1

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία σχετικά με την δυνατότητα των ΜΜΕ να

επηρεάζουν και να διαμορφώνουν την κοινή γνώμη σχετικά με ένα σημαντικό

θέμα. Συνεπώς ο τρόπος με τον οποίο καλύπτεται και παρουσιάζεται μια

περίπτωση πολέμου είναι υψίστης σημασίας. Ειδικά για τα κράτη ή τις δυνάμεις

που συμμετέχουν σ’ αυτό τον πόλεμο.

Στο πρώτο τμήμα της εργασίας θα περιγραφούν οι τεχνικές και τα κριτήρια

που τα ΜΜΕ χρησιμοποιούν για την επιλογή και παρουσίαση των ειδήσεων.

Στο δεύτερο τμήμα της εργασίας θα παρουσιασθούν πέντε περιπτώσεις

«περιορισμένου πολέμου» υπό το πρίσμα τον τρόπο με τον οποίο καλύφθηκαν

από τα ΜΜΕ.

There is no doubt about Mass Media’s possibility of influencing and

shaping the public opinion over an important issue. Consequently the way a

case of war is covered and presented by Mass Media is of major important.

Especially for the states or forces that participate to that war.

Ιn the first part of the work it will be described the technics and the

criteria that the Mass Media use for selecting and presenting the news. In the

second part five cases of “limited war” are presented under the prism of the way

the were covered by the Mass Media.

Λέξεις κλειδιά : κοινή γνώμη, ημερήσια θεματολογία, πλαισίωση ειδήσεων,

κριτήρια επιλογής ειδήσεων, έλεγχος ειδήσεων, πόλεμος, Βιετνάμ, Φώκλνατ,

Περσικός Κόλπος, Βοσνία, Κόσοβο

2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ σελ. 1

ΚΟΙΝΗ ΓΝΩΜΗ ΚΑΙ ΜΜΕ σελ. 3

Η ΕΠΙΛΟΓΗ ΤΩΝ ΕΙΔΗΣΕΩΝ ΑΠΟ ΤΑ ΜΜΕ σελ. 6

Ο ΤΡΟΠΟΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗΣ ΤΩΝ ΕΙΔΗΣΕΩΝ ΑΠΟ ΤΑ ΜΜΕ σελ. 9

Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΩΝ ΕΙΔΗΣΕΩΝ σελ. 12

ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΛΟΓΕΣ ΤΩΝ ΕΙΔΗΣΕΩΝ ΑΠΟ ΤΑ ΜΜΕ σελ. 14

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΟΥ ΒΙΕΤΝΑΜ σελ. 20

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΩΝ ΦΩΚΛΑΝΤ σελ. 26

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΟΝ ΠΕΡΣΙΚΟ ΚΟΛΠΟ σελ. 31

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΗ ΒΟΣΝΙΑ σελ. 40

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΟ ΚΟΣΟΒΟ σελ. 47

ΣΥΓΚΡΙΣΕΙΣ – ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ σελ. 52

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ σελ. 55

3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στη σημερινή εποχή γίνεται αρκετές φορές λόγος για τη δύναμη των

ΜΜΕ ως διαμορφωτές της κοινής γνώμης και των απόψεων που αυτή

σχηματίζει για θέματα που έχουν να κάνουν με την καθημερινή ζωή (π.χ.

ντύσιμο, διασκέδαση) αλλά και θέματα σημαντικά όπως είναι οι συγκρούσεις

μεταξύ κρατών. Δεν είναι τυχαίο ότι τα ΜΜΕ χαρακτηρίζονται ως η «τέταρτη

εξουσία» στο πλαίσιο της λειτουργίας μιας δημοκρατικής κοινωνίας,

αντικατοπτρίζοντας έτσι τη δύναμη και το ρόλο που διαθέτουν στο

πολιτικοοικονομικό και κοινωνικό γίγνεσθαι.

Οσον αφορά τη δύναμή τους στην διαμόρφωση της κοινής γνώμης

υπάρχουν δυο βασικές ομάδες διανοητών οι οποίες υποστηρίζουν τα εξής :1

α) Η πρώτη ομάδα των θεωρητικών η οποία έχει κύριο εκπρόσωπό της

τον Τζ, Κλάπερ, υποστηρίζει ότι η επιρροή των ΜΜΕ στην κοινή γνώμη

περιορίζεται από μια σειρά παραγόντων οι οποίοι έχουν να κάνουν κυρίως με

την επιλεκτικότητα του ατόμου στην έκθεση, αντίληψη και απομνημόνευση των

μηνυμάτων που δέχεται από τα ΜΜΕ (the Limited – Effects Model).

β) Αντίθετα η δεύτερη ομάδα με κύριο εκπρόσωπό της την Νοέλ

Νέουμαν υποστηρίζει ότι τα ΜΜΕ ασκούν ισχυρή επιρροή στην διαμόρφωση

της κοινής γνώμης (the Powerful – Effects Model).

Μια σύγκλιση των παραπάνω θεωριών παρουσιάσθηκε από τον

θεωρητικό Ε. Κατζ ο οποίος θεωρεί ότι οι ισχυρές επιδράσεις των ΜΜΕ στο

άτομο μειώνονται, όταν το άτομο επηρεάζεται από διαπροσωπικές σχέσεις που

αναπτύσσει (π.χ. μέσα σε ομάδες) και εκτίθεται στα ΜΜΕ με επιλεκτικό τρόπο2

εδώ μάλλον δίνει πρωτοβουλία στο άτομο).

Αδιαμφισβήτητα πάντως με το πέρασμα των χρόνων και τη συνεχή

βελτίωση από τεχνολογικής άποψης των ΜΜΕ, μέσω συνδυασμού

διαφορετικών τεχνολογιών όπως οι δορυφόροι και οι υπολογιστές με την

τηλεόραση (εμφάνιση πολυμέσων), η επιρροή των ΜΜΕ στην διαμόρφωση της

κοινής γνώμης έχει μάλλον ισχυροποιηθεί, επαληθεύοντας περισσότερο τη

θεωρία των ισχυρών επιρροών (Powerful – Effects Model).

1 Werner J. Severin/James W. Tankard, «Communication Theories : Origins, Methods, and

Uses in the Mass Media”, Longman, N. York/London, σελ. 248-258. 2 Ibid, σελ. 262.

4

Ετσι πολλές φορές τα ΜΜΕ κατηγορούνται ότι χρησιμοποιούν αυτή τη

δύναμή τους για την υπηρέτηση συγκεκριμένων πολιτικοοικονομικών

συμφερόντων και δικού τους πλουτισμού. Από την άλλη οι εκπρόσωποι των

ΜΜΕ υπερασπίζονται το ρόλο τους ως φορείς οι οποίοι καλύπτουν την ανάγκη

του πολίτη για πληροφόρηση, ενώ παράλληλα ασκούν έλεγχο στην δημόσια

εξουσία υπερασπιζόμενοι έτσι το δημόσιο συμφέρον.

Είναι λοιπόν αρκετά ενδιαφέρον να δούμε πως τα ΜΜΕ καλύπτουν

πολεμικές συγκρούσεις όπως αυτές που θα παρουσιασθούν στην συγκεκριμένη

εργασία. Σε τέτοιες περιπτώσεις έχουμε την σύγκρουση από την μία των

ειδησεογραφικών οργανισμών οι οποίοι είναι και κερδοσκοπικοί οργανισμοί και

προσπαθούν να «παράγουν» και να «πουλήσουν» ειδήσεις και από την άλλη

των αρχών των κρατών που εμπλέκονται στις συγκρούσεις και προσπαθούν να

διαχειρισθούν τις πληροφορίες από το πεδίο της μάχης προς όφελός τους

αποκρύπτοντας σε πολλές περιπτώσεις την αλήθεια.

Θα δούμε σε μερικές περιπτώσεις να γίνεται καταναγκαστική ή και

ηθελημένη αποσιώπηση της πραγματικότητας από τα ΜΜΕ, κυρίως εκείνων

που προέρχονται από επιτιθέμενες χώρες οι οποίες πρέπει να δικαιολογήσουν

στην εσωτερική κοινή γνώμη την ενέργειά τους.

Θα ξεκινήσω αναλύοντας στα πρώτα κεφάλαια έννοιες όπως :

η σημασία της κοινής γνώμης, τα κριτήρια επιλογής των ειδήσεων, η

παρουσίαση των ειδήσεων, η κατασκευή και ο έλεγχος των ειδήσεων και τέλος

θα παρουσιάσω σε κάθε κεφάλαιο ξεχωριστά τις περιπτώσεις των

συγκρούσεων στο Βιετνάμ, στα νησιά Φώκλαντς, στον περσικό Κόλπο, στην

Βοσνία και στο Κόσοβο.

Θα κλείσω την εργασία ανακεφαλαιώνοντας για τα ιδιαίτερα

χαρακτηριστικά της κάθε σύγκρουσης όσον αφορά στην κάλυψή της από τα

ΜΜΕ, προχωρώντας σε μια σύγκριση μεταξύ τους, και σε κάποια

συμπεράσματα.

5

ΚΟΙΝΗ ΓΝΩΜΗ ΚΑΙ ΜΜΕ

Η έννοια της κοινής γνώμης που θα παρουσιασθεί σε αυτό το κεφάλαιο

αφορά κυρίως τις χώρες του Δυτικού Κόσμου. Αφορά τις χώρες, δηλαδή, στις

οποίες υπάρχει η δυνατότητα ύπαρξης ενός πλουραλισμού δράσης και

έκφρασης των κοινωνικών ομάδων.

Σ’ αυτές τις χώρες η κάλυψη των γεγονότων από τα ΜΜΕ επηρεάζει την

κοινωνία της οποίας οι αντιδράσεις μπορεί να έχουν αντίκτυπο ακόμη και στην

διαμόρφωση της πολιτικής ενός κράτους.

Οι κυβερνήσεις συχνά σ’ αυτές τις χώρες κάνουν υπολογισμούς σχετικά

με το πώς μια ενέργειά τους η οποία παρουσιάζεται από τα ΜΜΕ θα επηρεάσει

τη στάση του κοινού απέναντί τους, ενώ από την πλευρά των ΜΜΕ υπάρχει η

τάση να μην μένουν στην απλή παρουσίαση των γεγονότων αλλά να

κινητοποιούν και να εμφανίζονται ότι αντιπροσωπεύουν την κοινή γνώμη.

Συνεπώς βλέπουμε ότι η κοινή γνώμη λαμβάνεται σοβαρά υπ’ όψιν από τις

Δυτικές Κυβερνήσεις αφού η στάση της μπορεί να επηρεάσει την πολιτική τους

(ως ψηφοφόροι) ενώ τα ΜΜΕ βλέπουν την κοινωνία σαν την αγορά στην οποία

στηρίζονται για να επιβιώσουν.3

Σήμερα όμως με την τεχνολογική ανάπτυξη που έχει σημειωθεί στα ΜΜΕ

και την δημιουργία τεράστιων ειδησεογραφικών οργανισμών ως αποτέλεσμα

της διαδικασίας παγκοσμιοποίησης της οικονομίας, κάνουμε λόγο για την

δημιουργία μιας παγκόσμιας κοινής γνώμης.

Η παγκοσμιοποίηση της επικοινωνίας στον εικοστό αιώνα είναι μια

διαδικασία που ξεκίνησε αρχικά από τις δραστηριότητες των ομίλων

επιχειρήσεων επικοινωνίας μεγάλης κλίμακας. Αυτή η διαδικασία έχει αποκτήσει

σταδιακά υπερεθνικό χαρακτήρα. Οι όμιλοι του κόσμου της επικοινωνίας έχουν

επεκτείνει τις δραστηριότητές τους σε αρκετές περιοχές μακριά από την έδρα

λειτουργίας τους. Τα ονόματα μερικών από τους μεγαλύτερους ομίλους

επιχειρήσεων είναι πολύ γνωστά : Η Time Warner που δημιουργήθηκε από τη

συγχώνευση των Time, Inc. και Warner Communication, το 1989 (Σήμερα η

Time Warner προχώρησε σε συγχώνευση και με την America On Line). Η

εταιρία New Corporation του Ρ. Μέρντοχ με μεγάλες επενδύσεις στον τομέα των

εκδόσεων, στην τηλεόραση και την παραγωγή ταινιών, είναι η πιο διευρυμένη

3 Martin Shaw, “Civil Society and Media in Global Crises”, Pinter, London, 1996, σελ. 7.

6

εταιρία με θυγατρικές στην Ευρώπη, στις Η.Π.Α., στην Αυστραλία και στην

Λατινική Αμερική. Η χρήση κυρίως τηλεπικοινωνιακών δορυφόρων σε

συνδυασμό με την ανάπτυξη άλλων τεχνολογιών έχει δημιουργήσει ένα

σύστημα παγκόσμιας επικοινωνίας που παρέχει άμεση πληροφόρηση και είναι

ανεξάρτητο από την ανάγκη επίγειων αναμεταδόσεων και από τα καλώδια

μετάδοσης.4

Συνεπώς σε διεθνές επίπεδο βλέπουμε η παραγωγή και διάθεση των

διεθνών ειδήσεων να βρίσκεται στα χέρια ενός περιορισμένου αριθμού

ειδησεογραφικών πρακτορείων (π.χ. Visnews) και δικτύων διανομής (π.χ. το

Sky News) τα οποία εκπέμπουν σε πολυεθνικά ακροατήρια σε όλο τον κόσμο.

Η κάλυψη του πολέμου στον Περσικό Κόλπο από το CNN το οποίο ουσιαστικά

είχε την αποκλειστική παραγωγή και διάθεση ειδήσεων σε όλο τον κόσμο

κυρίως όταν οι δημοσιογράφοι από τα άλλα ΜΜΕ εκδιώχθηκαν, αποτελεί ένα

τέτοιο παράδειγμα και συμβάλλει στην δημιουργία του παγκόσμιου χωριού

(global village) μιας έννοιας που χρησιμοποιείται για να δείξει σε πιο σημείο έχει

φθάσει η κάλυψη και η πληροφόρηση για διεθνή γεγονότα σε παγκόσμιο

επίπεδο.5

Σύμφωνα μάλιστα με την D. Graber το 80% των πολιτικών και

οικονομικών ειδήσεων σε παγκόσμιο επίπεδο προέρχεται από μόνο τέσσερα

μεγάλα αμερικανικά πρακτορεία ειδήσεων : το Associated Press (AP), το United

Press International (UPI), το New York Times, το News Service Los Angeles

Times – Washinghton Post News Service. Οι υπόλοιπες ειδήσεις στην

συντριπτική τους πλειοψηφία προέρχονται από ειδησεογραφικά πρακτορεία

που εδρεύουν στην Μ. Βρετανία, στη Γαλλία και στη Ρωσία. Τέσσερις λοιπόν

χώρες κυριαρχούν στην παγκόσμια αγορά της ειδησεογραφίας.6

Συνεπώς αν λάβουμε υπ’ όψιν και το γεγονός ότι η συντριπτική

πλειοψηφία των ανθρώπων σε όλες τις χώρες αντλεί την πληροφόρησή του για

διεθνή γεγονότα όπως είναι πολεμικές συγκρούσεις από την τηλεόραση,

καταλήγουμε στα εξής συμπεράσματα :

4 John B. Thompson, «Νεωτερικότητα και Μέσα Επικοινωνίας», επιμ. Ν. Δεμερτζής, εκδ.

Παπαζήση, Αθήνα 1998, σελ. 266-269. 5 David L. Swanson/Larry D. Smith, “War in the Global Village : A Seven – Country Comparison

of Television News Coverage of the Beginning of the Gulf War” στο Robert E. Denton επιμ. The Media and the Persian Gulf War, London Draeyer, 1993, σελ. 167. 6 Doris A. Graber, «Mass Media and American Pοlitics”, CQ Press, United states, σελ. 369.

7

α) Η συντριπτική πλειοψηφία των ειδησεογραφικών οργανισμών που

παράγει και διαθέτει τις ειδήσεις στη διεθνή αγορά προέρχεται από Δυτικές

χώρες και κυρίως από τις Η.Π.Α. Θα παρατηρήσουμε λοιπόν ότι στις

παγκόσμιες συγκρούσεις στις οποίες δίνεται και η μεγαλύτερη προσοχή από

αυτούς τους οργανισμούς ενέχονται συνήθως και οι χώρες προέλευσής τους. Οι

Η.Π.Α. για παράδειγμα έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο και στις τέσσερις από τις

πέντε περιπτώσεις πολέμου που θα περιγράψω αργότερα. Συνεπώς αυτές οι

συγκρούσεις συγκεντρώνουν και το μεγαλύτερο ενδιαφέρον κάλυψης από τα

Δυτικά ΜΜΕ σε σχέση με άλλες το ίδιο αιματηρές οι οποίες μπορεί να

συμβαίνουν ταυτόχρονα σε όλο τον κόσμο και οι οποίες περνούν σχετικά

απαρατήρητες.

β) Η διαχείριση των πληροφοριών από ένα μικρό αριθμό μέσων που

αφορούν συγκρούσεις στις οποίες εμπλέκονται και οι χώρες προέλευσής τους,

δίνει σε αυτά τα μέσα τεράστια δύναμη αλλά και τα υποβάλλει ταυτόχρονα σε

ισχυρές πιέσεις, αφού έχουν την δυνατότητα να διαμορφώσουν την στάση της

κοινής γνώμης στη χώρα τους αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο.

Περνάμε λοιπόν να δούμε αναλυτικότερα την προέλευση της δύναμης

των ΜΜΕ και κυρίως της τηλεόρασης στην διαμόρφωση της κοινής γνώμης, τα

κριτήρια που χρησιμοποιούν για την επιλογή των ειδήσεων καθώς και τους

περιορισμούς και πιέσεις που ασκούνται σ’ αυτή τη λειτουργία τους. Ήδη

ανέφερα ένα κριτήριο επιλογής των συγκρούσεων οι οποίες τυγχάνουν

μεγαλύτερης κάλυψης από τα Δυτικά ΜΜΕ αφού ενδιαφέρουν περισσότερο την

δική τους (δυτική) κοινή γνώμη.

8

Η ΕΠΙΛΟΓΗ ΤΩΝ ΕΙΔΗΣΕΩΝ ΑΠΟ ΤΑ ΜΜΕ

Μια διαδικασία με την οποία τα ΜΜΕ επηρεάζουν σημαντικά την κοινή

γνώμη είναι η διαδικασία καταρτισμού της ημερήσιας θεματολογίας (Agenda –

Setting).

Σύμφωνα με αυτή την διαδικασία οι αρχισυντάκτες των εφημερίδων και

των τηλεοπτικών δελτίων ειδήσεων οι οποίοι ονομάζονται και «πυλωροί»

(gatekeepers) μας υποδεικνύουν ποια είναι τα κυριότερα θέματα της ημέρας

μέσω της καθημερινής επιλογής των ειδήσεων και τον τρόπο παρουσίασής

τους. Αυτή η επιρροή των ΜΜΕ στον καθορισμό της ημερήσιας θεματολογίας,

προκύπτει από την ανάγκη επιλογής ορισμένων θεμάτων μέσα από την

καθημερινή ειδησεογραφία και την απόρριψη άλλων, την επιλογή ορισμένων

ειδήσεων που θα γραφτούν με πηχυαίους τίτλους στα πρωτοσέλιδα των

εφημερίδων ή θα ηγηθούν ενός τηλεοπτικού δελτίου και την «ταφή» άλλων στα

πολύ ψιλά γράμματα των ρεπορτάζ. Έτσι το κοινό αντιλαμβάνεται ως

σημαντικότερα τα θέματα που προέχουν στην ειδησεογραφική ημερήσια

διάταξη και με την πάροδο του χρόνου είναι αυτά τα οποία συχνά

καταλαμβάνουν τις πρώτες θέσεις στα ζητήματα που απασχολούν το κοινό.7

Μέσω δηλαδή του καταρτισμού της ημερήσιας θεματολογίας τα ΜΜΕ

μπορεί να μην καταφέρνουν τις περισσότερες φορές να λένε στον κόσμο τι να

σκέφτεται, αλλά σημειώνουν τεράστια επιτυχία στο να λένε στον κόσμο το θέμα

το οποίο πρέπει να σκέφτεται.8

Χαρακτηριστικό παράδειγμα της επιρροής της ημερήσιας θεματολογίας

των ΜΜΕ στην στάση της κοινής γνώμης είναι το εξής :

Το Οκτώβριο του 1989 το πρόβλημα της παράνομης χρήσης

ναρκωτικών θεωρείτο ως το μεγαλύτερο εθνικό πρόβλημα από το 70% του

πληθυσμού των Η.Π.Α. Αυτό το υψηλό ποσοστό του κόσμου θορύβησε τις

αρμόδιες αρχές στις Η.Π.Α. οι οποίες ανέλαβαν πρωτοβουλίες για την

αντιμετώπιση του προβλήματος. Τον Φεβρουάριο όμως του 1991 μόλις το 5%

του πληθυσμού συνέχιζε να θεωρεί το πρόβλημα των ναρκωτικών ως μέγιστο

εθνικό πρόβλημα. Τη θέση του στην ιεράρχιση των προβλημάτων είχε πάρει ο

7 Μάξουελ ΜακΚομπς/Ετνα Εϊνσιντελ/Ντέϊβιντ Ουίβερ, «Τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και η

Διαμόρφωση της Κοινής Γνώμης», εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1996, σελ. 22. 8 Ibid, σελ. 28.

