STANJE ZAGAĐENJA VODE I VAZDUHA NA TERITORIJI ZAPADNOG BALKANA

STATE OF WATER AND AIR POLLUTION IN THE WESTERN

BALKAN COUNTRIES

G.M.Stefanović, Lj.R.Ćojbašić, Ž.M.Ćojbašić

Mašinski fakultet u Nišu, A. Medvedeva 14, 18 000 Niš

Abstract: A project named WEB-ENV “Development of environmental guidelines for the region of Western Balkans”, as part of the FP 6 Program, dealt with the state of the environment in the region of the West Balkan Countries (WBC): Albania, Bosnia and Hercegovina, Croatia, FYR Macedonia, Montenegro and Serbia. In this paper is presented state of water quality and air pollution in the region of WBC. The results are presented as an extended mapping exercise identifying major environmental problems in each country. This paper outlines a comparative analysis of the parameters observed in the project and their respective resources. The paper also presents the Hot Spots of water pollution with an aim to identify specific polluters, and to point to the way of their expansion both in the WBC and in wider region.

Key words: Waste water, air pollution, Western Balkan Countries

1. UVOD

Zaštita životne sredine je složen problem koji zavisi kako od stanja životne sredine posmatrane oblasti, tako i od svesti zajednice o neophodnosti preduzimanja odredjenih aktivnosti, socio-ekonomskog stanja, pravne regulative koja se primenjuje i drugih cinilaca.

Na teritoriji Zapadnog Balkana (ZB) u poslednje dve deconije doslo je do disharmonije izmedju porasta zagađenja u regionu i zemljama u okruženju sa jedne strane i rastućim zahtevima kvaliteta životne sredine koji su postavljeni pred čitavu ljudsku zajednicu. U isto vreme, tehnički nivo praćenja stanja životne sredine i rešavanja problema zagadjenja u zemljama regiona je ili opao ili se nije dovoljno brzo razvijao u skladu sa novim standardima.

Imajuci u vidu napred navedeno kao i globalni problem zagadjenja životne sredine, zemlje Evropske Unije kao i druge razvijene zemlje pokrenule su inicijativu integracije zemalja ZB u rešavanje problema životne sredine. Poslednjih decenija, na teritoriji ZB, problemi zaštite životne sredine rešavani su parcijalno, na lokalnom nivou, ili kao deo međunarodnih projekata.

Da bi se izbegli problemi dupliranja istraživanja kao i da bi se utvrdilo koji parametri stanja životne sredine su praćeni, a koje je potrebno naknadno uvrstiti u istraživanje, organizovan je i sproveden FP6 projekat WEB-ENV “Development of environmental guidelines for the region of Western Balkans” koji se bavio utvrđivanjem stanja životne sredine u regionu zemalja Zapadnog Balkana: Albanije, Bosne&Hercegovine, Hrvatske, Makedonije, Crne Gore i Srbije. Parametri koji su praćeni su kvalitet vode i vazduha,

zagađenje čvrstim otpadom, degradacija zemljišta i stanje biodiverziteta. Detalji sveobuhvatne analize predstavljeni su u radu [1]. U ovom radu su razmatrani problemi zagađenja vode i vazduha sa posebnim osvrtom na stanje zagađenja podzemnih i površinskih voda regije ZB. Imajući u vidu da čvrst otpad utiče na zagađenje i vode i vazduha u radu su razmatrani takođe i rezultati stanja zagađenja čvrstim otpadom.

