Sahitya DarpaNa - Chowkhamba Edition

sähitya-darpaëaù

The text used in preparing this edition was (ed.)Satyavrat Singh. Vidyabhawan SanskritGranthamala 29, Varanasi : ChowkhambaVidyabhawan. 9th edition, 1992. I have addedreferences (which are not in this edition) whereeasily found.

Jan Brzezinski. 2004-02-18

(1)

prathama-paricchedaù

kävya-svarüpa-nirüpaëaù

granthärambhe nirvighnena präripsita-parisamäpti-kämo väì-mayädhikåtatayä väg-devatäyäùsäàmukhyam ädhatte—

çarad-indu-sundara-ruciç cetasi sä me giräà devé |apahåtya tamaù santatam arthänakhilän

prakäçayatu ||1||

asya granthasya kävyäìgatayä kävya-phalair evaphalavattvam iti kävya-phaläny äha—

caturvarga-phala-präptiù sukhäd alpa-dhiyäm api |kävyäd eva yatas tena tat-svarüpaà nirüpyate ||2||

caturvarga-phala-präptir hi kävyato rämädivatpravartitavyaà na rävaëädivat ity ädi kåtyäkåtya-pravåtti-nivåtty-upadeça-dväreëa supratétaiva |uktaà ca bhämahena—

dharmärtha-käma-mokñeñu vaicakñaëyaàkaläsu ca |karoti kértià prétià ca sädhu-kävya-nibandhanam || iti |

kià ca, kävyäd dharma-präptir bhagavan-näräyaëa-caraëäravinda-stavädinä—ekaù çabdaùsuprayuktaù samyag jïätaù svarge loke käma-dhugbhavati ity ädi-veda-väkyebhyaç ca suprasiddhaiva |artha-präptiç ca pratyakña-siddhä | käma-präptiçcärtha-dväraiva | mokña-präptiç caitaj janya-dharma-phalän anusandhänät | mokñopayogi-väkyevyutpatty-ädhäyakatväc ca |

caturvarga-präptir hi veda-çästrebhyo nérasatayäduùkhäd eva pariëata-buddhénäm eva jäyate |

paramänanda-sandoha-janakatayä sukhäd evasukumära-buddhénäm api punaù kävyäd eva |

nanu, tarhi pariëata-buddhibhiù satsu veda-çästreñu kim iti kävye yatnaù karaëéya ity api navaktavyam | kaöukauñadhopaçamanéyasya rogasyasita-çarkaropaçamanéyatve kasya vä rogiëaù sita-çarkarä-pravåttiù sädhéyasé na syät ?

kià ca kävyasyopädeyatvam agni-puräëe’pyuktam—

naratvaà durlabhaà loke vidyä tatrasudurlabhä |kavitvaà durlabhaà tatra çaktis tatrasudurlabhä || (1.3) iti |

trivarga-sädhanaà näöyam (2.7) iti ca | viñëu-puräëe’pi—

kävyäläpaç caye kecid gétakäny akhiläni ca|çabda-mürti-dharasyaitad vapur viñëormahätmanaù || (1.22.85)

tena hetunä tasya kävyasya svarüpaà nirüpyate |etenäbhidheyaà ca pradarçitam | tat kià-svarüpaà

tävat kävyam ity apekñäyäà kaçcid äha—tadadoñau çabdärthau sa-guëäv analaìkåté punaùkväpi iti |

etac cintyam | tathä hi—yadi doña-rahitasyaivakävyatväìgékäras tadä—

nyakkäro hy ayam eva me yad arayas taträpyasau täpasaùso 'py atraiva nihanti räkñasa-kulaà jévaty ahorävaëaù |dhig dhik cakra-jitaà prabodhitavatä kiàkumbhakarëena väsvarga-grämaöikä-viluëöhana-våthocchünaiùkim ebhir bhujaiù || iti |

asya çlokasya vidheyävimarça-doña-duñöatayäkävyatvaà na syät | pratyuta dhvanitvenottama-kävyatäsyäìgékåtä, tasmäd avyäptir lakñaëa-doñaù |

çruti-duñöädayo doñä anityä ye ca darçitäù |dhvany-ätmany eva çåìgäre te heyä ityudähåtäù || (2.11) iti |

kià ca, evaà kävyaà pravirala-viñayaà nirviñayaàvä syät, sarvathä nirdoñasyaikäntam asambhavät |

nanv éñad-arthe naïaù prayoga iti cet tarhi éñad-doñau çabdärthau kävyam ity ukte nirdoñayoùkävyatvaà na syät | sati sambhave éñad-doñau iticet, etad api kävya-lakñaëe na väcyam | ratnädi-lakñaëe kéöänuvedhädi-parihäravat | nahikéöänuvedhädayo ratnasya ratnatvaà vyähantuméçäù | kintüpädeya-täratamyam eva kartum | tadvadatra çruti-duñöädayo’pi kävyasya | uktaà ca—

kéöänuviddha-ratnädi-sädhäraëyena kävyatä |duñöeñv api matä yatra rasädy-anugamaùsphuöaù || iti |

kià ca, çabdärthayoù saguëatva-viçeñaëamanupapannam | guëänäà rasaika-dharmatvasya—ye rasasyäìgino dharmäù çauryädaya ivätmanaù ityädinä tenaiva pratipäditatvät |rasäbhivyaïjakatvenopacärata upapadyata iti cet ?tathäpy ayuktam | tathä hi—tayoù kävya-svarüpeëäbhimatayoù çabdärthayo raso’sti, na vä ?nästi cet, guëavattvam api nästi, guëänäà tad-anvaya-vyatirekänuvidhäyitvät | asti cet, kathaànoktaà rasavantäv iti viçeñaëam |guëavattvänyathänupapattyaital labhyata iti cet,tarhi sarasäv ity eva vaktuà yuktam, na saguëäv iti| nahi präëimanto deçä iti kenäpy ucyate |

nanu, çabdärthau saguëau ity anenaguëäbhivyaïjakau çabdärthau kävye prayojyäv ityabhipräya iti cet, na | guëäbhivyaïjaka-çabdärthavattvasya kävye utkarña-mäträdhäyakatvam, na tu svarüpädhäyakatvam |uktaà hi—kävyasya çabdärthau çaréraà, rasädiçcätmä, guëäù çauryädivat, doñä käëatvädivat,rétayo’vayava-saàsthäna-viçeñavat, alaìkäräùkaöaka-kuëòalädivat iti |

etena analaìkåté punaù kväpi iti yad uktam, tad apiparästam | asyärthaù—sarvatra sälaìkäraukvacittva-sphuöälaìkäräv api çabdärthau kävyam iti| tatra sälaìkära-çabdärthayor api kävyeutkarñädhäyakatvät |

etena vakroktiù kävya-jévitam iti vakrokti-jévita-käroktam api parästam | vakroktir alaìkära-rüpatvät | yac ca kvacid asphuöälaìkäratveudähåtam—

yaù kaumära-haraù sa eva hi varas tä evacaitra-kñapäste conmélita-mälaté-surabhayaù prauòhäùkadambäniläù |sä caiväsmi tathäpi tatra surata-vyäpära-lélä-vidhau

revä-rodhasi vetasé-taru-tale cetaùsamutkaëàhate || iti |

etac cintyam | atra hi vibhävanä-viçeñokti-mülasyasandeha-saìkarälaìkärasya sphuöatvam |

etena—adoñaà guëavat-kävyam alaìkärairalaìkåtam |rasänvitaà kaviù kurvan kértià prétià cavindati ||

ity ädénäm api kävya-lakñaëatvam apästam |

yat tu dhvanikäreëoktam—kävyasyätmä dhvaniù(1.1) iti tat kià vastv alaìkära-rasädi-laksaëastrirüpo dhvaniù kävyasyätmä | uta rasäd-rüpa-mätro vä ? nädyaù prehalikädäv ativyäpteù |dvitéyaç ced om iti brümaù |

nanu yadi rasädi-rüpa-mätro dhvaniù kävyasyätmä,tadä—

attä ettha ëimajjai ettha ahaà diasaaàpaloehi |mä pahia rattiandhia sejjäe mahaëimajjahisi ||

(çvaçrür atra nimajjati, aträhaà divasa evapralokaya |mä pathika rätryandha çayyäyäà mamanimaìkñyasi ||)

(page 18)

kià ca—ity ädau vastu-mätrasya vyaìgyatvekathaà kävya-vyavahära iti cet, na | atrarasäbhäsavattayaiveti brümaù | anyathä, devadattogrämaà yäti iti väkye tad-bhåtyasya tad-anusaraëa-rüpa-vyaìgayävagater api kävyatvaà syät | astv iticet, na | rasavata eva kävyatväìgékärät |

kävyasya prayojanaà hi rasäsväda-mukha-piëòa-däna-dvärä veda-çästra-vimukhänäà sukumära-maténäà räja-puträdénäà vineyänäà rämädivatpravartitavyaà na rävaëädivat ity ädi-kåtyäkåtya-pravåtti-névåtty-upadeça iti cirantanair apy uktatvät| tathä cägneya-puräëe’py uktam—väg-vaidagdhya-pradhäne’pi rasa evätra jévitam (1.29) iti |

vyakti-viveka-käreëäpy uktam—kävyasyätmaniaìgini rasädi-rüpe na kasyacid vimatiù iti | dhvani-käreëäpy uktam—nahi kaver itivåtta-mätra-nirvähaëätma-pada-läbhaù itihäsäder eva tat-

siddheù ity ädi |

nanu, tarhi prabandhäntarvartinäà keñäïcinnérasänäà padyänäà kävyatvaà na syäd iti cet, na |rasavat-padyäntargata-nérasa-padänäm iva padya-rasena, prabandha-rasenaiva teñäàrasavattäìgékärät | yat tu néraseñv apiguëäbhivyaïjaka-varëa-sad-bhäväd doñäbhävädalaìkära-sad-bhäväc ca kävya-vyavahäraù sarasädimat-kävya-bandha-sämyäd gauëa eva |

yac ca dhvanikäreëoktam—

arthaù sahådaya-çläghyaù kävyätmetivyavasthitaù |väcya-pratéyamänäkhyau tasya bhedäv ubhausmåtau || (1.2) iti |

atra väcyätmatvaà kävyasyätmä dhvaniù iti sva-vacana-virodhäd eväpästam |

tat kià punaù kävyam ity ucyate—

kävyaà rasätmakaà väkyam ||3|| (3a)

rasa eva ätmärasa-svarüpaà nirüpayiñyämaù | rasaevätmä sära-rüpatayä jévanädhäyako yasya | tena

vinä camatkäräbhävena kävyatväbhävättasyakävyatvänaìgékärät | rasyate iti rasa itivyutpattyävyutpatti-yogäd bhäva-tad-äbhäsädayo’pigåhyante |kaniñöha-kävyäbhäsädi-jïänäyatatra raso, yathä—

çünyaà väsa-gåhaà vilokya çayanäd utthäyakiïcic chanairnidrä-vyäjam upägatasya suciraà nirvarëyapatyur mukham |visrabdhaà paricumbya jäta-pulakäm älokyagaëòa-sthaléàlajjä-namra-mukhé priyeëa hasatä bälä ciraàcumbitä ||

atra hi sambhoga-çåìgäräkhyo rasaù |

bhävo, yathä mahäpätra-räghavänanda-sändhi-vigrähikäëäà—

yasyäléyata çalka-sémni jaladhiù påñöhe jagan-maëòalaàdaàñöräyäà dharaëé nakhe diti-sutädhéçaùpade rodasé |krodhe kñatra-gaëaù çare daçamukhaù päëaupralambäsuro

dhyäne viçvam asäv adhärmika-kulaàkasmaicid asmai namaù ||

atra bhagavad-viñayä ratir bhävaù |

rasäbhäso, yathä—

madhu dvirephaù kusumaika-pätrepapau priyäà sväm anuvartamänaù |çåìgeëa ca sparça-nimélitäkñéàmågém akaëòüyata kåñëa-säraù ||

atra sambhoga-çåìgärasya tiryag-viñayatvädrasäbhäsaù | evam anyat |

doñäù punaù kävye kià-svarüpä ity ucyate –kià-svarüpäù ? ity ucyate—

doñäs tasyäpakarñakäù ||4|| (3b)

çruti-duñöatväpuñïärthatvädayaùçruti-duñöatväpuñöärthatvädayaù käëatva-khaïjatvädayaiva deha-dväreëa| çabdärtha-dväreëa deha-dväreëeva | vyabhicäri-bhävädeù sva-çabda-väcyatvädayo mürkhatädaya iva | säkñät kävyätma-bhüta-rasam apakarñantaùkävyasyätma-bhütaàrasam apakarñayantaù kävyasyäpakarñakä ity

ucyante | eñäà viçeñodäharaëäni vakñyämaù |

guëädayaù kià svarüpä ity ucyante –ucyante—

utkarñadä guëäù proktä guëälaìkära-rétayaù ||5|| (3cd)

guëäù çauryädivat,çauryädivat | alaìkäräù kaöaka-kuëòalädivat | rétayo’vayava saàsthänavat deha-dväreëasaàsthäna-viçeñavat | deha-dväreëevaçabadärtha-dväreëa tam eva kävyätma-bhütaàrasam utkarñavantaù kävyotkarñakätasyaivakävyasyätma-bhütaà rasam utkarñayantaùkävyasyotkarñakä ity ucyante | iha yadyapiguëänäà rasa-dharmatvaà, tathäpi guëa-çabdo’traguëäbhivyaïjaka-çabdärthayor upacaryate | atoguëäbhivyaïjakä ataç ca guëäbhivyaïjakäù çabdärasasyotkarñakä bhavantétiity uktaà bhavatéti prägevoktam | eñäm api viçeñodäharaëäni vakñyämaù |

iti sähitya-darpaëe kävya-svarüpa-nirüpaëo nämaprathamaù paricchedaù

||1||

—o)0(o—

(2)

dvitéyaù paricchedaù

väkya-svarüpa-nirüpaëaù

väkya-svarüpam äha—

väkyaà syäd yogyatäkäìkñäsatti-yuktaùpadoccayaù ||1|| 1ab

yogyatä padärthänäà paraspara-sambandhebädhäbhävaù | padoccayasyaitad-bhäve’pibädhä-bhävaù | padoccayasyaitad-abhäve’pi väkyatve“vahninä siïcati”“hari-vaimukhyena saàsäraàtarati” ity api väkyaà syät | äkäìkñä pratéti-paryävasäna-virahaù çrotå-jijïäsä svarüpaù| sa caçrotur jijïäsä-rüpaù | niräkäìkñasya väkyatve“matsyaù kürmo varäha ity api väkyaà syät | äsattirbuddhy-gaur açvaù puruño hasté” ity ädénäm apiväkyatvaà syät | äsattir buddhy-avicchedaù |buddhi-avicchedaù | buddhi-vicchede’pi väkyatveidäném uccaritasya hari-padasyadevadatta-çabdasyadinäntaroccäritena gäyatigacchatéti padena saìgatiùsyät | aträkäìkñä-yogyatayor artha-dharmatve’piätmärtha-dharmatve’pi padoccaya-dharmatvam upäcärät |

väkyoccayo mahä-väkyam . . . . . . . . . ||2|| 1c

yogyatäkäìkñäsatti-yukta ity eva |

. . . . . . . . . itthaà väkyaà dvidhämatam ||3|| 1d

ittham iti väkya-mahäväkyatvena tad uktam—väkyatvena mahä-väkyatvena ca |

uktaà ca tantra-värtike—

svärtha-bodhe samarthänäm aìgäìgitva-vyapekñayä |väkyänäm eka-väkyatvaà punaù saàhåtyajäyate ||

tatra väkyaà, yathä—“çünyaà väsa-gåhaà” ity ädi| çünyaà kuïja-gåhaà vilokya çayanäd utthäyakiïcic chanair

nidrä-vyäjam upägatasya suciraà kåñëasyadåñövä mukham |visrabdhaà parirabhya jäta-pulakäm älokyagaëòa-sthaléàlajjä-namra-mukhé sahäsam amunä bälä ciraàcumbitä || (Amaru 78)

mahä-väkyaà rämäyaëa-mahäbhärata-raghuvaàçädi | padoccayo väkyam ity uktam |

tat kià pada-lakñaëam ? ity äha—

varëäù padaà prayogärhänanvitaikärtha-bodhakäù ||4|| 2ab

yathä, parameçvaraù | prayogärha itighaöaù |prayogärheti prätipadikasya vicchedaù | ananviteteiväkya-mahä-väkyayoù | eketi säkäìkñäneka-pada-väkyänäm | artha-bodhakä iti kacaöatapety ädénäm |varëä iti bahu-vacanam avivakñitam |

tatra pade—artho väcyaç ca lakñyaç ca vyaìgaç ceti tridhä

matä ||5|| 2cd

eñäà svarüpam äha—

väcyo’rtho’bhidhayä bodhyo lakñyo lakñaëayämataù |

vyaìgyo vyaïjanayä täù syus tisraù çabdasyaçaktayaù ||6|| 3

tä abhidhädyäù |

tatra saìketitärthasya bodhanäd agrimäbhidhä ||7||4ab

uttama-gopena madhyama-gopam uddiçya gämänayetyuttama-våddhena madhyama-våddhamuddiçya “gäm änaya” ity ukte taà gavänayana-pravåttam upalabhya bälo’sya väkyasya “säsnädimatpiëòänayanam arthaù” iti prathamaà pratipadyate |anantaraà ca “gäà vadhäna” “açvam änaya” ityädäv äväpodväpäbhyäà go-çabdasya “säsnädimänartha” änayana-padasya ca gäà vadhäna, açvamänaya ity ädäv äväpodväpäbhyäà go-çabdasyasäsnädimän artha änayana-çabdasya cäharaëam“äharaëam arthaù” iti saìketam avadhärayati |

kvacit tu prasiddha-pada-samabhivyähäräc ca |yatheha—prabhinna-kamalodare madhunimadhükaraù pibati iti |

kvacid äptopadeçät | yathä, ayam açva ityarthaùkvacic ca prasiddha-pada-samabhivyähärät |yathä—“iha prabhinna-kamalodare madhunimadhukaraù pibati” ity atra | yathä, “ayam açva-çabda-väcyaù” ity atra | taà ca saìketitam arthaàbodhayanté çabdasya çakty-antaräntaritä çaktirabhidhä näma |

saìketo gåhyate jätau guëa-dravya-kriyäsu ca ||8||4cd

jätir go-piëòädiñu gotvädikä | guëo viçeñädhäna-hetuù prasiddho vastu-dharmaù | çuklädayo higavädikaà sajätéyebhyaù kåñëa-gavädibhyovyävartayanti eva vyaktayaù | kriyäùsädhya-rüpävyävartayanti | dravya-çabdä eka-vyakti-väcinoharihara-òittha-òavitthädayaù | kriyäù sädhya-rüpävastu-dharmäù päkädayaù | eñv adhi çrayaëädi-rava-çrayaëänta-vyäpära-kaläpaù pürväparébhütaùpädädi-çabda-väcyaù | eñv evaeñu hiadhiçrayaëävaçrayaëäntädi-pürväparébhüto vyakterüpädhiñuvyäpära-kaläpaù päkähi-çabda-väcyaù |eñv eva vyakter upädhiñu saìketo gåhyate | navyaktau änantya-vyabhicära-doñäpätät |

atha lakñaëä—

mukhyärtha-bädhe tad-yukto yayänyo’rthaùpratéyate |

rüòheù prayojanäd väpi lakñaëä çaktir arpitä ||9||5

çürasenä hari-bhaktä ity ädau çürasenädi-çabdodeva-viçeñe“kaliìgaù sähasikaù” ity ädau kaliìgädi-

çabdo deça-viçeñädi-rüpe svärthe’sambhavan yayäçabda-çaktyä sva-saàyuktän puruñädénpratyäyayati, yayä ca yamunäyäà ghoña ity ädauyamunädi-çabdo“gaìgäyäà ghoñaù” ity ädaugaìgädi-çabdo jala-mayädi-rüpärtha-väcakatvätprakåte’smabhavanprakåte’sambhavan svasyasämépyädi-sambandhinaà taöädikaà bodhayati | säçabdasyärpitä sväbhävikataräsväbhäviketaräéçvaränudbhävitä vä çaktir lakñaëä näma |

pürvatra hetü rüòhiù prasiddhir eva | uttaratrayamunä-taöe ghoña”gaìgä-taöe ghoña” itipratipädanälabhyasya çétatva-pävanatvädy-atiçayasya bodhana-rüpaà prayojanaàhetuùprayojanam | hetuà vinäpi yasya kasyacitsambandhino’tiprasaìgaù syät | ata uktaà—rüòheùprayojanäd väpétilakñaëe’tiprasaìgaù syät | ityuktaà— “rüòheù prayojanäd väsau” iti |

kecit tu karmaëi kuçalaùkvacit tu “karmaëikuçalaù” iti rüòhäv udäharanti | teñäm ayamabhipräyaù—kuçaàabhipräyaù—kuçän läti itivyutpatti-labhyaù kuça-grähi-rüpo mukhyo’rthaùprakåte’sambhavan vivekatvädi-sädharmya-sambandha-sambandhinaà dakña-rüpam arthaàbodhayatéti | etad anye na kñayante | kuça-grähi-rüpasyärthasyabodhayati | tad anye na manyante |

kuça-grähi-rüpärthasya vyutpatti-labhyatve’pidakña-rüpasyaiva mukhyärthatvät |

anyad dhi çabdänäà vyutpatti-nimittam| anyac capravåtti-nimittam |iti vyutpatti-labhyasyamukhyärthatve gauù çete”gauù çete” ity aträpilakñaëä syät | gamer òoù [uëädi 2.67] iti gama-dhätor òo-pratyayena vyutpäditasya go-çabdasyaçayana-käle’pi prayogät |

tad-bhedän äha—

mukhyärthasyetaräkñepo väkyärthe’nvaya-siddhaye |

syäd ätmnao’py upädänäd eñopädäna-lakñaëä ||10||6

rüòhäv upädäna-lakñaëä, yathä—çyämo gäyatéty ädi| prayojane, yathä—goñöhe yañöayaù praviçantéty ädi| anayor hi çyämädibhir yañöy-ädibhiçyathä— “çvetodhävati” | prayojane, yathä— “kuntäù praviçanti” |anayor hi çvetädibhir kuntädibhiç cäcetanatayäkevalair gäna-praveça-kriyayoùdhävana-praveçana-kriyayoù kartåtayänvayam alabhamänair etat-siddhaye sva-sambandhinä puruñädayaù gopädayaçca lakñyantesva-sambandhino’çvädayaùpuruñädayaç cäkñipyante | pürvatra

prayojanäbhäväd rüòhiù | uttaratra yañöy-ädénämkuntädénäm atigahanatvaà prayojanam |atra ca mukhyärthasyätmano’py upädänam |lakñaëa-lakñaëäyäà tuparasyaivetyparasyaivopaläkñaëam ity anayorbhedaù | iyam eväjahat-svärthety ucyate |

arpaëaà svasya väkyärthe parasyänvaya-siddhaye|

upalakñaëa-hetutväd eñä lakñaëa-lakñaëä ||11|| 7

rüòhi-prayojanayor lakñaëa-lakñaëä, yathä—çürasenä hari-bhaktäù, yamunäyäà ghoñayathä—“kaliìgaù sähasikaù”, “gaìgäyäà ghoñaù” iti ca |anayor hi puruña-taöayor väkyärthe anvaya-siddhaye çürasena-yamunä- çabdävväkyärthe’nvaya-siddhaye kaliìga-gaìgä-çabdäv ätmänam arpayataù| yathä vä—

ca—upakåtaà bahu tatra kim ucyatesujanatä prathitä bhavatä param |vidadhad édåçam eva sadä sakhesukhitam ässva tataù çaradäà çatam ||

prakåtir eva hareù sukha-däyiné ity ädi mänavaté-vacanädauaträpakärädénäà väkyärthe’nvaya-siddhaye upakåtädayaù çabdä ätmänam arpayanti |

apakäriëaà pratyupakärädi-pratipädanänmukhyärtha-bädhaùmukhyärtha-bädho vaiparétya-lakñaëaù sambandhaù | phalam apakärädy-atiçayaù| iyam eva jahat-svärthä ityapakärätiçayaù | iyameva jahat-svärthety ucyate |

äropädhyavasänäbhyäà pratyekaà tä api dvidhä ||12|| 8ab

täù pürvokta-catur-bhedä lakñaëäù |

viñayäsyänigérëasyänya-tädätmya-pratéti-kåt | 8cdsäropä syän nigérëasya matä sädhyavasänikä ||13||

9ab

viñayiëä anigérëasya viñayasya tenaiva sahatädätmya-pratéti-kåt säropä | iyam evarüpakälaìkärasya béjam |

rüòhäv upädäna-lakñaëä säropä, yathä—puruñaùçyämo gäyati | atra hi çyäma-guëavänpuruño’nigérëa-svarüpaùyathä— “açvaù çvetodhävati” | atra hi çveta-guëavän açvo’nigérëa-svarüpaù sva-samaveta-guëa-tädätmyena pratéyate |

prayojane, yathä—etäù yañöayaù praviçanti | atrasarvanämnä yañöi-dhäri-gopa-gaëa-nirdeçät

säropatvamyathä— “ete kuntäù praviçanti” | atrasarva-nämnä kunta-dhäri-puruña-nirdeçät |

rüòhau lakñaëa-lakñaëä säropä, yathä— çürasenäùpuruñä harià kértayanti | atra hi çürasena-puruñäëämyathä— “kaliìgaù puruño yudhyate” |atra kaliìga-puruñayor ädhärädheya-bhävaùsambandhaù | prayojane, yathä—çré-kåñëaà äyurgopénäm | kärya-käraëa-bhäva-sambandhäd äyustädätmyena çré-kåñëaù pratéyate | anya-vailakñaëyenävyabhicäreëäyuskaratvaàprayojanam |

prayojane, yathä— “äyur ghåtam” | aträyuñkäraëamapi ghåtaà kärya-käraëa-bhäva-sambandha-sambandhy-äyus-tädätmyena pratéyate | anya-vailakñaëyenävyabhi-cäreëäyuñkaratvaàprayojanam |

yathä ca—bhagavat-puruñe gacchati bhagavän asaugacchatétivä—räjakéye puruñe gacchati “räjäsaugacchati” iti | atra sva-svämi-bhäva-lakñaëaùsambandhaù | yathägra-mätre’vayave hasto’yam |aträvayavävayavi-bhäva-lakñaëaù sambandhaù |brähmaëe’pi takñäsauyathä vä, agra-mätre’vayava-bhäge “hasto’yam” | aträvayavävayavi-bhäva-lakñaëa-sambandhaù | “brähmaëe’pi takñäsau” | atra

tätkarmya-lakñaëaù sambandhaù | viñëv-artheyajïo’yaà viñëur ityindrärthäsu sthüëäsu “améindräù” | atra tädarthya-lakñaëaù sambandhaù |evamanyaträpi |

anyaträpi | nigérëasya punar viñayasyänya-tädätmya-pratétikåt sädhavasänä | asyäçcaturbhedeñuviñayasyänya-tädätmya-pratéti-kåtsädhya-vasänä | asyäç caturñu bhedeñupürvodäharaëäny eva | tad evam añöa-prakärälakñaëä |

sädåçyetara-sambandhäù çuddhäs täù sakalä api |9cd

sädåçyät tu matä gauëyas tena ñoòaça-bhedikä ||14|| 10ab

täù pürvoktä añöa-bhedäù lakñaëäù | sädåçyetara-sambandhäù kärya-käraëa-bhävädayaù | atraçuddhänäà pürvodäharaëäny eva |

rüòhäv upädäna-lakñaëä säropä gauëé, yathä—etänitailäni çré-kåñëasya hemanta-sukhäniyathä— “etänitailäni hemante sukhäni” | atra taila-çabdas tila-bhava-sneha-rüpaà mukhyärtham upädäyaivasärñapädi-sneheñusärñapädiñu sneheñu vartate |prayojane, yathä— räja-kumäreñu tat-sadåçeñu ca

gacchatsu “ete räja-kumärä gacchanti” |yathä—räja-kumäraka-sadåçeñu gopa-kumäreñugacchatsu ete räja-kumärä gacchanti |rüòhäv upädäna-lakñaëä sädhya-vasänä gauëé,yathä— “tailäni hemante sukhäni” | prayojane,yathä— “räja-kumärä gacchanti” |

rüòhau lakñaëa-lakñaëä sädhyavasänä gauëé,yathä—çré-kåñëaù kaëöakaà çodhayati | prayojane,yathä—kåñëäd anyaà gauù stautisäropä gauëé,yathä— “räjä gauòendraà kaëöakaà çodhayati” |prayojane, yathä— “gaur jalpati” |

rüòhau lakñaëa-lakñaëä sädhya-vasänä gauëé,yathä— “räjä kaëöakaà çodhayati” | prayojane,yathä— “gaur jalpati” |

atra kecid ähuù—go-sahacäriëo guëä jäòya-mändyädayo lakñyante | te ca go-çabdasyavähékärthäbhidhäne nimittébhavantéti | tad ayuktam| go-çabdasyägåhéta-saìketaà vähékärthamabhidhätum açakyatväd go-çabdärtha-mätra-bodhanäc ca | abhidhäyä viratatvät | viratäyäç capunar-utthänäbhävät |atra kecid ähuù—svärtha-sahacäriëo guëä jäòya-mändyädayo lakñyante | te ca go-çabdasyavähékäbhidhäne nimittébhavantéti | tad yuktam | go-

çabdasyägåhétaà saìketaà vähékärthamabhidhätum asämarthyät | go-çabdärtha-mätra-bodhanäc ca | abhidhäyä viratatvät | viratäyäç capunar-utthänäbhävät |

anye tuca punar go-çabdena vähékärthonäbhidhéyate, kintu svärtha-sahacäri-guëa-säjätyena vähékärtha-gatä guëä eva lakñyante | tadapy anye na kñamanyante | tathä hiy atra— atra go-çabdäd vähékärthaù pratéyate, na vä ? ädye go-çabdäd eva vä, ? tal-lakñitäd vä guëät ? avinä-bhäväd vä ?

tatra na prathamaù | vähékärthe’syäsaìketitatvät |na dvitéyaù, avinä-bhäva-labhyasyärthasyaçäbde’nvaye praveçäsambhavät | çäbdé hy äkäìkñäçabdenaiva püryate | na dvitéyaù—yadi hi go-çabdäd vähékärtho na pratéyate, tadäsya vähéka-çabdasya ca sämänädhikaraëyam asamaïjasaà syät|

tasmäd atra go-çabdo mukhyayä våttyä vähéka-çabdena sahänvayam alabhamäno’jïatvädi-sädharmyäd vähékärthaà lakñayati |vähékasyäjïatädy-atiçaya-bodhanaà prayojanam |

iyaà ca guëa-yogäd gauëéty ucyate | pürvä

tüpacärämiçraëäc chuddhä | upacäro hinämätyanta-viça-kalitayoù çabdayoù sädåçyätiçaya-mahimnä bheda-pratéti-sthagaëa-mätram | yathä—agnir mäëavakayoù | çukla-paöayos tu nätyanta-bheda-pratétiù | tasmäd evam ädiñu çuddhaivalakñaëä |

vyaìgyasya güòhägüòhatväd dvidhä syuù phala-lakñaëä ||15|| 10cd

prayojane yä añöa-bhedä lakñaëä darçitäs täùprayojana-rüpa-vyaìgyasya güòhägüòhatayäpratyekaà dvidhä bhütvä ñoòaça-bhedäù | tatragüòhaù | kävyärtha-bhävanä-paripakva-buddhi-vibhava-mätra-vedyaù | yathä—“upakåtaà bahutatra” iti | agüòho’tisphuöatayä sarva-jana-vedyaù,yathä—“upadiçati käminénäà yauvana-mada evalalitäni |” atra “upadiçati” ity anena “äviñkaroti” itilakñyate | äviñkärätiçayaç cäbhidheyavat sphuöaàpratéyate |

dharmi-dharma-gatatvena phalasyaitä api dvidhä ||16|| 11ab

etä anantaroktäù ñoòaça-bheda-lakñaëäù | phalasyadharmi-gamatvena dharma-gatatvena ca dvidhäbhütvä dvätriàçad-bhedäù | diì-mätraà, yathä—

snigdha-çyämala-känti-lipta-viyato vellad-baläkä ghanävätäù çékariëaù payoda-suhådäm änanda-kekäùkaläù |kämaà santu dåòhaà kaöhora-hådayorämo’smi sarvaà-sahevaidehé tu kathaà bhaviñyati hahä hä devidhérä bhava ||

aträtyanta-duùkha-sahiñëu-rüpe räme dharmiëilakñye tasyaivätiçayaù phalam | “gaìgäyäà ghoñaù”ity atra taöe çétatva-pävanatva-rüpa-dharmasyätiçayaù phalam |

tad evaà lakñaëä-bhedäç catväriàçan matäbudhaiù ||17|| 11cd

rüòhäv añöau | phale dvätriàçad iti catväriàçal-lakñaëä bhedäù | kià ca—

pada-väkya-gatatvena pratyekaà tä api dvidhä ||18|| 12ab

tä anantaroktäç catväriàçad-bhedäù | tatra pada-gatatve, yathä—“gaìgäyäà ghoñaù” | väkya-gatatvena, yathä—“upakåtaà bahu tatra” iti | evam

açéti-prakärä lakñaëäù |

atha vyaïjanä

viratäsv abhidhädyäsu yathärtho bodhyate’paraù |12cd

sä våttir vyaïjanä näma çabdasyärthädikasya ca ||19|| 13ab

“çabda-buddhi-karmaëäà viramya vyäpäräbhävaù”iti nayenäbhidhä-lakñaëä-tätparyäkhyäsu tisåñuvåttiñu svaà svam arthaà bodhayitvopakñéëäsuyayäparo’nyo’rtho bodhyate, sä çabdasyärthasyaprakåti-pratyayädeç ca çaktir vyaïjana-dhyayana-gamana-pratyäyanädi-vyapadeça-viñayä vyaïjanänäma | tatra—

abhidhä-lakñaëä-mülä çabdasya vyaïjanä dvidhä ||20|| 13cd

abhidhä-müläm äha—

anekärthasya çabdasya saàyogädyair niyantrite |ekaträrthe’nya-dhé-hetur vyaïjanä säbhidhäçrayä ||

21|| 14

ädi-çabdäd viprayogädayaù | uktaà hi—

saàyogo viprayogaç ca sähacaryaà virodhitä |arthaà prakaraëaà liìgaà çabdasyänyasyasaànidhiù ||sämarthyam aucité deçaù kälo vyaktiùsvarädayaù |çabdärthasyänavacchede viçeña-småti-hetavaù ||iti | [bhartåhari]

“sa-çaìka-cakro hariù” iti çaìkha-cakra-yogenahari-çabdo viñëum eväbhidhatte | “açaìka-cakrohariù” iti tad-viyogena tam eva | “bhémärjunau” itiarjunaù pärthaù | “karëärjunau” iti karëaù süta-putraù | “sthäëuà vande” iti sthäëuù çivaù |“sarvaà jänäti devaù” iti devo bhavän | “kupitomakara-dhvajaù” iti makaradhvajaù kämaù | “devaùpuräriù” iti puräriù çivaù | “madhunä mattaùpikaù” iti madhur vasantaù | “pätu vo dayitä-mukham” iti mukhaà säàmukhyam | “vibhätigagane candraù” iti candraù çaçé | “niçicitrabhänuù” iti citrabhänur vahniù | “bhätirathäìgaà” rathäìgam iti napuàsaka-vyaktyärathäìgaà cakram | svaras tu veda eva viçeña-pratéta-kån na kävya iti tasya viñayo nodähåtaù |

idaà ca ke’py asahamänä ähuù—svaro’pi käkvädi-rüpaù kävye viçeña-pratétikåd eva | udättädi-rüpo’pi

muneù päöhokta-diçä çåìgärädi-rasa-viçeña-pratéti-kåd eva iti | etad-viñaye udäharaëam ucitam eva iti |tan na | tathä hi—svaräù käkvädayaù udättädayo vävyaìgya-rüpam eva viçeñäà pratyäyayanti, na khaluprakåtoktam anekärtha-çabdasyikärtha-niyantraëa-rüpaà viçeñam | kià ca yadi yatra kvacidanekärtha-çabdänäà prakaraëädi-niyamäbhävädaniyantritayor apy arthayor anurüpa-svara-vaçenaikatra-niyamanaà väcyam | tadä tathävidha-sthale çleñänaìgékära-prasaìgaù | na ca tathä, ataevähuù çleña-nirüpaëa-prastäva—“kävya-märgesvaro na gaëyate” iti ca nayaù | ity alamupajévyänäà mänyänäà vyäkhyäneñu kaöäkña-nikñepeëa | ädi-çabdät “etävan mätra-stané” ity ädauhastädi-ceñöädibhiù stanädénäà kamala-korakädy-äkäratvam |

evam ekasminn arthe’bhidhayä niyantrite yäçabdärthasyänyärtha-buddhi-hetuù çaktiùsäbhidhä-mülä vyaïjanä | yathä mama täta-pädänäà mahä-pätra-caturdaça-bhäñä-viläsiné-bhujaìga-mahä-kavéçvara-çré-candraçekhara-sändhivigrahikäëäà—

durgä-laìghita-vigraho manasijaàsaàmélayaàs tejasäprodyad-räja-kalo gåhéta-garimä viñvag-våto

bhogibhiù |nakñatreça-kåtekñaëo giri-gurau gäòhäà ruciàdhärayangäm äkramya vibhüti-bhüñita-tanü räjaty umä-vallabhaù ||

atha prakaraëenäbhidhayä umä-vallabha-çabdasyomä-nämné-mahä-devé-vallabha-bhänudeva-nåpati-rüpe’rthe niyantritevyaïjanayaiva gauré-vallabha-rüpo’rtho bodhyate |evam anyat |

lakñaëä-müläm äha—

lakñaëopäsyate yasya kåte tat tu prayojanam |yayä pratyäkhyäyate sä syäd vyaïjanä

lakñaëäçrayä ||22|| 15

“gaìgäyäà ghoñaù” ity ädau jala-mayädy-artha-bodhanäd abhidhäyäà taöädy-artha-bodhanäc calakñaëäyäà viratäyäà yathä çétatva-pävanatvädy-atiçayädir bodhyate sä lakñaëä-mülä vyaïjanä |

evaà çäbdéà vyaïjanäm uktvärthém äha—

vaktå-boddhavya-väkyänäm anya-sannidhi-väcyayoù |

prastäva-deça-kälänäà käkoç ceñöädikasya ca | 16vaiçiñöyäd anyam arthaà yä bodhayet särtha-

sambhavä ||23|| 17ab

vyaïjaneti sambadhyate | tatra vaktå-väkya-prastäva-deça-käla-vaiçiñöye, yathä—

kälo madhuù kupita eña ca puñpadhanvädhérä vahanti rati-kheda-haräù saméräù |kelévanéyam api vaïjula-kuïja-maïjurdüre patiù kathaya kià karaëéyam adya ||

atraitaà deçaà prati çéghraà pracchanna-kämukastvayä preñyatäm iti sakhéà prati kayäcid vyajyate |

boddhavya-vaiçiñöye, yathä—

niùçeña-cyuta-candanaà stana-taöaà nirmåñöa-rägo’dharonetre düram anaïjane pulakitä tanvé taveyaàtanuù |mithyä-vädini düti bändhava-janasyäjïäta-péòägameväpéà snätum ito gatäsi na punastasyädhamasyäntikam ||

atra tad-antikam eva rantuà gatäséti viparéta-

lakñaëayä lakñyam | tasya ca rantum iti vyaìgyaàpratipädyaà düté-vaiçiñöyäd bodhyate |

anya-sannidhi-vaiçiñöye, yathä—

ua ëiccala ëippandä bhisiëé-pattammi reha(i)balää |ëimmala-maragaa-bhäaëa-pariööhiä saìkha-sutti bba ||

(paçya niçcala-nispandä bisiné-patre räjatebaläkä |nirmala-marakata-bhäjana-paristhitä çaìkha-çuttir iva ||)

atra baläkäyä nispandatvena viçvastatvam, tenäsyadeçasya vijanatvam | ataù saìketa-sthänam etad itikayäpi saànihitaà pracchana-kämukaàpratyucyate | atraiva sthäna-nirjanatva-rüpaàvyaìgyärtha-vaiçiñöyaà prayojanam |

“bhinna-kaëöha-dhvanir dhéraiù käkur ityabhidhéyate” ity ukta-prakäräyäù käkor bhedääkarebhyo jïätavyäù | etad-vaiçiñöye, yathä—

guru-paratantratayä bata dürataraà deçamudyato gantum |

ali-kula-kokila-lalite naiñyati sakhisurabhi-samaye’sau ||

atra naiñyati, api tarhi eñyaty eveti käkvä vyajyate |

ceñöä-vaiçiñöye, yathä—

saìketa-käla-manasaà viöaà jïätvävidagdhayä |hasan-neträrpitäkütaà lélä-padmaànimélitam ||

atra sandhyä saìketa-käla iti padma-nimélana-ceñöayä kayäcid dyotyate | evaà vakträdénäàvyasta-samastädi-vaiçiñöye boddhavyam |

traividhyäd iyam arthänäà pratyekaà trividhämatä ||24|| 17cd

arthänäà väcya-lakñya-vyaìgyatvena tri-rüpatayäsarvä apy anantaroktä vyaïjanäs trividhäù | tatraväcyärthasya vyaïjanä, yathä “kälo madhuù” ity ädi| lakñyärthasya, yathä—“niùçeña-cyuta-candanam”ity ädi | vyaìgyärthasya, yathä—“ua ëiccala” ity ädi| prakåti-pratyayädi-vyaïjakatvaà tuprapaïcayiñyate |

çabda-bodhyo vyanakty arthaù çabdo’pyarthäntaräçrayaù |

ekasya vyaïjakatve tad anyasya sahakäritä ||25||18

yataù çabdo vyaïjakatve’py arthäntaram apekñate,artho’pi çabdam | tad ekasya vyaïjakatve'nyasyasahakäritävaçyam aìgékartavyä |

abhidhädi-trayopädhi-vaiçiñöyät trividho mataù |çabdo’pi väcakas tadval lakñako vyaïjakas tathä ||

26|| 19

abhidhopädhiko väcakaù | lakñaëopädhikolakñakaù | vyaïjanopädhiko vyaïjakaù |

kià ca—tätparyäkhyäà våttim ähuù padärthänvaya-

bodhane |tätparyärthaà tad-arthaà ca väkyaà tad-

bodhakaà pare ||27|| 20

abhidhäyä ekaika-padärtha-bodhana-viramädväkyärtha-rüpasya padärthänvayasya bodhikätätparyaà näma våttiù | tad-arthaç ca tätparyärthaù| tad-bodhakaà ca väkyam iti abhihitänvaya-vädinäà matam |

iti sähitya-darpaëe väkya-svarüpa-nirüpaëo nämadvitéyaù paricchedaù

||2||

—o)0(o—

(3)

tåtéyaù paricchedaù

rasädi-nirüpaëaù

atha ko’yaà rasa ity ucyate –

vibhävenänubhävena vyaktaù saïcäriëä tathä |rasatäm eti raty-ädiù sthäyé bhävaù sa-cetasäm ||1||

1

vibhävädayo vakñyante | sättvikäç cänubhäva-rüpatvät na påthag-uktäù | vyakto dadhy-ädi-nyäyena rüpäntara-pariëato vyakté-kåta eva raso natu dépena ghaöa iva pürva-siddho vyajyate |

tad uktaà locana-käraiù—rasäù pratéyanta it tvodanaà pacatétivad vyavahäraù iti | atra ca raty-ädi-

padopädänäd eva präpte sthäyitve punaù sthäyi-padopädänaà raty-ädénäm api rasäntareñvasthäyitva-pratipädanärtham | tataç ca häsa-krodhädayaù çåìgära-vérädau vyabhicäriëa eva | taduktam—rasävasthaù paraà bhävaù sthäyitäàpratipadyate iti |

asya svarüpa-kathana-garbha äsvädana-prakäraùkathyate—

sattvodrekäd akhaëòa-sva-prakäçänanda-cin-mayaù |

vedyäntara-sparça-çünyo brahmäsväda-sahodaraù||2|| 2

lokottara-camatkära-präëaù kaiçcit pramätåbhiù |sväkäravad abhinnatvenäyam äsvädyate rasaù ||3||

3

rajas-tamobhyäm aspåñöäà manaù sattvam ihocyateity ukta-prakäro bähya-meya-vimukhatäpädakaùkaçcanäntaro dharmaù sattvam | tasyodreko rajas-tamasau abhibhüya ävirbhävaù | atra ca hetustathävidhälaukika-kävyärtha-pariçélanam |

akhaëòa ity eka eväyaà vibhävädi-raty-ädi-prakäça-sukha-camatkärätmakaù | atra hetuà vakñyämaù |sva-prakäçatvädy api vakñyamäëa-rétyä | cinmaya iti

svarüpärthe mayaö |

camatkäraç citta-vistära-rüpo vismayäpara-paryäyaù| tat-präëatvaà cäsmad-våddha-prapitämaha-sahådaya-goñöhé-gariñöha-kavi-paëòéta-mukhya-çréman-näräyaëa-pädair uktam | tad ähadharmadattaù sva-granthe—

rase säraç camatkäraù sarvaträpy anubhüyate |tac camatkära-säratve sarvaträpy adbhuto rasaù|tasmäd adbhutam eväha kåté näräyaëo rasam ||iti |

kaiçcid iti präktana-puëya-çälibhiù | yad uktaà—puëyavantaù pramiëvanti yogivad rasa-santatim iti|yadyapi svädaù kävyärtha-sambhedäd ätmänanda-samudbhavaù ity ukta-diçärasasyäsvädänatiriktatva-bhuktam, tathäpi rasaùsvädyate iti kälpanikaà bhedam urarékåtya karma-kartari vä prayogaù | tad uktaà—rasyamänatä-mätra-säratvät prakäça-çaréräd ananaya eva hi rasaùiti | evam anyaträpy evaàvidha-sthaleñüpacäreëaprayogo jïeyaù |

nanv etävatä rasasyäjïeyatvam uktaà bhavatéti

vyaïjanäyäç ca jïäna-viçeñatväd dvayor aikyamäpatitam | tataç ca—

sva-jïänenänyadhé-hetuù siddhe'rthe vyaïjakomataù |yathä dépo'nyathä-bhäve ko viçeño'sya kärakät ||

ity ukta-diçä ghaöa-pradépavad vyaìgya-vyaïjakayoù pärthakyam eveti kathaà rasasyavyaìgyateti cet, satyam uktam | ata evähuù—vilakñaëa eväyaà kåtijïapti-bhedebhyaùsvädanäkhyaù kaçcid vyäpäraù | ata eva hirasanäsvädana-camatkaraëädayo vilakñaëä evavyapadeçäù iti abhidhädi-vilakñaëa-vyäpära-mätra-prasädhana-grahilair asmäbhé rasädénäàvyaìgyatvam uktaà bhavatéti |

nanu tarhi karuëädénäà rasänäà duùkhamayatvädrasatvaà (tad-unmukhatvaà) na syäd ity ucyate—

karuëädäv api rase jäyate yatparaà sukham |sacetasäm anubhavaù pramäëaà tatra kevalam ||4

|| 4

ädi-çabdäd bébhatsa-bhayänakädayaù |

tathäpy asahådayänäà mukha-mudraëäya

pakñäntaram ucyate—

kià ca teñu yadä duùkhaà na ko’pi syät tad-unmukhaù ||5|| 5ab

nahi kaçcit sa-cetä ätmano duùkhäya pravartate |karuëädiñu ca sakalasyäpi säbhiniveça-pravåtti-darçanät sukhamayatvam eva |

anupapatty-antaram äha—

tathä rämäyaëädénäà bhavitä duùkha-hetutä ||6||5cd

karuëa-rasasya duùkha-hetutve karuëa-rasa-pradhäna-rämäyaëädi-prabandhänäm api duùkha-hetutä-prasaìgaù syät |

nanu kathaà duùkha-käraëebhyaù sukhotpattir ityäha—

hetutvaà çoka-harñäder gatebhyo loka-saàçrayät |çoka-harñädayo loke jäyantäà näma laukikäù ||7||

6alaukika-vibhävatvaà präptebhyaù kävya-

saàçrayät |sukhaà saïjäyate tebhyaù sarvebhyo’péti kä

kñatiù ||8|| 7

ye khalu räma-vanaväsädayo loke duùka-käraëäniity ucyante ta eva hi kävya-näöya-samarpitäalaukika-vibhävana-vyäpäravattayä käraëa-çabda-väcyatäà vihäya alaukika-vibhäva-çabda-väcyatvaàbhajante | tebhyaç ca surate danta-ghätädibhya ivasukham eva jäyate | ataç ca laukika-çoka-harñädi-käraëebhyo laukika-çoka-harñädayo jäyante iti lokaeva pratiniyamaù | kävye punaù—sarvebhyo'pivibhävädibhyaù sukham eva jäyate iti niyamän nakaçcid doñaù |

kathaà tarhi hariçcandrädi-caritasya kävya-näöyayor api darçana-çravaëäbhyäm açrupätädayojäyanta ity ucyate—

açru-pätädayas tadvad drutatväc cetaso matäù ||9||8ab

tarhi kathaà kävyataù sarveñäà édåçérasäbhivyaktir na jäyata ity ata äha—

na jäyate tad-äsvädo vinä raty-ädi-väsanäm ||10||8cd

väsanä cedänéntané präktané ca rasäsväda-hetuù |

tatra yady ädyä na syät tadä çrotriya-jaran-mémäàsakädénäm api sa syät | yadi dvitéyä na syättadä yad rägiëam api keñäïcid rasodbodho nadåçyate tan na syät | utkaà ce dharmadattena—

saväsanänäà sabhyänäà rasasyäsvädanaàbhavet |nirväsanäs tu raìgäntaù-käñöha-kuòy-açma-sannibhäù || iti |

nanu kathaà rämädi-raty-ädy-udbodha-käraëaiùsétädibhiù sämäjika-raty-ädy-udbodha ity ucyate—

vyäpäro’sti vibhäväder nämnä sädhäraëé-kåtiù |tat-prabhäveëa yasyäsan päthodhi-plavanädayaù |

9pramätä tad-abhedena svätmänaà pratipadyate ||

11|| 10ab

nanu kathaà manuñya-mätrasya samudra-laìghanädäv utsähodbodha ity ucyante—

utsädädi-samudbodhaù sädhäraëyäbhimänataù |10cd

nåëäm api samudrädi-laìghanädau na duñyati ||12||

raty-ädayo'pi sädhäraëyenaiva pratéyanta ity äha—

sädhäraëyena raty-ädir api tadvat pratéyate ||13||11cd

raty-äder api svätma-gatatvena pratétau sabhyänäàvréòätaìkädir bhavet | para-gatatvena tvarasyatäpätaù |

vibhävädayo'pi prathamataù sädhäraëyenapratéyanta ity äha—

parasya na parasyeti mameti na mameti ca |tad-äsväde vibhävädeù paricchedo na vidyate ||14||

12

nanu tathäpi katham evam alaukikatvam eteñäàvibhävädénäm ity ucyate—

vibhävanädi-vyäpäram alaukikam upeyuñäm |alaukikatvam eteñäà bhüñaëaà na tu düñaëam ||

15|| 13

ädi-çabdäd anubhäva-saïcäraëe | tatra vibhävanaàraty-äder viçeñeëäsvädäìkuraëa-yogyatänayanam |anubhävanam evambhütasya raty-ädeùsamanantaram eva rasädi-rüpatayä bhävanam |saïcäraëaà tathäbhütasyaiva tasya samyak

cäraëam |

vibhävädénäà yathä-säìkhyaà käraëa-kärya-sahakäritve kathaà trayäëäm api rasodbodhekäraëatvam ity ucyate—

käraëa-kärya-saïcäri-rüpä api hi lokataù |rasodbodhe vibhävädyäù käraëäny eva te matäù ||

16|| 14

nanu tarhi kathaà rasäsväde teñäm ekaù pratibhäsaity ucyate—

pratéyamänaù prathamaà pratyekaà hetur ucyate|

tataù saàvalitaù sarvo vibhävädiù sa-cetasäm | 15prapäëaka-rasa-nyäyäc carvyamäëo raso bhavet ||

17||

yathä khaëòa-maricädénäà sammelanäd apürva ivakaçcid äsvädaù prapäëaka-rase saïjäyate vibhävädi-sammelanäd ihäpi tathety arthaù |

nanu yadi vibhävänubhäva-vyabhicäribhir militaireva rasas tat kathaà teñäm ekasya dvayor vä sad-bhäve'pi sa syäd ity ucyate—

sad-bhävaç ced vibhäväder dvayor ekasya väbhavet | 16

jhaöity anyasam äkñepe tadä doño na vidyate ||18||

anya-samäkñepaç ca prakaraëädi-vaçät | yathä—

dérghäkñaà çarad-indu-känti-vadanaà bähünatävaàsayoùsaìkñiptaà niviòonnata-stanam uraù pärçvepramåñöe iva |madhyaù päëim ito nitambi jaghanaàpädävarälaìguléchando nartayitur yathaiva manasaù såñöaàtathäsyä vapuù || (mä.a.mi. 2.3)

atra mälavikäm abhilañato'gnimitrasya mälavikä-rüpa-vibhäva-mätra-varëane'pi saïcäriëämausukyädénäm anubhävanäà ca nayana-visphärädénäm aucityäd eväkñepaù | evamanyäkñepe'py ühyam |

"anukärya-gato rasaù" iti vadataù praty äha—

pärimityyäl laukikatvät säntaräyatayä tathä || 17anukäryasya ratyäder udbodho na raso bhavet ||19

||

sétädi-darçanädijo rämädir atyädyudbodho hiparimito laukiko näöya-kävya-darçanädeùsäntaräyaç ca, tasmät kathaà rasa-rüpatäm iyät |rasasyaitad-dharma-tritaya-vilakñaëa-dharmakatvät|

anukartå-gatatvaà cäsya nirasyati—

çikñäbhyäsädi-mätreëa räghavädeù svarüpatäm |18

darçayan nartako naiva rasasyäsvädako bhavet ||20||

kià ca—kävyärtha-bhävenäyam api sabhya-padäspadam ||

21|| 19

yadi punar naöo'pi kävyärtha-bhävanayä rämädi-svarüpatäm ätmano darçayet tadä so'pi sabhya-madhya eva gaëyate |

näyaà jïäpyaù sva-sattäyäà pratétyavyabhicärataù ||22|| 20ab

yo hi jïäpyo ghaöädiù sann api kadäcid ajïätobhavati, na hy ayaà tathä | pratétimanatareëäbhävät |

yasmäd eña vibhävädi-samühälambanätmakaù | 20tasmän na käryaù . . . . . . . . . . .||23||

21a

yadi rasaù käryaù syät tadä vibhävädi-jïäna-käraëaka eva syät | tataç ca rasa-pratéti-kälevibhävädayo na pratéyeran | käraëa-jïäna-kärya-jïänayor yugapad-adarçanät | nahi candana-sparçäjïänaà taj-janya-sukha-jïänaà caikadäsambhavati | rasasya ca vibhävädi-samühälambanätmakatayaiva pratéter na vibhävädi-jïäna-käraëatvam ity abhipräyaù |

. . . . . . . no nityaù pürva-saàvedanojjhitaù |

asaàvedana-käle hi na bhävo’py asya vidyate ||24||21cd

na khalu nityasya vastuno'saàvedana-käle'sambhavaù |

näpi bhaviñyan säkñäd änanda-maya-svaprakäça-rüpatvät |

kärya-jïäpya-vilakñaëa-bhävän no vartamäno’pi ||25|| 22

vibhävädi-parämarça-viñayatvät sacetasäm |

paränandamayatvena saàvedyatväd api sphuöam ||26|| 23

na nirvikalpakaà jïänaà tasya grähakam iñyate |tathäbhiläpa-saàsarga-yogyatva-virahän na ca ||27

|| 24savikalpaka-saàvedyaù . . . . . . . ||28||

25a

savikalpaka-jïäna-saàvedyänäà hi vacana-prayoga-yogyatä, na tu rasasya tathä |

. . . . . . . säkñätkäratayä na ca | 25bparokñas tat-prakäço näparokñaù çabda-sambhavät

||29|| 25cd

tat kathaya kédåg asya tattvam açrutädåñöa-pürva-nirüpaëa-prakärasyety äha—

tasmäd alaukikaù satyaà vedyaù sahådayair ayam||30|| 26ab

tat kià punaù pramäëaà tasya sad-bhäva ity äha—

pramäëaà carvaëaivätra sväbhinne viduñäàmatam ||31|| 26cd

carvaëä äsvädanam | tac ca "svädaù kävyärtha-

sambhedäd ätmänanda-samudbhavaù" ity ukta-prakäram |

nanu yadi raso na käryas tat kathaà maharñiëä"vibhävänubhäva-vyabhicäri-saàyogäd rasa-niñpattiù" iti lakñaëaà kåtam ity ucyate—

niñpattyä carvaëasyäsya niñpattir upacärataù ||32||27ab

yadyapi rasäbhinnatayä carvaëasyäpi na käryatvaàtathäpi tasya kädäcitkatayä upacaritena käryatvenakäryatvam upacaryate |

aväcyatvädikaà tasya vakñye vyaïjana-rüpaëe ||33|| 27cd

tasya rasasya | ädi-çabdäd alakñyatvädi |

nanu yadi militä raty-ädayo rasäs tat katham asyasva-prakäçätvaà kathaà väkhaëòatvam ity äha—

raty-ädi-jïäna-tädätmyäd eva yasmäd raso bhavet |ato’sya sva-prakäçatvam akhaëòatvaà ca sidhyati

||34|| 28

yadi raty-ädikaà prakäça-çaréräd atiriktaà syät

tadaiväsya sva-prakäçakatvaà na sidhyet, na catathä, tädätmyäìgékärät | yad uktaà—"yadyapirasänanyatayä carvaëäpi na käryä tathäpikädäcitkatayä käryatvam upakalpya tad-ekätmanyanädi-väsanä-pariëati-rüpe raty-ädi-bhäve'pivyavahära iti bhävaù" iti | "sukhädi-tädätmyäìgékäre cäsmäkéà siddhänta-çayyämadhiçayya divyaà varña-sahasraà pramoda-nidrämupeyäù" iti ca | "abhinno'pi sa pramäträväsanopanéta-raty-ädi-tädätmyena gocarékåtaù" itica | jïänasya sva-prakäçakatvam anaìgékurvatämupari vedäntibhir eva pätanéyo daëòaù | tädätmyädeväsyäkhaëòatvam |

raty-ädayo hi prathamam ekaikaçaù pratéyamänäùsarve'py ekébhütäù sphuranta eva rasatämäpadyante | tad uktam—

vibhävä anubhäväç ca sättvikä vyabhicäriëaù |pratéyamänäù prathamaà khaëòaço yäntyakhaëòatäm || iti |

"paramärthatas tv akhaëòa eväyaà vedänta-prasiddha-brahma-tattvavad veditavyaù" iti ca |

atha ke te vibhävänubhäva-vyabhicäriëa ityapekñäyäà vibhävam äha—

raty-ädy-udbodhakä loke vibhäväù kävya-näöyayoù ||35|| 29ab

ye hi loke rämädi-gata-rati-häsädénäm udbodha-käraëäni sétädayas ta eva kävye näöye ca niveçitäùsantaù "vibhävyante äsvädäìkura-prädurbhäva-yogyäù kriyante sämäjika-raty-ädi-bhävä ebhiù" itivibhävä ucyante | tad uktaà bhartåhariëä—

çabdopahita-rüpäàs tän buddher viñayatäàgatän |pratyakñän iva kaàsädén sädhanatvenamanyate || (väkpädéya 3.7.5) iti |

tad-bhedän äha—

älambanoddépanäkhyau tasya bhedäv ubhausmåtau ||36|| 29cd

spañöam | tatra—

älambanaà näyakädis tam älambya rasodgamät ||37|| 29ef

ädi-çabdän näyikä-pratinäyikädayaù | atha yasyarasasya yo vibhävaù sa tat-svarüpa-varëane

vakñyate |

tatra näyakaù—

tyägé kåté kulénaù su-çréko rüpa-yauvanotsähé |dakño’nurakta-lokas tejo-vaidagdhya-çélavän netä ||

38|| 30

dakñaù kñéprakäré | çélaà sad-våttam | evamädiguëa-sampanno netä näyako bhavati |

tad-bhedän äha—

dhérodätto dhéroddhatas tathä dhéra-lalitaç ca |dhéra-praçänta ity ayam uktaù prathamaç

caturbhedaù ||39|| 31

spañöam | tatra dhérodättaù—

avikatthanaù kñamävän atigambhéro mahä-sattvaù|

stheyän nigüòhamäno dhérodätto dåòha-vrataùkathitaù ||40|| 32

avikatthano'nätma-çläghäkaraù | mahä-sattvo harña-çokädy-anabhibhüta-svabhävaù | nigüòha-mänovinaya-cchanna-garvaù | dåòha-vrato'ìgékåta-

nirvähakaù | yathä räma-yudhiñöhirädayaù |

atha dhéroddhataù—

mäyä-paraù pracaëòaç capalo’haìkära-darpa-bhüyiñöhaù |

ätma-çläghä-nirato dhérair dhéroddhataù kathitaù||41|| 33

yathä bhémasenädiù |

atha dhéra-lalitaù—

niçcinto mådur aniçaà kalä-paro dhéra-lalitaù syät||42|| 34ab

kalä nåtyädikä | yathä ratnävalyädau vatsaräjädiù |

atha dhéra-praçäntaù—

sämänya-guëair bhüyän divjädiko dhéra-praçäntaùsyät ||43|| 34cd

yathä mälaté-mädhavädau mädhavädiù |

eñäà ca çåìgärädi-rüpatve bhedän äha—

ebhir dakñiëa-dhåñöänuküla-çaöha-rüpibhis tuñoòaçadhä ||44|| 35ab

tatra teñäà dhérodättädénäà pratyekaà dakñiëa-dhåñöänuküla-çaöhatvena ñoòaça-prakäro näyakaù |

eñu tv aneka-mahiläsu samarägo dakñiëaùkathitaù ||45|| 35cd

dvayos tri-catuù-prabhåtiñu näyikäsu tulyänurägodakñiëa-näyakaù, yathä—

snätä tiñöhati kuntaleçvara-sutä väro’ìga-räja-svasurdyütaiù rätrir iyaà jitä kamalayä devéprasädyädya ca |ity antaùpura-sundarébhir asakådvijïäpitena kramäddevenäpratipatti-müòha-manasä dviträùsthitaà näòikäù ||

kåtägä api niùçaìkas tarjito’pi na lajjitaù |dåñöa-doño’pi mithyäväkvathito dhåñöa-näyakaù ||

46|| 36

yathä mama—

çoëaà vékñya mukhaà vicumbitum ahaàyätaù samépaà tataùpädena prahåtaà tayä sapadi taà dhåtväsahäse mayi |kiïcit tatra vidhätum akñamatayä bäñpaàsåjantyäù sakhedhyätaç cetasi kautukaà vitanute kopo’piväma-bhruvaù ||

anuküla eka-nirataù . . . . . . . . . . . . .||47||37a

ekasyäm eva näyikäyäm äsakto’nuküla-näyakaù,yathä—

asmäkaà sakhi väsasé na ruciregraiveyakaà nojjvalaàno vakrä gati-ruddhataà na hasitaànaivästi kaçcin madaù |kintv anye’pi janä vadanti subhago’pyasyäù priyo nänyatodåñöià nikñipatéti viçvam iyatä manyämaheduùsthitam ||

. . . . . . . . . . . . . çaöho’yam ekatra baddha-bhävo yaù |

darçita-bahir-anurägo vipriyam anyatra güòham

äcarati ||48|| 37bcd

yaù punar ekasyäm eva näyikäyäà baddha-bhävodvayor api näyikayor bahir-darçitänurägo’nyasyäànäyikäyäà güòhaà vipriyam äcarati sa çaöhaù,yathä—

çäöhän yasyäù käïcé-maëi-raëitam äkarëyasahasäyad äçliñyann eva praçithila-bhuja-granthirabhavaù |tad etat kväcakñe ghåta-madhu-maya tvad-bahu-vaco-viñeëäghürëanté kim api na sakhé megaëayati ||

eñäà ca traividhyäd uttama-madhyädhamatvena |uktä näyaka-bhedäç catväriàçat tathäñöau ca ||49||

38

eñäm ukta-ñoòaça-bhedänäm |

atha prasaìgäd eteñäà sahäyän äha—

düränvartini syät tasya präsäìgiketivåtte tu |kiïcit tad-guëa-hénaù sahäya eväsya péöha-

mardäkhyaù ||50|| 39

tasya näyakasya bahu-vyäpini prasaìga-saìgateitivåtte'nantaroktair näyaka-sämänya-guëaiù kiïcidünaù péöhamarda-nämä sahäyo bhavati | yathä—rämacandrädénäà sugrévädayaù |

atha çåìgära-sahäyäù—

çåìgäro’sya sahäyäviöa-ceöa-vidüñakädyäù syuù |

bhaktä narmasu nipuëäùkupita-vadhü-mäna-bhaïjanäù çuddhäù ||51|| 40

ädi-çabdän mäläkära-rajaka-tämbülika-gändhikädayaù |

tatra viöaù—

sambhoga-héna-sampad viöas tu dhürtaù kalaika-deça-jïaù |

veçopacära-kuçalo vägmé madhuro’tha bahu-matogoñöhyäm ||52|| 41

ceöaù prasiddha eva |

kusuma-vasantädy-abhidhaù karma-vapur veña-bhäñädyaiù |

häsya-karaù kalaha-ratir vidüñakaù syät sva-karma-jïaù ||53|| 42

sva-karma häsyädi |

artha-cintane sahäyam äha—

mantré syäd arthänäà cintäyäà . . . . . . ||54|| 43a

arthäs tanträväpädayaù |

yat tv atra sahäya-kathana-prastäve—mantré svaàcobhayaà väpi sakhä tasyärtha-cintane iti kenacillakñaëaà kåtam, tad api räjïo’rtha-cintanopäya-lakñaëa-prakaraëe lakñayitavyam, na tu sahäya-kathana-prakaraëe | « näyakasyärtha-cintanemantré sähäyaù » ity ukte’pi näyakasyärthata evasiddhatvät |

yad apy uktaà—« mantriëäà lalitaù çeñä mantriñväyatta-siddhayaù » iti, tad api sva-lakñaëa-kathanenaiva lakñitasya mantri-mäträyattärtha-cintanopapatter gatärtham | na cärtha-cintane tasyamantré sahäyaù | kià tu svayam eva sampädakaù |tasyärtha-cintanädy-abhävät |

athäntaùpura-sahäyäù—

. . . . . . . . . . . . tadvad avarodhe |vämana-ñaëòa-kiräta-mlecchäbhéräù çakära-

kubjädyäù ||55|| 43bcdmada-mürkhatäbhimäné duñkulataiçvarya-

saàyuktaù |so’yam anüòha-bhrätä räjïaù çyälaù çakära ity

uktaù ||56|| 44

ädya-çabdän mükädayaù | tatra ñaëòha-vämana-kiräta-kubjädayo, yathä ratnävalyäm—

nañöaà varña-ravair manuñya-gaëan :abhävädapäsya-trapämantaù-kaïcuki-kaïcukasya viçati träsädayaàvämanaù |paryantäçrayibhir nijasya sadåçaà nämnaùkirätaiù kåtaàkubjä nécatayaiva yänti çanakair ätmekñaëä-çaìkinaù ||