9

Πόλεμος στον Κόλπο, ο οποίος λόγω της συνεχούς προβολής του από τα ΜΜΕ

θεωρείτο πια το πρωταρχικό πρόβλημα για τις Η.Π.Α. από την κοινή γνώμη.9

Η κατάρτιση της θεματολογίας από τα ΜΜΕ αποκτά μεγαλύτερη σημασία

στην εποχή μας όπου ο κόσμος γίνεται ολοένα και πιο περίπλοκος και τα μέλη

της κοινωνίας στρέφονται στα ΜΜΕ για κάποια ερμηνεία. Για πολλά θέματα

δηλαδή δεν έχουμε κάποια προσωπική γνώση και εμπειρία και συνεπώς

στρεφόμαστε προς τα ΜΜΕ για ενημέρωση και προσανατολισμό. Δεν αρκεί

λοιπόν μόνο η χρήση των ΜΜΕ, αλλά και ο βαθμός εξάρτησης των μελών του

κοινού από αυτά για την ενημέρωση και ψυχαγωγία τους. Αυτό σημαίνει ότι τα

μέλη του κοινού που δεν έχουν εναλλακτικές πηγές ενημέρωσης ή παραστάσεις

ή επαφές θα καταστούν όλο και οποίο εξαρτημένα από τα ΜΜΕ και θα

επηρεάζονται περισσότερο από αυτά.10

Μία άλλη λειτουργία η οποία αποτελεί συμπλήρωμα στην ουσία της

διαδικασίας καταρτισμού της ημερήσιας θεματολογίας, είναι η «διαδικασία

κριτηρίων αξιολόγησης» ή κρίση κατά προτεραιότητα (priming), που σημαίνει ότι

τα ΜΜΕ μπορούν να μεταβάλλουν τις οπτικές με τις οποίες οι άνθρωποι

αξιολογούν τους θεσμούς εστιάζοντας την προσοχή τους σε ένα συγκεκριμένο

θέμα παρά σε κάποιο άλλο. Αν λοιπόν τα ΜΜΕ εστιάζουν την κριτική τους σε

θέματα εξωτερικής παρά οικονομικής πολιτικής τότε είναι πολύ πιθανό μια

κυβέρνηση να κριθεί με γνώμονα τις επιδόσεις της σε θέματα εξωτερικής

πολιτικής και όχι σε θέματα που αφορούν την οικονομία.11

Τέλος, μια άλλη διαδικασία που ακολουθούν τα ΜΜΕ στην

ειδησεογραφία είναι η πλαισίωση (framing) των ειδήσεων. Η πλαισίωση των

ειδήσεων έχει να κάνει περισσότερο με τον τρόπο παρουσίασης των ειδήσεων

που θα αναλυθεί περισσότερο στο επόμενο κεφάλαιο. Σε γενικές γραμμές η

πλαισίωση των ειδήσεων μπορούμε να πούμε ότι χωρίζεται στην επεισοδιακή

(episodic) πλαισίωση και στην θεματική (thematic) πλαισίωση. Η πρώτη

κατηγορία στηρίζεται στην παρουσίαση ειδήσεων που αφορούν συγκεκριμένα

θέματα κυρίως με τη χρήση εικόνας. Η δεύτερη κατηγορία αφορά ειδήσεις οι

οποίες στηρίζονται σε βαθύτερες αναλύσεις και αφορούν πιο γενικά και ασαφή

9 Shanto Iyengar/Adam Simon, “News Coverage of the Gulf Crisis and Public Opinion” στο

Shanto Iyengar/Richard Reeves επιμ. Do the Media Govern? SAGE Publications, United States, 1997, σελ. 249-250. 10

Στέλιος Παπαθανασόπουλος, «Η δύναμη της τηλεόρασης» εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα, σελ. 153-154. 11

Ibid, σελ. 155.

10

θέματα. Η παρουσίαση φυσικά ειδήσεων με ζωντανά ρεπορτάζ και εικόνες είναι

πιο ελκυστικές για το κοινό και προσελκύουν περισσότερο το ενδιαφέρον του. Η

παρουσίαση για παράδειγμα πολεμικών συγκρούσεων γίνεται με τον

«επεισοδιακό» τρόπο επηρεάζοντας περισσότερο την κοινή γνώμη και

εστιάζοντας το ενδιαφέρον της περισσότερο σε αυτές σε σχέση με άλλες

ειδήσεις.12

Συμπεραίνουμε λοιπόν από τα παραπάνω ότι η επιλογή ή όχι μιας

πολεμικής σύγκρουσης ως σημαντικής είδησης στην ημερήσια θεματολογία

εξαρτάται από το αν θα επιλεχθεί ή όχι από τους «πυλωρούς» δηλαδή τους

αρχισυντάκτες ειδήσεων των ειδησεογραφικών οργανισμών.

Οπως είδαμε και στο προηγούμενο κεφάλαιο οι ειδησεογραφικοί

οργανισμοί οι οποίοι παράγουν και διανέμουν τις ειδήσεις σε διεθνές επίπεδο

αποτελούν μια μικρή ομάδα, συνεπώς και μια μικρή ομάδα ανθρώπων

καταρτίζει την ημερήσια θεματολογία των διεθνών ειδήσεων μέρους των οποίων

αποτελούν και οι πολεμικές συγκρούσεις.

12

Shanto Iyengar/Adam Simon, op. cit., σελ. 251.

11

Ο ΤΡΟΠΟΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗΣ ΤΩΝ ΕΙΔΗΣΕΩΝ ΑΠΟ ΤΑ ΜΜΕ

Στο προηγούμενο κεφάλαιο ανέλυσα την έννοια της πλαισίωσης των

ειδήσεων που έχει να κάνει με τον τρόπο παρουσίασής τους. Σ’ αυτό το

κεφάλαιο θα δούμε τεχνικές παρουσίασης των ειδήσεων ώστε να καθίστανται

πιο προσιτές και ελκυστικές για το κοινό. Σύμφωνα με τον Λανς Μπένετ οι

ειδήσεις με τον τρόπο που παρουσιάζονται από τα ΜΜΕ έχουν τα εξής

χαρακτηριστικά :

α) Προσωποποιημένες ειδήσεις : σαν προσωποποιημένες ειδήσεις

μπορούν να ορισθούν οι δημοσιογραφικές προκαταλήψεις που δίνουν

προτεραιότητα στον ατομικό παράγοντα και στην προβολή του ανθρώπινου

ενδιαφέροντος μέσα από τα γεγονότα και υποβιβάζουν τα θεσμικές και

πολιτικές απόψεις που καθιερώνουν τους κοινωνικούς τους δεσμούς., Με δυο

λόγια οι παρουσιαστές των ειδήσεων δίνουν έμφαση στην επίδραση που έχουν

τα γεγονότα στην ζωή του ακροατή και προβάλλουν ατομικά χαρακτηριστικά

θετικά ή αρνητικά των ατόμων που συμμετέχουν στο γεγονός που

παρουσιάζεται. Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια ενός παραγωγού ειδήσεων του

ABC προς το προσωπικό του όσον αφορά το κριτήριο παρουσίασης των

ειδήσεων του βραδυνού δελτίου : 1) είναι ο κόσμος μου, το έθνος μου και η

πόλη μου ασφαλή; 2) είναι το σπίτι μου και η οικογένειά μου ασφαλείς; Οι

προσωποποιημένες ειδήσεις είναι επιφανειακές και δίνουν στους ανθρώπους

την άποψη ενός κόσμου όπου το εγώ έχει προτεραιότητα. Παράλληλα

δημιουργούνται σχέσεις τηλεθεατή – παρουσιαστή βασιζόμενες στα προσωπικά

χαρακτηριστικά του δεύτερου τα οποία έχουν να κάνουν κυρίως με την

εξωτερική του εμφάνιση.13

β) Δραματοποιημένες ειδήσεις : Ένα γεγονός που έχει τη δυνατότητα να

δραματοποιηθεί έχει πολλές πιθανότητες να γίνει μία σημαντική ιστορία στις

ειδήσεις, Μια δραματοποιημένη είδηση πρέπει να έχει δομή και σύγκρουση,

πρόβλημα και τελική έκβαση, κορύφωση και μετά υποχώρηση της δράσης,

αρχή, μέση και τέλος. Οι δραματοποιημένες ειδήσεις ταιριάζουν απόλυτα με την

τάση για προσωποποιημένη ενημέρωση. Πολλές φορές οι ειδησεογραφικοί

σταθμοί αυξάνουν την δραματικότητα μιας είδησης προσθέτοντας για

παράδειγμα ειδικά ηχητικά εφέ, ή γυρίζοντας ένα βίντεο που να περιγράφει

13

Λ. Μπένετ, «Ειδήσεις, η πολιτική των ψευδαισθήσεων», εκδ. Δρομέας, Αθήνα, σελ. 105-107.

12

παραστατικά την παρουσίαση μιας είδησης που έχει να κάνει με φόνο. Ο

τηλεθεατής παρασύρεται περισσότερο από τα δραματικά στοιχεία και χάνει την

ουσία του παρουσιαζομένου γεγονότος.14

γ) Αποσπασματικές ειδήσεις : Οι αποσπασματικές ειδήσεις μας δίνουν

την εντύπωση ενός πάζλ που δεν είναι ευδιάκριτο και από το οποίο λείπουν

πολλά κομμάτια. Η αποσπασματική παρουσίαση γεγονότων όπως για

παράδειγμα οι πολεμικές συγκρούσεις, δημιουργεί στην κοινή γνώμη λάθος

εντυπώσεις ή συγκεχυμένες απόψεις για το τι πραγματικά συμβαίνει σε μια

περιοχή του κόσμου, Το αποτέλεσμα της αποσπασματικής παρουσίασης ενός

γεγονότος είναι η διαστρέβλωση της αλήθειας και η αδυναμία του κοινού να

σχηματίσει άποψη για συγκεκριμένες πολιτικές της κυβέρνησης.

Χαρακτηριστικό είναι το ακόλουθο παράδειγμα :

Εμφανίζεται μια ξαφνική και ανεξήγητη αναταραχή σε μια μακρυνή και

άγνωστη χώρα (όπως το Βιετνάμ, το Ιράκ, η Νικαράγουα, το Κουβέϊτ ή το Ιράν).

Η αντίδραση των Η.Π.Α. είναι η εφαρμογή μιας πολιτικής σε σχέση με

την κρίση, με στόχο να υποστηρίξει το ισχύον καθεστώς.

Το κοινό γίνεται μάρτυρας της δράσης που εξαντλείται σε δίλεπτα ή

τρίλεπτα είναι μίνι δράματα στις βραδυνές ειδήσεις.

Η παρούσα κυβέρνηση ζητά από το κοινό να υποστηρίξει την εξωτερική

πολιτική της γιατί υπηρετεί το εθνικό συμφέρον και την παρουσιάζει σαν την

μόνη εναλλακτική λύση. Φυσικά το κοινό αδυνατεί να κατανοήσει τους λόγους

αφού έχει ελλιπή ενημέρωση.15

δ) Κανονικοποιημένες ειδήσεις : Οι προσωποποιημένες

δραματοποιημένες και αποσπασματικές ειδήσεις προκαλούν την σύγχυση και

τον αποπροσανατολισμό, καθιστούν τους ανθρώπους ευάλωτους στις οικείες

και καθησυχαστικές εικόνες για το πώς λειτουργεί ο κόσμος. Κατά κάποιο

τρόπο αρχίζει να φαίνεται απόλυτα φυσιολογικό να υπάρχουν πολιτικές

αναταραχές στις μικρές και ακυβέρνητες δημοκρατίες της μπανάνας, όπως

φυσιολογικές φαίνονται κα οι επεμβάσεις των Η.Π.Α. για να επιβάλλουν την

τάξη πριν το κάνουν οι εχθροί μας. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι οι

καθησυχαστικές δηλώσεις κυβερνητικών παραγόντων για θέματα και

14

Ibid, σελ. 113-115. 15

Ibid, σελ. 124-131.

13

προβλήματα που μπορεί να απασχολούν την κοινή γνώμη ώστε να εμφανίζεται

η εικόνα ότι όλα βαδίζουν φυσιολογικά.16

Σε αυτό το σημείο είναι σκόπιμο να αναφερθεί ότι αρκετές τεχνολογικές

εξελίξεις που έχουν πραγματοποιηθεί στο χώρο της τηλεόρασης βοηθούν την

πλαισίωση, δραματοποίηση και αποσπασματική παρουσίαση των ειδήσεων,

Μέσω αυτών των τεχνολογικών επιτευγμάτων μας παρουσιάζονται από την

τηλεόραση εμπειρίες οι οποίες δε θα μπορούσαν ποτέ να προέρχονται από το

φυσικό αισθητήριο ανθρώπινο μηχανισμό. Μιλάμε για πέρασμα μέσω των

δυνατοτήτων της τηλεόρασης από την πραγματική εμπειρία των πραγμάτων

στην συνθετική εμπειρία. Ορισμένες τεχνικές οι οποίες χρησιμοποιούνται στην

ψυχαγωγία (π.χ. κινηματογράφος) αλλά και στην ειδησεογραφία είναι οι εξής :

στιγμιαία μεταφορά, (μοντάζ), από μια σκηνή σε μια άλλη, απομόνωση

αποσπασμάτων από ένα συμβάν, αντιπαράθεση συμβάντων που τα χωρίζει ο

χώρος και ο χρόνος, συρραφή αλλοίωση και παράλλαξη του οπτικού υλικού

μέσω υπολογιστών ακόμη και κατασκευή συμβάντων μέσω υπολογιστών, κ.ά.17

16

Ibid, σελ. 135-136. 17

Ray Funkhouser/Eugene F. Shaw “How Synthetic Experience Shapes Social Reality” Journal of Communication, Vol. 40/1990.

14

Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΩΝ ΕΙΔΗΣΕΩΝ

Οι πολιτικοί δίνουν ιδιαίτερη σημασία στην εικόνα που περνούν στα

ΜΜΕ. Κύριος στόχος τους καθώς και των συμβούλων τους είναι να

δημιουργήσουν αρεστές εικόνες που να εξασφαλίζουν την εύνοια της κοινής

γνώμης απέναντί τους. Χρησιμοποιούν λοιπόν τα ΜΜΕ για την προβολή

κατασκευασμένων μηνυμάτων τα οποία βασίζονται σε λεκτικά σύμβολα. Για

παράδειγμα η κυβέρνηση των Η.Π.Α. όταν επεδίωξε να ελαττώσει τις ανησυχίες

του κοινού για τις λεπτομέρειες του πολέμου στο Βιετνάμ, δημιούργησε ένα

ολόκληρο λεξιλόγιο από αναφορικά σύμβολα, για να αμβλύνει τις έννοιες και τα

συναισθήματα που ήταν συνδεδεμένα με τις στρατιωτικές ενέργειες. Έτσι,

αναφερόταν στους βομβαρδισμούς χαρακτηρίζοντάς τους σαν επιθέσεις

προστατευτικής αντίδρασης, ένα όρο τόσο γενικό και αναίμακτο που μόνο οι

δημιουργοί του καταλάβαιναν τι ακριβώς σήμαινε.18

Ένας άλλος τρόπος κατασκευής ειδήσεων είναι τα ψευδογεγονότα ή

«media events», γεγονότα δηλαδή που συμβαίνουν μόνο και μόνο για να

μεταδοθούν κυρίως από την τηλεόραση. Σύμφωνα με την ανάλυση του Boorstin

ο εμπορευματικός χαρακτήρας του τύπου και η επιδίωξη υψηλής

αναγνωσιμότητας, ακροαματικότητας και θεαματικότητας δημιούργησε την

ανάγκη, επινόησης ειδήσεων. Αυτή η ανάγκη ικανοποιήθηκε από την εμφάνιση

των ψευδογεγονότων, συμβάντων δηλαδή που απασχολούν τη δημόσια σφαίρα

και τα οποία προκαλούνται τόσο από τη μεριά των ανθρώπων της επικοινωνίας

(δημοσιογράφοι, σύμβουλοι δημοσίων σχέσεων κλπ.) όσο και από τους ίδιους

τους πολιτικούς. Ένα ψευδογεγονός σε αντίθεση με το αυθόρμητο γεγονός είναι

προσχεδιασμένο, σκηνοθετημένο, αποσκοπεί στη μετάδοσή του, είναι κατά

κανόνα επαναλήψιμο αλλά και κατανοητό, αφού είναι προσαρμοσμένο στις

απαιτήσεις του μέσου αναγνώστη ή τηλεθεατή.19

Χαρακτηριστικό ψευδογεγονός είναι η κάλυψη του ταξιδιού του

προέδρου Νίξον στην παραλία της Σάντα Μπάρμπαρα όπου είχε σημειωθεί

ατύχημα με διαρροή πετρελαίου. Ο πρόεδρος περπάτησε σε ένα μόνο κομμάτι

της παραλίας για να καθησυχάσει την κοινή γνώμη όσον αφορά την έκταση της

καταστροφής. Αυτό το κομμάτι της παραλίας είχε από πριν καθαρισθεί και το

18

Λ. Μπένετ, op. Cit., σελ. 171-172. 19

Ν. Δεμερτζής, «΄Ορια και σχέσεις δημόσιου και ιδιωτικού», Ιδρυμα Σάκη Καράγιωργα, Αθήνα 1996, σελ. 546.

15

γεγονός αυτό περιείχε το στοιχείο της κατασκευής ενός μεγάλου

ειδησεογραφικού θέματος.20

Επίσης οι πολιτικοί δημιουργούν ειδήσεις μέσω συνεντεύξεων τύπου,

προσωπικών συνεντεύξεων κλπ. Σύμφωνα με μια έρευνα οι πηγές από τις

οποίες αντλούσαν τις πληροφορίες τους οι Τάιμς και η Ποστ ήταν οι ακόλουθες :

Συνεντεύξεις τύπου 24,5%, Συνεντεύξεις 24,7%, Ανακοινωθέντα τύπου 17,5%,

Επίσημα πρακτικά 13% ενώ τα αυθόρμητα γεγονότα, αποτελούσαν μόνο το

1,2% των πηγών της ειδησεογραφίας των ανωτέρω εφημερίδων.21

Ο διευθυντής επικοινωνίας του Λευκού Οίκου Ντέβιντ Γκέρντεν επί

εποχής Ρήγκαν προχώρησε πιο πολύ : «για να κυβερνήσει με επιτυχία, πρέπει

η κυβέρνηση να ορίσει την ατζέντα, δεν μπορεί να αφήσει τον Τύπο να το κάνει

γι’ αυτήν». Ο Γκέρτζεν λοιπόν έκανε πράξη τα λόγια του αυτά δημιουργώντας

μια ομάδα επικοινωνίας στο Λευκό Οίκο, η οποία επεξεργαζόταν θέματα τα

οποία διοχέτευε στον Τύπο καθορίζοντας έτσι την ημερήσια θεματολογία των

ΜΜΕ με θέματα που ενδιέφεραν και φυσικά για τα οποία ήταν απόλυτα

ενημερωμένοι και ο Πρόεδρος αλλά και κορυφαία μέλη της διοίκησης.22

Οι πολιτικοί συνεπώς με διάφορες έμμεσες μεθόδους και τεχνικές

καταφέρνουν να ελέγξουν το είδος των πληροφοριών που τους αφορά στα

ΜΜΕ και να χτίσουν μια καλή εικόνα γι’ αυτούς. Βέβαια αυτό δεν συμβαίνει

πάντα και μερικές φορές διαρρέουν στον Τύπο γεγονότα και πληροφορίες που

δεν μπορούν να ελέγξουν (π.χ. σκάνδαλα οικονομικά).

Σε μερικές όμως περιπτώσεις οι πολιτικές ηγεσίες ασκούν άμεσο και

πιεστικό έλεγχο στην ειδησεογραφία των ΜΜΕ. Χαρακτηριστικό παράδειγμα

αποτέλεσε τον Οκτώβριο του 1988 η απαγόρευση από την Πρωθυπουργό

Θάτσερ της μετάδοσης από όλα τα δίκτυα ζωντανών συνεντεύξεων μελών του

IRA. Επίσης σε περιπτώσεις κρίσεων (π.χ. πολεμικών συγκρούσεων) οι αρχές

ασκούν μεγαλύτερη και αμεσότερη πίεση μέσω της λογοκρισίας στον τρόπο

που τα ΜΜΕ καλύπτουν το συγκεκριμένο γεγονός.23

20

Λ. Μπένετ, op. Cit., σελ. 180. 21

Ibid, σελ. 206-207. 22

Ibid, σελ. 189. 23

Gadi Wolfsfeld, “Media and Political Conflict, News from the Middle East”, Cambridge Univers. Press, G. Britain, 1997, σελ. 60-61.

16

ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΡΡΟΕΣ ΣΤΗΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΤΩΝ ΕΙΔΗΣΕΩΝ ΑΠΟ ΤΑ ΜΜΕ

Υπάρχουν δύο θεωρητικές κατευθύνσεις οι οποίες δίνουν το γενικό

κριτήριο επιλογής των ειδήσεων :24

α) Το μοντέλο της αγοράς το οποίο θεωρεί ότι βασικό κριτήριο για την

επιλογή μιας είδησης είναι το δημόσιο συμφέρον. Δηλαδή οποιοδήποτε γεγονός

ελκύει με ένα «φυσικό» τρόπο την δημόσια προσοχή επιλέγεται ως είδηση.

Αφού ο δημοσιογράφος επιλέξει όλα εκείνα τα γεγονότα τα οποία είναι προς το

συμφέρον του κοινού να τα γνωρίζει, με τρόπο αντικειμενικό τα παρουσιάζει

από το μέσο στο οποίο ανήκει.

β) Το δεύτερο μοντέλο επιλογής των ειδήσεων έχει σχεδόν αντίθετη

άποψη γα την διαδικασία αυτή Σ’ αυτό το μοντέλο τα ΜΜΕ και οι

δημοσιογράφοι δρουν πάντα για το συμφέρον των ιδιοκτητών των οποίων τα

συμφέροντα έρχονται σε πλήρη αντίθεση με το δημόσιο συμφέρον και την

πραγματική παρουσίαση των γεγονότων στον κόσμο. Οι δημοσιογράφοι λοιπόν

επιλέγουν τις ειδήσεις με κριτήριο αν αυτές εξυπηρετούν τα συμφέροντα των

εργοδοτών τους και παραβλέπουν τα υπόλοιπα.

Το σίγουρο είναι ότι, όπως ανέφερα και σε προηγούμενο κεφάλαιο, τα

ΜΜΕ είναι κερδοσκοπικές επιχειρήσεις και συνεπώς προσπαθούν να

προσελκύσουν όσο το δυνατόν μεγαλύτερο κοινό και συνεπώς να πουλήσουν

τα προϊόντα τους δηλαδή τις ειδήσεις σε μεγαλύτερο κομμάτι της αγοράς. Οσο

μεγαλύτερο κοινό προσελκύσουν τόσο μεγαλύτερο κομμάτι της αγοράς θα

ελέγχουν που σημαίνει περισσότερα έσοδα κυρίως από τις διαφημίσεις οι

οποίες καλύπτουν μεταξύ του 60% και 80% των εσόδων των ΜΜΕ.25

Συνεπώς τα ΜΜΕ επιλέγουν τα γεγονότα με τα εξής κριτήρια ώστε να

είναι πιο ελκυστικά στο κοινό :26

α) με κριτήριο το πόσο κοντά βρίσκονται και επηρεάζουν την ζωή του

αναγνώστη/τηλεθεατή.

β) με κριτήριο την αίσθηση που προκαλούν : γεγονότα που έχουν να

κάνουν με βία, συγκρούσεις, σκάνδαλα, προσελκύουν περισσότερο το κοινό.