Korišćeni izvori u ovom projektu su izvestaji resornih ministarstava, ovlašćenih instituta i drugih relevatnih nacionalnih i internacionalnih institucija. 2. KOMPARATIVNA ANALIZA PARAMETARA Analizom podataka prikazanih u okviru ovog projekta može se utvrditi stanje životne sredine za pojedine praćene parametre u zemljama WB. 2.1.Voda Jedan od glavnih razloga zagađenja površinskih i podzemnih voda u zemljama ZB je neadekvatan tretman otpada iz domaćinstava i industrije. Pre svega se misli na industriju cementa, kože, tekstila, preradu drveta, hemijsku industriju, procese prerade nafte i gasa kao i eksploataciju ruda. Podzemne vode u regionu su zagađene usled nekontrolisanog korišćenja veštačkih đubriva i zaštitnih sredstava u agrosektoru kao i zbog netretiranog izlučivanja otpada sa kontaminiranih područja. Usled širenja zagađenja putem podzemnih voda i imajući u vidu da je teritorija Zapadnog Balkana ne tako veliko područje, samo adekvatnim sistemom upravljanja može se regulisati prekogranično zagađenje. Interes je svih zemalja regije da se preduzmu odgovarajuće mere. Jedna od prvih je utvrđivanje trenutnog stanja zagađenja podzemnih voda i evidentiranje izvora kontaminacije. Do sada podaci nisu sistematizovani, pa zato nisu obuhvaćeni WEB-ENV projektom, ali se zato preporučuje hitno pokretanje akcije upravljanja kvalitetom podzemnih voda regiona Zapadnog Balkana.

U okviru WEB-ENV projekta utvrđena je količina industrijskih i komunalnih otpadnih voda na nacionalnom nivou za zemlje regiona kao i kvalitet površinskih voda. Parametri koji su praćeni kod površinskih voda su biološka potrosnja kiseonika nakon pet dana (BPK5), hemijska potrošnja kiseonika (HPK) kao i sadrzaj nitrata i fosfata u vodi.

Tabela 1.: Količina i kvalitet otpadnih voda na teritoriji zemalja ZB [1,2,3,4,5] Industrijska

otpadna voda

Komunalna otpadna

voda BPK HPK P(fosfati) N(nitrati)

Zemlja

Tm3/god Tm3/god t/god t/god t/god t/god

Albanija 1 245 N/A 2 367 N/A N/A N/A

Bosna & Hercegovina 750 399 191 976 59 297 107 298 3 154 10 586

Hrvatska 138 059 252 398 121 585 51 549 18 465 4 247

Makedonija 274 000 214 000 23 530 44 650 963 5 365

Srbija 143 169 396 601 N/A N/A N/A N/A

Crna Gora N/A 18 000 N/A N/A N/A N/A

Daleko najveća količina industrijskih otpadnih voda se stvorila na teritoriji B&H. Podaci potiču iz 1994.godine. Poslednji dostupni podaci koji se odnose na Srbiju i Makedoniju datiraju iz 1999.godine, za Albaniju datiraju iz 1997-98, a za Makedoniju i

Hrvatsku dostupni su podaci iz 2004.godine (tab.1). Podaci o kvalitetu povrsinskih voda nisu dostupni za Albaniju, Srbiju i Crnu Goru (tabela 1).

Projektom su takođe evidentirani i najveći zagađivači voda kroz tzv. „Hot Spot”- ove. Veliki Hot Spot-ovi u Hrvatskoj kao što su Rafinerija Sisak i TE Sisak se nalaze u

neposrednoj blizini reka Save i Kupe i time značajno utiču na njihovo zagađenje. U Hrvatskoj su takođe veliki zalivi poput Pulskog, Riječkog, Šibeničkog i Kaštelskog, zbog loše ekološke situacije, proglašeni Hot Spotovima.

U B&H problem otpadnih voda je velik kad su u pitanju i komunalna i industrijska voda. Neki gradovi poput Lukavca imaju problem obezbeđenja dovoljnih količina voda u letnjem periodu. U gradovima poput Prijedora i Maglaja uočena je infiltracija industrijskih voda u podzemne sisteme. U Tuzli i Banja Luci je uočeno prisustvo polutanata koji potiču iz poljoprivrednih delatnosti, a u Banja Luci ne postoji nikakav tretman komunalnih otpadnih voda.

U Albaniji najveći broj industrijskih postrojenja, poput fabrika za proizvodnju veštačkih đubriva, pesticida, rafinerija u Ballsh-u i dr., ispuštaju svoje svoje otpadne vode nekontrolisano. Takođe je evidentirano da ne postoji odvojen sistem komunalnih i industrijskih otpadnih voda čak ni u Tirani.

U Srbiji je evidentiran problem mešanja indusrijskih i komunalnih voda i njihovo nekontrolisanog ispuštanja u vodotokove. Alarmantni primeru su Naftna induustrija Srbije sa svojim postrojenjem u Pančevu i Rudarsko-topioničarski basen Bor. Slede industrije u Šapcu i Vrbasu kao i mnoge druge koji ispuštanjem otpadnih voda bez prethodne pripreme narušavaju kvalitet životne sredine.