çakäro måcchakaöikädiñu prasiddhaù | anye’piyathä-darçanaà jïätavyäù |

atha daëòa-sahäyäù—

daëòe suhåt-kumäräöavikäù sämanta-sainikädyäçca ||57|| 45ab

duñöa-nigraho daëòaù | spañöam |

åtvik-purodhasaù syur brahma-vidas täpasäs tathädharme ||58|| 45cd

brahmavido veda-vidaù ätma-vido vä |

atra ca—

uttamäù péöhamardädyäù . . . . . . . . . ||59|| 46a

ädya-çabdän mantri-purohitädayaù |

. . . . . . . . . madhyau viöa-vidüñakau |tathä çakära-ceöädyä adhamä parikértitäù ||60||

46bcd

ädya-çabdät tämbülika-gändhikädayaù |

atha prasaìgäd dütänäà vibhäga-garbha-lakñaëamäha—

nisåñöärtho mitärthaç ca tathä sandeça-härakaù |

kärya-preñyas tridhä düto dütyaç cäpi tathävidhäù||61|| 47

tatra kärya-preñyo düta iti lakñaëam |

tatra—ubhayor bhävam unnéya svayaà vadati cottaram |suçliñöaà kurute käryaà nisåñöärthas tu sa småtaù

||62|| 48

ubhayor iti yena preñito yad-antike preñitaç ca |

mitärtha-bhäñé käryasya siddha-kärä mitärthakaù |yävad bhäñita-sandeça-häraù sandeça-härakaù ||63

|| 49

atha sättvika-näyaka-guëäù |

çobhä viläso mädhuryaà gämbhéryaà dhairya-tejasé |

lalitaudäryam ity añöau sattvajäù pauruñä guëäù ||64|| 50

tatra—çüratä dakñatä satyaà mahotsäho’nurägitä |

néce ghüëädhike spardhä yataù çobheti täà viduù||65|| 51

tatra anurägitä, yathä—

aham eva mato mahépater iti sarvaù prakåtiñvacintayat |udadher iva nimnagäçateñv abhavan näsyavimänanä kvacit ||

evam anyad api |

atha viläsaù—

dhérä dåñöir gatiç citrä viläse sasmitaà vacaù ||66||52ab

yathä—dåñöis tåëékåta-jagat-traya-sattva-särädhéroddhatä namayatéva gatir dharitrém |kaumärake'pi girivad gurutäà dadhänovéro rasaù kim ayam ety uta darpa eva ||

säìkñobheñv apy anudvego mädhuryaàparikértitam ||67|| 52cd

ühyam udäharaëam |

bhé-çoka-krodha-harñädyair gämbhéryaà

nirvikäratä ||68|| 53ab

yathä—ähütasyäbhiñekäya nisåñöasya vanäya ca |na mayä lakñitas tasya svalpo’py äkära-vibhramaù ||

vyavasäyäd acalanaà dhairyaà vighne mahaty api||69|| 53cd

yathä—çrutäpsaro-gétir api kñaëe'sminharaù prasaàkhyäna-paro babhüva |ätmeçvaräëäà na hi jätu vighnäùsamädhi-bheda-prabhavo bhavanti || (ku.saà.3.40)

adhikñepäpamänädeù prayuktasya pareëa yat |präëätyaye’py asahanaà tat-tejaù samudähåtam ||

70|| 54väg-veçayor madhuratä, tadvac chåìgära-ceñöitaà

lalitam |dänaà sa-priya-bhäñaëam audäryaà çatru-

mitrayoù samatä ||71|| 55

eñäm udäharaëäny ühyäni |

atha näyikä tri-bhedä svänyä sädhäraëä stréti |näyaka-sämänya-guëair bhavati yathä-sambhavair

yuktä ||72|| 56

näyikä punar näyaka-sämänya-guëais tyägädibhiryathä-sambhavair yuktä bhavati | sä ca sva-stréanya-stré sädhäraëa-stréti trividhä |

tatra sva-stré—

vinayärjavädi-yuktä gåha-karma-parä pati-vratäsvéyä ||73|| 57ab

yathä—lajjä-pajjatta-pasähaëäià para-bhatti-ëippiväsaià |aviëaa-dummedhäià dhaëëäëaà gharekalattäià ||

[lajjä-paryâpta-prasädhanäni para-bhartå-niñpipäsäni |avinaya-durmedhäni dhanyänäà gåhe kalaträëi||]

säpi kathitä tribhedä mugdhä madhyä pragalbheti||74|| 57cd

tatra—prathamävatérëa-yauvana-madana-vikärä ratau

vämä |kathitä måduç ca mäne samadhika-lajjävaté

mugdhä ||75|| 58

tatra prathamävatérëa-yauvanä, yathä mama täta-pädänäm—

madhyasya prathimänam eti jaghanaàvakñojayor mandatädüraà yäty udaraà ca romalatikä neträrjavaàdhävati |kandarpaà parivékñya nütana-manoräjyäbhiñikta kñaëadaìgänéva parasparaà vidadhate nirluëöhanaàsubhruvaù ||

prathamävatérëa-madana-vikärä, yathä mamaprabhävaté-pariëaye—

datte sälasa-mantharaà bhuvi padaà niryätinäntaù-purätnoddämaà hasati kñaëät kalayate hré-yantraëäà käm api |kiïcid bhäva-gabhéra-vakrima-lava-spåñöaàmanäg bhäñate

sa-bhrü-bhaìgam udékñate priya-kathämulläpayanté sakhém ||

ratau vämä, yathä—dåñöä dåñöim adho dadäti kurute näläpamäbhäñitäçayyäyäà parivåtya tiñöhati baläd äliìgitävepate |niryäntéñu sakhéñu väsa-bhavanän nirgantumevehatejätä vämatayaiva me’dya sutaräà prétyainavoòhä priyä ||

mäne mådur, yathä—sä patyuù prathamäparädha-samayesakhyopadeçaà vinäno jänäti sa-vibhramäìga-valanä-vakrokti-saàsücanam |svacchair accha-kapola-müla-galitaiù paryasta-netrotpaläbälä kevalam eva roditi luöhal-lolälakairaçrubhiù ||

samadhika-lajjävaté, yathä—"datte sälasa-mantharam" ity atra çloke |

atra samadhika-lajjävatétvenäpi labdhäyä rati-

vämatäyä vicchitti-viçeñavattayä punaù kathanam |

atha madhyä—madhyä vicitra-suratä prarüòha-smara-yauvanä |

éñat-pragalbha-vacanä madhyama-vréòitä matä ||76|| 59

vicitra-suratä, yathä—

känte tathä katham api prathitaà mågäkñyäcäturyam uddhata-manobhavayä rateñu |tat küjitäny anuvadadbhir aneka-väraàçiñyäyitaà gåha-kapota-çatair yathä syät ||

prarüòha-yauvanä, yathä mama—

netre khaïjana-gaïjane sarasija-pratyarthipäëi-dvayaàvakñojau kari-kumbha-vibhrama-karématyunnatià gacchataù |käntiù käïcana-campaka-pratinidhir väëésudhä-syandinésmerendévara-däma-sodara-vapus tasyäùkaöäkña-cchaöä ||

evam anyaträpi |

atha pragalbhä—smarändhä gäòhatäruëyä samasta-rata-kovidä |

bhävonnatä dara-vréòä pragalbhäkränta-näyakä ||77|| 60

smarändhä, yathä—

dhanyäsi yat kathayasi priya-saìgame’pinarma-smitaà ca vadanaà ca rasaà catasya |névéà prati praëihite tu kare priyeëasakhyaù çapämi yadi kiàcid api smarämi ||

gäòha-täruëyä, yathä—

atyunnata-stanam uro nayane sudérghevakre bhruväv atitaräà vacanaà tato’pi |madhyo’dhikaà tanur anüna-gurur nitambomandä gatiù kim api cädbhuta-yauvanäyäù ||

samasta-rati-kovidä, yathä—

kvacit tämbüläktaù kvacid aguru-paìkäìka-malinaùkvacic cürëodgäré kvacid api ca sälaktaka-padaù |balé-bhaìgäbhogair alaka-patitaiù çérëa-

kusumaiùstriyä sarvävasthaà kathayati rataà pracchada-paöaù ||

bhävonnatä, yathä—

madhura-vacanaiù sa-bhrü-bhaìgaiù kåtäìguli-tarjanai-ralasa-valitair aìga-nyäsair mahotsava-bandhubhiù |asakåd asakåt sphära-sphärair apäìga-vilokitaistribhuvana-jaye sä païceñoù karoti sahäyatäm ||

svalpa-vréòä, yathä—"dhanyäsi yä kathayasi" ityatraiva |

äkränta-näyakä, yathä—

svämin bhaìgurayälakaà sa-tilakaà bhälaàviläsin kurupräëeça truöitaà payodhara-taöe häraà punaryojaya |ity uktvä suratävasäna-sukhitä sampürëa-cadnränanäspåñöä tena tatheti jäta-pulakä präptä punarmohanam ||

madhya-pragalbhayor bhedäntaräëy äha—

te dhérä cäpy adhérä ca dhérädhéreti ñaò-vidhe ||71|| 61ab

te madhyä-pragalbhe | tatra—

priyaà sotpräsa-vakroktyä madhyä dhérä dahedruñä | 61cd

dhérädhérä tu ruditair adhérä puruñoktibhiù ||72||62ab

tatra madhyä dhérä, yathä—

tad-avitatham avädér yan mama tvaà priyetipriya-jana-paribhuktaà yad dukülaàdadhänaù |mad-adhivasatim ägäù käminäà maëòana-çrérvrajati hi saphalatvaà vallabhälokanena ||

madhyaiva dhérädhérä, yathä—

bäle nätha vimuïca mänini ruñaà roñän mayäkià kåtaàkhedo’smäsu na me’parädhyati bhavänsarve’parädhä mayi |tat kià rodiñi gadgadena vacasä kasyägrato

rudyatenanv etan mama kä taväsmi dayitä näsméty atorudyate ||

iyam eva adhérä, yathä—

särdhaà manoratha-çatais tava dhürta käntäsaiva sthitä manasi kåtrima-bhäva-ramyä |asmäkam asti na hi kaçcid ihävakäçastasmät kåtaà caraëa-päta-viòambanäbhiù ||

pragalbhä yadi dhérä syäc channa-kopäkåtis tadä |62cd

udäste surate tatra darçayanty ädarän bahiù ||73||63ab

tatra priye, yathä—

ekaträsana-saàsthitiù parihatä pratudgamäddüratastämbülänayana-cchalena rabhasäçelño’pisaàvighnitaù |äläpo’pi na miçritaù parijanaà vyäpärayantyäntikekäntaà pratyupacärataç caturayä kopaùkåtärthékåtaù ||

dhérädhérä tu solluëöha-bhäñitaiù khedayatyamum ||74|| 63

amuà näyakam | yathä mama—

analaìkåto’pi sundara harasi mano me yataùprasabham |kià punar alaìkåtas tvaà samprati nakhara-kñatais tasyäù ||

tarjayet täòayed anyä . . . . . . . . ||75|| 64a

anyä adhérä, yathä—« çoëaà vékñya mukhaà » ityatra | atra ca sarvatra ruñä ity anuvartate |

. . . . . . . . pratyekaà tä api dvidhä |kaniñöha-jyeñöha-rüpatvän näyaka-praëayaà prati

||76|| 64bcd

tä anantaroktäù ñaò-bhedä näyikäù | yathä—

dåñövaikäsana-saàsthite priyatame paçcädupetyädarädekasyä nayane pidyäya vihita-kréòänubandha-cchalaù |éñad-vakrima-kandharaù sa-pulakaù

premollasan-mänasämantar-häsa-lasat-kapola-phalakäàdhürto’paräà cumbati ||

madhyä-pragalbhayor bhedäs tasmäd dvädaçakértitäù |

mugdhä tv ekaiva tena syuù svéyäbhedästrayodaçä ||76|| 65

parakéyä dvidhä proktä paroòhä kanyakä tathä |tatra—yäträdi-nirastänyoòhä kulaöä galita-trapä ||77|| 66

yathä—svämé niçvasito’py asüyati mano-jighraùsapatné-janaùçvaçrür iìgita-daivataà nayanayor éhälihoyätaraù |tad düräd ayam aìjaliù kim amunä dåbhaìga-pätena tevaidagdhé-racanä-prapaïca-rasika vyartho’yamatra çramaù ||

atra hi mama pariëetännäcchädanädi-dätåtayäsvämy eva na tu vallabhaù | tvaà tu vaidagdhé-madhura-prabandha-rasikatayä mama vallabho’sétyädi-vyaìgyärtha-vaçäd asyäù para-näyaka-viñayäratiù pratéyate |

kanyä tv ajätopayamä sa-lajjä nava-yauvanä ||78||67ab

asyäç ca piträdyäyattatvät parakéyätvam | yathämälaté-mädhavädau mälaty-ädiù |

dhérä kalä-pragalbhä syäd veçyäsämänya-näyikä |67cd

nirguëän api na dveñöi na rajyati guëiñv api ||79||vitta-mätraà samälokya sä rägaà darçayed bahiù |

68kämaà aìgékåtam api parikñéëa-dhanaà naram ||

80||mäträ niùsärayed eñä punaù-sandhäna-käìkñayä |

69taskaräù ñaëòakä mürkhäù sukha-präpta-dhanäs

tathä ||81||liìginaç channa-kämädyä asyäù präyeëa vallabhäù

| 70eñäpi madanäyattä kväpi satyänurägiëé |

raktäyäà vä viraktäyäà ratam asyäàsatyänurägiëé ||82|| 71

paëòako väta-päëòv-ädiù | channaà pracchannaàye kämayante, te channa-kämäù | tatra räga-hénäyathä laöakamelakädau madana-maïjaryädiù | raktä

yathä måcchakaöikädau vasanta-senädiù |

punaç ca—avasthäbhir bhavanty añöäv etäù ñoòaça-bheditäù |svädhéna-bhartåkä tadvat khaëòitäthäbhisärikä ||

83|| 72kalahäntaritä vipralabdhä proñita-bhartåkä |

anyä väsaka-sajjä syäd virahotkaëöhitä tathä ||84||73

tatra—känto rati-guëäkåñöo na jahäti yad-antikam |

vicitra-vibhramäsaktä sä syät svädhéna-bhartåkä ||85|| 74

yathä « asmäkaà sakhi väsasé » ity ädi |

pärçvam eti priyo yasyä anya-saàyoga-cihnitaù |sä khaëòiteti kathitä dhérair érñyä-kañäyitä ||86||

75

yathä, « tad avitattham avädéù » ity ädi |

abhisärayate käntaà yä manmatha-vaçaàvadä |svayaà väbhisaraty eñä dhérair uktäbhisärikä ||87||

76

kramäd, yathä—

na ca me’vagacchati yathä laghutäàkaruëäà yathä ca kurute sa mayi |nipuëaà tathainam abhigamya vaderabhidüti kaàcid iti sandidiçe ||

utkñiptaà kara-kaìkaëa-dvayam idaàbaddhä dåòhaà mekhalä-yatnena pratipäditä mukharayormaïjérayor mükatä |ärabdhe rabhasän mayä priya-sakhikréòäbhisärotsavecaëòälas timirävaguëöhana-paöa-kñepaàvidhatte vidhuù ||

saàlénä sveñu gätreñu mükékåta-vibhüñaëä |avaguëöhana-saàvétä kulajäbhisared yadi ||88|| 77

vicitrojjvala-veñä tu raëan-nüpura-kaìkaëä |pramoda-smera-vadanä syäd veçyäbhisared yadi ||

89|| 78mada-skhalita-saàläpä vibhramotphulla-locanä |

äviddha-gati-saïcärä syät preñyäbhisared yadi ||90|| 79

taträdye « utkñiptam » ity ädi | anyayoù ühyamudäharaëam |

prasaìgäd abhisära-sthänäni kathyante—

kñetraà väöé bhagna-devälayo düté-gåhaà vanam |mälä-païcaù çmaçänaà ca nadyädénäà taöé tathä ||

91|| 80evaà kåtäbhisäräëäà puàçcalénäà vinodane |sthänäny añöau tathä dhvänta-cchanne kutracid

äçraye ||92|| 81

cäöukäram api präëa-näthaà roñäd apäsya yä |paçcät täpam aväpnoti kalahäntaritä tu sä ||93|| 82

yathä mama täta-pädänäà—

no cäöu-çravaëaà kåtaà, na ca dåçä häro’ntikevékñitaùkäntasya priya-hetave nija-sakhé-väco’pidürékåtäù |pädänte vinipatya ta-kñaëam asau gacchanmayä müòhayäpäëibhyäm avarudhya hanta sahasä kaëöhekathaà närpitaù ||

priyaù kåtväpi saìketaà yasyä näyäti saànidhim |vipralabdhä tu sä jïeyä nitäntam avamänitä ||94||

83

yathä—uttiñöha düti yämo yämo yätas tathäpinäyätaù |yätaù param api jévej jévita-nätho bhavettasyäù ||

nänä-kärya-vaçäd yasyä düra-deçaà gataù patiù |sä manobhava-duùkhärtä bhavet proñita-bhartåkä

||95|| 84

yathä—täà jänéthäù parimitakathäà jévitaà medvitéyaàdürébhüte mayi sahacarecakraväkémivaikäm |gäòhotkaëöhäà guruñu divaseñv eñugacchatsu bäläàjätäà manye çiçiramathitäà padminéàvänyarüpäm ||

kurute maëòanaà yasyäù sajjite väsa-veçmani |sä tu väsaka-sajjä syäd vidita-priya-saìgamä ||96||

85

yathä räghavänandänäà näöake—

vidüre keyüre kuru kara-yuge ratna-

valayairalaà gurvé gréväbharaëa-latikeyaà kimanayä |naväm ekäm ekävalim ayi mayi tvaàviracayerna nepathyaà pathyaà bahutaramanaìgotsava-vidhau ||

ägantuà kåta-citto’pi daivän näyäti yat priyaù |tad-anägata-duùkhärtä virahotkaëöhitä tu sä ||97||

86

yathä—kià ruddhaù priyayä kayäcidathavä sakhyämamodvejitaùkià vä käraëa-gauravaà kim api yannädyägato vallabhaù |ity älocya mågédåçä kara-tale vinyasyavakträmbujaàdérghaà niùçvasitaà ciraà ca ruditaàkñiptäç ca puñpa-srajaù ||

iti säñöäviàçati-çatam uttama-madhyädhama-svarüpeëa |

caturadhikäçéti-yutaà çata-trayaà näyikä-bhedäù ||98|| 87

iha ca para-striyau kanyakänyoòhe saìketätpürvaà virahotkaëöùite, paçcäd vidüñakädinäsahäbhisarantyäv abhisärike, kuto’pi saìketa-sthänam apräpte näyake vipralabdhe, iti try-avasthaivänayor asvädhéna-priyayoravasthäntaräyogät iti kaçcit |

kvacid anyonya-säìkaryam äsäà lakñyeñu dåçyate||99|| 88ab

yathä (çiçupäla-vadhe 7.53-56)—

na khalu vayam amuñya däna-yogyäùpibati ca päti ca yäsakau rahastväm |viöa viöapam amuà dadasva tasyaibhavati yataù sadåçoç ciräya yogaù ||

tava kitava kim ähitair våthä naùkñitiruha-pallava-puñpa-karëa-püraiù |nanu jana-viditair bhavad-vyalékaiçcira-paripüritam eva karëa-yugmam ||

muhur upahasitäm ivälinädairvitarasi naù kalikäà kim artahm enäm |vasatim upagatena dhämni tasyäùçaöha kalir eña mahäàs tvayädya dattaù ||

iti gaditavaté ruñä jaghäna-sphurita-manorama-pakñma-keçareëa |çravaëa-niyamitena käntam anyä-samam asitämburuheëa cakñuñä ca ||

iyaà hi vakroktyä puruña-vacanena karëotpala-täòanena ca dhéra-madhyatä’dhéra-madhyatädhéra-pragalbhatäbhiù saìkérëä | evam anyaträpy ühyam |

itarä apy asaìkhyäs tä noktä vistara-çaìkayä ||100|| 88

tä näyikäù |

athäsäm alaìkäräù—

yauvane sattvajäs täsäm añöäviàçati-saìkhyakäù |alaìkäräs tatra bhäva-häva-heläs trayo’ìgajäù ||

101|| 89çobhä käntiç ca déptiç ca mädhuryaà ca

pragalbhatä |audäryaà dhairyam ity ete saptaiva syur

ayatnajäù ||102|| 90lélä viläso vicchittir bibbokaù kilakiïcitam |

moööäyitaà kuööamitaà vibhramo lalitaà madaù ||103|| 91

vihåtaà tapanaà maugdhyaà vikñepaç ca

kutühalam |hasitaà cakitaà kelir ity añöädaça-saìkhyakäù |

92svabhäväjäç ca bhävädyä daça puàsäà bhavanty

api ||104|| 93ab

pürve bhävädayo dhairyäntä daça näyakänäm apisambhavanti | kintu sarve’py amé näyikäçritä evavicchitti-viçeñaà puñëanti |

tatra bhävaù—

nirvikärätmake citte bhävaù prathama-vikriyä ||105|| 93

janmataù prabhåti nirvikäre manasi udbuddha-mätro vikäro bhävaù | yathä—

sa eva surabhiù kälaù sa eva malayänilaù |saiveyam abalä kintu mano’nyad iva dåçyate ||

atha hävaù—

bhrü-neträdi-vikärais tu sambhogecchä-prakäçakaù |

bhäva evälpa-saàlakñya-vikäro häva ucyate ||106||94

yathä [ku.saà. 3.68]—

vivåëvaté çaila-sutä bhävam aìgaiùsphurad bäla-kadamba-kalpaiù |säcékåtä cärutareëa tasthaumukhena paryasta-vilocanena ||

atha helä—

helätyanta-samälakñya-vikäraù syät sa eva tu ||107|| 95ab

sa eva bhäva eva | yathä—

taha te jhatti pa(u)ttä bahue savyaìga-bibbhamä saalä |saàsa(i)amuddha-bhävä hoi ciraà ja(i)sahéëaà pi ||[tathä tasyä jhaöiti pravåttä vadhväù sarväìga-vibhramäù sakaläù |saàçayita-mugdha-bhävä bhavati ciraà yathäsakhénäm api ||]

atha çobhä—

rüpa-yauvana-lälitya-bhogädyair aìga-bhüñaëam |

95cdçobhä proktä. . . . . . . . . . . . . . . . . . ||

108|| 96a

tatra yauvana-çobhä, yathä—

asambhåtaà maëòanam aìga-yañöeranäsaväkhyaà karaëaà madasya |kämasya puñpa-vyatiriktam astraàbälyät paraà sätha vayaù prapede ||

evam anyaträpi |

atha käntiù—

. . . saiva käntir manmathäpyäyita-dyutiù ||109||96b

manmathonmeñeë :ativistérëä çobhaiva käntirucyate | yathä « netre khaïjana-gaïjane » ity atra |

atha déptiù—

käntir evätivistérëä déptir ity abhidhéyate ||110||96cd

yathä mama candra-kalä-näma-näöikäyäà

candrakalä-varëanam—

täruëyasya viläsaùsamadhika-lävaëya-sampado häsaù |dharëi-talasyäbharaëaàyuva-jana-manaso vaçékaraëam ||

atha mädhuryam—

sarvävasthä-viçeñeñu mädhuryaà ramaëéyatä ||111|| 97ab

yathä (çäkuntale 1.18)—

sarasijam anuviddhaà çavalenäpi ramyaàmalinam api himäàçor lakñma lakñméà tanoti |ityam adhika-manojïä balkalenäpi tanvékim iva hi madhuräëäà maëòanaà näkåténäm||

atha pragalbhatä—

niùsädhvasatvaà prägalbhyam . . . . . . . .||112|| 97c

yathä—samäçliñöäù samäçleñaiç cumbitäç cumbitair api

|dañöäç ca daçanaiù käntaà däsékurvanti yoñitaù||

atha audäryam—

. . . . . . . . audäryaà vinayaù sadä ||113||97d

yathä—na brüte paruñäà giraà vitanute na bhrü-yugaà bhaìguraànottaàsaà kñipati kñitau çravaëataù sä mesphuöe'py ägasi |käntä garbha-gåhe gaväkña-vivara-vyäpäritäkñyä bahiùsakhyä vaktram abhiprayacchati paraàparyaçruëé locane ||

atha dhairyam—

muktätma-çläghanä dhairyaà manovåttir acaïcalä||114|| 98ab

yathä [mä.mä. 2.2]—

jvalatu gagane rätrau räträvakhaëòa-kalaù çaçé

dahatu madanaù kià vä måtyoù pareëavidhäsyati |mama tu dayitaù çläghyas täto jananyamalänvayäkulam amalinaà na tv eväyaà jano na cajévitam ||

atha lélä—

aìgair veñair alaìkäraiù premibhir vacanair api |98cd

préti-prayojaitair léläà priyasyänukåtià viduù ||115||

yathä—måëäla-vyäla-valayä veëé-bandha-kapardiné |haränukäriëé pätu lélayä pärvaté jagat ||

atha viläsaù—

yäna-sthänäsanädénäà mukha-neträdi-karmaëäm |99cd

viçeñas tu viläsaù syäd iñöa-sandarçanädinä ||116||


aträntare kim api väg-vibhavätivåtta-

vaicitryam ullasita-vibhramam äyatäkñyäù |tad-bhüri-sättvika-vikäram apästa-dhairyamäcäryakaà vijayi mänmatham äviräsét ||

atha vicchittiù—

stokäpy äkalpa-racanä vicchittiù känti-poña-kåt ||117|| 100cd

yathä [mägha. 8.70]—

svacchämbhaù-snapana-vidhautam aìgamoñöhas tämbüla-dyuti-viçado viläsinénäm |väsaç ca pratanu viviktam astv itéyänäkalpo yadi kusumeñuëä na çünyaù ||

atha bibbokaù—

bibbokas tv atigarveëa vastunéñöe'py anädaraù ||118|| 100ef

yathä—yäsäà saty api sad-guëänusaraëe doñänuvåttiùparäyäù präëän varam arpayanti na punaùsampürëa-dåñöià priye |

atyantäbhimate'pi vastuni vidhir yäsäàniñedhätmakastäs trailokya-vilakñaëa-prakåtayo vämäùprasédantu te ||

atha kilakiïcitam—

smita-çuñka-rudita-hasita-träsa-krodha-çramädénäm |

säìkaryaà kilakiïcitam éñöatama-saìgamädijäddharñät ||119|| 101

yathä [mägha 10.69]—

päëi-rodham avirodhita-väïchaàbhartsanäç ca madhura-smita-garbhäù |käminaù sma kurute karabhorürhäri çuñka-ruditaà ca sukhe'pi ||

atha moööäyitam—

tad-bhäva-bhävite citte vallabhasya kathädiñu |moööäyitam iti prähuù karëa-kaëòüyanädikam ||

120|| 102

yathä—subhaga tvat-kathärambhe karëa-kaëòüti-

lälasä |ujjåmbha-vadanämbhojä bhinatty aìgänisäìganä ||

atha kuööamitam—

keçastanädharädénäà grahe harñe’pi sambhramät |ähuù kuööamitaà näma çiraù-kara-vidhünanam ||

121|| 103


pallavopamiti-sämya-sapakñaàdañöavaty adhara-bimbam abhéñöe |paryakrüji sarujeva taruëyästära-lola-valayena kareëa ||

atha vibhramaù—

tvarayä harña-rägäder dayitä-gamanädiñu |asthäne vibhramädénäà vinyäso vibhramo mataù

||122|| 104

yathä—çrutväyäntaà bahiù käntam asamäpta-vibhüñayä |bhäle'ïjanaà dåçor läkñä kapole tilakaù kåtaù ||

atha lalitam—

sukumäratayäìgänäà vinyäso lalitaà bhavet ||123|| 105ab


gurutara-kala-nüpuränunädaàsalalita-nartita-väma-päda-padmaù |itarad-anatilolam ädadhänä padamatha manmatha-mantharaà jagäma ||

atha madaù—

mado vikäraù saubhägya-yauvanädy-avalepajaù ||124|| 105cd

yathä [amaru 55]—

mä garvam udvaha kapola-tale cakästikänta-svahasta-likhitä nava-maïjaréti |anyäpi kià na sakhi bhäjanam édåçénäàvairé na ced bhavati vepathur antaräyaù ||

atha vihåtam—

vaktavya-käle’py avaco vréòayä vihåtaà matam ||

125|| 106ab

yathä—dürägatena kuçalaà påñöä noväca sä mayäkiïcit |paryaçruëé tu nayane tasyäùkathayämbabhüvatuù sarvam ||

atha tapanam—

tapanaà priya-vicchede smara-vegottha-ceñöitam ||126|| 106cd

yathä mama—

çväsän muïcati bhütale viluöhati tvan-märgamälokatedérghaà roditi vikñipaty ata itaù kñämäàbhujä-vallarém |kià ca präëa-samäna käìkñitavaté svapne'pi tesaìgamaànidräà väïchati na prayacchati punar dagdhovidhis täm api ||

atha maugdhyam—

ajïänäd iva yä påcchä pratétasyäpi vastunaù |

vallabhasya puraù proktaà maugdhyaà tat-tattva-vedibhiù ||127|| 107

yathä—ke drumäs te kva vä gräme santi kenapraropitäù |nätha mat-kaìkaëa-nyastaà yeñäà muktä-phalaà phalam ||

atha vikñepaù—

bhüñäëäm ardha-racanä mithyä viñvag-avekñaëam|

rahasyäkhyänam éñäc ca vikñepo dayitäntike ||128|| 108

yathä—dhammillam ardha-yuktaà kalayati tilakaàtathäsakalam |kiïcid vahati rahasyaà cakitaà viñvag vilokatetanvé ||

atha kutühalam—

ramya-vastu-samäloke loltä syät kutühalam ||129||109ab

yathä [ra.vaà. 7.7]—prasädhikälambitam agra-pädamäkñipya käcid drava-rägam eva |utsåñöa-lélägati-rägaväkñädalaktakäìkäà padavéà tatäna ||

atha hasitam—

hasitaà tu våthä-häso yauvanodbheda-sambhavaù||130|| 109cd

yathä—akasmäd eva tanvaìgé jahäsa yad iyaà punaù |nünaà prasüna-bäëo'syäà sväräjyamadhitiñöhati ||

atha cakitam—

kuto’pi dayitasyägre cakitaà bhaya-sambhramaù ||131|| 110ab


trasyanté cala-çapharé-vighaööitorurvämorür atiçayam äpa vibhramasya |kñubhyanti prasabham aho vinäpi hetorléläbhiù kim u sati käraëe ramaëyaù ||

atha keliù—

vihäre saha käntena kréòitaà kelir ucyate ||132||110cd

yathä—vyapohituà locanato mukhänilairapärayantaà kila puñpajaà rajaù |payodhareëorasi käcid unmanäùpriyaà jaghänonnata-pévara-stané ||

atha mugdhä-kanyayor anurägeìgitäni—

dåñövä darçayati vréòäà sammukhaà naivapaçyati |

pracchannaà vä bhramantaà vätikräntaà paçyatipriyam ||133|| 111

bahudhä påcchyamänäpi manda-mandamadhomukhé |

sagadgada-svaraà kiïcit priyaà präyeëa bhäñate ||134|| 112

anyaiù pravartitäà çaçvat sävadhänä ca tat-kathäm |

çåëoty anyatra dattäkñé priye bälänurägiëé ||135||113

atha sakalänäm api näyikänäm anurägeìgitäni—

ciräya savidhe sthänaà priyasya bahu manyate |vilocana-pathaà cäsya na gacchaty analaìkåtä ||

136|| 114kväpi kuntala-saàvyäna-saàyama-vyapadeçataù |

bähu-mülaà stanau näbhipaìkajaà darçayetsphuöam ||137|| 115

äcchädayati väg-ädyaiù priyasya paricärakän |viçvasity asya mitreñu bahu-mänaà karoti ca ||138

|| 116sakhé-madhye guëän brüte sva-dhanaà pradadäti

ca |supte svapiti duùkhe’sya duùkhaà dhatte sukhe

sukham ||139|| 117sthitä dåñöi-pathe çaçvat-priye paçyati dürataù |

äbhäñate parijanaà sammukhaà smara-vikriyam ||140|| 118

yat kiïcid api saàvékñya kurute hasitaà mudhä |karëa-kaëòüyanaà tadvat kavaré-mokña-

saàyamau ||141|| 119jåmbhate sphoöayaty aìgaà bälam äçliñya cumbati

|bhäle tathä vayasyäyä racayet tilaka-kriyäm ||142||

120aìguñöhägreëa likhati saköäkñaà nirékñate |

daçati svädharaà cäpi brüte priyam adhomukhé ||

143|| 121na muïcati ca taà deçaà näyako yatra dåçyate |

ägacchati gåhaà tasya kärya-vyäjena kenacit ||144|| 122

dattaà kim api käntena dhåtväìge muhur ékñate |nityaà håñyati tad-yoge viyoge malinä kåçä ||145||

123manyate bahu tac-chélaà tat-priyaà manyate

priyam |prärthayaty alpa-mülyäni suptä na parivartate ||

146|| 124vikärän sättvikän asya sammukhé nädhigacchati |bhäñate sünåtaà snigdhäm anuraktä nitambiné ||

147|| 125eteñv adhika-lajjäni ceñöitäni nava-striyäù |

madhya-vréòäni madhyäyäù sraàsamäna-trapäëitu | 126

anya-striyäù pragalbhäyäs tathä syur vära-yoñitaù||148||

diì-mätraà, yathä—

antika-gatam api mäm iyam avalokayatévahanta dåñöväpi |sarasa-nakha-kñata-lakñitam äviñkurute bhujä-mülam ||

tathä—lekhya-prasthäpanaiù snigdhair vékñitair mådu-

bhäñitaiù | 127düté-sampreñaëair näryä bhäväbhivyaktir iñyate ||

149||

dütyaç ca—dütyaù sakhé naöé däsé dhätreyé prativeçiné | 128

bälä pravrajitä kärüù çilpinyädyäù svayaà tathä ||150||

kärü rajaké-prabhåtiù | çilpiné citrakärädi-stré | ädi-çabdät tämbülika-gändhika-stré-prabhåtayaù | tatrasakhé, yathä—"çväsän muïcati" ity ädi |

svayaà-düté, yathä mama—

panthia paäsio bia lacchéasi jäsi tä kim aëëatto |ëa maëaà bi värao idha atthi ghare ghaëa-rasaà piantäëaà ||[pathika pipäsito iva lakñyase yäsi tat kimanyatra |na manäg api väraka ihästi gåhe ghaëa-rasaàpibatäm ||]

etäç ca näyikä-viñaye näyakänäm api dütyobhavanti |

düté-guëän äha—

kalä-kauçalam utsäho bhaktiç cittajïatä småtiù |129

mädhuryaà narma-vijïänaà vägmitä ceti tad-guëäù |

etä api yathaucityäd uttamaädhama-madhyamäù ||151|| 130

etä dütyaù |

atha pratinäyakaù |

dhérodhataù päpakäré vyasané pratinäyakaù ||152|| 131ab

yathä rämasya rävaëaù |

atha uddépana-vibhäväù |

uddépana-vibhäväs te rasam uddépayanti ye ||153||131cd

te ca—älambanasya ceñöädyä deça-kälädayas tathä ||154||

132ab

ceñöädyä ity ädya-çabdäd rüpa-bhäñaëädayaù |kälädéty ädi-çabdäc candra-candana-kokiläläpa-bhramara-jhaìkärädayaù | tatra candrädayo, yathämama—

karam udaya-mahédhara-stanägregalita-tamaù-paöaläàçuke niveçya |vikasita-kumudekñaëaà vicumbatyayam amareça-diço mukhaà sudhäàçuù ||

yo yasya rasasyoddépana-vibhävaù sa tat-svarüpa-varëane vakñyate |

atha anubhäväù—

udbuddhaà käraëaiù svaiù svari bahir bhävaàprakäçayan | 132cd

loke yaù kärya-rüpaù so’nubhävaù kävya-näöyayoù||155||

yaù khalu loke sétädi-candrädibhiù svaiù svairälambanoddépana-käraëai rämäder antar-udbuddhaà raty-ädikaà bahiù prakäçayan käryamity ucyate, sa kävya-näöyayoù punar anubhävaù |

kaù punar asäv ity äha—

uktäù stréëäm alaìkärä aìgajäç ca svabhävajäù |133cd

tad-rüpäù sättvikä bhäväs tathä ceñöäù parä api ||156||

tad-rüpä anubhäva-svarüpäù | tatra yo yasyarasasyänubhävaù sa tat-svarüpa-varëane vakñyate |

tatra sättvikäù—

vikäräù sattva-sambhütäù sättvikäù parikértitäù ||157|| 134cd

sattvaà näma svätma-viçräma-prakäça-kärékaçcanäntaro dharmaù |

sattva-mätrodbhavatvät tu bhinnä apyanubhävataù ||158|| 135ab

go-balévarda-nyäyena iti çeñaù | ke ta ity äha—

stambhaù svedo’tha romäïcaù svara-bhaìgo’thavepathuù | 135cd

vaivarëyam açru-pralaya ity sättvikäù småtäù ||159||

tatra—stambhaç ceñöä-pratéghäto bhaya-harñämayädibhiù

| 136vapur jalodgamaù svedo rati-gharma-çramädibhiù

||160||harñädbhuta-bhayädibhyo romäïco roma-vikriyäù

| 137mada-saàmada-péòädyair vaisvaryaà gadgadaà

viduù ||161||räga-dveña-çramädibhyaù kampo gätrasya

vepathuù | 138viñäda-mada-roñädyair varëänyatvaà vivarëatä ||

162||açru netrodbhavaà väri krodha-duùkha-

praharñajam | 139pralayaù sukha-duùkhäbhyäà ceñöä-jïäna-

niräkåtiù ||163|| 140ab

yathä mama—tanu-sparçäd asyä dara-mukulite hanta nayaneudaïcad-romäïcaà vrajati jaòatäm aìgamakhilam |kapolau gharmärdrau dhruvam uparatäçeña-viñayaàmanaù sändränandaà spåçati jhaöiti brahmaparamam ||

evam anyat |

atha vyabhicäriëaù—

viçeñäd äbhimukhyena caraëäd vyabhicäriëaù |sthäyiny unmagna-nirmagnästrayastriàçac ca tad-

bhidäù ||164|| 140ef

sthiratayä vartamäne hi raty-ädau nirvedädayaùprädurbhäva-tirobhäväbhyäm äbhimukhyenacaraëäd vyabhicäriëaù kathyante |

ke ta ity äha—

nirvedävega-dainya-çrama-mada-jaòatä augrya-mohau vibodhaù

svapnäpasmära-garvä maraëam alasatämarña-nidrävahitthäù |

autsukyonmäda-çaìkäù småti-mati-sahitä vyädhi-saträsa-lajjä

harñäsüyä-viñädäù sadhåti-capalatä gläni-cintä-vitarkäù ||165|| 141

tatra (1) nirvedaù—

tattva-jïänäpad-érñyäder nirvedaù svävamänanam |dainya-cintäçru-niùçväsa-vaivarëyocchvasitädi-kåt

||166|| 142

tattva-jïänän nirvedo, yathä—

måt-kumbha-bälukärandhra-pidhäna-racanärthinä |dakñiëävarta-çaìkho'yaà hanta cürëékåto mayä||

atha (2) ävegaù—ävegaù sambhramas tatra varñaje piëòitäìgatä |

utpätaje srastatäìge dhümädyäkulatägnije ||167||143

räja-vidravajädes tu çastra-nägädi-yojanam |gajädeù stambhakampädi päàsvädyäkulatänilät |

144cdiñöäd dharñäù çuco’niñöäj jïeyäç cänye

yathäyatham ||168|| 145ab

tatra çatrujo, yathä—

arghyam arghyam iti vädinaànåpaà so’navekñya bharatägrajo yataù |kñatra-kopa-dahanärciñaà tataùsandadhe dåçam udagra-tärakäm ||

evam anyad ühyam |

atha (3) dainyam—

daurgatyädyair anaujasyaà dainyaàmalinatädikåt ||169|| 145cd

yathä—våddho'ndhaù patir eña maïcaka-gataùsthüëävaçeñaà gåhaàkälo'bhyarëa-jalägamaù kuçaliné vatsasyavärtäpi no |yatnät saïcita-taila-bindu-ghaöikä bhagnetiparyäkulädåñövä garbha-bharälasäà nija-vadhüà çväçrüçciraà roditi ||

atha (4) çramaù—

khedo raty-adhva-gatyädeù çväsa-nidrädi-kåcchramaù ||170|| 146ab

yathä—sadyaù puré-parisare'pi çiréña-mådvésétä javät tricaturäëi padäni gatvä |gantavyam asti kiyad ity asakåd-bruväëärämäçruëaù kåtavaté prathamävatäram || (bäla-rämäyaëa 6.34)

atha (5) madaù—

saàmohänanda-sambhedo mado madyopayogajaù| 146cd

amunä cottamaù çete madhyo hasati gäyati |adhama-prakåtiç cäpi paruñaà vakti roditi ||171||

147

yathä—prätibhaà trisarakeëa gatänäàvakra-väkya-racanä-ramaëéyaù |güòha-sücita-rahasya-sahäsaùsubhruväà pravavåte parihäsaù ||

atha (6) jaòatä—

apratipattir jaòatä syäd iñöäniñöa-darçana-çrutibhiù |

animiña-nayana-nirékñaëa-tüñëémbhävädayas tatra||172|| 148

yathä mama kuvalayäçva-carite präkåta-kävye—

ëabaria taà juajualaà aëëoëëaà ëihida-sajala-manthara-diööhià |älekkhaopiaà bia khaëa-mettaà tattha

saàööhiaà muasaëëaà ||

[kevlaà tad yuva-yugalam anyonyaà nihita-sajala-manthara-dåñöim |älekhyârpitam iva kñaëa-mätraà tatra sthitaàmukta-saìgam ||]

atha (7) ugratä—

çauryäparädhädi-bhavaà bhavec caëòatvamugratä |

tatra sveda-çiraù-kampa-tarjanä-täòanädayaù ||173|| 149


praëayi-sakhé-saléla-parihäsa-rasädhigatairlalita-çiréña-puñpa-hananair api tämyati yat |vapuñi vadhäya tatra tava çastram upakñipataùpatatu çarasy akäëòayam adaëòaà ivaiñabhujaù ||

atha (8) mohaù—

moho vicittatä bhéti-duùkhävegänucintanaiù |mürcchanäjïäna-patana-bhramaëädarçanädi-kåt ||

174|| 150

yathä [ku.saà. 3.73]—

tévräbhiñaìga-prabhaveëa våttiàmohena saàstambhayatendriyäëäm |ajïäta-bhartå-vyasanä muhürtaàkåtopakäreva ratir babhüva ||

atha (9) vibodhaù—

nidräpagama-hetubhyo vibodhaç cetanägamaù |jåmbhäìga-bhaìga-nayana-mélanäìgävaloka-kåt ||

175|| 151


cira-rati-parikheda-präpta-nidrä-sukhänäàcaramam api çayitvä pürvam eva prabuddhäù |aparicalita-gäträù kurvate na priyäëämaçithila-bhuja-cakräçleña-bhedaà taruëyaù ||

atha (10) svapnaù—

svapno nidräm upetasya viñayänubhavas tu yaù |kopävega-bhaya-gläni-sukha-duùkhädi-kärakaù ||

176|| 152

yathä [megha 2.46]—

mäm äkäça-praëihita-bhujaà nirdayäçleña-hetorlabdhäyäs te katham api mayä svapna-sandarçaneñu |paçyanténäà na khalu bahuço na sthalé-devatänäàmuktä-sthüläs taru-kisalayeñv açru-leçäùpatanti ||

atha (11) apasmäraù—

manaù-kñepas tvam apasmärograhädyäveçanädijaù |

bhüpätakampa-prasveda-phena-lälädi-kärakaù ||177|| 153


äçliñöa-bhümià rasitäram uccairlolad-bhujäkära-båhat-taraìgam |phenäyamänaà patim äpagänämasäv apasmäriëam äçaçaìke ||

atha garvaù—

garvo madaù prabhäva-çré-vidyä-sat-kulatädijaù |avajïä-sa-viläsäìga-darçanävinayädi-kåt ||178|| 154

tatra çaurya-garvo, yathä [veëé. 3.46]—

dhåtäyudho yävad ahaà tävad anyaiù kimäyudhaiù |yad vä na siddham astreëa mama tat kenasädhyatäm ||

atha (13) maraëam—

çarädyair maraëaà jévatyägro’ìga-patanädi-kåt ||179|| 155ab

yathä [ra.vaà. 11.20]—

räma-manmatha-çareëa täòitäduùsahena hådaye niçäcaré |gandhavad rudhira-candanokñitäjéviteça-vasatià jagäma sä ||

atha (14) älasyam—

älasyaà çrama-garbhädyair jäòyaà jåmbhäsitädi-kåt ||180|| 155cd

yathä—

na tathä bhüñayaty aìgaà na tathä bhäñatesakhém |jåmbhate muhur äsénä bälä garbha-bharälasä ||

atha (15) ämarñaù—

nindäkñepäpamänäder amarño’bhiniviñöatä |netra-räga-çiraù-kampa-bhrü-bhaìgottajanädi-kåt ||

181|| 156

yathä [mahévéra-caritam 3.7]—

präyaçcittaà cariñyämi püjyänäà vovyatikramät |na tv eva düñayiñyämi çastra-graha-mahä-vratam ||

atha (16) nidrä—

cetaù saàmélanaà nidrä çrama-klama-madädijä |jåmbhäkñi-mélanocchväsa-gätra-bhaìgädi-käraëam

||182|| 157

yathä—särthakänarthaka-padaà bruvaté

mantharäkñaram |nidrärdha-mélitäkñé sä likhitevästi me hådi ||

atha (17) avahitthä—

bhaya-gaurava-lajjäder harñädy-äkära-guptiravahitthä |

vyäpäräntara-saktyanyathävabhäñaëa-vilokanädi-karé ||183|| 158

yathä [ku.saà. 6.84]—evaà vädini devarñau pärçve pitur adhomukhé |lélä-kamala-paträëi gaëayämäsa pärvaté ||

atha (18) autsukyam—

iñöänaväpter autsukyaà käla-kñepäsahiñëutä |citta-täpa-tvaräsveda-dérgha-niùçvasitädi-kåt ||184||

159

yathä—yaù kaumära-harañ sa eva hi varaù ity ädau |atra yat kävya-prakäça-käreëa rasasya prädhänyamity uktaà tad-rasana-dharma-yogitväd vyabhicäri-bhävasyäpi rasa-çabda-väcyatvena gatärthaàmantavyam |

atha (19) unmädaù—

citta-saàmoha unmädaù käma-çoka-bhayädibhiù |asthäna-häsa-rudita-géta-pralapanädi-kåt ||185||

160

yathä mama—bhrätar dvirepha bhavatä bhramatä samantätpräëädhikä priyatamä mama vékñitä kim ?(jhaìkäram anubhüya sänandam)brüñe kim om iti sakhe kathayäçu tan mekià kià vyavasyati kuto'sti ca kédåçéyam ||

atha (20) çaìkä—

para-krauryätma-doñädyaiù çaìkänarthasyatarkaëam |

vaivarëya-kampa-vaisvarya-pärçvälokäsya-çoña-kåt||186|| 161

yathä mama—

präëeçena prahita-nakhareñv aìgakeñukñapäntejätätaìkä racayati ciraà candanälepanäni |dhatte läkñäm asakåd adhare datta-dantävaghätekñämäìgéyaà cakitam abhitaç cakñuñé

vikñipanté ||

atha (21) småtiù—

sadåça-jïäna-cintädyair bhrü-samunnayanädi-kåt |småtiù pürvänubhütärtha-viñaya-jïänam ucyate ||

187|| 162

yathä mama—

mayi sa-kapaöaà kiàcit kväpi praëéta-vilocanekim api namanaà präpte tiryag-vijåmbhita-tärakam |smitam upagatäm äléà dåñövä salajjamaväïcitaàkuvalaya-dåçaù smeraà smeraà smarämi tad-änanam ||

atha (22) matiù—

néti-märgänusåtyäder artha-nirdhäraëaà matiù |smeratä dhåti-satoñau bahu-mänaç ca tad-bhaväù ||

188|| 163

yathä [çäku. 1.20]—

asaàçayaà kñatra-parigraha-kñamä

yad äryam asyäm abhiläñi me manaù |satäà hi sandeha-padeñu vastuñupramäëam antaù-karaëa pravåttayaù ||

atha (23) vyädhiù—

vyädhir jvarädir vätädyair bhümécchotkampanädi-kåt ||189|| 164ab

tatra dähamayatve bhümécchädaù çaityamayatveutkampanädayaù | spañöam udäharaëam |

atha (24) träsaù—

nirghäta-vidyud-ulkädyais träsaù kampädi-kärakaù ||190|| 164cd

yathä [kiräöärjunéya 8.45]—

parisphuran-ména-vighaööito ravaùsuräìganäs träsa-vilola-dåñöayaù |upäyayuù kampita-päëi-pallaväùsakhé-janasyäpi vilokanéyatäm ||

atha (25) vréòä—

dhärñöyäbhävo vréòä vadanänamanädi-kåd

duräcärät ||191|| 165ab

yathä "mayi sakapaöaà" ity ädi |

atha (26) harñaù—

harñas tv iñöäväpter manaù-prasädo’çru-gadgadädi-karaù ||192|| 165cd

yathä [ra.vaà]—

samékñya putrasya cirät pitä mukhaànidhäna-kumbhasya yathaiva durgataù |mudä çarére prababhüva nätmanaùpayodhir indüdaya-mürcchito yathä ||

tathä (27) asüyä—

asüyänya-guëardhénäm auddhatyäd asahiñëutä |doñodghoña-bhrü-vibhedävajïä-krodheìgitädi-kåt

||193|| 166

yathä [mägha 15.1]

atha tatra päëòu-tanayena sadasi vihitaàmadhudviñaù |mänam asahata na cedipatiù para-våddha-

matsari mano hi mäninäm ||

atha (28) viñädaù—

upäyäbhäva-janmä tu viñädaù sattva-saìkñayaù |niùçväsocchväsa-håt-täpa-sahäyänveñaëädi-kåt ||

194|| 167

yathä mama—

esä kuòila-ghaëena ciura-kaòappeëa tuhaëibaddhä veëé |maha sahi dära(i) òhaàsa(i) äasa-ghaööibba käa(u)ra(i)bba hiaaà ||

[eñä kuöila-ghanena cikura-kaläpena tavanibaddhä veëé |mama sakhi därayati daçati äyasa-yañöir ivakäloragéva hådayam ||]

atha (29) dhåtiù—

jïänäbhéñöägamädyais tu sampürëa-spåhatä dhåtiù|

sauhitya-vacanolläsa-sahäsa-pratibhädi-kåt ||195||168

yathä mama—

kåtvä déna-nipéòanaà nija-jane baddhvä vaco-vigrahaànaivälocya garéyasér api ciräd ämuñmikéryätanäù |dravyaughäù parisaàcitäù khalu mayä yasyäùkåte sämprataànéväräïjalinäpi kevalam aho seyaà kåtärthätanuù ||

atha (30) capalatä—

mätsarya-dveña-rägädeç cäpalyaà tv anavasthitiù |tatra bharsana-päruñya-svacchanäcaraëädayaù ||

196|| 169

yathä—anyäsu tävad upamarda-sahäsu bhåìgalolaà vinodaya manaù sumanolatäsu |mughdäm ajäta-rajasaà kali-käma-kälevyarthaà kadarthayasi kià nava-mallikäyäù ||

atha (31) gläniù—

ratyäyäsamanastäpa-kñut-pipäsädi-sambhavä |glänir niñpräëatä-kampa-kärçyänutsähatädi-kåt ||

197|| 170

yathä [u.rä.ca. 3.5]—

kisalayam iva mugdhaà bandhanädvipralünaàhådaya-kusuma-çoñé däruëo dérgha-çokaù |glapayati paripäëòu kñämam asyäù çaréraàçaradija iva gharmaù ketaké-patra-garbham ||

atha (32) cintä—

dhyänaà cintä hitänäpteù çünyatäçväsana-täpa-kåt ||198|| 171ab

yathä mama—

kamaleëa biaseëa saàjoenté birohiëaà sasi-bimbaà |kara-ala-pallatthamuhé kià cintasi sumuhiantarähiaä ||

[kamalena bikasitena saàyojayanté virodhinaàçaçi-bimbam |karatala-paryasta-mukhé kià cintayasi sumukhiantarähita-hådayä ||]

atha (33) tarkaù—

tarko vicäraù sandehäd bhrüçiro’ìguli-nartakaù ||199|| 171cd

yathä "kià ruddhaù priyayä" ity ädi |

ete ca trayastriàçad vyabhicäri-bhedä iti yad uktaàtad upalakñaëam ity äha—

ratyädayo’py aniyate rase syur vyabhicäriëaù ||200|| 172ab

tathä hi—çåìgäre'nucchidyamänatayävasthänädratir eva sthäyi-çabdäcyä häsaù punarutpadyamänovyabhicäry eva | vyabhiçäri-lakñaëa-yogät | taduktaà—rasävasthaù paraà bhävaù sthäyitäàpratipadyate iti |

tat kasya sthäyinaù, kasmin rase saïcäritvam ityäha—

çåìgära-vérayor häso vére krodhas tathä mataù |172cd

çänte jugupsä kathitä vyabhicäritayä punaù |ity ädy-anyat samunnateyaà tathä bhävita-

buddhibhiù ||201|| 173

atha sthäyi-bhävaù—

aviruddhä viruddhä vä yaà tirodhätum akñamäù |äsvädäìkura-kando’sau bhävaù sthäyéti saàmataù

||202|| 174

tad bhedän äha—

ratir häsaç ca çokaç ca krodhotsähau bhayaàtathä |

jugupsä vismayaç cettham añöau proktäù çamo’pica ||203|| 175

tatra—ratir mano’nuküle’rthe manasaù pravaëäyitam |

väg-ädi-vaikåtaiç ceto-vikäso häsa iñyate ||204|| 176iñöa-näçädibhiç ceto-vaiklavyaà çoka-çabda-bhäk |pratiküleñu taikñëyasyävabodhaù krodha iñyate ||

205|| 177käryärambheñu saàrambhaù stheyänutsäha

ucyate |raudra-çaktyä tu janitaà citta-vaiklavyaà bhayam

||206|| 178doñekñaëädibhir garhä jugupsä vismayodbhavä |vividheñu padärtheñu loka-sémätivartiñu ||207||

179

visphäraç cetaso yas tu sa vismaya udähåtaù |çamo niréhävasthäyäà svätma-viçrämajaà

sukham ||208|| 180

yathä mälaté-mädhave ratiù | laöakamalake häsaù |rämäyaëe çokaù | mahäbhärate çamaù | evamanyaträpi | ete hy eteñv antarä utpadyamänais taistair viruddhaiç ca bhävair anucchinnäù pratyutaparipuñöä eva sahådayänubhava-siddhäù |

kià ca—nänäbhinaya-sambandhän bhävayanti rasän yataù

|tasmäd bhävä amé proktäù sthäyi-saïcäri-

sättvikäù ||209|| 181

yad uktam—sukha-duùkhädibhir bhävair bhävastad-bhäva-bhävanam |

atha rasasya bhedän äha—

çåìgära-häsya-karuëa-raudra-véra-bhayänakäù |bébhatso’dbhuta ity añöau rasäù çäntas tathä

mataù ||210|| 182

tatra çåìgäraù—çåìgaà hi manmathodbhedas tad ägamana-

hetukaù |uttama-prakåti-präyo rasaù çåìgära iñyate ||211||

183paroòhäà varjayitvätra veçyäà cänanurägiëém |

älambanaà näyikäù syur dakñiëädyäç ca näyakam||212|| 184

candra-candana-rolamba-rutädy-uddépanaàmatam |

bhrü-vikñepa-kaöäkñädir anubhävaù prakértitaù ||213|| 185

tyaktvaugrya-maraëälasya-jugupsä-vyabhicäriëaù |sthäyi-bhävo ratiù çyäma-varëo’yaà viñëu-

daivataù ||214|| 186cd

yathä—çünyaà väsa-gåham [Amaru 78] ity ädi |atrokta-svarüpaù patiù, ukta-svarüpä ca bäläälambana-vibhävau | çünyaà väsa-gåham uddépana-vibhävaù | cumbanam anubhävaù | lajjä-häsauvyabhicäriëau | etair abhivyaktaù sahådaya-viñayorati-bhävaù çåìgära-rasa-rüpatäà bhajate |

tad-bhedän äha—vipralambho’tha sambhoga ity eña dvividho mataù

||215|| 186ef

tatra—yatra tu ratiù prakåñöä näbhéñöam upaitai

vipralambho’sau ||216|| 187ab

abhéñöaà näyakaà näyikäà vä |

sa ca pürva-räga-mäna-praväsa-karuëätmakaçcaturdhä syät ||216|| 187

tatra—çravaëäd darçanäd väpi mithaù saàrüòha-rägayoù

|daçä-viçeño yo’präptau pürvarägaù sa ucyate ||217

|| 188çravaëaà tu bhavet tatra düta-vandé-sakhé-mukhät

|indrajäle ca citre ca säkñät svapne ca darçanam ||

218|| 189abhiläñaç cintä-småti-guëa-kathanodvega-

sampraläpäç ca |unmädo’tha vyädhir jaòatä måtir iti daçätra käma-

daçäù ||219|| 190abhiläñaù spåhä cintä präpty-upäyädi-cintanam |unmädaç cäparicchedaç cetanäcetaneñv api ||220||

191alakñya-väk-praläpaù syäc cetaso bhramaëäd

bhåçam |vyädhis tu dérgha-niùçväsa-päëòutä-kåçatädayaù |

192

jaòatä héna-ceñöatvam aìgänäà manasas tathä ||221|| 193ab

çeñaà spañöam |

krameëodäharaëäni [mä.mä. 5.7]—

premärdräù praëaya-spåçaù paricayädudgäòha-rägodayästäs tä mugdha-dåço nisarga-madhuräç ceñöäbhaveyur mayi |yäsv antaù-karaëasya bähya-karaëa-vyäpära-rodhé kñaëädäçaàsäparikalpitäsv api bhavaty änanda-sändrolayaù ||

atra mälaté-säkñäd-darçana-prarüòha-rägasyamädhavasyäbhiläñaù |

katham ékñe kuräìgäkñé säkñäl läkñméàmanobhuvaù |iti cintäkulaù känto nidräà naiti niçéthiném ||

atra kasyäçcin näyikäyä indrajäla-darçana-prarüòha-rägasya näyakasya cintä | idaà mama |

"mayi sa-kapaöaà" ity ädau näyakasya småtiù |

"netre khaïjana-gaïjane" ity ädau guëa-kathanam |"çväsän muïcati" ity ädau udvegaù |

tribhäga-çeñäsu niçäsu ca kñaëaànimélya netre sahasä vyabudhyata |kva nélakaëöha vrajaséty alakñya-vägasatya-kaëöhärpita-bähu-bandhanä || [ku.saà.5.57]

atra praläpaù | "bhrätä dvirephaù" ity ädauunmädaù |

päëòu kñämaà vadanaà hådayaà sarasaàtavälasaà ca vapuù |ävedayati nitäntaà kñetriya-rogaà sakhi håd-antaù ||

atra vyädhiù |

bhisaëé-ala-saaëée nihiaà sabbaà suëiccalaàaìgaà |dého ëésäsaharo eso sohei jéa(i) tti paraà ||

[visané-dala-çayanéye nihitaà sarvaà suniçcalamaìgam |dérgho niçväsa-bhara eña sädhayati jévatéti param||]

atra jaòatä | idaà mama |

rasa-viccheda-hetutvän maraëaà naiva varëyate |193cd

jäta-präyaà tu tad väcyaà cetasäkäìkñitaà tathä |varëyate’pi yadi pratyujjévanaà syäd adürataù ||

222|| 194

taträdyaà yathä—

çephälikäà vidalitäm avalokya tanvépräëän kathaïcid api dhärayituà prabhütä |äkarëya samprati rutaà caraëayudhänäàkià vä bhaviñyati na vedmi tapasviné sä ||

dvitéyaà yathä—

rolambäù paripürayantu harito jhaìkära-kolähalairmandaà mandam upaitu candana-vané-jätonabhasvän api |mädyantaù kalayantu cüta-çikhare kelé-pikäùpaïcamaàpräëäù satvaram açmasära-kaöhinä gacchantugacchantv amé ||

mamaitau | tåtéyaà, yathä—kadambaryäàmahäçvetä-puëòaréka-våttä | eña ca prakäraùkaruëa-vipralambha-viñaya iti vakñyämaù | kecittu—

nayana-prétiù prathamaà cittäsaìgas tato’thasaìkalpaù |nidrä-cchedas tanutä viñaya-nivåttis trapä-näçaù |unmädo mürccä måtir ity etäù smara-daçädaçaiva syuù || ity ähuù |

tatra ca—

ädau väcyaù striyä rägaù puàsaù paçcät tad-iìgitaiù ||223|| 195ab

iìgitäny uktäni | yathä ratnävalyäà sägarikä-vatsaräjayoù | ädau puruñänuräge sambhavaty apyevam adhikaà hådayaìgamaà bhavati |

nélé kusumbhaà maïjiñöhä pürvarägo’pi ca tridhä||224|| 195cd

tatra—na cätiçobhate yan näpaiti prema manogatam |

tan nélé-rägam äkhyätaà yathä çré-räma-sétayoù ||

225|| 196kusumbha-rägaà tat prähur yad apaiti ca çobhate

||maïjiñöhä-rägam ähus tad yan näpaity atiçobhate

||226|| 197

atha mänaù—

mänaù kopaù sa tu dvedhä praëayerñyä-samudbhavaù |

dvayoù praëayamänaù syät pramode sumahatyapi | 198

premëaù kuöila-gämitvät kopo yaù käraëaà vinä ||227||

dvayor iti näyakasya näyikäyäç ca ubhayoç capraëaya-mäno varëanéyaù | udäharaëam—

alia-pasuttaa ëimiliaccha desu suhaa majjhaoäsaà |gaëòa-pariumbaëä-pula(i)aìga ëa puëociräissaà ||

[aléka-prasuptaka nimélitäkña dehi subhagamahyam avakäçam |gaëòa-paricumbanä-pulakitäìga na punaçcirayiñyämi ||]

näyikäyä yathä kumära-sambhave sandhyä-varëanävasare |

ubhayor, yathä—

paëaa-kubiäëaà doëha bi alia-suttäëaà mäëa(i)lläëaà |ëiccala-ëiruddha-ëésäsa-diëëa-aëëäëaà komallo ||

[praëaya-kupitayor dvayor api aléka-prasuptayormäninoù |niçcala-niruddha-niùçväsa-datta-karëayoù komallaù ||]

anunaya-paryantäsahatve tv asya na vipralambha-bhedatä, kintu sambhoga-saïcäryäkhya-bhävatvam| yathä—

bhrü-bhaìge racite’pi dåñöir adhikaàsotkaëöham udvékñatekärkaçyaà gamite’pi cetasi tanü-romäïcamälambate |ruddhäyäm api väci sasmitam idaàdagdhänanaà jäyatedåñöe nirvahaëaà bhaviñyati kathaà mänasya

tasmin jane ||

yathä vä—

ekasmin çayane paräì-mukhatayä vétottaraàtämyatoranyonyasya hådi sthite’py anunaye saàrakñatorgauravam |dampatyoù çanakair apäìga-valanän miçré-bhavac-cakñuñorbhagno mänakaliù sahäsa-rabhasaà vyäsakta-kaëöha-graham ||

patyur anya-priyä-saìge dåñöe’thänumite çrute |199

érñyämäno bhavet stréëäà tatratv anumitis tridhä |utsvapnäyita-bhogäìka-gotra-skhalana-sambhavä ||

228|| 200

tatra dåñöe yathä—

vinayati sudåço dåçoù parägaàpraëayini kausuma-mänanänilena |tad-ahita-yuvater abhékñëam akñëordvayam api roña-rajobhir äpupüre || [mägha7.57]

sambhoga-cihnenänumite, yathä—

nava-nakha-padam aìga gopayasy aàçukenasthagayasi punar oñöhaà päëinä danta-dañöam |pratidiçam apara-stré-saìga-çaàsé visarpannava-parimala-gandhaù kena çakyo varétum ||[mägha 11.34]

evam anyad api |

säma bhedo’tha dänaà ca naty-upekñe rasäntaram|

tad-bhaìgäya patiù kuryät ñaò-upäyän iti kramät ||229|| 201

tatra priya-vacaù säma bhedas tat-sakhy-upärjanam |

dänaà vyäjena bhüñädeù pädayoù patanaà natiù||230|| 202

sämädau tu parikñéëe syäd upekñävadhéraëam |rabhasa-träsa-harñädeù kopa-bhraàço rasäntaram

||231|| 203

yathä—“no cäöu-çravaëaà kåtam” ity ädi | atrasämädayaù païca sücitäù | rasäntara-gühyam |

atha praväsaù—

praväso bhinna-deçitvaà käryäc chäpäc casambhramät |

taträìga-cela-mälinyam eka-veëé-dharaà çiraù |204

niùçväsocchväsa-rudita-bhümi-pätädi jäyate ||232||

kià ca—

aìgeñv asauñöhavaà täpaù päëòutä kåçatäruciù |205

adhåtiù syäd anälambas tan-mayonmäda-mürcchanäù ||233||

måtiç ceti kramäj jïeyä daça smara-daçä iha | 206asauñöhavaà maläpattis täpas tu viraha-jvaraù ||

