Strategies of Resistance in the Waiting (for Imam Mahdi)

Era from the Perspective of the Holy Qur'an

Mohammad Saharkhan1

Received: 05/05/2020 Accepted: 10/08/2020

Abstract One of the issues that can be raised about the relationship between the Islamic Resistance and the worldwide Mahdism government is the nature of the strategies of resistance in the waiting era from the perspective of the Holy Quran. The purpose of identifying the strategies of the resistance is to use them and to strengthen the intellectual and cultural front of the resistance in the era of waiting and providing the context for (Imam Mahdi) reappearance. Dealing with the strategies of resistance in the waiting era highlights the significance of Mahdism culture in the contemporary world and the important role of Islamic resistance in providing the context for (Imam Mahdi) reappearance. These strategies can be examined in three areas: Insight Strategies, Orientation Strategies, and Action Strategies. This study examines the natures of the strategies of resistance in all three areas from the perspective of the Qur'an. Insight strategies works on issues such as the thought of worldwide government and paving the way for the right government, justice, and the defense of the oppressed. In orientation strategies, issues such as the role of authority and capability, not relying on oppressors and the hope of victory are discussed, and in action and behavioral strategies, the role of piety, patience and perseverance, self-sacrifice and enjoining the good and forbidding the evil in resistance in the waiting era are dealt with. The method of this study is descriptive-analytical.

Keywords Resistance, waiting for Imam Mahdi (as), strategy, the era of occultation.

1. Assistant professor at Research Center for Qur'anic Sciences and Culture, Islamic Sciences and

Culture Academy, Qom, Iran. m.saharkhan@isca.ac.ir.

Saharkhan, M. (2020). Strategies of Resistance in the Waiting (for Imam Mahdi) Era from the

Perspective of the Holy Qur'an. The Quarterly Journal of Studies of Qur'anic Sciences, 2(4), pp. 166-194.

Doi: 10.22081/jqss.2020.57565.1055

166

ل سا

ومد

ه ارشم

،ومد

، نتاستاب

13

99

راهبردهای مقاومت در دوره انتظار از منظر قرآن کریم

1نمحمد سحرخوا 20/05/1399: تاريخ پذيرش 16/02/1399: تاريخ دريافت

چكيده

، اسـتارتباط مقاومـت اسـلامى و حكومـت جهـانى مهـدوی قابـل طـرح دربارهيكى از موضوعاتى كه

هـدف از شـناخت چيسـتى . چيستى راهبردهای مقاومـت در دوره انتظـار از ديـدگاه قـرآن كـريم اسـت

تقويـت فكـری و فرهنگـى جبهـه مقاومـت در دوره انتظـار و كارگيری آنهـا و راهبردهای مقاومـت، بـه

دوره انتظار، برجستگى فرهنگ مهـدويت در پرداختن به راهبردهای مقاومت در. سازی ظهور است زمينه

ايـن راهبردهـا را . كنـد ظهـور را نمايـان مى سـازی جهان معاصر و نقش مهم مقاومت اسلامى برای زمينه

در ايـن . راهبردهای بينشى، راهبردهای گرايشى و راهبردهـای كنشـى :ردتوان در سه حيطه بررسى ك مى

چيستى راهبردهای مقاومت در هر سه حيطـه از انجام شده است،تحليلى - روش توصيفىكه با پژوهش

در راهبردهای بينشى به تبيين موضوعاتى مانند انديشه حكومـت جهـانى و . شود ديدگاه قرآن بررسى مى

در . شـود گستری، دفـاع از مظلومـان و سـتمديدگان پرداختـه مى حاكميت حق، عدالتسازی برای زمينه

نكردن به ظالمان و اميـد بـه پيـروزی راهبردهای گرايشى موضوعاتى مانند نقش اقتدار و توانمندی، تكيه

بـه معـروف و شود و در راهبردهای كنشى و رفتاری به نقش تقوا، صبر و پايداری، ايثار و امـر مطرح مى

. پردازيم نهى از منكر در مقاومت در دوره انتظار مى

ها كليدواژه

.مقاومت، انتظار، راهبرد، عصر غيبت

m.saharkhan@isca.ac.ir .ايران ،گ و معارف قرآن پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى، قماستاديار پژوهشكده فرهن. 1

4(۲ ،مطالعات علوم قرآن فصلنامه. راهبردهای مقاومت در دوره انتظار از منظر قرآن كريم). 1399. (سحرخوان، محمد( ،

Doi: 10.22081/jqss.2020.57565.1055 .194-136 صص

167

هاردهبرا

یكر

ن رآ قظر

منز ر اظانته اور ددر

ت ومقام

مي

مقدمه

. يكى از ابعاد ارتباط مقاومت و انتظار، توجه به راهبردهای مقاومت در دوره انتظار است

د نـگير های استكبارسـتيزی را دربرمـى ، بلكه تمامى حيطـهيستندبعدی ن اين راهبردها تك

بر نقش دفاعى در مقابله با استكبار، نقش پيشرفتى در جوامع اسـلامى دارنـد و كه افزون

.نندك جانبه اين جوامع كمك مى به پيشرفت همه

های ناپذيری در برابر دشمنان اسـلام در دوره انتظـار يكـى از برنامـه مقاومت و تسليم

اديـان الهـى، ۀترين آموز اساسى. شود ده مىفهمياساسى اسلامى است كه از آيات قرآن

خواهى دشمنان بشر است و ايـن ويژه مكتب اسلام، مبارزه با ظلم و دفاع در برابر زياده به

چـون هـر موجـودی در ؛نه تنها دستور الهى، بلكه منطبق بر عقل و فطرت انسـانى اسـت

.كند برابر دشمنان از خود دفاع مى

نتظـار، برجسـتگى فرهنـگ مهـدويت در دوره ا پرداختن به راهبردهـای مقاومـت در

. كند ظهور را نمايان مى سازی جهان معاصر و نقش مهم مقاومت اسلامى برای زمينه

تـوان بـه راهبردهـای بينشـى، راهبردهـای راهبردهای مقاومـت در دوره انتظـار را مى

هـای راهبردهـای بينشـى آن دسـته از آموزه. گرايشى و راهبردهای كنشـى تقسـيم كـرد

شـود و از كه با آنها بينش وآگاهى عميق به مسائل گوناگون در افراد ايجاد مى ندا ىقرآن

هـای بيرونـى آيد تا زمينه بـرای تغييـر گرايش وجود مى اين راه تحول درونى در انسان به

راهبردهای گرايشى برآمـده از راهبردهـای بينشـى اسـت كـه در آنهـا . انسان فراهم شود

راهبردهـای كنشـى . كنـد انگيزه درونى را در انسان ايجـاد مىراهكارهای افزايش ميل و

د كـه بـا اسـتفاده از آنهـا نـكه با رفتار انسـان سـروكار دار هستندهايى آن دسته از گزاره

.كند رفتارهای مطلوبى را ايجاد و تثبيت مى

شناسى مفهوم. 1

راهبرد . ١- ١

هـايى ماننـد كـه در حوزه ، اصل آن يك مفهوم نظـامى اسـت»استراتژی«راهبرد، معادل

تـوان بـه راهبـرد را مى. اقتصاد، تجارت، مديريت، سياسـت و فرهنـگ نيـز كـاربرد دارد

168

ل سا

ومد

ه ارشم

،ومد

، نتاستاب

13

99

منظور سـازماندهى و مـديريت اقـدامات معنای سياست، برنامـه يـا يـك طـرح كـلان بـه

گوناگون برای دستيابى به اهداف مشخص و بلندمـدت بـا توجـه بـه تغييـرات محيطـى و

يك راهبرد خوب، دربردارنـده تعريـف هـدف . آينده و كنترل آن دانست دادن به شكل

هـای گونـاگون و كارگيری ظرفيت بلندمدت، راهكارهای رسيدن بـه آن، چگـونگى بـه

نگر، طراحى و مديريت راهبردی، نيازمند ذهنيتى پويـا، آينـده .استبينى منابع لازم پيش

عمليـاتى، ( سه با سطوح ديگر مـديريتنگر و اقتضايى و مديريت راهبردی در مقاي جامع

ترين سطح مديريت است ، عالى)تاكتيكى و تكنيكى .)2268، ص1381انوری، (

هـای گيـری از امكان دانش يـا فـن بهره ،گذاری برخى نيز راهبرد را به معنای سياست

صدری ( شده بينى سياسى اقتصادی روانى و نظامى برای تأمين بيشترين حمايت از سياست پيش

با توجه به معانى ذكرشده، مراد از راهبرد در اين مقاله . اند تعريف كرده )95، ص1381فشار،ا

. ريزی و راهكار برای دستيابى به اهداف مشخص در دوره انتظار است به معنای برنامه

مقاومت. ٢- ١

اســتواری، )148، ص6، ج1375طريحــى، ( بــه معنــای نيــرو) م.و.ق(از ريشــه » مقاومــت«واژه

)693، صق1412راغب اصـفهانى، ( الزام و ثبات )499، ص12، جق1416منظور، ابن( ادن و استقامتايست

.آمده است )63، ص1375بستانى، ( و استواری )593، ص17، جق1428زبيدی، (اعتدال و استوا

كـه بـه معنـای » اسـتقاموا«ولى مشتقات آن مانند ؛واژه مقاومت در قرآن نيامده است

دگى، پايداری، التزام بـه پيمـودن مسـيرحق بـدون انحـراف و بازگشـت ايستا مداومت بر

. )521، ص2، جق1405؛ فيـومى، 692، صق1412راغـب اصـفهانى، ( كار رفته اسـت در قرآن به ،است