Makedonija najveći problem sa otpadnim vodama ima usled nekontrolisane velike upotrebe zaštitnih sredstava i veštačkih đubriva u poljoprivrednoj proizvodnji. Alarmantan je podatak da su elementi tih zagađivača evidentirani u podzemnim vodama.

Od velikog značaja za kvalitet voda jedne regije je praćenje kretanja zagađenja kroz tokove velikih reka. Jedna od najvećih reka u regionu zemalja ZB, koja je ujedno i značajna pritoka Dunava, je reka Sava (945 km) čiji sliv obuhvata 95 551 km2, a prolazi kroz Hrvatsku, Bosnu&Hercegovina i Srbiju. Sve navedene zemlje već sarađuju kroz program zaštite reke Dunav ICPDR (International Commission for the Protection of the Danube River). Do 1991.god. prikupljeni podaci su bili harmonizovani kroz evidentiranje izvora zagađenja, pravljenje liste opasnih materija u vodi, analize socio-economskih parametara i dr. U kasnijem periodu, podaci su usled institucionalne krize (uključujući i rat) postali nekompletni. Veoma je važno da se ovaj i slični programi nastave i iniciraju zato što poznavanje kvaliteta vode, kao i procena rizika na životnu sredinu i zdravlje ljudi su osnov za preduzimanje aktivnosti remedijacije voda. Program praćenja kvaliteta vode reke Dunav, u svom ranijem periodu, je primer koji bi trebalo da posluži kao model za praćenje kvaliteta vode svih većih vodotokova regije. 2.2. Vazduh Problem kvalteta vazduha uočen je u urbanim i industrijskim oblastima na celoj teritoriji zemalja ZB. Dodatno lošu situaciju predstavlja i nesistematsko praćenje relevantnih parametara kvaliteta vazduha u dužem vremenskom periodu. Takođe, praćenje kvaliteta vazduha je najčešće izraženo kroz dnevne vrednosti posmatranih parametara, čime se ne postiže tačnost merenja koja je uspostavljena u EU. U poslednjoj dekadi došlo je do ubrzanog porasta emisije zagađivača iz tzv. nestacionarnih izvora lao što je saobraćaj.

Kao najvazniji parametri kvaliteta vazduha u projektu WEB-ENV razmatrani su količina CO2, SO2 i NOx u vazduhu na godišnjem nivou, izraženo kroz ukupnu emitovanu količinu i prema glavi stanovnika.

Analiza emisije CO2, koja se posebno razmatra zbog uticaja na efekat staklene baste, pokazuje da se po glavi stanovnika najveca kolicine generise na teritoriji Hrvatske (4841.51 kg), a slede Srbija (4324.25kg), FYR Makedonija (4270kg) i B&H (3270). Najmanja kolicina proizvedena je u Albaniji i iznosi 840kg per capita (slika 3a). Na istoj slici (3b) prikazana je kolicina SO2 per capita.

Na nacionalnom nivou najveca kolicina CO2 generisana je na teritoriji RS (33 501 kT/god), slede Hrvatska (21 484 kT/godr) i B&H (14 711 kT/god). Manja količina stvorena je u Makedoniji (8 540 kT/god), a najmanja u Albaniji, svega 1680 kT/god (tabela 2).

Najveca kolicina CO2 emitovana u atmosferu u zemljama u okruzenju (prema podacima EEA) je u Grckoj i Rumuniji i krece se u intervalu 80 000-110000 kT per year (pri cemu je ta kolicina u Grckoj u blagom porastu.)

Uporedjujući ove podatke sa podacima vezanim za zemlje EU koje su u okruženju Balkanske regije, može se zaključiti da je emisija CO2 mnogo manja nego u okruzenju. Ovakav zakljucak proističe iz činjenice da je u regionu nedovoljna tehnološka i ekonomska aktivnost, ali sa druge strane pruža mogućnost trgovne CER kvotama što bi moglo da bude podstrek uspostavljanju održivog razvoja u regionu i trajnom očuvanju životne sredine.