234||arucir vastu-vairägyaà sarvaträrägitä dhåtiù | 207anälambanatä cäpi çünyatä manasaù småtä | 208abtan-mayaà tat-prakäço hi bähyäbhyantaratas tathä

||235|| 208cd

çeñaà spañöam |

eka-deçato yathä mama täta-pädänäm—

cintäbhiù stimitaà manaù kara-tale lénäkapola-sthalaupratyüña-kñaëa-deça-päëòu-vadanaà çväsaika-

khinno’dharaù |ambhaù-çékara-padminé-kisalayair näpaititäpaù çamaùko’syäù prärthita-durlabho’sti sahate dénäàdaçäm édåçém ||

bhävé bhavan bhüta iti tridhä syät tatra käryajaù ||236|| 208ef

käryasya buddhi-pürvakatvät traividhyam | tatrabhävé, yathä mama—

yämaù sundari yähi päntha dayite çokaà våthämä kåthäùçokas te gamane kuto mama tato bäñpaàkathaà muïcasi |çéghraà na vrajaséti mäà gamayituà kasmädiyaà te tvaräbhüyän asya saha tvayä jigamiñor jévasya mesambhramaù ||

bhavan, yathä—

prasthänaà valayaiù kåtaà priyasakhairajasraà gataàdhåtyä na kñaëam äsitaà vyavasitaà cittenagantuà puraù |

gantuà niçcita-cetasi priyatame sarve samaàprasthitägantavye sati jévita-priya-suhåt-särthaù kim utyajyate ||

bhüto, yathä—“cintäbhiù stimitam” ity ädi |

çäpäd, yathä—“täà jänéthäù” ity ädi |

sambhramo divya-mänuña-nirghätotpätädijaù |yathä vikramorvaçyäm urvaçé-purüravasoù | atrapürva-rägoktänäm abhiläñädénäm atroktänäàcäìgäsauñöhavädénäm api daçänäm ubhayeñäm apyubhayatra sambhave’pi cirantana-prasiddhyävivicya pratipädanam |

atha karuëa-vipralambhaù—

yünor ekatarasmin gatavati lokäntaraà punaralabhye |

vimanäyate yadaikas tato bhavet karuëa-vipralambhäkhyaù ||237|| 209

yathä—kädambaryäà puëòaréka-mahäçvetä-våttänte | punar alabhye çaréräntareëa vä labhye tukaruëäkhya eva rasaù | kià cäträkäça-sarasvaté-bhäñänantaram eva çåìgäraù, saìgama-pratyäçayä

rater udbhavät | prathamaà tu karuëa eva | ityabhiyuktä manyante | yathätra “saìgama-pratyäçänantaram api bhavato vipralambha-çåìgärasya praväsäkhyo bheda eva” iti kecid ähuù,tad anye “maraëa-rüpa-viçeña-sambhavät tad-bhinnam eva” iti manyante |

atha sambhogaù—

darçana-sparçanädéni niñevete viläsinau |yatränuraktäv anyonyaà sambhogo’yam udähåtaù

||238|| 210

ädi-çabdäd anyonyädhara-päna-cumbanädayaù |yathä—“çünyaà väsa-gåham” ity ädi |

saìkhyätum açakyatayä cumbana-parirambhaëädi-bahu-bhedät |

ayam eka eva dhéraiù kathitaù sambhoga-çåìgäraù||239|| 211

tatra syäd åtu-ñaökaà candrädityau tathodayästa-mayaù |

jala-keli-vana-vihära-prabhäta-madhu-päna-yäminé-prabhåtiù | 212

anulepana-bhüñäòyä väcyaà çuci medhyam anyacca ||240||

tathä ca bharataù—“yat kiïcil loke çuci medhyamujjvalaà darçanéyaà vä tat sarvaàçåìgäreëopaméyate upayujyate ca” iti |

kià ca—

kathitaç caturvidho’säv änantaryät tu pürva-rägädeù ||241|| 213

yad uktaà—na vinä vipralambhena sambhogaù puñöimaçnute |käñäyite hi vasträdau bhüyän eväbhivardhate ||

tatra pürva-rägänantaraà sambhogo yathä kumära-sambhave pärvaté-parameçvarayoù |

praväsänantaraà sambhogo, yathä mama täta-pädänäà—

kñemaà te nanu pakñmaläkñi kisaaà khemaàmad-aìgaà diòhaàetädåk-kåçatä kutaù tuha puëo puööhaàsaréraà jado |kenähaà påthulaù priye paëa(i)ëé-dehassasammelaëättvattaù subhru na käpi me ja(i) idaà khemaà

kudo pucchasi ||

[kñemaà te nanu pakñmaläkñi kåçakaà kñemaàmad-aìgaà dåòhaàetädåk-kåçatä kutaù tava punaù påñöaà çaréraàyataù |kenähaà påthulaù priye praëayiëé-dehasyasammelanättvattaù subhru na käpi me yadi idaà kñemaàkutaù påcchasi ||]

evam anyaträpy ühyam |

atha häsyaù—

vikåtäkära-väg-veñä-ceñöädeù kuhukäd bhavet |häsyo häsa-sthäyi-bhävaù çvetaù pramatha-

daivataù ||242|| 214vikåtäkära-väk-ceñöaà yam älokya hasej janaù |tam aträlambanaà prähus tac-ceñöoddépanaà

matam ||243|| 215anubhävo’kñi-saìkoca-vadana-smeratädayaù |

nidrälasyävahitthädyä atra syur vyabhicäriëaù ||244|| 216

jyeñöhänäà smita-hasite madhyänäàvihasitävahasite ca |

nécänäm apahasitaà tathätihasitaà tad eña ñaò-

bhedaù ||245|| 217éñad-vikäsi-nayanaà smitaà syäd spanditädharam

|kiïcil lakña-dvijaà tatra hasitaà kathitaà

budhaiù ||246|| 218madhura-svaraà vihasitaà säàsa-çiraù-kampam

avahasitam |apahasitaà säsräkñaà vikñiptäìgaà ca bhavaty

atihasitam ||247|| 219

yathä—guror giraù païca-dinäny adhétyavedänta-çästräëi dina-trayaà ca |amé samäghräya ca tarka-vädänsamägatäù kukkuöa-miçra-pädäù ||

asya laöaka-melaka-prabhåtiñu paripoño drañöavyaù |atra ca—

yasya häsaù sa cet kväpi säkñän naiva nibadhyate |tathäpy eña vibhävädi-sämarthyäd upalabhyate ||

248|| 220abhedena vibhävädi-sädhäraëyät pratéyate |

sämäjikais tato häsya-raso’yam anubhüyate ||249||221

evam anyeñv api raseñu boddhavyam |

atha karuëaù—iñöa-näçäd aniñöäpteù karuëäkhyo raso bhavet |

dhéraiù kapota-varëo’yaà kathito yama-daivataù ||250|| 222

çoko’tra sthäyi-bhävaù syäc chocyam älambanaàmatam |

tasya dähädikävasthä bhaved uddépanaà punaù ||251|| 223

anubhävä daiva-nindä-bhüpäta-kranditädayaù |vaivarëyocchväsa-niùçväsa-stambha-pralapanäni

ca ||252|| 224nirveda-mohäpasmära-vyädhi-gläni-småti-çramäù |viñäda-jaòatonmäda-cintädyä vyabhicäriëaù ||253||

225

çocyaà vinañöa-bandhu-prabhåti | yathä mamaräghava-viläse—

vipine kva jaöä-nibandhanaàtava cedaà kva manoharaà vapuù |anayor ghaöanä vidheù sphuöaànanu khaògena çiréña-kartanam ||

atra hi räma-vana-väsa-janita-çokärtasyadaçarathasya daiva-nindä | evaà bandhu-viyoga-vibhava-näçädäv apy udähäryam | paripoñas tu

mahäbhärate stré-parvaëi drañöavyaù |

asya karuëa-vipralambhäd bhedam äha—

çoka-sthäyitayä bhinno vipralambhäd ayaà rasaù |vipralambhe ratiù sthäyé punaù-sambhoga-

hetukaù ||254|| 226

atra raudraù—

raudraù krodha-sthäyi-bhävo raktorudrädhidaivataù |

älambanam aris tasya tac ceñöoddépanaà matam ||255|| 227

muñöi-prahära-pätana-vikåta-cchedävadäraëaiçcaiva |

saìgräma-sambhramädyair asyoddéptir bhavetprauòhä ||256|| 228

bhrü-vibhaìgauñöha-nirveça-bähu-sphoöana-tarjanäù |

ätmävadäna-kathanam äyudhotkñepaëäni ca ||257||229

anubhäväs tathäkñepa-krüra-sandarçanädayaù |ugratä-vega-romäïca-sveda-vepathavo madaù | 230mohämarñädayas tatra bhäväù syur vyabhicäriëaù

||258|| 231ab

yathä—kåtam anumataà dåñöaà vä yair idaà guru-pätakaàmanuja-paçubhir nirmaryädair bhavadbhirudäyudhaiù |naraka-ripuëä särdhaà teñäà sabhéma-kiréöinämayam aham asåì-medo-mäàsaiù karomi diçäàbalim ||

asya yuddhavéräd bhedam äha—

raktäsya-netratä cätra bhediné yuddha-vérataù ||259|| 231cd

atha véraù—

uttama-prakåtir véra utsäha-sthäyi-bhävakaù |mahendra-daivato hema-varëo’yaà samudähåtaù ||

260|| 232älambana-vibhäväs tu vijetavyädayo matäù |

vijetavyädi-ceñöädyäs tasyoddépana-rüpiëaù |anubhäväs tu tatra syuù sahäyänveñaëädayaù ||

261|| 233

saïcäriëas tu dhåti-mati-garva-småti-tarka-romäïcäù |

sa ca däna-dharma-yuddhair dayayä ca samanvitaçcaturdhä syät ||262|| 234

sa ca véro däna-véro dharma-véro yuddha-véro dayä-véraç ceti caturvidhaù | tatra däna-véro, yathäparaçurämaù—“tyägaù sapta-samudra-mudrita-mahé-nirvyäja-dänävadhiù” iti | atra paraçurämasyatyäge utsähaù sthayi-bhävaù, sampradäna-bhüta-brähmaëir älambana-vibhävaiùsattvädhyavasäyädibhiç coddépana-vibhävairvibhävitaù | sarvasva-tyägädibhir anubhävairanubhävito, harña-dhåty-ädibhiù saïcäribhiùpuñöià néto däna-vératäà bhajate |

dharma-véro, yathä yudhiñöhiraù—

räjyaà ca vasu dehaç ca bhäryä bhrätå-sutäç caye |yac ca loke mamäyattaà tad dharmäyasadodyatam ||

yuddha-véro, yathä çré-rämacandraù—

bho laìkeçvara déyatäà janakajä rämaù svayaà

yäcateko’yaà te mati-vibhramaù smara nayaànädyäpi kiàcid gatam |naivaà cet khara-düñaëa-triçirasäà kaëöhäsåjäpaìkilaùpatré naiña sahiñyate mama dhanur jyä-bandha-bandhükåtaù || [bä.rä. 9.19]

dayä-véro, yathä jémüta-vähanaù—

çiromukhaiù syandata eva raktamadyäpi dehe mama mäàsam asti |tåptià na paçyämi taväpi tävatkià bhakñaëät tvaà virato garutman || [nägä.]

eñv api vibhävädayaù pürvodäharaëavad ühyäù |

atha bhayänakaù—

bhayänakau bhaya-sthäyi-bhävo bhütädhidaivataù|

stré-néca-prakåtiù kåñëo matas tattva-viçäradaiù ||263|| 235

yasmäd utpadyate bhétis tad aträlambanaà matam|

ceñöä ghorataräs tasya bhaved uddépanaà punaù ||264|| 236

anubhävo’tra vaivarëya-gadgada-svara-bhäñaëam |pralaya-sveda-romäïca-kampa-dik-prekñaëädayaù

||265|| 237jugupsävega-saàmoha-santräsa-mläni-dénatäù |

çaìkäpasmära-sambhränti-måtyvädyävyabhicäriëaù ||266|| 238

yathä—« nañöaà varña-varaiù » ity ädi |

atha bébhatsaù—

jugupsä-sthäyi-bhävas tu bébhatsaù kathyate rasaù|

néla-varëo mahä-käla-daivato’yam udähåtaù ||267||239

durgandha-mäàsa-rudhira-medäàsyälambanaàmatam |

tatraiva kåmi-pätädyam uddépanam udähåtam ||268|| 240

niñöhévanäsya-valana-netra-saìkocanädayaù |anubhäväs tatra matäs tathä syur vyabhicäriëaù ||

241moho’pasmära ävego vyädhiç ca maraëädayaù ||

269|| 242ab

yathä—utkåtyotkåtya kåttià prathamam atha

påthücchothabhüyäàsi mäàsänyaìga-sphik-påñöha-piëòädy-avayava-sulabhäny ugra-püténi jagdhvä |ärtaù paryasta-netraù prakaöita-daçanaùpreta-raìkaù karaìkädaìka-sthäd asthisaàsthaà sthapuöa-gatamapi kravyam avyagram atti ||

atha adbhutaù—

adbhuto vismaya-sthäyi-bhävo gandharva-daivataù| 242

péta-varëo vastu lokätigam älambanaà matam ||270||

guëänäà tasya mahimä bhaved uddépanaà punaù| 243

stambhaù svedo’tha romäïca-gadgada-svara-sambhramäù ||271||

tathä netra-vikäsädyä anubhäväù prakértitäù | 244vitarkävega-sambhränti-harñädyä vyabhicäriëaù ||

272||

yathä—dor-daëòäïcita-candra-çekhara-dhanur-daëòävabhaìgodyatañöaìkära-dhvanir ärya-bäla-carita-prastävanä-òiëòimaù |

dräk-paryasta-kapäla-saàpuöa-milad-brahmäëòa-bhäëòodara-bhrämyat-piëòita-caëòimä katham aho nädyäpiviçrämyati ||

atha çäntaù—çäntaù çama-sthäyi-bhäva uttama-prakåtir mataù |

245kundendu-sundara-cchäyaù çré-näräyaëa-daivataù

||273||anityatvädinäçeña-vastu-niùsäratä tu yä | 246

paramätma-svarüpaà vä tasyälambanam iñyate ||274||

puëyäçramaharikñetra-tértha-ramya-vanädayaù |247

mahä-puruña-saìgädyäs tasyoddépana-rüpiëaù ||275||

romäïcädyänubhäväs tathä syur vyabhicäriëaù |248

nirveda-harña-smaraëam atibhüta-dayädayaù ||276||

tathä—rathyäntaç caratas tathä dhåta-jarat-kanthälavasyädhvagaiùsaträsaà ca sakautukaà ca sadayaà dåñöasyatair nägaraiù |

nirväjékåta-cit-sudhärasamudä nidräyamäëasyameniùçaìkaù karaöaù kadä kara-puöé-bhikñäàviluëöhiñyati ||

puñöis tu mahäbhäratädau drañöavyä |

asya dayä-vérädeù sakäçäd bhedam äha—

nirahaìkära-rüpatväd dayä-vérädir eña no ||277||249

dayä-vérädau hi nägänandädau jémütavähanäderantarä malayavatyädy-anurägäder ante cavidyädhara-cakravartitvädy-äpter darçanädahaìkäropaçamo na dåçyate | çäntas tusarväkäreëähaìkära-praçamaika-rüpatvän nataträntarbhävam arhati | tataç ca nägänandädeùçänta-rasa-pradhänatvam apästam |

nanu,na yatra duùkhaà na sukhaà na cintäna dveña-rägau na ca käcid icchä |rasaù sa çäntaù kathito munéndraiùsarveñu bhäveñu sama-pramäëaù ||

ity evaà-rüpasya çäntasya mokñävasthäyäm

evätma-svarüpäpatti-lakñaëäyäà prädurbhävät tatrasaïcäryädénäm abhävät kathaà rasatvam ityucyate—

yukta-viyukta-daçäyäm avasthito yaù çamaù sa evayataù |

rasatäm eti tad asmin saïcäryädeù sthitiç ca naviçuddhä ||278|| 250

yaç cäsmin sukhäbhävo’py uktas tasya vaiñayika-sukha-paratvän na virodhaù | uktaà hi—

yac ca käma-sukhaà loke yac ca divyaà mahatsukham |tåñëäkñaya-sukhasyaite närhataù ñoòaçéàkaläm ||

sarväkäram ahaìkära-rahitatvaà vrajanti cet |aträntar-bhävam arhanti dayä-vérädayas tathä ||

ädi-çabdäd dharma-véra-devatä-viñayaka-rati-prabhåtayaù | tatra devatä-viñayä ratir, yathä—

kadä väräëasyäm amara-taöiné-rodhasi vasanvasänaù kaupénaà çirasi nidadhäno’ïjali-puöam |aye gaurénätha tripurahara çambho trinayana

prasédetyäkroçan nimiñam iva neñyämi divasän||

atha munéndra-saàmato vatsalaù—

sphuöaà camatkäritayä vatsalaà ca rasaà viduù |sthäyé vatsalatä snehaù puträdy-älambanaà

matam ||279|| 251uddépanäni tac ceñöä vidyä-çaurya-dayädayaù |

äliìganäìga-saàsparça-çiraç cumbanam ékñaëam ||280|| 252

pulakänanda-bäñpädyä anubhäväù prakértitäù |saïcäriëo’niñöa-çaìkä-harña-garvädayo matäù | 253

padma-garbha-cchavir varëo daivataà loka-mätaraù ||281||

yathä—yad äha dhätryä prathamoditaà vacoyayau tadéyäm avalambya cäìgulém |abhüc ca namraù praëipäta-çikñayäpitur mudaà tena tatäna so’rbhakaù ||

eteñäà ca rasänäà paraspara-virodham äha—

ädyaù karuëa-bébhatsa-raudra-véra-bhayänakaiù |254

bhayänakena karuëenäpi häsyo virodha-bhäk ||

282||karuëo häsya-çåìgära-rasäbhyäm api tädåçaù | 255raudras tu häsya-çåìgära-bhayänaka-rasair api ||

283||bhayänakena çäntena tathä véra-rasaù småtaù | 256çåìgära-véra-raudräkhya-häsya-çäntair bhayänakaù

||284||çäntas tu véra-çåìgära-raudra-häsya-bhayänakaiù |

257çåìgäreëa tu bébhatsa ity äkhyätä virodhitä ||285||

ädyaù çåìgäraù | eñäà ca samäveça-prakärävakñyante |

kuto’pi käraëät kväpi sthiratäm upayann api | 258unmädädir na tu sthäyé na pätre sthairyam eti yat

||286||

yathä vikramorvaçyäà caturthe’ìke purüravasaunmädaù |

rasa-bhävau tad-äbhäsau bhävasya praçamodayau |259

sandhiù çabalatä ceti sarve’pi rasanäd rasäù ||287||

rasana-dharma-yogitväd bhävädiñv api rasatvamupacäräd ity abhipräyaù |

bhävädaya ucyante |

saïcäriëaù pradhänäni devädi-viñayä ratiù | 260udbuddha-mätraù sthäyé ca bhäva ity abhidhéyate

||288||

na bhäva-héno’sti raso na bhävo rasa-varjitaù |paraspara-kåtä siddhir anayo rasa-bhävayoù ||

ity ukta-diçä paramälocanayä parama-viçränti-sthänena rasena sahaiva vartamäno’pi räjänugata-viväha-pravåtta-bhåtyavad äpätato yatraprädhänyenäbhivyaktä vyabhicäriëo deva-muni-guru-nåpädi-viñayä ca ratir udbuddha-mäträvibhävädibhir aparipuñöatayä rasa-rüpatämanäpadyamänäç ca sthäyino bhävä bhäva-çabda-väcyä |

tatra vyabhicäré, yathä—“evaà-vädini devarñau” ityädi | aträvahitthä |

deva-viñayä ratir, yathä mukunda-mäläyäm (8)—

divi vä bhuvi vä mamästu väsonarake vä narakäntaka prakämaà |avadhérita-çäradäravindau

caraëau te maraëe'pi cintayämi ||

muni-viñayä ratiù, yathä—

vilokanenaiva tavämunä munekåtaù kåtärtho’smi nibarhitäàhasä |tathäpi çuçrüñur ahaà garéasérgiro’thavä çreyasi kena tåpyate || [mägha 1.29]

räja-viñayä ratiù, yathä mama—

tvad-väji-räji-nirdhüta-dhülé-paöala-paìkiläm |na dhatte çirasä gaìgäà bhüri-bhära-bhiyäharaù ||

evam anyat |

udbuddha-mätra-sthäyi-bhävo, yathä—

haras tu kiïcit parilupta-dhairyaçcandrodayärambha ivämburäçiù |umä-mukhe bimba-phalädharoñöhevyäpärayäm äsa vilocanäni || [ku.saà. 3.67]

atra pärvaté-viñayä bhagavato ratiù |

nanüktaà prapäëaka-rasavad vibhävädénäm

eko’träbhäso rasa iti | tatra saïcäriëaùpärthakyäbhävät kathaà prädhänyenäbhivyaktir ityucyate—

yathä marica-khaëòäder ekébhäve prapäëake | 261udrekaù kasyacit kväpi tathä saïcäriëo rase ||289||

atha rasäbhäsa-bhäväbhäsau—

anaucitya-pravåttatva äbhäso rasa-bhävayoù ||290||262

anaucityaà cätra rasänäà bharatädi-praëéta-lakñaëänäà sämagré-rahitatve eka-deça-yogitvopalakñaëa-paraà bodhyam | tac ca bäla-vyutpattaye eka-deçato darçyate |

upanäyaka-saàsthäyäà muni-guru-patné-gatäyäàca |

bahu-näyaka-viñayäyäà ratau tathänubhaya-niñöhäyäm ||291|| 263

pratinäyaka-niñöhatve tadvad adhama-pätra-tiryag-ädi-gate |

çåìgäre’anucityaà raudre gurv-ädi-gata-kope ||292|| 264

çänte ca héna-niñöhe gurv-ädy älambane häsye |brahma-vadhädy-utsähe’dhama-pätra-gate tathä

vére ||293|| 265uttama-pätra-gatatve bhayänake jïeyam evam

anyatra ||294|| 266ab

tatra rater upanäyaka-niñöhatve, yathä mama –

svämé mugdhataro vanaà ghanam idaàbäläham ekäkinékñoëém ävåëute tamäla-malina-cchäyä tamaù-santatiù |tan me sundara muïca kåñëa sahasä vartmetigopyä giraùçrutvä täà parirabhya manmatha-kalä-saktohariù pätu vaù ||

bahu-näyaka-niñöhatve, yathä—

käntäs ta eva bhuvana-tritaye’pi manyeyeñäà kåte sutanu päëòur ayaà kapolaù ||

“paçcäd ubhaya-niñöhatve’pi prathamam eka-niñöhatve rater äbhäsatvam iti çrémal-locanakäräù |tatrodäharaëaà, yathä ratnävalyäà sägarikäyäanyonya-sandarçanät präg vatsaräje ratiù |

pratinäyaka-niñöhatve, yathä—hayagréva-vadhehayagrévasya jala-kréòä-varëane |

adhama-pätra-gatatve, yathä—

jaghana-sthala-naddha-patra-vallégiri-mallé-kusumäni käpi bhillé |avacitya girau puro niñaëëäsvakacänutkacayäïcakära bharträ ||

tiryag-ädi-gatatve, yathä—

mallé-matalléñu vanäntareñuvally-antare vallabham ähvayanté |caïcad-vipaïcé-kalanäd abhaìgé-saìgétam aìgékurute sma bhåìgé ||

ädi-çabdät täpasädayaù |

raudräbhäso, yathä—

raktotphulla-viçäla-lola-nayanaùkampottaräìgo muhurmuktvä karëam apeta-bhér dhåta-dhanur-bäëohareù paçyataù |ädhmätaù kaöukoktibhiù svam asakåd dor-vikramaà kértayannaàxäsphoöa-paöur yudhiñöhiram asau hantuàpraviñöo’rjunaù ||

bhayänakäbhäso, yathä—

açaknuvan soòhum adhéra-locanaùsahasra-raçmer iva yasya darçanam |praviçya hemädri-guhä-gåhäntaraàninäya bibhyad divasäni kauçikaù || [mägha1.53]

stré-néca-viñayam eva hi bhayaà rasa-prakåtiù |evam anyatra |

bhäväbhäso lajjädike tu veçyädi-viñaye syät ||295||266

spañöam |

bhävasya çäntäv udaye sandhi-miçritayoù kramät |bhävasya çäntir udayaù sandhiù çabalatä matä ||

296|| 267

krameëa, yathä—

sutanu jahihi kopaà paçya pädänataàmäàna khalu tava kadäcit kopa evaàvidho’bhüt |

iti nigadati näthe tiryag-ämélitäkñyänayana-jalam analpaà muktam uktaà nakiïcit ||

atra bäñpa-mocanenerñyäkhya-saïcäri-bhävasyaçamaù |

caraëa-patana-pratyäkhyänät prasäda-paräì-mukhenibhåta-kitaväcärety uktvä ruñä paruñé-kåte |vrajati ramaëe niùçvasyoccaiù stana-sthita-hastayänayana-salila-cchannä dåñöiù sakhéñu niveçitä ||[amaru 17]

atra viñädasyodayaù |

nayana-yugäsecanakaà mänasa-våttyäpiduñpräpam |rüpam idaà madiräkñyä madayati hådayaàdunoti ca me ||

atra harña-viñädayoù sandhiù |

kväkäryaà çaça-lakñmaëaù kva ca kulaàbhüyo’pi dåçyeta sädoñäëäà praçamäya me çrutam aho kope’pi

käntaà mukham |kià vakñyanty apakalmañäù kåta-dhiyaùsvapne’pi sä durlabhäcetaù svästhyam upaihi kaù khalu yuvädhanyo’dharaà dhäsyati || [vi.u. 4.34]

atra vitarkautsukyam atismaraëa-çaìkä-dainya-dhåti-cintänäà çabalatä |

iti sähitya-darpaëe rasädi-nirüpaëo nämatåtéyaù paricchedaù

||3||

—o)0(o—

(4)

caturthaù paricchedaù

kävya-prakära-nirüpaëam

atha kävya-bhedam äha—

kävyaà dhvanir guëébhüta-vyaìgaà ceti dvidhämatä |

tatra—väcyätiçayini vyaìgye dhvanis tat kävyam

uttamam ||1||

väcyäd adhika-camatkäriëi vyaìgyärthedhvanyate’sminn iti vyutpattyä dhvanirnämottamaà kävyam |

bhedau dhvaner api dväv udéritau lakñaëäbhidhä-mülau |

avivakñita-väcyo’nyo vivakñitänya-para-väcyaç ca ||2||

taträvivakñita-väcyo näma lakñaëä-mülo dhvaniù |lakñaëä-mülatväd evätra väcyam avivakñitaàbädhita-svarüpam |

vivakñitäny apara-väcyas tv abhidhä-mülaù | ataevätra väcyaà vivakñitam | anya-paraà vyaìgya-niñöham | atra hi väcyo'rthaù svarüpaàprakäçayann eva vyaìgyärthasya prakäçakaù | yathäpradépo ghaöasya | abhidhä-mülasya bahu-viñayatayä paçcän nirdeçaù |

avivakñita-väcyasya bhedäv äha—

arthäntaraà saìkramite väcye’tyantaà tiraskåte |

avivakñita-väcyo’pi dhvanir dvaividhyam åcchati ||3||

avivakñita-väcyo näma dhvanir arthäntara-saìkramita-väcyo’tyanta-tiraskåta-väcyaç cetidvividhaù |

yatra svayam anupayujyamäno mukhyo'rthaù sva-viçeña-rüpe’rthäntare pariëamati, tatramukhyärthasya sva-viçeña-rüpärthäntara-saìkramitatväd arthäntara-saìkramita-väcyatvam |yathä—

kadalé kadalé karabhaù karabhaùkari-räja-karaù kari-räja-karaù |bhuvana-tritaye’pi bibharti tulämidam üru-yugaà na camüru-dåçaù ||

atra dvitéya-kadaly-ädi-çabdäù paunaruktya-bhiyäsämänya-kadaly-ädi-rüpe mukhyärthe bädhitäjäòyädi-guëa-viçiñöa-kadaly-ädi-rüpam arthaàbodhayanti | jäòyädy-atiçayaç ca vyaìgyaù |

yatra punaù svärthaà sarvathä parityajayannarthäntare pariëamati, tatra mukhyärthasyätyanta-tiraskåtatväd atyanta-tiraskåta-väcyatvam | yathä—

bhama dhammia vésattho so suëao ajja märiodeëa |golä-ëaé-kaccha-kuòaìga-bäsiëä daria-séheëa ||

[bhrama dhärmika visrabdhaù sa çunako’dyamäritas tena |godä-nadé-küla-latä-kuïja-väsinä dåpta-siàhena||]

atra “bhrama dhärmika” ity ato bhramaëasyavidhiù prakåte’nupayujyamänatayä bhramaëa-niñedhe paryavasyatéti viparéta-lakñaëa-çaìkä nakäryä | yatra khalu vidhi-niñedhäv utpatsyamänäveva niñedha-vidhyoù paryavasyatas tatraiva tadavasaraù | yatra punaù pakaraëädi-paryälocanenavidhi-niñedhayor niñedha-vidhé avagamyete tatradhvanitvam eva | tad uktam—

kvacid bädhyatayä khyätiù kvacitkhyätasya bädhanam |pürvatra lakñaëaiva syäduttaraträbhidhaiva tu ||

aträdye mukhyärthasyärthäntare saìkramaëaàpraveçaù, na tu tirobhävaù | ata eväträjahat-svärthälakñaëä | dvitéye tu svärthasyätyantaà tiraskåtatväjjahat-svärthä |

vivakñitäbhidheyo’pi dvi-bhedaù prathamaàmataù |

asaàlakñya-kramo yatra vyaìgyo lakñya-kramastathä ||4||

vivakñitäny apara-väcyo’pi dhvanir asaàlakñya-krama-vyaìgyaù saàlakñya-krama-vyaìgyaç cetidvividhaù |

taträdyo rasa-bhävädir eka evätra gaëyate |eko’pi bhedo’nantatvät saìkhyeyas tasya naiva yat

||5||

ukta-svarüpo bhävädir asaàlakñya-krama-vyaìgyaù| atra vyaìgya-pratéter vibhävädi-pratéti-käraëatvätkramo’vaçyam asti kintütpala-pattra-çata-vyatibhedaval läghavän na saàlakñyate | eñurasädiñu ekasyäpi ca bhedasyänantatvätsaìkhyätum açakyatväd asaàlakñya-krama-vyaìgya-dhvanir näma kävyam eka-bhedamevoktam | tathä hi—

ekasyaiva çåìgärasyaiko’pi sambhoga-rüpo bhedaùparasparäliìganädhara-päna-cumbanädi-bhedätpratyekaà ca vibhävädi-vaicitryät saìkhyätumaçakyaù | kä gaëanä sarveñäm |

çabdärthobhaya-çakty-utthe vyaìgyo’nusväna-sannibhe |

dhvanir lakñya-krama-vyaìgyas trividhaù kathitobudhaiù ||6||

krama-lakñyatväd evänuraëana-rüpo yo vyaìgyastasya çabda-çakty-udbhavatvena artha-çakty-udbhavatvena, çabdärtha-çakty-udbhavatvena catraividhyät saàlakñya-krama-vyaìgya-nämnodhvaneù kävyasyäpi traividhyam | tatra—

vastv alaìkära-rüpatväc chabda-çakty-udbhavodvidhä ||7|| 7ab

alaìkära-çabdasya påthag-upädänäd alaìkäraàvastu-mätraà gåhyate | tatra vastu-rüpaù çabda-çaktya-udbhavo vyaìgyo, yathä—

panthia ëa ettha sattharam atthi maëaàpatthara-tthale gäme |uëëaa paoharaà pekkhia üëa ja(i) basasitä basasu ||

[pathika nätra srastaram asti manäk prastara-sthale gräme |

unnata-payodharaà prekñya yadi vasasi tad

vasa ||]

atra sattharädi-çabda-çaktyä yady upabhoga-kñamo’si, tadässveti vastu vyajyate | alaìkära-rüpo,yathä “durlaìghita-vigrahaù” ity ädau |

atra präkaraëikasya umä-näma-mahä-devé-vallabha-bhänudeva-näma-nåpater varëane dvitéyärtha-sücitam apräkaraëikasya pärvaté-vallabhasyavarëanam asambaddhaà mä prasäìkñéd iti éçvara-bhänudevayor upamänopameya-bhävaù kalpyatetad atra umä-vallabha umä-vallabha ivetyupamälaìkäro vyaìgyaù | yathä vä—

amitaù samitaù präptair utkarñair harñadaprabho |ahitaù sahitaù sädhu-yaçobhir asatäm asi ||

aträmita ity ädäv api-çabdäbhäväd virodhäbhäsovyaìgyaù | vyaìgyasyälaìkäryatve’pi brähmaëa-çramaëa-nyäyäd alaìkäratvam upacaryate |

vastu välaìkåtir veti dvidhärthaù sambhavé svataù|

kaveù prauòhokti-sikto vä tan nibaddhasya vetiñaö ||8||

ñaòbhis tair vyajyamänas tu vastv alaìkära-

rüpakaù |artha-çakty-udbhavo vyaìgyo yäti dvädaça-

bhedataù ||9||

svataù sambhavé bahir apy aucityäd bahir apisambhävyamänaù | prauòhoktyä siddhaù, na tvaucityena |

tatra krameëa, yathä—

dåñöià he prativeçini kñaëam ihäpy asmad-gåhedäsyasipräyeëäsya çiçoù pitä na virasäù kaupérapaùpäsyati |ekäkiny api yämi satvaram itaù srotastamäläkulaànérandhräs tanum älikhantu jaraöha-cchedänala-granthayaù ||

tatra svataù sambhavinä vastunä tat pratipädikäyäbhävi-para-puruñopabhogaja-nakha-kñatädi-gopana-rüpaà vastu-mätraà vyajyate |

diçi mandäyate tejo dakñiëasyäà raver api |tasyäm eva raghoù päòyäù pratäpaà naviñehire ||

atra svataù-sambhavinä vastunä ravi-tejaso raghu-pratäpo’dhika iti vyatirekälaìkäro vyajyate |

äpatantam amuà düräd urékåta-paräkramaù |balo’valokayämäsa mätaìgam iva keçaré ||

atropamälaìkäreëa svataù-sambhavinävyaïjakärthena baladevaù kñaëenaiva veëu-däriëaùkñayaà kariñyatéti vastu vyajyate |

gäòha-känta-daçana-kñata-vyathä-saìkaöäd ari-mågédåçäà hariù |oñöha-vidruma-daläny amocayannirdaçan yudhi ruñä nijädharam ||

atra svataù-sambhavinä virodhälaìkäreëädharonirdañöaù | çatravo vyäpäditäç cetisamuccayälaìkäro vyaìgyaù |

sajjehi surahi-mäso ëa dävaappei juva(i)-jaëa-lakkha-suhe |ahiëava-sahaära-muheëava-pattale aëaìgassa sare ||

(sajjayati surabhi-mäso na tävadarpayati yuvati-jana-lakñya-sahän |

abhinava-sahakära-mukhännava-patralän anaìgasya çarän ||)

atra vasantaù çarakäraù, kämo dhanvé, yuvatayolakñyam | puñpäëi çarä iti kavi-prauòhokti-siddhaàvastu prakäçé-bhavan madana-vijåmbhaëa-rüpaàvastu vyanakti |

rajanéñu vimala-bhänoù,kara-jälena prakäçitaà véra |dhavalayati bhuvana-maëòalamakhilaà tava kérti-santatiù satatam ||

atra kavi-prauòhokti-siddhena vastunä kérti-santateç candrakara-jäläd adhika-prakäçakatvenavyatirekälaìkäro vyaìgyaù |

daçänana-kiréöebhyas tat-kñaëaà räkñasa-çriyaù |maëi-vyäjena paryastäù påthivyäm açru-bindavaù ||

atra kavi-prauòhokti-siddhenäpahnuty-alaìkäreëabhaviñyad-räkñasa-çré-vinäça-rüpaà vastu vyajyate |

dhammille nava-mallikä-samudayo hastesitämbhoruhaà

häraù kaëöha-taöe payodhara-yugeçrékhaëòa-lepo ghanaù |eko’pi tri-kaliìga-bhümi-tilaka tvat-kérti-räçir yayaunänä-maëòanatäà purandara-puré-väma-bhruväà vigrahe ||

atra kavi-prauòhokti-siddhena rüpakälaìkäreëabhümiñöho’pi svarga-sthänäm upakäraà karoñétivibhävanälaìkäro vyajyate |

çikhariëi kva nu näma kiyac ciraàkim abhidhänam asäv akarot tapaù |sumukhi yena tavädhara-päöalaàdaçati bimba-phalaà çuka-çävakaù ||

atränena kavi-nibaddhasya kasyacit käminaùprauòhokti-siddhena vastunä tavädharaùpuëyätiçaya-labhya iti vastu pratéyate |

subhage koöi-saìkhyatvam upetyamadanäçugaiù |vasante païcatä tyaktä païcatäsédviyoginäm ||

atra kavi-nibaddha-prauòhokti-siddhena käma-çaräëäà koöi-saìkhyatva-präptyä nikhila-viyogi-

maraëena ca vastunä çaräëäà païcatä çaränvimucya viyoginaù çritevety uktprekñälaìkärovyajyate |

mallikä-mukule caëòi bhäti guïjanmadhuvrataù |prayäëe païcabäëasya çaìkham äpürayanniva ||

atra kavi-nibaddha-prauòhokti-siddhenotprekñälaìkäreëa kämasyäyamunmädakaù kälaù präptaù | tat kathaà mänaà namuïcaséti vastu vyajyate |

mahilä-sahassa-bharie tuha hiae kahna säamäanté |anudinam aëaëëa-amma-aìgaà tanuaà pitanu ei ||

[mahilä-sahasra-bharite tava hådaye kåñëasä amänté |anudinam ananya-karmäìgaà tanv apitanayati ||]

aträmäantéti kavi-nibaddha-vaktå-prauòhokti-siddhena kävyäliìgälaìkäreëa tanos tanükaraëe'pitava hådaye na vartata iti viçeñokty-alaìkäro

vyajyate |

na khalu kaveù kavi-nibaddhasyeva rägädy-äviñöatä| ataù kavi-nibaddha-vaktå-prauòhoktiù kavi-prauòhokter antarbhütäpy adhikaà sahådaya-camatkäriëéti påthak pratipäditä |

evaà cälaìkåti-vyaïjana-sthale rüpaëotprekñaëa-vyatirecanädi-mätrasya prädhänyaà sahådaya-saàvedyam, na tu rüpyädénäm ity alaìkåter evamukhyatvam |

ekaù çabdärtha-çakty-utthe . . . . . . . . . . .||10|| 9c

ubhaya-çakty-udbhave vyaìgye eko dhvanerbhedaù | yathä (mägha 13.38)—

hima-mukta-candra-ruciraù sapadmakomadayan dvijän janita-ménaketanaù |abhavat prasädita-suro mahotsavaùpramadä-janasya sa ciräya mädhavaù ||

atra mädhavaù kåñëo mädhavo vasanta ivetyupamälaìkäro vyaìgyaù | evaà ca vyaìgya-bhedädeva vyaïjakänäà kävyänäà bhedaù |

. . . . . . . . . . .tad añöadaçadhä dhvaniù ||11||9d

avivakñita-väcyo'rthäntara-saìkramita-väcyo'tyanta-tiraskåta-väcyaç ceti dvividhaù | vivakñitänya-para-väcyas tu asaàlakñya-krama-vyaìgyatvenaikaù |saàlakñya-krama-vyaìgyatvena ca çabdärthobhaya-çakti-mülatayä païcadaçety añöädaça-bhedodhvaniù |

eñu ca—

väkye çabdärtha-çakty-utthas tad anye pada-väkyayoù ||12|| 10ab

taträrthäntara-saìkramita-väcya-dhvaniù pada-gato, yathä—

dhanyaù sa eva taruëo nayane tasyaiva nayaneca |yuva-jana-mohana-vidyä bhaviteyaà yasyasaàmukhe sumukhé ||

atra dvitéya-nayana-çabdo bhägyavattädi-guëa-viçiñöa-nayana-paraù |

väkya-gato, yathä—

tväm asmi vacmi viduñäà samaväyo’tra tiñöhati|ätméyäà matim ästhäya sthitim atra vidhehi tat||

atra pratipädyasya sammukhénatväd eva labdhepratipädyatve tväm iti punar vacanam anya-vyävåtti-viçiñöaà tvad-arthaà lakñayati | evaàvacméty anenaiva kartari labdhe'sméti punarvacanam | tathä viduñäà samaväya ity anenaivavaktuù pratipädane siddhe punar vacméti vacanamupadiçäméti vacana-viçeña-rüpam arthaà lakñayati |etäni ca svätiçayaà vyaïjayanti | etena mamavacanaà tavätyantaà hitaà tad avaçyam evakartavyam ity abhipräyaù | tad evam ayaà väkya-gato'rthäntara-saìkramita-väcyo dhvaniù |

väkya-gato, yathä— “upakåtaà bahu tatra” ity ädi |anyeñäà väkya-gatatve udähåtam |

pada-gatatve, yathä—

lävaëyaà tad asau käntis tad-rüpaà savacaù kramaù |tadä sudhäspadam abhüd adhunä tu jvaromahän ||

atra lävaëyädénäà tädåg-anubhavaika-gocaratä-vyaïjakänäà tad-ädi-çabdänäm eva prädhänyaà,anyeñäà tat-tad-upakäritvam eveti tan-mülaka evadhvani-vyapadeçaù |

tad uktaà dhvani-kåtä (3.1)—

ekävayava-saàsthena bhüñaëeneva käminé|pada-dyotyena sukaver dhvaninä bhätibhäraté ||

evaà bhävädiñv apy ühyam |

bhukti-mukti-kåd ekänta-samädeçana-tatparaù |kasya nänanda-nisyandaà vidadhätisadägamaù ||

atra sadägama-çabdaù sannihitam upanäyakaàprati sac-chästrärtham abhidhäya sataùpuruñasyägama iti vastu vyanakti | nanu sadägamaùsadägama iveti na katham upamä-dhvaniù ?sadägama-çabdayor upamänopameya-bhävävivakñaëät | rahasyasya saìgopanärtham evahi dvy-artha-pada-pratipädanam | prakaraëädi-

paryälocanena ca sac-chästräbhidhänasyäsambandhatvät |

ananya-sädhäraëa-dhér dhåtäkhila-vasundharaù |räjate ko’pi jagati sa räjä puruñottamaù ||

atra puruñottamaù puruñottama ivety upamä-dhvaniù | anayoù çabda-çakti-mülau saàlakñya-krama-bhedau |

säyaà snänam upäsitaà malayajenäìgaàsamälepitaàyäto’stäcala-maulim ambara-maëir visrabdhamaträgatiù |äçcaryaà tava saukumäryam abhitaù kläntäsiyenädhunänetra-dvandvam amélana-vyatikaraà çaknoti tenäsitum ||

atra svataù sambhavinä vastunä kåta-para-puruña-paricayä kläntäséti vastu vyajyate | tac cädhunäkläntäsi, na tu pürvaà kadäcid api tavaivaà-vidhaùklamo dåñöä iti bodhayato’dhunä padasyaivetara-padärthotkarñädasyaiva padäntaräpekñayävaiçiñöyam |

tad-apräpti mahä-duùkha-lénänyäçeña-saìkramäù |tac cintä-vipulähläda-kñéëa-punya-cayätathä ||cintayanté jagat-sütéà paraà brahma-svarüpiëam |nirucchväsatayä muktià gatänyä gopa-kanyakä || (yugmakam)

aträçeña-caya-pada-prabhäväd aneka-janma-sahasra-bhogya-duñkåta-sukåta-phala-räçi-tädätmyädhyavasitatayä bhagavad-viraha-duùkha-cintählädayoù pratyäyanam ity atiçayokti-dvaya-pratétir açeña-caya-pada-dvaya-dyotyä | atra cavyaïjakasya kavi-prauòhoktim antareëäpisambhavät svataù sambhavitä |

paçyanty asaìkhya-pathagäà tvad-dänämåta-vähiném |deva tripathagätmänaà gopayaty ugra-mürdhani ||

idaà mama | atra paçyantéti kavi-prauòhokti-siddhena kävya-liìgälaìkäreëa na ke'py anyedätäras tava sadåçä iti vyatirekälaìkäro'saìkhya-pada-dyotyaù | evam anyeñv apy artha-çakti-müla-saàlakñya-krama-bhedeñv udähäryam |

tad evaà dhvaneù pürvokteñv añöädaçasu madhyeçabdärtha-çakty-uttho vyaìgyo väkya-mätrebhavann ekaù | anye punaù saptadaça-väkye padeceti catustriàçad iti païcatriàçad-bhedäù |

prabandhe'pi mato dhérair artha-çakty-udbhavodhvaniù ||13|| 10cd

prabandhe mahä-väkye | anantarokta-dvädaça-bhedo'rtha-çakty-utthaù | yathä mahäbhärategådhra-gomäyu-saàväde—

alaà sthitvä çmaçäne 'smin gådhra-gomäyu-saìkule |kaìkäla bahule ghore sarva-präëi-bhayaìkare ||na ceha jévitaù kaçcit käla-dharmamupägataù |priyo vä yadi vä dveñyaù präëinäà gatirédåçé || [ma.bhä. 12.149.8]

iti divä prabhavato gådhrasya çmaçäne måtaàbälam upädäya tiñöhatäà taà parityajya gamanamiñöam |

ädityo’yaà sthito müòhäù snehaà kuruta

mä bhayam |bahu-vighno muhürto’yaà jéved apikathaïcana || [ma.bhä. 12.149.15]amuà kanaka-varëäbhaà bälam apräpta-yauvanam |gådhra-väkyät kathaà müòhäs tyajadhvaàaviçaìkitäù || [ma.bhä. 12.149.60]

iti niçi samarthasya gomäyor divaseparityägo'nabhilañita iti väkya-samühena dyotyate |atra svataù-svambhavé vyaïjakaù | evam anyeñvekädaça-bhedeñüdähäryam |

evaà väcyärtha-vyaïjakatve udähåtam |

lakñyärthasya, yathä—“niùçeña-cyuta-candanam”ädi |

vyaìgyärthasya, yathä—“ua ëiccala” ity ädi |anayoù svataù-sambhavinor lakñya-vyaìgyärthauvyaïjakau | evam anyeñv apy ekädaçasubhedeñüdähäryam |

padäàça-varëa-racanä-prabandheñv asphuöa-kramaù ||14|| 11ab

asaàlakñya-krama-vyaìgyo dhvanis tatra padäàça-

prakåti-pratyayopasarga-nipätädi-bhedäd anekadhäbhedaù | yathä ca [çaku. 1.20]—

caläpäìgäà dåñöià spåçasi nava-gopa-sudåçäàrahasy äkhyäyéva svanasi mådu karëäntika-caraù |karaà dhunvänänäà pibati rati-sarvasvamadharaàvayaà tattvänveñän madhukara hatäs tvaàkhalu kåté ||

atra “hatäù” iti na “punar duùkhaà präptavantaù”iti han-prakåteù |

muhur aìguli-sambhåtädharauñöhaàpratiñedhäkñara-viklaväbhirämam |mukham aàsa-vivarti pakñmaläkñyäùkatham ity ullasitaà cumbitaà tu ||

atra tu iti nipätasyänutäpa-vyaïjakatvam |

“nyak-käro hy ayam eva me yad arayaù” ity ädauarayaù iti bahu-vacanasya “täpasaù” ity eka-vacanasya | “atraiva” iti sarvanämnaù | “nihanti” iti“jévati” iti ca tiìaù | “aho” ity avyayasya“grämaöikä” iti karüpa-taddhitasya “viluëöhana” iti

vyupasargasya, “bhujair” iti bahu-vacanasyavyaïjakatvam |

ähäre viratiù samasta-viñaya-gräme nivåttiùparänäsägre nayanaà tad etad aparaà yaccaikatänaà manaù |maunaà cedam idaà ca çünyam adhunä yadviçvam äbhäti tetad brüyäù sakhi yoginé kim asi bhoù kiàviyoginy asi ||

atra tu “ähäre” iti viñaya-saptamyäù “samasta” itipareti ca viçeñaëa-dvayasya | maunuà cedam iti capratyakña-parämarçinaù sarva-nämnaù äbhätétyupasargasya rädhe tadvad eti paricaya-viçeñasya asibho iti sopahäsotpräsasya | kià vety uttara-däròhya-sücakasya vä çabdasya asétivartmänopadeçasya tat-tad-viçeña-vyaïjakatvaàsahådaya-saàvedyam |

varëa-racanayor udähariñyate—prabandhe, yathämahäbhärate çäntaù | rämäyaëe karuëaù |vidagdha-mädhavädau çåìgäraù | evam anyatra |

tad evam eka-païcäçad bhedäs tasya dhvanermatäù | 11cd

saìkareëa tri-rüpeëa saàsåñöyä väpy anekadhä |veda-khägni-çaräù çuddhair iñu-bäëägni-çäyakäù ||

15|| 12

çuddhaiù çuddha-bhedair eka-païcäçatä yojanetyarthaù | diì-mätram tüdähriyate |

atyunnata-stana-yugä taraläyatäkñédväri sthitä tad-upayäna-mahotsaväya |sä pürëa-kumbha-nava-néraja-toraëa-srak-sambhära-maìgala-mayatva-kåtaàvidhatte ||

atra stanäv eva pürëa-kumbhau, dåñöaya eva nava-néraja-toraëa-sraja iti rüpaka-dhvani-rasa-dhvanyorekäçrayänupraveçaù saìkaraù |

dhinvanty amüni mada-mürcchad-ali-dhvanénidhütädhvanéna-hådayäni madhor dinäni |nistandra-candra-vadanäravinda-saurabhya-sauhåda-sagarva-saméraëäni ||

atra nistandrety ädi-lakñaëä-müla-dhvanénäàsaàsåñöiù |

atha guëé-bhåta-vyaìgyam—

aparaà tu guëé-bhüta-vyaìgyaà väcyäd anuttamevyaìgye ||16|| 13ab

aparaà kävyam | anuttamatvaà nyünatayä sämyenaca sambhavati |

tatra syäd itaräìgaà käkväkñiptaà ca väcya-siddha-vyaìgyam | 13cd

sandigdha-prädhänyaà tulya-prädhänyamasphuöam agüòham |

vyaìgyam asundaram evaà bhedäs tasyoditäañöau ||17|| 14

(1) itarasya rasäder aìgaà rasädi-vyaìgyaà,yathä—

ayaà sa rasanotarñé péna-stana-vimardanaù|näbhyüruja-ghana-sparçé névé-visraàsänaù||

atra çåìgäraù karuëasyäìgaà—

mänonnatäà praëayiném anunetu-kämastvat-sainya-sägara-ravoddhata-karëa-täpaù|

hä hä kathaà nu bhavato ripu-räjadhäné-präsäda-santatiñu tiñöhati kämi-lokaù ||

atrautsukya-träsa-sandhi-saàskåtasya karuëasyaräja-viñaya-ratäv aìga-bhävaù |

jana-sthäne bhräntaà kanaka-mågatåñëändhita-dhiyävaco vaidehéti pratipadam udaçru pralapitam |kåtä laìkä-bhartur vadana-paripäöéñu ghaöanämayäptaà rämatvaà kuçala-vasu-täna tvadhigatä ||

atra rämatvaà präptam ity avacane’pi çabda-çaktereva rämatvam avagamyate | vacanena tu sädåçya-hetuka-tädätmyäropaëam äviñkurvatä tad-gopanamapäkåtam | tena väcyaà sädåçyaàväkyärthänvayopapädakatayäìgatäà nétam |

(2) käkväkñiptam, yathä (veëé. 1.15)—

mathnämi kaurava-çataà samare na kopädduùçäsanasya rudhiraà na pibämy urastaù|saàcürëayämi gadayä na suyodhanorüsandhià karotu bhavatäà nåpatiù paëena||

atha mathnämy evety ädi vyaìgyaà, väcyasyaniñedhasya saha-bhävenävasthitam |

(3) väcya-siddhy-aìgaà, yathä—

dépayan rodasé-randhram eña jvalatisarvataù |pratäpas tava govinda vairi-vaàça-davänalaù ||

atränvayasya veëutväropo vyaìgyaù | pratäpasyadävänalatväropa-siddhy-aìgam |

(4) sandigdha-prädhänyam, yathä [ku.saà]—

haras tu kiïcit parivåtta-dhairyaçcandrodayärambha ivämbu-räçiù |umä-mukhe bimba-phalädharauñöhevyäpärayämäsa vilocanäni ||

atra vilocana-vyäpära-cumbanäbhiläñayoùprädhänye sandehaù |

(5) tulya-prädhänyäm, yathä—

brähmaëätikrama-tyägo bhavatäm eva

bhütaye |jämadagnyas tathä mitram anyathädurmanäyate ||

atra paraçurämo rakñaù-kula-kñayaà kariñyatétivyaìgyasya väcyasya ca samaà prädhänyam |

(6) asphuöam, yathä—

sandhau sarvasva-haraëaà vigrahe präëa-nigrahaù |allävadéna-nåpatau na sandhir na cavigrahaù ||

aträllävadénäkhye nåpatau däna-sämädim antareëanänyaù praçamopäya iti vyaìgyaà vyutpannänämapi jhaöity asphuöam |

(7) agüòhaà, yathä—

anena loka-guruëä satäà dharmopadeçinä |ahaà våtavaté svaira-muktena kim ataùparam ||

atra pratéyamäno’pi çäkyamunes tiryag yoñitibaläkäropabhogaù sphuöatayä väcyäyamäna ityagüòham |

(8) asundaraà, yathä—

bäëéra-kuòuìguòòéëa- sa(u)ni kolähaëaàsuëantée |

ghara-kamma-bäbbaòäe séanti aìgäià ||

[vanéra-kuïjoòòéna- çakuni-kolähalaàçåëvantyäù |gåha-karma-vyäpåtäyä sédanty aìgäni ||]

atra datta-saìketaù kaçcil latä-gåhaà praviñöa itivyaìgyät sédanty aìgäni iti väcyasya camatkäraùsahådaya-saàvedya ity asundaram |

kià ca, yo dépaka-tulyayogitädiñu upamädy-alaìkäro vyaìgyaù, sa guëébhüta-vyaìgya eva |kävyasya dépakädi-mukhenaiva camatkära-vidhäyitvät |


alaìkäräntarasyäpi pratétau yatra bhäsate |tat-paratvaà na kävyasya näsau märgodhvaner mataù ||

yatra ca çabdäntarädinä gopana-kåta-cärutvasya

viparyäsaù | yathä—

dåñöyä keçava gopa-räga-håtayä kiïcin nadåñöaà mayätenaiva skhalitäsmi nätha patitäà kiànäma nälambase |ekas tvaà viñameñu khinna-manasäàsarväbalänäà gatirgopyaivaà gaditaù saleçam avatäd goñöheharir vaç ciram || [dhva. 2.21]

atra gopa-rägädi-çabdänäà gope räga ity ädi-vyaìgyärthänäà saleçam iti padenasphuöatayävabhäsaù | saleçam iti padasya parityägedhvanir eva |

kià ca—yatra yatra vastv-alaìkära-rasädi-rüpa-vyaìgyänäà rasäntare guëébhävaù, tatra rasepradhäna-kåta eva kävya-vyavahäraù | tad uktaàtenaiva (3.34)—

prakäro'pi guëébhüta vyaìgyo'pi dhvani-rüpatäm |dhatte rasädi-tätparya-paryälocanayäpunaù ||

yatra tu—

yatronmadänäà pramadä-janänäàabhraàlihaù çoëa-maëé-mayükhaù |sandhyä-bhramaà präpnuvatäm akäëòe’pyanaìga-nepathya-vidhià vidhatte ||

ity ädau rasädénäà nagaré-våttäntädi-vastu-mätre'ìgatvam | tatra teñäm atätparya-viñayatve'pitair eva guëébhütaiù kävya-vyavahäraù | tad uktamasmad-gotra-kavi-paëòita-mukhya-caëòé-däña-pädaiù—“kävyärthasyäkhaëòa-buddhi-vedyatayätan-mayé-bhävenäsväda-daçäyäà guëa-pradhäna-bhäväbhäsas tävan nänubhüyate, käläntare tuprakaraëädi-paryälocanayä bhavann apy asau nakävya-vyapadeçaà vyähantum éçaù, tasyäsväda-mäträyattatvät” iti |

kecic citräkhyaà tåtéyaà kävya-bhedam icchanti |taträhuù—

çabda-citraà väcya-citram avyaìgyaà tvavaraà småtam || iti ||

tan na, yadi hi avyaìgyatvena vyaìgyäbhävas tadätasya kävyatvam api nästéti präg evoktam | éñad-vyaìgyatvam iti cet, kià nämeñad-vyaìgyatvam ?äsvädya-vyaìgyatvam anäsvädya-vyaìgyatvaà vä ?ädye präcéna-bhedayor eväntaù-pätaù | dvitéye tv

akävyatvam | yadi cäsvädyatvaà tadäkñudratvameva kñudratäyäm anäsvädyatvät |


pradhäna-guëa-bhäväbhyäà vyaìgyasyaivaàvyavasthite |kävye ubhe tato’nyad yat tac citramabhidhéyate || iti |

iti sähitya-darpaëedhvani-guëé-bhüta-vyaìgyäkhya-kävya-bheda-

nirüpaëo nämacaturthaù paricchedaù

||4||

--o)0(o--

(5)

païcamaù paricchedaù

vyaïjanä-vyapära-nirüpaëaù

atha keyam abhinavä vyaïjanä näma våttir ityucyate—

våtténäà viçränter abhidhätätparyalakñaëäkhyänäm |

aìgékäryä turyä våttir bodhe rasädénäm ||1||

abhidhäyäù saìketitärtha-mätra-bodhana-viratäyäna vastv alaìkära-rasädi-vyaìgya-bodhenakñamatvam | na ca saìketito rasädiù | nahivibhävädy-abhidhänam eva tad-abhidhänam | tasyatadaikarüpänaìgékärät | yatra ca sva-çabdenäbhidhänaà tatra pratyuta doña evetivakñyämaù | kvacic ca “çåìgära-raso’yam” ity ädausva-çabdenäbhidhäne’pi na tat-pratétiù | tasya sva-prakäçänanda-rüpatvät |

abhihitänvaya-vädibhir aìgékåtä tätparyäkhyä våttirapi saàsarga-mätre parikñéëä na vyaìgya-bodhiné |

atha kecid ähuù—“so’yam iñor iva dérgha-dérghataro’bhidhä-vyäpäraù” iti | yac cadhanikenoktam—

tätparyävyatirekäc ca vyaïjakatvasya nadhvaniù |yävat-kärya-prasäritvät tätparyaà na tulä-

dhåtam || iti |

tayor upari “çabda-buddhi-karmaëäà viramyavyäpäräbhävaù” iti vädibhir eva pätanéyo daëòaù |

evaà ca kim iti lakñaëäpy upäsyäù ? dérgha-dérghataräbhidhä-vyäpäreëäpi tad-artha-bodha-siddheù | kim iti ca “brähmaëa putras te jätaù,kanyä te garbhiëé” ity ädäv api harña-çokädénäm apina väcyatvam |

yat punar uktaà “pauruñeyam apauruñeyaà caväkyaà sarvam eva kärya-param | atat-paratve’nupädeyatväd unmatta-väkyavat | tataç cakävya-çabdänäà niratiçaya-sukhäsväda-vyatirekeëapratipädya-pratipädakayoù pravåttyaupayika-prayojanänupalabdher niratiçaya-sukhäsväda evakäryatvenävadhäryate | ‘yat-paraù çabdaù saçabdärthaù’ iti nyäyät” iti |

tatra prañöavyam—kim idaà tatparatvaà näma,tad-arthatvaà vä, tätparya-våttyä tad-bodhakatvaàvä ? ädye na vivädaù | vyaìgyatve’pi tad-arthatänapäyän | dvitéye tu—keyaà tätparyäkhyä våttiù |abhihitänvaya-vädibhir aìgékåtä, tad-anyä vä ? ädyedattam evottaram | dvitéye tu—näma-mätre vivädaù| tan-mate’pi turéya-våtti-siddheù |

nanv astu yugapad eva tätparya-çaktyä vibhävädi-saàsargasya rasädeç ca prakäçanam iti cet ? na,tayor hetu-phala-bhäväìgékärät | yad äha muniù—“vibhävänubhäva-vyabhicäri-saàyogäd rasa-niñpattiù” iti | saha-bhäve ca kutaù savyetara-viñäëayor iva kärya-käraëa-bhävaù ? paurväparya-viparyayät |

gaìgäyäà ghoñaù ity ädau taöädy-artha-mätra-bodha-viratäyä lakñaëäyäç ca kutaù çétatva-pävanatvädi-vyaìgya-bodhakatä | tena turéyä våttirupäsyaiveti nirvivädam etat |

kià ca—

boddhå-svarüpa-saìkhyä-nimitta-kärya-pratéti-kälänäm |

äçraya-viñayädénäà bhedäd bhinno’bhidheyatovyaìgyaù ||2||

väcyärtha-vyaìgyärthayor hi pada-tad-artha-mätra-jïäna-nipuëair vaiyäkaraëair api sahådayair eva casaàvedyatayä boddhå-bhedaù |

“bhama dhammia” ity ädau kvacid väcye vidhi-rüpeviñedha-rüpatayä, kvacit “niùçeña-cyuta-candanam”

ity ädau niñedha-rüpe vidhi-rüpatayä ca svarüpa-bhedaù |

“gato’stam arkaù” ity ädau ca väcyo’rtha eka evapratéyate | vyaìgyas tu tad-boddhr-ädi-bhedätkvacit “käntam abhisara” iti, “gävo nirudhyantäm”iti, “näyakasyäyam ägamanävasaraù” iti,“santäpo’dhunä nästi” ity ädi-rüpeëäneka itisaìkhyä-bhedaù |

väcyärthaù çabdoccäraëa-mätreëa vedyaù | eña tutathävidha-pratibhänair mälyädineti nimitta-bhedaù |

pratéti-mätra-karaëäc camatkära-karaëäc ca kärya-bhedaù |

kevala-rüpatayä camatkäritayä ca pratéti-bhedaù |

pürva-paçcäd-bhävena ca käla-bhedaù |

çabdäçrayatvena çabda-tad-eka-deça-tad-artha-varëa-saìghaöanäçrayatvena cäçraya-bhedaù |

kassa ba ëa hoi roso daööhüëa piyäe sa-bbaëaàaharaà |sa-bhamara-pa{u}ma-gghäiëi väria-väme

sahasu ehëià ||

[kasya vä na bhavati roño dåñövä priyäyäù sa-vraëam adharam |sa-bhramara-padmäghräëa-çéle värita-vämesahasvedäném ||]

iti sakhé-tat-känta-viñayatvena viñaya-bhedaù |tasmän näbhidheya eva vyaìgyaù |

tathä—präg asattväd rasäder no bodhike lakñaëäbhidhe |kià ca mukhyärtha-bädhasya virahäd api lakñaëä

||3||

na bodhikä iti çeñaù | nahi ko’pi rasanätmaka-vyäpäräd bhinno rasädi-pada-pratipädyaùpadärthaù pramäëa-siddho’sti, yam imelakñaëäbhidhe bodhayetäà | kià ca, yatragaìgäyäà ghoñaù ity ädäv upätta-çabdärthänäàbubhüñann evänvayo’nupapattyä bädhyate tatraivahi lakñaëäyäù praveçaù |

yad uktaà nyäya-kusumäïjaläv udayanäcäryaiù—

çrutänvayäd anäkäìkñaà na väkyaà hy anyadicchati |

padärthänvaya-vaidhuryät tad äkñiptenasaìgatiù ||

na punaù “çünya-väsa-gåham” ity ädaumukhyärtha-bädhaù |

yadi ca gaìgäyäà ghoñaù ity ädäv prayojanaàlakñyaà syät, térasyäpi mukhyärthatvaàbädhitatvaà ca syät | tasyäpi ca lakñyatayäprayojanäntaraà tasyäpi prayojanäntaram ityanavasthäpätaù | na cäpi prayojana-viçiñöa eva térelakñaëä | viñaya-prayojanayor yugapat pratéty-anabhyupagamän | nélädi-saàvedanänantaram evahi jïätatäyä anuvyavasäyasya vä sambhavaù |

nänumänaà rasädénäà vyaìgyänäà bodhana-kñamam |

äbhäsatvena hetünäà småtir na ca rasädi-dhéù ||4||

vyakti-viveka-käreëa [mahimä-bhaööena] hi—“yäpivibhävädibhyo rasädénäà pratétiù sänumänaeväntarbhavitum arhati | vibhävänubhäva-vyabhicäri-pratétir hi rasädi-pratéteù sädhanamiñyate | te hi raty-ädénäà bhävänäà käraëa-kärya-sahakäri-bhütäs tän anumäpayanta eva rasädénniñpädayanti | ta eva pratéyamänä äsväda-padavéàgatäù santo rasä ucyante, ity avaçyambhävé tat-

pratéti-kramaù kevalam äçu-bhävitayäsau nalakñyate, yato’yam adyäpy abhivyakti-kramaù” itiyad uktam | tatra prañöavyaà kià çabdäbhinaya-samarpita-vibhävädi-pratyayänumita-rämädi-gata-rägädi-jïänam eva rasatvenäbhimataà bhavataù |tad-bhävanayä bhävakair bhävyamänaù sva-prakäçänando vä | ädye na vivädaù | kintu “rämädi-gata-rägädi-jïänaà rasa-saàjïayänocyate’smäbhiù” ity eva viçeñaù | dvitéyas tuvyäpti-grahaëäbhäväd dhetor äbhäsatayäsiddha eva| tac coktaà tenaiva—

yärthäntaräbhivyaktau vaù sämagréñöänibandhanam |saivänumiti-pakñe no gamakatvena saàmatä ||iti |

idam api no na viruddham | na hy evaàvidhäpratétir äsvädyatvenäsmäkam abhimatä, kintu—svaprakäça-mätra-viçräntaù sändränanda-nirbharaù| tenätra siñädhayiñitäd arthäntarasya sädhanäddhetor äbhäsatä |

yac ca “bhama dhammia” ity ädau pratéyamänaàvastu |

jala-keli-tarala-kara-tala-mukta-punaù-pihita-

rädhikä-vadanaù |jagad avatu koka-yünor vighaöana-saìghaöana-kautuké kåñëaù ||

ity ädau ca rüpakälaìkärädayo’numeyä eva | tathähi—anumänaà näma pakña-sattva-sapakña-sattva-vipakña-vyävåttatva-viçiñöäl liìgäliìgano jïänam |tataç ca väcyäd asambaddho’rthas tävan na pratéyate| anyathätiprasaìgaù syät, iti bodhya-bodhakayorarthayoù kaçcit sambandho’sty eva | tataç cabodhako’rtho liìgam | bodhyaç ca liìgé bodhakasyacärthasya pakña-sattvaà nibaddham eva | sa-pakña-sattva-vipakña-vyävåttatve anibaddhe apisämarthyäd avaseye |

tasmäd atra yad-väcyärthäl liìga-rüpäl liìginovyaìgyärthasyävagamas tad-anumäna evaparyavasyati iti | tan na, tathä hy atra “bhamadhammia” ity ädau gåhe çva-nivåttyä vihitaàbhramaëaà “godävaré-tére siàhopalabhderabhramaëam anumäpayati” iti yad vaktavyetatränaikäntiko hetuù |

yac ca “niùçeña-cyuta-candanam” ity ädau dütyästat kämukopabhogo’numéyate, tat kiàpratipädyatayä dütyä, tat käla-saànihitaivänyaiù,tat kävyärtha-bhävanayä vä sahådayaiù ?

