evlenmi,
lmnden sonra kars ine geri dnmtur (759). Adann maiyetinde olan Ning-ho
adl bir dier prenses (Yung-wang prensinin kz), hanedann iinde kalarak digan (No.
3) adl kaann27 ei olmutur. 790 ylnda lmtr (kaan No. 6 altnda). 788 ylndaprenses Hsien - an, kaanla No. 4 evlenmi ve daha sonra kaann halefinin (No. 5,
6, 7) ei olmutur. Hanedanda yirmi bir yl yaam ve 808 ylnda lmtr. Kaan
(No. 10), 840 ylnda Uygurlarn ykl dneminden sa kmay baaran Tai-ho
(mparator Tsien-tsungun kz) ile evlenmi, saysz maceralar yaayarak 843 ylnda
ine geri dnmtr.Bylece Orhun Uygurlaryla in arasndaki evlilik ilikileri
kesilmeden devam etmitir.
Uygurlara dzenli bir biimde hediye olarak ipek sunulmutur. 762 ylnda in
elileri Tang imparatorlarnn yllarca ipek rnleri Uygurlara hediye olarak
26 Tang Slalesi mparatorlar: 1-Kaot-su (618-626). 2-Tai-tsung(626-649). 3-Kao-tsung (649-683). 4-Chung-tsung (683-684). 5-Jui-tsung (Wu-hou,Tse-tien), (684-705). 6-Chung-tsung (705-710).7-Jui-tsung (710-712). 8-Hsan-tsung (712-754). 9-Su-tsung (756-762). 10-Tai-tsung (762-779). 11-Te-tsung (779-805). 12-Shun-tsung (805- ). 12-Hsien-tsung (805-820). 13-Mu-tsung (820-824). 14-Ching-tsung (824-826). 15-Wen-tsung (826-840). 16-Tsien-tsung (840-846). 17-Hsan-tsung (846-859). 18-I-tsung (859-873). 19-Hsi-tsung (873-888). 20-Chao-tsung (888-904) . 21-Chao-hsan-ti
(904-907). (andarlolu, Uygur Devletleri ... , 155 ).27 Uygur Kaanlar: 1-smi Ku-li Pei-lo, (744-747); Kaanlk nvan: Kutluk Bilge Kl Kaan (Ku-tu-lu Pi-chia Cheh). 2-smi:Ko-le, (747-759); Kaanlk nvan: Moyen-or Kaan (Mo-yen Cho)Bilge Kl Kaan (Pi-chia Cheh). 3-smi:I-ti-chien, (759-779); Kaanlk nvan Bg Kaan (Mo-y) Tengride (Tengli) Kaan. 4-smi: Tun Baa Tarkan; (Tun Mo-ho Ta-kan); Kaanlk nvan: AlpKutluk Bilge Kaan .5-smi: To-lo-ssu, (789-790) ve Pan-kuan Tegin, Kaanlk nvan: AyTengri-de Kut Bulmu Klg Bilge Kaan. 6-790da ksa bir sre To lo -ssunun kardeiKaanlk yapmtr. Fakat ismi ve nvan hakknda kayt yoktur. 7-smi:Acho, (790-795); inkaynaklarnda: Feng -cheng Ko-han. 8-smi: Kutlu Bilge (Ku-tu-lu Pi-chia), (795-805). 9-smihakknda kayt yoktur (805-808); Kaanlk nvan: Tengride Bolm Alp Bilge Kaan. 10-smihakknda kayt yoktur. Kaanlk nvan: Ay Tengride Kut Bulm Alp Bilge Kaan. 11-smihakknda kayt yoktur. (821-824); Kaanlk nvan: Kn Tengride Ul Bulm Alp Kl BilgeKaan. 12-smi: Hazar Tegin, (824-832); Kaanlk nvan: Tengride Kut Bulm Alp Bilge Kaan.
13-smi: Hu Tegin (832-839), Kaanlk nvan: Ay Tengride Kut Bulm Alp Ch lu Chang hsin Kaan . 14-smi: Kasar Tegin; Kaanlk nvan verilmesine vakit kalmadan lmtr. (andarlolu, 154 ).