شـود كـه بـر روی خـط استقامت درباره راهـى گفتـه مـى«: گويند شناسان مى برخى لغت

بودن او در ستقامت انسـان، يعنـى متعهـدو راه حق به آن تشبيه شده است و ا استهموار

كنـد استقامت دلالت مى«: اند ؛ برخى ديگر گفته)692، صق1412راغب اصفهانى، ( »راه مستقيم

بر طلب قيام در هـر امـری، خـواه ارادی، خـواه طبيعـى و خـواه عملـى باشـد كـه دوام و

.)343 -342صص، 9، ج1360مصطفوی، ( »استمرار از لوازم حقيقى آن است

شود كه مقاومت منحصـر بـه رويـارويى ده مىفهمياز معانى گوناگون مقاومت چنين

169

هاردهبرا

یكر

ن رآ قظر

منز ر اظانته اور ددر

ت ومقام

مي

تعـادل و تـوازن ۀزنند در ميدان جنگ نيست، بلكه هرگونه پايداری در برابر عوامل برهم

.گويند و پايداری در برابر هرگونه عامل بيرونى و درونى را مقاومت مى

انتظار. ٣- ١

، 7، جق1428 زبيـدی،( بودن همـراه بـا نگرانـى اسـت راه به انتظار در لغت به معنای چشم

و در اصطلاح كلامى كه برگرفته از روايـات اسـت، همـان )364، ص1، ج1381 ؛ معين،539ص

سـاختن روح و جسـم خـود و داشتن به وعده الهى همراه با سعى و تلاش در آمـاده چشم

همه شـئون زنـدگى گشايشى در 7جامعه است برای روزی كه با ظهور حضرت مهدی

.)241، ص1384محمدی آرمان، گل(بشر پديد آيد

شناسى، كيفيتى روحى است كـه سـبب پيـدايش حالـت آمـادگى انتظار از نظر روان

ماهيـت انتظـار . و نقطه مقابل آن يأس و نااميدی اسـت شود مى رود برای آنچه انتظار مى

نای بيگانگى با وضـع موجـود و عنصر نفى به مع: ای از دو عنصر نفى و اثبات است آميزه

ای روشن و آرمانى و بسترسـازی بـرای آن ناخشنودی از آن و عنصر اثبات اميد به آينده

.)419، ص1، جق1421؛ صافى گلپايگانى، 382، ص7، ج1362مكارم شيرازی، ( است

انواع انتظار. ۴- ١

ين اعمـال تـر ترين مباحث در دوره غيبت اسـت و در روايـات از بزرگ انتظار از مهم

بـاش كامـل بـرای انتظـار يعنـى آماده .)403 و 201ص، 1404شعبه حرانى، ابن( شمرده شده است

ها و تفاسير برداشت. قرارگرفتن تحت فرماندهى امامى كه هر لحظه ظهورش متوقع است

؛های متعـددی دربـاره آن مطـرح شـود مختلف از روايات انتظـار موجـب شـده ديـدگاه

انتظار مثبت و سازنده و انتظار ويرانگر : گردد دو بخش عمده تقسيم مىرو انتظار به ازاين

.و منفى همراه با جمود و خمود

انتظار مثبت و سازنده. 1-4-1

ست از دعوت به مقاومت در برابـر دشـمنان و ا انتظار مثبت، سازنده و بالنده، عبارت

170

ل سا

ومد

ه ارشم

،ومد

، نتاستاب

13

99

ز شهامت و آگاهى، خـود فرد منتظر با انجام اعمال صالح و برخورداری ا. نپذيرفتن باطل

و همنوايى با وضع موجـود و وجهىت ايستايى، بى. كند و جامعه را مهيای ظهور منتظر مى

مـراد از انتظـار فـرج . مطرود است منتظر ظهور موعود نشستن در اين نگرش كاملا صرفا

؛ مجلسـى، 479، ص1362بابويـه، ؛ ابن194، ص1397نعمـانى، ( در منابع روايى، انتظـار اثرگـذار اسـت

آفرين همين انتظار، شيعه را هميشه در جهت حركت انقلابى و تحـول .)122، ص52، ج1397

. قرار داده است

انتظار منفى. 1-4-2

گونه انتظار، ناقص و در حد اصلاح فردی و گريه شوق در فراق موعود خلاصـه اين

غيرصـحيح و رسـد كـه بـا تفسـير گاهى نيز انحراف در اين بينش بـه حـدی مى. شود مى

بعضى روايـات، تـرويج فسـاد و ظلـم و تسـليم در برابـر دشـمنان مقدمـه ظهـور انحرافى

طرفداران اين نوع انتظار، به مصلحان، مجاهدان و آمـران بـه معـروف و . شود پنداشته مى

ــا بغــض و عــداوت مى ــا ؛نگرنــد ناهيــان از منكــر ب ــرا آن ــدازان در ظهــور أرا ت نزي خيران

نوعى با رضـايت بـه در انديشه خويش به ،گر خود هم اهل گناه نباشنداينان ا. پندارند مى

گونـه تفكـر بـا معنـای صـحيح مقاومـت كـه اين. نگرنـد گناهكاران و عـاملان فسـاد مى

. ايستادگى در برابر مستكبران و ستمگران را در پى دارد، سازگاری ندارد

راهبردهای مقاومت . 2

هـر يـك از ايـن . دهسـتنها ها و كنش ها، گرايش مقاومت در سه حيطه بينش یراهبردها

.دشون تبيين مى ادامه در دهاراهبر

راهبردهای بینشی. ١- ٢

سازی برای حاكميت حق و زمينه انديشه حكومت جهانى. 2-1-1

ييـد و أاساس ضـمن ت براين هستند؛ها و مخاطبش همه انساناست اسلام دينى جهانى

قالب امـت واحـده بـر مبنـای انديشـه مهـدويت پذيرش جامعه جهانى، بر تشكيل آن در

171

هاردهبرا

یكر

ن رآ قظر

منز ر اظانته اور ددر

ت ومقام

مي

كيد دارد؛ چراكه در انديشه مهدويت رسـيدن جامعـه بشـری بـه مرحلـه تشـكيل امـت أت

اصول اصلى دين اسـلام وهای طاغوتى، جز واحده و جايگزينى نظام امامت و نفى دولت

كـهانديشه و فلسفه حكومت جهانى از مباحـث اساسـى مقاومـت اسـت. رود شمار مى به

در موضوع مقاومـت در دوره انتظـار بـه انديشـه و فلسـفه . ريشه در قرآن و روايات دارد

در انديشه مقاومت، هدف پيـروزی اسـلام بـر كفـر . شود حكومت جهانى توجه ويژه مى

گونه نگـاه بـه مقاومـت اين. های حكومت جهانى موعود است سازی پايه جهانى و فراهم

كـل جهـان و اسـتقرار حكومـت كه در پـى اصـلاح های مهدوی است برگرفته از آموزه

بر اصل اساسى انتظار استوار :بيت نظام فكری شيعه در مكتب اهل. استواحد جهانى

. كردنـد امامان معصوم همواره انديشه انتظار را در ذهن شيعيان بالنده و تقويـت مى. است

داده شده است، های فرج كه به شيعه علت عدم تحقق وعده 7هنگامى كه از امام كاظم

كنند همواره از شيعه خواسـته شـده اسـت كـه در آمـادگى شود، امام بيان مى پرسيده مى

كلينـى، ( اش به سـردی نگرايـد مستمر به سر ببرد و فرج را نزديك بشمارد تا آتش درونى

سازی نوين شيعه برای مبـازره ترين فرهنگ اين آمادگى مستمر، بزرگ. )369، ص1، ج1365

.و حاكمان طاغوت است با ظالمان

ترغيـب بـه . ظهور را به دغدغه دائمى شـيعيان مبـدل سـاخت :بيت های اهل آموزه

هـای از جلوه )535، ص6، ج1365كلينـى، ( های مختلف مانند آمـادگى نظـامى كسب آمادگى

سـازی فرهنـگ سازی شيعه در بستر تاريخ برای نفـى حاكميـت طـاغوت و نهادينه آماده

انديشه انتظار و تقويت نكردن ن دعای عهد در هر بامداد برای فراموشخواند. مقاومت است

شـود كـه ای معرفـى مى انسـان خودسـاخته ،در دعای عهـد، منتظـر واقعـى. اين انديشه است

، 1397مجلسـى، ( است شمشير از نيام كشيده و با نيزه در دست برای همراهى با امام زمان آماده

كنـد يـا در جهـت بينشى در برابـر سـتمگران سـكوت مىآيا انسانى با چنين .)95، ص53ج

دهد؟ سازی ظهور هر اقدامى را در جهت نفى حاكميت ستمگران انجام مى زمينه

اعتقاد به ولايت فقيه. 2-1-2

عنوان نائـب يكى از مقومات بينشى در مقاومت در عصر انتظار، باور به ولايت فقيه به

172

ل سا

ومد

ه ارشم

،ومد

، نتاستاب

13

99

ولايـت . اسـتترين ويژگى مقاومت از اصلى چنين بينش و باوری يكى. امام زمان است

ای از ولايـت الشرايط در عصر ظهور است كه شـعبه فقيه به معنای حاكميت مجتهد جامع

باور بـه حاكميـت ولايـت . باشد مى 9كه همان ولايت رسول خدااست :ائمه اطهار

فقيه در عصر غيبت و درنتيجه تلاش برای تحقق چنـين حـاكميتى، موجـب مقاومـت در

. شود سازی ظهور مى رابر طاغوت و زمينهب

ترين اسـاس جبهـه مقاومـت در دوره تـرين و محـوری تـوان مهم را مى» ولايت فقيه«

براساس نظريه سياسى اسلام، وجود حكومت در جامعـه امـری ضـروری . انتظار برشمرد

نيسـت، بلكـه 7و امامان معصوم 9است و بايستگى آن، مخصوص زمان حضور پيامبر

ه ويژگى جامعيت و جاودانگى شريعت اسلام، وجود حكومت در عصر غيبت نيز با توج

.)370، ص1379جوادی آملى، ( استامری ضروری

يا «را با توجه به روايات و قرائن داخلى در آيه » الامر اولى«بيشتر مفسران شيعه عنوان

