See You in the Bible

See You in the BibleIntercultureel bijbellezen in de praktijk

Bertie Boersma, Erika Feenstra en Wilbert van Saane

Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer

Ontwerp en illustratie omslag Roel Ottow

Illustraties binnenwerk Wim de Vries

Lay-out en dtp binnenwerk zetR, Hoogeveen

ISBN

NUR

Deze uitgave kwam tot stand in samenwerking met de Nederlandse Zen-

dingsraad en het Nederlands Bijbelgenootschap

De bijbeltekst in deze uitgave is ontleend aan De Nieuwe Bijbelvertaling,

© Nederlands Bijbelgenootschap /, tenzij anders aangegeven.

© Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden ver-

veelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of

openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch,

mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier,

zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Woord vooraf

De christenheid in Nederland is niet langer wit, maar ongekendveelkleurig. In juni maakten duizenden christenen tijdenseen massale interculturele pinksterviering in de Flevopolder hetmulticulturele gezicht van de kerk in ons land op feestelijke wij-ze zichtbaar. Samen vierden ze honderd jaar samenwerking inzending, waarvoor ooit het startschot werd gegeven in Edinburghin . Christenen uit een veelheid van culturen beginnen elkaarnu te ontdekken en zoeken naar manieren om met elkaar in con-tact te komen. Hoe kun je elkaar beter ontmoeten dan door sa-men te putten uit de bron van levend water, de Bijbel, die wij ge-meenschappelijk hebben?

Nederland was een van de eerste landen waar groepjes christenenzich tot intercultureel bijbellezen zetten. De vragen van evange-lie en cultuur stonden centraal tijdens de elfde Wereldzendings-conferentie van Salvador da Bahia, Brazilië (). In de aanloopnaar deze conferentie gaf de Nederlandse Zendingsraad in

in samenwerking met het Nederlands Bijbelgenootschap eentweetalige brochure uit met een zestal bijbelstudies onder de ti-tel Door een andere bril / Through other glasses. Deze intercultu-rele bijbelstudies werden aangevraagd door bijbelstudiegroepenkriskras door het land en uit verschillende kerkelijke en culture-le tradities. Ook de op Latijns-Amerika gerichte organisatie Soli-daridad startte in die periode een experiment intercultureel bij-bellezen. In het kader van de Multiculturele Kerkendag van

Amsterdam () verzorgde Hans de Wit een workshop inter-culturele bijbelstudie over de Egyptische slavin Hagar (Gen. ).

De positieve ontvangst van deze initiatieven leidde rond de eeuw-wisseling tot een samenwerkingsproject ‘Door het oog van eenander’ van de Faculteit Theologie van de VU en de Samen opWeg-kerken. Het concept was simpel: vraag christenen over dehele wereld dezelfde tekst te lezen, koppel ze vervolgens aan eenandere leesgroep en stimuleer de beide leesgroepen om via e-mailte corresponderen over de leesresultaten. Wat gebeurt er als men-sen in verschillende culturen en situaties met elkaar samen eenbijbelverhaal lezen en daarover met elkaar in gesprek raken? Ishet mogelijk door de ogen van de ander naar de Bijbel met zijnniet-westerse teksten, de wereld en jezelf te kijken? Opent datnieuwe mogelijkheden voor gesprek, ontmoeting en veranderingen verdieping van je geloof? Er deden meer dan honderd van de-ze leesgroepjes uit vijfentwintig landen mee.

Het project kwam in een nieuwe fase toen onder auspiciën vande NZR het oog viel op Den Haag. Er werd gekozen voor een lo-kaal project, geconcentreerd op één stedelijk gebied. Aan dit pro-ject werd door de gemeenschap van plaatselijke kerken in haaretnische, culturele en confessionele verscheidenheid deelgeno-men. Het project in Den Haag (-), begeleid vanuit dekerkelijke werkorganisatie Stek, leverde een schat aan leermo-menten op. De deelnemers kwamen er wel achter hoe moeilijkinterculturele communicatie vaak is.

Op basis van de ervaringen in Den Haag en in verbinding methet internationale project vond van tot een vervolgplaats in Amsterdam. Het nieuwe project intercultureel bijbelle-zen werd onder de naam See You in the Bible (afgekort als CUB)in opdracht en met financiële ondersteuning van de Protestant-se Kerk in Nederland uitgevoerd door de Nederlandse Zendings-raad. In Amsterdam en directe omgeving werden groepen uit ver-

schillende culturen en kerken samengebracht rondom de Bijbel.Nieuwe contacten tussen kerken ontstonden en bestaande ban-den werden aangehaald. Christenen van verschillende cultureleen etnische achtergronden leerden de Bijbel te lezen door de ogenvan een ander. Verrassende verschillen en overeenkomsten wer-den ontdekt. Er werd uitgewisseld hoe de boodschap van de Bij-bel in het leven van christenen van over de hele wereld in Am-sterdam gestalte krijgt.