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
39/91
28
sunduklarn kaana hatrlatma ihtiyac duymulardr. 758-760 yllar arasnda ok
saydaki bakmsz atlar yetitirerek at bana krk para ipek talep ederek kazanl bir
ticaret yapmlardr. 758 ylnda on bin at yetitirmiler, ama imparator bu atlardan
sadece 6.000i iin demede bulunarak utan duymutur. 827 ylnda Chao-li kaan
(No. 11) atlar iin imparator Wen-tsungdan 500.000 para ipek almtr.
Bu sonraki kayt, Temimin ifadelerine tamamyla tekabl eder ancak ipeklerle
ilgili yuvarlak rakamlar, kronolojiyi doru ve tam saptamak bakmndan olduka
kukulu durumlar yaratr. Yine de yadsnamaz nemi olup, Temimin ifadelerinin genel
doruluunu teyit eder bir tarzdadr.
te yandan, daha sonra ortaya kan Turfan ve Kan-su Uygurlar yerel ve snrl
bir neme sahip olmular ve yeni hanedanlar tarafndan idare edilmilerdir. Orta
Krallkla ilgili evlilik balar zerine kayt yokmu gibi grnmektedir. Daha sonraki
bir tarihte (996 ylnda), Turfan kaan olan Arslann evlilik ricasn iletmek iin Liao
hanedanl sarayna gnderilen elilik baarl olamamtr.
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
40/91
29
D) MINORSKYNN ELDE ETT SONULAR
Olumlu ve olumsuz yapdaki tm verilerin analizi bizi u sonuca gtrmektedir:
Temim Orhundaki Uygur bakentine, yani gnmzdeki Moolistanda bulunan Kara-
balgasuna yapt ziyaretiyle ilgili kayt tutan tek Mslman gezgin olsa gerek.
Temimin kaytlarndaki mesafeler kuku yaratr ama krk-krkbe gnlk cebri
yry (Temim, Kudame) tarzndaki veya doksan gnlk daha normal merhaleleri (I.
Hurdadbih) olan bu yolculuk hatr saylr bir yolculuktur. Bu mesafe, Bebalkin Aa
Barshna bile olan balantsn kesen mesafeden daha makul grnyor; Kara-
balgasundan, hem Yukar hem de Aa Barshna ulamak iin yeterlidir.
Yolculuun zamanyla ilgili olarak sonuca gtren argman, kaann inle olan
ilikileriyle biimlenir. Temim, Uygur bakentinde Maniheizm dininin egemen
olduunu syler ama M.S. 763 ylndaki Uygurlarn sra d din deiiklii olayna
deinmez. Arap gezginin bu durumu normal karlamasndan nce biraz zamann
gemi olmasn beklemeliyiz.
Dikkate deer ikincil bir detay ise kaana ait olan altn adrdr .ansn yaver
gitmesiyle bu canl gerein teyidini, Krgz iin yazlm olan Tang-unun
blmlerinde bulabiliyoruz.Son Uygur kaan M.S. 840 ylnda Krgzda ldrld ve
gen bir erkek ocuuydu ve sadece 839 -840 yllar arasnda hkm srd, ama Tang -
u adl eser savan yirmi yl srdn iddia etmektedir ve Krgz Kaannn altn
adr ele geirmeyle ilgili tehditlerini aktarmaktadr. Bylece savan balangc, 821 -
824 yllar arasnda hkm sren Kaan ung - tenin (No. 10) saltanat dnemine denkgelmektedir. Sra d tantana ve debdebeyle Prenses Tai-ho ile evlenen kaan bu
olduundan dolay, olaslkla in iiliinin kullanld bu altn adr bu mutlu olay
iin inden getirilmi olabilir. nemli bir detay udur: in imparatorluunun gelin
adaynn evlilik vaadi, kaan (No. 9) tarafndan 821 ylnda lmeden evvel garanti altna
alnmt. te yandan, 824-832 yllar aras hkm sren kaan ho-li (No. 11), hem
adr hem de prensesi selefinden alm olabilir. Bu durum karsnda, M.S. 821 yln
destekleyen baka nedenler olmasa, 827 ylnda imparator Wen-Tsungun ona
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
41/91
30
gnderdii 500.000 para ipekle ilgili detay, Temimin kaan tarafndan arlan
ifadesini glendirebilir.