ädyayor na vivädaù | tåtéye tu tathä-vidhäbhipräya-viraha-sthale vyabhicäraù |

nanu, vakträdy-avasthä-sahakåtatvena viçeñyo heturiti na väcyam | evaàvidha-vyäptyanusandhänasyäbhävät |

kià caivaà-vidhänäà kävyänäà kavi-pratibhä-mätra-janmanäà prämäëyänävaçyakatvenasandigdhäsiddhatvaà hetoù |

vyakti-vädinä cädhama-pada-sahäyänäm evaiñäàpadärthänäà vyaïjakatvam uktam | tena ca tat-käntasyädhamatvaà prämäëikaà na veti kathamanumänam | etenärthäpatti-vedyatvam apivyaìgyänäm apästam | arthäpatter api pürva-siddha-vyäptécchäm upajévyaiva pravåtteù | yathä—“yo jévati sa kuträpy avatiñöhate, jévati cätragoñöhyäm avidyamänaç caitraù” ity ädi |

kià ca, vastra-vikrayädau tarjané-tolanena daça-saìkhyädivat sücana-buddhi-vedyo’py ayaà nabhavati, sücana-buddher api saìketädi-laukika-pramäëa-säpekñatvenëaumäna-prakäratäìgékärät |

yac ca “saàskära-janyatväd rasädi-buddhiù småtiù”

iti kecit | taträpi pratyabhijïäyäm anaikäntikatayähetor abhäsatä | “‘durgäliìgita’ ity ädi ca dvitéyärthonästy eva” iti yad uktaà mahimä-bhaööena tad-anubhava-siddham apalapato gaja-nimélikaiva |

tad evam anubhava-siddhasya tat-tad-rasädi-lakñaëärthasyäçakyäpaläpatayä tat-tac-chabdädy-anvaya-vyatirekänuvidhäyitayä cänumänädi-pramäëävedyatayä cäbhidhädi-våtti-trayä-bodhyatayä ca turéyä våttir upäsyaiveti siddham |iyaà ca vyäptyädy-anusandhänaà vinäpi bhavatétyakhilaà nirmalam |

tat kià-nämikeyaà våttir ity ucyate—

sä ceyaà vyaïjanä-näma våttir ity ucyate budhaiù|

rasa-vyaktau punar våttià rasanäkhyäà pareviduù ||5||

etac ca vivicyoktaà rasa-nirüpaëa-prastäva itisarvam avadätam |

iti sähitya-darpaëevyaïjanä-vyapära-nirüpaëo näma

païcamaù paricchedaù||5||

--o)0(o--

(6)

ñañöhaù paricchedaù

dåçya-çravya-kävya-nirüpaëaù

evaà dhvani-guëébhüta-vyaìgyatvena kävyasyabheda-dvayam uktvä punar dåçya-çravyatvenabheda-dvayam äha—

dåçya-çravyatva-bhedena punaù kävyaà dvidhämatam |

dåçyaà taträbhineyaà . . . . . . . . . . . . .

tasya rüpaka-saàjïä-hetum äha—

. . . . . . . . . . . . .tad-rüpäropät tu rüpakam||1||

tad dåçyaà kävyaà naöe rämädi-svarüpäropädrüpakam ity ucyate |

ko’säv abhinaya ity äha—

bhaved abhinayo’vasthänukäraù sa caturvidhaù |äìgiko väcikaç caivam ähäryaù sättvikas tathä ||2||

naöair aìgädibhé räma-yudhiñöhirädénämavasthänukaraëam abhinayaù |

rüpakasya bhedän äha—

näöakam atha prakaraëaà bhäëa-vyäyoga-samavakära-òimäù |

éhämågäìka-véthyaù prahasanam iti rüpakäëi daça||3||

kià ca—näöikä troöakaà goñöhé saööakaà näöya-räsakam |prasthänolläpya-kävyäni preìkhaëaà räsakaà

tathä ||4||saàläpakaà çré-gaditaà çilpakaà ca viläsikä |

durmallikä prakaraëé halléçako bhäëiketi ca ||5||añöädaça prähur uparüpakäëi manéñiëaù |

vinä viçeñaà sarveñäà lakñma näöakavan matam ||6||

sarveñäà prakaraëädi-rüpakäëäà näöikädy-uparüpakäëäà ca | tatra—

näöakaà khyäta-våttaà syät païca-sandhi-samanvitam |

viläsa-rddhyädi-guëavad yuktaà nänä-vibhütibhiù||7||

sukha-duùkha-samudbhüti nänä-rasa-nirantaram |païcädikä daça-paräs taträìkäù parikértitäù ||8||

prakhyäta-vaàço räjarñi-dhérodättaù pratäpavän |divyo’tha divyädivyo vä guëavän näyako mataù ||9

||eka eva bhaved aìgé çåìgäro véra eva vä |

aìgam anye rasäù sarve käryo nirvahaëe’dbhutaù||10||

catväraù païca vä mukhyäù kärya-vyäpåta-püruñäù |

gopucchägra-samägraà tu bandhanaà tasyakértitam ||11||

khyätaà rämäyaëädi-prasiddhaà våttam | yathä—räma-caritädi | sandhayo vakñyante | nänä-vibhütibhir yuktam iti mahä-sahäyam | sukha-duùkha-samudbhütatvaà räma-yudhiñöhirädi-våttänteñv abhivyaktam | räjarñayo duñyantädayaù |divyäù çré-kåñëädayaù | divyädivyaù yo divyo’pyätmani naräbhimäné, yathä çré-rämacandraù |

gopucchägra-samagram iti krameëäìkäù sükñmäùkartavyäù iti kecit |anye tv ähuù—yathä go-pucche

kecid bälä hrasväù kecid dérghäs tatheha känicitkäryäëi mukha-sandhau samäptäni känicitpratimukhe | evam anyeñv api känicit känicit iti |

pratyakña-netå-carito rasa-bhäva-samujjvalaù |bhaved agüòha-çabdäthaù kñudra-cürëaka-

saàyutaù ||12||vicchinnäväntaraikärthaù kiïcit saàlagna-

bindukaù |yukto na bahubhiù käryair béja-saàhåtimän na ca

||13||nänä-vidhäna-saàyukto nätipracura-padyavän |

ävaçyakänäà käryäëäm avordhäd vinirmitaù ||14||näneka-dina-nirvartya-kathayä samprayojitaù |

äsanna-näyakaù pätrair yuktas tri-caturais tathä ||15||

dürähvänaà vadho yuddhaà räjyadeçädi-viplavaù|

viväho bhojanaà çäpotsargau måtyü rataà tathä ||16||

danta-cchedyaà nakha-cchedyam anyadvréòäkaraà ca yat |

çayanädhara-pänädi nagarädy-avarodhanam ||17||snänänulepane caibhir varjito nätivistaraù |devé-parijanädénäm amätya-vaëijäm api ||18||

pratyakña-citra-caritair yukto bhäva-rasodbhavaiù|

anta-niñkränta-nikhila-pätro’ìka iti kértitaù ||19||

bindv-ädayo vakñyante | ävaçyakaà sandhyä-vandanädi |

aìka-prasäväd garbhäìkam äha—

aìkodara-praviñöo yo raìga-därä-mukhädimän |aìko’paraù sa garbhäìkaù sa-béjaù phalavän api ||

20||

yathä bäla-rämäyaëe rävaëaà prati kohalaù—

çravaëaiù peyam anekair dåçyaà dérghaiçca locanair bahubhiù |bhavad-artham iva nibaddhaà näöyaàsétä-svayaàvaraëam ||

ity ädinä viracitaù sétä-svayaàvaro nämagarbhäìkaù |

tatra pürvaà pürva-raìgaù sabhä-püjä tataùparam |

kathanaà kavi-saàjïäder näöakasyäpyathämukham ||21||

tatreti näöake |

yan näöya-vastunaù pürvaà raìga-vighnopaçäntaye |

kuçélaväù prakurvanti pürva-raìgaù sa ucyate ||22||

pratyähärädikäny aìgäny asya bhüyäàsi yadyapi |tathäpy avaçyaà kartavyä nändé vighnopaçäntaye

||23||

tasyäù svarüpam äha—

äçér-vacana-saàyuktä stutir yasmät prayujyate |deva-dvija-nåpädénäà tasmän nändéti saàjïitä ||

24||mäìgalya-çaìkha-candräbja-koka-kairava-çaàsiné |padair yuktä dvädaçabhir añöäbhir vä padair uta ||

25||

añöa-padä, yathä anargha-räghave—niñpratyühamity ädi | dvädaça-padä yathä mama täta-pädänäàpuñpa-mäläyäm—

çirasi dhåta-suräpage smarärävaruëa-mukhendu-rucir giréndra-putré |atha caraëa-yugänate sva-käntesmita-sarasä bhavato’stu bhüti-hetuù ||

evam anyatra |

etan nändéti kasyacin matänusäreëoktam | vastutastu pürva-raìgasya raìga-dväräbhidhänam aìgamity anye | yad uktam—

yasmäd abhinayo hy atra präthamyädavatäryate |raìga-dväram ato jïeyaà väg-aìgäbhinayätmakam || iti |

ukta-prakäräyäç ca nändyä raìga-dvärät prathamaànaöair eva kartavyatayä na maharñiëä nirdeçaùkåtaù |

kälidäsädi-mahäkavi-prabandheñu ca—

vedänteñu yam ähur eka-puruñaà vyäpyasthitaà rodaséyasminn éçvara ity ananya-viñayaù çabdoyathärthäkñaraù |antaryaç ca mumukñubhir niyamita-präëädibhir mågyatesa sthäëuù sthira-bhakti-yoga-sulabhoniùçreyasäyästu vaù || (Vik. 1.1)

evam ädiñu nändé-lakñaëäyogät | uktaà ca—raìga-

dväram ärabhya kaviù kuryät ity ädi | ata evapräktana-pustakeñu nändy-ante sütradhäraù ityanantaram eva vedänteñu ity ädi çloka-likhanaàdåçyate | yac ca paçcät nändy-ante sütradhära idaàprayojitavän | itaù-prabhåti mayä näöakamupädéyata iti kaver abhipräyaù sücita iti |

pürva-raìgaà vidhäyaiva sütradhäro nivartate |praviçya sthäpakas tadvat kävyam ästhäpayet

tataù ||26||divya-martye sa tad-rüpo miçram anyataras tayoù |sücayed vastu béjaà vä mukhaà pätram athäpi vä

||27||

kävyärthasya sthäpanät sthäpakaù | tadvad itisütradhära-sadåça-guëäkäraù | idänéà pürva-raìgasya samyak-prayogäbhäväd eka evasütradhäraù sarvaà prayojayatéti vyavahäraù | sasthäpako divyaà vastu divyo bhütvä, martyaàmartyo bhütvä, miçraà ca divya-martyayoranyataro bhütvä sücayet |

vastu itivåttam | yathodätta-räghave—

rämo mürdhni nidhäya känanam agän mälämaväjïäà gurostad-bhaktyä bharatena räjyam akhilaà mäträ

sahaivojjhitam |tau sugréva-vibhéñaëäv anugatau nétau paräàsampadaàprodvåttä daçakandhara-prabhåtayo dhvastäùsamastä dviñaù ||

béjaà, yathä ratnävalyäm—

dvépäd anyasmäd api madhyäd api jala-nidherdiço’py antät |änéya jhaöiti ghaöayati vidhir abhimatamabhimukhé-bhütaù || [ra. 1.7]

atra hi samudre pravahaëa-bhaìgam agrotthitäyäratnävalyä anuküla-daiva-lälito vatsa-räja-gåha-praveço yaugandharäyaëa-vyäpäram ärabhyaratnävalé-präptau béjam |

mukhaà çleñädinä prastuta-våttänta-pratipädakoväg-viçeñaù, yathä—

äsädita-prakaöa-nirmala-candra-häsaùpräptaù çarat-samaya eva viçuddha-käntaù |utkhäya gäòha-tamasaà ghana-kälam ugramrämau daçäsyam iva sambhåta-bandhu-jévaù ||[chalita-rämasya]

pätraà, yathä çäkuntale—

taväsmi géta-rägeëa häriëä prasabhaà håtaù |eña räjeva duñyantaù säraìgeëätiraàhasä ||[a.çä. 1.5]

raìgaà prasädya madhuraiù çlokaiù kävyärtha-sücakaiù |

rüpakasya kaver äkhyäà goträdyäpi sa kértayet |28b

åtuà ca kaïcit präyeëa bhäratéà våttim äçritaù ||28|| 29a

sa sthäpakaù | präyeëeti kvacid åtor akértanam api |yathä ratnävalyäm |

bhäraté-våttis tu—bhäraté saàskåta-präyo väg-vyäpäro naöäçrayaù ||

29||

saàskåta-bahulo väk-pradhäno vyäpäro bhäraté |

tasyäù prarocanä véthé tathä prahasanämukhe |aìgäny atronmukhékäraù praçaàsätaù prarocanä ||

30||

prastutäbhinayeñu praçaàsätaù çrotèëäà pravåtty-

unmukhékaraëaà prarocanä | yathä ratnävalyäm—

çré-harño nipuëaù kaviù pariñad apy eñäguëa-grähiëéloke häri ca vatsaräja-caritaà näöye cadakñä vayam |vas tv ekaikam apéha väïchita-phala-präpteù padaà kià punarmad-bhägyopacayäd ayaà samuditaù sarvoguëänäà gaëaù ||

véthé-prahasane vakñyete |

naöé vidüñäko väpi päripärçvika eva vä |sütradhäreëa sahitäù saàläpaà yatra kurvate ||31

||citarir väkyaiù svakäryotthaiù prastutäkñepibhir

mithaù |ämukhaà tat tu vijïeyaà nämnä prastävanäpi sä

||32||

sütradhära-sadåçatvät sthäpako’pi sütradhära ucyate| tasyänucaraù päripärçvikaù | tasmät kiïcid ünonaöaù |

uddhätyakaù kathoddhätaù prayogätiçayas tathä |pravartakä-lagite païca prastävanäbhidäù ||33||

tatra –padäni tv agatärthäni tad-artha-gataye naräù |

yojayanti padair anyaiù sa uddhätyaka ucyate ||34||

yathä mudrä-räkñase sütradhäraù –

krüra-grahaù saketuç candrama-sampürëa-maëòalam idäném |abhibhavitum icchati balät…

ity anantaram nepathye—äù, ka eña mayi jévaticandraguptam abhibhavitum icchati iti |atränyärthavanty api padäni hådayasthärthägatyäarthäntare saàkramayya pätra-praveçaù |

sütradhärasya väkyaà vä samädäyärtham asya vä |bhavet pätra-praveçaç cet kathodghätaù sa ucyate

||35||

väkyaà, yathä ratnävalyäm—dvépäd anyasmäd apiity ädi sütradhäreëa paöhite—

nepathye—sädhu bharata-putra sädhu ! evam etat |kaù sandehaù ? dvépäd anyasmäd api ity ädipaöhitvä yaugandharäyaëasya praveçaù |

väkyärtho, yathä veëyäm—

nirväëa-vaira-dahanäù praçamädaréëäànandantu päëòu-tanayäù saha mädhavena |rakta-prasädhita-bhuvaù kñata-vigrahäç casvasthä bhavantu kuru-räja-sutäù sa-bhåtyäù ||[ve.saà. 1.7]

iti sütradhäreëa paöhitasya väkyasyärthaàgåhétvä—

nepathye—äù, durätman ! våthä maìgala-päöhakakathaà svasthä bhavantu mayi jévati dhärtaräñöräù?

tataù sütradhära-niñkräntau bhémasenasya praveçaù|

yadi prayoga ekasmin prayogo’nyaù prayujyate |tena pätra-praveçaç cet prayogätiçayas tadä ||36||

yathä kundamäläyäm—

nepathye—ita ita ito’vataratväryä |

sütradhäraù—ko’yaà khalv äryähvänena

sähäyakam api me sampädayati | (vilokya) kañöamatikaruëaà vartate |

laìkeçvarasya bhavane suciraà sthitetirämeëa loka-pariväda-bhayäkulena |nirväsitäà jana-padäd api garbha-gurvésétäà vanäya parikarñati lakñmaëo’yam ||

atra nåtya-prayogärthaà svabhäryähvänam icchatäsütradhäreëa—sétäà vanäya parikarñatilakñmaëo’yam iti sétä-lakñmaëayoù praveçaàsücayitvä niñkräntena sva-prayogam atiçayäna evaprayogaù prayojitaù |

kälaà pravåttam äçritya sütra-dhåg yatra varëayet|

tad-äçrayaç ca pätrasya praveças tat-pravartakam ||37||

yathä—äsädita-prakaöa ity ädi | tataù praviçatiyathä-nirdiñöo rämaù |

yatraikatra samäveçät käryam anyat prasädhyate |prayoge khalu taj jïeyaà nämnävalagitaà

budhaiù ||38||

yathä çäkuntale sütradhäro naöéà prati—“taväsmi

géta-rägeëa” [a.çä. 1.5] ity ädi | tato räjïaù praveçaù|

yojyäny atra yathä-läbhaà véthy-aìgänétaräëy api||39|| 39a

atra ämukhe | uddhätya-kävala-gitayor itaräëivéthy-aìgäni vakñyamäëäni |

nakha-kuööas tu—

nepathoktaà çrutaà yatra tv äkäça-vacanaà tathä||40|| 39b

samäçrityäpi kartavyam ämukhaà näöakädiñu |eñäm ämukha-bhedänäm ekaà kaïcit prayojayet ||

41|| 40tenärtham atha pätraà vä samäkñipyaiva sütra-

dhåk |prastävanänte nirgacchet tato vastu prayojayet ||

42|| 41

vastv itivåttam |

idaà punar vastu budhair dvividhaà parikalpyate|

ädhikärikam ekaà syät präsaìgikam athäparam ||43|| 42

adhikäraù phale svämyam adhikäré ca tat-prabhuù|

tasyetivåttaà kavibhir ädhikärikam ucyate ||44||43

phale pradhäna-phale | yathä bäla-rämäyaëe räma-caritam |

asyopakaraëarthaà tu präsaìgikam itéñyate ||45||44a

asyädhikäriketivåttasya upakaraëa-nimittaà yaccaritaà tat präsaìgikam | yathä sugrévädi-caritam |patäkä-sthänakaà yojyaà suvicäryeha vastuni ||46

|| 44b

iti näöye |

yaträrthe cintite’nyasmiàs tal-liìgo’nyaùprayujyate |

ägantukena bhävena patäkä-sthänakaà tu tat ||47||45

tad-bhedän äha |

sahasaivärtha-sampattir guëavaty upacärataù |patäkä-sthänakam idaà prathamaà parikértitam ||

48|| 46

yathä ratnävalyäm—väsavadatteyam iti räjä yadätat-kaëöha-päçaà mocayati tadä tad uktväsägarikeyam iti pratyabhijïäya—katham ? priyä mesägarikä |

alam alam atimätraà sähasenämunä tetvaritam ayi vimuïca tvaà latä-päçam etam |calitam api niroddhuà jévitaà jéviteçekñaëam iha mama kaëöhe bähu-päçaà nidhehi||

atra phala-rüpärtha-sampattiùpürväpekñayopacärätiçayäd guëavaty utkåñöä |

vacaù sätiçayaà çliñöaà nänä-bandha-samäçrayam|

patäkä-sthänakam idaà dvitéyaà parikértitam ||49|| 47

yathä veëyäm—rakta-prasädhita-bhuvaù kñata-vigrahäç casvasthä bhavantu kuru-räja-sutäù sa-bhåtyäù ||[ve.saà. 1.7]

atra raktädénäà rudhira-çarérärtha-hetuka-çleña-

vaçena béjärtha-pratipädanän netå-maìgala-pratipattau satyäà dvitéyaà patäkä-sthänakam |

3. tåtéyaà patäkä-sthänakam

arthopakñepakaà yat tu lénaà sa-vinayaà bhavet |çliñöa-pratyuttaropetaà tåtéyam idam ucyate ||50||

48

lénam avyaktärtham | çliñöena sambandha-yogyenäbhipräyäntara-prayuktenapratyuttareëopetam | sa-vinayaà viçeña-niçcaya-präptyä sahitaà sampädyate yat tat tåtéyaà patäkä-sthänakam | yathä veëyäà dvitéye’ìke—

kaïcuké : deva bhagnaà bhagnam |

räjä : kena ?

kaïcuké : bhémena |

räjä : kasya ?

kaïcuké : bhavataù |

räjä : äù, kià pralapasi ?

kaïcuké (sabhayam) : deva, nanu bravémi |bhagnaà bhémena bhavataù |

räjä : dhig våddhäpasada | ko’yam adya tevyämohaù ?

kaïcuké : deva na vyämohaù | satyam evabravémi—

bhagnaà bhémena bhavato marutä ratha-ketanam |patitaà kiìkiëé-kväëa-baddhäkrandam ivakñitau || 2.23 ||

atra duryodhanoru-bhaìga-rüpa-prastuta-saìkräntam arthopakñepaëam |

4. caturthaà patäkä-sthänakam

dvy-artho vacana-vinyäsaù suçliñöaù kävya-yojitaù|

pradhänärthäntaräkñepé patäkä-sthänakaà param||51|| 49

yathä ratnävalyäà—

uddämotkalikäà vipäëòura-rucaà prärabdha-

jåmbhäà kñaëädäyäsaà çvasanodgamair aviratair ätanvatémätmanaù |adyodyänalatäm imäà sa-madanäà närémivänyäà dhruvaàpaçyan kopa-vipäöala-dyuti mukhaà devyäùkariñyämy aham ||

atra bhävy-arthaù sücitaù |

etäni catväri patäkä-sthänäni kvacin maìgalärthaàkvacid amaìgalärthaà sarva-sandhiñu bhavanti |kävya-kartur icchä-vaçäd bhüyo bhüyo’pi bhavanti |yat punaù kenacid uktaà—mukha-sandhimärabhya sandhi-catuñöaye krameëa bhavanti iti | tadanye na manyante | eñäm atyantam upädeyänämaniyamena sarvaträpi sarveñäm api bhavituàyuktatvät |

yat syäd anucitaà vastu näyakasya rasasya vä |viruddhaà tat parityäjyam anyathä vä prakalpayet

||52|| 50

anucitam itivåttaà, yathä—rämasya cchadmanäväli-vadhaù | tac codätta-räghave noktam eva | véra-carite tu välé räma-vadhärtham ägato rämeëa hataity anyathä kåtaù |

aìkeñv adarçanéyä yä vaktavyaiva ca saàmatä |yä ca syäd varña-paryantaà kathä dina-dvayädijä |

51anyä ca vistarä sücyä särthopakñepair budhaiù ||

53|| 52a

aìkeñu adarçanéyä kathä yuddhädi-kathä |

varñäd ürdhvaà tu yad vastu tat syäd varñädadhobhavam ||54|| 52

uktaà hi muninä—aìka-cchede käryaà mäsa-kåtaà varña-saïcitaà väpi |tat sarvaà kartavyaà varñäò ürdhvaà na tukadäcit || (nä.çä.)

evaà ca caturdaça-varña-vyäpiny api räma-vana-väse ye ye virädha-vadhädayaù kathäàçäs te tevarña-varñävayava-dina-yugmädénäm ekatamenasücanéyä na viruddhäù |

dinävasäne käryaà yad dine naivopapadyate |arthopakñepakair väcyam aìka-cchedaà vidhäya

tat ||55|| 53

atha ke te’rthopakñepakä ity äha—

arthopakñepakäù païca viñkambhaka-praveçakau |cülikäìkävatäro’tha syäd aìka-mukham ity api ||

56|| 54

prathamo’rthopakñepakah, viñkambhakaù

våtta-vartiñyamäëänäà kathäàçänäà nidarçakaù |saìkñiptärthas tu viñkambha ädäv aìkasya

darçitaù ||57|| 55madhyena madhyamäbhyäà vä päträbhyäà

samprayojitaù |çuddhaù syät sa tu saìkérëo néca-madhyama-

kalpitaù ||58|| 56

tatra çuddho, yathä mälaté-mädhave çmaçänekapäla-kuëòalä |

saìkérëo, yathä rämäbhinande kñapaëaka-käpälikau |

atha praveçakaù—

praveçako’nudättoktyä néca-pätra-prayojitaù |aìka-dvayäntar vijïeyaù çeñaà viñkambhake

yathä ||59|| 57

aìka-dvayasyäntar iti prathamäìke’sya pratiñedhaù| yathä veëyäm açvatthämäìke räkñasa-mithunam |

atha cülikä—

antar-javanikä-saàsthaiù sücanärthasya cülikä ||60|| 58ab

yathä véra-carite caturthäìkasyädau nepathye—bhobho vaimänikäù, pravartantäà raìga-maìgaläni ityädi | rämeëa paraçurämo jitaù iti nepathye pätraiùsücitam |

atha aìkävatäraù—

aìkänte sücitaù pätrais tad-aìkasyävibhägataù |58

yaträìko’vataraty eño’ìkävatära iti småtaù ||61||

yathä abhijïäne païcamäìke pätraiù sücitaùñañöhäìkas tad-aìkasyäìga-viçeña ivävatérëaù |

athäìka-mukham—

yatra syäd aìka ekasminn aìkänäà sücanäkhilä |59

tad-aìka-mukham ity ähur béjärtha-khyäpakaà catat ||62||

yathä mälaté-mädhave prathamäìkädaukämandaky-avalokite bhüri-vasu-prabhåténäàbhävi-bhümikänäà parikñipta-kathä-prabandhasyaca prasaìgät sanniveçaà sücitavatyau |

aìkänta-pätrair väìkäsyaà chinnäìkasyärtha-sücanät ||63|| 60

äìkänta-pätrair aìkänte praviñöaiù pätraiù | yathävéra-carite dvitéyäìkänte—

(praviçya) sumantraù : bhagavantau vaçiñöa-viçvämitrau bhavataù sa-bhärgavän ähvayataù |

itare : kva bhagavantau ?

sumantraù : mahäräja-daçarathasyäntike |

itare : tat tatraiva gacchämaù | ity aìka-parisamäptau | tataù praviçanty upaviñöävaçiñöa-viçvämitra-paraçurämäù ity atrapürväìkänta eva praviñöena sumantra-pätreëaçatänanda-janaka-kathä-vicchede uttaräìka-mukha-sücanäd aìkäsyam iti |

etac ca dhanika-matänusäreëoktam | anye tu—“aìkävataraëenaivedaà gatärtham” ity ähuù |

apekñitaà parityäjyaà nérasaà vastu vistaram |yadä sandarçayec cheñam ämukhänantaraà tadä |

61käryo viñkambhako näöya ämukhäkñipta-pätrakaù

||64||

yathä ratnävalyäà yaugandharäyaëa-prayojitaù |

yadä tu sarasaà vastu müläd eva pravartate | 62ädäv eva tadäìke syäd ämukhäkñepa-saàçrayaù ||

65||

yathä çäkuntale |

viñkambhakädyair api no vadho väcyo’dhikäriëaù| 63

anyo’nyena tirodhänaà na kuryäd rasa-vastunoù ||66||

rasaù çåìgärädiù | yad uktaà dhanikena—

na cätirasato vastu düraà vicchinnatäà nayet |rasaà vä na tirodadhyäd vastv-alaìkära-

lakñaëaiù || iti |

béjaà binduù patäkä ca prakaré käryam eva ca | 64artha-prakåtayaù païca jïätvä yojyä yathä-vidhi ||

67||

artha-prakåtayaù prayojana-siddhi-hetavaù | tatrabéjam |

alpa-mätraà samuddiñöaà bahudhä yad visarpati |65

phalasya prathamo hetur béjaà tad abhidhéyate ||68||

yathä ratnävalyäà vatsaräjasya ratnävalé-präpti-hetur daivänukülya-lälito yaugandharäyaëa-vyäpäraù | yathä vä veëyäà draupadé-keça-saàyamana-hetur bhémasena-krodhopacitoyudhiñöhirotsähaù |

aväntarärtha-vicchede bindur accheda-käraëam ||69|| 66ab

yathä ratnävalyäm anaìga-püjä-parisamäptaukävyärtha-vicchede sati “udayanasyendorivodvékñate” iti sägarikä çrutvä (saharñaà) kadhaàeso udaaëa-ëarindo [katham eva sa udayana-

narendraù ?] ity ädi-ravänantarärtha-hetuù |

vyäpi präsäìgikaà våttaà patäkety abhidhéyate ||70|| 66cd

yathä räma-carite sugrévädeù | veëyäà bhémädeù |çäkuntale vidüñakasya caritam |

patäkä-näyakasya syän na svakéyaà phaläntaram |67

garbhe sandhau vimarçe vä virvähas tasya jäyate ||71||

yathä sugrévädeùa räjya-präpty-ädi, yat tumuninoktaà—“ä garbhäd vä vimarçäd vä patäkävinivartate” (19.29) iti | “tatra patäketi | patäkänäyaka-phalaà nirvahaëa-paryantam api patäkäyäùpravåtti-darçanät” iti vyäkhyätam abhinava-gupta-pädaiù |

präsaìgikaà pradeçasthaà caritaà prakaré matä ||72|| 68cd

yathä, kulapaty-aìke rävaëa-jaöäyu-saàvädaù |

prakaré näyakasya syän na svakéyaà phaläntaram||73|| 69ab

yathä jaöäyor mokña-präptiù |

apekñitaà tu yat sädhyam ärambho yannibandhanaù | 69cd

samäpanaà tu yat-siddhyai tat käryam itisaàmatam ||74||

yathä räma-carite rävaëa-vadhaù |

avasthäù païca käryasya prärabdhasyaphalärthibhiù | 70cd

ärambha-yatna-präpty-äçä-niyatäpti-phalägamäù ||75||

tatra—

1. ärambhaù

bhaved ärabhya autsukyaà yan mukhya-phala-siddhaye ||76|| 71cd

yathä ratnävalyäà ratnävaly-antaùpura-niveçärthaà yaugandharäyaëasyautsukyam | evaànäyaka-näyikädénäm apy autsukyaam äkareñuboddhavyam |

2. yatnaù

prayatnas tu phaläväptau vyäpäro’titvaränvitaù ||77|| 72ab

yathä ratnävalyäà—“tahabi ëa atthi aëyo daàsaëaubäso tti jadhä tadhä älihia jadhäsaméhidaà kara(i)ssaà” [tathäpi nästy anyo darçanopäya iti yathätathä älikhya yathä-saméhitaà kariñyämi |] ity ädinäpratipädito ratnävalyäç citra-lekhanädir vatsaräja-saìgamopäyaù | yathä ca—räma-carite samudra-bandhanädiù |

3. präpty-äçäupäyäpäya-çaìkäbhyäà präpty-äçä präpti-

sambhavaù ||78|| 72cd

yathä ratnävalyäà tåtéye’ìke veña-parivartanäbhisaraëädeù saìgamopäyäd väsava-dattä-lakñaëäpäya-çaìkayä cänirdhäritaikänta-saìgama-rüpa-phala-präptiù präpty-äçä | evamanyatra |

4. niyatäptiù

apäyäbhävataù präptir niyatäptis tu niçcitä ||79||73ab

apäyäbhävän nirdhäritaikänta-phala-präptiù | yathäratnävalyäà räjä—“devé-prasädanaà tyaktvänänyam atropäyaà paçyämi” iti devé-lakñaëäpäyasya prasädanena niväraëän niyata-phala-präptiù sücitä |

sävasthä phala-yogaù syäd yaù samagra-phalodayaù ||80|| 73cd

yathä ratnävalyäà ratnävalé-läbhaç cakravartitva-lakñaëa-phaläntar-aläbha-sahitaù | evam anyatra |

yathä-saìkhyam avasthäbhir äbhir yogät tupaïcabhiù |

païcadhaivetivåttasya bhägäù syuù païcasandhayaù ||81|| 74

tal-lakñaëam äha—

antaraikärtha-sambandhaù sandhir ekäntaye sati ||82|| 75ab

ekena prayojanenänvitänäà kathäàçänämaväntaraika-prayojana-sambandhaù sandhiù | tad-bhedän äha—

mukhaà pratimukhaà garbho vimarçaupasaàhåtiù | 75cd

iti païcäsya bhedäù syuù kramäl läkñaëam ucyate||83||

yathoddeçaà lakñaëam äha—

1. mukha-sandhiù

yatra béja-samutpattir nänärtha-rasa-sambhavä |76cd

prärambheëa samäyuktä tan mukhaà parikértitam||84||

yathä ratnävalyäà prathame’ìke |

2. pratimukhaù

phala-pradhänopäyasya mukha-sandhi-niveçinaù |77cd

lakñyälakñya ivodbhedo yatra pratimukhaà ca tat||85||

yathä ratnävalyäà dvitéye’ìke vatsaräja-sägarikä-samägama-hetor anuräga-béjasyaprathamäìkopakñiptasya susaìgatä-vidüñakäbhyäàjïäyamänatayä kiïcil lakñyasya väsavadattayä citra-

phalaka-våttäntena kiïcid unnéyamänasyoddeça-rüpa udbhedaù |

3. garbha-sandhiù

phala-pradhänopäyasya präg-udbhinnasya kiïcana| 78cd

garbho yatra samudbhedo hräsänveñaëavänmuhuù ||86||

phalasya garbhékaraëäd garbhaù | yathäratnävalyäà dvitéye’ìke susaìgataù—“sahiadakkhiëä däëià si tumaà jä evaà bhaööiëähattheëa dahidä bi kobaà ëa muïcasi” ity ädausamudbhedaù | punar väsavadattä-praveçe hräsaù |

tåtéye’ìke—“tad-värtänveñaëäya gataù kathaàcirayati vasantakaù” ity anveñaëam |

vidüñakaù--hé hé bhoù, kosambé-rajja-lambheëäbiëa tädiso piabaassassa paritoso jädiso mamasaäsädo piyabaaëaà suëia bhavissadi | [hé hé bhoù,kauçambé-räjya-läbhenäpi na tädåçaù priya-vayasyasya paritoño yädåço mama sakäçät priya-vacanaà çrutvä bhaviñyati |] ity ädäv udbhedaù |punar api väsavadattä-pratyabhijïänäd hräsaù |sägarikäyäù saìketa-sthäna-gamane’nveñaëam |

punar latä-päça-karaëe udbhedaù |

atha vimarçaù—

yatra mukhya-phalopäya udbhinnogarbhato’dhikaù | 79cd

çäpädyaiù säntaräyaç ca sa vimarça iti småtaù ||87||

yathä çäkuntale caturthäìkädau anasüyä—piaàbade ja(i)bi gandhabbeëa bibäheëa nibutta-kalläëä sa(u)ntalä aëurüba-bhattu-bhäiëé saàbtttätti nibbudaà me hiaaà, tahabi ettiaà cintaëijjaà[halä priyaàvade yady api gändharveëa vidhinänirvåtta-kalyäëä çakuntalänurüpa-bhartå-gäminésaàvåtteti nirvåtaà me hådayaà tathäpy etävaccintanéyam |] ity atra ärabhyasaptamäìkopakñiptäccha-kuntalä-pratyabhijïänätpräg-artha-saïcayaù çakuntalä-vismaraëa-rüpa-vighnäliìgitaù |

atha nirvahaëam—

béjavanto mukhädy-arthä viprakérëä yathäyatham| 80cd

ekärtham upanéyante yatra nirvahaëaà hi tat ||88||

yathä veëyäà kaïcuké—“(upasåtya saharñam)mahäräja vardhase | ayaà khalu bhémasenoduryodhana-kñatajäruëé-kåta-sakala-çarérodurlakñya-vyaktiù |” ity ädinä draupadé-keça-saàyamanädi-mukha-sandhyädi-béjänäà nija-nija-sthänopakñiptänäm ekärtha-yojanam |

yathä vä—çäkuntale saptamäìkeçakuntaläbhijïänäd uttaro’rtha-räçiù | eñäm aìgänyäha—

upakñepaù parikaraù parinyäso vilobhanam | 81cdyuktiù präptiù samädhänaà vidhänaà

paribhävanä |udbhedaù karaëaà bheda etäny aìgäni vai mukhe

||89|| 82

yathoddeçaà lakñaëam äha—

1. upakñepaù

kävyärthasya samutpattir upakñepa iti småtaù ||90|| 83ab

kävyärtha itivåtta-lakñaëa-prastutatäbhidheyaù |yathä veëyäà bhémaù—

läkñä-gåhänala-viñän nasabhä-praveçaùpräëeñu vitta-nicayeñu ca naù prahåtya |äkåñöa-päëòava-vadhü-paridhäna-keçäùsvasthä bhavantu mayi jévati dhärtaräñöräù ||(ve.saà. 1.8)

2. parikaraù

samutpannärtha-bähulyaà jïeyaù parikaraùpunaù ||91|| 83cd

yathä tatraiva—

pravåddhaà yad vairaà mama khalu çiçor evakurubhirna taträrtho hetur na bhavati kiréöé na ca yuväm|jaräsandhasyoraùsthalam iva virüòhaà punarapikrudhä bhémaù sandhià vighaöayati yüyaàghaöayata ||

3. parinyäsaù

tan-niñpattiù parinyäsaù . . . . . . . . . .||92|| 84a

yathä—caïcad-bhuja-bhramita-caëòa-gadäbhighäta-saàcürëitoru-yugalasya suyodhanasya |styänävanaddha-ghana-çoëita-çoëa-päëiruttaàsayiñyati kacäàs tava devi bhémaù ||[ve.saà. 1.21]

atropakñepo nämeti våtta-lakñaëasyakävyäbhidheyasya saìkñepeëopakñepaëa-mätram |parikaras tasyaiva bahulékaraëam | parinyäsastato’pi niçcayäpatti-rüpatayä parito hådayenyasyanam | ity eñäà bhedaù | etäni cäìgäniuktenaiva paurväparyeëa bhavanti | aìgäntaräëi tvanyathäpi |

4. vilobhanaà

. . . . . . . . . guëäkhyänaà vilobhanam ||93|| 84b

yathä tatraiva draupadé—ëäha, kià dukkaraà tueparikubideëa ? [kià nätha duñkaraà tvayäparikupitena ?]

yathä vä mama candrakaläyäà candrakalä-varëaneseyaà “täruëyasya viläsaù” ity ädi |

yat tu çäkuntalädiñu “gréväbhaìgäbhirämam” ityädimågädi-guëa-varëanaà tad-béjärtha-sambandhäbhävän na sandhy-aìgam | evamaìgäntaräëäm apy ühyam |

5. yuktiù

sampradhäraëam arthänäà yuktiù. . . . . . .||94|| 84c

yathä veëyäà sahadevo bhémaà prati—“ärya, kiàmahäräja-sandeço’yam avyutpanna eväryeëagåhétaù |” ity ataù prabhåti yävad bhéma-vacanam—

yuñmän hrepayati krodhäl loke çatru-kula-kñayaù |na lajjayati däräëäà sabhäyäà keça-karñaëam|| [ve.saà. 1.17]

6. präptiù

. . . . . . . . . präptiù sukhägamaù ||95||84d

yathä tatraiva—“mathnämi kaurava-çataà samarena kopät” [ve.saà. 1.15] ity ädi | draupadé çrutväsaharñam—“ëäha, assuda-puvvaà kkhu edaà

vaaëaà | tä puëo puëo bhaëähi |” [nätha, açruta-pürvaà khalv idaà vacanam | tat punaù punar bhaëa|]

7. samädhänam

béjasyägamanaà yat tu tat samädhänam ucyate ||96|| 85ab

yathä tatraiva nepathye kalakalänantaram—“bhobho drupada-viräöa-våñëy-andhaka-sahadeva-prabhåtayaù ! asmad-akñauhiëé-patayaù kaurava-camü-pradhäna-yodhäç ca çåëvantu bhavantaù |

yat satyavrata-bhaìga-bhéru-manasä yatnenamandékåtaàyad vismartum apéhitaà çamavatä çäntiàkulasyecchatä |tad dyütäraëi-saàbhåtaà nåpa-vadhü-keçämbaräkarñaëaiùkrodha-jyotir idaà mahat kuru-vaneyaudhiñöhiraà jåmbhate || [ve.saà. 1.24]

atra “svasthä bhavantu mayi jévati” ity ädi béjasyapradhäna-näyakäbhimatatvena samyag ähitatvätsamädhänam |

8. vidhänam

sukha-duùkha-kåto yo’rthas tad vidhänam itismåtam ||97|| 85cd

yathä bäla-carite—

utsähätiçayaà vatsa tava bälyaà ca paçyataù |mama harña-viñädäbhyäm äkrantaà yugapanmanaù || [bä.ca.]

yathä vä mama prabhävatyäà—“nayana-yugäsecanakam” ity ädi |

9. paribhävanä

kutühalottarä väcaù proktä tu paribhävanä ||98||86ab

yathä veëyäà draupadé yuddhaà syän na vetisaàçayänä türya-çabdänantaram—“ëäha, kiàdäëià eso palaa-jalahara-tthaëida-mantharo khaëekhaëe samara-dunduhé täòéadi | [nätha, kim idänémeña pralaya-jala-dhara-stanita-mantharaù kñaëekñaëe samara-dundubhis täòyate |]”

10. udbhedaù

béjärthasya prarohaù syäd udbhedaù . . . . . ||99|| 86c

yathä tatraiva draupadé—“aëëaà ca ëäha, puëo bitumhehià samarädo äacchia samässäsa(i)dabbä |[anyac ca nätha punar api yuñmäbhiù samarädägatyähaà samäçväsayitavyä |]

bhémaù—nanu, päïcäla-räja-tanaye ! kim adyäpyalékäçväsanayä ?

bhüyaù paribhava-klänti-lajjä-vidhuritänanam |aniùçeñita-kauravyaà na paçyasi våkodaram ||[ve.saà. 1.26]

11. karaëam

. . . . . . . . . . . . . karaëaà punaù |86d

prakåtärtha-samärambhaù . . . . . . . . .||100|| 87a

yathä tatraiva—“devi ! gacchämo vayam idänéàkuru-kula-kñayäya |”

12. bhedaù

. . . . . . . . .bhedaù saàhata-bhedanam ||101|| 87b

yathä tatraiva—“ata evädya-prabhåti bhinno’haàbhavadbhyaù |”

kecit tu—“bhedaù protsähanä” iti vadanti |

atha pratimukhäìgäni—

viläsaù parisarpaç ca vidhutaà täpanaà tathä | 87narma narma-dyutiç caiva tathä pragamanaà

punaù ||102||virodhaç ca pratimukhe tathä syät paryupäsanam |

88puñpaà vajram upanyäso varëa-saàhära ity api ||

103||

1. viläsaù

saméhä rati-bhogärthä viläsa iti kathyate ||104||89cd

rati-lakñaëasya bhävasya yo hetu-bhüto bhogoviñayaù pramadä purulso vä tad-arthä saméhäviläsaù | yathä çäkuntale—

kämaà priyä na sulabhä manas tu tad-bhäva-darçana-äçväsi |akåta-arthe 'pi manasije ratim ubhaya-prärthanä kurute || [a.çä. 2.1]

2. parisarpaù

iñöa-nañöänusaraëaà parisarpaç ca kathyate ||105||90ab

yathä çäkuntale—

abhyunnatä purastäd avagäòhä jaghana-gauravät paçcät |dväre 'sya päëòu-sikate pada-paìktir dåçyate'bhinavä || [a.çä. 3.6]

3. vidhutam

kåtasyänunayasyädau vidhutaà tv aparigrahaù ||106|| 90cd

yathä tatraiva—“alaà vo anteura-viraha-pajjussueëa räesiëä ubaruddheëa | [halä kim antaù-pura-viraha-paryutsukasya räjarñer uparodhena |][a.çä. 3.16ad]

kecit tu—“vidhåtaà syäd aratiù” iti vadanti |

4. täpanam

upäyädarçanaà yat tu täpanaà näma tad bhavet ||107|| 91ab

yathä ratnävalyäà sägarikä—

dullaha-jaëäëuräo lajjä gurué parabbaso appä |pia-sahi visamaà pemmaà maraëaà saraëaànu varam ekkaà || [ra.ä. 2.1]

[durlabha-janänurägo lajjä gurvé para-vaça ätmä|priya-sakhi viñamaà prema maraëaà çaraëaànu varam ekam ||]

5. narma

parihäsa-vaco narma . . . . . . . . . ||108||91c

yathä ratnävalyäà susaìgatä—“sahi ! jassa kidetumaà äadä so aaà de purado ciööhadi | [sakhi,

yasya kåte tvam ägatä so’yaà te puras tiñöhati |]

sägarikä (säbhyasüyam)—kassa kide ahaà äadä ?[kasya kåte’ham ägatä?]

susaìgatä—alaà aëëa-saàkideëa | ëaà citta-phalaassa | [alam anya-çaìkitena ! nanu citra-phalakasya |]

6. narma-dyutiù

. . . . . . . . . dhåtis tu parihäsa-jä | 91dnarma-dyutiù. . . . . . . . . . ||109|| 92a

yathä tatraiva susaìgatä—sahi, adakkhiëä däëià situmaà jä ebbaà bhaööiëä hatthävalambidäbikobaà ëa muïcasi | [sakhi, adakñiëedäném asi tvaàyad evaà bharträ hastävalambitäpi kopaà namuïcasi |]

sägarikä (sabhrübhaìgam éñad vihasya)—susaìgade! däëià bi kéliduà na viramasi | [susaìgate ! idänémapi kréòituà na viramasi |]

kecit tu—“doñasyäcchädanaà häsyaà narma-dyutiù” iti vadanti |

7. pragamanam

. . . . . pragamanaà väkyaà syäduttarottaram ||110|| 92b

yathä vikramorvaçyäm urvaçé—“jaadu jaadumahäräo” | räjä—“mayä näma jitaà yasya tvayäjaya udéryate” ity ädi |

8. virodhaù

virodho vyasana-präptiù . . . . . . . . .||111|| 92c

yathä caëòä-kauçike räjä—“nünam asamékñya-käriëä mayä andheneva sphurac-chikhä-kaläpojvalanaù padbhyäà samäkräntaù |”

9. paryupäsanam

. . . . . . . . .kruddhasyänunayaù | 92dsyät paryupäsanaà . . . . . . . . .||112||

93a

yathä ratnävalyäm vidüñakaù—“bho, mä kuppa |esä hi kadalé-gharantaraà gadä |” [bho, mä kupya |eñä hi kadalé-gåhäntaraà gatä |] ity ädi |

10. puñpam

. . . . . . . . .puñpaà viçeña-vacanaàmatam ||113|| 93b

yathä tatraiva räjä—haste gåhétvä sparçaà näöayati |

vidüñakaù—bhoù baassa ! esä apubbä siré taesamäsädidä | [bho vayasya, eñä apürvä çrés tvayäsamäsäditä |]

räjä—vayasya, satyam |

çrér eñä päëir apy asyäù pärijätasya pallavaù |kuto’nyathä sravaty eña sveda-cchadmämåta-dravaù || [ra.ä. 2.17]

11. vajram

pratyakña-niñöhuraà vajram . . . . . . . . .||114|| 93c

yathä tatraiva räjä—katham ihastho’haà tvayäjïätaù ?

susaìgatä—ëa kebalaà tumaà samaà citta-phalaeëa | tä jäba gadua debée ëibeda(i)ssaà |

[na kevalaà tvaà samaà citta-phalakena | tadyävad gatvä devyai nivedayiñyämi |]

12. upanyäsaù

. . . . . . . . .upanyäsaù prasädanam ||115|| 93d

yathä tatraiva susaìgatä—bhaööuëa ! alaà saìkäemae bi bhaööiëée pasädeëa kélidaà jjeba edihià | täkià kaëëäbharaëeëa | ado bi me garuaro pasädoeso, jaà tue ahaà ettha älihidatti kubidä me pia-sahé säariä | esä jjeba pasädéadu | [bhartaù ! alaàçaìkayä | mayäpi bhartryä prasädena kréòitam evaetaiù | tat kià karëäbharaëena | ato’pi me gurutaraùpasäda eñaù, yat tvayäham atra älikhiteti kupitä mepriya-sakhé sägarikä | eñä eva prasädyatäm |]

kecit tu—“upapatti-kåto hy artha upanyäsaù” itivadanti | udäharanti ca tatraiva—“admuharä kkhusä gabbhadäsé” iti [atimukharä khalu sä garbha-däsé]

13. varëa-saàhäraù

cäturvarëyopagamanaà varëa-saàhära iñyate ||116|| 94ab

yathä mahävéra-carite tåtéye’ìke—

pariñad iyam åñéëäm eña véro yudhyajitsaha nåpatir amätyair lomapädaç ca våddhaù |ayam avirata-yajïo brahmavädé puräëaùprabhur api janakänäm aìga bho yäcakäs te ||[ma.vé.ca. 3.5]

ity atra åñi-kñaträdénäà varëänäà melanam |abhinava-gupta-pädäs tu—“varëa-çabdena päträëyupalakñyante | saàhäro melanam” iti vyäcakñate |udäharanti ca ratnävalyäà dvitéyäìke—“ado bi meaaà garuaro pasädo eso” [ato’pi me ayaà gurutaraùprasädaù] ity äder ärabhya “ëaàhatthe geëhiapasädehi ëaà” [nanu haste gåhétvä prasädaya enäm]| räjä—ko’säv ity ädi |

atha garbhäìgäni—

abhütäharaëaà märgo rüpodäharaëe kramaù |94cd

saìgrahaç cänumänaà ca prärthanä kñiptir eva ca|

troöakädhibalodvegä garbhe syur vidravas tathä ||117|| 95

1. abhütäharaëam

tatra vyäjäçrayaà väkyam abhütäharaëaà matam||118|| 96ab

yathä açvatthämäìke—

açvatthämä hata iti påthä-sünunä spañöamuktväsvairaà çeñe gaja iti kila vyähåtaà satyaväcä |tac chrutväsau dayita-tanayaù pratyayät tasyaräjïaùçasträëy äjau nayana-salilaà cäpi tulyaàmumoca || [ve.saà. 3.11]

2. märgaù

tattvärtha-kathanaà märgaù . . . . . . . . .||119|| 96c

yathä caëòa-kauçike räjä—bhagavan !

gåhyatäm arjitam idaà bhäryä-tanaya-vikrayät |çeñasyärthe kariñyämi caëòäle’py ätma-vikrayam ||

3. rüpam

. . . . . . . . .rüpaà väkyaà vitarkavat ||120|| 96d

yathä ratnävalyäà räjä—

manaù prakåtyaiva calaà durlakñyaà catathäpi me |kamenaitat kathaà viddhaà samaà sarvaiùçilémukhaiù ||

4. udäharaëam

udäharaëam utkarña-yuktaà vacanam ucyate ||121|| 97ab

yathä açvatthämäìke [ve.saà. 3.32]—

yo yaù çastraà bibharti sva-bhuja-guru-madaùpäëòavénäà camünäàyo yaù päïcäla-gotre çiçur adhika-vayä garbha-çayyäà gato vä |yo yas tat-karma-säkñé carati mayi raëe yaç cayaç ca pratépaùkrodhändhas tasya tasya svayam api jagatämantakasyäntako’ham ||

5. kramaù

bhäva-tattvopalabdhis tu kramaù syät . . . . .. . .||122|| 97c

yathä çäkuntale räjä— sthäne khalu vismåta-nimeñeëa cakñuñä priyäm avalokayämi | tathä hi—

unnamita-eka-bhrü-latam änanam asyäùpadäni racayantyäù |kaëöakitena prathayati may anurägaà kapolena|| [a.çä. 3.13]

6. saìgrahaù

. . . . . . . . .saìgrahaù punaù | 97dsäma-dänärtha-sampannaù. . . . . . . .||123

|| 98a

yathä ratnävalyäm räjä—“sädhu vayasya ! idaà tepäritoñikaà” iti kaöakaà dadäti |

7. anumänaù

. . . . . . . . . liìgäd üho’numänatä ||124||98b

yathä jänaké-räghave näöake, rämaù—

lélä-gatair api taraìgayato dharitrémälokanair namayato jagatäà çiräàsi |tasyänumäpayati käïcana-känti-gaura-käyasya sürya-tanayatvam adhåñyatäà ca ||

8. prärthanä

rati-harñotsavänäà tu prärthanaà prärthanäbhavet ||125|| 98

yathä ratnävalyäà—priye sägarike !

çétäàçur mukham utpale tava dåçaupadmänukärau karaurambhä-stambha-nibhaà tathoru-yugalaàbähü måëälopamau |ity ähläda-karäkhiläìgi rabhasän niùçaìkamäliìgya mämaìgäni tvam anaìgatäpa-vidhuräëy ehy ehinrväpaya ||

idaà ca prärthanäkhyam aìgam | yan matenirvahaëe bhütävasaratvät praçaästi-nämäìgaànästi tan-matänusäreëoktam | anyathä païca-

ñañöhi-saìkhyatva-prasaìgät |

9. kñiptiù

rahasyärthasya tad-bhedaù kñiptiù syät . . . . .||126|| 99a

yathäçvatthämäìke—

ekasyaiva vipäko’yaà däruëo bhuvi vartate |keça-grahe dvitéye’smin nünaà niùçeñitäùprajäù || [ve.saà. 3.14]

10. troöakaà

. . . . . . . . .toöakaà punaù | 99bsaàrabdha-väk . . . . . . . . . ||127|| 99c

yathä caëòa-kauçike, kauçikaù—“äù, punaùkatham adyäpi na sambhütä svarëa-dakñiëä” |

11. adhibalam

. . . . adhibalam abhisandhi-cchalena yaù ||128|| 99d

yathä ratnävalyäm, käïcanamälä—bhaööiëi, iyaà sä

citta-säliä | vasantaassa saëëaà karomi | [bhartri,iyaà sä citraçälikä | tad yävad vasantasya saàjïäàkaromi |] ity ädi |

12. udvegaù

nåpädi-janitä bhétir udvegaù parikértitaù ||129||100ab

yathä veëyäà—

präptäv ekarathärüòhau påcchantau tväm itastataù |sa karëäriù sa ca krüro våkakarmä våkodaraù ||[ve.saà. 5.25]

13. vidravaù

çaìkäbhaya-träsa-kåtaù sambhramo vidravo mataù||130|| 100cd

käläntaka-karäläsyaà krodhodbhütaàdaçänanam |vilokya vänaränéke sambhramaù ko’py ajäyata ||

atha vimarçäìgäni—

apavädo’tha saàpheöo vyavasäyo dravo dyutiù |çaktiù prasaìgaù khedaç ca pratiñedho

virodhanam | 101prarocanä vimarçe syäd ädänaà chädanaà tathä ||

131||

1. apavädaù

doña-prakhyäpavädaù syät . . . . . . . . . . . . .||132|| 102c

yathä veëyäà, yudhiñöhiraù—

päïcälaka ! kaccid äsäditä tasya durätmanaùkauravädhamasya padavé ?

päïcälakaù : deva ! na kevalaà padavé | sa evadurätmä devé-keça-päça-sparça-pätaka-pradhäna-hetur upalabdhaù |

2. saàpheöaù

. . . . . . . . . . . . . . saàpheöo roña-bhäñaëam ||133|| 102d

yathä tatraiva duryodhanaù—

are re maruttanaya kim evaà våddhasya räjïaùpurato ninditavyam ätma-karma çläghase | apica—

kåñöä keçeñu bhäryä tava tava ca paços tasyaräjïaù tayor väpratyakñaà bhüpaténäà mama bhuvana-pateräjïayä dyüta-däsé |asmin vairänubandhe vada kim apakåtaà tairhatä ye narendräbähvor véryätireka-draviëa-guru-madaà mämajitvaiva darpaù || [ve.saà. 5.30]

bhémaù (sakrodham)—äù päpa !

duryodhanaù—äù päpa ity ädi |

3. vyavasäyaù

vyavasäyas tu vijïeyaù pratijïä-hetu-sambhavaù ||134|| 103ab

yathä tatraiva bhémaù—

nihatäçeña-kauravyaù kñébo duùçäsanäsåjä |bhaìktä suyodhanasyorvor bhémo 'yaà

çirasäïcati || [ve.saà. 5.28]

4. dravaù

dravä guru-vyatikräntiù çokävegädi-sambhavä ||135|| 103cd

yathä tatraiva, yudhiñöhiraù—bhagavan kämapäla !kåñëägraja ! subhadrä-bhrätaù !

jïäti-prétir manasi na kåtä kñatriyäëäà nadharmorüòhaà sakhyaà tad api gaëitaànänujasyärjunena |tulyaù kämaà bhavatu bhavataù çiñyayoùsneha-bandhaùko’yaà panthä yad asi vimukho manda-bhägyemayéttham || [ve.saà. 6.20]

5. dyutiù

tarjanodvejane proktä dyutih. . . . . . . . .. . . ||136|| 104a

yathä tatraiva duryodhanaà prati kumära-våkodareëoktam—

janmendor vimale kule vyapadiçasy adyäpi

dhatse gadäàmäà duùçäsana-koñëa-çoëita-suräkñébaàripuà manyase |darpändho madhukaiöabha-dviñi haräv apyuddhataà ceñöaseme träsän nåpaço vihäya samaraà paìke’dhunäléyase || [ve.saà. 6.7]

6. çaktiù

. . . . . . . . . . . . . .çaktiù punar bhavet |virodhasya praçamanaà . . . . . . . . . . . . . ||

137|| 104bc

yathä tatraiva—

kurvantv äptä hatänäà raëa-çirasi janäbhasma-säd-deha-bhäränaçrün miçraà kathaàcid dadatu jalam amébändhavä bändhavebhyaù |märgantäà jïäti-dehän hata-naga-gahanekhaëòitän gådhra-kaìkairastaà bhäsvän prayätaù saha ripubhir ayaà

saàhriyantäà baläni || [ve.saà. 5.36]

7. prasaìgaù

. . . . . . . . . . . . . .prasaìgo guru-kértanam||138|| 104d

yathä måc-chakaöikäyäà cäëòälakaù—

eso kkhu sägaladattassa sudo ajja-vissa-dattassaëattio cäludatto bäbädiduà bajjhaööhaëaà ëijja(i) | edeëa kila gaëiä vasantaseëä suaëëa-loheëa vävädidetti | [eña khalu sägaradattasyasuta ärya-viçva-dattasya naptä cärudattovyäpädayituà vadhya-sthänaà néyate | etena kilagaëikä vasantasenä suvarëa-lobhena vyäpäditeti|]

cärudattaù (sa-nirvedaà svagatam)—

makha-çata-paripütaà gotram udbhäsitaà yatsadasi niviòa-caitya-brahma-ghoñaiù purastät |mama nidhana-daçäyäà vartamänasya päpaistad asadåça-manuñyair ghuñyate ghoñaëäyäm ||

ity anena cärudatta-vadhäbhyudayänuküla-prasaìgäd guru-kértanam iti prasaìgaù |

8. khedaù

manaç ceñöä-samutpannaù çramaù kheda iti

småtaù ||139|| 105ab

manaù-samutpanno, yathä mälaté-mädhave—

dalati hådayaà gäòhodvegaà dvidhä na tubhidyatevahati vikalaù käyo mürcchäà na muïcaticetanäm |jvalayati tanüm antardähaù karoti nabhasmasätpraharati vidhir marmacchedé na kåntatijévitam || [mä.mä. 9.11]

evaà ceñöä-samutpanno’pi |

9. pratiñedhaù

épsitärtha-pratéghätaù pratiñedha itéñyate ||140||105cd

yathä mama prabhävatyäà vidüñakaà pratipradyumnaù—sakhe ! katham iha tvam ekäkévartase ? kva nu punaù priya-sakhé-janänugamyamänä priyatamä me prabhävaté ?

vidüñakaù—asuraba(i)ëä ääria kahià bi ëédä |[asura-patinä äkärya kuträpi nétä |]

pradyumnaù (dérghaà niçväsya)—

hä pürëa-candra-mukhi matta-cakora-netremäm änatäìgi parihäya kuto gatäsi |gaccha tvam adya nanu jévita türëam evadaivaà kadarthana-paraà kåta-kåtyam astu ||

10. virodhanam

käryätyayopagamanaà virodhanam iti småtam ||141|| 106ab

yathä veëyäà, yudhiñöhiraù—

térëaà bhéñma-mahodadhau katham apidroëänale nirvåtekarnäçé-viña-bhogini praçamite çalye ca yätedivam |bhémena priya-sähasena rabhasät svalpävaçeñejayesarve jévita-saàçayaà vayam amé väcäsamäropitäù || [ve.saà. 6.1]

11. prarocanä

prarocanä tu vijïeyä saàhärärtha-pradarçiné ||142

|| 106cd

yathä veëyäà, päïcälakaù—“ahaà ca devenacakrapäëinä sahitaù” ity upakramya—kåtaàsandehena—

püryantäà salilena ratna-kalaçä räjyäbhiñekäyatekåñëätyanta-cirojjhite ca kabaré-bandhe karotukñaëam |räme ghora-kuöhära-bhäsura-kare kñatra-drumocchedinikrodhändhe ca våkodare paripatatyäjau kutaùsaàçayaù || [ve.saà 6.12]

12. ädänam

kärya-saìgraha ädänam . . . . . . . . . . . . . .||143|| 107a

yathä veëyäà bhémasenaù (uddhataà parikräman): bho bhoù samanta-païcaka-saàcäriëaù sainikäùko 'yam ävegaù ?

nähaà rakño na bhüto ripu-rudhira-jala-plävitäìgaù prakämaànistérëoru-pratijïä-jalanidhi-gahanaù

krodhanaù kñatriyo 'smi |bho bho räjanya-véräù samara-çikhi-çikhä-dagdha-çeñäù kåtaà vasträsenänena lénair hataka-rituragäntarhitairäsyate yat || [ve.saà. 6.37]

atra samasta-ripu-vadha-käryasya saàgåhétatvädädänam |

13. chädanam

. . . . . . . . . . . . . .tad ähuç chädanaàpunaù |

käryärtham apamänädeù sahanaà khalu yadbhavet ||144|| 107bcd

yathä tatraiva arjunaù— ärya praséda | kim atrakrodhena |

apriyäëi karoty eña väcä çakto na karmaëä |hata-bhrätå-çato duùkhé praläpair asya kävyathä || [ve.saà. 5.31]

--o)0(o--

atha nirvahaëäìgäni—

sandhir vibodho grathanaà nirëayaùparibhäñaëam |

kåtiù prasäda änandaù samayo’py upagühanam ||145|| 108

bhäñaëaà pürva-väkyaà ca kävya-saàhära eva ca|

praçastir iti saàhäre jïeyäny aìgäni nämataù ||146|| 109

1. sandhiù

tatra—

béjopagamanaà sandhiù . . . . . . . . . . . . .||147|| 110a

yathä tatraiva bhémasenaù— smarati bhavaté yanmayoktam—caïcad-bhujety ädiù | anena mukhekñipta-béjasya punar-upagamanam iti sandhiù |

2. vibodhaù

. . . . . . . . . . . . . .vibodhaù kärya-märgaëam ||148|| 110b

yathä tatraiva bhémaù—muïcatu nämäryaù kñaëamekam |

yudhiñöhiraù—kim aparam avaçiñöam ?

bhémaù—sumahad avaçiñöam | saàyacchämitävad anena suyodhana-çoëitokñitena päëinäpäïcälyä duùçäsanävakåñöaà keça-hastam |

yudhiñöhiraù—gacchatu bhavän | anubhavatutapasviné veëésaàhäram |

ity anena keça-saàyamana-käryasyänveñaëädvibodhaù |

3. grathanam

upanäyasas tu käryäëäà grathanaà . . . . . . . .. . . .||149|| 110c

yathä tatraiva bhémaù—päïcäli, na khalu mayijévati saàhartavyä duùçäsana-vilulitä veëir ätma-päëibhyäm | tiñöha, svayam evähaà saàharämi |

ity anena käryasyopakñepäd grathanam |

4. nirëayaù

. . . . . . . . . . . . . .nirëayaù punaù | 110d

anubhütärtha-kathanaà . . . . . . . . . . . . . ||150||

yathä tatraiva bhémaù—deva ajätaçatro ! adyäpiduryodhana-hatakaù | mayä hi tasya durätmanaù—

bhümau kñiptaà çaréraà nihitam idam asåk-candanäbhaà nijäìgelakñmér ärye niñaëëä catur-udadhi-payaù-sémayä särdham urvyä |bhåtyä miträëi yodhäù kuru-kulam akhilaàdagdham etad raëägnaunämaikaà yad bravéñi kñitipa tad adhunädhärtaräñörasya çeñam || [ve.saà.6.39]

5. paribhäñaëam

. . . . . . . . . . . . . .vadanti paribhäñaëam |pariväda-kåtaà väkyaà . . . . . . . . . . . . .||

151|| 111bc

yathä çäkuntale räjä— atha sä tatra-bhavaté kimäkhyasya räjaåñeù patné ?

täpasé -- ko tassa dhamma-dära-pariööäiëo ëämaàgeëhissadi | [kas tasya dharma-dära-parityäginonäma saàkértayituà grahéñyati |]

6. kåtiù

. . . . . . . . . . . . . .labdhärtha-çamanaàkåtiù ||152|| 111d

yathä veëyäà kåñëaù—“ete bhagavanto vyäsa-välméki-prabhåtayo’bhiñekaà dhärayantas tiñöhanti”iti | anena präpta-räjyasyäbhiñeka-maìgalaiùsthirékaraëaà kåtiù |

7. prasädaù

çuçrüñädiù prasädaù syät. . . . . . . . . . . . .||153|| 112a

yathä tatraiva bhémena draupadyäù kaça-saàyamanam |

8. änandaù

. . . . . . . . . . . . . .änando väïchitägamaù ||154|| 112b

yathä tatraiva draupadé— ëäha ! visumaridamhiedaà bäbäraà | ëähassa ppasädeëa puëo bisikkhissam | [nätha ! vismåtäsmy etaà vyäpäram |

näthasya prasädena punar api çikñiñye |]

9. samayaù

samayo duùkha-niryäëaà . . . . . . . . . . . . ..||155|| 112c

yathä ratnävalyäà väsavadattä (ratnävalém äliìgya)samassasa bahiëie samassasa | [samäçvasihi bhaginisamäçvasihi |]

10. upagühanam

. . . . . . . . . . . . . .tad bhaved upagühanam| 112d

yat syäd adbhuta-sampräptiù . . . . . . . . . . ||156|| 113a

yathä mama prabhävatyäà närada-darçanätpradyumna ürdhvam avalokya—

dadhad-vidyul-lekhäm iva kusuma-mäläàparimala-bhramad-bhåìga-çreëé-dhvanibhir upagétäàtata itaù |dig-antaà jyotirbhis tuhina-kara-gaurairdhavalayann

itaù kailäsädriù patati viyataù kià punar idam||

11. bhäñaëam

. . . . . . . . . . . . . .säma-dänädi bhäñaëam ||157|| 113b

yathä caëòakauçike dharmaù—tad ehi dharma-lokam adhitiñöha |

12. pürva-väkyam

pürva-väkyaà tu vijïeyaàyathoktärthopadarçanam ||158|| 113cd

yathä veëyäà bhémaù—buddhi-matike ! véjayamaharñim anena täla-våntena | [ve.saà. 4]