24

Stanley Cohen/Jock Young, “The Manufacture of News”, Constable/Sage Publications, London/California, 1973, σελ. 17-18. 25

Calvin F. Exoo, «The Politics of the Mass Media”, West Publishing Company, United States, 1994, σελ. 97. 26

Ibid, σελ. 51-52.

17

γ) με κριτήριο την οικειότητα : τα νέα γίνονται πιο ελκυστικά όταν

περιγράφουν οικείες καταστάσεις.

δ) Με κριτήριο την επικαιρότητα και έχοντας σαν χαρακτηριστικό κάτι το

καινούργιο και ασυνήθιστο : οι ειδήσεις πρέπει να αναφέρονται σε κάτι

πρόσφατο και ασυνήθιστο.

Από τα παραπάνω κριτήρια επιλογής των ειδήσεων συμπεραίνουμε ότι

οι πολεμικές συγκρούσεις συγκεντρώνουν σε αρκετές περιπτώσεις των

πιθανότητα να επιλεγούν για την ημερήσια θεματολογία των ΜΜΕ και ειδικά της

τηλεόρασης. Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια ενός κάμεραμαν του καναλιού, ο

οποίος είχε καλύψει τον πόλεμο του Βιετνάμ :

«Αυτό που θέλουν οι παραγωγοί είναι να καταγράψουμε με την κάμερα

όσο περισσότερο αίμα και βία μπορούμε να βρούμε». Στην πραγματικότητα σε

πολλές περιπτώσεις είναι η εικόνα η οποία υπαγορεύει τα περιεχόμενο της

ιστορίας και όχι το αντίστροφο. Δηλαδή το μέσο αποφασίζει για το μήνυμα.

Ενας δημοσιογράφος του ABC εξηγεί αυτή την διαδικασία : «Στις πολιτικές

εκστρατείες, ή σε οποιαδήποτε άλλη περίπτωση, ο κάμεραμαν επιστρέφει με

την εικόνα (από το γεγονός) και ο δημοσιογράφος στην τηλεόραση σε μεγάλο

ποσοστό είναι υποχρεωμένος να γράψει την ιστορία πάνω στις εικόνες».27

Τέλος, ένα ακόμη κριτήριο για τον καταρτισμό της ημερήσιας

θεματολογίας, είναι και η ύπαρξη ηγετικών ΜΜΕ σε τοπικό αλλά και διεθνές

επίπεδο, τα οποία ασκούν μεγαλύτερη επιρροή από τα υπόλοιπα ΜΜΕ, στην

διαμόρφωση της κοινής γνώμης και στην χάραξη της πολιτικής από τις

κυβερνήσεις. Αυτά τα ηγετικά ΜΜΕ μπορεί να είναι μία εφημερίδα ή ένα

τηλεοπτικό δίκτυο καταφέρνουν πάντως να επηρεάσουν και ως ένα βαθμό να

επιβάλλουν την ημερήσια θεματολογία σε μικρότερα μέσα σε τοπικό και διεθνές

επίπεδο.28

Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της κάλυψης του πολέμου στον

Περσικό Κόλπο από το CNN, το οποίο από ένα σημείο και μετά τροφοδοτούσε

αποκλειστικά όλο τον κόσμο με τη δική του περιγραφή των ειδήσεων που

αφορούσαν το γεγονός. Πολλές φορές και οι ίδιοι διαπιστώνουμε

παρακολουθώντας τα δελτία ειδήσεων των μεγαλύτερων καναλιών της χώρας η

θεματολογία τους να συγκλίνει ή και να συμπίπτει σε μεγάλο βαθμό. Αυτό

27

Ibid, σελ. 52. 28

Μάξουελ Μάκομπς/Ετνα Εϊνσιντελ/Ντέιβιντ Ουίβερ, op.cit. σελ. 67-68.

18

γίνεται ίσως λόγω του ανταγωνισμού μεταξύ τους, φοβούμενα πως μπορεί να

μην καλύψουν κάποιο γεγονός το οποίο όμως θα καλύψει το αντίπαλο μέσο και

ίσως να ελκύσει περισσότερο τον τηλεθεατή. Αυτό το φαινόμενο παρατηρείται

κυρίως στην τηλεόραση.

Εκτός από τα κριτήρια επιλογής ειδήσεων που περιγράψαμε

προηγουμένως και έχουν να κάνουν περισσότερο με τον εμπορικό χαρακτήρα

των ΜΜΕ, υπάρχει και μια σειρά παραγόντων οι οποίοι έμμεσα ή άμεσα

επηρεάζουν την επιλογή αλλά και τον τρόπο παρουσίασης των ειδήσεων. Αυτοί

οι παράγοντες είναι λιγότερο ορατοί αλλά παίζουν σημαντικό ρόλο στο

ειδησεογραφικό περιεχόμενο ενός μέσου ενημέρωσης. Οι κυριώτερες

κατηγορίες αυτών των παραγόντων είναι οι εξής :29

α) Τα προσωπικά χαρακτηριστικά των ατόμων που εργάζονται στα μέσα

και επιλέγουν/παρουσιάζουν τις ειδήσεις. Αυτά τα χαρακτηριστικά έχουν να

κάνουν με το επίπεδο και το είδος της μόρφωσής τους, τις προσωπικές τους

απόψεις, το είδος λεξιλόγιου που χρησιμοποιούν και το πώς αντιλαμβάνονται το

ρόλο τους ως δημοσιογράφοι (π.χ. πιστεύουν ότι πρέπει απλώς να

παρουσιάζουν μια πραγματικότητα, να ερμηνεύουν αυτό που οι άλλοι κάνουν;

να παίζουν το ρόλο του αντίπαλου των δυνατών κλπ.). Βέβαια όσο

περισσότερη επιρροή και δύναμη έχει το άτομο στο πλαίσιο ενός

ειδησεογραφικού οργανισμού τόσο πιθανότερο είναι να περνάει και το δικό του

στίγμα στις ειδήσεις, όσον αφορά, το περιεχόμενο και την παρουσίασή τους.

β) Επιρροές που προέρχονται από τους συναδέλφους και από τις

κατευθυντήριες γραμμές που έχει το ειδησεογραφικό μέσο. Οσο περισσότερο

διάστημα ένας δημοσιογράφος δουλεύει σ’ έναν ειδησεογραφικό οργανισμό

τόσο περισσότερο εξοικειώνεται με τις πολιτικές (εμείς το αποκαλούμε συνήθως

τη «γραμμή» του μέσου) – φανερές ή όχι – τις οποίες έχει ο οργανισμός. Οι

εργαζόμενοι μαθαίνουν αυτές τις πολιτικές, λαμβάνοντας καθοδήγηση από τους

προϊσταμένους τους και παρατηρώντας τη μορφή των ειδησεογραφικών

προϊόντων που παράγονται από το μέσο. Ενας δημοσιογράφος ακολουθώντας

τις κατευθυντήριες γραμμές του μέσου έχει μεγαλύτερες πιθανότητες να

αποκτήσει μεγαλύτερο κύρος στα πλαίσια του μέσου και η δουλειά του να

προβληθεί περισσότερο.

29

Pamela J. Shoemaker/Stephen D. Reese, “Mediatig the Message. Theoriew of influences on Mass Media Content”, Longman publishers, U.S.A. 1996, σελ. 264-270.

19

γ) Άλλες επιρροές προέρχονται από το αν ο ειδησεογραφικός

οργανισμός είναι μεγάλος ή όχι σε μέγεθος και συνεπώς αν ασκεί

συγκεντρωτικότερο ή όχι έλεγχο στο τι γράφουν οι δημοσιογράφοι από την

ανάγκη για έσοδα που έχει το μέσο, από την ιδεολογική θέση του μέσου όσον

αφορά την θέση του στην κοινωνία (ΜΜΕ ελίτ), την δυνατότητα του να έχει δικές

του ειδησεογραφικές πηγές, το βαθμό άσκησης κριτικής στην εξουσία και σε

ομάδες συμφερόντων (οι οποίες θα ασκήσουν έτσι μεγαλύτερη πίεση στο

μέσο), κλπ.

Σε γενικές γραμμές μπορούμε να πούμε ότι ένας ειδησεογραφικός

οργανισμός είναι περισσότερο ανεξάρτητος όταν συντρέχουν τρεις βασικές

προϋποθέσεις :30

α) Όταν οι δημόσιες αρχές δεν έχουν την δυνατότητα επίσημης

παρέμβασης και επιβολής κανόνων στην λειτουργία των ΜΜΕ.

β) Οταν το ειδησεογραφικό μέσο δεν είναι εξαρτώμενο για την συλλογή

των πληροφοριών του από επίσημες πηγές, αλλά διαθέτει και τις δικές του

πηγές και

γ) Όταν το ειδησεογραφικό μέσο έχει καλή οργάνωση, οικονομική

ευρωστία και συνεπώς μπορεί το ίδιο να ερευνήσει και να παράγει τις δικές του

ειδήσεις χωρίς να εξαρτάται από άλλες πηγές (οικονομικές και

ειδησεογραφικές), και συνεπώς να είναι ευάλωτο σε πιέσεις.

Το σίγουρο είναι μετά απ’ όλα αυτά που περιγράψαμε ότι είναι αδύνατο

να υπάρξει η περίφημη «ειδησεογραφική αντικειμενικότητα» επιλογής και

κάλυψης των γεγονότων η οποία έχει ορισθεί ως «οι αληθινές και χωρίς

κατευθυντήριες γραμμές ειδήσεις» ή η παρουσίαση γεγονότων αποκομμένες

από συναισθήματα, προσωπικές και πολιτικές επιρροές, Η αντικειμενικότητα,

στην δημοσιογραφία έχει προβληθεί τόσο πολύ ιδιαίτερα στις Η.Π.Α., ώστε να

υπάρχει σαν αίτημα της αμερικανικής και διεθνούς κοινής γνώμης.31

Με τα κριτήρια και τους παράγοντες που περιγράψαμε και αφορούν τις

επιρροές που ασκούνται στην επιλογή και τρόπο παρουσίασης των ειδήσεων

καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η έννοια της απόλυτης «δημοσιογραφικής

αντικειμενικότητας» αποτελεί μία ουτοπία.

30

Gadi Wolfsfeld, op. Cit., σελ. 60-61 31

Herbert, Altschull, “Agents of Power. The Media and Public Policy”, Longman Publishers, N. York, 1984, σελ. 66-67.

20

Ιδιαίτερα στις περιπτώσεις κάλυψης πολεμικών συγκρούσεων οι

επιρροές αυτές αυξάνονται. Απ’ τη στιγμή που όπως είπαμε οι πολεμικές

συγκρούσεις (όχι όλες) «πουλούν» στην κοινή γνώμη έχουμε μια αδυσώπητη

ανάγκη των ΜΜΕ να συλλέξουν και να δώσουν πληροφορίες στο «διψασμένο»

κοινό.

Ενας δημοσιογράφος για να μπορέσει να καλύψει αποτελεσματικά μια

πολεμική σύρραξη χρειάζεται τουλάχιστον δυνατότητα πρόσβασης στο πεδίο

της μάχης, δυνατότητα κίνησης στο πεδίο της μάχης και τέλος δυνατότητα

πρόσβασης σε επίσημες στρατιωτικές πηγές. Πολλές φορές κάποια από αυτές

τις προϋποθέσεις ή και όλες μαζί περιορίζονται από τις εμπλεκόμενες

στρατιωτικές και κυβερνητικές αρχές στο πολεμικό γεγονός, έτσι ώστε να

ελεγχθεί η ροή των πληροφοριών για το κοινό.32

Στη σημερινή εποχή μιλάμε πια για «infoattacks» δηλαδή πόλεμος μέσω

παραπληροφόρησης, ψυχολογικού πολέμου και εκστρατειών προπαγάνδας. Οι

αντίπαλοι προσπαθούν να νικήσουν χωρίς να ρίξουν σφαίρες και ρουκέτες.

Αυτό έγινε στην περίπτωση του Περσικού Κόλπου όπου το CNN κέρδισε τον

πόλεμο για τις υπό την ηγεσία των Η,Π.Α. πολυεθνικές δυνάμεις πριν αυτές να

καταστρέψουν το στρατό του Ιράκ.33

Ο στόχος φυσικά αυτής τη πολιτικής είναι η ανύψωση του ηθικού του

δικού μας στρατού και ο εκφοβισμός του αντιπάλου καθώς και η δικαιολόγηση

και στήριξη μιας πολεμικής επιχείρησης στην εσωτερική και διεθνή κοινή γνώμη

για τα Δυτικά κράτη. Συνεπώς η δουλειά του δημοσιογράφου είναι πολύ

δύσκολη στην ανακάλυψη της αλήθειας ενώ τα πράγματα δυσκολεύουν ακόμη

περισσότερο όταν ο δημοσιογράφος καλύπτει ένα πολεμικό γεγονός στο οποίο

εμπλέκεται άμεσα η χώρα του, ή η χώρα στην οποία εδρεύει ο δημοσιογραφικός

οργανισμός για τον οποίο εργάζεται. Σε τέτοιες περιπτώσεις μιλάμε και για την

ύπαρξη αυτολογοκρισίας αφού ο δημοσιογράφος φοβάται μην κατηγορηθεί για

έλλειψη πατριωτισμού ή η είδηση που δώσει δεν προβληθεί, όταν αυτή είναι

επικριτική για τη στάση της χώρας του κατά τη διάρκεια της πολεμικής κρίσης.

Ας περάσουμε όμως στην παρουσίαση των πολεμικών συγκρούσεων οι

οποίες χαρακτηρίσθηκαν περιπτώσεις «περιορισμένου πολέμου κυρίως λόγω

της χρονικής τους διάρκειας και του γεγονότος ότι περιορίσθηκαν σε

32

Α. Rai, Research Fellow, IDSA, www.idsa-india.org/, σελ. 7 33

ibid, σελ. 2.

21

συγκεκριμένες γεωγραφικές περιοχές. Το θεωρητικό υπόβαθρο που

παρουσιάσθηκε στα προηγούμενα κεφάλαια θα μας βοηθήσει να κρίνουμε το

ποιες και πόσες τεχνικές χρησιμοποιήθηκαν από τα ΜΜΕ στην κάλυψη αυτών

των πολεμικών συγκρούσεων.

22

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΟΥ ΒΙΕΤΝΑΜ

Ο πόλεμος του Βιετνάμ χαρακτηρίσθηκε ως ο πρώτος τηλεοπτικός

πόλεμος αφού πια η τεχνολογική εξέλιξη επέτρεπε την ζωντανή κάλυψη μιας

στρατιωτικής σύγκρουσης από το πεδίο της μάχης.

Η υπόθεση του Βιετνάμ εντασσόταν στην συνολικότερη εξωτερική

πολιτική των Η.Π.Α. η οποία επηρεαζόταν έντονα από την διεθνή πολιτική

κατάσταση που επικρατούσε εκείνη την εποχή. Βρισκόμαστε σε εποχή έντονου

ψυχροπολεμικού κλίματος με την εξωτερική πολιτική των Η.Π.Α. να βασίζεται

στην αρχή του «Containment» (περιορισμός της επέκτασης της επιρροής της Σ.

Ένωσης και του κομμουνισμού γενικότερα σε διάφορες γεωγραφικές περιοχές

του πλανήτη.

Ο Πρόεδρος Τζόνσον ο οποίος κυβέρνησε τις Η.Π.Α. στην διάρκεια της

πιο κρίσιμης φάσης του πολέμου, πίστευε ότι η μεγαλύτερη απειλή από τον

κομμουνιστικό κόσμο προερχόταν από την περιοχή της Ασίας υπό την επιθετική

πολιτική της ηγεσίας της Κίνας. Το 1965 ο Τζόνσον δήλωνε ότι θα επιζητούσε

μια ειρηνική συνεννόηση με την Σοβιετική Ένωση, ενώ πίστευε ότι ο

Κομμουνισμός στα ασιατικά καθεστώτα έχει ένα πιο επιθετικό πρόσωπο. Το

1964 είχε ζητήσει περισσότερα χρήματα από το Κογκρέσο για την ενίσχυση του

Βιετνάμ πιστεύοντας ότι αν η περιοχή του Ν. Βιετνάμ έπεφτε στα χέρια των

Κομμουνιστών ανταρτών τότε θα επακολουθήσει το ίδιο και για άλλες περιοχές

του κόσμου. Όπως έλεγε χαρακτηριστικά «η επιθετικότητα δεν ικανοποιείται

ποτέ».34

Αν και ο πόλεμος του Βιετνάμ ήταν ο πρώτος τηλεοπτικός πόλεμος και

συνεπώς υπήρχε μεγαλύτερη δυνατότητα πληροφόρησης, εν τούτοις ξεκίνησε

με μυστικότητα και παραπληροφόρηση. Κατά τη διάρκεια της Κυβέρνησης

Κέννεντυ, αμερικανικά στρατεύματα στάλθηκαν στην νοτιοανατολική Ασία,

χωρίς τη γνώση του Κογκρέσου ή του αμερικανικού λαού, με σκοπό να

αποφευχθεί η πολιτική διαμάχη. Όταν αποφασίσθηκε από τις Η.ΠΑ, μεγαλύτερη

ανάμιξη στην περιοχή, η Κυβέρνηση Τζόνσον κατασκεύασε το γεγονός του

Κόλπου του Τόνκιν (αμερικανικές ναυτικές δυνάμεις δέχθησαν επίθεση από

εχθρικές δυνάμεις), το οποίο χρησιμοποιήθηκε σαν δικαιολογία για την

ανάπτυξη στρατιωτικής δράσης εκεί από πλευράς Η.Π,Α. Απειλή βέβαια δεν

34

Ν. Ο. ΒERRY, “Foreign Policy and the Press : An analysis of the N. York Times Coverage of the U.S. Foreign Policy”, Greenwood Press, London/N. York, 1990, σελ. 27-29.

23

υπήρξε ποτέ, αλλά ο στόχος να αποσπάσουν οι Η.Π.Α. την εσωτερική και

διεθνή συγκατάθεση ώστε να διευρύνουν το ρόλο τους στην περιοχή, είχε

επιτευχθεί. Στο βαθμό που το κατασκευασμένο γεγονός του Κόλπου του Τόνκιν

έδωσε το πράσινο φως για την κλιμάκωση του πολέμου στο Βιετνάμ, η

κυβέρνηση Τζόνσον θα πρέπει να θεωρηθεί πρωτοπόρος στην χρησιμοποίηση

αυτού του τρόπου πολιτικής επικοινωνίας. Επρόκειτο πράγματι για μια

κυβέρνηση η οποία υποστήριξε με ενθουσιασμό όλες τις επικοινωνιακές

πρωτοβουλίες των ενόπλων δυνάμεων στην προσπάθειά τους να

δικαιολογήσουν την αμερικανική επέμβαση στο Βιετνάμ, στα μάτια της

αμερικανικής και διεθνούς κοινής γνώμης.35

Οι αρχές του Νοτίου Βιετνάμ οι οποίες δεν λειτουργούσαν όπως οι

αντίστοιχες αμερικάνικες σε ένα πλαίσιο φιλελεύθερης δημοκρατίας δεν

ανησυχούσαν υπερβολικά για θέματα δικαιολόγησης των ενεργειών τους στην

εσωτερική κοινή γνώμη. Η Κυβέρνηση των Η.Π.Α., από την άλλη πλευρά, δεν

μπορούσε να αποκαλύψει στα τέλη της δεκαετίας του ’60 στην κοινή γνώμη της

χώρας ότι είχε εμπλακεί σε μια σκληρή και αιματηρή στρατιωτική επιχείρηση.

Είχε ανάγκη τη στήριξη της αμερικανικής κοινής γνώμης η οποία αντιμετώπιζε

σε καθημερινή βάση τον πόλεμο μέσω των τηλεοπτικών εικόνων. Ετσι η

αμερικανική εμπλοκή στο Βιετνάμ οδήγησε και σε έναν ιδιόμορφο αγώνα στο

εσωτερικό των Η.Π.Α. (γνωστό ως πόλεμο της Λεωφόρου Μάντισον), κατά τον

οποίο πρώτιστη μέριμνα της κυβέρνησης ήταν η εξιδανίκευση της αμερικανικής

παρουσίας στα πεδία των μαχών ως φορέα προόδου και ειρήνης. Η Κυβέρνηση

δηλαδή άρχισε μια προσπάθεια «να πουλήσει» τον πόλεμο μέσω μια δυναμικής

καμπάνιας δημοσίων σχέσεων. Το 1967 η Κυβέρνηση Τζόνσον σχεδίασε την

επιχείρηση με τίτλο «Operation success», οργανώνοντας στο εκτελεστικό

γραφείο του προέδρου μια «ομάδα πληροφοριών για το Βιετνάμ», με τη

συγκεκριμένη υπευθυνότητα να παρέχει καλές ειδησεογραφικές ιστορίες στα

μέσα ενημέρωσης.36

Παρά τις προσπάθειες όμως της Κυβέρνησης Τζόνσον η υπόθεση του

Βιετνάμ δεν εξελίχθηκε θετικά για τις Η.Π.Α., με αποτέλεσμα το 1968 ο Τζόνσον

να δηλώσει ότι δεν θα συμμετείχε στις επικείμενες εκλογές. Τον διαδέχεται ο

35

Brian McNair, Εισαγωγή στην Πολιτική Επικοινωνία, εκδ. Κατάρτι, Αθήνα, 1998, σελ. 291-292. 36

Ibid, σελ. 293.

24

Πρόεδρος Νίξον ο οποίος συνεχίζει τον πόλεμο, βρίσκεται όμως μπροστά σ’

ένα ισχυρό αντιπολεμικό κλίμα το οποίο εκδηλώνεται με διαδηλώσεις

διαμαρτυρίας. Η μεγαλύτερη έλαβε χώρα την Ουάσιγκτον το 1969 με τη

συμμετοχή 250.000 διαδηλωτών (η διαδήλωση αυτή εναντιώθηκε και στις

αεροπορικές επιχειρήσεις που είχαν ξεκινήσει οι Η.Π.Α. στο Βιετνάμ με τον

εκτεταμένο βομβαρδισμό μεγάλης έκτασης περιοχών εκεί).