سـ ـه وأطيعـوا الر ذين آمنـوا أطيعـوا اللـ ها الـ بـه ائمـه )59: نسـاء(» ول وأولـى الأمـر مـنكم أي

،در آيـه» الامـر اولـى«برخى مفسران معاصر معتقدنـد عنـوان .اند تفسير كرده :معصوم

ولـى در عصـر غيبـت ؛الامـر بالاصـاله هسـتند اسـت و آنـان اولى :ناظاهر در معصوم

الامـر ن ايشـان اولى، نائبـا:ناطبق رهنمود عقل و نيز به دستور خود معصوم 7معصوم

گونه كه در عصر حضور و ظهـور معصـوم، همان. بالتبع، نه بالاصاله الامر هستند، اما اولى

عهده داشتند و مباشـرت خـود معصـوم شـرط نبـود، ر نائبان خاص، بسياری از كارها را ب

صـوبان در عصر غيبت نيز نائبان عام، اداره امور را به دسـت دارنـد؛ البتـه نائبـان عـام و من

له رهبری و حكومت، عالمان و فقيهـانى هسـتند كـه از شـرايط ئدر مس :امامان معصوم

فقاهــت، عــدالت، تــدبير، تــوان مــديريت حكومــت و اداره جامعــه اســلامى و شــجاعت

).59: نساء( برخوردار باشند

ولايـت . 1:كنـد بقره ولايت و حكومت را به دو دسته تقسيم مى 257خداوند در آيه

كننده مردم احكامى غيـر از احكـام بنابراين اگر حاكم و هدايت ؛ولايت طاغوت. 2 ،االله

برای قرارگرفتن در لوای ولايـت . طاغوت خواهد بود خدا را در جامعه عملى كند، قطعا

،س حكومت باشد تا مردم تحت ولايت خدا قرار بگيرنـدأشناس در ر االله بايد فردی دين

173

هاردهبرا

یكر

ن رآ قظر

منز ر اظانته اور ددر

ت ومقام

مي

كنـد و ايـن سيری غيـر از صـراط مسـتقيم هـدايت مىوگرنه حاكم غيردينى مردم را به م

.دهد همان طاغوت است كه قرآن وعده آتش به پيروان آن مى

در قبـاليعقـوب كـه دربـاره وظيفـه مسـلمانان ابـن در پاسـخ اسـحاق 7امام عصـر

ا الحوادث «: فرمايد پرسد، مى های جديد عصر غيبت مى رويداد وا فيهـا الواقعة فارجع و أم

علـيكم ة االله تى عليكم و أنا حج هم حج بـا ايـن 7حضـرت مهـدی .»إلى رواة حديثنا فإن

بنابراين فقهيان ؛)291، ص1397نعمانى، (اند بيان، فقها را نواب عام خود بر مسلمانان قرار داده

كند شأن و جايگـاه آنـان را ايجاب مى پذيری ولايت. اند در عصر غيبت، نايب امام زمان

پـذيری نمـاد حركـت در خـط محترم شمرده، از آنان متابعـت كنـيم؛ چـون ايـن ولايت

های اين متابعت در طول تاريخ غيبـت فـراوان اسـت كـه نمونه. است 7حضرت مهدی

.عصر ما در پيروزی انقلاب اسلامى و دفاع مقدس، خودش را نشان داد

گر فقهای اسلام از صدر اسلام تا حالا نبودند، الان مـا از اسـلام ا«: امام خمينى فرمود

اين فقها بودند كه اسلام را بـه مـا شناسـاندند و فقـه اسـلام را تـدريس .دانستيم هيچ نمى

كردند و نوشتند و زحمت كشيدند و به ما تحويل دادند و ما بايد همـين جهـت را حفـظ

.)150، ص15، ج1380امام خمينى، ( »كنيم

ط، مرزبانــان مكتــب و مــدافعان شــريعت و هــدايتگران مــردم و يالشــرا يهــان جــامعفق

اند و بـرای ايـن ها و نيازهای دينى و فقهى امت قـرار داده شـده دهندگان به پرسش پاسخ

باشـند و آنـان را از :بيـت كار، پاداش عظيم دارند و بايد همواره در فكر پيـروان اهـل

؛ كلينـى، 10، صق1404صـفار، ( ای مخالفان مصون سـازنده افكنى های شياطين و شبهه وسوسه

در مردم نيز بايد عالمان دين را پناهگاه فكری و دينى خـويش بداننـد و . )32، ص1، ج1365

و عمـل داشـته » تعبـد«شود، حالت پذيرش و وظيفه شرعى كه از سوی فقها بيان مى برابر

.دباشند و فريب شبهات و تبليغات منفى دشمنان را نخوردن

طلبى شهادت. 2-1-3

طلبى و جهاد در راه خـدا يكى از راهبردهای مقاومت در دوره انتظار روحيه شهادت

طلبى و جهاد فى سبيل االله يكى از مفاهيم والا، آرمـانى در فرهنگ شيعى، شهادت. ستا

174

ل سا

ومد

ه ارشم

،ومد

، نتاستاب

13

99

در ايـن صـورت . مقدس است كـه بايـد در خـانواده و جامعـه اسـلامى گسـترش يابـد و

طلبى نبايـد فرهنـگ شـهادت. در قالب سرمايۀ اجتماعى اسلامى يـاد كـرد توان از آن مى

بــه تقليــد از (صــورت يــك حركــت انقلابــى و در مواقــع و مقــاطع حســاس و حيــاتى به

المبيت ةدر واقعـۀ ليلـ 7مثابه اقدام اميرمؤمنـان بلكه بايد به ،معرفى شود) حماسۀ عاشورا

ت و متضـمن تمـامى شـرايط ويـژه به يك سمبل فردی و خودجـوش و مـرتبط بـا ولايـ

ای كـه هـر فـردی كـه خـود را جـزو گونـه از جمله بصيرت، صداقت، محبـت باشـد، بـه

داند، در صلح و جنگ، آسايش و بحران، فقر و غنـا، ضـعف و تـوان، جامعه اسلامى مى

های بلند اسلام بداند، ماندگى و خلاصه در همه جا خود را فدايى آرمان پيشرفت و عقب

. و بنمايد بماند

های كليدی مقاومت در استكبارستيزی در فرهنـگ يكى از مؤلفه آنچه گفته شدبنابر

نهـج البلاغـه، 27براسـاس خطبـه . االله اسـت طلبى و جهاد فى سـبيل شيعه، روحيه شهادت

االله را دری برق دنيا دل نبسته و جهاد فى سبيل و انسانى كه معتقد به قيامت است، به زرق

گشايد و شهادت را داند كه خداوند آن را برای بندگان خاصش مى هشت مىاز درهای ب

.داند حيات واقعى و زندگانى ابدی مى

. طلبى داشته است فرهنگ سياسى شيعه نقش مثبت و مؤثری در ايجاد روحيه شهادت

ای تأثيرگـذار بـر عنوان مقولـه يكى از نمادهای مهم در گسـتره ديـن و مـذهب شـيعه بـه

فرهنگ ايثارگری و جهـاد و شـهادت . طلبى، حادثه عاشورا است و شهادت روحيه جهاد

توان فرهنگ اصلى شيعه در مقاومت در دوره انتظار دانسـت كـه بارهـا كارآمـدی را مى

.های مختلف به اثبات رسانده است خود را در عرصه

شناسى دشمن. 2-1-4

ترديدی نيست . است شناسى يكى از راهبردهای مهم مقاومت در دوره انتظار، دشمن

كه برای برقراری جامعه اسلامى و تثبيت آن بايـد دشـمنان و ابزارهـای دشـمنى آنـان را

راه بـه جـايى نخواهـد ،در عصـر انتظـار نشناخت كه بدون شناخت، عرصه مبارزه با آنا

بردن به دامن دشمن بـرای در شناخت دشمن سبب پناه نداشتن بصيرت كافى چه بسا . برد

175

هاردهبرا

یكر

ن رآ قظر

منز ر اظانته اور ددر

ت ومقام

مي

: فرمايند مى، بصيرت را شرط اساسى هر اقدامى دانسته 7امام صادق. آن باشدرهايى از

ـير إلا بعـدا عـن « ريـق لا يزيـده سـرعة الس ـائر علـى غيـر الط العامل على غير بصـيرة كالس

ريق؛ كسى كه كاری را بدون بصيرت انجام دهـد، دسـتاورد سـرعت در ان جـام كـار، الط

طور كـه شخصـى كـه راهـى را همـان ؛چيزی جز دوری از هـدف بـرايش نخواهـد بـود

با توجه به همين ضرورت، . )43، ص1، ج1365كلينى، ( »شود نشناخته برود، از مسير دورتر مى

و )82: ؛ مائده6: ؛ فاطر14: ؛ تغابن31: فرقان( دنشناسى اختصاص دار آيات بسياری به مسئله دشمن

از اهميت اين مقوله دارد؛ زيرا به تعبيـر آيـات قـرآن برخـى از ايـن دشـمنان از اين نشان

تا جايى كه . اند و تا آخر هم او را رها نخواهند كرد ابتدای خلقت انسان به همراه او بوده

قـال «: خـورد شده به دشمنى با انسان قسـم مى ترين دشمن انسان يعنى شيطان رانده بزرگ