In totaal vonden over een periode van drie jaren negen series vanmeestal vier ontmoetingen plaats. Gemiddeld konden er in hetkader van het project drie series ontmoetingen per jaar wordenopgezet en begeleid. Er zijn achttien groepen uit achttien ver-schillende kerken bij het project betrokken geraakt. Gemiddeldbestond een groep uit acht personen. Dit betekent dat er in to-taal ongeveer mensen in het hele proces betrokken zijn ge-weest.

De coördinatie van het project is in handen geweest van JannekeStegeman (die tijdens het eerste jaar aan het project verbondenwas), Erika Feenstra en Bertie Boersma. De coördinatoren heb-ben met zorg veel materiaal bijeengebracht voor deze publicatie.Een kleine stuurgroep begeleidde de processen van bijbellezen inde richting van de publicatie. In deze stuurgroep hadden de vol-gende personen zitting: Janneke Doornebal (bestuur NZR), Hansde Wit (VU), Roy Simson (gevangenispastor Almere), Ricky Ofo-ri (voorganger Ghanese pinkstergemeente Amsterdam-Bijlmer)en Wilbert van Saane (stafmedewerker NZR). De laatste heeft alseindredacteur veel werk verzet door het verzamelde materiaal tebewerken en de definitieve tekst te schrijven. Dit boek wordt uit-gegeven in samenwerking met het Nederlands Bijbelgenootschap.De Engelse tekst is op aanvraag te bestellen bij de NederlandseZendingsraad. Mirjam Vermeij vertegenwoordigde het NBG inhet proces van uitgave. Dank gaat ook naar de vertalers, NellekeKruijmer en Pauline Krikke, en naar de illustrator Wim de Vries.

Als dit boek iets aantoont, dan is dat wel hoezeer de Bijbel ookvandaag een niet opdrogende bron is van spirituele kracht. Oriën-tatie op de Schrift geeft nieuwe zin en richting, bindt samen overgrenzen heen. Een intercultureel project als See You in the Biblebrengt ons in herinnering dat de Bijbel een missionair boek is,vol potentie om etnische en culturele barrières te doorbreken. Hetis de wens van elk van de medewerkers aan dit project dat ditboek christenen op heel veel plaatsen weet te stimuleren om zelfte komen tot een vruchtbare praktijk van intercultureel bijbelle-zen. Zo wil deze uitgave christenen in hun rijke verscheidenheidhelpen hun steentje bij te dragen aan de leefbaarheid van een veel-kleurige samenleving in tijden waarin mensen en groepen tegenelkaar worden opgezet.

Wout van Laar, tot directeur Nederlandse Zendingsraad

Inhoudsopgave

Woord vooraf door drs. Wout van Laar

Inleiding door prof.dr. Hans de Wit

. Mijn moeder kookte altijd extra

Hoe begin je met intercultureel bijbellezen?

. Wie is mijn naaste?

Over kennismaking

. Twee vrouwen in de clinch

Over interculturele communicatie ()

. Waarom lacht Sara?

Over interculturele communicatie ()

. Doe dat en je zult leven

Het Woord in de kring

. Een andere christelijke taal

Wat intercultureel bijbellezen met je doet

Bijlage

Stappenplan voor intercultureel bijbellezenBijlage

Werkvormen voor kennismakingBijlage

Werkvormen voor bijbelstudie

Inleiding

Intercultureel bijbellezen is een nieuwe, fascinerende manier vanbijbellezen. De methode werd een paar jaar geleden vanuit Ne-derland ontwikkeld en wordt sindsdien op alle mogelijke plaat-sen in de wereld en in alle mogelijke varianten toegepast. Veel isgeleerd van de manier waarop de afgelopen decennia de Bijbel isgelezen op de Afrikaanse velden, in de Braziliaanse krottenwijkenen op de Indiase rijstvelden.