Ο Νίξον λοιπόν ξεκινά το 1969 την απόσυρση αμερικανικών

στρατευμάτων από το Βιετνάμ. Οι διαπραγματεύσεις για ειρήνευση οι οποίες

είχαν ξεκινήσει στο Παρίσι το 1968 καταλήγουν σε υπογραφή συμφωνίας

κατάπαυσης του πυρός το 1973. Ο Νίξον είχε προχωρήσει το 1972 σε

σημαντική μείωση του αριθμού των αμερικανικών στρατευμάτων από το

Βιετνάμ ίσως και υπό το βάρος του διαφαινόμενου ξεσπάσματος του περίφημου

σκανδάλου Γουώτερ-γκέιτ. Τελικά η κυβέρνηση Νίξον λόγω αυτού του

σκανδάλου καταρρέει το 1974, ενώ το 1975 έχουμε την οριστική αποχώρηση

των αμερικανικών στρατευμάτων από τη Σαϊγκόν.37

Από δω και πέρα ξεκινά η σκληρή κριτική απέναντι στα αμερικανικά

ΜΜΕ τα οποία θεωρήθηκαν από πολλούς αναλυτές και κρατικούς υπευθύνους

ως ένας από τους βασικούς παράγοντες οι οποίοι συνετέλεσαν στην αποτυχία

των αμερικανών στο Βιετνάμ. Τα αμερικανικά μέσα ενημέρωσης

κατηγορήθηκαν ότι με το να παρουσιάζουν συνεχώς φρικιαστικές εικόνες από

το πεδίο της μάχης οδήγησαν στην μεταστροφή του κλίματος της κοινής γνώμης

των ΗΠΑ απέναντι στον πόλεμο του Βιετνάμ και την καταρράκωση του ηθικού

των αμερικανών στρατιωτικών.

Μάλιστα το 1969 ο τότε αντιπρόεδρος της κυβέρνησης Νίξον Σπύρος

Άγκνιου σε περιοδεία του στις ΗΠΑ εξέφρασε ανοικτά τη δυσαρέσκειά του για

τον τρόπο κάλυψης της αντιπολεμικής διαδήλωσης στην Ουάσινγκτον από τα

αμερικανικά ΜΜΕ. Κατηγόρησε εκείνους που ελέγχουν τα ΜΜΕ ότι συνεχώς

παρουσιάζουν ένα αρνητικό κλίμα της κατάστασης που αφορά στον πόλεμο και

ότι μέσω του τρόπου κάλυψης της αντιπολεμικής διαδήλωσης (Ουάσιγκτον)

προσπάθησαν να περάσουν τις δικές τους απόψεις στην κοινή γνώμη. Στην

37

THE EVENTS : A chronology of U.S. involvement in the Vietnam War. www.multied.com/vietnam/Events.html.

25

ουσία ο ‘Αγκνιου κατηγόρησε τα ΜΜΕ για «στήσιμο ειδήσεων» κατηγορία που

ερευνήθηκε τελικά από την Ομοσπονδιακή Επιτροπή Επικοινωνιών των ΗΠΑ.38

Εκφράστηκαν επίσης ισχυρισμοί ότι μεταξύ 1961 και 1968 τα

αμερικανικά μέσα, συμπεριλαμβανομένης της τηλεόρασης, εκτέλεσαν

ενθουσιωδώς το πατριωτικό καθήκον τους για λογαριασμό της κυβέρνησης στο

θέμα του πολέμου, αλλά ότι μετά το 1968 άλλαξαν στάση με την τηλεόραση να

φέρνει στην πατρίδα όχι τη βιαιότητα του πολέμου, αλλά το χάσιμο στην

αμερικανική συνείδηση που υποστήριξε αυτό τον πόλεμο κατά την

προηγούμενη περίοδο.39

Πράγματι, σύμφωνα με τον Nicholas O’ Berry στατιστικές που

πραγματοποιήθηκαν το 1967 έδειξαν μια μεταστροφή της κοινής γνώμης

ενάντια στον πόλεμο. Την ίδια εποχή οι Times των οποίων τα δημοσιεύματα

μελετά ο O’ Berry κατά την διάρκεια του πολέμου του πολέμου είχαν ήδη

προβλέψει τις καταστροφικές συνέπειες από τον πόλεμο του Βιετνάμ. Ο ίδιος

πάντως συγγραφέας καταλήγει στο συμπέρασμα ότι τα μέσα ενημέρωσης δεν

δημιουργούν πολιτική, αλλά απλά αναλύουν το αποτέλεσμα από την εφαρμογή

συγκεκριμένων πολιτικών επιλογών της διοίκησης.40

Στις 31 Μαρτίου του 1968 ο Νίξον ανακοίνωσε ότι δεν θα βάλλει

υποψηφιότητα για τις εκλογές ενώ την 1η Απριλίου του ίδιου έτους μιλώντας

στην ένωση ιδιοκτητών αμερικανικών δικτύων είπε τα εξής θεωρώντας τους

εμμέσως υπευθύνους γι’ αυτή του την επιλογή :

«Όταν κάθησα στο γραφείο μου το προηγούμενο απόγευμα, σκέφτηκα

τις τόσες φορές κάθε εβδομάδα που η τηλεόραση φέρνει τον πόλεμο στα σπίτια

των Αμερικανών. Κανείς δεν μπορεί να πει ακριβώς τις επίπτωση έχουν αυτές

οι έντονες σκηνές στην Αμερικανική κοινή γνώμη. Οι ιστορικοί μπορούν μόνο να

μαντέψουν τι επίπτωση θα είχε η τηλεόραση σε παλιότερους πολέμους που

αφορούσαν το μέλλον αυτού του έθνους : κατά τη διάρκεια του Κορεατικού

πολέμου για παράδειγμα όταν οι δυνάμεις μας απωθήθηκαν πίσω στο Ρusan,

ή στο Β’ Παγκόσμιο πόλεμο όταν οι άντρες μας υπέφεραν στην Ευρώπη ή όταν

τα περισσότερα από τα αεροσκάφη μας καταρρίφθηκαν τον Ιούνιο του 1942

38

Calvin F. Exoo, op. cit, σελ. 95. 39

Βrian ΜcΝair, op. cit σελ. 294. 40

Ν. Ο. Berry, op. cit., σελ. 44, 52.

26

έξω από την Αυστραλία».41 Ο Πρόεδρος Τζόνσον εμφανώς λοιπόν έριχνε την

ευθύνη στην τηλεόραση για την μεταστροφή της κοινής γνώμης και συνεπώς

την αποτυχία των αμερικανικών στρατευμάτων στο Βιετνάμ.

Ανακεφαλαιώνοντας μπορούμε να πούμε ότι η κριτική για τον ρόλο των

ΜΜΕ στην αποτυχία των επιχειρήσεων στο Βιετνάμ επικεντρώνεται στα εξής

σημεία :42

α) Στην συνεχή και άκριτη προβολή βίαιων σκηνών στην τηλεόραση η

οποία πια δεν είχε θέση για καλά νέα, αλλά μόνο για αρνητικές σκέψεις.

β) Στο νεαρό της ηλικίας των δημοσιογράφων που κάλυπταν το

ρεπορτάζ στο Βιετνάμ, οι οποίοι προσπαθούσαν να αναδειχθούν ασκώντας

έντονη κριτική στις κυβερνητικές στρατηγικές και αποφάσεις.

γ) Δεν γινόταν ανάλυση της πορείας των επιχειρήσεων στο Βιετνάμ αλλά

προβαλλόταν απλά σκηνές φρίκης.

Σύμφωνα με ορισμένους αναλυτές αν οι ΗΠΑ είχαν συνεχίσει τους

βομβαρδισμούς κυρίως σε περιοχές, που οι εχθρικές δυνάμεις αναδιπλώνονταν

(π.χ. Καμπότζη), ο πόλεμος θα είχε κερδιθεί. Όμως η προβολή σκηνών από τις

καταστροφικές συνέπειες των αεροπορικών βομβαρδισμών (π.χ. βόμβες

ναπάλμ, χημικά για την καταστροφή των φύλλων των δένδρων), μετέστρεψε το

κλίμα της κοινής γνώμης κατά της πραγματοποίησής τους.

δ) Τέλος κατηγορήθηκαν και οι υπεύθυνοι ενημέρωσης του στρατού οι

οποίοι δεν προσπάθησαν επαρκώς να εξηγήσουν τι συνέβαινε στους

δημοσιογράφους, παρά τους βομβάρδιζαν με πεζά στατιστικά στοιχεία

προσπαθώντας πολλές φορές να ωραιοποιήσουν και τις αρνητικές

καταστάσεις. Δημιουργήθηκε έτσι μεταξύ στρατιωτικών και δημοσιογράφων ένα

«credibility gap» (χάσμα αξιοπιστίας) με αποτέλεσμα οι δημοσιογράφοι να

στρέφονται σε άλλες πηγές ενημέρωσης ή να μην ενημερώνονται όπως θα

‘πρεπε.

Η άποψη του David Halberstain (ο οποίος κάλυψε τον πόλεμο του

Βιετνάμ για τους Υ. York Times) περικλείει την υπερασπιστική θέση για τα ΜΜΕ

στον πόλεμο : κατά την διάρκεια του πολέμου οι δημοσιογράφοι απλώς είπαν

τα πράγματα όπως τα είδαν. Κάνοντας αυτό περιέγραψαν τον άδικο τρόπο με

41

Susan Carruthers, “The Media at War : Communication and Cοnflict in the Twentieth Century, Macmillan Press LTD, London, 2000, σελ. 117-118. 42

Ιbid, σελ. 111-119.

27

τον οποίο διεξήχθη ένας πόλεμος, ο οποίος μπορεί και να ήταν δίκαιος,

προσπαθώντας να θέσουν ένα τέρμα σ’ αυτό. Τα μέσα ενημέρωσης λοιπόν

λειτούργησαν όπως πρέπει να λειτουργούν στις φιλελεύθερες δημοκρατίες, σαν

ελεγκτές του κράτους, ένα ρόλος ο οποίος δεν οδηγεί πάντα σε αρμονικές

σχέσεις μεταξύ των δύο.43

Αρκετά ενδιαφέρουσα και αποκαλυπτική ήταν η συζήτηση που έγινε στο

πλαίσιο τεσσάρων διεθνών συνεδρίων τα οποία διοργανώθηκαν από τον

Οργανισμό Freedom Forum και στα οποία συμμετείχαν δημοσιογράφοι,

στρατιωτικοί και κυβερνητικοί παράγοντες αρκετοί εκ των οποίων είχαν και

προσωπική εμπειρία από τον πόλεμο του Βιετνάμ (π.χ. Peter Arnet

δημοσιογράφος CNN). Τα βασικά συμπεράσματα ήταν ότι έγιναν προσπάθειες

«διαχείρισης» των πληροφοριών από τις αμερικάνικες υπηρεσίες. Όμως η

δουλειά των δημοσιογράφων δεν εμποδίστηκε, αντιθέτως στο πεδίο της μάχης

οι στρατιωτικοί ήταν ιδιαίτερα συνεργάσιμοι. Οι όποιες προσπάθειες

λογοκρισίας, γίνονταν στην Ουάσιγκτον, ενώ η αποτυχία οφείλεται κατά την

άποψη ορισμένων στο γεγονός ότι ο πόλεμος αυτός κράτησε αρκετό διάστημα

και είχε αρκετές απώλειες για τους αμερικανούς.44

Το Συμπέρασμα από την περίπτωση του Βιετνάμ είναι ότι στους

πολιτικούς και στρατιωτικούς κύκλους τα ΜΜΕ θεωρήθηκαν ως υπεύθυνοι για

την ήττα των αμερικανών. Κατηγορήθηκαν για αποσπασματικοποίηση,

δραματοποίηση των γεγονότων, πράγμα το οποίο οδήγησε στον ξεσηκωμό της

αμερικανικής κοινής γνώμης εναντίον της συνέχισης του πολέμου στο Βιετνάμ.

Η εμπειρία του Βιετνάμ χρησιμοποιήθηκε σαν μάθημα για την αντιμετώπιση των

ΜΜΕ κατά την διάρκεια πολεμικών συγκρούσεων στο μέλλον.

43

Ιbid, σελ. 112. 44

Media Perspectives 20 Years after the End of the Vietnam War. www.freedomforum.org/vietnam-report.htm. Ο οργανισμός Freedon Forum οργάνωσε τέσσερα διεθνή συνέδρια με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 20 ετών από τον πόλεμο του Βιετνάμ, με θέμα τον ρόλο των ΜΜΕ στον πόλεμο και την κληρονομιά που άφησαν. Τα τέσσερα αυτά συνέδρια έλαβαν χώρα στο Άρλινγκτον ΗΠΑ, στην πόλη του Χο Τσι Μίνχ στο Βιετνάμ, στο Χόνγκ-Κόνγκ και στο Ώκλαντ των ΗΠΑ.

28

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΩΝ ΦΩΚΛΑΝΤ

Στους βρετανικούς στρατιωτικούς κύκλους το Βιετνάμ αποτελούσε ένα

χτυπητό παράδειγμα για το πώς τα ΜΜΕ υπέσκαψαν το ηθικό της κοινής

γνώμης στην Αμερική και την έστρεψαν κατά του πολέμου. Από το 1970 ακόμη

αξιωματούχος του Υπουργείου Αμύνης τη Βρετανίας είχε αναρωτηθεί αν θα

πρέπει να αφήνονται ελεύθερες οι κάμερες στο πεδίο των μαχών. Στην

περίπτωση των Φώκλαντ κάτι τέτοιο σίγουρα δεν έγινε. Οι περιορισμοί οι οποίοι

επιβάλλονταν στις ειδήσεις που προέρχονταν από το μέτωπο ήταν τριών ειδών

: α) περιορισμοί οι οποίοι επιβάλλονταν από το Υπουργείο Αμύνης με τη μορφή

λογοκρισίας και ελέγχου β) περιορισμένη πληροφόρηση που προερχόταν από

τις αρχές μέσω συνεντεύξεων τύπου γ) επιβολή αυτολογοκρισίας από τα μέσα

ώστε να συμβαδίζει η άποψή τους με την κοινή γνώμη.45 Οι δημοσιογράφοι

λοιπόν εκτός από τον έλεγχο είχαν να αντιμετωπίσουν μεγάλο περιορισμό

κινήσεων και έλλειψη διάθεσης συνεργασίας από μέρους των βρετανικών

στρατιωτικών αρχών.

Όταν οι δυνάμεις της Αργεντινής εισέβαλαν στα νησιά Φώκλαντ τον

Απρίλιο του 1982, η Κυβέρνηση της Μ. Θάτσερ στην Βρετανία βρισκόταν σε

χαμηλά ποσοστά δημοτικότητας λόγω τη οικονομικής ύφεσης και του υψηλού

αριθμού ανέργων εκείνη την εποχή. Η εισβολή στα Φώκλαντ επέτρεψε στην

κυβέρνηση Θάτσερ να προετοιμάσει μια μετα-αποικιακή στρατιωτική

εκστρατεία, επιδεικνύοντας τον πατριωτισμό και την αποφασιστικότητα της. Η

σύγκρουση έγινε από μόνη της μια δράση πολιτικής επικοινωνίας, φορτισμένη

με συμβολικές αντιχήσεις και απηχήσεις του επιβλητικού παρελθόντος της

Βρετανίας.46

Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια της Μ. Θάτσερ που ακολουθούν κα τα

οποία δείχνουν την εφαρμογή μιας πολιτικής που στηρίζεται στην αναβίωση του

πατριωτισμού των Βρετανών και στη συναισθηματική φόρτιση το κλίματος στην

Βρετανία με τη χρήση συμβόλων και εννοιών :47

α) Μιλώντας στο κανάλι ITV στις 29 Μαρτίου του 1982 δηλώνει : ‘Ημουν

πολύ στεναχωρημένη για τους ανθρώπους που έχασαν τη ζωή τους στα

Φώκλαντς και τότε σκέφτηκα τον Γουέλιγκτον μετά την μάχη του Βατερλώ».

45

Greg Philo “Glasgow Media Group Reader, Volume 2”, London/N.York, Routledge, 1995 σελ. 81-82. 46

Brian McNair, op. cit, σελ. 296. 47

Greg Philo, op. cit, σελ. 129.

29

β) Σε ομιλία της στις 3 Ιουλίου 1982 αναφέρει : «το έθνος το οποίο έχτισε

μια αυτοκρατορία και κυβέρνησε μεγάλο μέρος του κόσμου… χαιρόμαστε που

στη Βρετανία ξανάναψε αυτό το πνεύμα που έκαιγε μέσα της για γενεές στο

παρελθόν και το οποίο σήμερα καίει με την ίδια λαμπρότητα όπως και στο

παρελθόν. Η Βρετανία ξαναβρήκε τον εαυτό της στον Ν. Ατλαντικό και δεν θα

κάνει πίσω από την νίκη που κατέκτησε».

Παράλληλα με τον επηρεασμό της εσωτερικής κοινής γνώμης η Βρετανία

έθεσε σαν στόχο να ελέγξει και την διεθνή αντίδραση σ’ αυτόν τον πόλεμο ώστε

να μην αντιμετωπίσει εχθρική συμπεριφορά από πουθενά. Η περίπτωση του

πολέμου των Φώκλαντ ήταν πολύ ευκολότερη για την πραγματοποίηση ενός

τέτοιου στόχου σε σχέση με τον πόλεμο του Βιετνάμ, αφού διήρκεσε μόνο 72

ημέρες.

Με την δικαιολογία ύπαρξης ειδικών «επιχειρησιακών» λόγων το

Υπουργείο Αμύνης ξεκίνησε μια εκστρατεία λογοκρισίας, παραπλάνησης,

παραπληροφόρησης ακόμη και πολιτικού εκφοβισμού των δημοσιογράφων.48

Σ’ αυτή την προσπάθεια των βρετανικών αρχών βοήθησε και το γεγονός

ότι τα Φώκλαντ βρίσκονται σε μια πολύ απομακρυσμένη και δυσπρόσιτη

περιοχή (8000 μίλια από τη Βρετανία), όπου η χρήση δορυφόρων για την

μετάδοση απ’ ευθείας εικόνας από την περιοχή εκείνη την εποχή ήταν σχεδόν

αδύνατη. Ενθυμούμενοι τα λόγια του Τσώρτσιλ ότι ένα πολεμικό πλοίο σε

δράση δεν έχει χώρο για δημοσιογράφους, οι εκπρόσωποι του βρετανικού

Υπουργείου Αμύνης και του Ναυτικού προέβησαν στις εξής ενέργειες :49

α) Προέβαλλαν σημαντικές αντιρρήσεις στο να μεταφέρουν μαζί με τα

πλοία της δύναμης κρούσης που θα πήγαινε στην περιοχή και μια πολυάριθμη

ομάδα δημοσιογράφων. Μετά από πιέσεις οι οποίες προέρχονταν από το ίδιο

το πρωθυπουργικό γραφείο το ναυτικό δέχθηκε να πάρει μαζί του 29

δημοσιογράφους οι οποίοι ήταν όλοι Βρετανοί και μόνο ένας εκπροσωπούσε το

διεθνές πρακτορείο Ρώϋτερ.

β) Ολες οι ενέργειες των δημοσιογράφων στο πλοίο ελέγχονταν. Δεν

έφευγε καμία πληροφορία ή φωτογραφία η οποία να περιείχε κάτι το αρνητικό

για τη βρετανική πλευρά. Ειδικοί εκπρόσωποι των βρετανικών αρχών οι οποίοι

ονομαζόντουσαν «minders» περνούσαν από έλεγχο όλο το υλικό που

48

Brian McNair, op. Cit, σελ. 297. 49

Susan Carruthers, op. cit, σελ. 122-127.

30

διοχέτευσαν οι δημοσιογράφοι προς τα μέσα ενημέρωσης, από τον τόπο της

σύγκρουσης. Συχνά επιβαλλόταν διακοπή των ραδιοφωνικών μεταδόσεων από

τα πλοία και έτσι οι δημοσιογράφοι δεν μπορούσαν ανά πάσα στιγμή να

στείλουν τις αναφορές τους οι οποίες συχνά έφταναν αρκετά καθυστερημένες

στο Λονδίνο. Εκεί γίνονταν αντικείμενο νέου ελέγχου από ειδική επιτροπή στην

οποία συμμετείχαν εκδότες των ΜΜΕ και εκπρόσωποι του βρετανικού

Υπουργείου Αμύνης. Οι πιέσεις δηλαδή των βρετανικών αρχών είχαν επεκταθεί

και στους ιδιοκτήτες και εκδότες των ΜΜΕ για το τι θα μετέδιδαν και αν αυτό θα

μπορούσε με οποιοδήποτε τρόπο να βλάψει τις πολεμικές επιχειρήσεις. Με την

επιστροφή τους οι δημοσιογράφοι από τα Φώκλαντ, εξέφρασαν φρικτά

παράπονα όσον αφορά την μεταχείρισή τους από τις στρατιωτικές αρχές οι

οποίες τους αντιμετώπιζαν με εχθρική διάθεση. Σε έρευνα που ακολούθησε από

μια ειδική κοινοβουλευτική επιτροπή Αμύνης η οποία συστάθηκε για να

διερευνήσει τέτοιες καταγγελίες διαπιστώθηκε για παράδειγμα ότι υπήρχε η

δυνατότητα αποστολής εικόνων μέσω δορυφόρου από την περιοχή όμως κάτι

τέτοιο θα έπρεπε να γίνει με τη συνεργασία του ναυτικού το οποίο όμως

συνεχώς προφασιζόταν λόγους ασφαλείας για την χρήση των συστημάτων του.

Επίσης φωτογραφίες και γενικότερα υλικό το οποίο δεν περιείχε

ευχάριστες ειδήσεις για τις βρετανικές δυνάμεις καθυστερούσε υπερβολικά να

φτάσει στη Βρετανία (π.χ. η έκρηξη στο βρετανικό πλοίο Antelope).50

Ας δούμε τώρα ορισμένα παραδείγματα για το πώς παρουσιαζόνταν

ορισμένα γεγονότα που αφορούσαν τον πόλεμο στα Φώκλαντ, στο εσωτερικό

της Βρετανίας :

Το παράδειγμα της βύθισης του Αργεντίνικου καταδρομικού (General

Βelgrano μελετήθηκε από μια επιστημονική ομάδα του Πανεπιστημίου της

Γλασκώβης. Ενώ εκείνη την περίοδο υπήρχε η αρχική αποδοχή από πλευράς

Αργεντινής ενός ειρηνευτικού σχεδίου το οποίο είχε προτείνει το Περού, οι

Βρετανοί προχώρησαν στη βύθιση έξω μάλιστα από το χώρο της πολεμικής

ζώνης του Belgrano και ενώ το συγκεκριμένο πλοίο αποχωρούσε από την

περιοχή, οδηγώντας έτσι τις διαπραγματεύσεις για ειρήνευση σε ναυάγιο. Σε

αντίθετη με το διεθνή τύπο τα βρετανικά ΜΜΕ δεν παρουσιάζουν τόσο τραγικά

ένα περιστατικό το οποίο στοίχισε τη ζωή σε 400 ανθρώπους. Στα δελτία

50

Greg Philo, op. cit, σελ. 82.