تك لأغ زهم أجمعينفبع مؤمنان خداوند در قرآن انواع دشمنان جنى و انسى . )82: ص( »وين

های مقابله بـا آنـان را بـرای مسـلمانان های دشمنى و راه و جامعه اسلامى، ابزارها و شيوه

ذين آمنـوا لا «كنـد، ماننـد كند و بر دوری و تبـری از آنـان تأكيـد مى بيان مى يـا أيهـا الـ

كم أولياء؛ ای كسانى كه ايمـان آوردهت ی وعدو خذوا عدوايـد، دشـمنان مـن ودشـمنان ت

شناسى در قرآن اين است هدف از تأكيد بر دشمن. )1: ممتحنه(» خودتان را دوست مگيريد

كه مؤمنان معيارهای لازم و كافى برای شناخت دشـمن داشـته باشـند و مـانع چيرگـى و

شـمارد، اوصـاف و اهـدافى كـه قـرآن بـرای بيگانگـان مى. مسلمانان شوند سلطه آنان بر

كننده چهـره دشـمن در هـر زمـان و در هـر ، بلكه ترسـيمرداختصاص به زمان خاص ندا

.شرايطى است

راهبردهای گرایشی. ٢- ٢

اتحاد و دوری از تفرقه. 2-2-1

از عوامـل در موضوع مقاومت در قـرآن كـريم، همـواره اتحـاد و همبسـتگى، يكـى

؛ 64: عمـران ؛آل213: بقـره: رك( اساسى و تأثيرگذار در رويارويى با جبهه كفر و دشمنان است

ق تسد«سياست شوم و نامبارك . )4: ؛ صف153: انعام كـه از »بينداز و حكومت كن تفرقه ؛فر

ی ابزارهای قديمى دشمنان اسلام برای ايجاد شكاف در صفوف امت واحده اسلامى بـرا

176

ل سا

ومد

ه ارشم

،ومد

، نتاستاب

13

99

كنـد همـواره راهكارهـای يافتن بر امكانات مادی و معنوی آنان است، ايجاب مى سيطره

صـورت آفرين قرآن بهره گرفـت و آن را به مقابله با آن را از طريق رهنمودهای وحدت

عملى در جامعه اجـرا كـرد؛ چراكـه بـدون ترديـد، اتحـاد و همـدلى، موجـب قـدرت و

.پذيری است ضعف و آسيببازدارندگى و اختلاف و تفرقه موجب

«خداوند در آيه قوا جميعا ولا تفر جامعـه اسـلامى )103: عمـران آل( »واعتصموا بحبل االله

. كند ست، دعوت مىا ها ترين عوامل موفقيت جامعه در سختى را به وحدت كه از بزرگ

در آيه، ديـن » حبل االله «از مراد . استاتحاد نيازمند محور است و خدای متعال محور آن

از ديـدگاه قـرآن وحـدت بـه. ای ميان خدا و خلـق اسـت است كه ريسمان و رابطها خد

قدری مهم است كه حتى بايد با اهل كتاب نيـز بـر حـول محـور آن برخـورد كـرد و بـا

يكـى از . كردن مشتركات اسلام با آنها، از ايجاد تنش و خصومت دوری جسـت پررنگ

چنانچه اختلافات اجتماعى از حـد طبيعـى فراتـر . ه اختلافات اجتماعى استعوامل تفرق

سـاز بسـياری از شودكه نوعى آسـيب اجتمـاعى و زمينه رود، موجب تفرقه در جامعه مى

های قـرآن كـريم ضـمن برحذرداشـتن از تفرقـه، كشـمكش. انحرافات در جامعـه اسـت

ورســوله ولا تنــازعوا فتفشــلوا وأطيعــوا ا«: اجتمــاعى را موجــب سســتى خوانــده اســت الله

ابرين مع الص .)46: انفال( »وتذهب ريحكم واصبروا إن االله

اقتدار و توانمندسازی . 2-2-2

يكى از راهبردهای مهم مقاومت در دوره انتظار اقتدار و توانمندی مسـلمانان و عـدم

های مختلف اقتصادی، نظـامى، اين توانمندی در عرصه. نگان استوابستگى آنان به بيگا

ر جامعه جهانى تأثيرگذار اسـت بجامعه توانمند، همواره . علمى و سياسى بايد ايجاد شود

كه جامعه ضـعيف سازی برای حكومت مهدوی برآيد؛ درحالى تواند از عهده زمينه و مى

خود در مقابـل خواسـت بيگانگـان و وابسته، مجبور است برای حفظ موجوديت و منافع

آنهـا را در سـطح جهـان منفعل عمل كند و نتواند دستاوردهای اسـلامى را پـاس دارد و

سـازی انقـلاب مهـدوی، اقتـدار و عـدم بنـابراين، شـرط اساسـى بـرای زمينه كنـد؛تبليغ

.وابستگى است

177

هاردهبرا

یكر

ن رآ قظر

منز ر اظانته اور ددر

ت ومقام

مي

منظور بـه ...)اقتصـادی، نظـامى و( خداوند مسـلمانان را بـه داشـتن قـدرت بازدارنـده

خواران و ايجـاد تـرس در دل دشـمنان ترغيـب جويان و جهان جلوگيری از تجاوز سلطه

كم «: كند مى وعـدو باط الخيل ترهبون بـه عـدو االله ة ومن ر ن قوا استطعتم م وا لهم م وأعد

.)60: انفال(» يعلمهم وآخرين من دونهم لا تعلمونهم االله

اميد به پيروزی . 2-2-3

خداوند به مسلمانان وعده پيروزی داده و آنان را به پيروزی اميدوار كرده است؛ ولى

.اين اميد و وعده الهى در گرو مقاومت و ثبات قدم در برابر دشمن است

ز شكسـت ا ،خواهد در تصميم خود سستى نكرده خداوند پس از آنكه از مؤمنان مى

بودن در ايمـان را شـرط برتـری آنـان دانسـته قـدم ثابت ،در جنگ احد اندوهگين نباشند

برخـى پـس .)149: عمران آل( »و لا تهنوا و لا تحزنوا و أنتم الأعلون إن كنتم مؤمنين «: است

صريح در وعـده پيـروزی ،اين آيهبه پيروزی، بر اين باورند كه » الأعلون «از تفسير كلمه

.)416، ص2 ، جق1418قاسمى، (است

شود اگر مسلمانان مورد ظلم واقـع شـوند و آنـان در برابـر ده مىفهمياز برخى آيات

ذين يقـاتلون «. ظالمان مقاومت كنند، خداوند پيروزی را نصيب آنان خواهد كرد أذن للـ

هم ظلموا و إن االله اين آيه به پيكاركنندگان ستمديده در . )39: حـج( »نصرهم لقدير علىبأن

سـاز وعـده در آيـه بعـد وعده در اين آيـه، زمينه. برابر ظالمان، وعده پيروزی داده است

لقـوی عزيـز «: فرمايد كه مى است مـن ينصـره إن االله اگـر ى؛ يعنـ)39: حـج( »و لينصرن االله

.مسلمانان دين خدا را ياری كنند، مشمول وعده پيروزی قطعى خدا خواهند شد

بأيديكم و يخـزهم و ينصـركم علـيهم و يشـف «همچنين در آيه بهم االله قاتلوهم يعذ

مشـركان و عذاب و خواری دشمن و چيرگى مسـلمانان بـر )14: توبه( »صدور قوم مؤمنين

لكـن «همچنـين در آيـه . منان را نتيجه مهم كارزار و مقاومت شـمرده اسـتؤشفای دل م

ــرات و ــم الخي ــهم و أولئــك له ــأموالهم و أنفس ــدوا ب ــه جاه ــوا مع ــذين آمن ــول و ال س الر

ی را پاداش كسانى دانسته كـه بـا ها و رستگار همۀ خوبى )88: توبـه( »أولئك هم المفلحون

مفسران خيـرات در . كنند اند با مال و جانشان جهاد مى كه به او ايمان آورده پيامبر و آنان

178

ل سا

ومد

ه ارشم

،ومد

، نتاستاب

13

99

اين آيه را به معنای رسيدن به پيروزی و غنيمت در دنيـا و بهشـت و كرامـت در آخـرت

. اند تفسير كرده

دوری از وابستگى به بيگانگان. 2-2-4

: وابستگى به دشـمنان اسـت های اصولى مقاومت در دوره انتظار عدماز ديگر راهبرد

ن أولياء ثم لا تنص « م كم النار وما لكم من دون االله ذين ظلموا فتمسرون ولا تركنوا إلى ال«

سياسى، فرهنگـى، در آيه مطلق است، شامل ركون ،»ركون«ازآنجاكه نهى از .)113: هود(

. شود ها مى اقتصادی و نظامى و ديگر انواع وابستگى

: اند كرده برداشتبرخى مفسران از اين آيه چند نكته

نبايد به ستمكاران تمايل داشت و نبايـد قـدرت آنـان مايـه دلگرمـى و تسـكين ) الف

وعى نـ ،ايـن تفسـير، درحقيقـت مـورد نهـى در آيـه بنـابر. خاطر در برابر مشكلات باشد