13. kävya-saàhäraù

vara-pradäna-sampräptiù kävya-saàhära iñyate ||159|| 114ab

yathä sarvatra “kià te bhüyaù priyam upakaromi”iti |

nåpa-deçädi-çäntis tu praçastir abhidhéyate ||160||114cd

yathä prabhävatyäm—

räjänaù suta-nirviçeñam adhunä paçyantunityaà prajäjéyäsuù sadasad-viveka-paöavaù santo guëa-grähiëaù |sasya-svarëa-samåddhayaù samadhikäù santukñamä-maëòalebhüyäd avyabhicäriëé trijagato bhaktiç canäräyaëe ||

atra copasaàhära-praçastyoranta ekena krameëaivasthitiù |

“iha ca mukha-sandhau upakñepa-parinyäsa-yukty-udbheda-samädhänänäà pratimukhe caparisarpaëa-pragamana-vajropanyäsa-puñpäëäàgarbhe’bhütäharaëa-märga-toöakädhi-bala-kñepäëäà vimarçe’paväda-çakti-vyavasäya-prarocanädänänäà prädhänyam | anyeñäà ca yathäsambhava-sthitiù” iti kecit |

--o)0(o--

catuù-ñañöi-vidhaà hy etad aìgaà proktaàmanéñibhiù |

kuryäd aniyate tasya sandhäv api niveçanam | 115rasänuguëatäà vékñya rasasyaiva hi mukhyatä ||

161||

yathä veëé-saàhäre tåtéyäìke duryodhana-karëayormahat sampradhäraëam | evam anyaträpi yat turudraöädibhiù | niyama eva ity uktaà tal-lakñya-viruddham |

iñöärtha-racanäçcarya-läbho våttänta-vistaraù | 116räga-präptiù prayogasya gopyänäà gopanaà tathä

||162||prakäçanaà prakäçyänäm aìgänäà ñaò-vidhaà

phalam | 117aìga-héno naro yadvan naivärambha-kñamo bhavet

||163||aìga-hénaà tathä kävyaà na prayogäya yujyate |

118sampädayetäà sandhy-aìgaà näyaka-

pratinäyakau |tad-abhäve patäkädyäs tad-abhäve tathetarat ||164

|| 119

präyeëa pradhäna-puruña-prayojyäni sandhy-aìgäni bhavanti | kintüpakñepädi-trayaà

béjasyälpa-mätra-samuddiñöatväd apradhäna-puruña-prayojitam eva sädhu |

rasa-vyaktim apekñyaiñäm aìgänäàsaàniveçanam |

na tu kevalayä çästra-sthiti-sampädanecchayä ||165|| 120

yathä ca yad veëyäà duryodhanasya bhänumatyäsaha vipralambho darçitaù | tattädåçe’vasare’tyantam anucitam |

aviruddhaà tu yad våttaà rasädi-vyaktaye’dhikam|

tad apy anyathayed dhémän vaded vä kadäcana ||166|| 121

anayor udäharaëaà sat-prabandheñv abhivyaktameva |

--o)0(o--

atha våttayaù—

çåìgäre kauçiké vére sättvaty ärabhaöé punaù |rase raudre ca bébhatse våttiù sarvatra bhäraté ||

167|| 122

catasro våttayo hy etäù sarva-näöyasya mätåkäù |syur näyikädi-vyäpära-viçeñä näöakädiñu ||168||

123

1. kauçiké våttiù

yä çlakñëa-nepathya-viçeña-citrästré-saìkulä puñkala-nåtya-gétä |kämopabhoga-prabhavopacärä

sä kaiçiké cäru-viläsa-yuktä ||169|| 124

1.1 narma

narma ca narma-sphürjo narma-sphoöo’tha narma-garbhaç ca |

catväry aìgäny asyä . . . . . . . . . . . .

tatra—. . . . . . . . . . . .vaidagdhya-kréòitaà narma ||

170|| 125iñöa-janävarjana-kåt tac cäpi trividhaà matam |vihitaà çuddha-häsyena sa-çåìgära-mayena ca ||

171|| 126

tatra kevala-häsyena vihita;m, yathä ratnävalyäà—

väsavadattä (phalakam uddiçya sa-häsam)

: esä bi abarä taba samébe jadhä-lihidäedaà kià ajja-basantassa biëëäëaà |[eñäpi avarä tava samépe yathä-likhitä idaàkià ärya-vasantasya vijïänam |]

çåìgära-häsyena, yathä çäkuntale räjänaà prati—

çakuntalä : asaàtuööho uëa kià karissadi ?[asantuñöho punaù kià kariñyati ?]

räjä : idam | (iti vyavasitaù çakuntalä-vaktraà òhaukate |)

sabhaya-häsyena, yathä ratnävalyäm älekhya-darçanävasare—

susaìgatä : jäëido mae eso buttanto samaàcitta-phalaeëa | tä debée gadua nibeda(i)ssaà | [jïäto mayaiña våttäntaù samaàcitra-phalakena | tad devyai gatvänivedayiñyämi |]

etad-väkya-sambandhi narmodähåtam | evaà veña-ceñöä-sambandhy api |

1.2 narma-sphürjaù

narma-sphürjaù sukhärambho bhayänto nava-saìgamaù ||172|| 127ab

yathä mälavikäyäà saìketa-näyakam abhisåtäyäànäyakaù—

visåja sundari saìgama-sädhvasaànanu cirät-prabhåti praëayonmukhe |parigåhäëa gate sahakäratäàtvam atimukta-latä-caritaà mayi ||

mälavikä : bhaööä, debée bhaeëa appaëo bi pia ka(u)à ëa päremi [bhartaù, devyä bhayena ätmano’pipriyaà kartuà ëa pärayämi |] ityädi |

(3) narma-sphoöaù

narma-sphoöo bhäva-leçaiù sücitälpa-raso mataù ||173|| 127cd

yathä mälaté-mädhave—

gamanam alasaà çünyä dåñöiù çaréramasauñöhavaàçvasitam adhikaà kintv etat syät kim anyadito’thavä |bhramati bhuvane kandarpäjïä vikäri ca

yauvanaàlalita-madhuräs te te bhäväù kñipanti cadhératäm ||

alasa-gamanädibhir bhäva-leçair mädhavasyamälatyäm anurägaù stokaù prakäçitaù |

(4) narma-garbhaù

narma-garbho vyavahåtir netuù pracchanna-vartinaù ||174|| 128ab

yathä tatraiva sakhé-rüpa-dhäriëä mädhavenamälatyä maraëa-vyavasäya-väraëam |

2. sätvaté våttiùatha sätvaté—

sättvaté bahulä sattva-çaurya-tyäga-dayärjavaiù |128

saharñä kñudra-çåìgärä viçokä sädbhutä tathä ||175||

utthäpako’tha säìghätyaù saàläpaù parivartakaù |129

viçeñä iti catväraù sättvatyäù parikértitäù |uttejana-karo çatror väg-utthäpaka ucyate ||176||

130

yathä mahävéra-carite—

änandäya ca vismayäya ca mayä dåñöo’siduùkhäya vävaitåñëyaà tu mamäpi samprati kutas tvad-darçane cakñuñaù |tvat-säàgatya-sukhasya näsmi viñayas tat kiàvåthä vyähåtairasmin viçruta-jämadagnya-damane päëaudhanur jåmbhatäm ||

manträrtha-daiva-çaktyädeù säìghätyaù saìgha-bhedanam ||177|| 131ab

mantra-çaktyä, yathä mudrä-räkñase räkñasa-sahäyänäà cäëakyena sva-buddhyä bhedanam |artha-çaktyäpi tatraiva | deva-çaktyä, yathärämäyaëe rävaëäd vibhéñaëasya bhedaù |

saàläpaù syäd gabhéroktir nänä-bhäva-samäçrayaù ||178|| 131cd

yathä véra-carite rämaù—ayaà saù | yaù kilasaparivära-kärttikeya-vijayävarjitena bhagavatänéla-lohitena parivatsara-sahasränteväsine tubhyaàprasädékåtaù paraçuù |

paraçurämaù—räma däçarathe ! sa eväyam ärtha-pädänäà priyaù paraçuù | ity ädi |

prärabdhäd anya-käryäëäà karaëaà parivartakaù||179|| 132ab

tathä veëyäà bhémaù— sahadeva, gaccha tvaàgurum anuvartasva | aham apy äyudhägäraàpraviçyäyudha-sahäyo bhaväméti yävat | athaväämantrayitavyä mayä päïcäléti |

(3) ärabhaöé-våttiù

athärabhaöé—

mäyendrajäla-saìgräma-krodhodbhräntädi-ceñöitaiù | 132cd

saàyuktä vadha-bandhädyair uddhatärabhaöématä ||180||

vastütthäpana-saàpheöo saàkñipir avapätanam |133

iti bhedäs tu catvära ärabhaöyäù prakértitäù |mäyädy-utthäpitaà vastu vastütthäpanam ucyate

||181|| 134

athodätta-räghave—

jéyante jayino’pi sändra-timira-vrätair viyad-vyäpibhirbhäsvantaù sakalä raver api karäù kasmädakasmäd amé |ete cogra-kabandha-kaëöha-rudhirairädhmäyamänodarämuïcanty änana-kandaränala-mucas tévränravän pheraväù || ity ädi |

sampheöas tu samäghätaù kruddha-satvarayordvayoù ||182|| 135ab

yathä mälatyäà mädhaväghora-ghaëöayoù |

saìkñiptä vastu-racanä çilpair itarathäpi vä | 135saìkñiptiù sthän nivåttau ca netur netrantara-

grahaù ||183||

yathodayana-carite kaliïja-hasti-prayogaù |dvitéyaà, yathä väli-nivåttyä sugrévaù | yathä väparaçurämasyauddhatya-nivåttyäçäntatväpädänam—“puëyä brähmaëa-jätiù” iti |

praveça-träsa-niñkränti-harña-vidrava-sambhavam |136cd

avapätanam ity uktaà . . . . . . . . . ||184||

137a

yathä kåtyärävaëe ñañöhe’ìke—“praviçya khaòga-hastaù puruñaù” ity ataù prabhåti niñkramaëa-paryantam |

. . . . . . . . . pürvam uktaiva bhäraté ||185|| 137b

--o)0(o--

atha näöyoktayaù—

açrävyaà khalu yad vastu tad iha svagataà matam| 137

sarva-çrävyaà prakäçaà syät tad bhavedapaväritam ||186||

rahasyaà tu yad anyasya parävåtya prakäçyate |138

tripatäka-kareëänyän apaväryäntarä kathäm ||187||anyonyämantraëaà yat syät taj-janänte

janäntikam | 139kià bravéñéti yan-näöye vinä pätraà prayujyate |

çrutvevänuktam apy arthaà tat syäd äkäça-bhäñitam ||188|| 140

yaù kaçcid artho yasmäd gopanéyas tasyäntarata

ürdhvaà sarväìgulinämitänämikaà tripatäka-lakñaëaà karaà kåtvänyena saha yan mantryate tajjanäntikam | parävåtyänyasya rahasya-kathanamapaväritam | çeñaà spañöam |

dattäà siddhäà ca senäà ca veçyänäà nämadarçayet |

datta-präyäëi vaëijäà ceöa-ceöyos tathä punaù |141

vasantädiñu varëyasya vastuno näma yad bhavet ||189||

veçyä yathä vasantasenädiù | vaëig viñëudattädiù |ceöaù kalahaàsädiù | ceöé mandärikädiù |

näma käryaà näöakasya garbhitärtha-prakäçakam||190|| 142

yathä rämäbhyudayädiù |

näyikänäyakäkhyänät saàjïä prakaraëädiñu ||191|| 143ab

yathä mälaté-mädhavädiù |

näöikä-saööakädénäà näyikäbhir viçeñaëam ||192||143cd

yathä ratnävalé-karpüra-maïjary-ädiù |

präyeëa ëy-antakaù sädhir gameù sthäneprayujyate ||193|| 144ab

yathä çäkuntale—åñé gacchävaù ity arthesädhayävas tävat |

räjä sväméti deveti bhåtyair bhaööeti cädhamaiù |144

räjarñibhir vayasyeti tathä vidüñakeëa ca ||194||räjann ity åñibhir väcyaù so’patya-pratyayena ca |

145svecchayä nämabhir viprair vipra äryeti cetaraiù ||

195||vayasyety athavä nämnä väcyo räjïä vidüñakaù |

146väcyau naöé-sütradhärävärya-nämnä parasparam ||

196||sütradhäraà vaded bhäva iti vai päripärçvikaù |

147sütradhäro märiñeti haëòe ity adhamaiù samäù ||

197||vayasyety uttamair haàho madhyair äryeti

cägrajaù | 148bhagavann iti vaktavyäù sarvair devarñi-liìginaù ||

198||vaded räjïéà ca ceöéà ca bhavatéti vidüñakaù | 149äyuñman rathinaà süto våddhaà täteti cetaraù ||

199||vatsa-putraka-täteti nämnä gotreëa vä sutaù | 150çiñyo’nujaç ca vaktavyo’mätya äryeti cädhamaiù ||

200||viprair ayam amätyeti saciveti ca bhaëyate | 151sädho iti tapasvé ca praçäntaç cocyate budhaiù ||

201||sva-gåhétäbhidhaù püjyaù çiñyädyair vinigadyate |

152upädhyäyeti cäcäryo mahäräjeti bhüpatiù ||202||

sväméti yuvaräjas tu kumäro bhartå-därakaù | 153bhadra-saumya-mukhety evam adhamais tu

kumärakaù ||203||väcyä prakåtibhé räjïaù kumäré bhartå-därikä | 154

patir yathä tathä väcyä jyeñöha-madhyädhamaiùstriyaù ||204||

haleti sadåçé preñyä hajje veçyäjjukä tathä | 155kuööiny ambety anugatiù püjyä ca jaraté janaiù ||

205||ämantraëaiç ca päñäëòä väcyäù svasamayägataiù |

156çakyädayaç ca sambhäñyä bhadra-dattädi-

nämabhiù ||206||yasya yat karma çilpaà vä vidyä vä jätir eva vä |

157tenaiva nämnä väcyo’sau jïeyäç cänye yathocitam

||207||

atha bhäñä-vibhägaù—

puruñäëäm anécänäà saàskåtaà syät kåtätmanäm| 158

saurasené prayoktavyä tädåçénäà ca yoñitäm ||208||

äsäm eva tu gäthäsu mahäräñöréà prayojayet | 159atroktä mägadhé bhäñä räjäntaùpura-cäriëäm ||209

||ceöänäà räja-puträëäà çreñöhänäà cärdha-

mägadhé | 160präcyäà vidüñakädénäà dhürtänäà syäd avantijä

||210||yodhanägarikädénäà däkñiëätyä hi dévyatäm ||

161çabaräëäà çakädénäà çäbaréà samprayojayet ||

211||vählékamäñodécyänäà dräviòé dräviòädiñu || 162äbhéreñu tathäbhéré cäëòälé pukkasädiñu ||212||äbhéré çäbaré cäpi käñöha-pätropajéviñu || 163

tathaiväìgära-kärädau paiçäcé syät piçäca-väk ||213||

ceöänäm apy anécänäm api syät saurasenikä || 164

bälänäà ñaëòakänäà ca néca-graha-vicäriëäm ||214||

unmattänäm äturäëäà saiva syät saàskåtaàkvacit || 165

aiçvaryeëa pramattasya däridryopadrutasya ca ||215||

bhikñu-valka-dharädénäà präkåtaà samprayojayet|| 166

saàskåtaà samprayoktavyaà liìginéñüttamäsu ca||216||

devé-mantri-sutä-veçyäsv api kaiçcit tathoditam ||167

käryataç cottamädénäà käryo bhäñä-viparyayaù ||217|| 168

yoñit-sakhé-bäla-veçyä-kitaväpsarasäà tathä |vaidagdhyärthaà pradätavyaà saàskåtaà

cäntaräntarä ||218|| 169

eñäm udäharaëäny äkareñu boddhavyäni | bhäñä-lakñaëäni mama täta-pädänäà bhäñärëave |

ñaötriàçal-lakñaëäny atra näöyälaìkåtayas tathä |trayastriàçat-prayojyäni véthy-aìgäni trayodaça |

170läsyäìgäni daça yathä-läbhaà rasa-vyapekñayä ||

219||

yathä-läbhaà prayojyänéti sambandhaù | atretinäöake |

näöya-lakñaëäni

tatra lakñaëäni—

bhüñaëäkñara-saìghätau çobhodäharaëaà tathä |171

hetu-saàçaya-dåñöäntäs tulya-tarkaù padoccayaù ||220||

nidarçanäbhipräyo ca präptir vicära eva ca | 172diñöopadiñöe ca guëätipätätiçayau tathä ||221||

viçeñaëa-nirukté ca siddhi-bhraàça-viparyayau |173

däkñiëyänunayau mälärthäpattir garhaëaà tathä ||222||

påcchä prasiddhiù särüpyaà saàkñepo guëa-kértanam | 174

leço manoratho’nukta-siddhiù priya-vacas tathä ||223||

1. bhüñaëam

tatra—lakñaëäni guëaiù sälaìkärair yogas tu bhüñaëam ||

224|| 175

yathä—äkñipanty aravindäni mugdhe tava mukha-çriyam |koña-daëòa-samagräëäà kim eñäà astiduñkaram ||

2. akñara-saìghätaù

varëanäkñara-saìghätaç citrärthair akñarair mitaiù||225|| 176ab

yathä çäkuntale räjä—kaccit sakhéà vo nätibädhateçaréra-santäpaù |

priyaàvadä—sampadaà laddhosaho uasamaàgamissadi | [sämprataà labdhauñadham upaçamaàgamiñyati |]

3. çobhä

siddhair arthaiù samaà yaträprasiddho’rthaùprakäçate | 176

çliñöa-lakñaëa-citrärthä sä çobhety abhidhéyate ||226||

yathä—sad-vaàça-sambhavaù çuddhaù koöido’piguëänvitaù |kämaà dhanur iva krüro varjanéyaù satäàprabhuù ||

4. udäharaëam

yatra tulyärtha-yuktena väkyenäbhipradarçanät |177

sädhyate’bhimataç cärthas tad-udäharaëaà matam||227||

yathä—anuyäntyä janätétaà käntaà sädhu tvayä kåtam|kä dina-çrér vinärkeëa kä niçä çaçinä vinä ||

5. hetuù

hetur väkyaà samäsoktam iñöakåd dhetu-darçanät||228|| 178cd

yathä veëyäà bhémaà prati ceöé—mae evvaàbhaëidaà | ai bhäëumadi tumhäëaà amukkesukesesu kahaà devée kesä saàjaméanti tti | [mayäevaà bhaëitam | ayi bhänumati yuñmäkamamukteñu

keçeñu katham devyäù keçäù saàyamyanta iti |]

6. saàçayaù

saàçayo’jïäta-tattvasya väkye syäd yad aniçcayaù||229|| 179ab

yathä yayäti-vijaye—

iyaà svargädhinäthasya lakñméù kià yakña-kanyakä |athavä vipinasyaiva devatä kim u pärvati ||

7. dåñöäntaù

dåñöänto yas tu pakñe’rtha-sädhanäya nidarçanam||230|| 179cd

yathä veëyäà, sahadevaù—“ärya ! ucitam evaitattasyä, yato duryodhana-kalatraà hi sä” ity ädi |[ve.saà 1.19ad]

8. tulya-tarkaù

tulya-tarko yad-arthena tarkaù prakåti-gäminä ||231|| 180ab

yathä tatraiva—

paryäyeëa hi dåçyante svapnäù kämaàçubhäçubhäù |çata-saàkhyä punar iyaà sänujaà spåçatévamäm || [ve.saà. 2.13]

9. padoccayaù

saïcayo’rthänurüpo yaù padänäà sa padoccayaù ||232|| 180cd


adharaù kisalaya-rägaù komala-viöapa-anukäriëau bähü |kusumam iva lobhanéyaà yauvanam aìgeñusaànaddham || [a.çä. 1.19]

atra padapadärthayoù saukumäryaà sadåçam eva |

10. nidarçanam

yaträrthänäà prasiddhänäà kriyate parikértanam|

para-pakña-vyudäsärthaà tan nidarçanam ucyate ||233|| 181

yathä—

kñätra-dharmocitair dharmair alaà çatru-vadhenåpäù |kià tu välini rämeëa mukto bäëaùparäìmukhe ||

11. abhipräyaù

abhipräyas tu sädåçyäd abhütärthasya kalpanä ||234|| 182ab


idaà kila-avyäja-manoharaà vapustapaù-kñamaà sädhayituà ya icchati |dhruvaà sa nélotpala-patra-dhärayäçamé-latäà chettum åñir vyavasyati || [a.çä.1.17]

12. präptiù

präptiù kenacid aàçena kiïcid yatränuméyate ||235|| 182cd

yathä mama prabhävatyäm—“anena khalu savataç

caratä caïcarékeëävaçyaà viditä bhaviñyatipriyatamä me prabhävaté |”

13. vicäraù

vicäro yukti-väkyair yad apratyakñärtha-darçanam||236|| 183ab

yathä mama candrakaläyäm, räjä—nünam iyamantaù-pihita-madana-vikärä vartate, yataù—

hasati paritoña-rahitaà nirékñyamäëäpi nekñatekiïcit |sakhyäm udäharantyäm asamaïjasam uttaraàdatte ||

14. diñöam

deça-käla-svarüpeëa varëanä diñöam ucyate ||237||183cd

yathä veëyäà, sahadevaù—

yad vaidyutam iva jyotir ärye kruddhe’dyasaàbhåtam |tat prävåò iva kåñëeyaà nünaàsaàvardhayiñyati || [ve.saà. 1.14]

15. upadiñöam

upadiñöaà manohäri väkyaà çästränusärataù ||238|| 184ab


çuçrüñasva gurün kuru priya-sakhé-våttiàsapatné-janebhartå-viprakåtä api roñaëatayä mä smapratépaà gamaù |bhüyiñöhaà bhava dakñiëä parijane bhägyeñvanutsekinéyänty evaà gåhiëé-padaà yuvatayo vämäùkulasyädhayaù || [a.çä. 4.18]

16. guëätipätaù

guëätipätaù käryaà vad viparétaà guëän prati ||239|| 184cd

yathä mama candrakaläyäà candraà prati—

ja(i) saàharijja(i) tamo gheppa(i) saalehi tepäo |

basasi sire pasuba(i)ëo tahabi ha itthéa jéaëaàharasi ||

[yadi saàhriyate tamo gåhyate sakalais tavapädaù |vasasi çirasi paçupates tathäpi stréëäà jévanaàharasi ||]

17. guëätiçayaù

yaù sämän guëodrekaù sa guëätiçayo mataù ||240||185ab

yathä tatraiva, räjä—

asäv antaç caïcad-vikaca-nava-léläbja-yugalastala-sphürjat-kambur vilasad-ali-saàghätaupari |vinä doñäsaìgaà satata-paripürëäkhila-kalaùkutaù präptaç candro vigalita-kalaìkaùsumukhi te ||

18. viçeñaëam

siddhän arthän bahün uktvä viçeñoktir viçeñaëam||241|| 185cd

yathä—tåñëäpahäré vimalo dvijäväso jana-priyaù |hradaù padmäkaraù kintu budhas tvaà sajaläçayaù ||

19. niruktiù

pürva-siddhärtha-kathanaà niruktir iti kértyate ||242|| 186ab

yathä veëyäà—“nihatäçeña-kauravyaù” [ve.saà.5.28] ity ädi |

20. siddhiù

bahünäà kértanaà siddhir abhipretärtha-siddhaye ||243|| 186cd

yathä—yad véryaà kürma-räjasya yaç ca çeñasyavikramaù |påthivyä rakñaëe räjann ekatra tvayi tat-sthitam||

21. bhraàçaù

dåptädénäà bhavad bhraàço väcyäd anyatarad

vacaù ||244|| 187ab

yathä veëyäà kaïcukinaà prati duryodhanaù—

saha-bhåtya-gaëaà sa-bändhavaàsaha-mitraà sa-sutaà sahänujam |sva-balena nihanti saàyugena cirät päëòu-sutaù suyodhanam || [ve.saà.2.5]

22. viparyayaù

vicärasyänyathäbhävaù sandehät tu viparyayaù ||245|| 187cd

yathä—matvä lokam adätäraà santoñe yaiù kåtä matiù|tvayi räjani te räjan na tathä vyavasäyinaù ||

23. däkñiëyam

däkñiëyaà ceñöayä väcä para-cittänuvartanam ||246|| 188ab

väcä, yathä—prasädhaya puréà laìkäà räjä tvaà hi

vibhéñaëa |äryeëänugåhétasya na vighnaù siddhim antarä ||

evaà ceñöayäpi |

24. anunayaù

väkyaiù snigdhair anunayo bhaved arthasyasädhanam ||247|| 188cd

yathä veëyäà, açvatthämänaà prati kåpaù—divyästra-gräma-kovide bhäradväja-tulya-paräkrame kià na saàbhävyate tvayi | (3.24/25)

25. mälä

mälä syäd yad abhéñöärthaà naikärtha-pratipädanam ||248|| 189ab

yathä çäkuntale, räjä—

kià çétalaiù klama-vinodibhir ärdra-vätänsaïcärayämi naliné-dala-täla-våntaiù |aìke nidhäya karabha-üru yathä-sukhaà tesaàvähayämi caraëäv uta padma-täàrau ||[a.çä. 3.19]

26. arthäpattiù

arthäpattir yad anyärtho’rthäntarokteù pratéyate ||249|| 189cd

yathä veëyäà droëo’çvatthämänaà räjye’bhiñektumicchatéti kathayantaà karëaà prati räjäduryodhanaù—“sädhu aìgaräja sädhu,

dattväbhayaà so’tiratho badhyamänaà kiréöinä|sindhu-räjam upekñeta naivaà cet kathamanyathä || [ve.saà. 3.28]

27. garhaëam

düñaëodghoñaëäyäà tu bhartsanä garhaëaà tu tat||250|| 190ab

yathä tatraiva karëaà prati açvatthämä—

nirvéryaà guru-çäpa-bhäñita-vaçät kià metaveväyudhaàsaàpraty eva bhayäd vihäya samaraà präpto'smi kià tvaà yathä |jäto 'haà stuti-vaàça-kértana-vidäà kiàsärathénäà kule

kñudräräti-kåtäpriyaà pratikaromy asreëanästreëa yat || [ve.saà. 3.35]

28. påcchä

abhyarthanäparair väkyaiù påcchärthänveñaëaàmatä ||251|| 190cd

yathä tatraiva sundarakaù—

ajjä abi ëäma imassià uddese särahi-dudéodiööho tumhehià mahäräa-dujjohaëo ëa vetti |[äryäù api nämäsmin deçe särathi-dvitéyo dåñöoyuñmäbhir mahäräja-duryodhano na veti |][ve.saà. 4]

29. prasiddhiù

prasiddhir loka-siddhärthair utkåñöair artha-sädhanam ||252|| 191ab

yathä vikramorvaçyäm, räjä—

süryäcandramasau yasya mätämaha-pitämahau|svayaà kåtaù patir dväbhyäm urvaçyä ca bhuväca yaù ||

30. särüpyam

särüpyam anurüpasya särüpyät kñobha-vardhanam ||253|| 191cd

yathä veëyäà duryodhana-bhräntyä bhémaà pratiyudhiñöhiraù—durätman duryodhana-hataka ity ädi|

31. saìkñepaù

saìkñepo yat tu saìkñepäd ätmäny artheprayujyate ||254|| 192ab

yathä mama candrakaläyäm, räjä—priye !aìgäni khedayasi kià çiréña-kusuma-paripelaväni mudhä |

(ätmänaà nirdiçya)ayam éhita-kusumänäà sampädayitvä tavästidäsajanaù ||

32. guëa-kértanam

guëänäà kértanaà yat tu tad eva guëa-kértanam ||255|| 192cd

yathä tatraiva—netre khaïjana-gaïjane sarasija-pratyathi ity ädi |

33. leçaù

sa leço bhaëyate väkyaà yat sädåçya-puraùsaram||256|| 193ab

yathä veëyäà, räjä—

hate jarati gäìgeye puraskåtya çikhaëòinam |yä çläghä päëòu-puträëäà saiväsmäkaàbhaviñyati || [ve.saà. 2.4]

34. manorathaù

manorathas tv abhipräyasyoktir bhaìgyantareëayat ||257|| 193cd

yathä—rati-keli-kalaù kiïcid eña manmatha-mantharaù |paçya subhru samälambhät kädambaç cumbatipriyäm ||

35. anukta-siddhiù

viçeñärthoha-vistäro’nukta-siddhir udéryate ||258||194ab

yathä gåha-våkña-väöikäyäm—

dåçyete tanvi yäv etau cärucandramasaà prati |präjïe kalyäëa-nämänäv ubhau tiñya-punarvasü ||

35. priyokti-priya-vacanam

syät prayäëayituà püjyaà priyoktir harña-bhäñaëam ||259|| 194cd


udeti pürvaà kusumaà tataù phalaàghanodayaù präk tad-anantaraà payaù |nimitta-naimittikayor ayaà kramastava prasädasya puras tu saàpadaù || [a.çä.7.30]

atha näöyälaìkäräù—

äçér äkranda-kapaöäkñamä-garvodyamäçrayäù |utpräsana-spåhä-kñobha-paçcät-täpopapattayaù ||

260|| 195äçaàsädhyavasäyau ca visarpollekha-saàjïitau |uttejanaà parévädo nétir artha-viçeñaëam ||261||

196protsähanaà ca sähäyyam abhimäno’nuvartanam |utkértanaà yathä yäcïä parihäro nivedanam ||262

|| 197pravartanäkhyäna-yukti-praharñäç copadeçanam |iti näöyälaìkåtayo näöya-bhüñaëa-hetavaù ||263||

198

1. äçéù

äçér iñöa-janäçaàsä . . . . . . . . ||264|| 199a


yayäter iva çarmiñöhä patyur bahu-matä bhava |putraà tvam api samräjaà seva pürumaväpnuhi || [a.çä. 4.7]

2. äkrandaù

. . . . . . . . äkrandaù pralapitaà çucau ||265|| 199b

yathä veëyäà kaïcuké—hä devi kunti, räja-

bhavana-patäke ity ädi |

3. kapaöam

kapaöaà mäyayä yatra rüpam anyad vibhävyate ||266|| 199cd

yathä kula-paty-aìke—

måga-rüpaà parityajya vidhäya kapaöaà vapuù|néyate rakñasä tena lakñmaëo yudhi saàçayam||

4. akñamä

akñamä sä paribhavaù svalpo’pi na viñahyate ||267|| 200ab

yathä çäkuntale, räjä—bhoù satya-vädinn !abhyupagataà tävad asmäbhiù | kià punar imämatisandhäya labhyate | çärìgaravaù—vinipätaù ityädi | (5.25)

5. garvam

garvävalepajaà väkyaà . . . . . . . . ||268||

200c

yathä tatraiva, räjä—mamäpi sattvair abhibhüyantegåhäù | (6.26)

6. udyamaù

. . . . . . . . käryasyärambha udyamaù ||269|| 200d

yathä kumbhäìke, rävaëaù—paçyämi çoka-vivaço’ntakam eva tävat |

7. äçrayaù

grahaëaà guëavat kärya-hetor äçraya ucyate ||270|| 201ab

yathä vibhéñaëa-nirbhartsanäìke, vibhéñaëaù—rämam eväçrayämi iti |

8. utpräsanam

utpräsanaà tüpahäso yo’sädhau sädhu-mänini ||271|| 201cd

yathä çäkuntale, çärìgaravaù—räjan ! atha punaù

pürva-våttäntam anya-saìgäd vismåto bhavän | tatkatham adharma-bhéror dära-parityägaù (5.28) ityädi |

9. äkäìkñä

äkäìkñä ramaëéyatväò vastuno yä spåhä tu sä ||272|| 202ab


cäruëä sphuritenäyam aparikñata-komalaù |pipäsato mamänujïäà dadätéva priyädharaù ||

10. kñobhaù

adhikñepa-vacaù-käré kñobhaù proktaù sa eva tu ||273|| 202cd

yathä—tvayä tapasvi-cäëòäla pracchanna-vadha-vartinä |na kevalaà hato välé svätmä ca para-lokataù ||

11. paçcättäpaù

mohävadhéritärthasya paçcättäpaù sa eva tu ||274||

203ab

yathänutäpäìke, rämaù—“kià devyä navicumbito’smi bahuço mithyäbhiçaptas tadä” iti |

12. upapattiù

upapattir matä hetor upanyäso’rtha-siddhaye ||275|| 203cd

yathä vadhyaçiläyäm—

mriyate mriyamäëe yä tvayi jévati jévati |täà yadécchasi jévantéà rakñätmänaàmamäsubhiù ||

13. äçäàsä

äçaàsanaà syäd äçaàsä . . . . . . . . ||276||204a

14. adhyavasäyaù

. . . . . . . . pratijïädhyavasäyakaù ||277||204b

15. vimarñaù

visarpo yat samärabdhaà karmäniñöa-phala-pradam ||278|| 204cd

16. ullekhaù

kärya-grahaëam ullekhaù . . . . . . . . ||279|| 205a

yathä çäkuntale, räjänaà prati täpasau—samid-äharaëäya prasthitäv äväm | iha cäsmad-guroùkaëvasya kula-pateù sädhidaivata ivaçakuntalayänumäliné-téram äçramo dåçyate | na cedanya-käryätipätaù | praviçya pratigåhyatämätitheyaù satkäraù (1.13) iti |

17. uttejanam

. . . . . . . . uttejanam itéñyate |sva-kärya-siddhaye’nyasya preraëäya kaöhora-väk

||280|| 205bcd

yathä—indrajic caëòa-véryo’si nämnaiva balavän asi |dhik dhik pracchanna-rüpeëa yudhyase’smad-

bhayäkulaù ||

18. parévädaù

bhartsanä tu parévädo . . . . . . . . ||281||206a

yathä sundaräìke duryodhanaù—“dhig dhik süta,kià kåtavän asi | vatsasya me prakåti-durlalitasyapäpaù päpaà vidhäsyati” ity ädi |

19. nétiù

. . . . . . . . nétiù çästreëa vartanam ||282||206b

yathä çäkuntale duñyantaù—“vinéta-veña-praveçyäni tapo-vanäni” iti |

20. artha-viçeñaëam

uktasyärthasya yat tu syäd utkértanam anekadhä |206cd

upälambha-viçeñeëa tat syäd artha-viçeñaëam ||283|| 207ab

yathä çäkuntale räjänaà prati çärìgaravaù—äù

katham idaà näma ? kim upanyastam iti ? nanubhavän eva nitaräà loka-våttänta-niñëätäù |

satém api jïäti-kula-eka-saàçrayämjano 'nyathä bhartåmatéà viçaìkate |ataù samépe pariëetur iñyate |priyäpriyä vä pramadä sva-bandhubhiù || [a.çä.5.17]

21. protsähanam

protsähnaà syäd utsäha-girä kasyäpi yojanam ||284|| 207cd

yathä bäla-rämäyaëe—

käla-rätrikaräleyaà stréti kià vicikitsasi |taj jagat-tritayaà trätuà täta täòaya täòakäm ||

22. sähäyyam

sähäyyaà saìkaöe yat syät sänukülyaà parasya ca||285|| 208ab

yathä veëyäà, kåpaà prati açvatthämä—“tvam apitävad asya räjïaù pärçva-varté bhava” | kåpaù—“väïchämy aham adya pratikartum” ity ädi |

23. abhimänaù

abhimänaù sa eva syät . . . . . . . . ||286||208c

yathä tatraiva duryodhanaù—“mätaù kim apyasadåçaà kåpaëaà vacas te” ity ädi |

24. anuvartanam

. . . . . . . . praçrayäd anuvartanam | 208danuvåttir . . . . . . . . . . . . . . . ||287

||

yathä çäkuntale räjä çakuntaläà prati—“ayi tapovardhate ?” anasüyä—“däëià adidhi-bisesa-läheëa”[idäném atithi-viçeña-läbhena] ity ädi |

25. utkértanam

. . . . . bhüta-käryäkhyänam utkértanaàmatam ||288|| 209b

yathä bäla-rämäyaëe—

aträsét phaëi-päça-bandhana-vidhiù çaktyä

bhavad devaregäòhaà vakñasi täòite hanumatä droëädriraträhåtaù |divyair indrajid atra lakñmaëa-çarairlokäntaraà präpitaùkenäpy atra mågäkñi räkñasa-pateù kåttä cakaëöhäöavé ||

26. yäcïä

yäcïä tu kväpi yäcïä yä svayaà düta-mukhena vä||289|| 209cd

yathä—adyäpi dehi vaidehéà dayälus tvayi räghavaù |çirobhiù kanduka-kréòäà kià kärayasi vänarän||

27. parihäraù

parihära iti proktaù kåtänucita-märjanam ||290||210ab

yathä—präëa-prayäëa-duùkhärta uktavän asmyanakñaram |tat kñamasva vibho kià ca sugrévas te

samarpitaù ||

28. nivedanam

avadhérita-kartavya-kathanaà tu nivedanam ||291||210cd

yathä räghaväbhyudaye lakñmaëaù—“ärya,samudräbhyarthanayä gantum udyato’si tat kim etat?”

29. pravartanam

pravartanaà tu käryasya yat syät sädhu-pravartanam ||292|| 211ab

yathä veëyäm räjä—“kaïcukin ! devasya devaké-nandanasya bahu-mänäd vatsasya me vijaya-maìgaläya pravartyantäà tad ucitäù samärambhäù|”

30. äkhyänam

äkhyänaà pürva-våttoktiù . . . . . . . . .||293|| 211c

yathä tatraiva—“deçaù so’yam aräti-çoëita-jalair

yasmin hradäù püritäù” [ve.saà. 3.33]

31. yuktiù

. . . . . . . . .yuktir arthävadhäraëam ||294|| 211d

yathä tatraiva—yadi samaram apäsya nästi måtyorbhayam iti yuktam ito’nyataù prayätum |atha maraëam avaçyam eva jantoùkim iti mudhä malinaà yaçaù kurudhve ||[ve.saà. 3.6]

32. praharñaù

praharñaù pramadädhikyaà . . . . . . . . .||295|| 212a

yathä çäkuntale, räjä—“tat kim idäném ätmänaàpürëa-manorathaà näbhinandämi |”

33. upadeçanam

. . . . . . . . .çikñä syäd upadeçanam ||296|| 212b

yathä tatraiva—“sahi, ëa juttaà assama-bäsiëojaëassa akida-sakkäraà adidhi-visesaà ujjhiasacchandado gamaëaà” [sakhi, na yuktaà äçrama-väsino janasya akåta-satkäram atithi-viçeñaà visåjyasvachandato gamanam |]

eñäà ca lakñaëa-näöyälaìkaräëaà sämänyata eka-rüpatve’pi bhedena vyapadeço gaòòulikä-praväheëa| eñu ca keñäïcid guëälaìkära-bhäva-sandhy-aìga-viçeñäntarbhäve’pi näöake prayatnataù kartavyatvättad-viçeñoktiù | etäni ca—

païca sandhi catur-våtti catuù-ñañöy-aìga-saàyutam |ñaö-triàçal-lakñaëopetaà guëälaìkära-bhüñitam ||mahä-rasaà mahä-bhogam udätta-vacanänvitam |mahä-puruña-saïcäraà sädhv-äcära-jana-priyam ||suçliñöa-sandhi-saàyogaà suprayogaàsukhäçrayam |mådu-çabdäbhidhänaà ca kaviù kuryät tunäöakam || [nä.çä. 19.139-141]

iti muninoktatvän näöake’vaçyaà kartavyäny eva |

véthy-aìgäni vakñyante—

geya-padaà sthita-päöhyam äsénaà puñpa-gaëòikä| 212cd

pracchedakas trigüòhaà ca saindhaväkhyaàdvigüòham ||297||

uttamottamakaà cänyad-ukta-pratyuktam eva ca |213

läsye daçavidhaà hy etad-aìgam uktaàmanéñibhiù ||298||

1. geya-padam

tantré-bhäëòaà puraskåtyopaviñöasyäsane puraù |214cd

çuddhaà gänaà geya-padaà . . . . . . . . .||299||

yathä—gauré-gåhe véëäà vädayanté malayavaté |

utphulla-kamala-kesara-paräga-gaura-dyute mama hi gauri |abhiväïchitaà prasiddhyatubhagavati yuñmat-prasädena ||

2. sthita-päöhyam

. . . . . . . . .sthita-päöhyaà tad ucyate |madanottäpitä yatra paöhati präkåtaà sthitä ||300||

215

abhinava-gupta-pädäs tv ähuù—“upalakñaëaàcaitat | krodhodbhräntasyäpi präkåta-paöhanaàsthita-päöhyam” iti |

3. äséna, 4. puñpa-gaëòikä, 5. pracchedakaù

nikhilätodya-rahitaà çoka-cintänvitäbalä |aprasädhita-gätraà yad äsénäsénam eva tat ||301||

216ätodya-miçritaà geyaà chandäàsi vividhäni ca |

stré-puàsayor viparyäsa-ceñöitaà puñpa-gaëòikä ||302|| 217

anyäsaktaà patià matvä prema-viccheda-manyunä |

véëä-puraù-saraà gänaà striyäù pracchedakomataù ||303|| 218

6. nigüòhakam

stré-veña-dhäriëäà puàsäà näöyaà çlakñëaàtrigüòhakam ||304|| 219ab

yathä mälatyäà, makarandaù—“eño’smi mälaté

saàvåttaù” |

7. saindhavaù

kaçcana bhrañöa-saìketaù suvyakta-karaëänvitaù |219

präkåtaà vacanaà vakti yatra tat saindhavaàmatam ||305||

karaëaà véëädi-kriyä |

8. dvigüòhaka

caturasra-padaà gétaà mukha-pratimukhänvitam| 220

dvigüòhaà rasa-bhäväòhyam . . . . . . . ..||306|| 221a

9. uttamottamakam

. . . . . . . . .uttamottamakaà punaù |kopa-prasädajan adhikñepa-yuktaà rasottaram ||

307|| 221bcd

10. ukta-prayuktam

häva-helänvitaà citra-çloka-bandha-manoharam |

ukti-pratyukti-saàyuktaà sopälambham alékavat |222

viläsänvita-gétärtham ukta-pratyuktam ucyate ||308||

spañöäny udäharaëäni |

etad eva yadä sarvaiù patäkä-sthänakair yutam |223

aìkaiç ca daçabhir dhérä mahänäöakam ücire ||309||

etad eva näöakam | yathä bäla-rämäyaëam |

atha prakaraëam—

bhavet prakaraëe våttaà laukikaà kavi-kalpitam |224

çåìgäro’ìgé näyakas tu vipro’mätyo’thavä vaëik |säpäya-dharma-kämärtha-paro dhéra-praçäntakaù

||310|| 225

vipra-näyakaà yathä måcchakaöikam | amätya-näyakaà mälaté-mädhavam | vaëiì-näyakaàpuñpa-bhüñitam |

näyikä kulajä kväpi veçyä kväpi dvayaà kvacit |

tena bhedäs trayas tasya tatra bhedas tåtéyakaù |226

kitava-dyüta-kärädi-viöa-ceöaka-saìkulaù ||311||

kula-stré puñpa-bhüñite | veçyä tu raìga-våtte | dveapi måcchakaöike | asya näöaka-prakåtitväc cheñaànäöakavat |

atha bhäëaù—

bhäëaù syäd dhürta-caritonänävasthäntarätmakaù | 227

ekäìka eka evätra nipuëaù paëòito viöaù ||312||raìge prakäçayet svenänubhütam itareëa vä | 228sambodhanokti-pratyukté kuryäd äkäça-bhäñitaiù

||313||sücayed véra-çåìgärau çaurya-saubhägya-

varëanaiù | 229tatretivåttam utpädyaà våttiù präyeëa bhäraté |mukha-nirvahaëe sandhé läsyäìgäni daçäpi ca ||

314|| 230

aträkäça-bhäñita-rüpa-para-vacanam api svayamevänuvadann uttara-pratyuttare kuryät | çåìgära-véra-rasau ca saubhägya-çaurya-varëanayä sücayet |präyeëa bhäraté, kväpi kaiçiky api våttir bhavati |läsyäìgäni geya-padädéni | udäharaëam—lélä-

madhukaraù |

atha vyäyogaù—

khyätetivåtto vyäyogaù svalpa-stré-jana-saàyutaù |héno garbha-vimarçäbhyäà narair bahubhir

äçritaù ||315|| 231ekäìkaç ca bhaved astré-nimittam amarodayaù |kaiçiké-våtti-rahitaù prakhyätas tatra näyakaù ||

316|| 232räjarñir atha divyo vä bhaved dhéroddhataç ca saù

|häsya-çåìgära-çäntebhya itare’träìgino rasäù ||317

|| 233

yathä saugandhikäharaëam |

atha samavakäraù—

våttaà samavakäre tu khyätaà deväsuräçrayam |sandhayo nirvimarçäs tu trayo’ìkäs tatra cädime ||

318|| 234sandhé dväv antyayos tadvad eka eko bhavet

punaù |näyakä dvädaçodättäù prakhyätä deva-mänaväù ||

319|| 235phalaà påthak påthak teñäà véra-mukhyo’khilo

rasaù |våttayo manda-kaiçikyo nätra bindu-praveçakau ||

320|| 236véthy-aìgäni ca tatra syur yathäläbhaà trayodaça |gäyatry-uñëiì-mukhäny atra cchandäàsi vividhäni

ca ||321|| 237tri-çåìgäras tri-kapaöaù käryaç cäyaà trivid-ravaù |

vastu dvädaça-nälébhir niñpädyaàprathamäìkagam | 238

dvitéye’ìke catasåbhir dväbhyäm aìke tåtéyake ||322||

nälikä ghaöikä-dvayam ucyate | bindu-praveçakauca näöakoktäv api neha vidhätavyau | tatra—

dharmärtha-kämais trividhaù çåìgäraù kapaöaùpunaù | 239

sväbhävikaù kåtrimaç ca daivajo vidravaù punaù |acetanaiç cetanaiç ca cetanäcetanaiù kåtaù ||323||

240

tatra çästrävirodhena kåto dharma-çåìgäraù | artha-läbhärtha-kalpito’rtha-çåìgäraù | prahasana-çåìgäraù käma-çåìgäraù | tatra käma-çåìgäraùprathamäìka eva | anyayos tu na niyama ity ähuù |cetanäcetanä gajädayaù | samavakéryantebahavo’rthä asminn iti samavakäraù | yathä

samudra-mathanam |

atha òimaù—

mäyendra-jäla-saìgräma-krodhodbhräntädi-ceñöitaiù |

aparägaiç ca bhüyiñöho òimaù khyätetivåttakaù ||324|| 241

aìgé raudra-rasas tatra sarve’ìgäni rasäù punaù |catväro’ìkä matä neha viñkambhaka-praveçakau ||

325|| 242näyakä deva-gandharva-yakña-rakño-mahoragäù |

bhüta-preta-piçäcädyäù ñoòaçätyantam uddhatäù ||326|| 243

våttayaù kaiçiké-hénä nirvimarçäç ca sandhayaù |déptäù syuù ñaò-rasäù çänta-häsya-çåìgära-varjitäù

||327|| 244

atrodäharaëaà ca tripura-dähaù iti maharñiù |

atha éhämågaù—

éhämågo miçra-våttaç caturaìgaù prakértitaù |mukha-pratimukhe sandhé tatra nirvahaëaà tathä

||328|| 245nara-divyävani-yamau näyaka-pratinäyakau |

khyätau dhéroddhatäv anyo güòha-bhäväd ayukta-

kåt ||329|| 246divyas triyama-nicchantém apahärädinecchataù |

çåìgäräbhäsam apy asya kiïcit kiïcit pradarçayet||330|| 247

patäkä-näyakä divyä martyä väpi daçoddhatäù |yuddham änéya saàrambhaà paraà vyäjän

nivartate ||331|| 248mahätmäno vadha-präptä api vadhyäù syur atra

no |ekäìko deva evätra netety ähuù pare punaù | 249divya-stré-hetukaà yuddhaà näyakäù ñaò itétare ||

332||

miçraà khyätäkhyätam | anyaù pratinäyakaù |patäkänäyakäs tu näyaka-pratinäyakayor militädaça | näyako mågavad alabhyäà näyaikäm atraéhate väïchatétéhämågaù | yathä kusumaçekhara-vijayädiù |

atha aìkaù—

utsåñöikäìka ekäìko netäraù präkåtä naräù | 250raso’tra karuëaù sthäyé bahu-stré-paridevitam ||

333||prakhyätam itivåttaà ca kavir buddhyä

prapaïcayet | 251bhäëavat sandhi-våtty-aìgäny asmin jaya-

paräjayau |yuddhaà ca väcä kartavyaà nirveda-vacanaà

bahu ||334|| 252

iyaà ca kecit näöakädy-antaù-päty-aìka-paricchedärtham utsåñöikäìka-nämänam ähuù |anye tu—utkräntä viloma-rüpä såñöir yatretyutsåñöikäìkaù | yathä—çarmiñöhä-yayätiù |

atha véthé—

véthyäm eko bhaved aìkaù kaçcid eko’tra kalpyate|

äkäça-bhäñitair uktaiç citräà pratyuktim äçritaù ||335|| 253

sücayed bhüri çåìgäraà kiïcid anyän rasän prati |mukha-nirvahaëe sandhé artha-prakåtayo’khiläù ||

336|| 254

kaçcid uttamo madhyamo’dhamo vä çåìgära-bahulatväc cäsyäù kaiçiké-våtti-bahulatvam |

asyäs trayodaçäìgäni nirdiçanti manéñiëaù |uddhätyakävalagite prapaïccas trigataà chalam ||

337|| 255väk-kely-adhibale gaëòam avasyandita-nälike |

asat-praläpa-vyähära-märdaväni ca täni tu ||338||

256

tatroddhätyatakävalagite prastävanäprastävesodäharaëaà lakñite |

mitho väkyam asadbhütaà prapaïco häsya-kånmataù ||339|| 257ab

yathä vikramorvaçyäm—balabhéstha-vidüñaka-ceöyor anyonya-vacanam |

trigataà syäd anekärtha-yojanaà çruti-säbhyataù||340|| 257cd


sarva-kñiti-bhåtäà nätha dåñöä sarväìga-sundaré |rämä ramye vanänte’smin mayä virahitä tvayä ||

nepathye tatraiva pratiçabdaù | räjä—kathaàdåñöety äha | atra praçna-väkyam evottaratvenayojitam | naöädi-tritaya-viñayam evedam iti kaçcit |

priyäbhair apriyair väkyair vilobhya-cchalanäcchalam ||341|| 258ab

yathä veëyäà bhémärjuna—

kartä dyüta-cchalänäà jatumaya-çaraëoddépanaù so’timänékåñëä-keçottaréya-vyapanayana-marut päëòaväyasya däsäù |räjä duùçäsanäder gurur anuja-çatasyäìgaräjasya mitraàkväste duryodhano’sau kathayata na ruñädrañöum ägatau svaù || [ve.saà. 5.26]

anye tvähuç chalaà kiïcit käryam uddiçyakasyacit | 258

udéryate yad vacanaà vaïcanähäsya-roña-kåt ||342||

6. väk-keliù

väk-kelir häsya-sambandho dvitri-pratyuktitobhavet ||343|| 259

dvitréty upalakñaëam—

bhikño mäàsa-niñevaëaà prakuruñe kià tenamadyaà vinämadyaà cäpi tava priyaà priyam ahoväräìganäbhiù saha |

veçyäpy artha-ruciù kutas tava dhanaàdyütena cauryeëa väcaurya-dyüta-parigraho’pi bhavato nañöasyakänyä gatiù ||

kecit—“prakränta-väkyasya säkäìkñasyaiva nivåttirväkya-keliù” ity ähuù | anye “anekasyapraçnasyaikam uttaram” |

anyonya-väkyädhikyoktiù spardhayädhibalaàmatam ||344|| 260ab

yathä mama prabhävatyäm, vajranäbhaù—

asya vakñaù kñaëenaiva nirmathya gadayänayä |lélayonmülayämy eña bhuvana-dvayam adyavaù ||

pradyumnaù—are are asuräpasada ! alam amunäbahu-praläpena |

mama khalu—asya pracaëòa-bhuja-daëòa-samarpitoru-kodaëòa-nirgalita-käëòa-samüha-pätaiù |ästäà samasta-ditija-kñatajokñiteyaàkñoëiù kñaëena piçitäçana-lobhanéyä ||

8. gaëòam

gaëòaà prastuta-sambandhi bhinnärthaàsatvaraà vacaù ||345|| 260cd

yathä veëyäà, räjä—

adhyäsituà tava ciraà jaghana-sthalasyaparyäptam eva karabhoru mamoru-yugmam ||[ve.saà. 2.22] ity anantaram—

(praviçya) kaïcuké : deva bhagnaà bhagnam ity ädi| atra ratha-ketana-bhaìgärthaà vacanamürubhäìgärthe sambandhe sambaddham |

9. avasyanditam

vyäkhyänaà sva-rasoktasyänyathävasyanditaàbhavet ||346|| 261ab

yathä chalita-räme, sétä—jäda, källaà kkhuaojjhäeëa gantabbaà | tahià so räjä biëaeëapaëayidabbo | [jäta, kalyaà khalu ayodhyäyäàgantavyaà | tatra sa räjä vinayena praëayitavyaù |]

lavaù—atha kim äväbhyäà räjopajévibhyäàbhavitavyam |

sétä—jäda, so kkhu tumhäëaà pidä | [jäta, sa khaluyuvayoù pitä |]

lavaù—kim ävayo raghupatiù pitä ?

sétä (säçaìkam)—mä aëëadhä saìkadaà, ëa kkhutumhäëaà saaläe jjeba puhabéetti | [mä anyathäçaìkadhvaà, na khalu yuvayoù sakaläyä evapåthivyäù |]

10. nälikä

prahelikaiva häsyena yuktä bhavati nälikä ||347||261cd

saàvaraëakäry-uttaraà prahelikä | yathäratnävalyäà susaìgatä—“sahi ! jassa kide tumaàäadä so aaà de purado ciööhadi | [sakhi, yasya kåtetvam ägatä so’yaà te puras tiñöhati |]

sägarikä (säbhyasüyam)—kassa kide ahaà äadä ?[kasya kåte’ham ägatä?]

susaìgatä—alaà aëëa-saàkideëa | ëaà citta-phalaassa | [alam anya-çaìkitena ! nanu citra-phalakasya |]

atra tvaà räjïaù kåte ägatety arthaù saàvåttaù |

11. asat-praläpaù

asat-praläpo yad-väkyam asambaddhaàtathottaram |

agåhëato’pi mürkhasya puro yac ca hitaà vacaù ||348|| 262

taträdyaà yathä mama prabhävatyäm, pradyumnaù(sahakära-vallém avalokya sänandaà)—aho kathamihaiva—

ali-kula-maïjula-keçé parimala-bahulä rasävahätanvé |kiçalaya-peçala-päëiù kokila-kala-bhäñiëépriyatamä me ||

evam asambadhottare’pi | tåtéyaà yathä—veëyäàduryodhanaà prati gändhäré-väkyam |

12. vyähäraù

vyähäro yat parasyärthe häsya-kñobha-karaàvacaù ||349|| 263ab

yathä mälavikägnimitre läsya-prayogävasänemälavikä nirgantum icchati vidüñakaù—mä dävaubadesa-muddhä gamissasi [mä tävad upadeça-mugdhä gamiñyati |] (ity upakrameëa)

gaëadäsaù (vidüñakaà prati)—ärya! ucyatäà yastvayä krama-bhedo lakñitaù |

vidüñakaù—paòhamaà bambhaëa-püä bhodi säimäe laìghidä | [prathamaà brähmaëa-püjä bhavati,sä anayä laìghitä |] (mälavikä smayate) ity ädinänäyakasya viçuddha-näyikä-darçana-prayuktenahäsa-lobha-käriëä vacasä vyähäraù |

13. mådavaà

doñä guëä guëä doñä yatra syur mådavaà hi tat ||350|| 263cd

krameëa yathä—

priya jévitatä-krauryaà niùsnehatvaàkåtaghnatä |bhüyas tvad-darçanäd eva mamaite guëatäàgatäù ||tasyäs tad-rüpa-saundaryaà bhüñitaà yauvana-çriyä |

sukhaikäyatanaà jätaà duùkhäyaivamamädhunä ||

etäni cäìgäni näöakädiñu sambhavanty api véthyämavaçyaà vidheyäni spañöatayä näöakädiñuviniviñöäny apéhodähåtäni | véthéva nänä-rasänäàcätra mälä-rüpatayä sthitatväd véthéyam | yathämälavikä |

atha prahasanam—

bhäëavat sandhi-sandhy-aìga-läsyäìkäìkairvinirmitam |

bhavet prahasanaà våttaà nindyänäà kavi-kalpitam ||351|| 264

atra närabhaöé näpi viñkambhaka-praveçakau |aìgé häsya-rasas tatra véthy-aìgänäà sthitir na vä

||352|| 265

tatra—tapasvi-bhagavad-vipra-prabhåtiñv atra näyakaù |eko yatra bhaved dhåñöo häsyaà tac chuddham

ucyate ||353||

yathä kandarpa-keliù |

äçritya kaïcana janaà saìkérëam iti tad viduù ||

354|| 266

yathä dhürta-caritam |

våttaà bahünäà dhåñöänäà saìkérëaà kecidücire |

tat punar bhavati dvy-aìgkam athavaikäìka-nirmitam ||355|| 267

yathä laöakamelakädiù |

munis tv äha—veçyä ceöana-puàsaka-viöa-dhürtä bandhak cayatra syuù |avikåta-veña-paricchada-ceñöita-karaëaà tusaìkérëam || iti |

vikåtaà tu vidur yatra ñaëòha-kaïcuki-täpasäù |bhujaìga-cäraëa-bhaöa-prabhåter veña-väg-yutäù ||

356|| 268

itaà tu saìkérëenaiva gatätham iti muninä påthaìnoktam |

atha uparüpakäëi | tatra—

näöikä kÿpta-våttä syät stré-präyä caturaìkikä |

prakhyäto dhéra-lalitas tatra syän näyako nåpaù ||357|| 269

syäd antaùpura-sambaddhä saìgéta-vyäpåtäthavä |navänurägä kanyätra näyikä nåpa-vaàçajä ||358||

270sampravarteta netäsyäà devyäs trasena çaìkitaù |devé bhavet punar jyeñöhä pragalbhä nåpa-vaàçajä

||359|| 271pade pade mänavaté tad-vaçaù saìgamo dvayoù |

våttiù syät kaiçiké svalpa-vimarçäù sandhayaùpunaù ||360|| 272

dvayor näyikä-näyakayoù | yathä ratnävalé-viddhaçälabhaïjikädi |

atha troöakam—

saptäñöa-nava-païcäìkaà divyayänuña-saàçrayam|

troöakaà näma tat prähuù pratyaìkaàsaàvidüñaëam ||361|| 273

pratyaìka-savidüñkatväd atra çrìgäro’ìgé |saptäìkaà, yathä stambhita-rambham |païcäìkaà, yathä vikramorvaçéyam |

atha goñöhé—

präkåtair navabhiù pumbhir daçabhir väpyalaìkåtä |

nodätta-vacanä goñöhé kaiçiké-våtti-çäliné ||362||274

hénä garbha-vimarçäbhyäà païca-ñaò-yoñid-anvitä|

käma-çåìgära-saàyuktä syäd ekäìka-vinirmitä ||363|| 275

yathä raivata-madanikä |

atha saööakam—

saööakaà präkåtäçeña-päöhyaà syäd apraveçakam |na ca viñkambhako’py atra pracuraç cädbhuto

rasaù | 276aìkä javanikäkhyäù syuù syäd anyan

näöikäsamam ||364||

yathä karpüra-maïjaré |

atha näöya-räsakam—

näöya-räsakam ekäìkaà bahu-täla-laya-sthiti | 277udätta-näyakaà tadvat péöhamardopanäyakam ||

365||

häsyo’ìgy atra sa-çåìgäro näré väsaka-sajjikä | 278mukha-nirvahaëe sandhé läsyäìgäni daçäpi ca |

kecit pratimukhaà sandhim iha necchantikevalam ||366|| 279

tatra sandhi-dvayavaté, yathä narmavaté | sandhi-catuñöayavaté, yathä viläsavaté |

atha prasthänakam—

prasthäne näyako däso hénaù syäd upanäyakaù |däsé ca näyikä våttiù kaiçiké bhäraté tathä ||367||

280suräpäna-samäyogäd uddiñöärthasya saàhåtiù |

aìkau dvau laya-tälädir viläso bahulas tathä ||368||281

yathä çåìgäratilakam |

atha ulläpyam—

udätta-näyakaà divya-våttam ekäìka-bhüñitam |çilpakäìgair yutaà häsya-çåìgära-karuëai rasaiù ||

369|| 282ulläpyaà bahu-saìgrämam astra-géta-manoharam |

catasro näyikäs tatra trayo’ìkä iti kecana ||370||283

çilpakäìgäni vakñyamäëäni, yathä devé-mahädevam|

atha kävyam—

kävyam ärabhaöé-hénam ekäìkaà häsya-saìkulam|

khaëòa-mäträd vipadikäbhagnatälair alaìkåtam ||371|| 284

varëa-mäträchaòòaëikä-yutaà çåìgära-bhäñitam |netä stré cäpy udättätra sandhé ädyau tathäntimaù

||372|| 285

yathä yädavodayam |

atha preìkhaëam—

garbhävamarça-rahitaà preìkhaëaà héna-näyakam |

asütradhäram ekäìkam aviñkambha-praveçakam ||373|| 286

niyuddha-sampheöa-yutaà sarva-våtti-samäçritam|

nepathye géyate nändé tathä tatra prarocanä ||374||287

yathä bäli-vadhaù |

atha räsakam—

räsakaà païca-pätraà syän mukha-nirvahaëänvitam |

bhäñä-vibhäñä-bhüyiñöhaà bhäraté-kaiçiké-yutam ||375|| 288

asütradhäram ekäìkaà sa-véthy-aìgaàkalänvitam |

çliñöa-nändé-yutaà khyäta-näyikaà mürkha-näyikam ||376|| 289

udätta-bhäva-vinyäsa-saàçritaà cottarottaram |iha pratimukhaà sandhim api kecit pracakñate ||

377|| 290

yathä menakähitam |

atha saàläpikam—

saàläpike’ìkäç catväras trayo vä näyakaù punaù |päñaëòaù syäd rasas tatra çåìgära-karuëottaraù ||

378|| 291bhaveyuù pura-saàrodha-cchala-saìgräma-

vidraväù |na tatra våttir bhavati bhäraté na ca kaiçiké ||379||

292

yathä mäyä-käpälikam |

atha çré-gaditam—

prakhyäta-våttam ekäìkaà prakhyätodätta-näyakam |

prasiddha-näyikaà garbha-vimarçäbhyäàvivarjitam ||380|| 293

bhäraté-våtti-bahulaà çréti-çabdena saìkulam |mataà çré-gaditaà näma vidvadbhir uparüpakam

||381|| 294

yathä kréòä-rasätalam |

çrér äsénä çré-gadite gäyet kiàcit paöhed api |ekäìko bhäraté-präya iti kecit pracakñate ||382||

295

ühyam udäharaëam |

atha çilpikam—catväraù çilpake’ìkäù syuç catasro våttayas tathä |açänta-häsyäç ca rasä näyako brähmaëo mataù ||

383|| 296varëanätra çmaçänäder hénaù syäd upanäyakaù |

saptaviàçatir aìgäni bhavanty etasya täni tu ||384

|| 297äçaàsä-tarka-sandeha-täpodvega-prasaktayaù |

prayatna-grathanotkaëöhävahitthä-pratipattayaù ||385|| 298

viläsälasya-bäñpäëi praharñäçväsa-müòhatäù |sädhanänugamocchväsa-vismaya-präptayas tathä ||

386|| 299läbha-vismåti-sampheöä vaiçäradyaà

prabodhanam |camatkåtiç cety améñäà spañöatväl lakñma nocyate

||387|| 300

sampeöa-grathanayoù pürvam uktatväd eva lakñmasiddham | yathä kanakävaté-mädhavaù |

atha viläsikä—çåìgära-bahulaikäìkä daça-läsyäìga-saàyutä |vidüñaka-viöäbhyäà ca péöhamardena bhüñitä ||

388|| 301hénä garbha-vimarçäbhyäà sandhibhyäà héna-

näyakä |svalpavattä sunepathyä vikhyätä sä viläsikä ||389||

302

kecit tu tatra viläsikä-sthäne vinäyiketi paöhanti |tasyäs tu durmallikäyäm antarbhäva ity ante |

atha durmallikä—

durmallé caturaìkä syät kaiçiké-bhäraté-yutä |agarbhä nägaranarä nyüna-näyaka-bhüñitä ||390||

303trinäliù prathamo’ìkäsyäà viöa-kréòä-mayo bhavet

|païcanälir dvitéyo’ìko vidüñaka-viläsavän ||391||

304ñaëëälikas tåtéyas tu péöhamarda-viläsavän |

caturtho daçanäliù syäd aìkaù kréòita-nägaraù ||392|| 305

yathä bindumaté |

atha prakaraëikä—näöikaiva prakaraëé särthavähädi-näyakä |

samäna-vaàçajä netur bhaved yatra ca näyikä ||393|| 306

halléça eka eväìkaù saptäñöau daça vä striyaù |väg-udättaika-puruñaù kaiçiké-våttir ujjvalä |

mukhäntimau tathä sandhé bahutälalaya-sthitiù ||394|| 307

yathä keli-raivatakam |

atha bhäëikä –

bhäëikä çlakñëa-nepathyä mukha-nirvahaëänvitä |kaiçiké-bhäraté-våtti-yuktaikäìka-vinirmitä ||395||

308udätta-näyikä manda-näyakäträìga-saptakam |

upanyäso’tha vinyäso virodhaù sädhvasaà tathä ||396|| 309

samarpaëaà nivåttiç ca saàhära iti saptamaù |upanyäsaù prasaìgena bhavet käryasya kértanam

||397|| 310nirveda-väkya-vyutpattir vinyäsa iti sa småtaù |bhränti-näço vibodhaù syän mithyäkhyänaà tu

sädhvasam ||398|| 311sopalambha-vacaù kopa-péòayeha samarpaëam |nidarçanasyopanyäso nivåttir iti kathyate | 312

saàhära iti ca prähur yat-käryasya samäpanam ||399|| 313ab

spañöäny udäharaëäni | yathä käma-dattä | eteñäàsarveñäà näöaka-prakåtitve’pi yathaucityaàyathäläbhaà näöakokta-viçeña-parigrahaù | yatra canäöakoktasyäpi punar upädänaà tava tat-sad-bhävasya niyamaù |

atha çravya-kävyäni –çravyaà çrotavya-mätraà tat-padya-gadya-mayaà

dvidhä ||400|| 313cd

tatra padyamayäny äha –chando-baddha-padaà padyaà tena muktena

muktakam |dväbhyäà tu yugmakaà sändänitakaà tribhir

iñyate | 314kaläpakaà caturbhiç ca païcabhiù kulakaà

matam ||401||

tatra muktakaà, yathä mama –

sändränandam anantam avyayam ajaà yadyogino’pi kñaëaàsäkñät kartum upäsate prati muhurdhyänaikatänäù param |dhanyäs tä mathurä-puré-yuvatayas tadbrahma yä kautukädäliìganti samälapanti çatadhä’karñanticumbanti ca ||

yugmakaà, yathä mama –

kià karoñi karopänte känte gaëòa-sthalémimäm |praëaya-pravaëe känte’naikänte nocitäùkrudhaù ||iti yävat kuraìgäkñéà vaktum éhämahevayam |

tävad ävirabhüc cüte madhuro madhupa-dhvaniù ||

evam anyäny api |

sarga-bandho mahä-kävyaà tatraiko näyakaùsuraù | 315

sad-vaàçaù kñatriyä väpi dhérodätta-guëänvitaù ||402||

eka-vaàça-bhavä bhüpäù kulajä bahavo’pi vä | 316çåìgära-véra-çäntänäm eko’ìgé rasa iñyate ||403||aìgäni sarve’pi rasäù sarve näöaka-sandhayaù |