Dikkat ekici byk neme haiz bir gerek daha sorunumuzun zmne k
tutar. Profesr Haloun nl Kara-balgasun adl in yaztn dikkatlice incelemi ve
Schlegelin evirilerinde (1898) birok hatalar bulmutur. 821 ylndan sonra dikilen
antn, kaanla No. 9 (M.S. 808-821) ilgili anma trenini anlatt sonucuna ulamtr.
Temimin Karluklarla ilgili srdrd tuhaf sessizliin nedeni, inli rehberinin
dikkatini ynlendirdii Kara-Balgasun yaztndaki detaylarda sakl olabilir. Onun yeni
yorumlarna gre, kaan No. 9 Karluklara boyun edirmi ve oraya yeni bir yabguatamtr. Krgz sorununun balamasna kadar bile sremeyen bu boyun edirme,
Temimin Kimeklar Dokuz Ouzun kuzey komular olarak tanmlamasnn ve Uygur
kaann Aa Barshna kadar bir posta servisini gndermesinin nedeni olabilir.
in kaynaklar yetersiz olmasna ramen, gz ard edilecek trden deildir.
Temimin yolculuunu eer biz slam tarihine kaydedilmi baz gereklerle
balayabilirsek, konumumuz ok daha glenecektir. Burada bize rehberlik edentehlike, ilk tarihilerin (Yakubi ve Taberi) zihinlerinde kesinlikle farkl anlamlar olan
Dokuz Ouz ad olmaldr, nk onlar bu ad sadece ok az zel durum iin
kullanmlardr.
(a) Dokuz Ouza ilk yaplan referans Yakubide bulunur, II, 568. 161 / 777
ylndan hemen sonra, Halife Mehdi, dou Kaanlarnn kendisine itaat etmesi iin
onlara eliler gnderdi. Ad geenler arasnda Karluk Hkmdar,Yabgu, TrklerinHkmdar, Tarkan; Tibet kral, Cahrn, in mparatoru, Bagpr, Dokuz Ouz
Hkmdar, Kaan, vard. Karluk, Trkler ve Dokuz Ouz arasnda yaplan ayrm,
unvanlarda yaplan ayrm kadar kayda deerdir. Dokuz Ouz hkmdar, Yabgu ve
Tarkan rtbelerinin stnde olan yce kaan nvann kullanmaktan haz almaktadr.
Eer bu sadece bir Arap bbrlenmesi deilse, referans kesinlikle Orhundaki Uygur
hkmdarna yaplmaktadr. Uygur Kaanlarnn daha yeni Maniheizim mezhebini (763
ylnda) benimsediklerini hatrlarsak,Mehdinin talebi bir hayli dokunakl hale gelir.
Oysa Mehdi, Maniheistlere zulmetti ve 169 / 785 ylnda zel bir din soruturma
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
42/91
31
grevlisi olan Sahib al-Zanadigay atad. 759-780 yllar arasnda nl Mou-y-kan
Idigan (?) Orhunda hkm sryordu ve inli bir prensesle evliydi. Temimin,
Mehdinin elilerinden biri olarak yolculuk ettii ve onun Kimek ziyaretinin ancak
byle benzer bir grevle motive edilebileceivarsaymna hibir ey kar duramazd.
Bu varsaym yine de, Altn adr gibi nemli bir detay gzden karr. Dahas, 763
ylnda Trgiler, Karluklar tarafndan alt edilmelerine ramak kalmken, Bat Trkleri
topraklar zerinde hala resmen tannan halef durumundaydlar28.
(b) Yakubiden alnan ikinci alnt II, 568 Semerkandtaki (yaklak M.S. 806-
810) Rafic ibn el Leys isyanna iaret eder. Harun el -Reid (809 ylnda ld),
Hersemeyi isyan nlemesi iin gnderdiinde, Trkler, Karluklar, Dokuz Ouz veTibet ordularndan yardm salad. Bu olaslk ierisinde, Temim, Rafi namna kaan
No. 8 -lu Bilge kaann Prenses Hsien- an ile evli - sarayn ziyaret etmi olabilir.