.دلباختگى است

ايـن .نبايد به قدرت و عملكرد ستمكاران دلگرم شد كه استوار و ماندنى نيسـت) ب

.معنا بيانگر ضرورت روحيه اعتماد به نفس برای جامعه اسلامى است

ای نزديـك شـوند گونه نبايد مسلمانان در شئون فردی و اجتماعى به ستمكاران به) ج

ه باشد و موجـب كـاهش پـاكى، خلـوص و مصـونيت در كه با نوعى اعتماد و اتكا همرا

.كارها گردد

در هيچ كاری همكاری و همسويى داشـت ) كافران، مشركان(نبايد با ستمكاران ) هـ

د و از دوسـتى بـا آنـان و خيرخـواهى و كـرو نسبت به اعمال آنان رضايت خاطری ابراز

در ذيـل آيـه » تنصـرون ثـم لا «تـوان گفـت عبـارت مى. آنان خودداری كـرد ازاطاعت

اين است كه ركون مورد نهـى حالـت يـا عملـى اسـت كـه همـراه بـا نـوعى دهنده نشان

آمـد اميدواری و انتظار نصرت و ياری از ستمكاران اسـت كـه آيـه ضـمن اشـاره بـه پى

كنـد كـه سـرانجام بـه كمكـى كـه از سـتمكاران ناگوار ركون به اين نكته هم تأكيد مى

طباطبايى، : ك.ر( م نخواهيد رسيد و نصرت الهى را هم از دست خواهيد دادانتظار داشتيد ه

.)53، ص12، جق1417

179

هاردهبرا

یكر

ن رآ قظر

منز ر اظانته اور ددر

ت ومقام

مي

خواهى عدالت .2-2-5

بـديهى اسـت در دوره انتظـار بـا . های جامعه اسلامى، عدالت اسـت يكى از شاخصه

. دشو ها گرفته مى ها و نابرابری بسياری از ظلم یها، جلو خواهى و مبارزه با تبعيض عدالت

عدالت در ايـن آيـه تمـام )29: اعـراف(» قل أمر ربى بالقسط«: فرمايد قرآن در اين زمينه مى

ازآنجاكه اجرای عـدالت فلسـفه بعثـت انبيـا در . شود ها و قوانين جامعه را شامل مى حيطه

طوركامل در سراسر جهان برقرار نشـده اسـت، جهان بوده و تاكنون اين هدف مقدس به

ند آخرين حجت خود را ذخيره كرده تا هنگام موعود قيام كند و زمين را از عـدل خداو

» راهبردهای مقاومـت در دوره انتظـار«رو يكى از محورهای اساسى ازاين ؛و داد پر سازد

دانسـتن و مقابله با حكومت طاغوت و نامشروع تلاش برای تحقق عدالت در دوره غيبت

رود كـه نظـام شـمار مـى سـترش عـدالت فضـيلتى بهگ. استان همكاری و همراهى با آن

؛شناسـد رسميت مى طبيعت بر آن مبتنى است و بشر آن را معياری برای رفتار اجتماعى به

ساز ظهور منجى باشـد كـه اجـرای عـدالت را سـرلوحه تواند زمينه ای مى رو جامعه ازاين

گری وظلــم طهاگــر جامعــه و حكــومتى براســاس ســل. های خــود قــرار داده باشــد برنامــه

اساس معتقـدان بـه مهـدويت، در برهمين ؛پذير خواهد بود ريزی شود، ناپايدار و زوال پى

كنند در راه اجرای عـدل و قسـط در جامعـه و مبـارزه بـا ظلـم قـدم دوره انتظار سعى مى

.بردارند و از اين طريق، جامعه را برای ظهور بزرگ پرچمدار عدالت مهيا سازند

های مهم حكومت جهـانى های و شاخصه ستيزی يكى از آرمان مگستری و ظل عدالت

به اين آرمان و شاخصه در روايات اشـاره شـده . )233، ص1397نعمـانى، ( است7امام مهدی

در بعضـى . )161ص: 2، ج1365كلينـى، (» ظلمـا و جـورا الذی يملؤها عدلا كما ملئـت «: است

لمة، أين المنتظر لإقامـة الأمـت و العـوج، أيـن أين «: خوانيم ادعيه مى لقطع دابر الظ المعد

رو كسـانى خواهنـد ازايـن. )508، ص1، ج1376طـاووس، ابن(» لازالة الجور و العدوان المرتجى

توار بمانند كه خود، عدالتى، اس های ظلم و بى توانست همراه آن حضرت برای قطع ريشه

. از ظلم گريزان و از ستم پيراسته باشند

ناپذير با حاكمان باطل و برخـورد بـا همـه مصـاديق ظلـم و رويارويى صريح و آشتى

مقاومت در برابر طاغوت، از جمله راهبردهای جامعه اسلامى در دوره انتظـار اسـت كـه

180

ل سا

ومد

ه ارشم

،ومد

، نتاستاب

13

99

ای كـه جامعـه. دارد برمى در جهت استمرار اهداف رسالت محمدی و ولايت علوی گام

سـتيزی و اصل ظلمپايبند به است، بايد 7ساز پذيرش حكومت جهانى امام مهدی زمينه

خواران از هـيچ و در راه مبارزه با سلطه جهان باشدناپذيری با جباران و مستكبران سازش

.ای كوتاهى نكند اقدام مدبرانه

نفى سلطه و سرپرستى كافران . 2-2-6

. ل مهم در راهبردهای مقاومت در دوره انتظار نفى سـلطه كـافران اسـتيكى از اصو

های گوناگون، نفى سلطه بيگانگان بر مسلمانان را مطرح كـرده اسـت قرآن كريم با بيان

بنابر اين آيات، يكى از اصول مسـلم اسـلامى، . ...)و113: ؛ هود150-149: عمران ؛ آل52-51: مائده(

های سياسى، فرهنگـى و اقتصـادی اسـت ر مؤمنان در زمينهقطع هرگونه سلطه بيگانگان ب

للكافرين علـى المـؤمنين سـبيلا ...«بنابر آيه . )11-6صص، 1366مطهری، : رك( » و لن يجعل االله

از آنجا . ای را برای كافران بر مؤمنان تشريع نكرده است خداوند كمترين سلطه )141: نساء(

فرهنگـى، سياسـى، (ای گاه در هيچ زمينـه نفى ابد است، كافران هيچ» لن«كه مفاد حرف

. كنند نبايد بر مسلمانان سلطه پيدا) اقتصادی و نظامى

ون مسـلمانان ئازآنجاكه پذيرش سلطه بيگانگان موجب دخالت و تصرف آنان در شـ

خداوند برای حفظ هويت دينى جوامـع اسـلامى، آنـان را از پـذيرش ولايـت و شود، مى

نسـاء 141براساس آيـه . )374-368صصـ، 5، جق1417طباطبايى، ( سلطه كافران نهى كرده است

جويى و نفـوذ بيگانگـان در جامعـه انعقاد هرگونه پيمان سياسى و معاهداتى كه موجب سلطه

جويى بـر مسـلمانان را كه كـافران قصـد سـلطه اسلامى شود باطل و نامشروع است؛ اما چنان

همكـاری و معاهـدات توان با آنان پيمان ايت مصلحت جامعه اسلامى مىنداشته باشند با رع

، ؛ فضل137ـ135صص، 28، جق1420رازی، فخر(علمى بست .)513ـ 512ص، ص7، جق1419االله

نون الكـفرين اولياء من دون المـؤمنين و«براساس آيه لـك مـن يفعـل ذلايتخذ المؤم

مؤمنان نبايد در نظام زندگى خود بـا كـافران روابـط )28: عمران آل(» شىء فليس من االله فى

گيری و تصرف در امـور خـود را بـه و اجازه تصميم نندپذيرانه برقرارك صميمانه و سلطه

خـذوا بطانـة مـن دونكـم لا يـألونكم «همچنين در آيه . آنان دهند يـايها الذين ءامنوا لا تت

181

هاردهبرا

یكر

ن رآ قظر

منز ر اظانته اور ددر

ت ومقام

مي

كـه زمينـه -خداوند مسلمانان را از دوستى با اهل كتاب و كـافران )118: عمرانلآ(» خبالا

. داشته است برحذر -شود سلطه و حاكميت آنان مى

طلبى عزت. 2-2-7

از ديگر راهبردهای مهم مقاومت در دوره انتظار تـلاش بـرای دسـتيابى بـه عـزت در

منظـور، ابن(ذيری و پيـروزی اسـت عزت به معنـای نيرومنـدی، نفوذناپـ. برابر كافران است

در برابر عزت، ذلت است كه به معنای خفت در برابر كسى است كـه )374، ص5، جق1414

:براساس آيات، عزت كامـل بـرای خداونـد اسـت. )114، ص8، ج1360مصـطفوی،( استبرتر

ة جميعا « زه الع باشـد تر خدا نزديك اما پس از خداوند هر كس در صفات، به ؛)10: فـاطر(» فلل

ة و لرسـوله و للمـؤمنين « :شود و در اين مسير حركت كند از عزت برخوردار مى ـز الع » و الله

پيـروزی رو ازاين است؛ناپذير خداوند برای اينكه نيرومند و مقتدر است شكست. )8: منافقون(

لأغلبن أنـا و رسـلى «: تكنندگان مقرر كرده اس خود و رسولانش را بر تكذيب كتب االله

قوی عزيز به گفته برخى مفسران پيروزی خدا و پيامبرش بر اهل باطل .)21: مجادله( »إن االله

مـدافعان كردن حـق و ياری. ، از مقدرات الهى استنو گمراهى و خواری برای دشمنان آنا

تـا، خطيـب، بى( قبت، همواره برای حق و ياران آن اسـتچراكه عا ؛ای خدايى است آن، وعده

ز من تشاء و تذل من تشاء «برخى در تفسير آيه . )844، ص14 ج: دننويس ، مى)26: آل عمران(» تع

تر از همكاری و همياری برای گسترش دعوت بـه حـق و ايسـتادگى در برابـر عزتى بزرگ«

در پيـدايش آن عـزت و قـوت، كـم و. قـانون خـدا باشـد باطل نيست؛ اگر همكاری بر پايه