Men gaf het woord, niet aan experts of professionele lezers, maaraan gewone lezers. Gewone lezers die de bijbelverhalen tegemoettraden, vaak vanuit ervaringen van diepgaand lijden, vanuit hetgewonde hart. Lezers die zich de teksten en verhalen van de Bij-bel wilden toe-eigenen, niet vanuit een historische interesse, maarvanuit een persoonlijke interesse, als een brief aan hen gericht.Men las in de intimiteit van de kleine groep en men las de bij-belverhalen gemeenschappelijk: iedereen mocht meedoen in hetgesprek over de betekenis van de tekst. Men las de verhalen be-trokken op de eigen situatie. Volop werd gebruik gemaakt vandie bijzondere kwaliteit van bijbelverhalen, dat ze in staat zijn omzich in het leven van mensen te nestelen. Dat ze in staat zijn ooknu nog mensen te oriënteren, te troosten, moed en hoop te ge-ven, het vermogen zichzelf en anderen te veranderen.

De elementen ‘gewone lezers’, ‘gemeenschappelijk’ en ‘contextu-eel’ zijn ook kernelementen van de nieuwe methode. Maar in-

tercultureel bijbellezen wil een stap verder gaan en die groepengewone lezers, die ieder op een eigen plek en in een eigen situatielezen, met elkaar in contact brengen. Intercultureel bijbellezenwil ontmoeting bevorderen over culturele, sociale en nationalegrenzen heen. De methode wil daarmee een bescheiden antwoordbieden op de ongekend snelle, soms beangstigende veranderin-gen die in onze wereld plaatsvinden. Eindeloze vluchtelingen- enmigrantenstromen, toenemende ongelijkheid, onbeheersbaarfundamentalisme hier en daar, culturen die snel veranderen enwel veelkleuriger worden. Tegelijkertijd is er tussen de verschil-lende groepen en de bewoners van hetzelfde huis onbekendheid,angst, vooroordelen en slechts stilte te vinden.

Intercultureel bijbellezen wil de Schrift bij deze problemen be-trekken en bescheiden vragen of er niet meer te leren valt van datoude joodse spreekwoord dat ‘in de verstrooiing de (bijbel)tekstvaderland is’. We hebben hiervoor een paar belangrijke redenen.De bijbelverhalen liggen klaar om telkens weer ontdekt te wor-den. Alle aanslagen, elk kritisch onderzoek en alle misbruik heb-ben ze overleefd. In de tweede plaats: bijbelverhalen zoeken steedsweer nieuwe lezers. En dat lukt ook. De Bijbel is nog steeds hetmeest gelezen boek ter wereld. In de derde plaats zijn bijbelver-halen in de meest letterlijke zin cultuur- en grensoverschrijdend.Ze hebben vorm gegeven aan manieren van denken, aan hande-len, aan rituelen, aan manieren van gemeenschapsvorming verbuiten de context en de cultuur waarin ze ooit ontstonden. Maarde belangrijkste reden is het adembenemende feit dat er geen boekter wereld is dat tegelijkertijd door zo veel mensen in zo ver-schillende omstandigheden en culturen gelezen wordt. Kan hetzo zijn dat wanneer mensen uit verschillende culturen samen eenzelfde bijbelverhaal lezen en over de betekenis van dat verhaal metelkaar in gesprek treden, dit een katalysator blijkt voor transfor-matie, verzoening, gerechtigheid en vrede? Dat is de kernvraagvan intercultureel bijbellezen.

Mensen hebben aan bijbellezen veel goeds ervaren – hoop, licht,troost en bevrijding. De Bijbel als een witte, levende zwaan! Somswandelen mensen samen door de tuinen van de Bijbel en lerenelkaar opnieuw lief te hebben. Maar je moet ook zeggen dat deuitleg van bijbelverhalen mensen maar al te vaak uit elkaar speelt,scheiding veroorzaakt, twist en uitsluiting brengt. En toch bewe-ren alle christenen dat dat ene boek, de Bijbel – dat boek dat doorallen gelezen wordt, maar waarvan niemand de eigenaar is – hunbelangrijkste bron is om de sporen van Gods aanwezigheid on-der mensen te ontdekken.

De Bijbel wordt weliswaar bijna overal ter wereld gelezen, maardat gebeurt niet overal op dezelfde manier. Wie in het Westen ken-nis heeft genomen van de manier waarop lezers in Latijns-Ame-rika, Afrika en Azië met bijbelverhalen omgaan, weet hoe diep-gaand de verschillen soms zijn. Niet alleen verschillen metbetrekking tot ‘wat er nu eigenlijk in de tekst staat’, maar ook ver-schil in de methode, de visie op de autoriteit en betrouwbaarheidvan de tekst, op hoe de tekst nu toegepast moet of mag worden.Die verschillen worden bepaald door allerlei factoren: armoede ofrijkdom, politieke vrijheid of vervolging, de kerk en geloofstradi-tie waartoe men behoort, maar in zeer belangrijke mate ook doorcultuur. Om het belang van de factor cultuur in het bijbellezen teonderstrepen is voor de naam intercultureel bijbellezen gekozen.