31

ειδήσεων δεν αναφέρεται η λέξη νεκροί, αλλά αγνοούμενοι. Στις 7 Μαίου 1982

το BBC μεταδίδει υποτιθέμενο αποκωδικοποιημένο μήνυμα των Αργεντινών το

οποίο λέει : «Η βύθιση του Belgrano άνοιξε την πόρτα για μέγιστη χρήση βίας

από μέρους μας». Μερικές ώρες αργότερα το μήνυμα μεταδίδεται με άλλο

περιεχόμενο «Η βύθιση του Belgrano μας άνοιξε το δρόμο για να σκοτώσουμε».

Το τίτλος της εφημερίδας Sun η οποία κρατούσε μια άκρως εθνικιστική θέση

ήταν για τη βύθιση του Belgrano : “Gotcha” (σ’ έφαγα). Αντίθετα η Mirror η

οποία ήταν υπέρ της απόσυρσης από την περιοχή επικρίθηκε έντονα από τις

αρχές. Ακολουθείτο δηλαδή η πολιτική ότι όποιος κάνει κριτική στην κυβέρνηση

δεν είναι πατριώτης.51

Ακόμη και το BBC δεν ξέφυγε από τις πιέσεις όταν παρέκκλινε της

επίσημης κυβερνητικής γραμμής. Η προβολή από το ΒΒC της εκπομπής

Panorama που έδινε τη δυνατότητα σ’ όποιον ήθελε να εκφράσει την αντίρρησή

του στις πολεμικές επιχειρήσεις στα Φώκλαντ κατηγορήθηκε ως υπονομευτική

για τα εθνικά συμφέροντα, ενώ σχόλιο δημοσιογράφου στην εκπομπή Newsight

σχετικά με την αξιοπιστία των Αγγλων όσον αφορά την πληροφόρηση για τα

γεγονότα από το μέτωπο προκάλεσε ισχυρότατες αντιδράσεις και πιέσεις από

μέρους των βρετανικών αρχών.52

Μετά τη λήξη του πολέμου ο δημοσιογράφος του BBC Robert Fox

παραδέχθηκε σε εκπομπή ότι κυβερνητικός αξιωματούχος σε θέματα τύπου του

είχε πει : «Θέλουμε να παρουσιάζετε μόνο τα καλά νέα».53

Τέλος ενώ αποσιωπούνταν από τα ΜΜΕ αντιδράσεις πολιτών εναντίον

της επέμβασης στα Φώκλαντ παρουσιάζονταν δημοσκοπήσεις οι οποίες

παρουσίαζαν την βρετανική κοινή γνώμη να είναι συντριπτικά υπέρ του

πολέμου :54

Αν η κυβέρνηση της Αργεντινής αρνηθεί να συμβιβασθεί και η βρετανική

κυβέρνηση αποφασίσει, έναν μακροχρόνιο αποκλεισμό του νησιού κάτι το

οποίο είναι πολύ ριψοκίνδυνο, τι πρέπει να κάνει η βρετανική κυβέρνηση;

Το 70% των βρετανών απάντησε ότι συμφωνεί με εισβολή στα Φώκλαντ,

το 18% ήταν υπέρ του να εγκαταλείψει η Βρετανία τη διεκδίκηση των Φώκλαντ

και το 11% απάντησε ότι δεν γνωρίζει. Όμως η ερώτηση η οποία δεν

51

Α Comparative Media Study of the Falklands War.www.studentcentral.co.UK. 52

Brian McNair, op. cit, σελ. 304. 53

Calvin F. Exoo, op. cit, σελ. 82. 54

Ιbid, σελ. 141.

32

αναφερόταν ολόκληρη στα δελτία ειδήσεων ήταν πολύ περιοριστική. Ρωτάει για

υποστήριξη σε μια πολεμική επιχείρηση απορρίπτοντας άλλες επιλογές

προεξοφλώντας την αποτυχία των διαπραγματεύσεων και του αποκλεισμού των

νησιών. Άλλες επιλογές όπως οικονομικές κυρώσεις ή διοίκηση των νησιών

από τα Ηνωμένα Εθνη παραβλέπονται : η επιλογή είναι είτε η εισβολή είτε η

εγκατάλειψη διεκδίκησης των νησιών από τους βρετανούς.

Συνεπώς η απάντηση υπέρ της ανάληψης στρατιωτικής δράσης

ουσιαστικά γίνεται μονόδρομος. Κατά την διάρκεια της κρίσης προβλήθηκαν και

άλλες τέτοιες δημοσκοπήσεις οι οποίες με κατάλληλα διατυπωμένες ερωτήσεις

φανέρωναν μια υποστήριξη της κοινής γνώμης υπέρ των κυβερνητικών

επιλογών. Παράλληλα η πλειοψηφία των συνεντεύξεων που εξέφραζαν

απόψεις σχετικά με τον πόλεμο και προβάλλονταν από την T.V. προέρχονταν

από άτομα που ανήκαν στο Συντηρητικό Κόμμα της Βρετανίας.

Το συμπέρασμα λοιπόν από την υπόθεση της κάλυψης του πολέμου των

Φώκλαντ από τα ΜΜΕ είναι ότι οι βρετανικές αρχές χρησιμοποίησαν όλα τα

δυνατά μέσα για την διαχείριση των πληροφοριών που προέρχονταν από το

μέτωπο ώστε να μην υπάρξει οποιοσδήποτε κίνδυνος για αντίδραση της κοινής

γνώμης. Βέβαια ο τρόπος που έγινε ο έλεγχος των πληροφοριών από πλευράς

βρετανών ήταν σε πολλές περιπτώσεις άγαρμπος και δημιούργησε κακή εικόνα

τόσο για τα βρετανικά ΜΜΕ όσο και για την ελευθερία του λόγου στη χώρα.

33

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΟΝ ΠΕΡΣΙΚΟ ΚΟΛΠΟ

Κατά τη διάρκεια της κάλυψης του πολέμου στον Περσικό Κόλπο από

την τηλεόραση, πληροφορηθήκαμε για τα τεχνολογικά μέσα που

χρησιμοποίησαν οι υπό αμερικανική διοίκηση συμμαχικές δυνάμεις εναντίον του

Ιράκ. Ετσι ακούσαμε για την ύπαρξη κατασκοπευτικών δορυφόρων οι οποίοι

επιτηρούσαν την κίνηση των Ιρακινών δυνάμεων και εντόπιζαν στόχους για

«χειρουργικά» χτυπήματα, μάθαμε ότι όπλα μαζικής καταστροφής έχουν

ηλεκτρονικά μάτια, τα αεροπλάνα είναι εξοπλισμένα με συστήματα νυχτερινής

σκόπευσης μέσων χρήσης υπέρυθρων ακτίνων κλπ. Επίσης

πληροφορηθήκαμε για την ύπαρξη πυραύλων οι οποίοι έχουν αυτόνομο

εγκέφαλο και απ’ την στιγμή της εκτόξευσης τους μπορούν μόνοι τους να

βλέπουν τον στόχο που θα πλήξουν. Αυτή η περιγραφή οπλικών συστημάτων

υψηλής τεχνολογίας κυριάρχησε στην αντίληψη που σχηματίσαμε γι’ αυτό τον

πόλεμο δημιουργώντας μια αίσθηση τεχνολογικής ευφορίας, Οι εικόνες που μας

έδειξαν έμοιαζαν περισσότερο με αυτές ενός ηλεκτρονικού παιχνιδιού ή

προγραμμάτων εξομοίωσης για ηλεκτρονικούς υπολογιστές. Το φαινόμενο του

«ρεαλιστικού πολέμου» είχε δώσει τη θέση του στην έννοια του «τεχνητού

εικονικού πολέμου» (virtual war).55

Η οθόνη μας επιτρέπει να γίνουμε μάρτυρες των γεγονότων που

συμβαίνουν στον κόσμο, ενώ ταυτόχρονα μας προστατεύει κρατώντας μας

μακρυά και προστατευμένους από τα γεγονότα που παρακολουθούμε. Στην

περίπτωση όμως του πολέμου στον Κόλπο η τηλεόραση απέφυγε να δείξει

εικόνες πραγματικής βίας και δυστυχίας (π.χ. η μη κάλυψη της σφαγής στο

δρόμο της Μπάσρα).56

Συνεπώς είχαμε μια προσπάθεια ωραιοποίησης του συγκεκριμένου

πολέμου μέσα από τα δελτία ειδήσεων και τις εκπομπές σε σημείο να μιλάμε

πια για το φαινόμενο της πληροφοροψυχαγωγίας (infotainment), όπου οι

ειδήσεις παίρνουν την μορφή μιας ψυχαγωγικής εκπομπής και παραπλανούν

τον τηλεθεατή από την σκληρή πραγματικότητα.57

55

Kevin Robins, “Into the image : culture and politics in the field of vision”, Routlege, London, 1996, σελ. 63-64, 71. 56

Ibid, σελ. 71. 57

Λάνς Μπένετ, op. Cit, σελ. 100.

34

Η περίοδος του πολέμου στον Περσικό Κόλπο μπορεί να χωρισθεί σε

τρεις φάσεις :58

α) Η πρώτη φάση με τη μεγαλύτερη χρονική διάρκεια αφού κράτησε από

τις 2 Αυγούστου 1990 που εισέβαλε το Ιράκ στο Κουβέϊτ μέχρι τις 17 Ιανουαρίου

1991 που οι σύμμαχοι ξεκίνησαν τις αεροπορικές επιδρομές. Αυτή ήταν η

περίοδος των διπλωματικών διαπραγματεύσεων για πιθανή απόσυρση του Ιράκ

από το Κουβέϊτ και η προετοιμασία για πόλεμο.

β) Η δεύτερη φάση περιλαμβάνει τις αεροπορικές επιδρομές από τις 17

Ιανουαρίου 1991, μέχρι τις 25 Φεβρουαρίου 1991.

γ) Η τρίτη φάση περιλαμβάνει τις χερσαίες επιχειρήσεις οι οποίες

διήρκεσαν για εκατό ώρες και οδήγησαν στην αποχώρηση των Ιρακινών από το

Κουβέιτ, ενώ στις 28 Φεβρουαρίου είχαμε την υπογραφή κατάπαυσης του

πυρός.

Η πρώτη φάση μετά την εισβολή στο Κουβέιτ του Ιράκ στις 2 Αυγούστου

1990 παραμένει σχετικά αδιάφορη για τα ΜΜΕ. Καθώς όμως οι

διαπραγματεύσεις για αποχώρηση των Ιρακινών από το Κουβέιτ δεν δείχνουν

να οδηγούν σε κάποιο αποτέλεσμα, αρχίζει να διαφαίνεται στον ορίζοντα η

προοπτική στρατιωτικής επέμβασης της Δύσης. Όμως η Δύση και ειδικά η

αμερικανική κυβέρνηση δεν μπορούσε να ρισκάρει μια τέτοια ενέργεια χωρίς

την στήριξη της κοινής γνώμης.

Ένα από τα μεγαλύτερα μαθήματα που εισέπραξε η Αμερική από τον

πόλεμο του Βιετνάμ είναι ότι οι μοντέρνες δημοκρατίες δεν μπορούν να

ανεχθούν την απώλεια μεγάλου αριθμού ζωών για την επιδίωξη στόχων πλην

της υπεράσπισης της πατρίδος. Συνεπώς εκείνη την περίοδο οι ΗΠΑ μαζί με

την προετοιμασία για πόλεμο οργάνωναν και τον τρόπο με τον οποίο θα

διαχειρίζονταν τις ειδήσεις, ώστε να μην επηρεασθεί αρνητικά η κοινή γνώμη.59

Από την άλλη οι αμερικανικές αρχές δεν μπορούσαν να παραδεχθούν

ευθέως στην κοινή γνώμη ότι μια τέτοια επέμβαση δεν είχε να κάνει με

υπεράσπιση δικαιωμάτων και ιδεωδών αλλά με την ύπαρξη του πετρελαίου

στην περιοχή και συνεπώς τον έλεγχο της τιμής του σε παγκόσμιο επίπεδο.

Αλλωστε σε άλλες περιπτώσεις εισβολών όπως για παράδειγμα της Τουρκίας

58

Fred Halliday, “Manipulation and Limits : media Coverage of the Gulf War, 1990-91, στο Tim Allen and Jean Seaton, επιμ. The Media of Conflict : War Reporting and Representations of Ethnic Violence, London/N. York, Zed Books, 1999, σελ. 129-130. 59

Martin Shaw, op. cit, σελ. 73.

35

στην Κύπρο οι ΗΠΑ έμειναν άπρακτες. Στην περίπτωση του Ιράκ δεν υπήρχε

παρά το οικονομικοστρατηγικό συμφέρον που ενδιέφερε τις ΗΠΑ.60

Επρεπε λοιπόν με κάποιο τρόπο να καλλιεργηθεί στην συνείδηση της

κοινής γνώμης το αναπόφευκτο του πολέμου με το Ιράκ. Ετσι το πρώτο βήμα

ήταν να παρομοιασθεί από τα ΜΜΕ ο Σαντάμ Χουσείν με τον Χίτλερ. Αυτό έγινε

για να φανεί στη συνείδηση του κόσμου ο Σαντάμ ως αδιάλλακτος και συνεπώς

κάθε άλλη λύση πλην του πολέμου να θεωρηθεί απορριπτέα.61

Όμως ποια θα ήταν η αντίδραση του κοινού αν γνώριζε τότε ότι μια

έρευνα αγοράς (που είχε διεξαχθεί από την εταιρία δημοσίων σχέσεων Hill και

Knowlton με έδρα την Ουάσιγκτον) είχε αποκαλύψει ότι η εικόνα του Χίτλερ

τρόμαζε τον κόσμο περισσότερο από οτιδήποτε άλλο; Ισως ο αμερικανικός

λαός να έδειχνε λιγότερη συμπάθεια, αν γνώριζε τότε ότι η κυβέρνηση του

Κουβέιτ και μερικά εύπορα μέλη της βασιλικής οικογένειας είχαν πληρώσει στην

Hill & Knowlton, 11,5 εκατ. δολάρια για να διευθύνει μια εκστρατεία δημοσίων

σχέσεων με σκοπό να επηρεάσει την αμερικανική κοινή γνώμη για την

απελευθέρωση του κρατιδίου τους.62

Στο πλαίσιο αυτής της εκστρατείας δημιουργήθηκε και το ακόλουθο

ψευδογεγονός :

Όταν πλησίαζε η εποχή της συζήτησης για την κατάσταση στο Κουβέιτ

στο Κογκρέσο, εμφανίστηκε μπροστά του μια νεαρή κοπέλα ονόματι Ναγίρα, η

οποία δήλωσε ότι εργαζόταν σε ένα νοσοκομείο στο Κουβέιτ και περιέγραψε

σκηνές όπου οι Ιρακινοί στρατιώτες άρπαξαν τα μωρά από τις θερμοκοιτίδες και

τα πετούσαν στο πάτωμα για να πεθάνουν. Λίγο μετά την λήξη του πολέμου,

αποκαλύφθηκε ότι η κοπέλλα ήταν η κόρη του πρεσβευτή του Κουβέιτ στις ΗΠΑ

και ότι η μαρτυρία της ήταν μέρος μιας άρτια οργανωμένης εκστρατείας

δημοσιότητας της Hill & Knowlton. Εκείνη την εποχή όμως αυτό το γεγονός

αποτέλεσε μεγάλη είδηση. Πέρα από τη μετάδοση από το βραδινό δελτίο

ειδήσεων του NBC, το βίντεο διανεμήθηκε σε 700 περίπου τηλεοπτικούς

σταθμούς και κατέληξε να μεταδίδεται σαν είδηση σε 35 περίπου εκατομμύρια

ακροατές. Όταν ήλθε η ώρα για την κρίσιμη ψηφοφορία στο Κογκρέσο για την

έγκριση της στρατιωτικής επέμβασης, οι υπολογισμοί στον Τύπο και στο

60

Calvin, F. Exoo, op. cit, σελ. 6. 61

Greg Philo and Greg McLaughlin, op. cit, σελ. 147. 62

Λάνς Μπένετ, op. Cit, σελ. 98.

36

Κογκρέσο ανέβαζαν τους τεκμηριωμένους θανάτους παιδιών από τις

θερμοκοιτίδες στα χέρια των κτηνωδών ιρακινών στρατιωτών σε 312, και

φυσικά το Κογκρέσο ψήφισε με μεγάλη πλειοψηφία υπέρ της επέμβασης. Μετά

τον πόλεμο όταν διερευνήθηκε το γεγονός αποδείχθηκε ότι ήταν ψεύτικο.63

Βλέπουμε λοιπόν πως με ψευδογεγονότα και έντεχνη σπίλωση του

προσώπου του Σαντάμ Χουσείν προετοιμάσθηκε η κοινή γνώμη της Αμερικής

για να δεχθεί ως επιβεβλημένη και δίκαια μια στρατιωτική επέμβαση των ΗΠΑ

στην περιοχή.

Την ίδια στιγμή η συντριπτική πλειοψηφία των εφημερίδων στην

Βρετανία πίεζε για ανάληψη πολεμικής δράσης εναντίον του Ιράκ θεωρώντας

ότι οι οικονομικές κυρώσεις που είχαν ληφθεί σαν μέτρα εις βάρος του δεν θα

έφερναν κανένα αποτέλεσμα. Μόνο η Guardian και το BBC συνέχιζαν να

υποστηρίζουν ότι οι οικονομικές κυρώσεις μπορούσαν να φέρουν κάποιο θετικό

αποτέλεσμα. Πάντως μετά και την αποτυχία των διαπραγματεύσεων της

τελευταίας στιγμής του Γάλλου Προέδρου Μιτεράν με τους Ιρακινούς το τοπίο

γίνεται ξεκάθαρο στα βρετανικά ΜΜΕ : «Κάθε προσπάθεια να βρεθεί μια

ειρηνική λύση στην κρίση του Κόλπου φαίνεται να αποτυγχάνει απόψε» (BBC

15 Ιανουαρίου 1991). Επίσης : «Ο πόλεμος στον Κόλπο φαίνεται

αναπόφευκτος. Το Ιράκ είπε απόψε ότι είναι έτοιμο γι’ αυτόν. Απέρριψε κάθε

τελική προσπάθεια ειρηνευτικής πρωτοβουλίας» (ITV, 15 Ιανουαρίου 1991).64

Σύμφωνα τώρα με τον ανταποκριτή του BBC στη Γαλλία η ενέργεια του

Γάλλου Προέδρου Μιτεράν για ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις την τελευταία

στιγμή δεν ήταν τίποτα άλλο από μία προσπάθεια να πείσει την γαλλική κοινή

γνώμη ότι έκανε ότι μπορούσε αλλά ο πόλεμος είναι αναπόφευκτος. Σύμφωνα

με τον ανταποκριτή ο ίδιος πίστευε από την αρχή ότι ο πόλεμος ήταν η μόνη

επιλογή.65

Ετσι λοιπόν, η πολεμική σύγκρουση δεν άργησε να ξεκινήσει εναντίον

ενός πρώην πιστού συμμάχου των ΗΠΑ. Τη δεκαετία του ’80 το Ιράκ δεχόταν

βοήθεια από τις ΗΠΑ και τουλάχιστον 10 αμερικανικές εταιρίες είχαν αναλάβει

τον εξοπλισμό του. Ο Λευκός Οίκος πρόσφερε αμέριστα την υποστήριξή του

63

Ibid, σελ. 98. 64

Greg Philo and Greg McLaughlin, op. cit, σελ. 148. 65

Ibid, σελ. 148

37

λέγοντας ότι ο εξοπλισμός και η ενίσχυση του Ιράκ είναι θετικό γεγονός για τις

επιχειρήσεις και τα αμερικανικά συμφέροντα στην περιοχή.66

Η αεροπορική επίθεση των συμμάχων εναντίον του Ιράκ ξεκίνησε στις 3

τα ξημερώματα τοπική ώρα. Πάνω από 2000 αεροπλάνα συμμετείχαν στην

επίθεση ενώ τις επόμενες 43 ημέρες που διήρκεσαν οι αεροπορικές επιθέσεις

θα ρίχνονταν σε ιρακινές πόλεις και στρατεύματα πάνω από 88.500 τόνοι

βομβών. Στην ουσία η καταιγίδα της ερήμου» αποτελούσε δύο πολέμους. Ο

πρώτος ήταν αυτός που είδαμε, ακούσαμε και διαβάσαμε από τα ΜΜΕ. Υπήρξε

και ένα άλλος πόλεμος για τον οποίο δεν ακούσαμε ή δεν μάθαμε αρκετά

πράγματα.67

Τα ΜΜΕ στη Βρετανία και στις ΗΠΑ δέχθηκαν με θριαμβολογίες το

ξεκίνημα των αεροπορικών επιδρομών. Το Newsweek περιγράφει τις επιθέσεις

ως θεαματικές και ταυτόχρονα τρομακτικές, ενώ περιγράφει το πως οι

συμμαχικές δυνάμεις χτυπούν με τα όπλα ακριβείας τους τις ιρακινές δυνάμεις,

ενώ άλλα μέσα χρησιμοποιούνται χαρακτηρισμοί όπως όμορφο θέαμα, τέλειες

επιθέσεις κλπ.68

Η γεωγραφική τοποθεσία της σύγκρουσης και η διεθνής διάστασή της,

προσέδωσαν στη σύρραξη μεγάλη ειδησεογραφική αξία. Τα μέσα ενημέρωσης,

ειδικότερα το τηλεοπτικό προσωπικό του CNN του BBC και των άλλων

σταθμών είχαν πρόσβαση σε περίπλοκες τεχνολογίες επικοινωνίας όπως ο

φορητός δορυφόρος, πράγματα που δεν ήταν δυνατά δύο χρόνια πριν.69 Στην

ουσία δηλαδή η κάλυψη του γεγονότος από τα διεθνή δίκτυα ήταν ένα πολύ

σημαντικό οικονομικό γεγονός. Ο εχθρός ήταν ξεκάθαρος, οι επιθέσεις αρκετά

θεαματικές και ενδιέφερε το συντριπτικό κομμάτι των δυτικών καταναλωτών

ειδήσεων αφού οι χώρες των περισσότερων συμμετείχαν έμμεσα ή άμεσα σ’

αυτό τον πόλεμο.