بديهى است عـزت زمـانى . )132 - 131، ص3 تا، ج مراغى، بى( »بودن جمعيت اهميتى ندارد زياد

و در برابـر دشـمنان ديـن اشـندقـدم ب منان وجود دارد كه آنان در ايمان خـود ثبـاتؤبرای م

.كنند زت مسلمانان است، تلاشآوردن چيزهايى كه موجب ع دست مقاومت كنند و در به

)رفتاری( راهبردهای کنشی. ٣- ٢

پيشگى تقوا. 2-3-1

ده و از مؤمنان خواسته در سراسر زنـدگى آن كرقرآن كريم فراوان، به تقوا سفارش

182

ل سا

ومد

ه ارشم

،ومد

، نتاستاب

13

99

ــد ــوش نكنن ــس از آلوده. را فرام ــتگى حفاظــت نف ــه ناشايس ــدن ب ــ ش ى از گها و تقواپيش

.انسان به اهداف الهى دارد رسيدنر راهبردهای مهم كنشى است كه نقش مهمى د

های گوناگون به تقوا سفارش كرده وآثار معنوی و مادی فراوانـى بـرای قرآن با بيان

فمـن اتقـى وأصـلح فـلا « :نشـدن ده است؛ آثاری همچون نترسيدن و محـزونكرآن بيان

دسـت ونـى كـه در سـايه تقـوا بهآرامـش در ؛)35: اعـراف( »خوف عليهم ولا هم يحزنـون

شـود؛ شـناخت حـق از ها و ايجـاد مقاومـت مى آيد، موجب نترسيدن در برابر سـختى مى

يجعل لكم فرقانا « :باطل قوا االله فرقان همـان نيرويـى ؛)29: انفال( »...يا أيها الذين آمنوا إن تت

درحقيقـت تقـوا سـبب ؛دهـد طـل تشـخيص مىوسيله آن، حـق را از با ا است كه انسان ب

.شود های فتنه مى افزايى در دوره بصيرت

تقوا نـوعى احتـراز و اجتنـاب از عـذاب الهـى : نويسد علامه طباطبايى درباره تقوا مى

نـد و از ارتكـاب كشود كه انسان، اوامر الهى را پيـروى است و اين تقوا وقتى حاصل مى

ها هاى خدا، شاكر و در برابـر مصـيبت دربرابر نعمت ،نواهى و محرمات الهى پرهيزكرده

دادن افراد بـه سـوى تقـوا، قرآن مجيد براى سوق .)367، ص3، جق1417طباطبايى، ( صابر باشد

هـاى بـه نعمت رسيدنهايى كه به متقيان خواهد رسيد، پرداخته و آنان را به به بيان نعمت

گاهى نيز آنان را وعده داده كه اگر تقـوا .)96: اعـراف( است دنيوى و اخروى بشارت داده

همچنـين ؛)215: عمران آل( پيشه كنند، امدادهاى غيبى خود را به كمك آنان خواهد فرستاد

شدن امـور ها و مشكلات و آسان در بعضى آيات، بصيرت پيداكردن، نجات از گرفتاری

.است را در گرو تقوا دانسته

صبر و پايداری. 2-3-2

در راه آرمان جهانى موعـود و روحيـه اسـتقامت تـا رسـيدن بـه ايـن صبر و پايداری

ترين راهبردهای رفتـاری مقاومـت در دوره انتظـار اسـت و چـه بسـا هدف، يكى از مهم

رفتن صـبر و ای كه با ازدست گونه به ،مايه اصلى انتظار دانست بتوان صبر و پايداری را بن

. معنا است پايداری در امری، انتظار آن بى

در برخى روايـات، . در بسياری از روايات، صبر و انتظار فرج در كنار هم آمده است

183

هاردهبرا

یكر

ن رآ قظر

منز ر اظانته اور ددر

ت ومقام

مي

بر «با تعبير مايه انتظار دانسته شـده و در برخـى ديگـر، ، گويا صبر، جان»انتظار الفرج بالص

ـبر ع انتظـار الفـرج «: كه با صبر محقق شـده باشـد انتظاری عبادت شمرده شده بـاده؛ بالص

دربـاره 7امـام رضـا. )145، ص52، ج1397مجلسـى، ( »انتظار فرج همراه با صبر عبادت اسـت

بر و انتظار الفـرج؛ صـبر همـراه بـا انتظـار ما أحسن «: فرمايد همراهى صبر با انتظار مى الص

.)645، ص2ج ق،1413بابويه، ابن( »ستا فرج چه نيكو

ها براسـاس مقـدرات الهـى در مقاومت، مشكلات و سختى براساس انديشه توحيدی

قـل «: ها مقاومت و صبر كرد و بر خدا توكل كرد بنابراين بايد در سختى ؛گيرد شكل مى

فليتوكل المؤمنون لنا هو مولانا و على االله .)51: توبه(» لن يصيبنا إلا ما كتب االله

ها و ولــى بايــد توجــه داشــت كــه ســختى ؛زنــدگى دنيــايى اســت لازمــه مشــكلات

: خواهد رسـيد اگر صبر و بردباری باشد، آسانى و گشايش فرا .ها دائمى نيستند گرفتاری

پرهيزگـاران بـا ايسـتادگى، سـرانجام نيـك را از آن خـود .)6: شـرح(» إن مع العسر يسـرا«

.)128: اعراف( » و العاقبة للمتقين«: كنند مى

ذين «: فرمايـد اسـرائيل مى خداوند درباره نتيجه صبر و بردباری بنى و أورثنـا القـوم الـ

ك الحسـنى ـت كلمـت ربـ تى بركنا فيها و تمكانوا يستضعفون مشرق الأرض و مغربها ال

هاى پربركـت زمـين را بـه آن قـوم بـه ها و مغرب و مشرق ؛»بما صبروابنى إسر ءيل على

واگــذار كــرديم و وعــده نيــك پروردگــارت بــر) زيــر زنجيــر ســتم(شــده ضــعف كشــانده

بنـابر ايـن .)137: اعراف( » صبر و استقامتى كه به خرج دادند، تحقق يافت سبب اسرائيل، به بنى

كبران مقاومـت آنـان اسـت كـه بـه ايـن وسـيله وارثاسرائيل بـر مسـت آيه علت پيروزی بنى

.)228، ص8، جق1417طباطبايى، : ك.ر( های شرق و غرب سرزمين شام و فلسطين شدند سرزمين

امر به معروف و نهى از منكر. 2-3-3

امر به معروف و نهى از منكـر يكـى از راهبردهـای اساسـى مقاومـت در دوره انتظـار

احكام شريعت اسـلامى توجـه شـود، انجـام معـروف در چنانچه در عصر غيبت به . است

هـای اخلاقـى در های اجتماعى اثـر مطلـوب دارد و موجـب اسـتحكام ارزش تمام محيط

ره يـدر دا ،اسـتحكام محـيط شـود شود و درمقابل، آنچه موجب تزلزل و عـدم جامعه مى

184

ل سا

ومد

ه ارشم

،ومد

، نتاستاب

13

99

اقبت عمـومى با اجرای امر به معروف و نهى از منكر كه نوعى مر. گيرد منكرات قرار مى

. شـود ها محافظت مى شكنى ها و هنجار آيد، تمام جامعه در برابر آسيب شمار مى متقابل به

ــا آســيب ــارويى ب ــه روي ــال ب ــا شــركت فع ــردم ب های اجتمــاعى و در جامعــه اســلامى م

خيزند و در پاسداری از هنجارهای دينى به وظيفه دينـى خـود عمـل ها برمى شكنى قانون

.كنند مى

،آيات بسياری به موضوع امر به معروف و نهى از منكر اشاره كرده است خداوند در

اس تـأمرون بـالمعروف وتنهـون عـن المنكـر؛ شـما «از جمله ة أخرجـت للنـ كنتم خير أم

كنيـد و از منكـر بـاز بهترين امتى هستيد كه برای مردم پديد آمـده، بـه معـروف امـر مى

بنابر اين آيه علت برتری امت اسلامى .)110: عمران آل(» آوريد داريد و به خدا ايمان مى مى

لازمـه كـه ايـن اسـت دهنده كه نشـان استنهى از منكر و ايمان به خدا امر به معروف و

.ايجاد يك جامعه اسلامى پايدار امر به معروف و نهى از منكر است

ايثار. 2-3-4

های اثرگـذار و مت در دوره انتظار ايثار است، ايثار از مؤلفهاز ديگر راهبردهای مقاو

ايثار به معنای برگزيدن خواسته ديگـران . شود آفرين در دوره انتظار برشمرده مى حركت

داشتن مصلحت غير بر منفعت خود است و ارزشـى اسـت كـه از بر خواسته خود و مقدم

در برابـرانصـار ر توصيف ايثـار خداوند د .شود تلاش و فداكاری در راه خدا حاصل مى

ا أوتـوا و هاجر إليهم و لا يجدون فى يحبون من «: فرمايد مهاجران مى مصدورهم حاجة م

أنفسهم و لو كان بهم خصاصة و من يوق شح نفسه فأولئك هم المفلحـون؛ يؤثرون على

دارنـد و در دل خـود نيـازى بـه دوسـت مـى ،كسانى را كه به سويشان هجرت كنند نآنا

هرچنـد ؛دارنـد را بر خود مقدم مـى نكنند و آنا آنچه به مهاجران داده شده احساس نمى

اند كسانى كه از بخل و حرص نفس خويش باز داشته شده .خودشان بسيار نيازمند باشند

.)9: حشر( »ندا رستگاران

ها را بــه جــان بــه تبعيــت از اوليــای الهــى ســختى 7دوره انتظــار، پيــروان مهــدیدر