317itihäsodbhavaà våttam anyad vä sajjanäçrayam ||

404||catväras tasya vargäù syus teñv ekaà ca phalaà

bhavet | 318ädau namaskriyäçér vä vastu-nirdeça eva vä ||405||kvacin nindä khalädénäà satäà ca guëa-kértanam

| 319eka-våtta-mayaiù padyair avasäne’nya-våttakaiù ||

406||nätisvalpä nätidérghäù sargä añöädhikä iha | 320nänä-våtta-mayaù kväpi sargaù kaçcana dåçyate ||

407||sargänte bhävi-sargasya kathäyäù sücanaà bhavet

| 321

sandhyä-süryendu-rajané-pradoña-dhvänta-väsaräù||408||

prätar madhyähna-mågayä-çaila-rtu-vana-sägaräù |322

sambhoga-vipralambhau ca muni-svarga-purädhvaräù ||409||

raëa-prayäëopayama-mantra-putrodayädayaù |323

varëanéyä yathä-yogaà säìgopäìgä amé iha ||410||kaver våttasya vä nämnä näyakasyetarasya vä | 324nämäsya sargopädeya-kathayä sarga-näma tu ||411

||

sandhy-aìgäni yathä-läbham atra vidheyäniavasäne’nya-våttakaiù iti bahu-vacanam avivakñitam| säìgopäìgä iti jala-keli-madhupänädayaù | yathäraghuvaàça-çiçupälavadha-naiñadhädayaù | yathävä mama räghava-viläsädiù |

asminn ärñe punaù sargä bhavanty äkhyäna-saàjïakäù ||412|| 325

asmin mahä-kävye | yathä mahäbhäratam |

präkåtair nirmite tasmin sargä äçväsa-saàjïakäù |chandasä skandhakenaitat kvacid galitakair api ||

413|| 326

yathä setubandhaù | yathä vä mama kuvalayäçva-caritam |

apabhraàça-nibaddhe’smin sargäùkuòavakäbhidhäù |

tathäpabhraàça-yogyäni cchandäàsi vividhänyapi ||414|| 327

yathä karëa-paräkramaù |

bhäñävibhäñäniyamät kävyaà sarga-samujjhitam |ekärtha-pravaëaiù padyaiù sandhi-sämagrya-

varjitam ||415|| 328

yathä bhikñäöanam ärya-viläsaç ca |

khaëòa-kävyaà bhavet kävyasyaika-deçänusäri ca||416|| 329ab

yathä meghadütädi |

koñaù çloka-samühas tu syäd anyonyänapekñakaù| 329cd

vrajyä-krameëa racitaù sa evätimanoramaù ||417||330ab

sajätéyänäm ekatra sanniveço vrajyä | yathämuktävaly-ädiù |

atha gadya-kävyäni | tatra gadyam—

våtta-gandhojjhitaà gadyaà muktakaà våtta-gandhi ca | 330

bhaved utkalikä-präyaà cürëakaà ca caturvidham||418||

ädyaà samäsa-rahitaà våtta-bhäg ayutaà param |331

anyad-dérgha-samäsäòhyaà turyaà cälpa-samäsakam ||419||

muktakaà, yathä gurur vacasi påthur urasi ity ädi |

våtta-gandhi, yathä mama—samara-kaëòüla-niviòa-bhuja-daëòa-kuëòalékåta-kodaëòa-çiïjinéöaìkärojjägarita-vairi-nagara ity ädi | atrakuëòalékåta-kodaëòa ity anuñöub-våttasya pädaù |samara-kaëòüla- ca iti prathamäkñara-dvaya-rahitastasyaiva pädaù |

utkalikä-präyaù, yathä mamaiva—aëisa-visumara-ëisida-sara-visara-vidalida-samara-parigada-pavara-parabala [aniça-visåmara-niçita-çara-visara-vidalita-samara-parigata-pravara-parabala] ity ädi |

cürëakaà, yathä mama—guëaratna-sägara ! jagad-eka-nägara ! kaminé-madana ! jana-raïjana ! ity ädi|

kathäyäà sarasaà vastu gadyair eva vinirmitam |332

kvacid atra bhaved äryä kvacid vakträpavaktrake |ädau padyair namaskäraù khaläder våtta-kértanam

||420|| 333

yathä kädambaryädiù |

äkhyäyikä kathävat syät kaver vaàçänukértanam |asyäm anya-kavénäà ca våttaà padyaà kvacit

kvacit ||421|| 334kathäàçänäà vyavaccheda äçväsa iti badhyate |äryä-vakträpavakträëäà chandasä yena kenacit |

335anyäpadeçenäçväsa-mukhe bhävy-artha-sücanam ||

422||

yathä harñacaritädiù | api tv aniyamo dåñöas taträpyanyair udéraëät | iti daëòy-äcärya-vacanät kecitäkhyäyikä näyakenaiva nibaddhavyä ity ähuù | tadayuktam | äkhyänädayaç ca kathäkhyäyikayoreväntarbhävän na påthag uktäù | tad uktaà

daëòinaiva—“atraiväntar-bhaviñyanti çeñäçcäkhyäna-jätayaù” iti | eñäm udäharaëaàpaïcatanträdi |

atha gadya-padya-mayäni—

gadya-padya-mayaà kävyaà campür ityabhidhéyate ||423|| 336

yathä deçaräja-caritam |

gadya-padya-mayé räja-stutir virudam ucyate ||424|| 337ab

yathä viruda-maëi-mälä |

karambhakaà tu bhäñäbhir vividhäbhirvinirmitam ||425|| 337cd

yathä mama ñoòaça-bhäñä-mayé praçasti-ratnävalé |

evam anye’pi bhedä uddeça-mätra-prasiddhatvädukta-bhedänatikramäc ca na påthag-lakñitäù |

iti sähitya-darpaëedåçya-çravya-kävya-nirüpaëo näma

ñañöhaù paricchedaù

||6||

—o)0(o—

(7)

saptamaù paricchedaù

doña-nirüpaëaù

iha hi prathamataù kävye doña-guë-réty-alaìkäräëäm avasthiti-kramo darçitaù | samprati keta ity apekñayäm uddeça-krama-präptänäàdoñäëäà svarüpam äha—

rasäpakarñakä doñäù. . . . . . . . . ||1|| 1a

asyärthaù—präg eva sphuöékåtaù | tad-viçeñänäha—

. . . . . . . . . te punaù païcadhä matäù |pade tad-aàçe väkye’rthe sambhavanti rase’pi yat ||

2|| 1

spañöam | tatra—duùçrava trividhäçlélänucitärthäprayuktatäù |

grämyo’pratéta-sandigdha-neyärtha-nihatärthatäù||3|| 2

aväcakatvaà kliñöatvaà viruddham atikäritä |avimåñöa-vidheyäàça-bhävaç ca pada-väkyayoù ||4

|| 3kecid doñä bhavanty eñu padäàçe’pi pade’paraà

nirarthakäsamarthatve cyuta-saàskäratä tathä ||5||4

(1) paruña-varëatayä çruti-duùkhävahatvaàduùçravatvaà, yathä—"kärtärthyaà yätu tanvaìgékadänaìga-vaçaàvadä |"

(2) açlélatvaà, vréòä-jugupsämaìgala-vyaïjakatvättrividham | krameëodäharaëam, yathä—"dåptäri-vijaye räjan sädhanaà sumahat tava |" "prasasäraçanair väyur vinäçe tanvi te tadä |" atra sädhana-väyu-vinäça-çabdä açléläù |

(3) "çürä amaratäà yänti paçu-bhütä raëädhvare |"atra paçu-padaà kätaryam abhivyanaktétianucitärthatvam |

(4) aprayuktatvaà tathä prasiddhäv api kavibhiranädåtatvaà, yathä—"bhäti padmaù sarovare" | atra"padma"-çabdaù puà-liìgaù |

(5) grämyatvaà, yathä—"kaöis te harate manaù |"atra kaöi-çabdo grämyaù |

(6) apratétatvam eka-deça-mätra-prasiddhatvaà,yathä—"yogena dalitäçayaù |" atra yoga-çästre evaväsanärtha äçaya-çabdaù |

(7) "äçiù-paramparäà vandyäà karëe kåtvä kåpäàkuru |" atra vandyäm iti kià vandébhütäyäm utavandanéyäm iti sandehaù |

(8) neyärthatvaà rüòhi-prayojanäbhäväd açakti-kåtaà lakñyärtha-prakäçanam, yathä—"kamalecaraëäghätaà mukhaà sumukhi te'karot |" atracaraëäghätena nirjitatvaà lakñyam |

(9) nihatärthatvam ubhayärthasyaçabdasyäprasiddhe’rthe prayogaù |yathä—"yamunä-çambaram ambaraà vyatänét" |çambara-çabdo daitye prasiddhaù | iha tu jalenihatärthaù |

(10) yathä—"géteñu karëam ädatte" | aträì-pürvodäï-dhätur dänärthe’väcakaù |

yathä vä—"dinaà me tvayi sampräpte dhväna-cchannäpi yäminé" | atra dinam iti prakäça-

mayärthe'väcakam |

(11) kliñöatvam artha-pratéter vyavahitatvam |yathä—kñérodajä-vasati-janma-bhuvaù prasannäù |atra kñérodajä lakñméù, tasyä vasatiù padmam, tasyajanma-bhuvo jalänéti vyavahitiù |

(12) "bhütaye'stu bhavänéçaù" | atra bhavänéça-çabdo bhavänyäù paty-antara-pratéti-käritvädviruddha-mati-kåt |

(13) vidheyasya vimarçäbhävena guëé-bhütatvamavimåñöa-vidheyäàçatvam | yathä—"svarga-grämaöikä-viluëöhana-våthocchünaiù kim ebhirbhujaiù |" atra våthätvaà vidheyam | tac ca samäseguëébhäväd anuvädyatva-pratéti-kåt |

yathä vä—"rakñyäàsy api puraù sthätum alaàrämänujasya me |" atra rämasyeti väcyam |

yathä vä—"äsamudra-kñitéçänäm" | aträsamudramiti väcyam |

yathä vä—"yatra te patati subhru kaöäkñaù ñañöha-bäëa iva païca-çarasya" | atra ñañöha ivetyutprekñyam |

yathä vä—"amuktä bhavatä nätha muhürtam api säpurä" | aträmuktety atra "naïaù prasahya-pratiñedhatvam" iti vidheyatvam evocitam | yadähuù—

aprädhänyaà vidher yatra pratiñedhepradhänatä |prasajya-pratiñedho’sau kriyayä saha yatra naï||

yathä—"nava-jala-dharaù saànaddho'yaà nadåpta-niçäcaraù" | uktodäharaëe tu tat-puruña-samäse guëébhävän naïaù paryudäsatayäniñedhasya vidheyatayänavagamaù | yad ähuù—

pradhänatvaà vidher yatrapratiñedhe’pradhänatä |paryudäsaù sa vijïeyo yatrottara-padena naï ||

tena—jugopätmänam atrasto bheje dharmamanäturaù |agådhnur ädade so'rthän asaktaù sukhamanvabhüt ||

aträtrastatväd yam anüdya mätma-gopanädy evavidheyam iti naïaù paryudäsatayä guëé-bhävoyuktaù |

nanu "açräddha-bhojé brähmaëaù" "asüryampaçyäräja-därä" ity ädivat "amuktä" ity aträpi prasajya-pratiñedho bhavatéti cet, na | aträpi yadi bhojanädi-rüpa-kriyäàçena naïaù sambandhaù syät, tadaivatatra prasajya-pratiñedhatvaà vaktuà çakyam | naca tathä | viçeñatayä pradhänena tad-bhojyärthenakartr-aàçenaiva naïaù sambandhät | yad ähuù—

yad ähuù—

çräddha-bhojana-çélo hy atra kartä pratéyate |na tad-bhojana-mätraà tu kartarénervidhänataù || iti |

"amuktä" ity atra tu kriyayaiva saha sambandha itidoña eva |

ete ca kliñöatvädayaù samäsa-gatä eva pada-doñäù |

väkye duùçravatvam, ädyaà, yathä—

“smarärty-andhaù kadä lapsye kärtärthyaà

virahe tava |”

açlélatvam, yathä—

“kåta-pravåttir anyärthe kavir väntaàsamaçnute |”

atra jugupsä-vyaïjikäçlélatä |

neyärthatvam, yathä—

“udyat-kamala-lauhityair vakroäbhir bhüñitätanuù |”

atra kamala-lauhityaà padma-rägaù, vakräbhirvämäbhiù, iti neyärthatä |

kliñöatvam, yathä—

dhammillasya na kasya prekñya nikämaàkuraìga-çäväkñyäù |rajyaty apürva-bandha-vyutpatter mänasaàçobhäm ||

atra dhammillasya çobhäà prekñya kasya mänasaàna rajyatéti sambandhaù kliñöaù |

avimåñöa-vidheyäàçatvam, yathä—"nyakkäro hyayam eva yad arayaù" iti | atra cäyam eva nyakkäraiti nyakkärasya vidheyatvaà vivakñitam | tac caçabda-racanä-vaiparétyena guëébhütam | racanä capada-dvayasyäpi viparéteti väkya-doñaù |

“änandayati te netre yo’sau subhru samägataù |” ityädiñu, “yat-tador nitya-sambandhaù” iti nyäyädupakräntasya yac-chabdasya niräkäìkñatva-pratétaye tac-chabda-samänärthatayä pratéyamänäidam-etad-adaù-çabdä vidheyä eva bhavituàyuktäù | atra tu yac-chabda-nikaöatayänuväda-pratéti-kåd evädaù çabdaù | tac-chabdasyäpi yac-chabda-nikaöa-sthitasyäpi prasiddha-parämarçitva-mätram | yathä—yaù sa te nayanänanda-dätä rädhesamägataù | yac-chabda-vyavadhänena tu sthitäs teniräkaìkñatvam avagamayanti | yathä—änandayatite netre rädhe yaù purataù sa tu | yatra tu yat-tadorekasyärthatvaà sambhavati | tatraikasyopädäne’piniräkäìkñatva-pratétir iti lakñyate | tathä hi, yac-chabdasyottara-väkya-gatatvenopädäne sämarthyätpürva-väkye tac-chabdasyärthatvam | yathä—“ahaà jänämi yaù kåñëaù |”

evaà, “yaà sarva-çailäù parikalpya vatsam” ityädäv api | tac-chabdasya ca prakänta-prasiddhänubhütärthatve yac-chabdasyärthatvam |

krameëa, yathä—“sa hatvä bälinaà véra” ity ädi |“sa vaù çaçikalä-maulir” ity ädi | “täà gopa-vaàça-kamalam” ity ädi | yatra ca yac-chabda-nikaöa-sthitänäm idam ädénäà bhinna-liìga-vibhaktitvam| taträpi niräkäìkñatvam eva | krameëa yathä—

vibhäti mågaçäväkñé yedaà bhuvana-bhüñaëam|

indur vibhäti yas tena dagdhäù pathika-yoñitaù|

kvacid anupädänät tayor dvayor api sämarthyädavagamaù, yathä—

na me çamayitä ko’pi bhärasyety ürvi mä çucaù|nandasya bhavane ko’pi bälo’sty adbhuta-pauruñaù ||

atra yo’sti sa te bhärasya çamayiteti budhyate |

yad yad viraha-duùkhaà me tat koväpahariñyati ||

ity atraiko yac-chabdaù säkäìkña iti na väcyam |tathä hi—yad yad ity anena kenacid rüpeëa sthitaà

sarvätmakaà vastu vivakñitam | tathäbhütasya tasyatac-chabdena parämarçaù | evam anyeñäm apiväkya-gatatvenodäharaëaà bodhyam |

(1) padäàçe duùçravatvam, yathä—“tad gacchasiddhyai kuru deva-käryam |”

(2) “dhätu-mattäà girir dhatte” ity atra mattä-çabdaù kñébärthe nihataù |

(3) “varëyate kià mahä-seno vijeyo yasya tärakaù|” atra vijeya iti kåt-pratyayaù kta-pratyayärtho’väcakaù |

(4) “päëiù pallava-pelavaù” | pelava-çabdasyädyäkñare açléle |

(5) “saìgräme nihatäù çürä vaco-bäëatvam ägatäù|” atra vacaù-çabdasya géù-çabda-väcakatveneyärthatvam | tathä tatraiva bäëa-sthäne çaretipäöhe | atra pada-dvayam api na parivåtti-saham |jaladhyädau tüttara-padaà bäòavänalädau pürva-padam |

evam anye’pi yathä-sambhavaà padäàçe doñäjïeyäù | nirarthakatvädénäà trayäëäà tu pada-mätra-gatatvenaiva lakñye sambhavaù |

krameëa, yathä—

(1) “muïca mänaà hi rädhike |” atra hi-çabdovåtta-mätra-püraëa-prayojanaù |

(2) “kuïjaà hanti hari-priyä |” atra hantétigamanärthe paöhitam api na tatra samartham |

(3) “gäëòévé kanaka-çilä-nibhaà bhujäbhyämäjaghne viñama-vilocanasya vakñaù |” “äìo yama-hanaù” [pä. 1.3.28], sväìga-karmakasyaivätmanepadaà niyamitam | iha tu tal-laìghitam iti vyäkaraëa-lakñaëa-hénatväc cyuta-saàskäratvam |

nanv atra “äjaghne” iti padasya svato na duñöatä, apitu padäntaräpekñayaivety asya väkya-doñatä ?maivam | tathä hi guëa-doñälaìkäräëäà çabdärtha-gatatvena vyavasthites tad-anvaya-vyatirekänuvidhäyitvaà hetuù | iha tu doñasya“äjaghne” iti pada-mätrasyavänvaya-vyatirekänuvidhäyitvaà, padäntaräëäàparivartane'pi tasya tädavasthyäd iti pada-doñatvameva | tathä yathehätmanepadasya parivåttäv api napada-doñaù | tathä han-prakåter apéti na padäàça-doñaù | evaà “padmaù” ity aträprayuktasya pada-

gatatvaà bodhyam | evaà präkåtädi-vyäkaraëa-lakñaëa-hänäv api cyuta-saàskäratvam ühyam |

iha tu çabdänäà sarvathäprayogäbhäve tvasamarthatvam | virala-prayoge nihatärthatvam |nihatärthatvam anekärtha-çabda-viñayam |apratétatvaà tv ekärthasyäpi çabdasya särvatrika-prayoga-virahaù | aprayuktatvam ekärtha-çabda-viñayam | asamarthatvam anekärtha-çabda-viñayam |asamarthatve hanty-ädayo’pi gamanärthe paöhitäù |aväcakatve dinädayaù prakäçamayädy-arthaà natatheti paraspara-bhedaù |

evaà pada-doña-sajätéyä väkya-doñä uktäù |samprati tad-vijätéyä ucyante |

varëänäà pratikülatvaà luptähata-visargate |adhika-nyüna-kathita-padatä-hata-våttatäù ||6|| 5patat-prakarñatä sandhau viçleñäçléla-kañöatäù |

ardhäntaraika-padatä samäpta-punar-ättatä ||7|| 6abhavan mata-sambandhäkramämata-parärthatäù |

väcyasyänabhidhänaà ca bhagna-prakramatätathä ||8|| 7

tyägaù prasiddher asthäne nyäsaù pada-samäsayoù |

saìkérëatä garbhitatä doñäù syur väkya-mätragäù||9|| 8

(1) varëänäà rasänuguëya-viparétatvaàpratikülatvaà, yathä mama—

obaööa(i) ullaööa(i) saaëe karhipi moööääi ëoparihaööa(i) |hiaeëa phiööa(i) lajjäi khuööa(i) dihée sä ||

[udvartayati ulloöayati çayane karhy apimoööayati no parighaööayati |hådayena sphiööayati lajjayä khuööayati dhåteù sä||]

atra öa-käräù çåìgära-rasa-paripanthinaù kevalaàçakti-pradarçanäya nibaddhäù | eñäà caika-dvi-tri-catuù-prayoge na tädåg-rasa-bhaìga iti na doñaù |

(2) “gatä niçä imä bäle |” atra luptä visargäù |

(3) ähatä o-tvaà präptä visargä yatra |yathä—"dhéro véro naro yäti |"

(4) “pallaväkåti-raktoñöhé |” aträkåti-padamadhikam | evaà “sadä-çivaà naumi pinäka-päëim”iti viçeñaëam adhikam |

(5) "yadi mayy arpitä dåñöiù kià mamendratayä

tadä |" atra prathame tvayeti padaà nyünam |

(6) "rati-lélä-çramaà bhinte sa-lélam anilo vahan |"atra lélä-çabdaù punar-uktaù |

(7) hata-våttaà lakaëänusaraëe'py açravyam | rasänanuguëam apräpta-guru-laghu-bhävänta-laghu ca |krameëa, yathä—

"hanta satatam etasyä hådayaà bhintemanobhavaù kupitaù |"

“ayi mayi mänini mä kuru mänam |” idaàvåttaà häsya-rasasyaivänukülam |

"vikasita-sahakära-bhära-häri-parimala eñasamägato vasantaù |"

yat-padänte laghor api guru-bhäva uktaù | tatsarvatra dvitéya-caturtha-päda-viñayam | prathama-tåtéya-pada-viñayaà tu vasanta-tilakäder eva | atra"pramudita-saurabha ägato vasanta” iti tu päöhoyuktaù |

anyäs tä guëa-ratna-rohaëa-bhuvo dhanyämåd-anyaiva säsä sambhäräù khalu te’nya eva vidhinä yair eña

såñöo yuvä |çrémat-känti-juñäà dviñäà kara-talät stréëäànitamba-sthaläddåñöe yatra patanti müòha-manasäm asträëivasträëi ca ||

atra “vasträëi ca” iti bandhasya çlathatva-çrutiù |“vasträëy api” iti päöhe tu däròhyam iti na doñaù |“idam apräpta-guru-laghu-bhävänta-laghu” itikävya-prakäça-käraù | vastutas tulakñaëänusaraëe’py açravyam ity anye |

(8) projjvalaj-jvalana-jvälä-vikaöoru-saöä-cchaöaù |çväsa-kñipta-kula-kñmä-bhåt pätu vo nara-keçaré ||

atra krameëänupräsa-prakarñaù patitaù |

(9) "dalite utpale ete akñiëé amaläìgi te |" evaà-vidha-sandhi-viçleñasyäsakåt prayoga eva doñaù |anuçäsanam ullaìghya våtta-bhaìga-bhaya-mätreëasandhi-viçleñasya tu sakåd api | yathä—"väsaväçä-mukhe bhäti induç candana-binduvat |"

(10) "calaëòämara-ceñöitaù |" ity atra sandhaujugupsä-vyaïjakam açlélatvam |

(11) "urvy asäv atra tarv-älé marv-ante cärv-avasthitiù |" atra sandhau kañöatvam |

(12) indur vibhäti karpüra-gaurair dhavalayankaraiù |

jagan mä kuru tanvaìgi mänaà pädänate priye||

atra jagad iti prathamärdhe paöhitum ucitam |

(13) näçayanto ghana-dhväntaà täpayantoviyoginaù |

patanti çaçinaù pädä bhäsayantaù kñamä-talam||

atra caturtha-pädo väkye samäptäv api punar-upättaù |

(14) abhavan-mata-sambandho, yathä—

yä jaya-çrér manojasya yayä jagad-alaìkåtam |yämeëäkñéà vinä präëä viphalä me kuto’dya sä||

atra yac-chabda-nirdiñöänäà väkyänäà paraspara-nirapekñätvät tad-ekäntaù-pätinä tv eëäkñé-çabdenänyeñäà sambandhaù kaver abhimato'pi

nopapadyata eva | “yäà vinämé våthä präëä eëäkñésä kuto’dya me” iti tac-chabda-nirdiñöa-väkyäntaù-pätitve’pi yac-chabda-nirdiñöa-väkyaiù sambandhoghaöate |

yathä vä—“ékñase yat kaöäkñeëa tadä dhanvémanobhuvaù” | atra “yad” ity anena “tad” ity anenasambandho na ghaöate | “ékñase cet” iti tu yuktaùpäöhaù |

yathä vä—jyotsnä-cayaù payaù-püras tärakäù kairaväëi ca|räjati vyoma-käsära-räjahaàsaù sudhäkaraù ||

atra vyoma-käsära-çabdasya samäse guëé-bhävättad-arthasya na sarvaiù saàyogaù | vidheyävimarçeyad evävimåñöaà tad eva duñöam | iha tupradhänasya käsära-padärthasyaprädhänyenäpratéteù sarvo'pi payaù-pürädi-çabdärthas tad-aìgatayä na pratéyate iti sarva-väkyärtha-virodhävabhäsa ity ubhayor bhedaù |

anena chindatä mätuù kaëöhaà paraçunä tava |baddha-spardhaù kåpäëo’yaà lajjate mamabhärgava ||

atra “bhärgava-nindäyäà prayuktasya mätå-kaëöha-cchedana-kartåtvasya paraçunä sambandho nayuktaù” iti präcyäù | “paraçu-nindä-mukhenabhärgava-nindädhikyam eva vaidagdhyaàdyotayati” ity ädhunikäù |

(15) akramatä, yathä—

samaya eva karoti baläbalaà praëigadanta itévaçarériëäm |çaradi haàsa-raväù paruñékåta-svara-mayüramayü-ramaëéyatäm ||

atra parämåçyamäna-väkyänantaram eva iti-çabda-prayogo yujyate | na tu praëigadanta ity anantaram| evaà—

dvayaà gataà samprati çocanéyatäàsamägama-prärthanayä kapälinaù |kalä ca sä käntimaté kalävatastvam asya lokasya ca netra-kaumudé ||

atra tvam ity anantaram eva ca-käro yuktaù |

(16) amata-parärthatä, yathä—“räma-manmatha-çareëa täòitä” ity ädi | atra çåìgära-rasasya vyaïjakodvitéyo'rthaù prakåta-rasa-virodhitväd aniñöaù |

(17) väcyasyänabhidhänaà, yathä—"vyatikrama-lavaà kaà me vékñya vämäkñi kupyasi |" atravyatikrama-lavam apéty apir avaçyaà vaktavyonoktaù | nyüna-padatve väcaka-padasyaiva nyünatävivakñitä | apes tu tathätvam ity anayor bhedaù |evam anyaträpi |

yathä vä—“caraëänata-käntäyäs tanvi kopas tathäpite” | atra caraëänata-käntäséti väcyam |

(18) bhagna-prakramatä, yathä—“evam uktomitra-mukhyai rävaëaù pratyabhäñata |” atra vaca-dhätunä prakräntaà prativacanam api tenaivavaktum ucitam | tena “rävaëaù pratyavocata” itipäöho yuktaù | evaà ca sati na kathita-padatva-doñaù | tasyoddeçya vyatirika-viñayakatvät | iha hivacana-prativacanayor uddeçya-pratinirdeçitvam |yathä—“udeti savitä tämras tämra evästam eti” ityatra hi yadi padäntareëa sa evärthaù pratipädyatetadänyo'rtha iva bhäsamänaù pratétià sthagayati |

yathä vä—te himälayam ämantryapunaù prekñya ca çülinam |siddhaà cäsmai nivedyärthaàtad visåñöäù kham udyayuù || (ku.saà. 6)

atra “asmai” itédamä prakräntasya tenaiva tat-samänäbhyäm etad adaù-çabdäbhyäà vä parämarçoyukto, na tac-chabdena |

yathä vä—“udanvacchinnä bhüù sa ca patir apäàyojana-çatam” | atra “mitä bhüù patyäpäà sa capatir apäm” iti yuktaù päöhaù |

evaà—yaço’dhigantuà sukha-lipsayä vämanuñya-saìkhyäm ativartituà vä |nirutsukänäm abhiyoga-bhäjäàsamutsukeväìkam upaiti siddhiù || (ki.a. 3.40)

atra “sukham éhitum” ity ucitam |

(19) prasiddhi-tyägo, yathä—“ghoro värimucäàravaù” | atra meghänäà garjitam eva prasiddham |yad ähuù—

maïjérädiñu raëita-präyaà pakñiñu küjita-prabhåti |svanita-maëitädi surate meghädiñu garjita-mukham || ity ädi |

(20) asthäna-padatä, yathä—

térthe tadéye gaja-setu-bandhätpratépagäm uttarato’sya gaìgäm |ayatna-bäla-vyajané-babhüvurhaàsä nabho-laìghana-lola-pakñäù || [ra.vaà.16.33]

atra tadéya-padät pürvaà gaìgäm ity asya päöhoyuktaù | evam—“hitän na yaù saàçåëue sa kiàprabhuù” | atra “saàçåëuta” ity ataù pürvaà naïaùsthitir ucitä |

atra ca nahir asthäna-patitaù | atra pada-mätrasyästhäne niveçe'pi sarvam eva väkyaàvivakñitärtha-pratyäyane mantharam iti väkya-doñatä | evam anyaträpi |

iha kecid ähuù—“pada-çabdena väcakam evapräyaço nigadyate | na ca naïo väcakatä nirvivädätsvätantryeëärtha-bodha-virahät iti | yathä “dvayaàgatam” ity ädau tvam ity anantaraà ca-käränupädänäd akramatä tathehäträpéti |

(21) asthänastha-samäsatä, yathä—

adyäpi stana-çaila-durga-viñame kåñëa-priyäëäà hådi

sthätuà väïchati mäna eña dhig iti krodhädivälohitaù |udyan duratara-prasärita-karaù karñaty asautat-kñaëätphullat kairava-koña-niùsarad-ali-çreëékåpäëéà çaçé ||

atra kopina uktau samäso na kåtaù | kaver uktaukåtaù |

(22) väkyäntara-padänäà väkyäntare'nupraveçaùsaìkérëatvam | yathä—“candraà muïcakuraìgäkñi paçya mänaà nabho’ìgane |” atra“nabho’ìgane candraà paçya mänaà muïca” itiyuktam | “kliñöatvam eka-väkya-viñayam” ity asmädbhinnam |

(23) väkyäntara-madhye väkyänataränupraveçogarbhitvam | yathä—

ramaëe caraëa-pränte praëati-pravaëe’dhunä |vadämi sakhi tattvaà te kadäcin nocitäùkrudhaù ||

--o)0(o--

artha-doñän äha—

apuñöa-duñkrama-grämya-vyähatäçléla-kañöatäù |anavékåta-nirhetu-prakäçita-viruddhatäù ||10|| 9

sandigdha-punaruktatve khyäti-vidyä-viruddhate |säkäìkñatä-sahacara-bhinnatästhäna-yuktatä ||11||

10aviçeñe viçeñaç cäniyame niyamas tathä |

tayor viparyayo vidhy-anuvädäyuktate tathä | 11nirmukta-punaruktatvaà artha-doñäù prakértitäù

||12|| 12ab

tad-viparyayo viçeñe’viçeño niyame’niyamaç ca |

(1) atra apuñöatvaà mukhyänupakäritvam |yathä—“vilokya vitate vyomni vidhuà muïcaruñaà priye |” atra vitata-çabdo mäna-tyägaà pratina kiïcid upakurute | adhika-padatvepadärthänvaya-pratéteù sama-kälam eva bädha-pratibhäsaù | iha tu paçcäd iti viçeñaù |

(2) duñkramatä, yathä—“dehi me väjinaà räjangajendraà vä madälasam |” atra gajendrasyaprathamaà yäcanam ucitam |

(3) grämyatä, yathä—“svapihi tvaà samépe mesvapimy evädhunä priye |” aträrtho grämyaù |

(4) kasyacit präg utkärñam apakarñaà väbhidhäyapaçcät tad anyathä pratipädanaà vyähatatvam,yathä—

haranti hådayaà yünäà na navendu-kalädayaù|vékñyate yair iyaà tanvé loka-locana-candrikä ||

atra yeñäm indu-kalä nänanda-hetus teñämevänandäya tanvyäç candrikätväropäù |

(5) açlélatä, yathä—

hantum eva pravåttasya stabdhasya vivaraiñiëaù|yathäçu jäyate päto na tathä punar unnatiù ||

aträrtho’çlélaù |

(6) kañöatä, yathä—arthasya durühatvaà kañöatvam|

varñaty etad aharpatir na tu ghano dhäma-stham acchaà payaùsatyaà sä savituù sutä sura-sarit puro yayäplävitaù |vyäsasyoktiñu viçvasity api na kaù çraddhä na

kasya çrutauna pratyeti tathäpi mugdha-hariëé bhäsvan-maréciñv apaù ||

atra yasmät süryäd våñöer yamunäyäç ca prabhavastasmät tayor jalam api sürya-prabhavam | tataç casürya-marécéäà jala-pratyaya-hetutvam ucitam |tathäpi mågé-bhräntatvät tatra jala-pratyayaà nakaroti | ayam aprastuto’py artho durbodhaù | dürecäsmät prastutärtha-bodha iti kañöärthatvam |

(7) anavékåtatä, yathä—

sadä carati khe bhänuù sadä vahati märutaù |sadä dhatte bhuvaà çeñaù sadädhéro’vikatthanaù ||

atra sadety anavékåtam | aträsya padasyaparyäyäntareëopädäne’pi yadi nänyad vicchity-antaram, tadäsya doñasya sad-bhäva iti kathita-padatväd bhedaù |

navékåtatvaà, yathä—

bhänuù sakåd-yukta-turaìga evarätrindivaà gandhavahaù prayäti |bibharti çeñaù satataà dharitréà

ñañöhäàça-våtter api dharma eñaù || [kälidäsa]iti |

(8) nirhetutä, yathä—

gåhétaà yenäséù paribhava-bhayän nocitam apiprabhäväd yasyäbhün na khalu tava kaçcin naviñayaù |parityaktaà tena tvam asi suta-çokän na tubhayädvimokñye çastra tväm aham api yataù svastibhavate || (ve.saà. 3.19)

atra dvitéya-çastra-mocane hetur nokta itinirhetutvam |

(9) prakäçita-viruddhatä, yathä—“kumäras tenarädhéça çriyaà samadhir gacchatu |” atra “tvaàmriyasva” iti viruddhärtha-prakäçanät prakäçita-viruddhatvam |

(10) sandigdhatä, yathä—“acalä abalä vä syuùsevyä brüta manéñiëaù |” atra prakaraëäbhäväcchänta-çåìgäriëoù ko vakteti niçcayäbhävätsandigdhatvam |

(11) punaruktatvam, yathä—

sahasä vidadhéta na kriyäm avivekaùparamäpadäà padam |våëvate hi vimåçya-käriëaà guëa-lubdhäùsvayam eva sampadaù ||

atra dvitéyärdha-vyatirekeëa dvitéya-pädasyaivärthaiti punar-uktatä |

(12) prasiddhi-viruddhatä, yathä—“tataç cacärasamare çita-çüla-dharo hariù |” atra hareù çülaàloke’prasiddham |

yathä vä—“pädäghätäd açokas te saïjätäìkura-kaëöakaù |” atra pädäghätäd açokeñu puñpam evajäyate iti prasiddham | na tv aìkura iti kavi-samaya-khyäti-viruddhatä |

(13) vidyä-viruddhatä, yathä—“adhare karaja-kñataà mågäkñyäù |” atra çåìgära-çästra-viruddhatväd vidyä-viruddhatä | evam anya-çästra-viruddhatvam api |

(14) säkäìkñatä, yathä—

aiçasya dhanuño bhaìgaà kñatrasya casamunnatim |

stré-ratnaà ca kathaà näma måñyatebhärgävo’dhunä ||

atra stré-ratnam upekñitum iti säkäìkñä |

(15) sahacara-bhinnatä, yathä—

sajjano durgatau magnaù käminé galita-stané |khalaù püjyaù samajyäyäà täpäya mamacetasaù ||

atra sajjanaù käminé ca çobhanau tat-sahacaraùkhalo’çobhana iti sahacara-bhinnatvam |

(16) asthäna-yuktatä—

äjïä çakra-çikhämaëi-praëayiné çästräëi cakñurnavaàbhaktir bhüta-patau pinäkini padaà laìketidivyä puré |utpattir druhiëänvaye ca tad aho nedåg varolabhyatesyäc ced eña na rävaëaù kva nu punaù sarvatrasarve guëäù ||

atra “na rävaëaù” ity atra eva samäpyam |

(17) aviçeño, yathä—“hérakäëäà nidher asyasindhoù kià varëayämahe |” atra ratnänäà nidherity aviçeña eva väcyaù |

(18) aniyame niyamo, yathä—

ävarta eva näbhis te netre néla-saroruhe |bùaìgäç ca valayas tena tvaà lävaëyämbu-väpikä ||

aträvarta eveti niyamo na väcyaù |

(19) viçeñe’viçeño, yathä—“yänti néla-nicolinyorajanéñv abhisärikäù |” atra tamisräsv iti rajané-viçeño väcyaù |

(20) niyame’niyamo, yathä—“äpäta-surase bhogenimagnäù kià nu kurvate |” atra äpäta eveti niyamoväcyaù |

nanu, väcyänabhidhäne vyatikrama-lavam ity ädauaper abhävaù | iha eva-kärasyeti ko’nayor bhedaù |aträha— vyatikramety ädau: niyamasya vacanameva påthag-bhütaà niyama-parivåtter viñayaù iti |tan na tathä saty api dvayoù çabdärtha-doñatäyäàniyämakäbhävät | tat kä gatir iti cet ? vyatikrama-lavaà ity ädau çabdoccäraëänantaram eva doña iti

pratibhäsate | iha tv artha-pratyayänantaram evetibhedaù | evaà ca çabda-parivåtti-sahatväsahatväbhyäà pürvair ädåto’pi çabdärtha-doña-vibhäga eva paryavasyatéti yo doñaù çabda-parivåtty-asahaù sa çabda-doña eva | yaùpadärthänvaya-pratéty-anantara-bodhyaùso’rthäçraya iti | evaà cäniyama-parivåttyäder apyadhika-padatväder bhedo boddhavyaù | amata-parärthatve tu “räma-manmatha-çareëa” ity ädauniyamena väkya-vyäpitväbhipräyäd väkya-doñatä |açlélatvädau tu na niyamena väkya-vyäpitvam iti |

(21) vidhy-ayuktatä, yathä—“änandita-sva-pakño’sau para-pakñän haniñyati |” atra para-pakñänhatvä sva-pakñam änandayiñyatéti vidheyam |

(22) anuvädäyuktatä, yathä—

caëòéça-cüòäbharaëa candra loka-tamopaha !virahi-präëa-haraëa kadarthaya na mäà våthä||

atra virahiëa uktau tåtéya-pädasyärtho nänuvädyaù |

(23) nirmukta-punaruktatä, yathä—

lagnaà rägävåtäìgyä sudåòham iha yayaiväsi-

yañöyäri-kaëöhemätaìgänäm apéhopari para-puruñair yä cadåñöä patanté |tat-sakto’yaà na kiïcid gaëayati viditaà te’stutenäsmi dattäbhåtyebhyaù çré-niyogäd gaditum itigatevämbudhià yasya kértiù ||

atra viditaà te’stv ity anena samäpitam api vacanaàtenety ädinä punar upättam ||

--o)0(o--

atha rasa-doñän äha—

rasasyoktiù sva-çabdena sthäyi-saïcäriëor api | 12paripanthir asäìgasya vibhävädeù parigrahaù ||13

||äkñepaù kalpitaù kåcchräd anubhäva-vibhävayoù |

13akäëòe prathana-cchedau tathä déptiù punaù

punaù ||14||aìgino’nanusandhänam anaìgasya ca kértanam |

14ativiståtir aìgasya prakåténäà viparyayaù |

arthänaucityam anye ca doñä rasa-gatä matäù ||15||15

(1) rasasya sva-çabdo rasa-çabdaù çåìgärädi-çabdaçca | krameëa, yathä—

“tam udvékñya kuraìgäkñé raso naù ko'pyajäyata |”

“candra-maëòalam älokya çåìgäre'maganamantaram |”

(2) sthäyi-bhävasya sva-çabda-väcyatvaà, yathä—

“ajäyata ratis tasyäs tvayi locana-gocare |”

(3) vyabhicäriëaù sva-çabda-väcyatvaà, yathä—

“jätä lajjävaté mugdhä priyasya paricumbane |”

atra prathame päde “äsén mukulitäkñé sä” iti lajjäyäevänubhäva-mukhena kathane yuktaù päöhaù |

(4) “mänaà mä kuru tanvaìgi jïätvä yauvanamasthiram” | atra yauvanästhairya-nivedanaàçåìgärasya paripanthinaù çänta-rasasyäìgaàçäntasyaiva ca vibhäva iti çåìgäre tat-parigraho nayuktaù |

(5) dhavalayati çiçira-rociñi bhuvana-talaà loka-locanänande |

éñat kñipta-kaöäkñä smera-mukhé sä nirékñitägopé ||

atra çåìgära-rasasya uddépanälambana-vibhävävanubhäva-paryavasäyinau sthitäv ity eñä kañöa-kalpanä | svairatayä ceñöite'pi tat-sambhavät |

(6) pariharati ratià matià lunéteskhalati bhåçaà parivartate ca bhüyaù |iti bata viñamä daçäsya dehaàparibhavati prathamaà kim atra kurmaù ||

iha rati-parihärädénäà karuëädäv api sambhavati |käminé-rüpo vibhävaù kåcchräd äkñepyaù |

(7) akäëòe prathanaà, yathä veëé-saàhäredvitéyäìke pravartamänäneka-véra-saìkñaye'käleduryodhanasya bhänumatyä saha çåìgära-prathanam |

(8) chedo, yathä véra-carite räghava-bhärgavayordhärädhirüòhe'nyonya-saàrambhe “kaìkaëa-mocanäya gacchämi” iti räghavasyoktiù |

(9) punaù punar déptir, yathä kumära-sambhave

rati-viläpe |

(10) aìgino'nanusandhänaà, yathä ratnävalyäàcaturthäìke bäbhravyägamane sägarikäyä vismåtiù |

(11) anaìgasya kértanaà, yathä karpüra-maïjaryäà räja-näyikayoù svayaà kåtaàvasantasya varëanam anädåtya vandi-varëita-praçaàsä |

(12) aìgasyätiviståtir, yathä kiräte suräìganä-viläsädi |

(13) prakåtayo divyä adivyä divyädivyäç ceti | teñäàca dhérodättäditä | teñäm apy uttama-madhyamädhamatvam | teñu ca yo yathä-bhütastasyäyathä-varëane prakåti-viparyäyo doñaù | yathädhérodättasya rämasya dhéroddhatavat chadmanäbäli-vadhaù |

yathä vä, kumära-sambhave pärvaté-maheçvarayoùsambhoga-çåìgära-varëanam | idaà hi pitroùsambhoga-varëanam ivätyantam anucitam ity ähuù|

(13) [arthänaucityam |] anyad apy anaucityaàdeça-kälädénäm anyathä yad varëanam | tathä sati

kävyasyäsatyatä-pratibhäsena vineyänämunmukhékäräsambhavaù |

ebhyaù påthag-alaìkära-doñäëäà naivasambhavaù ||16|| 15ef

ebhya ukta-doñebhyaù | tathä hi—upamäyämasädåçyäsambhavayoù | upamänasya jäti-pramäëa-gata-nyünatvädhikatvayoù | arthäntara-nyäseutprekñitärtha-samarthena cänucitatvam | krameëa,yathä—

“grathnämi kävya-çaçinaà vitatärtha-raçmim”

“prajvalaj-jaladhärävan nipatanti çaräs tava |”

“caëòäla iva räjäsau saìgräme’dhika-sähasaù |”

“karpüra-khaëòa iva räjati candra-bimbam |”

“haravan nélakaëöho’yaà viräjati çikhävalaù |”

“stanäv adri-samänau te”

diväkaräd rakñati yo guhäsulénaà divä bhétam ivändhakäram |kñudre’pi nünaà çaraëaà prapanne

mamatvam uccaiù çirasäà satéva || [ku.saà.1.12]

evam ädiñütprekñitärthasyäsambhütatayaivapratibhäsanaà svarüpam ity anucitam eva tat-samarthanam |

yamakasya pädatraya-gatasya aprayuktatvaàdoñaù, yathä—

sahasäbhijanaiù snigdhaiù sahasä kuïja-mandiram |udite rajané-näthe sahasä yäti sundaré ||

utprekñäyäà yathä-çabdasyotprekñä-dyotakatve’väcakatvam, yathä—“eña mürto yathädharmaù kñitipo rakñati kñitim |”

evam anupräse våtti-viruddhasya pratiküla-varëatvam, yathä—“obaööa(i) ullaööa(i)” ity ädau |

upamäyäà ca sädhäraëa-dharmasyädhika-nyünatvayor adhika-padatvaà nyüna-padatvaàca | krameëa, yathä—

nayana-jyotiñä bhäti çambhur bhüti-sita-dyutiù|

vidyuteva çaran-megho néla-värida-khaëòa-bhåt ||

atra bhagavato nélakaëöhatvasyäpratipädanäccaturtha-pädo'dhikaù |

kamaläliìgitas tära-hära-häré muraà dviñan |vidyud vibhüñito néla-jémüta iva räjate ||

atropamänasya sabaläkatvaà väcyam |

asyäm evopamänopameyayor liìga-vacana-bhedasya käla-puruña-vidhy-ädi-bhedasya cabhagna-prakramatvaà, krameëodäharaëam—

(1) “sudheva vimalaç candraù”

(2) “jyotsnä iva sitä kértiù”

(3) “käpy abhikhyä tayor äséd vrajatoù çuddha-veñayoù |”

(4) “hima-nirmuktayor yoge citrä-candramasor iva|” atra tathäbhüta-citrä-candramasoù çobhä nakhalv äséd api tu sarvadaiva bhavati |

(5) “lateva räjase tanvi |” atra latä räjate, tvaà tu

räjase |

(6) “ciraà jévatu te sünur märkaëòeya-muniryathä |” atra märkaëòeya-munir jévaty eva | nakhalv etad asya jévatv ity anena vidheyam |

iha tu yatra liìga-vacana-bhede'pi na sädhäraëa-dharmasyänyathä-bhävas tatra na doñaù |krameëodäharaëam—

“mukhaà candra iväbhäti”

tad veño’sadåço’nyäbhiù strébhirmadhuratäbhåtaù |dadhate sma paräà çobhäà tadéyä vibhramäiva ||

pürvodäharaëeñu tu upamänopameyayor ekasyaivasädhäraëa-dharmeëänvaya-siddheùprakräntasyärthasya sphuöo’nirvähaù |

evam anupräse vaikalyäsya apuñöärthatvaà,yathä—

anaëu-raëan-maëi-mekhalamavirata-çiïjäna-maïju-maïjéram |parisaraëam aruëa-caraëe

raëaraëakam akäraëaà kurute ||

evaà samäsoktau sädhäraëa-viçeñaëa-vaçätparärthasya pratétäv api punas tasyaçabdenopädänasyäprastuta-praçaàsäyäàvyaïjanayaiva prastutärthävagateù çabdena tad-abhidhänasya ca punaruktatvam |krameëodäharaëam—

anurägavantam api locanayordadhataà vapuù sukham atäpa-karam |nirakäsayad ravim apeta-vasuàviyad-älayäd apara-dig-gaëikä || [mägha 9.10]

aträpara-dig ity etävataiva tasyä gaëikätvaàpratéyate |

ähüteñu vihaìgameñu maçako näyän puroväryatemadhye vä dhuri vä vasaàs tåëa-maëir dhattemaëénäà dhuram |khadyoto'pi na kampate pracalituà madhye'pitejasvinäàdhik sämänyam acetasaà prabhum ivänämåñöa-tattväntaram ||

aträcetasaù prabhor abhidhänam anucitam |

evam anupräse prasiddhy-abhävasya khyäta-viruddhatvam | yathä—

cakrädhiñöhitatäà cakré gotraà gotrabhiducchritam |våñaà våñabha-ketuç ca präyacchannasyabhübhujaù ||

ukta-doñäëäà ca kvacid doñatvaà kvacid guëatvamapéty äha—

vaktari krodha-saàyukte tathä väcye samuddhate|

raudrädau ca rase'tyantaà duùçravatvaà guëobhavet ||17|| 16

eñu cäsväda-svarüpa-viçeñätmaka-mukhya-guëa-prakarñopayogitväd guëa iti vyapadeço bhäktaù |krameëa, yathä—

tad-viccheda-kåçasya kaëöha-luöhita-präëasyame nirdayaàkrüraù païca-çaraù çarair atiçitair bhindanmano nirbharam |çambhor bhüta-kåpä-vidheya-manasaùproddämanetränala-

jväläjäla-karälitaù punar asäv ästäàsamastätmanä ||

atra çåìgäre sa-kopä kåñëa-käminé vaktré |

mürdha-vyädhüyamäna-dhvana-damaradhuné-lola-kallola-jälo-ddhütämbhaù-kñoda-dambhät prasabhamabhinabhaù-kñipta-nakñatra-lakñam |ürdhva-nyastäìghri-daëòa-bhrami-bhara-rabhasodyan-nabhasvat-pravega-bhränta-brahmäëòa-khaëòaà pravitaratuçivaà çämbhavaà täëòavaà vaù ||

atroddhata-täëòavaà väcyam | ime padye mama |

raudrädi-rasatva etad dvitayäpekñayäpiduùçravatvam atyantaà guëaù | yathä—“utkåtyotkåtya kåttaà” ity ädi | atra bébhatso rasaù |

suratärambha-goñöhyädäv açlélatvaà tathä punaù||18|| 17ab

tathä punar iti guëa eva | yathä—

kari-hastena sambädhe praviçyäntar-viloòite |upasarpan dhvajaù puàsaù sädhanäntar

viräjate ||

atra hi suratärambha-goñöhyäm—“tämbüla-däna-vidhinä visåjed vayasyäà dvyarthaiù padaiùpiçunayec ca rahasyaà vastu” iti hi käma-çästra-sthitiù |

ädi-çabdäc chama-kathä-prabhåtiñu boddhavyam |

syätäm adoñau çleñädau nihatärthäprayuktate ||19|| 17cd

yathä—parvata-bhedi pavitraà jaitraànarakasya bahu-mataà gahanam |harim iva harim iva harim ivasura-sarid-ambhaù patan namata ||

atrendra-pakñe pavitra-çabdo nihatärthaù | siàha-pakñe mataìga-çabdo mätaìgärthe'prayuktaù |

guëaù syäd apratétatvaà jïatvaà ced vaktå-väcyayoù ||20|| 18ab

yathä—tväm ämänanti prakåtià puruñärtha-pravartiném |

tvad-darçanam udäsénaà tväm eva puruñaàviduù || [ku.saà. 2.13]

svayaà väpi parämåçe . . . . . . . . . . . . . .||21|| 18c

apratétatvaà guëa ity anuñajyate | yathä—

yuktaù kaläbhis tamasäà vivåddhyaikñéëaç ca bhäti kñataye ya eñäm |çuddhaà nirälamba-padävalambaàtam ätma-candraà pariçélayämi ||

. . . . . . . . . . . . . . kathitaà ca padaàpunaù | 18d

vihitasyänuvädyatve viñäde vismaye krudhi ||22||dainye'tha läöänupräse'nukampäyäà prasädane |

19arthäntara-saìkramita-väcye harñe'vadhäraëe ||23||

guëa ity eva, yathä—

"udeti savitä tämraù" ity ädi | atravihitänuvädaù |

"hanta hanta gataù känto vasante sakhi nägataù|" atra viñädaù |

"citraà citram anäkäçe kathaà sumukhicandramäù |" atra vismayaù |

"sunayane nayane nidhehi |" iti läöänupräsaù |

"nayane tasyaiva nayane ca |" ity ädävarthäntara-saìkramita-väcyo dhvaniù | evamanyatra |

sandigdhatvaà tathä vyäja-stuti-paryavasäyi cet ||24|| 20

guëa ity eva, yathä—

påthukärta-svara-pätraà bhüñita-niùçeña-parijanaà kåñëa |vilasat-kareëu-gahanaà samprati samamävayoù sadanam ||

vaiyäkaraëa-mukhye tu pratipädye'tha vaktari |kañöatvaà duùçravatvaà vä . . . . . . . . . . .

. . .||25|| 21abc

guëa ity eva | yathä—

dé-dhé-vevéö-samaù kaçcid guëa-våddhyor

abhäjanam |kvip-pratyayaù samaù kaçcid yatra sannihite nate ||

aträrtha-kañöo vaiyäkaraëaç ca vaktä | evam asyapratipädyatve’pi—

“aträsmärñaà upädhyäyaà tväm ahaà nakadäcana |”

atra duùçravatvam | vaiyäkaraëo väcyaù | evam asyavaktåtve’pi |

. . . . . . . . . grämyatvam adhamoktiñu ||26|| 21d

guëa ity eva | yathä mama—

eso sasahara-bimbo désa(i) ehaìgabéëa-piëòobba |ede assasamohä paòanti äsäsu duddhadhärabba ||

[eño çaçadhara-bimbo dåçyate haiyaìgavéna-piëòa iva |ete cäàçu-samühäù patanty äçäsu dugdha-dhäräiva ||]

iyaà vidüñakoktiù

nirhetutä tu khyäte'rthe doñatäà naiva gacchati ||26|| 22ab

yathä—“samprati sandhyä-samayaç cakra-dvandväni vighaöayati |”

kavénäà samaye khyäte guëaù khyäta-viruddhatä||27|| 22cd

kavi-samaya-khyätäni ca—

mälinyaà vyomni päpe yaçasi dhavalatä varëyatehäsa-kértyoù

raktau ca krodha-rägau sarid udadhi-gataàpaìkajendévarädi |

toyädhäre'khile'pi prasarati ca marälädikaù pakñi-saìgho

jyotsnä preyä cakorair jaladhara-samaye mänasaàyänti haàsäù ||28|| 23

pädäghätäd açokä vikasati bakulo yoñitäm äsyamadyair

yünäm aìgeñu häräù sphuöati ca hådayaàviprayogasya täpaiù |

maurvé-rolamba-mälä dhanur atha viçikhäùkausumäù puñpa-ketor

bhinnaà syäd asya väëair yuvajana-hådayaà stré-kaöäkñeëa tadvat ||29|| 24

ahny-ambhojaà niçäyäà vikasati kumudaàcandrikä çukla-pakñe

megha-dhväneñu nåtyaà bhavati ca çikhinäà näpyaçoke phalaà syät |

na syäj jäté vasante na ca kusuma-phale gandha-sära-drumäëäm

ity ädy unneyam anyat kavi-samaya-gataà sat-kavénäà prabandhe ||30|| 25

eñäm udäharaëäny äkareñu spañöani |

dhanur jyädiñu çabdeñu çabdäs tu dhanur-ädayaù |

ärüòhatvädi-bodhäya . . . . . . . . . . . . . . ||31|| 26abc

yathä—“pürite rodasé dhvänair dhanur-jyä-sphälanodbhavaiù |” atra jyä-çabdenäpi gatärthatvedhanuù-çabdena jyäyä dhanuñyäyatté-karaëaàbodhyate |

ädi-çabdät—“bhäti karëävataàsas te |” evaà

çravaëa-kuëòala-çiraù-çekhara-prabhåtiù | evaànirupapado mälä-çabdaù puñpa-srajameväbhidhatta iti sthitäv api “puñpa-mälä vibhäti te” |atra puñpa-çabda utkåñöa-buddhyai |

evaà “muktähära” ity atra muktä-çabdenänya-ratnämiçritatvam |

. . . . . . . . . . . . . .prayoktavyäù sthitä ime||32|| 26d

ime dhanur-jyädayaù sat-kävya-sthitä evanibaddhavyäù | na tv asthitä jaghana-käïcé-kara-kaìkaëädayaù |

uktäv änanda-magnädeù syän nyüna-padatä guëaù||33|| 27ab

yathä—gäòhäliìgana-vämané-kåta-kuca-prodbhinna-romodgamäsändra-sneha-rasätireka-vigalac-chréman-nitambämbarä |mä mä mänada mäti mäm alam itikñämäkñarolläpinésuptä kià na måtä nu kià manasi me lénävilénä nu kim ||

kvacin na doño na guëaù. . . . . . . . . . . . . .||34|| 27c

nyüna-padatvam ity eva, yathä—

tiñöhet kopa-vaçät prabhäva-pihitä dérghaà nasä kupyatisvargäyotpatitä bhaven mayi punar bhävärdramasyä manaù |täà hartuà vibudha-dviño’pi na ca me çaktäùpuro-vartinéàsä cätyantam agocaraà nayanayor jäteti ko'yaàvidhiù ||

atra prabhäva-pihiteti bhaved iti cety anantaraà“naitad yataù” iti padäni nyünäni | eñäà padänäànyünatäyaà apy etad-väkya-vyaìgyasyavitarkäkhya-vyabhicäri-bhävasyotkarñäkaraëän naguëaù | “dérghaà na sä” ity ädi-väkya-janyayä capratipattyä tiñöhed ity ädi-väkya-pratipatter bädhaù| sphuöam evävabhäsata iti na doñaù |

. . . . . . . . . . . . . . guëaù kväpy adhikaàpadam ||35|| 27d

yathä—

äcarati durjano yat sahasä manaso’py agocaränarthän |tan na na jäne jäne spåçati manaù kintu naivaniñöhuratäm ||

atra “na na jäne” ity ayoga-vyavacchedaù | dvitéye“jäne” ity anena näham eva jäne ity anya-yog-vyavavacchedäd vicchitti-viçeñaù |

samäpta-punar-ättatvaà na doño na guëaù kvacit ||36|| 28ab

yathä—“anyäs tä guëa-ratna-“ ity ädi | atraprathamärdhe väkya-samäptäv api dvitéyärdha-väkyaà punar upättam | evaà viçeñaëa-mätrasyapunar upädäne samäpta-punar-ättatvaà naväkyäntarasyeti vijïeyam |

garbhitatvaà guëaù kväpi. . . . . . . . . . . . .. ||37|| 28c

yathä—diì-mätaìga-ghaöä-vibhakta-caturä ghäöä mahésädhyatesiddhä sä ca vadanta eva hi vayaà romäïcitäùpaçyata |vipräya pratipädyate kim aparaà rämäya

tasmai namoyasmäd ävirabhüt kathädbhutam idaà yatraivacäntaà gatam ||

atra vadanta evety ädi-väkyaà väkyäntara-praveçäccamatkärätiçayaà puñëäti |

. . . . . . . . . . . . . . patat-prakarñatä tathä ||38|| 28d

tatheti kvacid guëaà, yathä—“caïcad-bhuja” ityädi | atra caturtha-päde sukumärärthatayäçabdäòambara-tyägo guëaù |

kvacid uktau sva-çabdena na doño vyabhicäriëaù |anubhäva-vibhäväbhyäà racanaà yatra nocitam ||

39|| 29

yatränubhäva-vibhäva-mukhena pratipädane viçad-apratétir nästi | yatra ca vibhävänubhäva-kåta-puñöi-rähityam evänuguëaà, tatra vyabhicäriëaù sva-çabdenoktau na doñaù | yathä—

autsukyena kåtatvarä sahabhuvä vyävartamänähriyätais tair bandhu-vadhü-janasya vacanairnétäbhimukhyaà punaù |

dåñövägre varam ätta-sädhvasa-rasä gauré navesaìgamesaàrohat-pulakä hareëa hasatä çliñöä çiväyästuvaù || [ratnävalé 1.2]

atrautsukyasya tvarä-rüpänubhäva-mukhenapratipädanena saìgame na jhaöiti pratétiù | tvaräyäbhayädinäpi sambhavät | hriyo'nubhävasyavyavartamänasya kopädinäpi sambhavät | sädhvasa-häsayos tu vibhävädi-paripoñasya prakåta-rasa-pratiküla-präyatväd ity eñäà sva-çabdäbhidhänameva nyäyyam |

saïcäryäder viruddhasya bädhyatvena vaco guëaù||40|| 30ab

yathä—“kväkäryaà çaça-lakñmaëaù kva ca kulam”ity ädi | atra praçamäìgänäà vitarkamatiçaìkädhåtéëäm abhiläñäìgautsukya-småti-dainya-cintäbhis tiraskäraù paryante cintä-pradhänamäsväda-prakarñam ävirbhävayati |

virodhino'pi smaraëe sämyena vacane tathä |na ced virodho nänyonyam aìginy-aìgatvam

äptayoù ||41|| 30

krameëa, yathä—

“ayaà sa raçanotkarñé” ity ädi | aträlambana-vicchede rate rasätmatayä samryamäëänäà tad-aìgänäm çokoddépakatayä karuëänukülatä |

sa-rägayä sruta-ghana-gharma-toyayäkarähati-dhvanita-påthüru-péöhayä |muhur muhur daçana-vilaìghitoñöhayäruñä nåpäù priyatamayeva bhejire ||

atra sambhoga-çåìgäro varëanéya-véra-vyabhicäriëaù krodhasyänubhäva-sämyenavivakñitaù |

ekaà dhyäna-nimélanän mukulita-präyaàdvitéyaà punaùpärvatyä vadanämbuja-stana-bhare çåìgära-bhävälasam |anyad düra-vikåñöa-cäpa-madana-krodhänaloddépitaàçambhor bhinna-rasaà samädhi-samaye netra-trayaà pätu vaù ||

atra çänta-çåìgära-raudra-rasa-paripuñöä bhagavad-viñayä ratiù |

yathä vä—

kñipto hastävalagnaù prasabham abhihato’pyädadäno’àçukäntaàgåhëan keçeñv apästaç caraëa-nipatito nekñitaùsambhrameëa |äliìgan yo’vadhütas tripura-yuvatibhiù säçru-netrotpaläbhiùkämévärdräparädhaù sa dahatu duritaàçämbhavo vaù çarägniù ||

atra kavi-gatä bhagavad-viñayä ratiù pradhänam |tasyäù paripoñakatayä bhagavatas tripura-dhvaàsaà pratyutsähasyäparipuñöatayä rasa-padavém apräptatayä bhäva-mätrasya karuëo'ìgam |tasya ca kämévetisämya-baläd äyätaù çåìgäraù |

evaà cäviçränti-dhämatayä karuëasyäpy aìgataivetidvayor api karuëa-çåìgärayor bhagavad-utsäha-paripuñöa-tad-viñaya-rati-bhäväsväda-prakarñakatayä yaugapadya-sambhaväd aìgatvenana virodhaù |

nanu samühälambanätmaka-pürëa-ghanänanda-rüpasya rasasya tädåçenetara-rasena kathaàvirodhaù sambhävanéyaù ? eka-väkye niveça-prädurbhävair yaugapadya-viraheëaparasparopamardakatvänupapatteù | näpy

aìgäìgibhävaù | dvayor api pürëatayä svätantryeëaviçränteù |

satyam uktam | ata evätra pradhänetareñu raseñusvätantrya-viçräma-rähityät pürëa-rasa-bhäva-mäträc ca vilakñaëatayä saïcäri-rasa-nämnävyapadeçaù väcyänäm |

asmat-pitämahänujakavi-paëòita-mukhya-çré-caëòé-däsa-pädänäà tu khaëòa-rasa-nämnä | yadähuù—

aìgaà bädhyo’tha saàsargé yady aìgé syädrasäntare |näsvädyate samagraà tat tataù khaëòa-rasaùsmåtaù || iti |

nanu, ädyaù karuëa-bébhatsa-raudra-véra-bhayänakaiù ity ukta-nayena viordhinor véra-çåìgärayoù katham ekatra—

kapole jänakyäù kari-kalabha-danta-dyuti-muñismara-smeraà gaëòoòòamara-pulakaà vaktra-kamalam |muhuù paçyaï çåëvan rajanicara-senä-kalakalaàjaöä-jüöa-granthià draòhayati raghüëäà

parivåòhaù || [hanuman-näöake 1.19]

ity ädau samäveçaù | atrocyate—iha khalu rasänäàvirodhitäyä avirodhitäyäç ca tridhä vyavasthä |kayoçcid älambanaikyena, kayoçcid äçrayaikyena,kayoçcin nairantaryeëeti | tatra véra-çåìgärayorälambanaikyena virodhaù | tathä häsya-raudra-bébhatsaiù sambhogasya | véra-karuëa-raudrädibhirvipralambhasya | älambanaikyena äçrayaikyena cavéra-bhayänakayoù | nairantarya-vibhävaikyäbhyäàçänta-çåìgärayoù | tridhäyaà virodhovérasyädbhuta-raudräbhyäm | çåìgärasyädbhutenabhayänakasya bébhatseneti |

tenätra véra-çåìgärayor bhinnälambanatvän navirodhaù | evaà ca vérasya näyaka-niñöhatvenabhayänakasya pratinäyaka-niñthävena nibandhebhinnäçrayatvena na virodhaù | yaç ca nägänandepraçamäçrayasyäpi jémüta-vähanasya malayavatyanurägo darçitaù | tatra “aho gétam aho väditram”ity adbhutasyäntarä niveçanän nairantaryäbhavänna çänta-çåìgärayor virodhaù | evam anyad apijïeyam | “päëòu-kñämaà vadanam” ity ädau capäëòutädénäm aìga-bhävaù karuëa-vipralambhe’péti na virodhaù |

anukäre ca sarveñäà doñäëäà naiva doñatä ||42||

31

sarveñäà duùçravatva-prabhåténäm | yathä—“eñaduçcyavanaà nauméty ädi jalpati kaçcana” | atraduçcyavana-çabdo’prayuktaù |

anyeñäm api doñäëäm ity aucityän manéñibhiù |adoñatä ca guëatä jïeyä cänubhayätmatä ||43|| 32

anubhayätmatä adoña-guëatä |

iti sähitya-darpaëe doña-nirüpaëo nämasaptama-paricchedaù |

||7||

--o)0(o--

(8)

añöamaù paricchedaù

guëa-nirëayaù

guëam äha—

rasasyäìgitvam äptasya dharmäù çauryädayo yathä |

guëäù . . . . . . . . . . . . . ||1||1ab

yathä khalv aìgitvam äptasyätmana utkara-hetutväc chauryädayo guëa-çabda-väcyäù, tathäkävye’ìgitvam äptasya rasasya dharmäù svarüpa-viçeñä mädhuryädayo’pi sva-samarpaka-pada-sandarbhasya kävya-vyapadeçasyaupayikänuguëya-bhäja ity arthaù | yathä caiñäà rasa-mätrasyadharmatvaà tathä darçitam eva |

mädhuryam ojo’tha prasäda iti te tridhä ||2|| 1

te guëäù | tatra—

citta-dravébhäva-mayo hlädo mädhuryam ucyate ||3|| 2ab

yat tu kenacid uktaà—“mädhuryaà druti-käraëam” iti, tan na | dravébhävasyäsväda-rüpählädäbhinnatvena käryatväbhävät | dravébhävaçca sväbhävikän äviñöatvätmaka-käöhinya-manyu-krodhädi-kåta-déptatva-vismaya-häsädy-upahita-vikñepa-parityägena raty-ädy-äkäränubiddhänandodbodhena sahådaya-cittärdra-präyatvam | tac ca—

sambhoge karuëe vipralambhe çänte’dhikaàkramät ||4|| 2cd

sambhogädi-çabdä upalakñaëäni | tenasambhogäbhäsädiñv apy etasya sthitir jïeyä |

mürdhni vargästy avarëena yuktäñ öa-öha-da-òhänvinä |

raëau laghü ca tad-vyaktau varëäù käraëatäà gatäù| 3

avåttir alpa-våttir vä madhurä racanä tathä ||5||

yathä—anaìga-maìgala-bhuvas tad-apäìgasyabhaìgayaù |janayanti muhur yünäm antaù-santäpa-santatim ||

yathä vä mama—

latä-kuïjaà guïjan madavad ali-püïjaàcapalayansamäliìgann aìgaà drutataram anaìgaàpravalayan |marun-mandaà mandaà dalitam aravindaàtaralayanrajo-våndaà vindan kirati makarandaà diçi

diçi ||

ojaç cittasya vistära-rüpaà déptatvam ucyate | 4véra-bébhatsa-raudreñu krameëädhikyam asya tu ||6

||

asyaujasaù | aträpi vérädi-çabdä upalakñaëäni | tenavéräbhäsädiñv apy asyävasthitiù |

vargasyädya-tåtéyäbhyäà yuktau varëau tad-antimau | 5

upary adho dvayor vä sarephau öa-öha-òa-òhaiùsaha ||7||

ça-käraç ca ña-käraç ca tasya vyaïjakatäà gatäù | 6tathä samäsa-bahulä ghaöanauddhatya-çäliné ||8||

yathä— “caïcad-bhuja” ity ädi |

våñas tv asau raja iva puccha-märjané-paribhramair ghana-gaëa-lakñam utkñipan |

kñiti-kñatäm atha khura-vajra-vijvalatkhanitrakair vidadhad agändharià prati ||

cittaà vyäpnoti yaù kñipraà çuñkendhanamivänalaù | 7

sa prasädaù samasteñu raseñu racanäsu ca ||9||

vyäpnoti äviñkaroti | yathä—

çabdäs tad-vyaïjakä artha-bodhakäù çruti-mätrataù ||10|| 8

yathä—sücé-mukhena sakåd eva kåta-vraëä tvaàmuktätate hådi viräjasi nandasünoù |bäëaiù smarasya çataço vinikåtta-dharmäsvapne’pi taà katham ahaà na vilokayämi ||

eñäà çabda-guëatvaà ca guëa-våttyocyatebudhaiù ||11||

çarérasya çauryädi-guëa-yoga iveti çeñaù |

çleñaù samädhir audäryaà prasäda iti ye punaù |9

guëäç cirantanair uktä ojasy antarbhavanti te ||12||

ojasi bhaktyä ojaù-pada-väcye çabdärtha-dharma-viçeñe | tatra çleño bahünäm api padänäm eka-padavad bhäsanätmä | yathä—

unmajjaj-jala-kuïjarendra-rabhasäsphälänubandhoddhatäùsarväù parvata-kandarodara-bhuvaù kurvan

pratidhväninéù |uccair uccarati dhvaniù çruti-pathonmäthéyathäyaà tathäpräyaù preìkhada-saàkhya-çaìkha-dhavaläveleyam udgacchati ||

ayaà bandha-vaikaöyätmakatväd oja eva |

samädhir ärohävaroha-krama-rüpaù | ärohautkarñaù, avaroho’pakarñaù | tayoù kramo vairasyatän ävaho vinyäsaù | yathä “caïcad-bhuja-” ity ädi |atra päda-traye krameëa bandhasya gäòhatä |caturtha-päde tv apakarñaù | tasyäpi ca tévra-prayatnoccäryatayä ojasvitä |

udäratä vikaöatva-lakñaëä | vikaöatvaà ca padänäànåtyat-präyatvaà, yathä—

sucaraëa-viniviñöair nüpurair nartakénäm |jhaëiti raëitam äsét tatra citraà kalaà ca ||

atra ca tan-matänusäreëa rasänusandhänamantareëaiva çabda-prauòhokti-mätreëaujaù |prasäda ojo-miçrita-çaithilyätmä |

yathä— “yo yaù çastraà bibharti svabhuja-guru-madaù päëòavénäà camünäm” iti |

mädhurya-vyaïjakatvaà yad asamäsasya darçitam| 10

påthak-padatvaà mädhuryaà tenaiväìgékåtaàpunaù ||13||

yathä— “çväsän müïcati” ity ädi |

artha-vyakteù prasädäkhya-guëenaiva parigrahaù |11

artha-vyaktiù padänäà hi jhaöity artha-samarpaëam ||14||

spañöam udäharaëam |

grämya-duùçravatä-tyägät käntiç ca sukumäratä ||15|| 12

aìgékåteti sambandhaù | tac ca hälikädi-pada-vinyäsa-vaiparétyenälaukika-çobhä-çälitvam |sukumäratä tv apäruñyam | anayor udäharaëespañöe |

kvacid doñas tu samatä märgäbheda-svarüpiëé |anyathokta-guëeñv asyä antaùpäto yathäyatham ||