Παρόλα αυτά οι σύμμαχοι θέλησαν να εξασφαλίσουν ότι η σχετική

πληροφόρηση και οι εικόνες από την σύγκρουση θα ήταν συμβατές, όσο αυτό

ήταν δυνατό, με τους στρατιωτικούς και πολιτικούς τους στόχους. Από την

έναρξη της κρίσης είχε περιοριστεί με τις ΗΠΑ και τους συμμάχους της να

συνεργάζονται για τη δημιουργία ενός «ομαδικού» συστήματος. Οπως

66

Calvin F. Exoo, op. cit, σελ. 6. 67

Ibid, σελ. 5. 68

Ibid, σελ. 7. 69

Brian McNair, op. cit, σελ. 309.

38

σημειώθηκε στους New York Times «ο πόλεμος στον Περσικό Κόλπο

αποτέλεσε την πρώτη μεγάλη σύγκρουση αυτού του αιώνα στην οποία

ακολουθήθηκε πρακτική περιορισμού των δημοσιογράφων με συνοδεία

στρατευμάτων κάτι που απέκλεισε εντελώς την δυνατότητα τους να έχουν

επαφή με τα στρατεύματα».70

Πριν ακόμη από την έναρξη των αεροπορικών επιθέσεων βρετανοί και

αμερικανοί αξιωματούχοι έθεσαν σε λειτουργία ένα πολύ σφιχτό σύστημα

ελέγχου των πληροφοριών από τους δημοσιογράφους. Κανένας

δημοσιογράφος δεν επιτρεπόταν να έχει πρόσβαση στη Σαουδική Αραβία χωρίς

επίσημη άδεια, ενώ οι δημοσιογράφοι που βρίσκονταν εκεί τελούσαν υπό

καθεστώς ελέγχου αφού πρώτα χωρίζονταν σε ομάδες. Αξιωματικοί δημοσίων

σχέσεων οργάνωναν τις μετακινήσεις τους και είχαν δικαίωμα να ελέγχουν τα

φιλμ και τα γραπτά κείμενα των δημοσιογράφων. Οι στρατιωτικές αρχές

επικαλούνταν θέματα στρατιωτικής ασφάλειας των επιχειρήσεων ως αιτία για

τους ελέγχους αυτούς. Επίσης περιόριζαν οποιοδήποτε υλικό θα μπορούσε να

επηρεάσει αρνητικά την κοινή γνώμη, όπως ιστορίες για θανάτους συμμάχων

από ατυχήματα ή φιλικά πυρά κλπ.71

Από τους 1000 και πλέον δημοσιογράφους που βρίσκονταν στην

περιοχή των συγκρούσεων μόνο μια ομάδα 126 από αυτούς είχαν δικαίωμα να

πλησιάσουν τις στρατιωτικές μονάδες και πάντα χωρισμένοι σε μικρότερες

ομάδες και με συνοδεία αξιωματικών. Οσοι δημοσιογράφοι δεν τηρούσαν τους

περιορισμούς συλλαμβάνονταν από τη στρατιωτική αστυνομία και κρατούνταν

για ένα διάστημα, Ο Πήτερ Αρνέτ του CNN για παράδειγμα δεν είχε το δικαίωμα

να δείχνει και να συζητά για κάθε στρατιωτική καταστροφή και γύρω από τη

Βαγδάτη, ούτε του επιτρεπόταν να μιλάει ελεύθερα σε κοινούς πολίτες χωρίς

κυβερνητική συνοδεία.72

Μάλιστα ο Πήτερ Αρνέτ είχε κατηγορηθεί έντονα από αμερικανούς

αξιωματούχους και μερίδα των μέσων ενημέρωσης, επειδή μετά το

βομβαρδισμό ενός κτιρίου για το οποίο οι αμερικανικές αρχές δήλωναν ότι ήταν

εργοστάσιο μικροβιολογικού πολέμου, ο Αρνετ αποκάλυψε ότι επρόκειτο για

70

Ibid, σελ. 309. 71

Fred Halliday, op. cit, σελ. 132. 72

Gary C. Woodward, “The Rules of the Game : The Military and the Press in the Persian Gulf War”, στο Robert E. Denton επιμ. Τhe Media and the Persian Guld War, London, Praeger, 1993, σελ. 12.

39

εργοστάσιο παραγωγής παιδικού γάλακτος. Προχωρώντας μέσα στα ερείπια ο

Αρνετ βρέθηκε μέχρι τους αστραγάλους σε σκόνη παιδικού γάλακτος

προσφέροντας μάλιστα και ένα δείγμα στο κοινό του για τον καφέ τους. Ο Αρνέτ

κατηγορήθηκε ότι χρησιμοποιήθηκε από τους Ιρακινούς.73

Οι γενικές αρχές περιορισμού των ειδήσεων από τις στρατιωτικές αρχές

περιγράφονται ως εξής :74

α) Απαγορεύεται η μετάδοση κάθε πληροφορίας η οποία είναι

αποκαλυπτική για μελλοντικά σχέδια, επιχειρήσεις, επιθέσεις

περιλαμβανομένων και των επιχειρήσεων που ματαιώθηκαν ή αναβλήθηκαν.

β) Απαγορεύεται κάθε πληροφορία, φωτογραφία και εικόνα η οποία

μπορεί να αποκαλύψει την ακριβή θέση των στρατιωτικών δυνάμεων ή να

αποκαλύψει θέματα ασφαλείας των εγκαταστάσεων.

γ) Απαγορεύεται η μετάδοση πληροφοριών σχετικά με απώλειες των

αμερικανικών συμμαχικών δυνάμεων.

Πολλοί δημοσιογράφοι και άνθρωποι των αμερικανών ΜΜΕ

διαμαρτυρήθηκαν έντονα γι’ αυτές τις απαγορεύσεις και την λογοκρισία που

υπέστησαν από τις αμερικανικές αρχές. Ετσι ενώ εκπρόσωπος του Υπουργείο

Αμύνης δήλωνε ότι σ΄ αυτόν τον πόλεμο οι αμερικανοί πολίτες είχαν την

καλύτερη κάλυψη πολεμικής σύγκρουσης από ποτέ, τον Μάιο του 1991 οι

εκπρόσωποι 15 ειδησεογραφικών οργανισμών όπως η Wall Street Journal και

Associated Press, έστειλαν γράμμα διαμαρτυρίας στον Υπουργό Άμυνας Dick

Cheney με το οποίο δήλωναν ότι το Πεντάγωνο άσκησε «πλήρη έλεγχο»πάνω

σε ότι μετέδωσαν ή έγραψαν.75

Στον πόλεμο του Κόλπου οι συμμαχικές δυνάμεις έφταναν τις 532.000

ενώ η επιχείρηση κόστισε 13.3 δισεκατομμύρια δολάρια. Όμως οι αμερικανοί

κατάφεραν να εδραιώσουν, χωρίς ουσιαστικές απώλειες, την παρουσία τους σε

μια στρατηγικής σημασίας περιοχή του κόσμου λόγω κυρίως της ύπαρξης

πετρελαίου. Σαν συμπέρασμα μπορούμε να πούμε ο πόλεμος αυτός αποτέλεσε

και για άλλους λόγους μια μεγάλη επιτυχία των δυτικών δυνάμεων και κυρίως

των αμερικανών :

73

Ajai K. Rai, op. cit. 74

Gary C. Woodward, op. cit, σελ. 13. 75

Ibid, σελ. 3.

40

α) Κατάφεραν να έχουν την στήριξη σε μεγάλο βαθμό της παγκόσμιας

κοινής γνώμης ενώ οι όποιες αντιδράσεις έμειναν στο σκοτάδι.

β) Δεν υπήρξαν σημαντικές απώλειες σε έμψυχο δυναμικό.

γ) προβλήθηκε η στρατιωτική και τεχνολογική υπεροχή της Δύσης.

δ) Πολλά από τα ψευδογεγονότα όπως για παράδειγμα η τρομερή

αποτελεσματικότητα των Πάτριοτ ως αντιπυραυλικό σύστημα εναντίον των

πυραύλων Σκούντ, αποκαλύφθηκαν μετά το τέλος του πολέμου όταν πια όλα

είχαν κριθεί (υπολογίσθηκε τελικά ότι από τους 86 Σκούντ που εκτοξεύτηκαν

από το Ιράκ μόνο 10 εξουδετερώθηκαν από τους Πάτριοτ).

Τα αμερικανικά ΜΜΕ δέχθηκαν ισχυρότατη κριτική για την στάση τους

στον πόλεμο. Η γλώσσα των δημοσιογράφων ζευγάρωσε με τους γλωσσικούς

ιδιωματισμούς των στρατιωτικών επιτελείων. Τα όπλα γίνονται «ισχυρά

επιχειρήματα», οι βομβαρδισμοί των στρατιωτικών στόχων «χειρουργικές

επιθέσεις» τα θύματα των αμάχων «παράπλευρες απώλειες. Το πρησμένο

πρόσωπο κάποιου φυλακισμένου αμερικανού πιλότου είναι «έγκλημα

πολέμου» ο ακατάπαυστος βομβαρδισμός μιας αραβικής πρωτεύουσας,

αποτέλεσμα των πολλαπλών αεροπορικών «εξόδων». Χρειάστηκε να

περάσουν δύο εβδομάδες για να αναθαρρήσουν οι δημοσιογράφοι και να

αμφισβητήσουν τον ρόλο τους ως απλών φερέφωνων όπως τους ήθελαν οι

στρατιωτικοί που τους πλαισίωναν. Ακόμη και το ΝΒC υποχρεώθηκε να

παραδεχτεί ότι το «Πεντάγωνο μετέτρεψε τα ΜΜΕ σε ένα συμπληρωματικό

όπλο του στρατού». Το Τάιμ κάνει τον πρώτο απολογισμό : ποιότητα

αξιοθρήνητη, ρεπορτάζ προκατασκευασμένα, «εμπαιγμός και λογοκρισία».76

Οσο διαρκούσαν οι βομβαρδισμοί και οι χερσαίες επιχειρήσεις οι

τηλεοπτικές οθόνες δεν έδειχναν σχεδόν τίποτε άλλο παρά από τα δελτία τύπου

του Πενταγώνου, τις εικόνες που έδινε το Πεντάγωνο και πληροφορίες

λογοκριμένες από το Πεντάγωνο. Επίσης δεν προβλήθηκαν σε καμία

περίπτωση διαδηλώσεις και αντιδράσεις για το σταμάτημα των βομβαρδισμών

σε χώρες όπως η Ισπανία και η Ιαπωνία. Μια δημοσκόπιση που έγινε με

παραγγελία των Τάιμς του Λος Άντζελες αποκαλύπτει ότι δύο θεσμοί βγήκαν

σημαντικά ενισχυμένοι από τον πόλεμο : οι στρατιωτικοί και οι τηλεοράσεις. Το

73% των αμερικανών θεωρούν ότι οι δημοσιογράφοι της τηλεόρασης

76

Serge Halimi, «Από την πρόσβαση στη συνενοχή. Δημοσιογράφοι με στολή παραλλαγής» Le Monde Diplomatique, αρ. τεύχ. 1, Μάιος 1993.

41

ξεψαχνίζουν περισσότερο τα γεγονότα από τους συναδέλφους τους του Τύπου.

Οι χειραγωγοί της πληροφόρησης και των εικόνων εξετέλεσαν με επιτυχία την

αποστολή τους.77

Τελειώνοντας να συμπληρώσω ότι τα διεθνή ΜΜΕ δεν ασχολήθηκαν

ούτε πρόβαλλαν ιδιαίτερα την καταστροφή που υπέστη ο Ιρακινός λαός. Τα

θύματα που πολέμου ξεπέρασαν τις 100.000, ενώ καταστράφηκε με τους

βομβαρδισμούς η υποδομή της χώρας όπως νοσοκομεία, εργοστάσια κλπ.

Όμως ο πιο ύπουλος κίνδυνος προέρχεται από τις βόμβες απεμπλουτισμένου

ουρανίου οι οποίες ρίχτηκαν στο έδαφος του Ιράκ με αποτέλεσμα να

υποθηκεύεται και το μέλλον των επόμενων γενεών στη χώρα. Ο Σαντάμ

Χουσείν πάντως παραμένει μέχρι σήμερα αταλάντευτος στη θέση του χωρίς ο

ίδιος να έχει υποστεί οποιεσδήποτε επιπτώσεις από τις πολιτικές του επιλογές.

77

Herbert I. Schiller, «Έλεγχος και χειραγώγηση της καρδιάς και του πνεύματος». Le Monde Diplomatique, αρ. τεύχ. 1, Μάιος 1993.

42

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΗ ΒΟΣΝΙΑ

Κατά τη διάρκεια της εποχής του Ψυχρού Πολέμου η έννοια του

εθνοτισμού δεν χρησιμοποιείτο από τους δημοσιογράφους ή τους ειδικούς για

την ερμηνεία των αιτίων ενός πολέμου. Η περίοδος του Ψυχρού πολέμου

παρείχε εκείνο το σταθερό πλαίσιο για την ερμηνεία των συγκρούσεων,

ερμηνείες στις οποίες δεν χωρούσαν οι έννοιες του εθνοτισμού ή των ιστορικών

παραγόντων. Από την δεκαετία του 1950 μέχρι τη δεκαετία του 1980 όλοι οι

πόλεμοι οι οποίοι συνέβαιναν στον κόσμο μπορούσαν να ερμηνευθούν ως

αποτέλεσμα του ανταγωνισμού των δύο υπερδυνάμεων της εποχής. Ο Χένρυ

Κίσσινγκερ σύμβουλος των αμερικανών Προέδρων σε θέματα εξωτερικής

πολιτικής έθετε το θέμα ξεκάθαρα :78

Στον σχετικά απλό διπολικό κόσμο του Ψυχρού Πολέμου… οι

συγκρούσεις στην περιφέρεια ήταν εύκολο να κατηγοριοποιηθούν αν όχι να

εξηγηθούν. Το δόγμα του «περιορισμού» (containment) και η διπλωματία της

εποχής στηρίζονταν στην κατανόηση. Στην ερώτηση ποια πλευρά σ’ αυτό τον

πόλεμο είναι δική μας ή ποια στηρίζεται από τους Σοβιετικούς… οι

δημοσιογράφοι και οι κυβερνήσεις είχαν μια σχετικά ξεκάθαρη δουλειά στο να

δώσουν απάντηση και να την εξηγήσουν στον κόσμο.

Ολοι οι πόλεμοι της ψυχροπολεμικής περιόδου λοιπόν ερμηνεύονταν σε

σχέση με τα συμφέροντα των μεγάλων δυνάμεων στην περιοχή. Συνεπώς ήταν

και πιο εύκολο για τους πολιτικούς και τους δημοσιογράφους να εξηγήσουν

στον κόσμο τη σημασία ή το γιατί θα έπρεπε να ανησυχούν για την εξέλιξη ενός

πολέμου εκείνη την εποχή. Στην ψυχροπολεμική περίοδο με όλες αυτές τις

συγκρούσεις που συμβαίνουν είναι δύσκολο να προσδιορίσει και να εξηγήσει

κάποιος στον κόσμο τις αιτίες και τους λόγους για τους οποίους θα πρέπει να

τον ενδιαφέρουν οι εξελίξεις σ’ αυτό το θέμα. Ετσι οι δημοσιογράφοι θα έπρεπε

να βρουν καινούργιους τρόπους για να πείσουν το κοινό να ενδιαφερθεί για μια

σύγκρουση η οποία λαμβάνει χώρα χιλιόμετρα μακριά από τη χώρα του και να

το πείσει ότι αυτή η σύγκρουση επηρεάζει τα συμφέροντά του. Η έννοια του

εθνοτισμού λοιπόν χρησιμοποιείται ως εξήγηση για τα αίτια μιας σύγκρουσης

78

Tim Allen, “The new ‘ethnic’ wars and the media” στο Tim Allen and Jean Seaton, επιμ. The Media of Conflict : War Reporting and Representations od Ethnic Violence, London/N. York, Zed Books, 1999, σελ. 52.

43

ενώ οι εικόνες της μιζέριας και του ανθρώπινου πόνου χρησιμοποιούνται για να

πεισθεί το κοινό ότι κάτι πρέπει να γίνει γι’ αυτή την περίπτωση.79

Χωρίς να μπορεί να αποδειχθεί τελικά ο βαθμός που μπορούν να

επηρεάσουν οι δημοσιογράφοι την χάραξη της πολιτικής μιας χώρας με το να

προβάλλουν τις πλευρές μιας πολεμικής κρίσης, εν τούτοις συχνά

χρησιμοποιούνται από τις «ειρηνευτικές δυνάμεις» (των χωρών που έχουν

επεμβεί στην περιοχή της κρίσης), για να δείξουν στην κοινή γνώμη ότι κάνουν

καλά τη δουλειά τους. Οι δημοσιογράφοι από την άλλη υπό την πίεση του

χρόνου να «βγάλουν» την είδηση χρησιμοποιούν στην κάλυψη τέτοιων

συγκρούσεων λέξεις σύμβολα, ώστε να γίνονται κατανοητοί και προσιτοί στο

κοινό χωρίς να αναγκάζονται να κάνουν αναλύσεις, πράγμα χρονοβόρο και

δύσκολο.80

Η περίπτωση του πολέμου στην Βοσνία είναι μια περίπτωση στην οποία

εφαρμόσθηκαν τα παραπάνω. Έννοιες όπως «εθνικές ομάδες», «εθνοτισμός»,

«ιστορικοί λόγοι», «εθνότητα», «εθνοκάθαρση» κλπ. χρησιμοποιήθηκαν κατά

κόρον για να εξηγηθούν και να χαρακτηρισθούν οι αιτίες για τις συγκρούσεις

στην περιοχή. Οι αιτίες για τα ξέσπασμα του πολέμου στην περιοχή ήταν

πολλές, διαφορετικές και αρκετά δύσκολο να εξηγηθούν και φυσικά να

κατανοηθούν από το μέσο κοινό. Ειδικά για τις χώρες οι οποίες βρίσκονται

χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά από το θέατρο του πολέμου είναι φυσικό να υπήρχε

και μειωμένο ενδιαφέρον για την κρίση στην περιοχή, πόσο μάλλον για μια

εκτενέστερη ανάλυση για το τι ακριβώς συνέβαινε εκεί.

Η έννοια της εθνοκάθαρσης που χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον από τα

δυτικά ΜΜΕ, μάλιστα είχε σχέση με το χαρακτηρισμό που είχε δοθεί στο σχέδιο

των Ναζί για την εξόντωση των Εβραίων κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκόσμιου

Πολέμου. Ορισμένοι δημοσιογράφοι είχαν καταδικάσει την χρήση αυτού του

όρου λέγοντας ότι οι συνάδελφοι τους πρέπει να είναι πιο προσεκτικοί στη

χρήση τέτοιων όρων στο ράδιο και στην τηλεόραση (Independent, 15

Αυγούστου 1992). Άλλοι όμως συνάδελφοί τους προέβησαν και σε

παραλληλισμούς σε σχέση με την έννοια της εθνοκάθαρσης χρησιμοποιώντας

και τον όρο του Ολοκαυτώματος παρομοιάζοντας το λαό του Σεράγιεβο με τους

Εβραίους των στρατοπέδων συγκέντρωσης οι οποίοι υπέστησαν διώξεις και

79

Ibid, σελ. 53. 80

Ibid, σελ. 55, 59.

44

εθνοκαθάρσεις. Τελικά ο όρος εθνοκάθαρση καθιερώθηκε και μάλιστα

χρησιμοποιήθηκε και από το Δικαστήριο ης Χάγης το 1997 σε απόφασή του για

εγκλήματα πολέμου στη Βοσνία, ορίζοντας τον όρο σαν «εκτεταμένη και

συστηματική επίθεση εναντίον του πληθυσμού».81

Βλέπουμε λοιπόν ότι η χρήση συμβολικών όρων για την περιγραφή του

πολέμου ήταν ιδιαίτερα έντονη και ουσιαστικά αποτύπωσε αυτόν τον πόλεμο

στη συνείδηση του κόσμου σαν τον πόλεμο που είχε να κάνει με φυλετικές

διαφορές.

Το ξέσπασμα του πολέμου στη Βοσνία τον Απρίλιο του 1992

(τερματίσθηκε με την υπογραφή της συμφωνίας του Ντέϊτον τον Νοέμβριο του

1995) ήταν άλλη μία ήττα της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην διαχείριση της κρίσης

στην Γιουγκοσλαβία η οποία είχε ήδη αρχίσει να αποσυντίθεται, με την

ανεξαρτητοποίηση της Σλοβενίας και της Κροατίας.

Οι επίπονες διαπραγματεύσεις που είχαν ξεκινήσει υπό την αιγίδα της

Ευρωπαϊκής Ένωσης και με την συμμετοχή εκπροσώπων και των τριών

κοινοτήτων της Βοσνίας (Σέρβοι, Κροάτες, Μουσουλμάνοι) για την ρύθμιση του

μελλοντικού καθεστώτος της περιοχής κατέληξαν στην υπογραφή της

συμφωνίας της Λισσαβώνας στις 18 Μαρτίου 1992. Οι τρεις πλευρές είχαν

συμφωνήσει στην δημιουργία μιας Βοσνίας καντονιών στο πρότυπο της

Ελβετίας. Η συμφωνία όμως υπογράφηκε χωρίς να έχουν αναλυθεί επαρκώς

από την πλευρά του εκπροσώπου της Ευρωπαϊκής Ένωσης η έννοια της

καντονοποίησης, η επίπτωση που αυτή θα είχε στην κυριαρχία της Βοσνίας και

η μορφή που θα είχε στο χάρτη. Όμως μετά από μία εβδομάδα ίσως λόγω

υποσχέσεων για πίεση της Ευρώπης από τους Αμερικανούς για άμεση

αναγνώριση της Βοσνίας και υποσχέσεων για στήριξη στις διεκδικήσεις του από

κράτη της Μ. Ανατολής, ο ηγέτης των μουσουλμάνων Ιζεμπέκοβιτς

υπαναχώρησε. Το ίδιο έκανε αργότερα και ο Κροάτης εκπρόσωπος, ενώ οι

Σέρβοι είχαν απορρίψει στο παρελθόν την περίπτωση να συμμετάσχουν σε μια

Βοσνία ως ενιαίο κράτος.82

81

Marcus Banks and Monica Wolfe Murray, “Ethnicity and Reports of the 1992-95 Bosnian Conflict” στο Tim Allen and Jean Seaton, επιμ. The Media of Conflict : War Reporting and Representations of Ethnic Violence, London/N. York, Zed Books, σελ. 152-153, 158. 82

Susan L. Woodward, “Balkan Tragedy. Chaos and dissolution after the cold war”, Brookings Institution, Washington, 1995, σελ. 281.