منـد باشـند و از ها بهره پوشند تا ديگران از ايـن خوشـى ها چشم مى خرند و از خوشى مى

185

هاردهبرا

یكر

ن رآ قظر

منز ر اظانته اور ددر

ت ومقام

مي

كـه در برخـى روايـات از چنـان؛ ها را به قطب عالم متوجه سـازند اين رهگذر قلب انسان

ده كه به معنای دوستان همدل، همراز، با لطف و صـفا ياد ش» رفقا«به 7ياران امام زمان

كأنهـا ربـا هـم أب واحـد أو أم واحـدة، قلـوبهم مجتمعـة « :انـد گويا بـرادران تنـى .است

هـای آنـان از محبـت و دل. اند بالمحبة و النصيحة؛ گويا يك پدر و مادر آنان را پروريده

.)165، صق1422يزدی حائری، (» خيرخواهى به يكديگر آكنده است

انجام تكاليف الهى. 2-3-5

يكى از راهبردهای كنشى در عصر انتظار ارتباط با سرچشمه هستى و انجام تكـاليف

كـه را ، مانند اينكه خداوند نمازاستعهده هر مسلمانى الهى است كه در دوره انتظار بر

ـ«: شـود عباداتى است كه موجب طهارت روح و قرب الهـى مى ـم الصـلاة وأق الص لاة إن

زيـرا نمـاز از گناهـان بـزرگ و ؛تنهى عن الفحشاء والمنكر ان الصلاه؛ و نماز را برپا دار

همچنين خداوند مؤمنـان را .)45: عنكبوت( »دارد ناپسند است بازمى ]در شرع و عقل[آنچه

كنتـرل نفـس، توانـايى و گرفتن دعوت كرده است و اين روزه هم مانند نماز بـه به روزه

قرآن علت تشريع روزه را كسـب . كند های نامشروع تقويت مى مقاومت در برابر خواسته

يكى ديگر از واجبات كه در قرآن در كنار نماز آمده توصيه .)183: بقره(تقوا دانسته است

ا از دارد و جامعـه ر مسئوليتى در برابـر محرومـان بـازمى به زكات است كه انسان را از بى

.دارد فقر كه زمينه رويكرد به منكرات است بازمى

مبارزه با انحرافات وخرافات. 2-3-6

ــار، كجى ــه در دوره انتظ ــترش مى ازآنجاك ــرات، گس ــا و منك ــتادگى و ه ــد، ايس ياب

بنـابر برخـى روايـات در ايـن زمـان . مقاومت در برابر آنها، از جمله اقدامات مهـم اسـت

. )304، ص2، ج1367قمـى، (شـود من به سختى ذوب مىؤ، قلب مبه دليل شدت فساد و تباهى

تـوجهى بـه گناهـان رايـج در جامعـه، از جملـه در برابـر منكـرات و بى نكردن ايستادگى

در دوره انتظار از مصـاديق اشـاعه فحشـا عـدم معرفى شده است و فسادهای دوره انتظار

در .)59ص ،5، ج1365كلينى، (است توجه به فريضه امر به معروف و نهى از منكر دانسته شده

186

ل سا

ومد

ه ارشم

،ومد

، نتاستاب

13

99

مقاومتى وجود ندارد، مذمت شده اسـت گناهانرواياتى از اينكه در آخرالزمان در برابر

خواهد در برابر مفاسد قيام كند و آن مفاسـد را از انسان مؤمن مى .)38ص ،8، ج1365كلينى، (

وجـود شاخصـه .هرچند رفع همه منكرات، قبل از قيام حضرت مقـدور نيسـت ؛بين ببرد

.مقاومت در برابر منكرات و تلاش در مبارزه با آن در انسان منتظر بسيار اهميت دارد

هـای دينـى يكـى از انحرافـاتى اسـت كـه در خرافات و ايجاد شبهات دربـاره آموزه

هـای صـحيح اسـلامى در طـول آموزه. سـتا رو هدوره انتظار جامعه اسـلامى بـا آن روبـ

گى و علمى قرار گرفته و مغرضان و دشمنان درصدد نـابودی يـا تاريخ مورد هجمه فرهن

هـايى اين فرايند در طول صدها سال تعقيب شـده تـا موفقيت. اند تحريف اين عقايد بوده

.پيدا كرده است

های بسياری برای ايجـاد در مورد اعتقاد به مهدويت و ظهور مهدی موعود نيز تلاش

خرافات و شبهاتى كه در زمينـه . گرفته استتحريف و خرافات و القای شبهات صورت

ماننـد تحريـف ؛كنون مد نظر قـرار گرفتـه اسـت، بسـيار هسـتند ظهور و باور مهدويت تا

مهدويت، شتابزدگى در تحقق ظهور، تعيين وقت ظهور، تطبيق ناصحيح افراد و حـوادث

، اميــدواری بــدون عمــل، 7بــر علائــم ظهــور، گــرايش شــديد بــه ملاقــات امــام زمــان

.در نيازهای مادی، مدعيان دروغين مهدويت 7كردن امام زمان اسطهو

رو يكى از راهبردهای مقاومت اسـلامى در دوره انتظـار مبـارزه بـا انحرافـات و ازاين

پالايش باورهای صحيح جامعـه از خرافـات و شـبهات اسـت تـا چنـين عقيـده اسـتوار و

.ى نشودمحكمى تبديل به عامل پوچى و بيهودگى در جوامع اسلام

گيرد كه فساد و تباهى در نهايـت خـود قـرار ای اوج مى تبلور رفتار مقاومتى در زمانه

دارد؛ چراكه برخلاف جريان تباهى شناكردن و به ساحل انتظـار رسـيدن، مقـاومتى بـس

. ای پولادين نياز دارد قوی و اراده

مبارزه با فساد و احيای اخلاق اسلامى .2-3-7

اخلاق كردن زندههم مقاومت در دوره انتظار مبارزه با مفاسد و يكى از راهبردهای م

هـای عقيـدتى، فرهنگـى، وجود انواع مفاسد اخلاقى، انحرافات و كژروی. اسلامى است

187

هاردهبرا

ینته اور ددر

ت ومقام

كرن رآ قظر

منز ر اظا

مي

عـدالتى، افـزايش فروغى اخلاق و معنويـت، گسـترش ظلـم و بى اجتماعى و سياسى، كم

هايى انكارناپـذير در سـامانىگريزی از جملـه ناب بازی و جهالت و دين شهوترانى و هوس

تـدريج رنـگ ها بر اثر تبليغات فريبنـده مسـتكبران، به همه اين كاستى. جهان امروز است

های اسلامى و فضايل و محاسن ای كه ارزش گونه ، بهاست ارزش و تمدن به خود گرفته

ال و رود و از كم روز به سمت تباهى پيش مى اخلاقى به حاشيه رانده شده و جهان روزبه

.شود سعادت واقعى و تكامل انسانى دور مى

هدف از آفرينش انسان رسيدن به كمـال واقعـى اسـت كـه در عبـادت و عبوديـت و

: فرمايــد شـود و قــرآن كـريم دربـاره ايـن موضـوع مى سـوی خـدا محقـق مى حركـت به

ــ .)56: ذاريــات(» ومــا خلقــت الجــن والإنــس إلا ليعبــدون « ه ايــن هــدف مســتلزم رســيدن ب

هـا و اعمـال صـالح و پرسـتش و عـدالت و سوی نيكى پرورش فضايل اخلاقى، سبقت به

بنـابراين ؛كردنـد سوی اين فضـايل دعـوت مى پيامبران و امامان نيز مردم را به. ستا تقوا

تـرين اقـدامات در اصلاح مردم و تغيير بنيادين رفتارهـا و گفتارهـای غيراخلاقـى از مهم

.تظار استدوره ان

در فرهنگ اسلامى به تربيت ايمانى و روحى و رشد و تعالى اخلاقى و معنـوی افـراد

كردن ابزارهای لازم برای رسيدن به اين هـدف جامعه توجه خاص شده است و به فراهم

ساختن موانع آن سفارش شده اسـت؛ چراكـه ايـن امـر بـر اثـر بهبـودی وضـع و برطرف

اسالم و فاسد اجتماعى زمينه مساعدی برای رسـيدن بـه شود و محيط ن اجتماع حاصل مى

از سوی ديگر، باورها و اخلاق مردم تـأثير مسـتقيمى . های عالى نيست كمالات و ارزش

.دندار ندر رفتار اجتماعى آنا

رو بـه اوضـاع د؛ ازايننها تأثير دار اعتقادات و فضايل و رذايل اخلاقى در رفتار انسان

توجهى شود و بايـد در زمينـه تقويـت مبـانى اعتقـادی نبايد بى اجتماعى و باورهای مردم

و فتو اصـلاح محـيط اجتمـاع مسـئوليت پـذير نمردم و تربيـت اخلاقـى و معنـوی آنـا

.فتهايى ويژه پيش گر ها و برنامه طرح

ريزی صحيح جامعه در همـه ابعـاد بـه سـمت رشـد اخلاقـى و فكـری، تكامـل برنامه

188

ل سا

ومد

ه ارشم

،ومد

، نتاستاب

13

99

رفتارهـای مـردم اصـلاح بايد باورها و. و راهبردی استمعنوی و پيشرفت علمى هدايت

رفـاه ره يابـد و عوامـل سـقوط و پيشـرفت و د تا جامعه به سـمت تعـالى و تكامـل ونشو

گمـان جامعـه تنهـا در بى. ها و موانع رشد و كمال انسـانى از بـين بـرود نابودی شخصيت

ها در پرتـو شود و انسـان صورت اقامه احكام الهى از آلودگى در عصر انتظار پيراسته مى