Kaderi yerel Manikeyanlarn eline braklm olan kaann dikkatini ekmek
bakmndan karargah Semerkandda olan Rafinin elinde nemli kozlar vard .Yine de,
bu durumda biz tekrar altn adr argmanndan vazgemek zorundayz. Yakubinin
Karlukta bulunan yabgu ile zellikle Rafiyi artrma abalar dikkat ekicidir.
(c) Tabarideki Dokuz Ouza yaplan referans da hala ilginliini korumaktadr
III, 1044, Hic.Tak. 205: Bu yln Zul -kadesnde (Nisan, 821), Tahir Ibn al-Husayn 2
ay kald Horasana doru yola koyuldu. Kulana Nisaprde bulunan Abdurrahman
Nishapuri el-Muttavvinin ayakland haberi gelmiti ve Dokuz Ouz Urueneya
ulamt. Bu parada ad geen Tahir, Halife Memunun onu Horasan valisi olarak
atad ve nl Tahiri hanedanlnn kurucusu olan bir kiidir. Abdurrahman ibn
Ammar isyannda, onun hkmetten emir almadan Hurubiya ile savamayaniyetlendiini ve hemen sonra Faraj al-Rukhayi tarafndan hapse atldn sadece
biliyoruz. Onun El-Muttavvi soyad ise gnlller snfna ait olduunu gsterir ve
kendisi bu gnlllerle birlikte Trklerin ileri karakollarna saldrmlardr. Mukaddesi
s. 273, spicap snr boyunca iman adna savaan bu grup iin ina edilmi 1,700 kadar
ribat (kervansaray)olduunu sylemektedir. Bartholda gre, acemi asker toplatlyor
ve zengin kyllerden destek alyorlard. ounluklaazgn maceraperest bir grup idiler
28 Halife Mehdinin taht yllaryla uygun olmadndan elisi olamaz Mnorsky burada yanlmolmal.
-
8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio
43/91
32
ve ska Abbasi Devleti ynetimine kar ba kaldrdlar. Abdurrahmann harekete
gemek istedii karsndaki hurubiyalarn kim olduklar net deildir: Belki de Fadl ibn
Yahyann (794-795) Arap olmayanlardan (al-acem) toplad Horasandaki saysz
Abbasi birlikleridir. O dnemde Horasanda isyanlar sradan hale gelmiti ve isyann
banda olanlar srekli Trk boylarndan yardm istediler.
Uruene prenslii (Semerkand ve Seyhun arasnda), Araplara kar inat
muhalefetiyle nam salmt .Memun, kral Kavsa bir keif heyeti gnderdiinde, Kavus
olu olan Fadl yardm etmeleri iin Trklere gnderdi. Mttefikleri byk bir
orduyla geldi, ancak Fadl onlar bir lde terk etti ve hepsi yok oldular. Abdulrahman
el-Muttavvi ve Kavus isyanlar ayn ylda oldu ve isyanlar ayr ayr yerlerde kmasnaramen, isyan karan liderlerin ortak bir anlay izgisinde bulunmalar olasdr.
Abdulrahman aka Maverannehirde bulunan art Abbasi birliklerine kar
yrtlen bir artma harektna ilgi duymutu. Bundan dolay, Muttavvi olarak da
tanmlanan Temim bn Bahrn yolculuu, ayn olayla irtibatlandrlm olabilir.
Temimin nemli bir misyon stlenerek bu yolculua balamas, kaann ona posta
servisinde kullanlan atlar gndermesinden ve mmkn olduunca Temimin hzl
hareket etmesinden (gzlemlerini ihmal edercesine) aka anlalyor. Batya doruyaylma dncesi bir yana braklrsa, slam dinine dn olabilecei korkusuyla
kaann dindalar olan Maniheistleri koruma arzusu alevlenmi olabilir.
El-Fihristin yazar, 337, Maniheistler namna byle bir mdahale rneini
aktarr. Bu dinin uzmanlarnn says Semerkandda 500e ulamtr ve Semerkand
valisi onlarn kkn kurutmak iin bir plan yapmtr, ancak in kral (al-in) (yazar
ama onu Dokuz Ouz kral olarak farz ediyorum, diye ekler.) smrgelerinde okfazla sayda Mslmanlarn bulunduu uyarsnda yani st kapal bir tehditte
bulunmas iin ona eli gndermitir. in ve Doku