45

Στις 6 Απριλίου η Ευρώπη αναγνωρίζει τη Βοσνία – Ερζεγοβίνη. Το

Σεράγιεβο πολιορκείται από τους Σερβοβόσνιους και τρεις μήνες μετά οι Σέρβοι

φτάνουν να ελέγχουν το 70% του βοσνιακού εδάφους. Στις 7 Απριλίου

αναγνώρισαν την Βοσνία και οι ΗΠΑ.

Το κλίμα πάντως για πόλεμο είχε δημιουργηθεί στο εσωτερικό της

Γιουγκοσλαβίας από τα τοπικά ΜΜΕ τα οποία με κάθε τρόπο τόνιζαν τον

εθνικισμό των λαών τους. Αυτό έγινε με την κάλυψη πολλές φορές

«τελετουργικών γεγονότων» τα οποία στόχευαν στο να δημιουργήσουν το

συναίσθημα του ανήκειν σε μια ξεχωριστή κοινότητα, με τα δικά της πολιτιστικά

και παραδοσιακά στοιχεία, φορτίζοντας έτσι συναισθηματικά τον πληθυσμό.

Χαρακτηριστικά είναι τα γεγονότα που προβλήθηκαν από τη σερβική τηλεόραση

και είχαν να κάνουν με μαζικές βαπτίσεις σέρβων και μαυροβούνιων στο

Κόσοβο και περιφορά των λειψάνων, σε όλες τις σερβικές περιοχές, του

πρίγκιπα Λάζαρ. Παράλληλα προβαλλόταν τα γεγονότα δίωξης των Σέρβων

στο παρελθόν από τους Κροάτες Ουστάσι, προσπαθώντας έτσι μέσω των ΜΜΕ

να προσδιορισθούν οι εχθροί του σερβικού λαού : Κροάτες, Σλοβένοι,

Μουσουλμάνοι, το Βατικανό και οι ΗΠΑ.83

Αντίστοιχη πολιτική ακολούθησαν και οι Κροάτες στα δικά τους ΜΜΕ

κατά την διάρκεια του πολέμου προσπαθώντας έτσι να δικαιολογήσουν και να

προπαγανδίσουν στην εσωτερική κοινή γνώμη τις εθνικές επιδιώξεις. Σε

σύγκριση που έγινε για το πρόγραμμα της Κροατικής τηλεόρασης σε περίοδο

πολέμου και σε περίοδο ειρήνης διαπιστώθηκε ότι εγκαταλείπεται κατά την

περίοδο του πολέμου η έννοια της ουδετερότητας. Εφαρμόζεται η πολιτική της

συμμετοχής στον κοινό αγώνα που έχει να κάνει με τον αγώνα υπέρ του

Κροατικού έθνους, των Κροατών συμπατριωτών και της Κροατικής μητέρας

χώρας. Η πολιτική αυτή της τόνωσης των εθνικών επιδιώξεων μέσω των ΜΜΕ

πραγματοποιήθηκε μέσω της εφαρμογής των εξής αρχών :84

α) Η αρχή της σύμπραξης άνευ όρων : Στην ουσία επιβάλλει την

αυτολογοκρισία και την κρατική λογοκρισία σε ότι μπορεί να βλάψει τον εθνικό

σκοπό. Αποκλείονται από τα ΜΜΕ αντιπολιτευόμενες φωνές.

83

Spyros A. Sofos, “Culture Media and the Politics of Disintegration and Ethnic Division in Former Yugoslavia” στο Tim Allen/Jean Seaton, op. cit, σελ. 166-169. 84

Hrvoje Turkovic “Controlling national attitudes” στο James Gow, Richerd Paterson & Alison Preston, επιμ. “Bosnia by television”, London, British Film Institute, 1996, σελ. 75-79.

46

β) Η αρχή της επιτυχίας που έχει σαν στόχο προβολή εικόνων,

δηλώσεων που ενισχύουν την αισιοδοξία του λαού.

γ) Η αρχή της ορθότητας, δηλαδή η δική μας πλευρά έχει δίκιο και

πράττει το σωστό.

δ) Η αρχή της απανθρωπιάς του εχθρού έχει να κάνει και με την

προηγούμενη αρχή, ότι δηλαδή ότι κι αν κάνει ο εχθρός είναι κατακριτέο και

λάθος.

ε) Η αρχή του εθνοκεντρισμού κατά την οποία δίνεται βάρος στα

εγχωρίου ενδιαφέροντος θέματα.

στ) Η αρχή της επιθετικότητας η οποία έχει να κάνει όχι μόνο με τον

εχθρό, αλλά και με οποιονδήποτε μπορεί να αμφισβητήσει τις παραπάνω

αρχές.

Το συμπέρασμα που βγάζουν από τον τρόπο λειτουργίας των ΜΜΕ στη

Σερβία και Κροατία κατά την διάρκεια του πολέμου, είναι ότι δεν υπήρχε

περιθώριο αντικειμενικής κάλυψης των γεγονότων. Ας μην ξεχνάμε ότι σε αυτές

τις χώρες ο κρατικός έλεγχος στα ΜΜΕ είναι ιδιαίτερα σημαντικός.

Τα δυτικά μέσα ενημέρωσης με το ξέσπασμα του πολέμου έδειξαν

αρκετό ενδιαφέρον για την κάλυψη του γεγονότος. Όμως όπως ήδη είπαμε η

έλλειψη γνώσεων και η πολυπλοκότητα των αιτιών του πολέμου στην Βοσνία

οδήγησε τους δημοσιογράφους μάλλον σε απλουστευτικές προσπάθειες

ερμηνείες των γεγονότων, με συμβολισμούς και απλά καταγραφή των εικόνων.

Χρησιμοποιήθηκε δηλαδή περισσότερο το μοντέλο της εγγύτητας για την

παρουσίαση των ειδήσεων το οποίο βασίζεται σε περιγραφή ανθρωπιστικών

θεμάτων, με περισσότερο τη χρήση εικόνας ενισχύοντας τη συναισθηματική

φόρτιση, παρά το μοντέλο της απόστασης το οποίο βασίζεται στην ανάλυση και

τεκμηρίωση μιας άποψης και αφορά ποιο πολύπλοκα μοντέλα ενημέρωσης.85

Στην ανάλυση του για την κάλυψη της κρίσης από τα ΜΜΕ, ο Τζ. Μπέρνς

φαίνεται να συμμερίζεται την παραπάνω άποψη ασκώντας μεγαλύτερη κριτική

στους δημοσιογράφους που βρέθηκαν στο επίκεντρο των γεγονότων :86

Μόλις ο πόλεμος ξεκίνησε τα ΜΜΕ και κυρίως η τηλεόραση άρχισαν να

βομβαρδίζουν την Δυτική κοινή γνώμη με τις πιο βάρβαρες εικόνες της

85

Alison Preston. “Television News and the Bosnian Conflict”, στο James Gow, Richard Paterson & Alison Preston, op. cit, σελ. 112. 86

John Burns, “The Media as Impartial Observers or Protagonists. Conflict Reporting of Conflict Encouragement in Former Yougoslavia, στο James Gow… op. cit, σελ. 93.

47

απανθρωπιάς από άνθρωπο σε άνθρωπο, χωρίς να αναφέρουν τους λόγους

και το υπόβαθρο για την πραγματοποίηση τέτοιων φρικαλεοτήτων και χωρίς να

επαληθεύουν αν αυτές οι βιαιότητες αποδίδονταν στους πραγματικούς

υπευθύνους.

Το πρώτο σημείο στο οποίο εστιάζεται η κριτική για τις μεθόδους των

δημοσιογράφων σύμφωνα με τον Μπέρνς είναι η απλοποίηση από μέρους τους

ενός περίπλοκου σεναρίου. Στον πόλεμο στην Γιουγκοσλαβία το 1991 αυτή η

πρακτική εκφράστηκε ως ο πόλεμος μεταξύ των περισσότερο δυτικοπρεπών

Κροατίας και Σλοβενίας, εναντίον του πρώην Κομμουνιστικού και επεκτατικού

κράτους της Σερβίας. Ο χαρακτηρισμός για παράδειγμα του Σέρβου Προέδρου

ως πρώην κομμουνιστή παρέβλεπε το γεγονός ότι και οι ηγέτες της Σλοβενίας

και Κροατίας ήταν το ίδιο. Ο Μπέρνς υπονοεί ότι οι δυτικοί δημοσιογράφοι ήταν

προκατειλημμένοι εναντίον των Σέρβων.

Με το ξέσπασμα του εμφυλίου αρκετοί δημοσιογράφοι για να

αποφεύγουν τους κινδύνους του πεδίου των μαχών στηρίζονταν για την

πληροφόρησή τους σε κρατικές κροατικές αρχές χωρίς να διασταυρώνουν την

αλήθεια των πληροφοριών που έπαιρναν. Επίσης τις περισσότερες φορές που

έδειχναν κάποιο πτώμα στην τηλεόραση μιλούσαν για στρατιωτικές επιχειρήσεις

των σέρβων και εθνικές εκκαθαρίσεις αποφεύγοντας να αποδώσουν τέτοιες

ενέργειες στην άλλη πλευρά. Γεγονότα όπως η αποχώρηση 215.000 Σέρβων

από την Κροατία δεν προβλήθηκαν. Όταν προβάλλονταν εικόνες με

κατεστραμμένα μνημεία και εκκλησίες κανένα από αυτά δεν χαρακτηρίσθηκε ως

Ορθόδοξο ή σέρβικο.

Η βοσνιακή κυβέρνηση μάλιστα είχε προσλάβει και εταιρία δημοσίων

σχέσεων για να προωθεί τις θέσεις της στην Ν. Υόρκη (Ruder and Finn Public

Relations). Επίσης το βάρος έπεφτε στις εικόνες αιχμαλώτων σερβικών

στρατοπέδων ενώ δεν έδειχναν τα αντίστοιχα κροατικά και μουσουλμανικά.

Χαρακτηριστική πλάνη ήταν η φωτογραφία ενός εξαθλιωμένου ανθρώπου στα

σύρματα ενός στρατοπέδου αιχμαλώτων των σέρβων η οποία έκανε το γύρο

του κόσμου. Αποδείχθηκε αργότερα ότι αυτός ο άνθρωπος τελικά ήταν Σέρβος

ο οποίος είχε συλληφθεί για πλιάτσικο από τις σερβικές αρχές και έπασχε από

φυματίωση.

Το σίγουρο είναι ότι φρικαλεότητες διαπράχθηκαν από όλες τις πλευρές.

Η επίσημη πολιτική όμως των περισσότερων Ευρωπαϊκών κρατών και των

48

ΗΠΑ στήριζε μουσουλμάνους και κροάτες, συνεπώς και οι δημοσιογράφοι που

προέρχονταν από αυτές τις χώρες δεν μπορούσαν να είναι αρκετά

αμερόληπτοι.

Τέλος ένα θέμα το οποίο συζητήθηκε αρκετά είναι το γεγονός ότι παρά το

ότι τα ΜΜΕ παρουσίασαν κυρίως μέσω της τηλεόρασης φρικιαστικές εικόνες

από τον πόλεμο, εν τούτοις δεν κατάφεραν να κινητοποιήσουν την διεθνή και

κυρίως Ευρωπαϊκή πολιτική.87

Οι αεροπορικές επιχειρήσεις του ΝΑΤΟ χρησιμοποιήθηκαν σαν απειλή

εναντίον των σερβοβοσνίων μόνο και αφού παρουσιάσθηκαν στην τηλεόραση

οι συνέπειες ρίψης ενός βλήματος όλμου στην αγορά του Σεράγεβο στις 5

Φεβρουαρίου 1994.88 Ισως μόνο σε αυτή την περίπτωση έπαιξε κάποιο ρόλο η

τηλεόραση για την κινητοποίηση της Δύσης η οποία όλο το προηγούμενο

διάστημα είχε αποφύγει την εμπλοκή της με στρατιωτικά μέσα στην κρίση.

Οι μάχες βέβαια συνεχίσθηκαν και μετά από νέο βομβαρδισμό αγοράς

στο Σεράγεβο χτυπήθηκαν οι θέσεις των Σέρβων από νατοϊκό πυροβολικό και

αεροπορία (29 Αυγούστου 1995). Η κρίση στη Βοσνία τερματίσθηκε με την

υπογραφή της συμφωνίας του Ντέϊτον στις 21 Νοεμβρίου 1995.

87

John Eldridge/Jenny Kitzinger/Kevin Williams, “The Mass Media and Power in Modern Britain”, Oxford University press, 1997, σελ. 120. 88

Susan L. Carruthers, op. cit, σελ. 216. Η ρίψη του βλήματος είχε σαν συνέπεια να σκοτωθούν 66 άτομα, και να αναγκαστούν οι Σέρβοι να απομακρυνθούν 20 χιλιόμετρα από το Σεράγιεβο με την απειλή βομβαρδισμών από το ΝΑΤΟ.

49

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΟ ΚΟΣΟΒΟ

Ο πόλεμος στο Κόσοβο απετέλεσε φυσική συνέχεια του συνεχιζόμενου

κατακερματισμού της ενιαίας Γιουγκοσλαβίας. Απετέλεσε ακόμη μία κρίση στο

χώρο των βαλκανίων την οποία απέτυχε να διαχειρισθεί αποτελεσματικά η

Ευρωπαϊκή Ενωση με αποτέλεσμα να φτάσουμε στο ξέσπασμα ενός

σκληρότατου πολέμου στην περιοχή που είχε σαν συνέπεια την επέμβαση του

ΝΑΤΟ και ουσιαστικά της Αμερικής για τη διευθέτηση του προβλήματος.

Το Κόσοβο είχε προσπαθήσει να κερδίσει την ανεξαρτησία του το

Δεκέμβριο του 1991 με σχετικό αίτημα προς την Ευρωπαϊκή Ένωση.

Η Ευρωπαϊκή Ενωση απέρριψε το αίτημα του Κοσόβου τότε, φοβούμενη

ότι έτσι θα πυροδοτούσε εθνικιστικές διεκδικήσεις στο εσωτερικό και άλλων

κρατών, όπου υπάρχουν μειονότητες.89

Απλώς τον Απρίλιο του 1996 όταν η Ευρωπαϊκή Κοινότητα αναγνώρισε

επίσημα την Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας, έκανε μία αναφορά στο γεγονός

ότι θα πρέπει να δοθεί ένα ειδικό καθεστώς στους Αλβανούς Κοσοβάρους. Οι

Αλβανοί του Κοσυφοπεδίου δεν έμειναν καθόλου ευχαριστημένοι από αυτή την

εξέλιξη, προχώρησαν στη δημιουργία του απελευθερωτικού στρατού για το

Κόσοβο (UCK) και η βία άρχισε σιγά-σιγά να εγκαθίσταται στην περιοχή.90

Οι συγκρούσεις μεταξύ Σέρβων και Αλβανών συνεχίζονται περνώντας

από στάδια ύφεσης και κλιμάκωσης. Η τελευταία σημαντική διπλωματική

προσπάθεια της Δύσης ώστε να διευθετηθεί η κρίση του Κοσόβου ήταν οι

διαπραγματεύσεις στο Ραμπουγιέ της Γαλλίας από τις 19 Φεβρουαρίου έως τις

18 Μαρτίου 1999 με την αποτυχία εξεύρεσης μιας λύσης που να ικανοποιεί και

τις δύο πλευρές. Η ευθύνη για την αποτυχία των διαπραγματεύσεων

επιρρίπτεται από την Δύση αποκλειστικά στη Σερβική πλευρά και οι νατοϊκές

αεροπορικές δυνάμεις ξεκινούν επιδρομές εναντίον των Σέρβων στις 24

Μαρτίου 1999.

Ουσιαστικά η νέα αυτή κρίση είναι συνέχεια της κρίσης στη Βοσνία με τη

Δύση να προσπαθεί να περιορίσει τη Σερβική κυριαρχία στην περιοχή και να

ανατρέψει το καθεστώς Μιλόσεβιτς. Συνεπώς για τη Δύση και τα δυτικά ΜΜΕ

υπήρχε η προκατάληψη ότι η κρίση στο Κόσοβο ήταν η συνέχιση του πολέμου

89

Richard Caplan, International Diplomacy and the Crisis in Kosovo”, International affairs, August 1998, σελ. 4. 90

Ibid, σελ. 6-8.

50

εναντίον ενός δεδηλωμένου εχθρού : των Σέρβων και του Σλόμποταν

Μιλόσεβιτς.

Αυτή τη φορά είχαμε το συνδυασμό στοιχείων που χαρακτήριζαν τον

πόλεμο της Βοσνίας (εθνοτικοί λόγοι) και το πόλεμο του Περσικού Κόλπου (η

Δύση εναντίον ενός δυνάστη που θέτει σε κίνδυνο με τις πράξεις του την

ασφάλεια στην ευρύτερη περιοχή). Παράλληλα όμως με τον πόλεμο στο πεδίο

της μάχης είχαμε και τον πόλεμο της οθόνης όπου η προσπάθεια και των δύο

πλευρών να επηρεάσουν την τοπική και διεθνή κοινή γνώμη ήταν σημαντική.

Ενδιαφέροντα είναι τα συμπεράσματα μιας έρευνας για τη στάση 10

μεγάλων Ευρωπαϊκών εφημερίδων απέναντι στο Μιλόσεβιτς και τον τρόπο που

κάλυψαν τον πόλεμο. Η έρευνα αφορά τη χρονική περίοδο μίας εβδομάδας

πριν και μίας εβδομάδας μετά την έναρξη των βομβαρδισμών σε σχέση με τη

χρήση μεθόδων “infosuasion” (η πειθώ μέσω της πληροφορίας) από αυτές τις

εφημερίδες. Το γενικό συμπέρασμα είναι ότι στο 26% των άρθρων αυτών των

εφημερίδων η επέμβαση του ΝΑΤΟ στο Κόσοβο χαρακτηρίζεται ως

«αναπόφευκτη» , ενώ στο 31% των άρθρων εμφανίζεται ως απαραίτητη. Στην

πρώτη αυτή περίοδο δηλαδή των βομβαρδισμών ο Ευρωπαϊκός τύπος εγκρίνει

και δικαιολογεί τις Νατοϊκές επιχειρήσεις. Ένα άλλο χαρακτηριστικό είναι η

προσπάθεια προσωποποίησης του πολέμου αφού συχνά ο Μιλόσεβιτς

παρομοιάζεται με τον Χίτλερ και τον Σαντάμ Χουσείν. Εχουμε τη χρήση

συμβολισμών όπου το ηρωϊκό και καλό ΝΑΤΟ προσπαθεί να υπερασπισθεί την

διεθνή ασφάλεια και τα ανθρώπινα δικαιώματα ενώ ο Μιλόσεβιτς εμφανίζεται

ως ο κακός. Κατά την διάρκεια των βομβαρδισμών τα άρθρα που αφορούν τον

πόλεμο συνοδεύονται από μεγάλες φωτογραφίες, οι ειδήσεις και τα γεγονότα

δραματοποιούνται ενώ οι φωτογραφίες αν και μερικές φορές άσχετες με το

περιεχόμενο του κειμένου προσπαθούν να προσδώσουν στοιχεία έμφασης στο

άρθρο. Τέλος δεν διαπιστώθηκε κάποια διαφορά στην κάλυψη των γεγονότων

μεταξύ φιλελευθέρων και συντηρητικών εφημερίδων.91

Αντίστοιχη έρευνα για την κάλυψη του πολέμου από τα αμερικανικά

ΜΜΕ κατέληξε στα εξής γενικά συμπεράσματα :92

91

Rossella Savarese, “Infosuasion in European Newspapers. A case study on the war in Kosovo”, στο European Journal of Communication, Vol. 15, no 3, September 2000. 92

Richard C. Vincent “A Narrative Analysis of US Press Coverage of Slobotan Milosevic and the Serbs in Kosovo” στο European Journal of Communication, Vol. 15, no 3 September 2000, σελ. 337-339.

51

α) Η κύρια πηγή των πληροφοριών τους προέρχονταν από επίσημες

δυτικές πηγές και συχνά ακούγονταν οι απόψεις δυτικών κυβερνητικών και

στρατιωτικών αξιωματούχων. Οι απόψεις των Σέρβων περιλαμβανομένου και

του Μιλόσεβιτς παρουσιάζονται σπάνια.

β) Ο τηλεοπτικός χρόνος που αφιερώθηκε στην κρίση ήταν μικρός και

συνεπώς οι ειδήσεις που παρουσιάζονταν ήταν επιλεγμένες και

αποσπασματικές. Γενικά ο Μιλόσεβιτς εμφανιζόταν ως ο «δικτάτορας» και οι

Σέρβοι ως οι «κακοί».

γ) Η πρόκληση θυμάτων από την πλευρά των Σέρβων ήταν απαράδεκτη

ενώ όταν παρουσιαζόταν περιπτώσεις θυμάτων οι οποίες είχαν προκληθεί

από τις νατοϊκές επιχειρήσεις αυτές εμφανίζονταν ως δικαιολογημένες.

δ) Τέλος, συζητήθηκε πολύ λίγο η περίπτωση παραβιάσεων των

ανθρωπίνων δικαιωμάτων των Σέρβων του Κοσόβου, ενώ όταν προβάλλονταν

τέτοιες περιπτώσεις τις δικαιολογούσαν, αφού οι Σέρβοι ήταν εκείνοι οι οποίοι

είχαν ξεκινήσει εκστρατεία εθνοκάθαρσης.

Ένα άλλο ενδιαφέρον σημείο που αφορά στην παρουσίαση της κρίσης

στο Κόσοβο από τα ΜΜΕ, είναι η προσπάθεια νομιμοποίησης των νατοϊκών

βομβαρδισμών από το κανάλι CNN. Η κάλυψη των γεγονότων από το CNN είχε

τα εξής χαρακτηριστικά :93

α) Άκριτη παρουσίαση της δράσης του ΝΑΤΟ παρουσιάζοντας την σαν

ανθρωπιστική επέμβαση, παραλείποντας αναλύσεις σχετικά με την αλλαγή του

ρόλου του ΝΑΤΟ, την νομιμότητα των βομβαρδισμών που πραγματοποίησε και

την παραβίαση της έννοιας της εθνικής κυριαρχίας.

β) Δαιμονοποίηση του Γιουγκοσλαβικού Προέδρου Σλόμποταν

Μιλόσεβιτς και παρουσίαση του Απελευθερωτικού στρατού του Κοσυφοπεδίου

ως «μαχητών της ελευθερίας». Οι βομβαρδισμοί παρουσιάσθηκαν ως μία ηθική

σταυροφορία εναντίον ενός τυράννου.