Tabela 2.: Kolicina CO2, SO2 i NOx koja se emituje u atmosferu u zemljama ZB [7, 8, 9,10]

CO2 SO2 NOx Zemlja kg/stanovniku kT/god kg/stanovniku kT/god kg/stanovniku kT/god

Albanija 840,00 1 680 4.90 9.80 4.31

Bosna & Hercegovina 3.270,00 14 711 60.60 272,64 17.85 80,31

Hrvatska 4.841,51 21 484 16.81 74,60 20.98 93,10

Makedonija 4.270,00 8 540 68.85 137,70 18.60 37,20

Srbija 4.324,25 33 501 58,00 449.33 7.62

Crna Gora / / / / / / Imajuci u vidu direktive Evropske Unije trebalo bi pored navedenih parametara pratiti i sadržaj NH3, CO, teških metala (havy metals-HMs), nerazgradivih organskih zagađivača (persistent organic pollutants-POPs) i posebnih materija (particulate matter-PM).

0

2000

4000

6000

8000

10000

kg

per

cap

ita

Albania B&H Croatia FYROM Greece SerbiaMontenegro

Countries

CO2

0

20

40

60

80

100

120

kg

pe

r c

ap

ita

Albania B&H Croatia FYROM Greece SerbiaMontenegro

Countries

SO2

a) b)

Slika 1 Količina CO2 (a) i SO2 (b) po glavi stanovnika

2.3. Zagađenje čvrstim otpadom Kada je u pitanju zaštita životne sredine, analize ukazuju da je najveći problem sa kojim se sreću zemlje ZB, problem čvrstog otpada. Na celoj teritoriji ZB ne postoji u potpunosti organizovan sistem sakupljanja i upravljanja čvrstim otpadom. Neki koraci su započeti na teritoriji Hrvatske i vec su pokazali dobre rezultate. Na teritoriji Srbije postoji više inicijativa i parcijalnih rešenja, ali se pravi pristup rešavanju ovog globalnog problema očekuje tek nakon stupanja na snagu sistemskih rešenja među kojima je i Zakona o otpadu.

U svakom slucaju, krećući se kroz teritoriju regiona ZB suočavamo se sa problemima divljih deponija, nepropisnim gradskim i regionalnim deponijama, neadekvatnim upravljanjem industrijskim i opasnim otpadom. Neadekvatno deponovan otpad u kontaktu sa atmosverskim padavinama ulazi u sistem podzemnih voda i utiće na njihovo zagađivanje.

U okviru WEB-ENV projekta praceni su količina generisanog komunalnog, industrijskog i opasnog odpata na nacionalnom nivou, u ukupnom godišnjem iznosu i po glavi stanovnika. Rezultati su prikazani u tabeli 4

Najveća količina komunalnog čvrstog otpada po glavi stanovnika proizvedena je na teritoriji B&H i prema podacima iz 2000. godine iznosila je 450 kg. Nakon toga slede Crna Gora sa 365 kg po glavi stanovnika (2002), Srbija 300 kg po glavi stanovnika (1999.), a zatim Albanija sa 255 kg , Hrvatska sa 253 kg (2000.) i Makedonija sa 240kg po glavi stanovnika (1999.). Ova vrsta otpada je uglavnom odloćena na neadekvatna mesta. Veoma je mali broj uređenih sanitarnih deponija.

Što se tiče industrijskog otpada najveća količina je stvorena na teritoriji Srbije i iznosila je prema podacima iz 1999. god. 840 kg po stanovniku (tabela 3).

Tabela 3.: Količina generisanog čvrstog otpada u temlajama ZB [11,12,13,14]

Komumalni otpad Industrijski otpad Opasan otpad Zemlja

kg/stan t/god kg/stan t/god kg/stan t/god

Albanjia 255 500 000 N/A N/A

Bosna & Hercegovina

450 1 912 064 200 899 795 49 220 450

Hrvatska 253 1 172 534 640 3 727 273 7 37 000

Makedonija 240 480 000 82 163 400 22,5 45 000

Srbija 300 2 324 100 840 6 499 733 34 260 000

Crna Gora 365 241 956 645 427 566 14 947 552

U Hrvatskoj je iznosila 640 kg po glavi stanovnika, a u Crnoj Gori 645 kg. Kolićina

industrijskog otpada bila je najmanja na teritoriji Makedonije, svega 82 kg. Imajući u vidu štetnost materija koje se nalaze u okviru industrijskog otpada i činjenicu da se u najvećem broju slučajeva ova vrsta otpada neadekvatno odlaže, počevši od toga da se deponuje zajedno sa komunalnim otpadom, ispušta u vodotokove ili neadekvatno termički obrađuje opasnost po životnu sredinu je ogromna.