16|| 13

masåëena vikaöena vä märgeëopakräntasyasandarbhasya tenaiva pariniñöhänaà märgäbhedaù |sa ca kvacid doñaù | tathä hi—

avyüòhäìgam arüòha-päëi-jaöharäbhogaà cabibhrad-vapuùpäréndraù çiçur eña päëi-puöake sammätu kiàtävatä |udyad-durdhara-gandha-sindhura-çata-proddäma-dänärëava-srotaù çoñaëa-roñaëät punar itaù kalpägniralpäyate ||

atroddhate’rthe väcye sukumära-bandha-tyägo guëaeva | anevaà-vidha-sthäne mädhuryädäv eväntaù-pätaù | yathä— “latä-kuïjaà guïjan” ity ädi |

ojaù prasädo mädhuryaà saukumäryam udäratä |tad-abhävasya doñatvät svékåtä anugä guëäù ||17||

14

ojaù sväbhipräyatva-rüpam | prasädo’rtha-vaimalyam | mädhuryam ukti-vaicitryam |saukumäryam apäruñyam | udäratä agrämyatvam |eñäà païcänäm apy artha-guëänäà yathä-kramamapuñöärthädhika-padänavékåtämaìgala-rüpäçléla-grämyatänäà niräkaraëenäìgékäraù | spañöäny

udäharaëäni |

artha-vyaktiù svabhävokty-alaìkäreëa tathä punaù|

rasa-dhvani-guëébhüta-vyaìgyänäà känti-nämakaù ||18|| 15

aìgékåta iti sambandhaù | artha-vyaktir vastu-svabhäva-sphuöatvam | käntir dépta-rasatvam |spañöe udäharaëe |

çleño vicitratä-mätram adoñaù samatä-param ||19||16ab

çleñaù krama-kauöilyänulbaëatvopapatti-yoga-rüpa-ghaöanätmä | tatra kramaù kriyä-santatiù |vidagdha-ceñöitaà kauöilyam | aprasiddha-varëanä-viraho’nulbaëatvam | upapädaka-yukti-vinyäsaupapattiù | eñäà yogaù sammelanam | sa eva rüpaàyasyä ghaöanäyäs tad-rüpaù çleño vaicitrya-mätram |ananya-sädhäraëa-rasopakäritva-virahäd iti bhävaù| yathä— “dåñövaikäsana-saàsthite priyatame” ityädi |

atra darçanädayaù kriyäù | ubhaya-samarthana-rüpaà kauöilyam | loka-saàvyavahära-rüpamanulbaëatvam | “ekäsana-saìgate” “paçcäd upetya”

“nayane pidhäya” ”éñad-vakrita-kandharaù” iticopapädakäni | eñäà yogaù | anena ca väcyopapatti-grahaëa-vyagratayä rasa-svädo vyavahita-präya ityasyäguëatä |

samatä ca prakränta-prakåti-pratyayäviparyäsenärthasya visaàväditävicchedaù |sa ca prakrama-bhaìga-rüpa-viraha eva | spañöamudäharaëam |

na guëatvaà samädheç ca . . . . . . . . ||20||16c

samädhiç cäyony-anya-cchäyä-yoni-rüpa-dvividhärtha-dåñöi-rüpaù | taträyonir artho, yathä—

sadyo muëòita-matta-hüëa-cibuka-praspardhi-näraìgakam |våndäraëyam idaà vilokaya sakhe netresakhele kuru ||

anya-cchäyä-yonir yathä—

nija-nayana-pratibimbair ambuni bahuçaùpratäritä gopé |nélotpale’pi vimåçati karam arpayituàdvidhäbhavat ||

atra nélotpala-nayanayor atiprasiddhaà sädåçyaàvicchitti-viçeñeëa nibaddham | asya cäsädhäraëa-çobhänädhäyakatvän na guëatvam, kintu kävya-çaréra-mätra-nirvähakatvam |

kvacit candra ity etasminn arthe vaktavye atrernayana-sammukhaà jyotiù iti väkya-racanam |kvacit nidägha-çétala-hima-käloñëa-sukumära-çaréräyoñid iti väkyärthe vaktavye vara-varëinétipadäbhidhänam | kvacid ekasya väkyärthasyäkiïcidviçeña-niveçäd aneka-väkyair abhidhänam ity evaà-rüpo vyäsaù | kvacid bahu-väkya-pratipädyasyaika-väkyenäbhidhänam ity evaàrüpaù samäsaç ca | ityevam ädénäà anyair uktänäà na guëatvam ucitam |api tu vaicitrya-mätra-bahutvam |

. . . . . . . . tena närtha-guëäù påthak ||20||16d

tenokta-prakäreëa | artha-guëä ojaù-prabhåtayaùproktäù |

iti sähitya-darpaëe guëa-vivecano nämaañöamaù paricchedaù

||8||

--o)0(o--(9)

navamaù paricchedaù

réti-nirëayaù

athoddeça-krama-präptam alaìkära-nirüpaëaàbahu-vaktavyatvenollaìghya rétim äha—

pada-saìghaöanä rétir aìga-saàsthä-viçeñavat |upakartré rasädénäà . . . . . . . . ||1|| 1c

rasädénäm arthäc chabdärtha-çarérasyakävyasyätma-bhütänäm |

. . . . . . . . sä punaù syäc caturvidhä |1d

vaidarbhé cätha gauòé ca päïcälé läöikä tathä ||2||2ab

sä rétiù | tatra—

mädhurya-vyaïjakair varëai racanä lalitätmikä |2cd

avåttir alpa-våttir vä vaidarbhé rétir iñyate ||3|| 3ab

yathä— “anaìga-maìgala-bhuvaù” ity ädi | rudraöas

tv äha—

asamastaika-samastä yuktä daçabhir guëaiç cavaidarbhé |varga-dvitéya-bahulä svalpa-präëäkñarä casuvidheyä ||

atra daça-guëäs tan-matoktäù çleñädayaù |

ojaù prakäçakair varëair bandha äòambaraùpunaù | 3cd

samäsa-bahulä gauòé . . . . . . . . ||4|| 4a

yathä— “caïcad-bhuja” ity ädi | puruñottamas tväha—

bahutara-samäsa-yuktä sumahä-präëäkñarä cagauòéyä |ratir anupräsa mahima paratanträ stoka-väkyäca ||

. . . . . . . . varëaiù çeñaiù punar dvayoù| 4b

samasta-païcaña-pado bandhaù päïcälikä matä ||5|| 4cd

dvayor vaidarbhé-gauòyoù | yathä—

madhurayä madhu-bodhita-mädhavé-madhu-samåddhi-samedhita-medhayä |madhukaräìganayä muhur unmada-dhvani-bhåtä nibhåtäkñaram ujjage ||

bhojas tv äha—

samasta-païcaña-padäm ojaù-känti-guëänvitäm|madhuräà sukumäräà ca päïcäléà kavayoviduù ||

läöé tu rétir vaidarbhé-päïcälyor antare sthitä ||6||5ab

yathä—ayam udayati mudrä-bhaïjanaù padminénämudaya-giri-vanälé-bäla-mandära-puñpam |viraha-vidhura-koka-dvandva-bandhurvibhindankupita-kapi-kapola-kroòa-tämras-tamäàsi ||

kaçcid äha—mådu-pada-samäsa-subhagä yuktair varëair nacätibhüyiñöhä |ucita-viçeñaëa-paripürita-varëa-nyäsä bhavel

läöé ||

anye tv ähuù—gauòé òambara-baddhä syäd vaidarbhé lalita-kramä |päïcälé miçra-bhävena läöé tu mådubhiù padaiù||

kvacit tu vakträdy-aucityäd anyathä racanädayaù ||7|| 5cd

vakträdéty ädi çabdäd väcya-prabandhau, racanädétyädi çabdät våtti-varëau | tatra vaktraucityäd yathä—

manmathäyastärëavämbhaù-pluta-kuhara-calan-mandara-dhväna-dhéraùkoëäghäteñu garjat-pralaya-ghana-ghaöänyonya-saìghaööa-caëòaù |kåñëäkrodhägra-dütaù kuru-kula-nidhanotpäta-nirdhäta-vätaùkenäsmat-siàha-näda-pratirasita-sakhodundubhis täòito’yam ||

atra väcya-krodhädy-abhivyaïjakatve’pi bhémasena-vaktåtvenoddhatä racanädayaù | väcyaucityäd,yathä—“mürdha-vyädhüyamäna” ity ädau |

prabandhaucityäd, yathä—näöikädau raudre’pyabhinaya-pratikulatvena na dérgha-samäsädayaù |evam äkhyäyikäyäà çåìgäre’pi na masåëa-varëädayaù | naväntaù raudre’pi nätyantamuddhatäù | evam anyad api jïeyam |

iti sähitya-darpaëe réti-vivecano nämanavamaù paricchedaù

||9||

(10)

daçamaù paricchedaù

alaìkära-nirëayaù

athävasara-präptän alaìkärän äha—

çabdärthayor asthirä ye dharmäù çobhätiçäyinaù |rasädén upakurvanto’laìkäräs te’ìgadädivat ||1||

yathäìgadädayaù çaréra-çobhätiçäyinaù çarériëamupakurvanti, tathänupräsopamädayaù çabdärtha-çobhätiçäyino rasäder upakärakäù | alaìkärä asthiräiti naiñäà guëavad-ävaçyaké sthitiù |

[çabdälaìkäräù]

çabdärthayoù prathamaà çabdasya buddhi-viñayatväc chabdälaìkäreñu vaktavyeñuçabdärthälaìkärasyäpi punar-uktavad-äbhäsasyacirantanaiù çabdälaìkära-madhye lakñitatvätprathamaà tam eväha—

punaruktavad äbhäsaù

äpätato yad arthasya paunaruktyena bhäsaëam |punar uktavad äbhäsaù sa bhinnäkära-çabdagaù ||

2||

yathä—bhujaìga-kuëòalé-vyakta-çaçi-çubhräàçu-çétaguù |jaganty api sadä päyäd avyäc ceto-haraùçivaù ||

atra bhujaìga-kuëòaly-ädi-çabdänäm äpäta-mätreëa sarpädy-arthatayä paunaruktya-pratibhäsanam | paryavasäne tu bhujaìga-rüpa-kuëòalaà vidyate yasyety ädy-anyärthatvam |päyäd avyäd ity atra kriyä-gato’yam alaìkäraù |päyäd ity asyäpäyäd iti paryavasänät | bhujaìga-kuëòaléti çabdayoù prathama-çabdasyaiva parivåtti-sahatvam | haraù çiva iti dvitéyasyaiva | çaçi-

çubhräàçv iti dvayor api | bhäti sadä na tyäga iti nadvayor apéti çabda-parivåtti-sahatväsahatväbhyämasyobhyälaìkäratvam |

2. anupräsaù

anupräsaù çabda-sämyaà vaiñamye’pi svarasya yat||3|| 3ab

svara-mätra-sadåçyaà tu vaicitryäbhävän nagaëitam | rasädy-anugatatvena prakåñöonyäso’nupräsaù |

2.1. chekänupräsaù

cheko vyaïjana-saìghasya sakåt sämyamanekadhä ||4|| 3cd

chekaç chekänupräsaù | anekadheti svarüpataùkramataç ca | rasaù sara ity ädeù krama-bhedenasädåçyaà näsyälaìkärasya viñayaù | udäharaëaàmama täta-pädänäm—

ädäya bakula-gandhän andhékurvan padepade bhramarän |ayam eti manda-mandaà käveré-väri-pävanaù pavanaù ||

atra gandhän andhéti saàyuktayoù, käveré-värétyasaàyuktayoù, pävanaù pavana iti vyaïjanänäàbahünäà sakåd ävåttiù | cheko vidagdhas tat-prayojyatväd eña chekänupräsaù |

2.2. våtty-anupräsaù

anekasyaikadhä sämyam asakåd väpy anekadhä |ekasya sakåd apy eña våtty-anupräsa iñyate ||5|| 4

ekadhä svarüpata eva, na tu kramato’pi | anekadhäsvarüpataù kramataç ca | sakåd apéty api-çabdädasakåd api | yathä—

unmélan-madhu-gandha-lubdha-madhupa-vyädhüta-cütäìkura-kréòat-kokila-käkalé-kala-ravair udgérëa-karëa-jvaräù |néyante pathikaiù kathaà katham apidhyänävadhäna-kñaëa-präpta-präëa-samäsam ägama-rasolläsairamé väsaräù ||

atra "rasolläsair amé" iti rasayor ekadhaiva sämyam| na tu tenaiva krameëäpi | dvitéye päde kalayorasakåt tenaiva krameëa ca | prathame ekasya ma-

kärasya sakåt, ha-kärasya cäsakåt | rasa-viñaya-vyäpäravaté varëa-racanä våttiù | tad-anugatatvenaprakarñeëa nyasanäd våtty-anupräsaù |

2.3. çruty-anupräsaù

uccäryatväd yad ekatra sthäne tälüradädike |sädåçyaà vyaïjanasyaitac chruty-anupräsa iñyate

||6|| 5

udäharaëam—

dåçä dagdhaà manasijaà jévayanti dåçaivayäù |virüpäkñasya jayinés täù stumo väma-locanäù ||

atra "jévayanti" iti, "yäù" iti, "jayinéù" iti | atra ja-kära-ya-kärayor ekatra sthäne täläv uccäryatvätsädåçyam | evaà dantya-kaëöhyädénäm apyudähäryam | eña ca sahådäyänäm atéva çruti-sukhävahatväc chruty-anupräsaù |

2.4. antyänupräsaù

vyaïjanaà ced yathävasthaà sahäyena svareëa tu|

ävartyate’ntya-yojyatväd antyänupräsa eva tat ||7||6

yathävastham iti yathä-sambhavam anusvära-visarga-svara-yuktäkñara-viçiñöam | eña ca präyeëapädasya padasya vänte prayojyaù | pädäntago, yathämama—

keçaù käça-stavaka-vikäsaùkäyaù prakaöita-karabha-viläsaù |cakñur dagdha-varäöaka-kalpaàtyajati na cetaù kämam analpam ||

padäntago, yathä—"mandaà hasantaù pulakaàvahantaù" ity ädi |

2.5. läöänupräsaù

çabdärthayoù paunaruktyaà bhavet tätparya-mätrataù |

läöänupräsa ity uktaù . . . . . . . . . . . . ||8||7abc

udäharaëam—

smera-räjéva-nayane nayane kià nimélite |paçya nirjita-kandarpaà kandarpa-

vaçagaà priyam ||

atra vibhakty-arthasya paunaruktye’piprätipädikäàça-dyoty-adharmi-rüpasyabhinnärthatväl läöänupräsatvam eva |

"nayane tasyaiva nayane ca |" atra dvitéya-nayana-çabdo bhägyavattvädi-guëävaçiñöatva-rüpa-tätparya-mätreëa bhinnärthaù | yathä vä—

yasya na savidhe dayitädava-dahanas tuhina-dédhitis tasya |yasya ca savidhe dayitädava-dahanaù stuhina-dédhitis tasya ||

aträneka-padänäà paunaruktyam | eña präyeëaläöa-jana-priyatvät läöänupräsaù |

. . . . . . . . . . . .anupräsaù païcadhä mataù ||9|| 7d

spañöam |

3. yamakam

saty arthe påthag-arthäyäù svara-vyaïjana-saàhateù |

krameëa tenaivävåttir yamakaà vinigadyate ||10||8

atra dvayor api padayoù kvacit särthakatvaà,kvacin nirarthakatvam | kvacid ekasyasärthakatvam aparasya nirarthakatvam | ata uktaà"saty arthe" iti | "tenaiva krameëa" iti damo modaity äder vivikta-viñayatvaà sücitam | etac ca päda-pädärdha-våttitvena pädävåtteç cäneka-vidhatayäprabhütatama-bhedam |

diì-mätraà udähriyate |

nava-paläça-paläça-vanaà puraùsphuöa-paräga-parägata-paìkajam |mådulatänta-latäntam alokayatsa surabhià surabhià sumano-bharaiù ||

atra padävåttiù—paläça-paläçeti surabhià surabhimity atra ca dvayoù särthakatvam | latänta-latäntetyatra prathamasya nirarthakatvam | paräga-parägetyatra dvitéyasya | evam anyaträpy udähäryam |yamakädau bhaved aikyaà òa-lor ba-vor la-rostathä ity ukta-nayät "bhuja-latäà jaòatäà hariränayat" ity atra na yamakatva-häniù |

4. vakroktiù

anyasyänyärthakaà väkyam anyathä yojayed yadi|

anyaù çleñeëa käkvä vä sä vakroktis tato dvidhä ||11|| 9

dvidheti çleña-vakroktiù, käku-vakroktiç ca |krameëodäharaëam—

ke yüyaà sthala eva samprati vayaàpraçno viçeñäçrayaùkià brüte vihagaù sa vä phaëipatir yaträstisupto hariù |vämä yüyam aho viòamba-rasikaù kédåksmaro vartateyenäsmäsu viveka-çünya-manasaù puàsveva yoñid-bhramaù ||

atra viçeña-padasya "viù pakñé" "çeño nägaù" ityartha-dvayayogyatvät sa-bhaìga-çleñaù | anyatra tvabhaìgaù |

käle kokila-väcäle sahakära-manohare |kåtägasaù parityägät tasyäç ceto na düyate||

atha kayäcit sakhyä niñedhärthe niyukto naï

anyayä käkvä düyata eveti vidhy-arthe ghaöitaù |

5. bhäñä-samakam

çabdair eka-vidhair eva bhäñäsu vividhäsv api |väkyaà yatra bhavet so’yaà bhäñä-sama itéñyate ||

12|| 10

yathä mama—

maïjula-maëi-maïjére, kala-gambhérevihära-sarasé-tére |virasäsi keli-kére kim äli dhére ca gandha-sära-samére ||

eña çlokaù saàskåta-präkåta-çaurasené-präcyävanté-nägaräpabhraàçeñv evaà-vidha eva | "sarasaà ka(i)ëa kabbam" ity ädau tu "sarasaà" ity atrasaàskåta-präkåtayoù sämye'pi väkya-gatatväbhävevaicitryäbhävän näyam alaìkäraù |

6. çleñaù

çliñöaiù padair anekärthäbhidhäne çleña ucyate |varëa-pratyaya-liìgänäà prakåtyoù padayor api |

11çleñäd vibhakti-vacana-bhäñäëäm añöadhä ca saù ||

13|| 12a

krameëodäharaëam,

6.1 varëa-çleñaù

pratikülatäm upagate hi vidhauviphalatvam eti bahu-sädhanatä |avalambanäya dina-bhartur abhünna patiñyataù kara-sahasram api ||

atra "vidhau" iti vidhu-vidhi-çabdayor u-kära-i-kärayor au-kära-rüpatväc chleñaù |

6.2 pratyaya-çleñaù

kiraëä hariëäìkasya dakñiëaç ca saméraëaù|käntotsaìga-juñäà nünaà sarva evasudhä-kiraù ||

atra "sudhäkira" iti kvip-ka-pratyayoù | kià cätrabahu-vacanaika-vacanayor aikya-rüpyäd vacana-çleño’pi |

6.3 liìga-çleñaù

vikasan-netra-néläbje tathä tanvyäù stana-dvayé |tava dattäà sadämodaà lasat-tarala-häriëé||

atra napuàsaka-stré-liìgayoù çleño vacana-çleño'pi |

6.4 prakåti-çleñaù

ayaà sarväëi çasträëi hådijïeñu ca vakñyati|sämarthya-kåd amiträëäà miträëäà canåpätmajaù ||

atra "vakñyati" iti vahi-vacyoù | "sämarthya-kåt" itikåntati-karotyoù prakåtyoù |

6.5 pada-çleñaù

"påthukärtasvara-pätram" ity ädi | atra pada-bhaìgi-prakåti samäsayor api vailakñaëyät pada-çleño, na tu prakåti-çleñaù |

evaà ca—nétänäm äkulébhävaà lubdhair bhüri-çilémukhaiù |sadrçe vana-våddhänäà kamalänäà tad-

ékñaëe ||

atra lubdha-çilémukhädi-çabdänäà çliñöatve’pivibhakter abhedät prakåti-çleñaù | anyathä sarvatrapada-çleña-prasaìgaù |

6.6 vibhakti-çleñaù

sarvasvaà hara sarvasya tvaà bhavaccheda-tatparaù |nayopakära-säàmukhyam äyäsi tanu-vartanam ||

atra "hara" iti pakñe çiva-sambodhanam iti sup |pakñe hå-dhätos täì iti vibhakteù | evaà "bhava" iti|

6.7 vacana-çleñaù

asya ca bhedasya pratyaya-çleñeëäpi gatärthatvenpratyyäntaräsädhya-sub-anta-tiì-anta-gatatvenavicchitti-viçeñäçrayaëät påthag-uktiù |

6.8 bhäñä-çleñaù

sahade sura-sandhaà me tamavasamäsaìgamägam äharaëe |

hara bahu-saraëaàtaà citta-moha-suvasara ubme sahasä ||

atra saàskåta-mahäräñörayoù |

punas tridhä sabhaìgo’bhaìgas tad ubhayätmakaù||14|| 12cd

etad bheda-trayaà cokta-bhedäñöake yathä-sambhavaà jïeyam | yathä va—

yena dhvasta-manobhavena balijit-käyaùpurästrékåtoyo gaìgäà ca dadhe’ndhaka-kñaya-karo yobarhi-patra-priyaù |yasyähuù çaçimac-chiro hara iti stutyaà canämämaräùso’vyäd iñöa-bhujaìga-hära-valayas täàsarvado mädhavaù ||

atra "yena" ity ädau sabhaìga-çleñaù | "andhaka" ityädäv abhaìgaù | anayoç caikatra sambhavätsabhaìgäbhaìgätmako grantha-gaurava-bhayätpåthaì nodähåtaù |

iha kecid ähuù—"sa-bhaìga-çleña eva çabda-çleña-viñayaù | yatrodättädi-svara-bhedäd bhinna-

prayatnoccäryatvena bhinnayoù çabdayor jatu-käñöha-nyäyena çleñaù | abhaìgas tv artha-çleña eva| yatra svaräbhedäd abhinna-prayatnoccäryatayäçabdäbhedäd arthayor eka-vånta-gata-phala-dvaya-nyäyena çleñaù | yo hi yad-äçritaù sa tad-alaìkäraeva | alaìkäryälaìkaraëa-bhävasya lokavadäçrayäçrayi-bhävenopapattiù" iti |

tad anye na kñamante | tathä hi—"atra dhvani-guëé-bhüta-vyaìgya-doña-guëälaìkäräëäà çabdärtha-gatatvena vyavasthiter anvaya-vyatirekänuvidhäyitvena niyama" iti |

na ca "andhaka-kñaya-" ity ädau çabdäbhedaù |"artha-bhedena çabda-bhedaù" iti darçanät | kiàcätra çabdasyaiva mukhyatayä vaicitrya-bodhopäyatvena kavi-pratibhayoööaìkanäcchabdälaìkäratvam eva | visadåça-çabda-dvayasyabandhe caivaà-vidhasya vaicitryäbhävädvaicitryasyaiva cälaìkäratvät | artha-mukha-prekñitayä cärthälaìkäratve'nupräsädénäm apirasädi-paratvenärtha-mukha-prekñitayärthälaìkära-prasaìgaù | çabdasyäbhinna-prayatnoccäryatvenärthälaìkäratve "pratikülatämupagate hi vidhau" ity ädau çabda-bhede'pyarthälaìkäratvaà taväpi prasajjyatéty ubhayaträpiçabdälaìkäratvam eva | yatra tu çabda-

parivartane'pi na çleñatva-khaëòatä | tatra—

stokenonnatim äyäti stokenäyätyadhogatim |aho na sadåçé våttis tuläkoöeù khalasya ca ||

ity ädäv artha-çleñaù | asya cälaìkäräntara-vivikta-viñayatäyä asambhaväd vidyamäneñvalaìkäräntareñv apavädatvena tad-bädhakatayä tat-pratibhotpatti-hetutvam iti kecit |

ittham atra vicäryate—samäsokty-aprastuta-praçaàsädau dvitéyärthasyänabhidheyatayä näsyagandho'pi | "vidvan-mänasa-haàsa" ity ädau çleña-garbhe rüpake'pi mänasa-çabdasya citta-saro-rüpobhayärthetve'pi rüpakeëa çleño bodhyate |saro-rüpasyaivärthasya viçränti-dhämatayäprädhänyät | çleñe hy artha-dvayasyäpisamakakñatvam |

"sannihita-bäländhakärä bhäsvan-mürtiç ca" ityädau virodhäbhäse'pi viruddhärthasya pratibhäsa-mätrasya prarohäbhävän na çleñaù | evaàpunaruktavad äbhäse'pi |

tena, "yena dhvasta—" ity ädau präkaraëikayoù,"nétänäà" ity ädäv apräkaraëikayor eka-

dharmäbhisambandhät tulyayogitäyäm |

svecchopajäta-viñayo'pi na yäti vaktuàdehéti märgaëa-çataiç ca dadäti duùkham |mohät samutkñipati jévanam apy akäëòekañöaà prasüna-viçikhaù prabhur alpa-buddhiù ||

ity ädau ca präkaraëikäpräkaraëikayor eka-dharmäbhisambandhäd dépake |

sa-kalakalaà puram etaj jätaà sampratisudhäàçu-bimbam iva |

ity ädau copamäyäà vidyamänäyäm apiçleñasyaitad-viñaya-parihäreëäsambhaväd eñäà caçleña-viñaya-parihäreëäpi sthiter etad-viñayeçleñasya prädhänyena camatkäritva-pratéteç caçleñeëaiva vyapadeço bhavituà yuktaù, anyathätad-vyapadeçasya sarvathä-bhäva-prasaìgäc ceti |

atrocyate—na tävat paramärthataùçleñasyälaìkäräntaävivikta-viñayatä "yena dhvasta"ity ädinä vivikta-viñayatvät | na cätra tulyayogitä,tasyäç ca dvayor apy arthayor väcyatva-niyamäbhävät | atra ca mädhavo-mädhavayorekasya väcyatva-niyame parasya vyaìgyatvaà syät |

kià ca, tulyayogitäyäm apy ekasyaivadharmasyäneka-dharmi-sambandhitayä pratétiù ihatv anekeñäà dharmiëaà påthak-påthag-dharma-sambandhatayä | "sa-kalakalam" ity ädau canopamä-pratibhotpatti-hetuù çleñaù | pürëopamäyänirviñayatv äpatteù "kamalam iva mukhaàmanojïam etat" ity ädy asti pürëopamäyä viñaya iticet ? na, yadi "sakala" ity ädau çabda-çleñatayänopamä tat kim aparäddhaà "manojïaà" ity ädävartha-çleñeëa |

sphuöam arthälaìkäräv etäv upamä-samuccayau kintu |äçritya çabda-mätraà sämänyam ihäpisambhavataù ||

iti rudraöokta-diçä guëa-kriyä-sämyavac-chabda-sämyasyäpy upamä-prayojakatvät |

nanu guëa-kriyä-sämyasyaivopamä-prayojakäyuktä tatra sädharmyasya västavatvät | çabda-sämyasya tu na tathä, atra sädharmyasyävästavatvät| tataç ca pürëopamäyä anyathänupapattyä guëa-kriyä-sämyasyaivärtha-çleña-viñayatayä parityägepürëopamä-viñayatayä yuktä, na tu "sakala" ityädau çabda-sämyasyaiveti cet ? na "sädharmyamupamä" ityeväviçiñöasyopamä-lakñaëasya çabda-

sämyäd vyävåtter abhävät | yadi ca çabda-sämyesädharmyam avästavatvän nopamä-prayojakam |tadä kathaà "vidvan-mänasa-" ity ädäv ädhära-bhüte cittädau sarovarädy-äropo räjäder haàsädy-äropa-prayojakaù |

kià ca, yadi västava-sämya evopamäìgékäryä, tadäkathaà tvayäpi "sa-kalakalam" ity ädau bädhya-bhütopamäìgékriyate ? kià cätra çleñasyaivasämya-nirvähakatä, na tu sämyasya çleña-nirvähakatä, çleña-bandhataù prathamaàsämyasyäsambhavät ity upamäyä eväìgitvenavyapadeço jyäyän "pradhänena hi vyapadeçäbhavanti" iti nyäyät |

nanu çabdälaìkära-viñaye'ìgäìgi-bhäva-saìkaronäìgékriyate tat katham atra çleñopamayor aìgäìgi-bhävaù saìkara iti cet ? na, arthänusandhäna-virahiëy-anupräsädäv eva tathänaìgékärät | evaàdépakädäv api jïeyam |

sat-pakñäà madhura-giraù prasädhitäçämadoddhatärambhäù |nipatanti dhärtaräñöräù käla-vaçän mediné-påñöhe || [ve.saà. 1.6]

atra çarad-varëanayä prakaraëena dhärtaräñörädi-

çabdänäà haàsädy-arthäbhidhäne niyamanädduryodhanädi-rüpo'rthaù çabda-çakti-mülo vastu-dhvaniù | iha ca prakåta-prabandhäbhidheyasyadvitéyärthasya sücyatayaiva vivakñitatvädupamänopameya-bhävo na vivakñita iti nopamä-dhvanir na vä çleña iti sarvam avadätam |

7. citrälaìkäraù

padyädyäkära-hetutve varëanäà citram ucyate ||15|| 13ab

ädi-çabdät khaòga-muraja-cakra-gomütrikädayaù |asya ca tathävidha-lipi-sanniveça-viçeña-vaçenacamatkära-vidhäyinäm api varëänäà tathävidha-çroträkäça-samaväya-viçeña-vaçena camatkära-vidhäyibhir varëair abhedenopacäräcchabdälaìkäratvam |

tatra padma-bandho, yathä mama—

märamä suñamä cäru-rucä mära-vadhüttamä |mätta-dhürta-tamäväsä sä vämä me'stu märamä ||

eño'ñtadala-padmabandho dig-daleñu nirgama-

praveçäbhyäà çliñöa-varëaù, kintu vidigdaleñvanyathä, karëikäkñaraà tu çliñöam eva | evaàkhaòga-bandhädikam apy ühyam | kävyäntar-gaòu-bhütatayä tu neha prapaïcyate |

rasasya paripanthitvän nälaìkäraü prahelikä |13cd

ukti-vaicitrya-mätraà sä cyuta-dattäkñarädikä ||17||

cyutäkñarä dattäkñarä cyuta-dattäkñarä ca |udäharaëam—

küjanti kokiläù säle yauvane phullamambujam |kià karotu kuraìgäkñé vadanena nipéòitä ||

atra "rasäle" iti vaktavye "säle" iti "ra"-cyutaù | vaneity atra "yauvane" iti "yau" dattaù | "vadanena" ityatra "madanena" iti "ma"-cyutaù, "va"-dattaù | ädi-çabdät kriyä-käraka-gupty-ädayaù |

tatra kriyä-guptir yathä—

päëòavänäà sabhä-madhye duryodhanaupägataù |yasmai gäà ca suvarëaà ca sarväëy

äbharaëäni ca ||

atra "duryodhanaù" ity atra "aduryodhanaù" iti |"aduù" iti kriyä-guptiù | evam anyaträpi |

[arthälaìkäräù]

1. upamä

athävasara-präpteñv arthälaìkäreñu sädåçya-müleñulakñitavyeñu teñäm apy upajévyatvena prädhänyätprathamam upamäm äha—

sämyaà väcyam avaidharmye väkyaikye upamädvayoù ||18|| 14cd

rüpakädiñu sämyasya vyaìgyatvam | vyatireke cavaidharmyasyäpy uktiù | upameyopamäyäà väkya-dvayaà | ananvaye tv ekasyaiva sämyoktir ity asyäbhedaù |

sä pürëä yadi sämänya-dharma aupamya-väci ca |upamänaà copameyaà bhaved väcyaà ...

||19|| 15

sä upamä | sämänya-dharmo dvayoù sädåçya-heturmanojïatvädiù | aupamya-väcakam ivädi |

upameyaà mukhädi | upamänaà candrädi |

. . . . . . . . . . iyaà punaù |çrauté yathevävä-çabdä ivärtho vä vatir yadi |

ärthé tulya-samänädyäs tulyärtho yatra vä vatiù ||20|| 16

yatheva-vädayaù çabdä upamänäntara-prayukta-tulyädi-pada-sädhäraëä api çruti-gata-mätreëopamänopameya-gata-sädåçya-lakñaëa-sambandhaà bodhayantéti tat-sad-bhäve çrautyupamä | evaà tatra “tasyevety" ity anenevärthevihitasya vater upädäne | tulyädayas tu “kamalenatulyaà mukham” ity ädäv upameya eva | "kamalaàmukhasya tulyam" ity ädäv upamäna eva |"kamalaà mukhaà ca tulyam" ity ädävubhayaträpi viçrämyantéty arthänusandhänäd evasämyaà pratipädayantéti tat-sadbhäve ärthé | evaà"tena tulyam" ity ädinä tulyärthe vihitasya vaterupädäne |

dve tad-dhite samäse’tha väkye. . . . . . . .. . ||21|| 17a

dve çrauté ärthé ca | udäharaëam—

saurabham ambhoruhavanmukhasya kambhäv iva stanau pénau |hådayaà madayati vadanaàtava çarad-indur yathä bäle ||

atra krameëa trividhä çrauté |

madhuraù sudhävad adharaùpallava-tulyo'tipelavaù päëiù |cakita-måga-locanäbhyäàsadåçé capale ca locane tasyäù ||

atra krameëa trividhärthé |

. . . . . . . . . . pürëä ñaò eva tat ||22||17b

spañöam |

luptä sämänya-dharmädäv ekasya yadi vä dvayoù |17cd

trayäëäà vänupädäne çrauty ärthé säpi pürvavat ||23|| 18ab

sä luptä | tad-bhedam äha—

pürëävad dharma-lope sä vinä çrautéà tu tad-

dhite ||24|| 18cd

sä luptopamä dharmasya sädhäraëa-guëa-kriyä-rüpasya lope pürëävad iti pürvokta-rétyä ñaö-prakäräù | kintv atra taddhite çrautyä asambhavätpaïca-prakäräù | yathä—

mukham indur yathä päëiù pallavenasamaù priye |väcaù sudhä ivauñöhas te bimba-tulyomano'çmavat ||

ädhära-karma-vihite dvividhe ca kyaci kyaìi |karma-kartror ëamuli ca syäd evaà païcadhä

punaù ||25|| 19

"dharma-lope luptä" ity anuñajyate | kyac-kyaì-ëamulaù kaläpa-mate in äyi ëamaù | krameëa,yathä—

antaùpuréyasi raëeñu sutéyasi tvaàpauraà janaà tava sadä ramaëéyate çréù |dåñöaù çriyäbhir amåta-dyuti-darçam indra-saïcäram atra bhuvi saïcarasi kñitéça ||

antaùpuréyaséty atra sukha-vihäräspadatvasya |tanujéyaséty atra sneha-nirbharatvasya ca

sädhäraëa-dharmasya lopaù | evam anyatra |

iha ca yathädi-tulyädi-virahäc chrauty-ädi-cintänästi | idaà ca kecid aupamya-pratipädakasyeväderlopa udäharanti | tad ayuktaà—kyaì-äder tad-artha-vihitatvenaupamya-pratipädakatvät |

nanu kyaì-ädiñu samyag aupamya-pratétir nästipratyayatvenäsvatantratväd ivädi-prayogäbhäväcceti na väcyam | kalpa-bädäv api tathä-prasaìgät |na ca kalpa-bädénämivädi-tulyayaupamyasyaväcakatvam | kyaì-ädénäà tu dyotakatvam |ivädénäm api väcakatve niçcayäbhävät | väcakatvevä "samuditaà padaà väcakam" "prakåti-pratyayausva-svärtha-bodhakau" iti ca mata-dvaye'pi vaty-ädi-kyaì-ädyoù sämyam eveti |

yac ca kecid ähuù—vaty-ädaya ivädy-arthe'nuçiñyante, kyaì-ädayas tv äcärädy-arthe iti |tad api na, na khalu kyaì-ädaya äcära-mäträrthä apitu sädåçyäcärärthä iti | tad evaà dharma-lope daça-prakärä luptä |

upamäna-luptopamä

upamänänupädäne dvidhä väkya-samäsayoù ||26||20ab

udäharaëam—

tasyä mukhena sadåçaà ramyaà näste na vänayana-tulyam |

atra mukha-nayana-pratinidhi-vastv-antarayorgamyamänatväd upamäna-lopaù | atraiva ca"mukhena sadåçam" ity atra "mukhaà""yathedaà" "nayana-tulyaà" ity atra "dåg iva" itipäöhe çrauty api sambhavatéti | anayor bhedayoùpratyekaà çrautyärthétva-bhedena caturvidhatva-sambhave'pi präcénänäà rétyä dvi-prakäratvamevoktam |

väcaka-luptopamä

aupamya-väcino lope samäse kvipi ca dvidhä ||27||20cd

krameëodäharaëam—

vadanaà mågaçäväkñyäù sudhäkara-manoharam |

gardabhati çruti-paruñaà vyaktaà ninadanmahätmanäà purataù |

atra "gardabhati" ity atraupamya-väcinaù kvipolopaù | na cehopameyasyäpi lopaù, "ninadan" ityanenaiva nirdeçät |

dharmopamäna-luptopamä

dvidhä samäse väkye ca lope dharmopamänayoù ||28|| 21ab

yathä—"tasyä mukhena" ity ädau "ramyaà" itisthäne "loke" iti päöhe'nayor udäharaëam |

dharma-väcaka-luptopamä

kvip-samäsa-gatä dvedhä dharmevädivi-lopane ||29|| 21cd

udäharaëam—"vidhavati mukhäbjaà asyäù" | atra"vidhavati" iti manoharatva-kvip-pratyayor lopaù |"mukhäbjam" iti ca samäsagä | kecit tv aträyi-pratyaya-lopam ähuù |

upameya-luptopamä

upameyasya lope tu syäd ekä pratyaye kyaci ||30||22ab

yathä—aräti-vikramäloka-vikasvara-vilocanaù |kåpäëodagra-dor-daëòaù sasahasräyuòhéyati ||

atra "sahasräyudham ivätmänam acarati" iti väkyeupameyasyätmano lopaù | na cehaupamya-väcaka-lopaù | uktäd eva nyäyät | atra kecidähuù—"sahasräyudhena saha vartata iti sa-sahasräyudhaù sa iväcaratéti väkyät sa-sahasräyudhéyatéti pada-siddhau viçeñyasyaçabdänupättatväd ihopameya-lopaù iti | tan navicära-saham | kartari kyaco'nuçäsana-viruddhatvät|

dharmopameya-lope’nyä . . . . . . . . . . . . .||31|| 22c

yathä—"yaçasi prasarati bhavataù kñérodéyantisägaräù sarve |"

atra kñérodam ivätmänam äcarantéty upameya ätmäsädhäraëa-dharmaù çuklatä ca luptau |

. . . . . . . . . . . . . trilope ca samäsa-gä ||32||22d

yathä—"räjate måga-locanä" |

atra mågasya locane iva caïcale locane yasyä itisamäse upamä-pratipädaka-sädhäraëa-dharmopamänänäà lopaù |

tenopamäyä bhedäù syuù saptaviàçati-saìkhyakäù ||33|| 23ab

pürëä ñaòvidhä | luptä caikaviàçati-vidheti | militväsaptaviàçati-prakäropamä | eñu copamä-bhedeñumadhye'lupta-sädhäraëa-dharmeñu bhedeñu viçeñaùpratipädyate |

eka-rüpaù kvacit kväpi bhinnaù sädhäraëo guëaù |23cd

bhinne bimbänubimbatvaà çabda-mätreëa väbhidä ||34|| 24ab

tatra eka-rüpe, yathä udähåtaà—"madhuraùsudhävad adharaù" ity ädi |

bimba-pratibimbatve, yathä—

bhalläpavarjitais teñäà çirobhiù çmaçrulairmahém |

tastära saraghävyäptaiù sa kñaudra-paöalair iva||

atra "çmaçrulaiù" ity asya "saraghävyäptaiù" itidåñöäntavat pratibimbitam |

çabda-mätreëa bhinnatve, yathä—

smeraà vidhäya nayanaà vikasitam iva nélamutpalaà mayi sä |kathayämäsa kåçäìgé manogataà nikhilamäkütam ||

atraike eva smeratva-vikasitatveprativastüpamävacchedena nirdiñöe |

eka-deça-vivartiny upamä väcyatva-gamyate | 24cdbhavetäà yatra sämyasya. . . . . . . . . . . . ||

35||

yathä—netrair ivotpalaiù padmair mukhair iva saraù-çriyaù |pade pade vibhänti sma cakraväkaiù stanair iva||

atrotpalädénäà neträdénäà sädåçyaà väcyaà

saraù-çréëäà cäìganä-sämyaà gamyam |

rasanopamä

. . . . . . . . . . . . . kathitä rasanopamä | 25byathordhvam upameyasya yadi syäd upamänatä ||

36|| 25cd

yathä—candräyate çubhra-rucäpi haàsohaàsäyate cäru gatena rädhä |rädhäyate sparça-sukhena väriväréyate svacchatayä vihäyaù ||

mälopamä

mälopamä yad ekasmin upamänaà bhaved bahu ||

yathä—värijeëeva sarasé çaçineva niçéthiné |yauvaneneva vanitä çrér manoharä ||

kvacid upamänopameyayor api prakåtatvaà dåçyate| yathä—

haàsaç candra iväbhäti jalaà vyomatalaà

yathä |vimaläù kumudänéva tärakäù çarad-ägame||

asya räjïo gåhe bhänti bhüpänäà tävibhütayaù |purandarasya bhavane kalpa-våkña-bhaväiva ||

atropameya-bhüta-vibhütibhiù "kalpa-våkña-bhaväiva" ity upamäna-bhütä vibhütaya äkñipyante ityäkñepopamä | atraiva "gåhe" ity asya "bhavane" ityanena pratinirdeçät pratinirdeçyopamä ity ädayaç calakñitäù | evaà-vidha-vaicitryasya sahasradhädarçanät |

2. ananvaya

upamänopameyatvam ekasyaiva tv ananvayaù ||26cd

arthäd eka-väkye | yathä—

räjévam iva räjévaà jalaà jalam iväjani |candraç candra ivätandraù çarat-samudayodyame ||

atra räjévädénäm ananya-sadåçyatva-pratipädanärtham upamänopameya-bhävovaivakñikaù | "räjévam iva päthojam" iti cäsyaläöänupräsäd vivikto viñayaù | kintv atrocitatvädeka-çabda-prayoga eva çreyän | tad uktaà—

ananvaye ca çabdaikyam aucityädänuñaìgikam |asmiàs tu läöänupräse säkñäd evaprayojakam || iti |

--o)0(o--

3. upameyopamä

paryäyeëa dvayor etad upameyopamä matä ||39||27ab

etad upamänopameyatvaà | arthäd väkya-dvaye |yathä—

kamalena matir matir iva kamalätanur iva vibhä vibheva tanuù |dharaëéva dhåtir dhåtir iva dharaëésatataà vibhäti bata yasya ||

aträsya räjïaù çré-buddhy-ädi-sadåçaà nänyad

astéty abhipräyaù |

4. smaraëam

sadåçänubhaväd vastu-småtiù smaraëam ucyate ||40|| 27cd

yathä—aravindam idaà vékñya khelat-khaïjanamaïjalam |smarämi vadanaà tasyäç cäru caïcala-locanam ||

"mayi sa-kapaöaà" ity ädau ca småteùsädåçyänubhavaà vinotthitäpitatvän näyamalaìkäraù | räghavänanda-mahäpäträs tuvaisädåçyät småtim api smaraëälaìkäram icchanti |tatrodäharaëaà teñäm eva | yathä—

çiréña-mådvé giriñu prapedeyadä yadä duùkha-çatäni sétä |tadä tadäsyäù sadaneñu saukhya-lakñäëi dadhyau galad-açru rämaù ||

5. rüpaka

rüpakaà rüpitäropäd viñaye nirapahnave ||41||28ab

"rüpita" iti pariëämäd vyavacchedaù | etac ca tat-prastäve vicärayiñyämaù | "nirapahnave" ityapahnuti-vyavacchedärtham |

tat paramparitaà säìgaà niraìgam iti ca tridhä ||42|| 28cd

tat rüpakam | tatra—

yatra kasyacid äropaù paräropaëa-käraëam |tat paramparitaà prähuù çliñöäçliñöa-

nibandhanam | 29pratyekaà kevalaà mälä-rüpakaà ceti

caturvidham ||43|| 30ab

tatra çliñöa-çabda-nibandhanaà kevalaàparamparitaà, yathä—

ähave jagad-uddaëòa räja-maëòala-rähave |çré-nåsiàha-mahépäla svasty astu tavabähave ||

atra räja-maëòalaà nåpa-samüha eva candra-bimbam ity äropo räja-bähau rähutvärope nimittam

|

mälä-rüpaà, yathä—

padmodaya-dinädhéçaù sadä-gati-saméraëaù |bhü-bhåd-ävali-dambholir eka eva bhavänbhuvi ||

atra padmäyä udaya eva padmänäm udayaù | satämägatir eva sadägamanam | bhübhåto räjäna evaparvatä ity ädyäropo räjïaù süryatvädyäropa-nimittam |

açliñöa-nibandhanaà kevalaà, yathä—

päntu vo jalada-çyämäù çärìga-jyä-ghäta-karkaçäù |trailokya-maëòapa-stambhäç catväro hari-bähavaù ||

atra trailokye maëòapatväropo hari-bähünäàstambhatvärope nimittam |

mälä-rüpaà, yathä—

manoja-räjasya sitätapatraà

çrékhaëòa-citraà harid-aìganäyäù |viräjate vyoma-saraù-sarojaàkarpüra-püra-prabham indu-bimbam ||

atra manojäde räjatvädy-äropaç candra-bimbasyasitätapatratvädy-ärope nimittam | atra ca "nåsiàha-bhujädénäà rähutvädy-äropo räja-maëòalädénäàcandra-maëòalatvädy-ärope nimittam" iti kecit |

aìgino yadi säìgasya rüpaëaà säìgam eva tat |30cd

samasta-vastu-viñayam eka-deça-vivarti ca ||44||

tatra—äropyäëäm açeñäëäà çäbdatve prathamaà matam

||45|| 31

prathamaà samasta-vastu-viñayam | yathä—

rävaëävagraha-kläntam iti väg-amåtena saù|abhivåñya marut-sasyaà kåñëa-meghastirodadhe ||

atra kåñëasya meghatväropavad väg-ädénämamåtatvädikam äropitam |

yatra kasyacid ärthatvam eka-deça-vivarti tat ||46||32ab

kasyacid äropyamäëasya, yathä—

lävaëya-madhubhiù pürëam äsyam asyävikasvaram |loka-locana-rolamba-kadambaiù kair napéyate ||

atra lävaëyädau madhutvädy-äropaù çäbdaù |mukhasya padmatväropa ärthaù | na ceyam eka-deça-vivartiny upamä | vikasvaratva-dharmasyäropyamäëe padme mukhyatayä varëanät| mukhe vopacaritatvät |

niraìgaà kevalasyaiva rüpaëaà tad api dvidhä |32

mälä-kevala-rüpatvät . . . . . . . . . .||47||33a

tatra mälä-rüpaà niraìgaà, yathä—

nirmäëa-kauçalaà dhätuç candrikä loka-cakñuñäm |kréòä-gåham anaìgasya seyamindévarekñaëä ||

kevalaà, yathä—

däse kåtägasi bhavaty ucitaù prabhüëäàpäda-prahära iti sundari nätra düye |udyat-kaöhora-pulakäìkura-kaëöakägrairyad bhidyate mådu padam nanu sä vyathä me ||

. . . . . . . . . tenäñöau rüpaka-bhedäù ||48|| 33b

cirantanair uktä iti çeñaù |

kvacit paramparitam apy eka-deça-vivarti,yathä—"khaògaù kñmä-sauvidallaù samiti vijayatemälaväkhaëòalasya ||" aträrthaù—kñmäyäùmahiñétväropaù, khaògasya sauvidallärope hetuù |asya bhedasya pürvavan mäläropatve'pyudäharaëaà mågyam |

dåçyante kvacid äropyäù çliñöäù saìge'pi rüpake ||49|| 33cd

tatraika-deça-vivarti çliñöam, yathä mama—

karam udaya-mahédhara-stanägregalita-tamaù-paöaläàçuke niveçya |

vikasita-kumudekñaëaà vicumbatyayam amareça-diço mukhaà sudhäàçuù ||

samasta-vastu-viñayaà yathä—atraiva "vicumbati "ity ädau, "cucumbe harid-abalä-mukham indu-näyakena" iti päöhe |

na cätra çliñöa-paramparitam ? atra hi "bhübhåd-ävali-dambholiù" varga-vajram ity ädau räjädauparvatatvädy-äropaà vinä varëanéyasya räjäderdambholitädi-rüpaëaà sarvathaiva sädåçyäbhävädasaìgatam | tarhi kathaà "padmodayety ädaukathaà paramparitaà çré-kåñëädinä sädåçyasyatejasvitädi-hetukaà sädåçyaà suvyaktam | na tuprakåte tad vivakñitam | padmodayäder eva dvayoùsädhäraëa-dharmatäyä vivakñitatvät | iha tu udaya-giri-stanädinä sädåçyaà pénatvädinä suvyaktameveti na çliñöaà paramparitam |

kvacit samäsä-sadbhäve'pi rüpakaà dåçyate—vadanaà tava he rädhe sarojam iti nänyathä |kvacid vaiyädhikaraëyenäpi—vidadhemadhupa-çreëém iha bhrü-latayä vidhiù |

kvacid vaidharmye'pi, yathä—

saujanyämbu maru-sthalé sucaritälekhya-

dyu-bhittir guëa-jyotsnä kåñëa-caturdaçé saralatä-yoga-çva-puccha-cchaöä |yair eñäpi duräçayä kali-yuge räjävalé sevitäteñäà çülini bhakti-mätra-sulabhe seväkiyat kauçalam ||

idaà mama | atra ca keñäïcid rüpakäëäà çabda-çleña-mülatve'pi rüpaka-viçeñatväd arthäläìkära-madhye gaëanam | evaà vakñyamäëaivaà-vidhälaìkäreñu bodhyam |

adhikärüòha-vaiçiñöyaà rüpakaà yat tad eva tat ||55|| 34ab

tad evädhikärüòha-vaiçiñöya-saàjïakaà, yathämama—

idaà vaktraà säkñäd-virahita-kalaìkaùçaçadharaùsudhädhärädhäraç cira-pariëataà bimbamadharaù |ime netre rätrindivam adhika-çobhekuvalayetanur lävaëyänäà jaladhir avagähesukhataraù ||

atra kalaìka-rähityädinädhikaà vaiçiñöyam ||

--o)0(o--

6. pariëäma

viñayärthatayäropye prakåtärthopayogini | 34cdpariëämo bhavet tulyä tulyädhikaraëo dvidhä ||56

||

äropyamäëasyäropa-viñayatmatayä pariëamanätpariëämaù | yathä—

smitenopäyanaà düräd ägatasya kåtaàmama |stanopapéòam äçleñaù kåto dyüte paëastayä ||

anyatropäyana-paëau vasanäbharaëädi-bhävenopayujyate | atra tu näyaka-sambhävana-dyütayoù smitäçleña-rüpatayä prathamärdhevaiyadhikaraëyena prayogaù | dvitéyesämänädhikaraëyena |

rüpake "mukha-candraà paçyämi" ity ädäväropyamäëa-candräder uparaïjakatä-mätram | natu prakåte darçanädäv upayogaù | iha tüpäyanäder

viñayeëa tädätmyam | prakåte ca kåñëa-sambhävanädau upayogaù | ata eva rüpakeäropyasyävacchedakatva-mätreëänvayaù | atra tutädätmyena |

"däse kåtägasi" ity ädau rüpakam eva, na tupariëämaù | äropyamäëa-kaëöakasya päda-bhedana-käryasyäprastutatvät | na khalu tat kasyacidprastuta-käryasya ghaöanärtham anusandhéyate |ayam api åupakavad adhikärüòha-vaiçiñöyo dåçyate |yathä—

vanecaräëäà vanitä-sakhänäàdaré-grhotsaìga-niñakta-bhäsaù |bhavanti yatrauñadhayo rajanyämataila-püräù surata-pradépäù || [ku.saà. 1.10]

atra pradépänäm oñadhy-ätmatayä prakåtesuratopayoginy-andhakära-näçe upayogaù | atrataila-püratvenädhikärüòhaà vaiçiñöyam |

--o)0(o--

7. sandeha

sandehaù prakåte'nyasya saàçayaùpratibhotthitaù | 35cd

çuddho niçcaya-garbhäsau niçcayänta iti tridhä ||57||

(1) yatra saàçaya eva paryavasänaà tatra çuddhaù,yathä—

kià täruëya-taror iyaà rasa-bharodbhinnänavä vallarévelä-procchalitasya kià laharikä lävaëya-väräà-nidheù |udgäòhotkalikävatäà sva-samayopanyäsa-viçrambhiëaùkià säkñäd upadeça-yañöir athavä devasyaçåìgäriëaù ||

(2) yaträdäv ante ca saàçaya eva, madhye niçcayaùsa niçcayamadhyä, yathä—

ayaà märtaëòaù kià sa khalu turagaiùsaptabhir itaùkåçänuù kià sarväù prasarati diço naiñaniyatam |kåtäntaù kià säkñän mahiña-vahano’säv iticiraàsamälokyäjau tväà vidadhati vikalpänpratibhaöäù ||

atra madhye märtaëòädy-abhäva-niçcayaù, räja-niçcaye dvitéya-saàçayotthänäsambhavät |

(3) yaträdau saàçayo'nte ca niçcayaù saniçcayäntaù | yathä—

kià tävat sarasi sarojam etad ärädäho svin mukham avabhäsate taruëyäù |saàçayya kñaëam iti niçcikäya kaçcidbibbokair baka-sahaväsinäà parokñaiù ||

apratibhotthäpite tu "sthäëur vä puruño vä" ity ädisaàçaye näyam alaìkäraù |

madhyaà tava sarojäkñi payodhara-bharärditam |asti nästéti sandehaù kasya citte na bhäsate||

--o)0(o--

8. bhräntimän

sämyäd atasmiàs tad-buddhir bhräntimänpratibhotthitä ||58|| 36cd

yathä—

mugdhä dugdha-dhiyä gaväà vidadhatekumbhänagho vallaväùkarëe kairava-çaìkayä kuvalayaà kurvantikäntä api |karkandhü-phalam uccineti çabaré muktä-phaläçaìkayäsändrä candramaso na kasya kurute citta-bhramaà candrikä ||

asvarasotthäpitä bhräntir näyam alaìkäraù |yathä—"çuktikäyäà rajatam" iti | nacäsädåçyamülä, yathä—

saìgama-viraha-vikalpe varam iha virahona saìgamas tasyäù |saìge saiva tathaikä tribhuvanam api tan-mayaà virahe ||

--o)0(o--

9. ullekha

kvacid bhedäd gåhétåëäà viñayäëäà tathä kvacit |ekasyänekadhollekho yaù sa ullekha ucyate ||59||

37


priya iti gopa-vadhübhiùçiçur iti våddhair adhéça iti devaiù |näräyaëa iti bhaktairbrahmety agrähi yogibhir devaù ||

atraikasyäpi bhagavatas tat-tad-guëa-yogädanekadhollekhe gopa-vadhü-prabhåténäà rucy-ädayo yathä-yogaà prayojakäù | yad ähuù—

yathä-ruci yathärthitvaà yathä-vyutpattibhidyate |äbhäso'py artha ekasminn anusandhäna-sädhitaù ||

atra bhagavataù priyatvädénäà västavatväd grahétå-bhedäc ca na mälä-rüpakaà, na ca bhräntimän | nacäyaà abhede bheda ity evaà rüpätiçayoktiù | tathähi—"anya-deväìga-lävaëyam" ity ädau lävaëyäderviñayasya påthaktvenäpy adhyavasänam | na cehabhagavaté gopa-vadhü-prabhåtibhiù priyatvädyadhyavaséyate | priyatväder bhagavati tat-käletättvikatvät |

kecid ähuù—"ayam alaìkäroniyamenälaìkäräntara-vicchitti-mülaù |"uktodäharaëe ca çiçutvädénäà niyamäbhipräyät

priyatvädénäà bhinnatvädy-adhyavasäya ityatiçayoktir asti | tat-sad-bhäve ca grahétå-bhedenanänätva-pratéta-rüpo vicchitti-viçeña ullekhäkhya-bhinnälaìkära-prayojakaù | çré-kaëöha-jana-pada-varëane—"vajra-païjaram iti çaraëägatair ambara-vivaram iti vätikair ity ädiç cätiçayokter viviktoviñayaù | iha ca rüpakälaìkära-yogaù |

vastutas tu "ambara-vivaram" ity ädaubhräntimantam evecchanti, na rüpakam | bheda-pratéti puraù-sarasyaiväropasya gauëé-müla-rüpakädi-prayojakatvät | yad ähuù çäréraka-mémäàsä-bhäñya-vyäkhyane väcaspati-miçräù—"api ca para-çabdaù paratra lakñyamäëa-guëa-yogena vartate iti yatra prayoktå-pratipatroùsampratipattiù sa gauëaù, sa ca bheda-pratyaya-puraùsaraù" iti | iha tu vätikänäà çré-kaëöha-janapade bhränti-kåtämbaratvädy-äropa iti |

atra yat "tapo-vanam iti munibhiù kämäyatanam itiveçyäbhiù" ity ädau pariëämälaìkära-yogaù |

"gämbhéryeëa samudro'pi gauraveëäsi parvata"[kävyädarça 2.85] ity ädau cänekatvollekhegämbhéryädi-viñaya-bhedaù prayojakaù | atra carüpaka-yogaù |

"gurur vacasi påthur urasi arjuno yaçasi" ityädikasya rüpakäd viviktau viñaya iti | atra hi çleña-mülätiçayokti-yogaù ||

--o)0(o--

10. apahnuti

prakåtaà pratiñidhyänya-sthäpanaà syädapahnutiù ||60|| 38ab

iyaà ca dvidhä—kvacid apahnava-pürvaka äropaù,kvacid äropa-pürvako'pahnava iti |krameëodäharaëam—

nedaà nabho-maëòalam ambu-räçirnaitäç ca täräù nava-phena-bhaìgäù |näyaà çaçé kuëòalitaù phaëéndronäsau kalaìkaù çayito muräriù ||

etad vibhäti caramäcala-cüòa-cumbi--hiëòéra-piëòa-ruci-çéta-maréci-bimbam |ujjvälitasya rajanéà madanänalasya-dhümaà dadhat prakaöa-läïchana-kaitavena ||

idaà padyaà mama |

evaà "viräjati vyoma-vapuù payodhis tärä-mayästatra ca phena-bhaìgäù" ity ädy-äkäreëa ca prakåta-niñedho bodhyaù |

gopanéyaà kam apy arthaà dyotayitväkathaïcana | 38cd

yadi çleñeëänyathä vänyathayet säpy apahnutiù ||61||

çleñeëa, yathä—käle väri-dharäëam apatitayä naiva çakyatesthätum |utkaëöhitäsi tarale nahi nahi sakhi picchilaùpanthäù ||

atra "apatitayä" ity atra patià vinety uktvä paçcätpatanäbhävena ity anyathä kåtam |

açleñeëa, yathä—

iha puro'nila-kampita-vigrahämilati hanta tamälam iyaà latä |layasi kià sakhi kåñëa-samägamaànahi ghanägama-rétir udähåtä || (sä.da.)

vakroktau parokter anyathäkäraù | iha tu svoktereveti bhedaù | gopana-kåtä gopanéyasyäpi

prathamam abhihitatväc ca vyäjokteù |--o)0(o--

11. niçcayaù

anyan niñidhya prakåta-sthäpanaà niçcayaùpunaù ||62|| 39cd

niçcayayäkhyo'yam alaìkäraù | anyad ityäropyamäëam, yathä mama—

vadanam idaà na sarojaà nayane nendévareete |iha savidhe mugdha-dåço bhramara mudä kiàparibhramasi ||

yathä vä—

hådi bisa-latä-häro näyaà bhujaìgama-näyakaùkuvalaya-dala-çreëé kaëöhe na sä garala-dyutiù |malaya-jarajo nedaà bhasma priyä-rahitemayiprahara na hara-bhräntyänaìga krudhä kiàmudhä dhävasi ||

na hy ayaà niçcayäntaù sandehaù | tatra saàçaya-niçcayayor ekäçrayatvenävasthänät | atra tubhramarädeù saàçayo näyakäder niçcayaù | kià cabhramaräder api saàçayaù, eka koöy-adhike jïäne,tathä samépägamanäsambhavät | tarhi bhräntimänastu | astu näma bhramaräder bhräntiù | na cehatasyäç camatkära-vidhäyitvam | api tu tathävidha-näyakädy-ukter eveti sahådaya-saàvedyam | kiàcävivakñite'pi bhramarädeù pävanädau bhräntau vänäyikä-cäöv-ädi-rüpeëaiva sambhavati tathä-vidhoktiù |

na ca rüpaka-dhvanir iyaà, mukhasyakamalatvenänirdhäraëät | na cäpahnutiù,prastutasyäniñedhäd iti påthag eväyam alaìkäraçcirantanälaìkärebhyaù | çuktikäyäà rajata-dhiyäpatati puruñe çuktikeyaà na rajatam iti kasyaciduktir näyam alaìkäro vaicitryäbhävät |

--o)0(o--

12. utprekñä

bhavet sambhävanotprekñä prakåtasya parätmanä|

väcyä pratéyamänä sä prathamaà dvividhä matä ||63|| 40

väcye vädeù prayoge syäd aprayoge parä punaù |jätir guëaù kriyä dravyaà yad utprekñyaà dvayor

api ||64|| 41tad añöadhäpi pratyekaà bhäväbhäväbhimänataù |guëa-kriyä-svarüpatvän nimittasya punaç ca täù ||