γ) Επικέντρωση σε πραγματικές ή φημολογούμενες ιστορίες βιαιοτήτων

από πλευράς των Σέρβων, υπερβάλλοντας ταυτόχρονα σχετικά με τον αριθμό

των νεκρών Αλβανών Κοσοβάρων. Οι τηλεθεατές σε όλο τον κόσμο

παρακολούθησαν την φυγή χιλιάδων προσφύγων από τα σπίτια τους υπό

93

Daya Kishan Thussu, “Legitimizing Humanitarian Intervention”? CNN, NATO and the Kosovo Crisis στο European Journal of Communication. Vol. 15, no 3, September 2000, σελ. 350-351.

52

άθλιες συνθήκες, χωρίς ποτέ να διευκρινισθεί ότι ο αριθμός των προσφύγων

αυξήθηκε δραματικά με την έναρξη των βομβαρδισμών.

δ) Παρουσίαση κυρίως των τεχνολογικών πλευρών του πολέμου (π.χ.

χειρουργικά χτυπήματα) περιορίζοντας την παρουσίαση των καταστροφών και

των θυμάτων που προκάλεσαν που αεροπορικοί βομβαρδισμοί του ΝΑΤΟ.

Ένα άλλο φαινόμενο στην παρουσίαση του πολέμου από τα δυτικά ΜΜΕ

είναι η αξιολόγηση της σημασίας της ανθρώπινης ζωής. Λόγω της τεχνολογικής

υπεροχής το ΝΑΤΟ είχε τη δυνατότητα να πλήττει σερβικούς στόχους χωρίς να

θέτει σε κίνδυνο τη ζωή των στρατιωτών του. Τα λόγια του Φιλοσόφου Paul

Kahn είναι χαρακτηριστικά94 : «η ανάληψη πολεμικών δραστηριοτήτων χωρίς

ρίσκο για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι μια ηθική

αντίφαση. Η έννοια των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σημαίνει ότι όλες οι ζωές

είναι ίσης αξίας, Η χωρίς ρίσκο πραγματοποίηση πολεμικών ενεργειών παίρνει

σαν δεδομένο ότι οι ζωές μας, αξίζουν περισσότερο από τις ζωές αυτών που

θέλουμε να σώσουμε».

Ετσι πολλές φορές βλέπουμε τα ΜΜΕ σε ένα πόλεμο να κάνουν τους

δικούς τους λογαριασμούς όσον αφορά την αξία της ανθρώπινης ζωής. Ετσι

τρεις Αμερικανοί στρατιώτες που έχουν συλληφθεί αιχμάλωτοι έχουν για τον

Τύπο και την τηλεόραση το ίδιο βάρος με είκοσι Σέρβους που σκοτώθηκαν ή

τραυματίστηκαν και οι τελευταίοι έχουν το ίδιο βάρος με 200 Κοσοβάρους που

εκδιώχτηκαν από τα σπίτια τους.95

Οι Σέρβοι όσον αφορά την περίοδο των αεροπορικών βομβαρδισμών

είχαν σαν στόχο να προβάλλουν μέσα από τα δυτικά ΜΜΕ εικόνες

καταστροφών ώστε να επηρεάσουν την διεθνή κοινή γνώμη αρνητικά όσον

αφορά τους αεροπορικούς βομβαρδισμούς. Ετσι εικόνες όπως από το

βομβαρδισμό το κτιρίου της σερβικής τηλεόρασης, το βομβαρδισμό ενός

επιβατικού τραίνου στη γέφυρα και το βομβαρδισμό των γραφείων του

σοσιαλιστικού κόμματος, μετέστρεψαν την δυτική κοινή γνώμη (η οποία στην

αρχή ήταν υπέρ των βομβαρδισμών), υπέρ της λήξης των βομβαρδισμών.96

94

Michael Ignatieff “Virtual War. Kosovo and Beyond”, Chatto and Windus, London, 2000, σελ. 162. 95

Χ.Μ. Εντσενσμπέργκερ «Τα 10 παράδοξα του πολέμου», ΝΑΥΤΕΜΠΟΡΙΚΗ, 17/4/1999. 96

Michael Ignatieff, op. cit, σελ. 193.

53

Σαν συμπέρασμα για την περίπτωση του πολέμου στο Κόσοβο

μπορούμε να πούμε ότι οι νατοϊκές δυνάμεις κατάφεραν με την εκούσια

συνεργασία των δυτικών ΜΜΕ να παρουσιάσουν την στρατιωτική επέμβασή

τους στην περιοχή ως δικαιολογημένη και επιβεβλημένη.

Στην περιοχή βρέθηκαν 2.700 δημοσιογράφοι, η επίσημη ενημέρωση

προσφερόταν άφθονη με καθημερινά «μπρίφιγκ» από νατοϊκούς

αξιωματούχους, ενώ οι δηλώσεις των ηγετών των χωρών μελών του ΝΑΤΟ

έδιναν κι έπαιρναν. Και ενώ ο πολίτης θα περίμενε μια καλύτερη πληροφόρηση

σχετικά με τα αίτια του πολέμου, τον τρόπο διεξαγωγής του και τους σκοπούς

του, εν τούτοις βομβαρδίστηκε με άφθονο υλικό χωρίς όμως να παίρνει

πληροφορίες. Η δυτική κοινή γνώμη δεν ενημερωνόταν επαρκώς για γεγονότα

όπως το χτύπημα πολιτικών στόχων από το ΝΑΤΟ, ή την ύπαρξη

αντιπολεμικών διαδηλώσεων και αντιδράσεων ή το ρόλο της CIA στην

εκπαίδευση και τον εξοπλισμό του UCK, ενώ ταϊζόταν με αναπόδεικτες φήμες

για χιλιάδες θύματα Αλβανών Κοσοβάρων.97

Η μεροληπτική και αποσπασματική πληροφόρηση λοιπόν ήταν το κύριο

χαρακτηριστικό της κάλυψης από τα ΜΜΕ του πολέμου στο Κόσοβο.

97

Φίλιπ Νάιτλ, «Κόσοβο : Πρώτο και μεγαλύτερο θύμα η αλήθεια» ΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ, 23 Ιουλίου 2000.

54

ΣΥΓΚΡΙΣΕΙΣ – ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Συγκρίνοντας την περίπτωση του Βιετνάμ με τις άλλες τέσσερις

περιπτώσεις πολεμικών συγκρούσεων που περιγράφησαν στα προηγούμενα

κεφάλαια καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι ήταν η μόνη περίπτωση που τα

ΜΜΕ είχαν τόσο μεγάλη ανεξαρτησία στην παραγωγή και προβολή των

ειδήσεων από το θέατρο του πολέμου, ενώ αντιτάχθηκαν φανερά (κυρίως μετά

το 1967) στις κυβερνητικές επιλογές της αμερικανικής ηγεσίας όσον αφορά στη

διεξαγωγή και συνέχιση του πολέμου.

Η ακριβώς αντίθετη περίπτωση είναι ο πόλεμος στα Φώκλαντ όπου η

εφαρμογή ελέγχου και λογοκρισίας στους δημοσιογραφικούς λειτουργούς ήταν

αυστηρή και απροκάλυπτη. Στις άλλες περιπτώσεις η χειραγώγηση των

δημοσιογράφων και των πληροφοριών έγινε με πιο εκλεπτυσμένο και πλάγιο

τρόπο. Γεγονός πάντως είναι πως τα δυτικά ΜΜΕ σ’ όλες τις περιπτώσεις πλην

αυτής του Βιετνάμ, στήριξαν λίγο πολύ τις κυβερνητικές επιλογές της χώρας

τους. Πιο χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή του πολέμου στον Περσικό

Κόλπο.

Από την πλευρά των ΜΜΕ χρησιμοποιήθηκαν όλες οι τεχνικές προβολής

των ειδήσεων. Η αποσπασματικοποίηση και η δραματοποίηση των ειδήσεων

ήταν κοινά χαρακτηριστικά σε όλες τις περιπτώσεις κυρίως λόγω έλλειψης

χρόνου και γνώσης για πιο καλή τεκμηρίωση των ειδήσεων από πλευράς των

δημοσιογράφων, αλλά και τις προσπάθειες των ειδησεογραφικών οργανισμών

να καταστήσουν τις ειδήσεις αυτές πιο εύκολα «καταναλώσιμες» για το κοινό.

Η τεχνική της προσωποποίησης των ειδήσεων χρησιμοποιήθηκε

περισσότερο στις περιπτώσεις του Περσικού Κόλπου και του Κοσόβου (π.χ.

Σαντάμ Χουσείν, Σλόμποταν Μιλόσεβιτς) ενώ η κανονικοποίηση των ειδήσεων

γινόταν περισσότερο μέσω πολυάριθμων «μπρίφιγκ» κυρίως στις ίδιες

περιπτώσεις πολέμων.

Είχαμε επίσης τη χρήση λέξεων συμβόλων για επεξήγηση συγκρούσεων

(π.χ. εθνοκάθαρση) ή την αποφυγή χρήσης δυσάρεστων όρων οι οποίοι ηχούν

άσχημα (π.χ. παράπλευρες απώλειες για το θάνατο αμάχων).

Η κάθε περίπτωση τώρα, μπορούμε να πούμε ότι είχε τα δικά της

ιδιαίτερα χαρακτηριστικά :

α) στην περίπτωση του Βιετνάμ τα ΜΜΕ κατηγορήθηκαν ότι με τη σχέση

που τήρησαν κατά τη διάρκεια του πολέμου (όσον αφορά στην κάλυψη των

55

πολεμικών επιχειρήσεων κυρίως) επηρέασαν αρνητικά την κοινή γνώμη και

αυτό είχε σαν αποτέλεσμα την ήττα των αμερικανικών δυνάμεων.

β) Το κύριο χαρακτηριστικό στην περίπτωση των Φώκλαντ είναι ο

σκληρός έλεγχος ειδήσεων που επεβλήθη από τις βρετανικές αρχές στην

κάλυψη των πολεμικών επιχειρήσεων από τα ΜΜΕ.

γ) Η περίπτωση του Περσικού Κόλπου είναι η χρήση όπλων υψηλής

τεχνολογίας από τους συμμάχους με παράλληλη παρουσίαση των

επιχειρήσεων σαν κινηματογραφικό έργο. Εχουμε την έννοια του «αόρατου»

πολέμου αφού δεν προβλήθηκαν εικόνες ανθρώπινων απωλειών και

δυστυχίας. Τέλος η χειραγώγηση των ειδήσεων έγινε με πλάγιο τρόπο μέσω

επιλογής των δημοσιογράφων (pools) οι οποίοι είχαν το δικαίωμα να

πλησιάσουν στο θέατρο των συγκρούσεων Ο πόλεμος αυτός χαρακτηρίσθηκε

ως «virtual war», ή πόλεμος της πολυθρόνας.

δ) Στην περίπτωση της Βοσνίας έχουμε την χρησιμοποίηση εθνοτικών

όρων (π.χ. εθνοκάθαρση) για την ερμηνεία των συγκρούσεων.

ε) τέλος στο Κόσοβο έχουμε την σύνδεση από τα ΜΜΕ της προστασίας

των ανθρωπίνων δικαιωμάτων μέσω στρατιωτικών επεμβάσεων. Εικόνες

ανθρώπινης δυστυχίας χωρίς επεξήγηση ή διασταύρωση, χρησιμοποιούνται για

τη δικαιολόγηση των νατοϊκών βομβαρδισμών. Μέσω εκπροσώπων του ΝΑΤΟ

(π.χ. Τζέιμς Σι) γίνεται ερμηνεία γεγονότων τα οποία έχουν παρουσιασθεί με

εικόνες και τα οποία αμφισβητούνται από το ΝΑΤΟ (π.χ. περιπτώσεις

χτυπήματος πολιτικών στόχων και αμάχων από τα αεροπλάνα της συμμαχίας).

Μερικά γενικά συμπεράσματα για την πολιτική των κυβερνητικών αρχών

και των ΜΜΕ κατά την διάρκεια πολεμικών συγκρούσεων είναι τα εξής :98

- οι κυβερνήσεις :

α) Σε καιρό πολέμου κάθε κυβέρνηση θέλει να ελέγχει τα ΜΜΕ ώστε να

εξασφαλίζει την υποστήριξή της κοινής γνώμης όσον αφορά στην πορεία των

πολεμικών επιχειρήσεων.

β) Αν παραστεί η ανάγκη η κυβέρνηση θα πει ψέματα στα Μέσα για να

πετύχει τον επιδιωκόμενο έλεγχο.

98

Ibid.

56

γ) Πολλοί πολεμικοί ανταποκριτές πιστεύουν σ’ αυτά τα ψέματα είτε από

πατριωτισμό, είτε λόγω των προσωπικών τους πεποιθήσεων, είτε για λόγους

ικανοποίησης των φιλοδοξιών τους.

δ) Οι επικεφαλής των ΜΜΕ αποδέχονται τα ψέματα θεωρώντας πως είναι

προς όφελος των επιχειρηματικών τους συμφερόντων να υποστηρίζουν την

κυβέρνηση.

ε) Αν ο έλεγχος επί των Μέσων δεν είναι αποτελεσματικός η κυβέρνηση θα

απευθυνθεί στην κοινή γνώμη παρακάμπτοντας τους δημοσιογράφους και

καταφεύγοντας σε ειδικούς επαγγελματίες προπαγανδιστές των δημοσίων

σχέσεων.

- Τα μέσα Ενημέρωσης :

α) παρά το γεγονός ότι το δίκαιο σπάνια βρίσκεται με τη μία από τις δύο

πλευρές τα ΜΜΕ θα παρουσιάσουν τον πόλεμο θέτοντας σε αντιπαράθεση το

καλό και το κακό.

β) Ο «κακός» θα δαιμονοποιηθεί θα σκιαγραφηθεί ως παράφρων,

αιμοσταγής και απάνθρωπος, ένα είδος σύγχρονου Χίτλερ.

γ) Ο «καλός» θα παρουσιασθεί ως θεματοφύλακας του πολιτισμού,

ανθρωπιστής, συμπονετικός, αναγκασμένος να δράσει για να αντιμετωπίσει την

βαρβαρότητα της άλλης πλευράς.

δ) Τέλος θα αγνοηθεί το γεγονός ότι όλες οι πλευρές σε όλους τους

πολέμους ευθύνονται για βαρβαρότητες. Ιστορίες θα χρησιμοποιηθούν

ανεξάρτητα αν είναι αληθινές ή όχι.

Με την ανάλυση των συγκεκριμένων περιπτώσεων «περιορισμένου

πολέμου», πιστεύω ότι βγήκαν χρήσιμα συμπεράσματα για την ερμηνεία του

ρόλου των ΜΜΕ και των αρχών που εμπλέκονται σε ένα τέτοιο γεγονός.

Δυστυχώς φαινόμενα τέτοιων συρράξεων είναι πολύ πιθανό να

παρακολουθήσουμε και στο μέλλον.

57

BΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Werner J. Severin/James W. Tankard, «Communication Theories : Origins,

Methods, and Uses in the Mass Media”, Longman, N. York/London.

2. Martin Shaw, “Civil Society and Media in Global Crises”, Pinter, London,

1996.

3. John B. Thompson, «Νεωτερικότητα και Μέσα Επικοινωνίας», επιμ. Ν.

Δεμερτζής, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1998.

4. David L. Swanson/Larry D. Smith, “War in the Global Village : A Seven –

Country Comparison of Television News Coverage of the Beginning of the Gulf

War” στο Robert E. Denton επιμ. The Media and the Persian Gulf War, London

Draeyer. 1993. 5. Doris A. Graber, «Mass Media and American Pοlitics”, CQ

Press, United states.

6. Μάξουελ ΜακΚομπς/Ετνα Εϊνσιντελ/Ντέϊβιντ Ουίβερ, «Τα Μέσα Μαζικής

Ενημέρωσης και η Διαμόρφωση της Κοινής Γνώμης», εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα

1996.

7. Shanto Iyengar/Adam Simon, “News Coverage of the Gulf Crisis and Public

Opinion” στο Shanto Iyengar/Richard Reeves επιμ. Do the Media Govern?

SAGE Publications, United States, 1997.

8. Στέλιος Παπαθανασόπουλος, «Η δύναμη της τηλεόρασης» εκδ. Καστανιώτη,

Αθήνα.

9. Ray Funkhouser/Eugene F. Shaw “How Synthetic Experience Shapes Social

Reality” Journal of Communication, Vol. 40/1990.

10. Ν. Δεμερτζής, «΄Ορια και σχέσεις δημόσιου και ιδιωτικού», Ιδρυμα Σάκη

Καράγιωργα, Αθήνα 1996.

11. Gadi Wolfsfeld, “Media and Political Conflict, News from the Middle East”,

Cambridge Univers. Press, G. Britain, 1997, σελ. 60-61.

12. Stanley Cohen/Jock Young, “The Manufacture of News”, Constable/Sage

Publications, London/California.

13. Calvin F. Exoo, «The Politics of the Mass Media”, West Publishing

Company, United States, 1994.

14. Pamela J. Shoemaker/Stephen D. Reese, “Mediatig the Message. Theoriew

of influences on Mass Media Content”, Longman publishers, U.S.A. 1996.

58

15. Herbert, Altschull, “Agents of Power. The Media and Public Policy”,

Longman Publishers, N. York, 1984.

16. Α. Rai, Research Fellow, IDSA, www.idsa-india.org/

17. Ν. Ο. ΒERRY, “Foreign Policy and the Press : An analysis of the N. York

Times Coverage of the U.S. Foreign Policy”, Greenwood Press, London/N.

York, 1990.

18. Brian McNair, Εισαγωγή στην Πολιτική Επικοινωνία, εκδ. Κατάρτι, Αθήνα,

1998. 19. THE EVENTS : A chronology of U.S. involvement in the Vietnam

War. www.multied.com/vietnam/Events.html.

20. Susan Carruthers, “The Media at War : Communication and Cοnflict in the

Twentieth Century, Macmillan Press LTD, London, 2000.

21. Media Perspectives 20 Years after the End of the Vietnam War.

www.freedomforum.org/vietnam-report.htm. Ο οργανισμός Freedon Forum

οργάνωσε τέσσερα διεθνή συνέδρια με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 20 ετών

από τον πόλεμο του Βιετνάμ, με θέμα τον ρόλο των ΜΜΕ στον πόλεμο και την

κληρονομιά που άφησαν. Τα τέσσερα αυτά συνέδρια έλαβαν χώρα στο

Άρλινγκτον ΗΠΑ, στην πόλη του Χο Τσι Μίνχ στο Βιετνάμ, στο Χόνγκ-Κόνγκ και

στο Ώκλαντ των ΗΠΑ.

22. Greg Philo “Glasgow Media Group Reader, Volume 2”, London/N.York,

Routledge, 1995.

23. Α Comparative Media Study of the Falklands

War.www.studentcentral.co.UK.

24. Kevin Robins, “Into the image : culture and politics in the field of vision”,

Routlege, London, 1996.

25. Fred Halliday, “Manipulation and Limits : media Coverage of the Gulf War,

1990-91, στο Tim Allen and Jean Seaton, επιμ. The Media of Conflict : War

Reporting and Representations of Ethnic Violence, London/N. York, Zed Books,

1999.

26. Gary C. Woodward, “The Rules of the Game : The Military and the Press in

the Persian Gulf War”, στο Robert E. Denton επιμ. Τhe Media and the Persian

Guld War, London, Praeger.

27. Serge Halimi, «Από την πρόσβαση στη συνενοχή. Δημοσιογράφοι με στολή

παραλλαγής» Le Monde Diplomatique, αρ. τεύχ. 1, Μάιος 1993.

59

28. Herbert I. Schiller, «Έλεγχος και χειραγώγηση της καρδιάς και του

πνεύματος». Le Monde Diplomatique, αρ. τεύχ. 1, Μάιος 1993.

29. Tim Allen, “The new ‘ethnic’ wars and the media” στο Tim Allen and Jean

Seaton, επιμ. The Media of Conflict : War Reporting and Representations od

Ethnic Violence, London/N. York, Zed Books, 1999.

30. Marcus Banks and Monica Wolfe Murray, “Ethnicity and Reports of the

1992-95 Bosnian Conflict” στο Tim Allen and Jean Seaton, επιμ. The Media of

Conflict : War Reporting and Representations of Ethnic Violence, London/N.

York, Zed Books.

31. Susan L. Woodward, “Balkan Tragedy. Chaos and dissolution after the cold

war”,

Brookings Institution, Washington, 1995.

32. Spyros A. Sofos, “Culture Media and the Politics of Disintegration and

Ethnic Division in Former Yugoslavia” στο Tim Allen and Jean Seaton, επιμ.

The Media of Conflict : War Reporting and Representations of Ethnic Violence,

London/N. York, Zed Books, 1999.

33. Hrvoje Turkovic “Controlling national attitudes” στο James Gow, Richerd

Paterson & Alison Preston, επιμ. “Bosnia by television”, London, British Film

Institute, 1996.

34. Alison Preston. “Television News and the Bosnian Conflict”, στο James

Gow, Richard Paterson & Alison Preston, επιμ. “Bosnia by television”, London,

British Film Institute, 1996.

35. John Burns, “The Media as Impartial Observers or Protagonists. Conflict

Reporting of Conflict Encouragement in Former Yougoslavia”, στο James Gow,

Richerd Paterson & Alison Preston, επιμ. “Bosnia by television”, London, British

Film Institute, 1996.

36. John Eldridge/Jenny Kitzinger/Kevin Williams, “The Mass Media and Power

in Modern Britain”, Oxford University press.

37. Richard Caplan, International Diplomacy and the Crisis in Kosovo”,

International affairs, August 1998.

38. Rossella Savarese, “Infosuasion in European Newspapers. A case study on

the war in Kosovo”, στο European Journal of Communication, Vol. 15, no 3,

September 2000.

60

39. Richard C. Vincent “A Narrative Analysis of US Press Coverage of Slobotan

Milosevic and the Serbs in Kosovo” στο European Journal of Communication,

Vol. 15, no 3 September 2000.

40. Daya Kishan Thussu, “Legitimizing Humanitarian Intervention”? CNN,

NATO and the Kosovo Crisis στο European Journal of Communication. Vol. 15,

no 3, September 2000.

41. Michael Ignatieff “Virtual War. Kosovo and Beyond”, Chatto and Windus,

London, 2000.

42. Χ.Μ. Ενστενσμπέργκερ «Τα 10 παράδοξα του πολέμου»,

ΝΑΥΤΕΜΠΟΡΙΚΗ, 17/4/1999.

43. Φίλιπ Νάιτλι, «Κόσοβο : Πρώτο και μεγαλύτερο θύμα η αλήθεια» ΤΥΠΟΣ

ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ, 23 Ιουλίου 2000.