.يابند آرامش روحى به سعادت و كمال انسانى ره مى

دفاع از مظلومان . 2-3-8

سوره 75در آيه . از ديگر راهبردهای مقاومت در دوره انتظار، دفاع از مظلومان است

نساء نخست به جهاد در راه خدا دعوت شده، سپس سخن از مستضعفان و مظلومـانى بـه

چنان تحت فشار قرار داده كـه راضـى بـه را آن نآنا ،سنگدل كه دشمن ستا ميان آمده

رســد ايــن دو در واقــع بــه يــك معنــا نظر مــى بــه. انــد تــرك خانــه و كاشــانه خــود شــده

و «: االله اسـت جهاد فى سبيل گونه مظلومان مصداق روشن كه يارى اين چرا ؛دنگرد بازمى

ذين يقولـون مالكم لاتقاتلون فى سبيل االله جال والنسـاء والولـدان الـ ن الر والمستضعفين م

نا اخرجنا من هذه القريه الظالم اهلها واجعل لنا من لدنك وليـا واجعـل لنـا مـن لـدنك رب

نان و كودكانى كـه بـه دسـت سـتمگران نصيرا؛ چرا در راه خدا و براى رهايى مردان و ز

خدايا ما را از اين شـهر : گويند كنيد؟ همان مظلومانى كه مى پيكار نمى ،اند تضعيف شده

كه اهلش ستمگرند بيرون ببر و از سـوى خـود، بـراى مـا سرپرسـتى قـرار ده و از ) مكه(

.)75: نساء(» جانب خود، براى ما از سوى خود يار و ياورى مقرر فرما

يـا للمسـلمين فلـم يجبـه من سمع رجلا ينـادى«: است روايت شده 9يامبر اكرماز پ

طلبـد و بـه ؛ هركس صداى مظلومى را بشـنود كـه از مسـلمانان كمـك مـى بمسلم فليس

خطاب به امـام نيز 7امام على .)164، ص2، ج1365 كلينى،(» مسلمان نيست ،كمك او نشتابد

الم خصما وللمظلوم عونا؛ دشمن ظـالم و يـار مظلـوم «: فرمود :حسين حسن و كونا لظ

هرچند مظلـوم (بنابراين دفاع از مظلوم وظيفه هر مسلمانى است ؛)47نهج البلاغه، نامه(» باشيد

.استو از راهبردهای اساسى در عصر انتظار ) غيرمسلمان باشد

189

هاردهبرا

یكر

ن رآ قظر

منز ر اظانته اور ددر

ت ومقام

مي

گيری نتيجه

يكى از وظايف مسلمانان انتظار فـرج و ظهـور آن حضـرت 7ام زماندر دوره غيبت ام

برداشـت مثبـت و سـازنده و برداشـت منفـى و :از انتظار دو برداشـت شـده اسـت. است

انتظار مثبت و سازنده دارای راهبردهايى است كه بدون توجه به ايـن راهبردهـا، . مخرب

ايـن راهبردهـا در سـه . اهـد داددر مفهوم انتظار و عمل به لوازم انتظـار انحـراف رخ خو

در هر سه عرصه بايد بر راهبردها ايسـتادگى . دنعرصه بينش، گرايش و كنش وجود دار

بنابراين منتظران در دوره غيبت بايد در برابر انحرافات فكری ايستادگى ؛و مقاومت كرد

گـام های انحرافى نشوند و بـا مقاومـت و ايسـتادگى در راه مسـتقيم كنند، تسليم گرايش

بنابراين يكى از موضـوعات مهـم در دوره انتظـار مقاومـت در برابـر مسـتكبران ؛بردارند

برای پيروزی در برابر استكبار بايد مباحثى عقيدتى و فكری مانند انديشه حكومت . است

گسـتری و نفـى سازی برای حاكميت حق، پيروی از ولايت فقيه و عدالت جهانى و زمينه

شناسى امری لازم اسـت و برای پيروزی در اهداف، دشمن. كرد سلطه دشمنان را ترويج

بـرای . اسـتاالله گزينـه اصـلى طلبى و جهـاد فـى سـبيل برای دستيابى به اهداف شـهادت

ــده زمينه ــه اي ــيدن ب ــرای رس ــرد و ب ــه دوری ك ــد از تفرق ــدوی باي ــت مه ــازی حكوم س

و از تقوا اين هدف شدن تلاش كرد و اميد به پيروزی داشت و در راه رسيدن به قدرتمند

د و بـا كـرپايداری و ايثارگری كمـك گرفـت و در انجـام وظـايف الهـى سـعى و صبر

. های انحرافى مبارزه كرد جريان

190

ل سا

ومد

ه ارشم

،ومد

، نتاستاب

13

99

منابعفهرست

.قرآن کریم*

.نـهج البلاغه*

دفتـر : قم ).اكبر غفاری على :تحقيق( من لایحضره الفقیه). ق1413(. على بن بابويه، محمد ابن .1

. ارات اسلامىانتش

دفتـر انتشـارات : قـم ).اكبـر غفـاری على :تحقيق( الخصال). 1362( . على بن بابويه، محمد ابن .2

.اسلامى

.دفتر انتشارات اسلامى: قم. تحف العقول). ق1404(. شعبه حرانى، حسن ابن .3

دفتـر: مقـ ).جـواد قيـومى اصـفهانى :تحقيـق( الاقبـال) 1376( . طاووس، علـى بـن موسـى ابن .4

.يغات اسلامىتبل

.صادر دار: بـيروت). سوم چاپ( لسـان العـرب). ق1414( . مكرم بن منظور، محمد ابن .5

مؤسســه تنظــيم و نشــر آثــار امــام : تهــران. صــحیفه نــور). 1380(. امــام خمينــى، ســيدروح االله .6

.;خمينى

.انتشارات سخن: تهران. فرهنگ بزرگ سخن). 1381(. انوری، حسن .7

.انتشارات اسلامى: تهران ).دوم چاپ( فرهنگ ابجدی). 1375(. اد افرامؤبستانى، ف .8

.مركز نشر اسراء: قم .ولایت فقیه، ولایت فقاهت و عدالت). 1379(. جوادی آملى، عبداالله .9

.]نا بى[: ]جا بى[. التفسیر القرآنی للقرآن. ]تا بى[ .خطيب، عبدالكريم .10

صـفوان عـدنان : تحقيـق( المفـردات فـی غریـب القـرآن). ق1412(. راغب اصفهانى، حسـين .11

.دارالعلم الشاميه: دمشق. )داودی

دارالكتـب : بيـروت. تاج العروس فـی شـرح القـاموس). ق1428(. زبيدی، سيدمحمد مرتضى .12

.العلميه

.3السيدالمعصومه ةسسؤم: قم. منتخب الاثر). ق1421(. االله صافى گلپايگانى، لطف .13

.انتشارات فرهنگ معاصر: تهران. یفرهنگ معاصر فارس). 1381(. صدری افشار، غلامحسين .14

مكتبـة : قم(. باغى محسن كوچه :تحقيق) بصائر الدرجات). ق1404( . صفار، محمد بن حسن .15

. االله المرعشى النجفى تآي

191

هاردهبرا

یكر

ن رآ قظر

منز ر اظانته اور ددر

ت ومقام

مي

.دفتر نشر اسلامى: قم. المـیزان فی تفسیر القرآن). ق1417(. طـباطبايى، سـيدمحمدحسين .16

.انتشارات مرتضى: هرانت. مجمع البحرین) 1375(. طريحى، فخرالدين .17

.دار احياء التراث العربى: بيروت. مفاتیح الغیب). ق1420(. رازی، محمد فخر .18

، محمد حسين .19 .دارالملاك: بيروت. من وحی القرآن). ق1419( . فضل االله

.دارالهجره: قم. المصباح المنیر). ق1405(. فيومى، احمد .20

) معــروف بــه التفســير القاســمى( لویــأمحاســن الت ).ق1418(. الــدين قاســمى، محمــد جمــال .21

.دارالكتب العلميه: بيروت. )محمد باسل عيون السود :تحقيق(

: قـم). یسـيدطيب موسـوی جزايـر :تحقيـق( تفسـیر القمـی). 1367(. قمى، على بن ابـراهيم .22

.الكتابدار

.دارالكتب الاسلاميه: تهران. الکافی). 1365( .كلينى، محمد بن يعقوب .23

.دارالنشر اسلامى .قم. 7رسالت جهانی حضرت مهدی). 1384(. يدهمحمدی آرمان، فر گل .24

.دارالكتب الاسلاميه: تهران ).دوم چاپ( الانوار بحار). ق1397( .مجلسى، محمدباقر .25

.احياء التراث العربى دار: بيروت . تفسیر المراغى. ]تا بى[ . مراغى، احمد بن مصطفى .26

بنگـاه ترجمـه و نشـر : تهـران. قرآن الکـریمالتحقیق فی کلمات ال). 1360(. مصطفوى، حسن .27

.كتاب

.صدرا: تهران. ها ولایت ولاء و). 1366( .مطهری، مرتضى .28

. انتشارات ادنا: تهران ).چهارم چاپ( فرهنگ معین). 1381(. معين، محمد .29

.دارالكتب الاسلاميه: تهران. تفسیر نمونه). 1362( .مكارم شيرازی، ناصر .30

.نشرصدوق: تهران. )اكبرغفاری على :تصحيح( ةالغیب). ق1397( .بن ابراهيم نعمانى، محمد .31

عجل االله تعـالى فرجـه ثبات الحجة الغائبالزام الناصب فی ا). ق1422(. يزدی حائری، على .32

. علمىمؤسسة الا: بيروت. )على عاشور :تحقيق( الشريف