De laatste decennia zijn we gevoelig geworden voor de invloedvan cultuur op ons leven en onze manier van kijken. Sommigenspreken over cultuur als mentale programmering. Wat water isvoor een vis is cultuur voor de mens, is een veelgebruikte uit-spraak. Hoe men cultuur ook ziet – er zijn meer dan ver-schillende definities – ook de interpretatie van bijbelverhalenblijkt van cultuur tot cultuur vaak sterk te verschillen. In Ghanaof Nigeria ontdekken lezers elementen in bijbelverhalen die bij-voorbeeld voor West-Europese lezers soms verborgen blijven.Het omgekeerde geldt evenzeer.

Welnu, met die verschillen wil intercultureel bijbellezen iets doen,ze vruchtbaar maken en aan lezers vragen niet alleen de eigen Bij-bel, maar ook die van de ander te lezen. Intercultureel bijbelle-zen wil de andere lezer niet slechts gedogen, maar verwelkomen,gastvrijheid bieden. Veelkleurigheid en verschil worden niet alsbedreiging, maar als rijkdom gezien. Precies zoals dat in de Bij-bel zelf, als vrucht van een eeuwenlang gesprek tussen allerlei ge-meenschappen, het geval is. Verschillen worden als kansen gezienen het feit dat de andere lezer mij leert dat het bijbelverhaal meerte bieden heeft dan ik alleen er in kon ontdekken, ziet men alseen geschenk.

Vanuit de hoop en de verwachting dat bijbelverhalen ontmoe-tingsplaatsen kunnen zijn waar lezers samen naar vrede, liefde enontmoeting zoeken, zijn de makers van dit boek op weg gegaan.Ze hebben getracht bijbellezers die vlak bij elkaar wonen, ja, somshetzelfde kerkgebouw gebruiken, maar nog niet met elkaar in ge-sprek geraakt waren, samen te brengen. Veel is geïnvesteerd in ditproject en veel dank zijn we verschuldigd aan de medewerkersvan dit project. Eerst de vele gesprekken om mensen uit Amster-damse kerken erbij te betrekken. Daarna de – soms weerbarstige– praktijk van het proces: de deelnemers inleiden, het maken vanleesverslagen, het bedenken van nieuwe werkvormen, gevoelig-heid betrachten.

De vrucht van deze investering is een mooi en belangrijk boek,dat weerspiegelt hoe bijzonder en leerzaam de ervaring geweestis. Er staat veel in, bijna alles wat men over samen bijbellezenmoet weten. De bijbelverhalen die door de deelnemers werdengelezen (Gen. , Gen. en Luc. ), krijgen een nieuwe dimen-sie – hoe geinig, prachtig en verrassend waren vaak de commen-taren van de deelnemers. Er wordt nagedacht over cultuur engastvrijheid en hoe men met culturele verschillen kan omgaan.De ontmoetingen van de groepen krijgen veel aandacht en aande hand daarvan worden verdere tips en suggesties gegeven om

te komen tot diepgaande, maar vooral ook vrolijke ontmoetin-gen. Het proces wordt zorgvuldig en stap voor stap beschreven,inspirerende werkvormen worden aangeboden. Hoe zoek en vindje een partnergroep, hoe kies je een bijbeltekst, welke liturgischevorm kies je? Voor dit alles kan men in het boek terecht.

In dit boek wordt ons het reisverhaal geschonken van een aantalAmsterdamse bijbellezers uit verschillende contexten en culturenzoals de Ghanese, Nigeriaanse, Surinaamse, Caraïbische, Irakese,Egyptische en Nederlandse, die samen op zoek gaan naar het ge-heim van bijbelverhalen en elkaars levensverhaal. Het is een bijzondere ontdekkingstocht geworden die veel navol-ging verdient. Migranten- en niet-migrantenkerken in Nederlandmogen niet meer klagen dat er nauwelijks wegen zijn voor ont-moeting. Ze kunnen erop vertrouwen dat in de verstrooiing detekst vaderland is.

Hans de Wit, bijzonder hoogleraar verbonden aan de Dom HélderCâmaraleerstoel, Vrije Universiteit, Amsterdam