Upravljanje opasnim otpadom je najsloženiji vid upravljanja otpadom, zbog visokih tehnoloških zahteva i visoke cene saniranja ove vrste otpada. U nekim delovima regiona postoje pocetne inicijative spaljivanja i sterilizacije, ali ozbiljan pristup rešavanju ovog veoma važnog problema tek predstoji. Podaci govore da se najveca koičina opasnog otpada stvorila na teritoriji B&H, 49 kg/stanovniku, slede Srbija sa 34 kg/stanovniku i Maedonija sa 22,5

kg/stanovniku. U Crnoj Gori je generiasno po glavi stanovnika 14 kg, a u Hrvatskoj svega 7kg opasnog otpada. Za Albaniju nisu dostupni podaci. 3. ZAKLJUČAK Za ocenu stanja životne sredine u regionu ZB posmatrano je pet aspekata životne sredine od kojih je u ovom : vazduh, voda, otpad, soil i biodiverzitet.

Analizom dostupnih podataka doslo se do nekoliko zaključaka. Pre svega, mogu se izvući opšti zaključci koji se odnose na celokupan pristup praćenju

i kontroli stanja životne sredine na teritoriji ZB: � Neki parametri u pojedinim zemljama regiona nisu praceni. � Dostupni podaci vrlo cesto nisu uporedivi za celu teritoriju ZB zbog različitih godina

snimanja stanja, � Načini prikazivanja podataka nisu ujednačeni,

Stanje po pojedinim aspektima životne sredine: � I pored toga što je poznato da je usled velike potrošnje veštačkih đubriva, zaštitnih

sredstava i drugih hemikalija došlo do zagađenja podzemnih voda ne postoje kompletni podaci koji prate stanje podzemnih voda regije.

� Kod pracenja kvaliteta površinskih voda ne postoje podaci za teritoriju Serbije, Crne Gore i Albanije,

� Emisija CO2 je manja nego u zemljama EU, što pruža mogućnost implementacije principa održivog razvoja.

� Relevantni podaci o stanju aero zagadjenja na teritoriji Crne Gore nisu dostupni, � Evidentan je problem otpada, pogotovu opasnog na teritoriji cele regije,

REFERENCE

[1] Duić, N., Trajanović, M., Stefanovic, G., Ferk, M.: Pollution data tracking in the Western Balkan Countries: A state-of–the–art review, Book of Abstracts, Dubrovnik

Conference on Sustainable development of Energy, Water and environment systems, Dubrovnik, Croatia, Jun 2007, pp. 152, pp. 152.

[2] ***: Croatia Central Bureau of Statistics Statistical Yearbook 2004 (2002) [3] ***: Statistical Office of the Republic of Serbia: http://webrzs.statserb.sr.gov.yu, 1999. [4] ***: The Ministry of Environment and Physical Planing of Macedonia, 1999. [5] ***: Framework Water Management plan for B&H,. Published by Public Enterprise for Water

Management, Sarajevo, B&H and Water Management Institute, Sarajevo, B&H. 1994., pp. 215, 216, 217)

[6] ***: UNEP 1999 [7] ***: Ministry of Environmental Protection of Croatia, Physical Planning and Construction,

"National inventory report", 2002. [8] ***: The ministries of environment of SEE countries, “Developing a Priority

Environmental Investment Programme for South Eastern Europe”, 1999. [9] ***: Federal Meteorological Institute of B&H, 2000. [10] ***: Nationmaster.com (1998) [11] ***: Ministry of Environmental Protection, "Proposal for Waste Management strategy

of Republic of Croatia" (2000). [12] ***: Republic of Serbia: Ministry for Nature Resources and Environment, National

Strategy for Waste Management, 2003. [13] ***: EU CARDS 2002 Project “Support for Waste Management in B&H”, November 2003 –

September 2005.

[14] ***: UNECE.EPRs various issues, 1999.