42dvätriàçad-vidhatäà yänti . . . . . . . . ||

65|| 43a

atra väcyotprekñäyäm udäharaëaà diì-mätram,yathä—

üruù kuraìgaka-dåçaç caïcala-celäïcalo bhäti |sapatäkaù kanaka-mayo vijaya-stambhaùsmarasy eva ||

atra vijaya-stambhasya bahu-bädhakatväj jäty-utprekñä |

(väcya-guëotprekñä)—jïäne maunaà kñamä çaktau tyägeçläghäviparyayaù |guëä guëänubandhitvät tasya saprasavä iva||

atra sa-prasavanaà guëaù |

(väcya-kriyotprekñä)—gaìgämbhasi sura-träëa tava niùçäna-nisvanaù|snätéväri-vadhü-varga-garbhapätana-pätaké ||

atra snätéti kriyä |

(väcya-dravyotprekñä)—mukham eëédåço bhäti pürëa-candraiväparaù ||

atra candra ity eka-vyakti-väcakatväd dravya-çabdaù | ete bhäväbhimäne |

abhäväbhimäne, yathä—

kapola-phalakäv asyäù kañöaà bhütvätathä-vidhau |apaçyantäv ivänyonyam édåkñäà kñämatäàgatau ||

aträpaçyantäv iti kriyäyä abhävaù | evam anyat |

nimittasya guëa-kriyä-rüpatve,yathä—"gaìgämbhasi" ity ädau snätévety utprekñä-nimittaà pätakitvaà guëaù | "apaçyantau" ity ädaukñämatägamana-rüpaà nimittaà kriyä | evam anyat

|

pratéyamänotprekñä, yathä—

tanvaìgyä stana-yugalaà mukhaà naprakaöékåtam |häräya guëine sthänaà na dattam itilajjayä ||

atra lajjayeveti ivädy-abhävät pratéyamänotprekñä |evam anyat |

nanu dhvani-nirüpaëa-prastäve'laìkäräëäàsarveñäm api vyaìgyatvaà bhavatéty uktam |samprati punar viçiñya katham utprekñäyäùpratéyamänatvam ? ucyate—vyaìgyotprekñäyäà"mahilä-sahassa" ity ädäv utprekñaëaà vinäpiväkya-viçräntiù | iha tu stanayor lajjäyä asambhavällajjayevety utprekñayaiveti vyaìgya-pratéyamänotprekñayor bhedaù |

atra väcyotprekñäyäù ñoòaçasu bhedeñu viçeñamäha—

. . . . . . . . . ...tatra väcyäbhidäùpunaù |

vinä dravyaà tridhä sarväù svarüpa-phala-hetugäù

||66|| 43bcd

yatrokteñu väcya-pratéyamänotprekñayor bhedeñumadhye ye väcyotprekñäyäù ñoòaça-bhedäs teñu cajäty-ädénäà trayäëäà ye dvädaça bhedäs teñäàpratyekaà svarüpa-phala-hetu-gatatvena dvädaça-bhedatayä ñaö-triàçad-bhedäù | dravyasyasvarüpotprekñaëam eva sambhavatéti catvära itimilitvä catväriàçad-bhedäù |

atra svarüpotprekñä, yathä pürvodäharaëeñu"smarasya vijaya-stambhaù" iti | "sa-prasavä iva" ityädayo jäti-guëa-svarüpagäù |

phalotprekñä, yathä—

rävaëasyäpi rämästo bhittvä hådayamäçugaù |viveça bhuvam äkhyätum uragebhya ivapriyam ||

aträkhyätum iti bhü-praveçasya phalaà kriyä-rüpam utprekñitam |

hetütprekñä, yathä—

saiñä sthalé yatra vicinvatä tväà

bhrañöaà mayä nüpuram ekam ürvyäm |adåçyata tvac-caraëäravinda-viçleña-duùkhäd iva baddha-maunam ||

atra duùka-rüpa-guëo hetutvenotprekñitaù | evamanyat |

ukty-anuktyor nimittasya dvidhä tatra svarüpagäù||67|| 44ab

teñu catväriàçat-saìkhyakeñu bhedeñu madhye yesvarüpagäyäù ñoòaça-bhedäs te utprekñä-nimittasyopädänänupädänäbhyäà dvätriàçadbhedä iti militvä ñaöpaïcäçad bhedäùväcyotprekñäyäù | tatra nimittasyopädänaà, yathäpürvodähåte "snätéva" ity utprekñäyäà nimittaàpätakitvam upättam | anupädäne, yathä—"candraiväparaù" ity atra tathä-vidha-saundaryätiçayonopättaù |

hetu-phalayos tu niyamena nimittasyopädänam eva| tathä hi—"viçleña-duùkhäd iva" ity atra yannimittaà baddha-maunatvam | "äkhyätum iva" ityatra ca bhü-praveças tayor anupädäne'saìgatam evaväkyaà syät |

pratéyamänäyäù ñoòaçasu bhedeñu viçeñaëam äha—

pratéyamänäbhedäç ca pratyekaà phala-hetugäù ||68|| 44cd

yathodähåte "tanv-aìgyäù stana-yugmena" ity atralajjayeveti hetur utprekñitaù | asyäm apinimittasyänupädänaà na sambhavati | ivädy-anupädäne nimittasya cäkértane utprekñaëasyapramätur niçcetum açakyatvät | svarüpotprekñäpyatra na bhavati | dharmäntara-tädätmya-nibandhanäyäm asyäm ivädy-aprayoge viçeñaëa-yoge sat-yoge saty atiçayokter abhyupagamät | yathä"ayaà räjäparaù päkaçäsanaù" iti | viçeñaëäbhäve carüpakasya, yathä—"räjä päka-çäsanaù" iti | tadevaà dvätriàçat-prakäräù pratéyamänotprekñä |

ukty-anuktyoù prastutasya pratyekaà tä apidvidhä ||69|| 45ab

tä utprekñäù | uktau yathä—"üruù kuraìgaka-dåçaù" iti |

anuktau, yathä mama prabhävatyäàpradyumnaù—"iha hi samprati dig-antaramäcchädayatä timira-paöalena—

ghaöitam iväïjana-puïjaiù püritam iva

mågamada-kñodaiù |tatam iva tamäla-tarubhir våtam ivanéläàçukair bhuvanam ||

aträïjanena ghaöitväder utprekñaëéyasya viñaya-vyäptatvaà nopättam |

yathä vä—"limpatéva tamo'ìgäni varñatéväïjanaànabhaù |" atra tamaso lepanasya vyäpana-rüpoviñayo nopättaù | aïjana-varñaëasya tamaù-sampätaù | anayor utprekñä-nimittaà catamaso'tibahulatvaà dhärä-rüpeëädhaù-saàyogaçca yathäsaìkhyam |

kecit tu "alepana-kartå-bhütam api tamo-lepana-kartåtvenotprekñitaà vyäpanaà ca nimittam | evaàca nabho'pi varñä-kriyä-kartåtvena" ity ähuù |

alaìkäräntarotthä sä vaicitryam adhikaà bhajet ||70|| 45cd

atra säpahnavotprekñä, yathä—

açru-cchalena sudåço huta-pävaka-dhüma-kalaçäkñyäù |apräpya mänam aìge vigalati lävaëya-väri-pura iva ||

çleña-hetukaà, yathä—

muktotkaraù saìkaöa-çukti-madhyädvinirgataù särasa-locanäyäù |jänémahe'syäù kamanéya-kambu-grévädhiväsäd guëavattvam äpa ||

atra guëavattvaà çleñaù | kambu-grévädhiväsädiveti hetütprekñä-hetuù | atra jänémahe ityutprekñä-väcakam | evam—“manye çaìke dhruvaàpräyo nünam ity evam ädayaù |”

kvacid upamotprekñä, yathä—

päre-jalaà néra-nidher apaçyanmurärir änéla-paläça-räçéù |vanävalér utkalikä-sahasra-pratikñaëotkülita-çaivaläbhäù ||

aträbhä-çabdasya upamä-väcakatväd upakrameupamä | paryavasäne tu jaladhi-tére çaivala-sthiteùsambhävanänupapatteù sambhävanotthäpanam ityutprekñä |

evaà viraha-varëane “keyüräyitam äìgadaiù” ityatra “vikäçi-nélotpalati sma karëe mågäyatäkñyäù

kuöilaù kaöäkñaù” ity ädau ca jïeyam |

bhräntimad-alaìkäre “mugdhä dugdha-dhiyä” ityädau bhräntänäà vallavädénäà viñayasyacandrikäder jïänam eva nästi | tad-upanibandhanasya kavinaiva kåtatvät | iha tusambhävanä-kartur viñayasyäpi jïänam iti dvayorbhedaù |

sandehe tu sama-kakñatayä koöi-dvayasya pratétiù |iha tütkaöä sambhävya-bhütaika-koöiù | atiçayoktauviñayiëaù pratétasya paryavasäne’satyatä pratéyate |iha tu pratéti-käla eveti bhedaù |

raïjitä na vividhäs taru-çailänämitaà nu gagaëaà sthagitaà nu |püritä nu viñameñu dharitrésaàhåtä na kakubhas timireëa || [ki.a. 9]

ity atra yat tarv-ädau timiräkräntatä-raïjanädi-rüpeëa sandihyate iti sandehälaìkära iti kecit, tanna | eka-viñaye samäna-valatayäneka-koöi-sphuraëasyaiva sandehatvät | iha tu tarv-ädi-vyäpteù prati sambandhi-bhedaù | vyäpanädernigaraëena raïjanädeù sphuraëaà ca |

anye tu—anekatva-nirdhäraëa-rüpa-vicchitty-

äçrayatvenaika-koöy-adhike’pi bhinno’yaà sandeha-prakäraù” iti vadanti sma | tad apy ayuktam |nigérëa-svarüpasyänya-tädätmya-pratétir hisambhävanä, tasyäç cätra sphuöatayä sad-bhävät |nu-çabdena caiva-çabdavat tasyä dyotanädutprekñaiveyaà bhavituà yuktä, alam adåñöa-sandeha-prakära-kalpanayä |

yad etac candräntar-jalada-lava-léläàvitanutetad äcañöe lokaù çaçaka iti no mäà pratitathä |ahaà tv induà manye tvad-ari-virahäkränta-taruëé-kaöäkñolkäpäta-vraëa-kiraëa-kalaìkäìkita-tanum ||

ity atra manye-çabda-prayoge’py ukta-rüpäyäùsambhävanäyä apratéter iti vitarka-mätraà, näsävapahnavotprekñä |

--o)0(o--

13. atiçayokti

siddhatve'dhyavasäyasyätiçayoktir nigadyate ||71||46ab

viñaya-nigaraëenäbheda-pratipattirviñayiëo’dhyavasäyaù | asya cotprekñäyäà viñayiëo’niçcita-mätreëa, ihäpi mukhaà dvitéyaç candra ityädau, yad ähuù—

viñayasyänupädäne’py upädäne’pi sürayaù |adhaù-karaëa-mätreëa nigérëatvaàpracakñate || iti |

bhede’py abhedaù sambandhe’sambandhas tad-viparyayau | 46cd

paurväparyätmakaà kärya-hetvoù sä païcadhämataù ||72|| 47ab

tad-viparyayau abhede bhedaù | asambandhesambandhaù | sätiçayoktiù |

(1) atra bhede'py abhedaù, yathä mama—

katham upari kaläpinaù kaläpovilasati tasya tale’ñöaméndu-khaëòam |kuvalaya-yugalaà tato vilolaàtila-kusumaà tad-adhaù pravälam asmät ||

atra käntä-keça-päçäder mayüra-kaläpädibhirabhedenädhyavasäyaù | yathä vä—“viçleña-duùkhäd

iva baddha-maunaà” | atra cetana-gata-maunitvamanyad acetana-gataà cänyad iti dvayor bhede’pyabhedaù |

evaà “sahädhara-dalenäsyä yauvane räga-bhäkpriyaù |” aträdharasya rägo lauhityaà, priyasyarägaù, dvayor abhedaù |

(2) abhede bhedaù, yathä—

anya-deväìga-lävaëya-manyäù saurabha-sampadaù |tasyäù padma-paläçäkñyäù sarasatvamalaukikam ||

(3) sambandhe'py asambandhaù, yathä—

asyäù sarga-vidhau prajäpatir aho candro nasambhävyateno devaù kusumäyudho na ca madhur düreviriïcaù prabhuù |etan me matam utthiteyam amåtät käcit svayaàsindhunäyä manthäcala-loòitena haraye dattvä çriyaàrakñitä || [vi.u. ]

atra puräëa-prajäpati-nirmäëa-sambandhe’py

asambandhaù |

(4) asambandhe sambandhaù, yathä—

yadi syän maëòale saktam indor indévara-dvayam |tadopaméyate tasyä vadanaà cäru-locanam ||

atra yady-artha-baläd ähåtena sambhavenasambhävanayä sambandhaù |

(5-6) käryakäraëayoù paurväparyaà ca dvidhäbhavati | käraëät prathamaà käryasya bhäve,dvayoù sama-kälatve ca | krameëa, yathä—

präg eva hariëäkñéëäà cittamutkalikäkulam |paçcäd udbhinna-bakula-rasäla-mukula-çriyaù ||

samam eva samäkräntaà dvayaà dvirada-gäminä |tena siàhäsanaà pitryaà maëòalaà camahékñitäm ||

iha kecid ähuù—keça-päçädi-gatolaukiko'tiçayo’laukikatvenädhyavaséyate | keça-

päçädénäà kaläpädibhir adhyavasäye “anyad iva”ity päöhe'dhyavasäyasyäsädhyatvam evetyutprekñäìgékriyate | "präg eva hariëäkñéëäà" ityatra bakulädi-çréëäà prathama-bhävitäpi paçcädbhävitvenädhyavasitä | ata eväträpi "iva"-çabda-yoge utprekñä | evam anyatra |

--o)0(o--

14. tulyayogitä

padärthänäà prastutänäm anyeñäà vä yadäbhavet | 47cd

eka-dharmäbhisambandhaù syät tadä tulyayogitä ||73|| 48ab

anyeñäm aprastutänäà dharmo guëa-kriyä-rüpaù |udäharaëam—

anulepanäni kusumäny abaläùkåta-manyavaù patiñu dépa-çikhäù |samayena tena cira-supta-mano-bhava-bodhanaà samam abodhiñata ||

evam—dänaà vittädåtaà väcaù kérti-dharmau

tathäyuñaù |paropakaraëaà käyäd asärät säram äharet ||

atra dänädénäà karma-bhütänäà säratä-rüpaika-guëa-sambandha ekäharaëa-kriyä-sambandhaù |

--o)0(o--

15. dépaka

aprastuta-prastutayor dépakaà tu nigadyate | 48cdatha kärakam ekaà syäd anekäsu kriyäsu cet ||74||

49ab


balävalepäd adhunäpi pürvavatprabädhyate tena jagaj-jigéñuëä |satéva yoñit-prakåtiù suniçcaläpumäàsam abhyeti bhaväntareñv api ||(mägha 1.72)

atra prastutäyäù suniçcaläyäù prakåter aprastutäyäçca yoñita ekänugamana-kriyä-sambandhaù |

yathä vä—

düraà samägatavati tvayi jévanäthebhinnä manobhava-çaraëe tapasviné sä |uttiñöhati svapiti väsa-gåhaà tvadéyamäyäti yäti hasati çvasati kñaëena ||

idaà mama | atraikasyä näyikäyä utthänädy-aneka-kriyä-sambandhaù | atra ca guëa-kriyayor ädi-madhyävasäna-sad-bhävena traividhyaà nalakñitam | tathävidha-vaicitryasya sarvaträpisahasra-dhäma-sambhavät |

16. prativastüpamä

prativastüpamä sä syäd väkyayor gamya-sämyayoù | 49cd

eko’pi dharmaù sämänyo yatra nirdiçyate påthak ||75|| 50ab

yathä—dhanyäsi vaidarbhi guëair udärairyayä samäkåñyata naiñadho'pi |itaù stutiù kä khalu candrikäyäyad-abdhim apy uttaralékaroti || (nai.ca.3.115)

atra samäkarñaëam uttaralékaraëaà ca kriyaikaivapaunaruktya-niräsäya bhinna-väcakatayä nirdiñöä |

iyaà ca mälayäpi dåçyate, yathä—

vimala eva ravir viçadaù çaçéprakåti-çobhana eva hi darpaëaù |çiva-giriù çiva-häsa-sahodaraùsahaja-sundara eva hi sajjanaù ||

atra vimala-viçadädir arthata eka eva |

vaidharmyeëa, yathä—

cakorya eva caturäç candrikä-päna-karmaëi |vinävantér na nipuëäù sudåço rata-narmaëi||

--o)0(o--

17. dåñöäntaù

dåñöäntas tu sadharmasyäpi vastunaùpratibimbanaù ||76|| 50cd

sadharmasyeti prativastüpamä-vyavacchedaù | ayamapi sädharmya-vaidharmyäbhyäà dvidhä |krameëodäharaëam—

avidita-guëäpi sat-kavi-bhaëitiù karëeñu

vamati madhu-dhäräm |anadhigata-parimaläpi hi harati dåçaà mälaté-mälä ||

tvayi dåñöe kuraìgäkñyäù sraàsatemadana-vyathä |dåñöänudaya-bhäjéndau gläniù kumuda-saàhateù ||

vasanta-lekhaika-nibaddha-bhävaàparäsu käntäsu manaù kuto naù |praphulla-mallé-madhu-lampaöaù kiàmadhuvrataù käìkñati vallim anyäm ||

idaà padyaà mama | atra "manaù kuto naù" ityasya "käìkñati vallim anyäm" ity asya caika-rüpatayaiva paryavasänät prativastüpamaiva |

iha tu karëe madhu-dhärä-vamanasya netra-haraëasya ca sämyam eva, na tv aikarüpyam | atrasamarthya-samarthaka-väkyayoù sämänya-viçeña-bhävo'rthäntara-nyäsaù | prativastüpamä-dåñöäntayos tu na tatheti bhedaù |

--o)0(o--

18. nidarçanä

sambhavan vastu-sambandho'sambhavan väpikutracit |

yatra bimbänubimbatvaà bodhayets sä nidarçanä||77|| 51

(1) sambhavad-vastu-sambandhä, yathä—

ko'tra bhümi-valaye janän mudhätäpayan suciram eti sampadam |vedayann iti dinena bhänumänäsasäda caramäcalaà tataù ||

atra raver édåçärtha-vedana-kriyäyäàvaktåtvenänvayaù sambhavaty eva | édåçärtha-jïäpana-samartha-caramäcala-präpti-rüpa-dharmavattvät | sa ca raver astäcala-gamanasyaparitäpinäà vipat-präpteç ca bimba-pratibimba-bhävaà bodhayati |

(2) asambhavad-vastu-nidarçanä tv eka-väkyäneka-väkya-gatatvena dvividhä | tatra eka-väkya-gä,yathä—

kalayati kuvalaya-mälä-lalitaà kuöilaùkaöäkña-vikñepaù |

adharaù kisalaya-léläm änanam asyäù kalä-nidher viläsam ||

atränyasya dharmaà katham anyo vahatv itikaöäkña-vikñepädénäà kuvayala-mälädi-gata-lalitädénäà kalanam asambhavät | tal lalitädi-sadåçaà lalitädikam avagamayat kaöäkña-vikñepädeù kuvayalaya-mäladeç ca bimba-pratibimba-bhävaà bodhayati |

yathä vä,prayäëe tava räjendra muktä vairi-mågédåçäm |räjahaàsa-gatiù padbhyäm änanena çaçi-dyutiù ||

atra pädäbhyäm asambaddha-räjahaàsa-gatestyägo'nupapanna iti tayos tat-sambandhaù kalpyate| sa cäsambhavan räjahaàsa-gatim iva gatiàbodhayati |

aneka-väkya-gä, yathä—

idaà kilävyäja-manoharaà vapustapaù-klamaà sädhayituà ya icchati |dhruvaà sa nélotpala-patra-dhärayäçamé-latäà chettum åñir vyavasyati || (a.ça.

1.17)

atra "yat-tac"-chabda-nirdiñöa-väkyärthayorabhedenänvayo'nupapadyamänas tädåça-vapuñastapaù-klamatva-sädhanecchä nélotpala-patra-dhärayä çamé-latä-cchedaneccheveti bimba-pratibimba-bhäve paryavasyati |

yathä—

janmedaà bandhyatäà nétaà bhava-bhogopalipsayä |käca-mülyena vikréto hanta cintämaëir mayä ||

atra bhava-bhoga-lobhena janmano vyarthatä-nayanaà käca-mülyena cintämaëi-vikraya ivetiparyavasänam |

evaà—

kva sürya-prabhavo vaàçaù kva cälpa-viñayomatiù |titérñur dustaraà mohäd uòupenäsmi sägaram||

atra man-matyä sürya-vaàça-varëanam uòupenasägara-taraëam paryavasänam |

iyaà ca kvacid upameya-våttasyopamäne'sambhave'pi bhavati, yathä—

yo'nubhütaù kuraìgäkñyäs tasyämadhurimädhare |samäsvädi sa mådvékä-rase rasa-viçäradaiù||

atra prakåtasyädharasya madhurima-dharmasyadräkñä-rase'sambhavät pürvavat sämyeparyavasänam |

(4) mälä-rüpäpi, yathä—

kñipasi çukaà våña-daàçaka-vadanemågam arpayasi mågäd anaradane |vitarasi turagaà mahiña-viñäëenidadhac-ceto bhoga-vitäne ||

iha bimba-pratibimbatäkñepaà vinäväkyärthäparyavasänam | dåñöänte tu paryavasitenaväkyärthena sämarthyäd bimba-pratibimbatä-pratyayanam | näpéyam arthäpattiù | tatra"häro'yaà hariëäkñéëäm" ity ädau sädåçya-paryavasänäbhävät |

--o)0(o--

19. vyatireka

ädhikyam upameyasyopamänän nyünatäthavä |52ab

vyatirekaù . . . . . . . . . . . . ||78||

sa ca—

. . . . . eka ukte'nukte hetau punas tridhä |52cd

caturvidho'pi sämyasya bodhanäcchabdato'rthataù ||79||

äkñepäc ca dvädaçadhä çleñe'péti trirañöadhä | 53pratyekaà syän militäñöa-catväriàçad-vidhaù

punaù ||80||

upameyasyopamänäd ädhikye hetur upameya-gatam utkarña-käraëam upamäna-gataà nikarña-käraëaà ca | tayor dvayor apy uktäv ekaù,pratyekaà samudäyena vänuktau trividha iticaturvidhe'py asminn upamänopameyatvasyanivedanaà çabdenärthenäkñepeëa ceti dvädaça-prakäro'pi çleñe, api-çabdäd açleñe'péti caturviàçati-prakäraù | upamänän nyünatäyäm apy anayaiva

bhaìgyä caturviàçati-prakärateti militväñöa-catväriàçat-prakäro vyatirekaù |

udäharaëam—“akalaìkaà mukhaà tasyä nakalaìké vidhur yathä |” atropameya-gatamakalaìkatvam upamäna-gataà ca kalaìkitvaàhetu-dvayam apy uktam | yathä çabda-pratipädanäcca çäbdam aupagamyam |

atraiva “na kalaìki-vidhüpamam” iti päöhe ärtham |“jayaténduà kalaìkinam” iti päöhe tv-iva-vat-tulyädi-pada-virahäd akñiptam | atraiväkalaìka-pada-tyäge upameyatotkarña-käraëänuktiù |kalaìki-pada-tyäge copamäna-gata-niñkarña-käraëänuktiù | dvayor anuktau dvayor anuktiù |

çleñe, yathä—“atigäòha-guëäyäç ca näbjavadbhaìgurä guëäù” | atrevärthe yatir iti çäbdamaupamyam | utkarña-nikarña-käraëayor dvayor apyuktiù | guëa-çabdaù çliñöaù | anye bhedäù pürvavadühyäù | etäni copameyasyopamänäd ädhikyaudäharaëäni |

nyünatve diì-mätraà, yathä—

kñéëaù kñéëo'pi çaçé bhüyobhüyo’bhivardhate satyam |

virama praséda sundari yauvanam anivartiyätaà tu ||

atropameya-bhüta-yauvanästhairyädhikyam |tenätra “upamänäd upameyasyädhikye viparyaye vävyatirekaù” iti keñäïcil lakñaëe viparyaye “veti-padam anarthakam” iti yat kecid ähuù, tan navicära-saham | tathä hi—aträdhika-nyünatvesattväsattve eva vivakñite | atra ca candräpekñayäyauvanasyäsattvaà sphuöam eva | astuvätrodäharaëe yathä kathaïcid gatiù | “hanümad-ädyair yaçasä mayä punar dviñäà hasair düta-pathaù sitékåtaù” ity ädiñu kä gatir iti suñöhüktaà“nyünatäthavä” iti |

--o)0(o--

20. sahoktiù

sahärthasya baläd ekaà yatra syäd väcakaàdvayoù | 54cd

sä sahoktir müla-bhütätiçayoktir yadä bhavet ||81||55ab

atiçayoktir apy aträbhedädhyavasäya-mülä kärya-käraëa-paurväparya-viparyaya-rüpä ca |

abhedädhyavasäya-müläpi çleña-bhittakänyathä ca |

kramenodäharaëaà, yathä—“sahädhareëa rädhäyäyauvane rägabhäk priyaù |” atra räga-pade çleñaù |

saha kumuda-kadambaiù kämam ulläsayantaùsaha ghana-timiraughair dhariyamutsärayantaù |saha sarasija-ñaëòaiù sväntam ämélayantaùpratidiçam amåtäàçor aàçavaù saïcaranti ||

idaà mama | atrolläsädénäà sambandhi-bhedäd evabhedaù, na tu çliñöatayä |

samam eva narädhipena sä guru-saàmoha-vilupta-cetanä |agamat saha taila-bindunä nanu dépärcir ivakñites talam ||

idaà ca mälayäpi sambhavati, yathodähåte—“sahakumuda-kadambaiù” ity ädau | “lakñmaëenasamaà rämaù känanaà gahanaà yayau” ity ädauatiçaya-mülatväbhävän näyam alaìkäraù |

21. vinoktiù

vinoktir yad vinänyena näsädhv anyad asädhu vä

||82|| 55cd

näsädhu açobhanaà na bhavati | evaà ca yadyapiçobhanatva eva paryavasänaà tathäpyaçobhanatväbhäva-mukhena çobhana-vacanasyäyam abhipräyo yat kasyacidvarëanéyasyäçobhanatvaà tat-para-sannidher evadoñas tasya punaù svabhävataù çobhanatvam eveti |yathä—

vinä jalada-kälena candro nistandratäàgataù |vinä gréñmoñmaëä maïjur vanaräjir ajäyata||

asädhv-açobhanam, yathä—

anuyäntyä janätétaà käntaà sädhu tvayäkåtam |kä dina-çrér vinärkeëa kä niçä çaçinä vinä ||

nirarthakaà janma gataà nalinyäyayä na dåñöaà tuhinäàçu-bimbam |utpattir indor api niñphalaivadåñöä vinidrä naliné na yena ||

atra paraspara-vinokti-bhaìgyä camatkärätiçayaù |

vinä-çabda-prayogäbhäve’pi vinärtha-vivakñayävinoktir eveyam | evaà sahoktir api saha-çabda-prayogäbhäve’pi sahärtha-vivakñäyäà bhavatétibodhyam |

--o)0(o--

22. samäsoktiù

samäsoktiù samair yatra kärya-liìga-viçeñaëaiù |vyavahära-samäropaù prakåtenäsya vastunaù ||83||

56

atra samena käryeëa prastute’prastuta-vyavahära-samäropaù, yathä—

vyädhüya yad-vasanam ambujalocanäyävakñojayoù kanaka-kumbha-viläsa-bhäjoù |äliìgasi prasabham aìgam açeñam asyädhanyas tvam eva malayäcala-gandhaväha||

atra gandhavähe haöha-kämuka-vyavahära-samäropaù |

liìga-sämänyena, yathä—

asamäpta-jigéñasya stré-cintä kämanasvinaù |anäkramya jagat kåtsnaà no sandhyäàbhajate raviù ||

atra puà-stré-liìga-mätreëa ravi-sandhyayornäyaka-näyikä-vyavahäraù |

viçeñaëa-sämyaà tu çliñöatayä sädhäraëyena,aupamya-garbhatvena ca tridhä | çliñöatayä, yathämama—

vikasita-mukhéà rägäsaìgäd galat-timirävåtiàdinakara-kara-spåñöäm aindréà nirékñyadiçaà puraù |jaraöha-lavalé-päëòu-cchäyo bhåçaàkaluñäntaraùçrayati haritaà hanta präcetaséà tuhina-dyutiù ||

atra mukha-rägädi-çabdänäà çliñöatä | atraiva hi“timirävåtim” ity atra “timaräàçukäm” iti päöheeka-deçasya rüpaëe'pi samäsoktir eva, na tv eka-deça-vivarti-rüpakam | tatra hi timiräàçukayorüpya-rüpaka-bhävo dvayor ävarakatvena sphuöa-sädåçyatayä para-säcivyam anapekñyäpi sva-mätra-

viçränta iti na samäsokti-buddhià vyähantum éçaù |

yatra tu rüpya-rüpakayoù sädåçyam asphuöaà,tatraika-deçäntara-rüpaëaà vinä tad asaìgataàsyäd ity açäbdam apy eka-deçäntara-rüpaëamärtham apekñata eveti tatraika-deça-vivarti-rüpakameva | yathä—

jassa raëanteurae kare kuëantassa maëòala-ggalaaà |rasa-saàmuhé bi sahasä parammuhé hoiriuseëä ||

[yasya raëantaù-pürake kare kurväëasyamaëòalägra-latäm |rasa-saàmukhy api sahasä paräàmukhé bhavatiripu-senä ||]

atra raëäntaù-purayoù sädåçyam asphuöam eva |kvacic ca yatra sphuöa-sädåçyänäm api bahünäàrüpaëaà çäbdam eka-deçasya cärtham | tatraika-deça-vivarti-rüpakam eva | rüpaka-pratétervyäpakatayä samäsokti-pratéti-tirodhäpakatvät |nanv asti saìgrämäntaùpurayoù sukha-saïcäratayäsphuöa-sädåçyam iti cet, satyam uktam asty eva |kintu, väkyärtha-paryälocana-säpekñaà | na khalunirapekñaà, mukha-candräder mano-haratvädivat

saìgrämäntaùpurayoù svataù sukha-saïcäratväbhävät |

sädhäraëyena, yathä—

nisarga-saurabhodbhränta-bhåìga-saìgéta-çäliné |udite väsarädhéçe smeräjani sarojiné ||

atra nisargety ädi-viçeñaëa-sämyät sarojinyäànäyikä-vyavahära-pratétau stré-mätra-gäminaùsmeratva-dharmasya samäropaù käraëam | tenavinä viçeñaëa-sämya-mätreëa näyikä-vyavahära-pratéter asambhavät |

aupamya-garbhatvaà punas tridhä sambhavati |upamä-rüpaka-saìkara-garbhatvät | tatra upamä-garbhatve, yathä—

danta-prabhä-puñpa-citä päëi-pallava-çobhiné |keça-päçäli-våndena suveñä hariëekñaëä ||

atra suveçatva-vaçät prathamaà danta-prabhäpuñpäëévety upamä-garbhatvena samäsaù |anantaraà ca danta-prabhä-sadåçaiù puñpaiç citetyädi-samäsäntaräçrayeëa samäna-viçeñaëa-

mähätmyäd dhariëekñaëäyäà latä-vyavahära-pratétiù |

rüpaka-garbhatve, yathä—“lävaëya-madhubhiùpürëam” ity ädi |

çaìkara-garbhatve, yathä—“danta-prabhä-puñpa”ity ädi | suveñä ity atra “parétä” iti päöhe | hy upamä-rüpaka-sädhakäbhävät saìkara-samäçrayaëam |samäsäntaraà pürvavat | samäsäntara-mahimnälatä-pratétiù | eñu ca yeñäà mate upamä-saìkarayoreka-deça-vivartitä nästi tan-mate ädya-tåtéyayoùsamäsoktiù |

dvitéyas tu prakära eka-deça-vivarti-rüpaka-viñayaeva | paryälocane tv ädye prakäre eka-deça-vivartinyupamaiväìgékartum ucitä |

anyathä—

aindraà dhanuù päëòu-payodhareëaçarad dadhänärdra-nakha-kñatäbham |prasädayanté sa-kalaìkam induàtäpaà raver apy adhikaà cakära ||

ity atra kathaà çaradi näyikä-vyavahära-pratétiù |näyaka-payodhareëärdra-nakha-kñatatäbha-çakra-

cäpa-dhäraëa-sambhavät |

nanu, “ärdra-nakha-kñatäbhaà” ity atra sthitamapy upamänatvaà vastu-paryälocanayä aindredhanuñi saïcäraëéyam | yathä—“dadhnä juhoti” ityädau havanasyänyathä-siddhe dädhna saïcäryatevidhiù |

evaà caindra-cäpäbham ärdra-nakha-kñataàdadhäneti pratétir bhaviñyatéti cet ? na, evaà vidha-nirvähe kañöa-såñöi-kalpanäd eka-deça-vivarty-upamäìgékärasyaiva jyäyastvät |

astu vätra yathä-kathaïcit samäsoktiù | “netrairivotpalaiù padmaiù” ity ädau cänya-gaty-asambhavät | kià copamäyäà vyavahära-pratéterabhävät kathaà tad-upajévikäyäù samäsokteùpraveçaù | yad ähuù—

vyavahäro’thavä tattvam aupamye yat pratéyate|tan naupamyaà samäsoktir eka-deçopamäsphuöä ||

evaà copamä-rüpakayor eka-deça-vivartitäìgékäretan-müla-saìkare’pi samäsokter apraveço nyäya-siddha eva |

tenaupamya-garbha-viçeñaëotthäpitatvaà nästhäviñaya iti viçeñaëa-sämye çliñöa-viçeñaëotthäpitäsädhäraëa-viçeñaëotthäpitä ceti dvidhä | kärya-liìgayos tulyatve ca dvividheti catuù-prakäräsamäsoktiù |

sarvatraivätra vyavahära-samäropaù käraëam | sa cakvacil laukike vastuni laukika-vastu-vyavahära-samäropaù | çästréye vastuni çästréya-vastu-vyavahära-samäropaù | laukike vä çästréya-vastu-vyavahära-samäropaù | çästréye vä laukika-vastu-vyavahära-samäropa iti caturdhä |

tatra laukika-vastv api rasädi-bhedäd aneka-vidham| çästréyam api tarkäyur-veda-jyotiù-çästra-prasiddhatayeti bahu-prakärä samäsoktiù | diì-mätraà, yathä—“vyädhüya yad vasanam” ity ädaulaukike vastuni laukikasya haöha-kämuka-vyavahärädeù samäropaù |

yair eka-rüpam akhiläsv api våttiñu tväàpaçyadbhir avyayam asaìkhyatayä pravåttam |lopaù kåtaù kila paratva-juño vibhaktestair lakñaëaà tava kåtaà dhruvam eva manye ||

aträgama-çästra-prasiddhe vastuni vyäkaraëa-

prasiddha-vastu-vyavahära-samäropaù | evamanyatra |

rüpake’prakåtam ätma-svarüpa-sanniveçenaprakåtasya rüpam avacchädayati | iha tu svävasthä-samäropeëävacchädita-rüpam eva taàpürvävasthäto viçeñayati | ata evätra vyavahära-samäropo na tu svarüpa-samäropa ity ähuù |

upamä-dhvanau çleñe ca viçeñyasyäpi sämyam, ihatu viçeñaëa-mätrasya | aprastuta-praçaàsäyämgamyatvam, iha tu prastutasyeti bhedaù |

--o)0(o--

23. parikaraù

uktair viçeñaëaiù säbhipräyaiù parikaro mataù ||84|| 57ab

yathä, "aìgaräja senäpate droëopahäsin karëarakñainam bhémäd duùçäsanam |" (ve.saà 3.47ad)

--o)0(o--

24. çleñaù

çabdaiù svabhäväd ekärthe çleño’nekärtha-väcanam ||85|| 57cd

"svabhäväd ekärthaiù" iti çabda-çleñädvyavacchedaù | "väcanam" iti ca dhvaneù | yathä—

pravartayan kriyäù sädhvér mälinyaà haritäàharan |mahasä bhüyasä dépto viräjati vibhäkaraù ||

atra prakaraëädi-niyamäbhäväd dväv ai räja-süryauväcyau |

--o)0(o--

25. aprastuta-praçaàsä

kvacid viçeñaù sämänyät sämänyaà vä viçeñataù |käryän nimittaà käryaà ca hetor atha samät

samam ||86|| 58aprastutät prastutaà ced gamyate païcadhä tataù

| 59abaprastuta-praçaàsä syät . . . . . . . . . . . . . ||

87|| 59c


pädähataà yad utthäya mürdhänamadhirohati |svasthäd eväpamäne'pi dehinas tad-varaàrajaù ||

aträsmad-apekñayä rajo'pi varam iti viçeñe prastutesämänyam abhihitam |

srag iyaà yadi jévitäpahä hådaye kià nihitä nahanti mäm |viñam apy amåtaà kvacid bhaved amåtaà väviñam éçvarecchayä ||

indur lipta iväïjanena jaòitä dåñöir mågéëäm ivapramlänäruëimeva vidruma-dalaà çyämevahema-prabhä |kärkaçyaà kalayä ca kokila-vadhü-kaëöheñv ivaprastutaàsundaryäù purataç ca hanta çikhinäà barhäùsagarhä iva ||

atra sambhävyamänebhya indrädi-gatäïjana-liptatvädibhyaù käryebhyo vadanädi-gata-saundarya-viçeña-rüpaà prastutaà käraëaàpratéyate |

gacchäméti yathoktyä mågadåçä niùçväsamudrekiëaàtyaktvä tiryag avekñya bäñpa-kuleñeëaikenamäà cakñuñä |adya prema mad-arpitaà priya-sakhé-våndetvayä badhyatämitthaà sneha-vivardhito måga-çiçuù sotpräsamäbhäñitaù ||

atra kasyacid agamana-rüpe kärye käraëamabhihitam |

tulye prastute tulyäbhidhäne ca dvidhä çleña-müläsädåçya-mätra-mülä ca | çleña-müläpi samäsoktivad-viçeñaëa-mätrasya çleñavad viçeñyasyäpi çleñebhavatéti dvidhä |

krameëa, yathä—

sahakäraù sadämodo vasanta-çré-samanvitaù |samujjvala-ruciù çrémän prabhütotkalikäkulaù||

atra viçeñaëa-mätra-çleña-vaçäd aprastutät sahakärätkasyacit prastutasya näyakasya pratétiù |

puàstväd pravicaled yadi yady adho'pi

yäyäd yadi praëayane na mahän api syät |abhyuddhared api viçvam itédåçéyaàkenäpi dik-prakaöitä purñottamena ||

atra puruñottama-padena viçeñyeëäpi çliñöenapracura-prasiddhyä prathamaà viñëur evabodhyate | tena varëanéyaù kaçcit puruñaù pratéyate|

sädåçya-mätra-mülä, yathä—

ekaù kapota-potaù çataçaù çyenäùkñudhäbhidhävanti |ambaram ävåti-çünyaà hara hara çaraëaàvidheù karuëä ||

atra kapotäd aprastutät kaçcit prastutaù pratéyate |iyaà ca kvacid vaidharmyeëäpi bhavati |

dhanyäù khalu vane vätäù kahlära-sparça-çétaläù |rämam indévara-çyämaà ye spåçanty aniväritäù||

atra vätä dhanyä aham adhanya iti vaidharmyeëaprastutaù pratéyate | väcyasyasambhaväsambhavobhaya-rüpatayä triprakärayet |

tatra sambhave uktodäharaëäny eva |

asambhave, yathä—

kokilo'haà bhavän käkaù samänaùkälimävayoù |antaraà kathayiñyanti käkalé-kovidäù punaù ||

atra käka-kokilayor väko-väkyaàprastutasyädhyäropaëaà vinäsambhavi |

ubhaya-rüpatve, yathä—

antaç-chidräëi bhüyäàsi kaëöakä bahavo bahiù|kathaà kamala-nälasya mä bhüvan bhaìguräguëäù ||

atra prastutasya kasyacid adhyäropaëaà vinäkamala-näläntaraç chidräëäà guëa-bhaìguré-karaëe hetutvam asambhavi | anyeñäà tusambhavéty ubhaya-rüpatvam | asyäç casamäsoktivad vyavahära-samäropa-präëatväcchabda-çakti-müläd vastu-dhvaner bhedaù |upamä-dhvanau aprastutasya vyaìgyatvam | evaàsamäsoktäv api | çleñe tu dvayor api väcyatvam |

--o)0(o--

26. vyäja-stutiù

. . . . . . . . . . . . .uktä vyäja-stutiù punaù |59d

nindä-stutibhyäà väcyäbhyäà gamyatve stuti-nindayoù ||88|| 60ab

nindayä stuter gamyatve vyäjena stutir itivyutpattyä vyäja-stutiù | stutyä nindäyä gamyatvetu vyäja-rüpä stutiù | krameëa, yathä—

stana-yuga-muktäbharaëäù kaëöaka-kalitäìgy añöayo deva |tvayi kupite'pi präg iva viçvastä dviö-striyojätäù ||

idaà mama |

vyäja-stutis tava payode mayoditeyaàyaj jéanäya jagatas tava jévanäni |stotraà tu te mahad idaà ghanadharmaräja-sähäyyam arjayasi yat pathikän nihatya ||

--o)0(o--

27. paryäyoktiù

paryäyoktaà yadä bhaìgyä gamyameväbhidhéyate ||89|| 60cd

udäharaëam—

spåñöäs tä nandane çacyäù keça-sambhoga-lälitäù |sävajïaà pärijätasya maïjaryo yasya sainikaiù||

atra hayagréveëa svargo vijita iti prastutam evagamyaà käraëaà vaicitrya-viçeña-pratipattayesainyasya pärijäta-maïjaré-sävajïa-sparçana-rüpa-kärya-dväreëäbhihitam | na cedaà käryät käraëa-pratéti-rüpäprastuta-praçaàsä, tatrakäryasyäprastutatvät | iha tu varëanéyasyaprabhävätiçaya-bodhakatvena käryam api käraëavatprastutam |

evaà ca—

anena paryäsayatäçru-bindünmuktäphala-sthülatamän staneñu |

pratyarpitäù çatru-viläsinénämakñepa-sütreëa vinaiva häräù ||

atra varëanéyasya räjïo gamya-bhüta-çatru-märaëa-rüpa-käraëavat kärya-bhütaà tathävidha-çatru-stré-krandana-jalam api prabhävätiçaya-bodhakatvenavarëanärham iti paryäyoktam eva |

räjan räja-sutä na päöhayati mäà devyo'pitüñëéà sthitäùkubje bhojaya mäà kumära-sacivair nädyäpikià bhujyate |itthaà räja-çukas taväri-bhavanemukto'dhvagaiù païjaräccitra-sthän avalokya çünya-valabhäv ekaikamäbhäñate ||

atra prasthänodyataà bhavantaà çrutväsahasaivärayaù paläyitä iti käraëaà prastutam |"käryam api varëanärhatvena prastutam" iti kecit |anye tu "räja-çuka-våttäntena ko'pi prastuta-prabhävo bodhyata ity aprastuta-praçaàsaiva" ityähuù |

--o)0(o--

28. arthäntaranyäsaù

sämänyaà vä viçeñeëa viçeñas tena vä yadi |käryaà ca käraëenedaà käryeëa ca samarthyate |

61sädharmyeëetareëärthäntara-nyäso’ñöadhä tataù ||

90||


båhat-sahäyaù käryäntaà kñodéyän api gacchati|sambhüyämbhodhim abhyeti mahänadyänagäpagä ||

atra dvitéyärdha-gatena viçeña-rüpeëärthenaprathamärdha-gataù sämänyo’rthaù sopapattikaùkriyate |

yävad artha-padäà väcam evam ädäyamädhavaù |viraräma mahéyäàsaù prakåtyä mita-bhäñiëaù ||

påthvi sthirä bhava bhujaìgama dhärayainäàtvaà kürmaräja tad idaà dvitayaà dadhéthäù |dik-kuïjaräù kuruta tat-tritaye didhérñäm

äryaù karoti hara-kärmukam ätatajyam ||

atra käraëa-bhütaà hara-kärmukätatajyékaraëaàpåthivé-sthairyädeù käryasya samarthakam | "sahasävidadhéta na kriyäm" ity ädau sampad-varaëaàkäryaà sahasä vidhänäbhävasya vimåçya-käritva-rüpasya käraëasya samarthakam | etäni sädharmyaudäharaëäni |

vaidharmye, yathä—

ittham äraòhyamäne'pi kliçnäti bhuvana-trayam |çämyet pratyapakäreëa nopakäreëadurjanaù ||

atra sämänyaà viçeñasya samarthakam | "sahasävidadhéta" ity atra sahasä-vidhänäbhävasyäpratpradatvaà viruddhaà kärya-samarthakam | evam anyat |

--o)0(o--

29. kävyaliìgaù

hetor väkya-padärthatve kävya-liìgo nigadyate ||91|| 62

tatra väkyärthatä, yathä—

(1) yat tvan-netra-samäna-känti salile magnaà tadindévaraà

meghair antaritaù priye tava mukha-cchäyänukäré çaçé |ye'pi tvad-gamanänukäri-gatayas te räjahaàsägatästvat-sädåçya-vinoda-mätram api me daivena nakñamyate |

atra caturtha-päde päda-traya-väkyäni hetavaù |

(2) padärthatä, yathä mama—

tvad-väjiräji-nirdhüta-dhülé-paöala-paìkiläm |na dhatte çirasä gaìgäà bhüri-bhära-bhiyäharaù ||

atra dvitéyärdhe prathamärdham eka-padaà hetuù |

(3) aneka-padam, yathä mama—

paçyanty asaìkhya-pathagäà tvad-däna-jala-vähiném |deva tripathagätmänaà gopayaty ugra-

mürdhani ||

iha kecid väkyärtha-gatena kävyaliìgenaivagatärthatayä kärya-käraëa-bhäve'rthäntara-nyäsaànädriyante | tad ayuktam, tathä hy atra hetus tridhäbhavati—jïäpako niñpädakaù samarthakaç ceti |tatra jïäpako'numänasya viñayaù | niñpädakaùkävyaliìgasya samarthako'rthäntaranyäsasya itipåthag eva kärya-käraëa-bhäve'rthäntara-nyäsaùkävya-liìgät | tathä hi, "yat tvan-netra-" ity ädaucaturtha-päda-väkyam | anyathäsäkäìkñatayäsamaïjasam eva syät iti päda-traya-gata-väkyaà niñpädakatvenäpekñate | "sahasävidadhéta" ity ädau tu—

paräpakära-niratair durjanaiù saha saìgatiù |vadämi bhavatas tattvaà na vidheyä kadäcana||

ity ädivad upadeça-mätreëäpi niräkäìkñatayäsvato'pi gatärthaà sahasä vidhänäbhävaà sampad-varaëaà sopapattikam eva karotéti påthag evakärya-käraëa-bhäve'rthäntara-nyäsaù kävya-liìgät |

na dhatte çirasä gaìgäà bhüri-bhära-bhiyäharaù |tvad-väjiräji-nirdhüta-dhülibhiù paìkilä hi sä ||

ity atra hi-çabdopädänena paìkilatväd itivaddhetutvasya sphuöatayä näyam alaìkäraù |vaicitryasyaivälaìkäratvät |

--o)0(o--

30. anumänam

anumänaà tu vicchityä jïänaà sädhyasyasädhanät ||92|| 63ab

yathä—jänémahe'syä hådi särasäkñyäviräjate'ntaù priya-vaktra-candraù |tat-känti-jälaiù prasåtais tad-aìgeñväpäëòutä kuòmalatäkñi-padme ||

atra rüpaka-vaçäd vicchittiù | yathä vä—

yatra pataty abalänäà dåñöir niçitäù patantitatra çaräù |tac cäparopita-çaro dhävaty äsäà puraùsmaro manye ||

atra kavi-prauòhokti-vaçäd vicchittiù | utprekñäyämaniçcitatayä pratétiù, iha tu niçcitatayety ubhayor

bhedaù |

--o)0(o--

31. hetuù

abhedenäbhidhä-hetur hetor hetumatä saha ||93||63cd

yathä mama—"täruëyasya viläsaù" ity atravaçékaraëa-hetur näyikä-vaçékaraëatvenoktä |viläsa-häsayos tv adhyavasäya-mülo’yam alaìkäraù |

--o)0(o--

32. anukülam

anukülaà prätikülyam anuküla-vidhäyi cet ||94||64ab

yathä—kupitäsi yadä tanvi nidäya karaja-kñatam |vadhäna bhuja-päçäbhyäà kaëöham asyadåòhaà tadä ||

asya ca vicchitti-viçeñasya sarvälaìkära-

vilakñaëatvena sphuraëät påthag alaìkäratvam evanyäyyam |

--o)0(o--

33. äkñepaù

vastuno vaktum iñöasya viçeña-pratipattaye | 65cdniñedhäbhäsa äkñepo vakñyamäëoktago dvidhä ||

95||

tatra vakñyamäna-viñaye kvacit sarvasyäpisämänyataù sücitasya niñedhaù kvacidaàçoktävaàçäntare niñedha iti dvau bhedau | ukta-viñäye ca kvacid vastu-svarüpasya niñedhaù, kvacidvastu-kathanasyeti dvau | ity äkñepasya catvärobhedäù |

krameëa, yathä (1)—

smara-çara-çata-vidhuräyä bhaëämisakhyäù kåte kim api |kñaëam iha viçramya sakhe nirdaya-hådayasya kià vadämy athavä ||

atra sakhyä virahasya sämänyataù sücitasyavakñyamäëa-viçaye niñedhaù |

(2)—tava virahe hariëäkñé nirékñya nava-mälikäàdalitäm |hanta nitäntam idäném äù kià hata-jalpitairathavä ||

atra mariñyatéty aàço noktaù |

(3)—bälaa ëähaà düté tua piosi tti ëa maha bäbäro |sä mara(i) tujjha aaso eaà dhammakkharaàbhaëimo ||

[bälaka nähaà dütéù tasyäù priyo'si iti na mevyäpäraù |sä mriyate taväyaça etad dharmäkñaraàbhaëämaù ||]

atra dütéty asya vastuno niñedhaù |

(4)—virahe tava tanvaìgé kataà kñapayatu kñapäm |däruëa-vyavasäyasya puras te bhaëitena kim ||

atra kathanasyoktasyaiva niñedhaù |prathamodäharaëe sakhyä avaçyambhävi-maraëam

iti viçeñaù pratéyate | dvitéye’çakya-vaktavyatvädi |tåtéye dütétve yathärtha-väditvam | caturtheduùkhasyätiçayaù | na cäyaà vihita-niñedhaù | atraniñedhasyäbhäsatvät |

--o)0(o--

34. vidhyäbhäsaù

aniñöasya tathärthasya vidhyäbhäsaù paro mataù ||96|| 65cd

tatheti pürvavad viçeña-pratipattaye | yathä—

gaccha gacchasi cet känta panthänaù santute çiväù |mamäpi janma tatraiva bhüyäd yatra gatobhavän ||

aträniñöatväd gamanasya vidhiù praskhalad-rüponiñedhe paryavasyati | viçeñaç ca gamanasyätyanta-parihäryatva-rüpaù pratéyate |

--o)0(o--

35. vibhävanä

vibhävanä vinä hetuà käryotpattir yad ucyate |uktänukta-nimittatväd dvidhä sä parikértitä ||97||

66

vinä käraëam upanibadhyamäno’pi käryodayaùkiïcid anyat käraëam apekñyaiva bhavituà yuktaù| tac ca käraëänantaraà kvacid uktam, kvacidanuktaà iti dvidhä | yathä [(1) ukta-nimittä]—

anäyäsa-kåçaà madhyama-çaìka-taraledåçau |abhüñaëa-manohäri vapur vayasisubhruvaù ||

atra vayo-rüpa-nimittam uktam |

[(2) anukta-nimittä] atraiva "vapur bhätimågédåçaù" iti päöhe’nuktam |

--o)0(o--

36. viçeñoktiù

sati hetau phaläbhäve viçeñoktis tathä dvidhä ||98||67ab

tathety uktänukta-nimittatvät | tatrokta-nimittä,

yathä—

dhanino'pi nirunmädä yuväno'pi nacaïcaläù |prabhavo'py apramattäs mahä-mahima-çälinaù ||

atra mahä-mahima-çälinatvaà nimittam uktam |atraiva caturtha-päde "kiyantaù santi bhütale" itipäöhe tv anuktam | acintya-nimittatvaà cänukta-nimittasyaiva bheda iti pröhaì noktam | yathä—

sa ekas tréëi jayati jaganti kusumäyudhaù |haratäpi tanuà yasya çambhunä na håtaàbalam ||

atra tanu-haraëenäpi baläharaëe nimittam acintyam| iha ca käryäbhävaù kärya-viruddha-sad-bhäva-mukhenäpi nibaddhyate | vibhävanäyäm apikäraëa-bhävaù käraëa-viruddha-sad-bhäva-mukhena |

evaà ca "yaù kaumära-haraù" ity äder utkaëöhä-käraëa-viruddhasya nibandhanäd vibhävanä | "yaùkaumära-haraù" ity ädeù käraëasya ca kärya-viruddhäyä utkaëöhäyä nibandhanäd viçeñoktiù |evaà cätra vibhävanä-viçeñoktyoù saìkaraù |

çuddhodäharaëaà tu mågyam |

--o)0(o--

37. virodhaù

jätiç caturbhir jätädyair guëo guëädibhis tribhiù |67cd

kriyä ca kriyädravyäbhyäà dravyaà dravyeëa vämithaù |

viruddham iva bhäseta virodho'sau daçäkåtiù ||99||68cd

krameëa, yathä—

tava virahe malaya-marud-davänalaù çaçi-ruco'pi soñmäëaù |håd-ali-virutam api bhinte naliné-dalam apinidägha-ravir asyäù ||

santata-musaläsaìgäd bahutara-gåha-karma-ghaöanayä nåpate |dvija-patnénäà kaöhinäù sati bhavati karäùsaroja-sukumäräù ||

ajasya gåhëato janma niréhasya hata-dviñaù |svapato jägarükasya yäthätmyaà veda kas tava

||

vallabhotsaìga-saìgena vinä hariëa-cakñuñaù |räkä-vibhävaré-jänir viña-jväläkulo'bhavat ||

nayana-yugäsecanakaà mänasa-våttyäpiduñpräpam |rüpam idaà madiräkñyä madayati hådayaàdunoti ca me ||

"tvad-väjé" ity ädi |

"vallabhotsaìga" ity ädi-çloke caturtha-päde"madhyandina-dinädhipa" iti päöhe dravyayorvirodhaù |

atra "tava virahe" ity ädau pavanädénäà bahu-vyakti-väcakatvät jäti-çabdänäà davänaloñma-hådaya-bhedana-süryair jäti-guëa-kriyä-dravya-rüpair anyonyaà virodho mukhata äbhäsate |viraha-hetukatvät samädhänam | "ajasya" ity ädävajatvädi-guëasya janma-grahaëädi-kriyayä virodhaù| bhagavataù prabhävasyätiçäyitvät tu samädhänam|

"tvad-väjé" ity ädau "haro'pi çirasä gaìgäà nadhatte" iti virodhaù | "tvad-väjé" ity ädi-kavi-

prauòhoktyä tu samädhänam | spañöam anyat |

vibhävanäyäà käraëäbhävenopanibadhyamänatvätkäryam eva bädhyatvena pratéyate | viçeñoktaukäryäbhävena käraëam eva | iha tv anyonyaàdvayor api bädhyatvam iti bhedaù |

--o)0(o--

38. asaìgatiù

kärya-käraëayor bhinna-deçatäyâm asaìgatiù ||100|| 69ab

yathä—sä bälä vayam apragalbha-manasaù sä strévayaà kätaräùsä pénonnatimat payodhara-yugaà dhattesakhedä vayam |säkräntä jaghana-sthalena guruëä gantuà naçaktä vayaàdoñair anya-janäçritair apaöavo jätäù sma ityadbhutam ||

asyäç cäpavädakatväd eka-deçasthayor virodhevirodhälaìkäraù ||

--o)0(o--

39. viñamam

guëau kriye vä yat syätäà viruddhe hetu-käryayoù | 69cd

yad värabdhasya vaiphalyam anarthasya casambhavaù |

virüpayoù saàghaöanä yä ca tad viñamaà matam ||101|| 70

krameëa, yathä (1)—

sadyaù kara-sparçam aväpya citraàraëe raëe yasya kåpäëa-lekhä |tamäla-nélä çarad-indu-päëòuyaças trilokäbharaëaà prasüte ||

atra käraëa-rüpäsi-latäyäù "käraëa-guëä hi kärya-guëam ärabhante" iti sthiter viruddhä çukla-yaçasautpattiù |

(2) änandam amandam imaà kuvalaya-dala-locane dadäsi tvam |

virahas tvayaiva janitas täpayatitaräà çaréraàme ||

atränanda-janaka-stré-rüpa-käraëät täpa-janaka-virahotpattiù |

(3) ayaà ratnäkaro’mbhodhir ity asevi dhanäçayä |dhanaà düre’stu vadanam apüri kñära-väribhiù||

atra kevalaà käìkñita-dhana-läbho näbhüt |pratyuta kñära-väribhir vadana-püraëam |

(4) kva vanaà taru-valka-bhüñaëaà nåpa-lakñméùkva mahendra-vanditä |

nityataà pratiküla-vartinä bata dhätuçcaritaà suduùsaham ||

atra vana-räjya-çriyor virüpayoù saìghaöanä | idaàmama |

yathä vä—vipulena sägara-çayasya kukñiëäbhuvanäni yasya papire yuga-kñaye |mada-vibhramäsakalayä pape punaùsa pura-striyaikatamayaikayä dåçä ||

--o)0(o--

40. samam

samaà syäd änurüpyeëa çläghä yogyasyavastunaù ||102|| 71ab

yathä—çaçinam upagateyaà kaumudé megha-muktaàjalanidhim anurüpaà jahnu-kanyävatérëä |iti sama-guëa-yoga-prétayas tatra pauräùçravaëa-kaöu nåpäëäm eka-väkyaà vivavruù ||

--o)0(o--

41. vicitram

vicitraà yad viruddhasya kåtir iñöa-phaläptaye ||103|| 71cd

yathä—praëamaty unnati-hetor jévita-hetorvimuïcati präëän |duùkhéyati sukha-hetoù ko müòhaùsevakäd anyaù ||

--o)0(o--

42. adhikam

äçrayäçrayinor ekasyädhikye'dhikam ucyate ||104||72ab

(1) äçrayädhikye, yathä—

kim adhikam asya brümo mahimänaàväridher harir yatra |ajïäta eva çete kukñau nikñipya bhuvanäni||

(2) äçritädhikye, yathä—

yugänta-käla-pratisaàhåtätmanojaganti yasyäà sa-vikäçam äsata |tanau mamus tatra na kaiöabha-dviñastapo-dhanäbhyägama-sambhavä mudaù ||

--o)0(o--

43. anyonyam

anyonyam ubhayor eka-kriyäyäù käraëaà mithaù||105|| 72cd

yathä—tvayä sä çobhate tanvé tayä tvam api

çobhase |rajanyä çobhate candraç candreëäpiniçéthiné ||

--o)0(o--

44. viçeñaù

yad ädheyam anädhäram ekaà cäneka-gocaram |kiïcit prakurvataù käryam açakyasyetarasya vä |

73cdkäryasya karaëaà daiväd viçeñas trividhas tataù ||

106|| 74ab

krameëa, yathä

(1) divam apy upayätänäm äkalpam analpa-guëa-gaëä yeñäm |

ramayanti jaganti giraù katham iva kavayo nate vandyäù ||

(2) känane sarid-uddeçe giréëäm api kandare |paçyanty antaka-saàkäçaà tväm ekaà ripavaùpuraù ||

(3) gåhiëé sacivaù sakhé mithaùpriya-çiñyä lalite kalä-vidhau |

karuëä-vimukhena måtyunäharatä tväà bata kià na me håtam ||

sarvatra evaà-vidha-viñaye'tiçayoktir evapräëatvenävatiñöhate täà vinäpräyeëälaìkäratväyogät | ata evoktam—

saiñä sarvatra vakroktir arthärthé vibhävyate |yatno'syäà kavinä käryaù ko'laìkäro'nayä vinä|| iti |

--o)0(o--

45. vyäghätaù

vyäghätaù sa tu kenäpi vastu yena yathäkåtam |74cd

tenaiva ced upäyena kurute'nyas tad anyathä ||107|| 75ab

yathä—"dåçä dagdhaà manasijam" ity ädi |

saukaryeëa ca käryasya viruddhaà kriyate yadi ||108|| 75cd

vyäghäta ity eva | yathä—

ihaiva tvaà tiñöha drutam aham ahobhiùkatipayaiùsamägantä rädhe mådur asi na cäyäsa-sahanä |mådutvaà me hetuù subhaga bhavatägantum adhikaàna mådvé soòhä yad viraha-kåtam äyäsamasamam ||

atra kåñëena rädhäyä mådutvaà saha-gamana-hetutvenoktam | tayä ca pratyuta saha-gamanetato'pi saukaryeëa hetutayopanyastam |

--o)0(o--

46. käraëamälä

paraà paraà prati yadi pürva-pürvasya hetutä |76ab

tadä käraëa-mäla syät. . . . . . . . . . . . ||109||76c

yathä—çrutaà kåta-dhiyäà säìgäj jäyate vinayaùçrutät |lokänurägo vinayän na kià lokänurägataù ||

--o)0(o--

47. mälä-dépakam

. . . . . . . . . . . . tan mälä-dépakaà punaù |76d

dharmiëäm ekadharmeëa saàbaddho yadyathottaram ||110|| 77ab

yathä—tvayi saìgara-sampräpte dhanuñäsäditäùçaräù |çarair ari-çiras tena bhüs tayä tvaà tvayäyaçaù || (sä.da. 667)

aträsädana-kriyä dharmaù |

--o)0(o--

48. ekävalé

pürvaà pürvaà prati viçeñaëatvena paraà param| 77cd

sthäpyate'pohate vä cet syät tadaikävalé dvidhä ||111||


(1) saro vikasitämbhojam ambhojaà bhåìga-saìgatam |

bhåìgä yatra sa-saàgétäù saàgétaà sa-smarodayam ||

(2) na taj jalaà yan na sucäru-paìkajaàna paìkajaà tad yad aléna-ñaö-padam |na ñaö-pado'sau kala-guïjito na yona guïjitaà tan na jahära yan manaù ||

(3) kvacid viçeñyam api yathottaram viçeñaëatvesthäpitam apohitaà ca, yathä—

väpyo bhavanti vimaläù sphuöantikamaläni väpéñu |kamaleñu patanty alayaù karoti saìgétamaliñu padam ||

evam apohane'pi | --o)0(o--

49. säraù

uttarottaram utkarño vastunaù sära ucyate ||112||78cd

yathä—räjye säraà vasudhä vasudhäyäà puraà puresaudham |saudhe talpaà talpe varäìganänaìga-sarvasvam ||

--o)0(o--

50. yathäsaìkhyam

yathäsäìkhyam anuddeça uddiñöänäà krameëayat ||113|| 79ab

yathä—unmélanti nakhair lunéhi vahatikñaumäïcalenävåëukréòä-känanam äviçanti valaya-kväëaiùsamutträsaya |itthaà vaïjula-dakñiëänila-kuhü-kaëöhéñusaàketika-vyähäräù subhaga tvadéya-virahe tasyäùsakhénäà mithaù ||

--o)0(o--

51. paryäyaù

kvacid ekam anekasmin ekaà caikaçaù kramät |79cd

bhavati kriyate vä cet tadä paryäya iñyate ||114||80ab

kramaço, yathä—

(1) sthitäù kñaëaà pakñmasu täòitädharäùpayodharotsedha-nipäta-cürëitäù |valéñu tasyäù skhalitäù prapedirekrameëa näbhià prathamoda-bindavaù ||

(2) vicaranti viläsinyo yatra çroëi-bharälasäù |våka-käka-çiväs tatra dhävanty ari-pure tava ||

(3) visåñöa-rägäd adharän nivartitaùstanäìga-rägäd aruëäc ca kandukät |kuçäìkurädäna-parikñätäìguliùkåto'kña-sütra-praëayé tayä karaù ||

(4) yayor äropitas täro häras te'ri vadhü-janaiù |nidhéyante tayoù sthüläù stanayor açru-bindavaù ||

eñu ca kvacid ädhäraù saàhata-rüpo'saàhata-rüpaçca | kvacid ädheyam api , yathä "sthitäù kñaëam"ity atrodbindavaù pakñmädäv asaàhata-rüpa

ädhäre krameëäbhavan | "vicaranti" ity aträdheya-rüpä nalina-dåçaù saàhata-rüpä hådayekrameëäbhavan | evam anyat |

atra caikasyänekatra krameëaiva våtterviçeñälaìkäräd bhedaù | vinimayäbhävät parivåtteù |

--o)0(o--

52. parivåttiù

parivåttir vinimayaù sama-nyünädhikair bhavet ||115|| 80cd


dattvä kaöäkñam eëäkñé jagräha hådayaà mama|mayä tu hådayaà dattvä gåhéto madana-jvaraù||

atra prathamärdhe samena, dvitéye'rdhe nyünena |

tasya ca pravayaso jaöäyuñaùsvargiëaù kim iva çocyate'dhunä |yena jarjara-kalevara-vyayätkrétam indu-kiraëojjvalaà yaçaù ||

aträdhikyena |

--o)0(o--

53. parisaìkhyä

praçnäd apraçnato väpi kathitäd vastuno bhavet |tädåg anya-vyäpohaç cec chäbda ärtho'thavä tadä ||

81parisaìkhyä . . . . . . . . . . . . . . ||

116|| 82a

krameëodäharaëäni, yathä—

(1) kià bhüñaëaà sudåòham atra yaço na ratnaàkià käryam ärya-caritaà sukåtaà na doñaù |kià cakñur apratihataà dhiñaëä na netraàjänäti kas tvad-aparaù sad-asad-vivekam ||

atra vyavacchedyaà ratnädi çäbdam |

(2) kià ärädhyaà sadä puëyaà kaç ca sevyaùsadägamaù |

ko dhyeyo bhagavän viñëuù kià kämyaàparamaà padam ||

atra vyavacchedyaà päpädy ärtham | anayoùpraçna-pürvakatvam |

(3) apraçna-pürvakatve, yathä—

bhaktir bhave na vibhave vyasanaà çästrena yuvati-kämästre |cintä yaçasi na vapuñi präyaù paridåçyatemahatäm ||

(4) balam ärta-bhayopaçäntayeviduñäà saàmataye bahu çrutam |vasu tasya na kevalaàvibhér guëavattäpi para-prayojanam ||

(5) çleña-mülatve väcya-vaicitryäviçeñaù,yathä—"yasmiàç ca räjani jita-jagati palayatimahéà citra-karmasu varëa-saìkaräç cäpeñu guëa-chedäù" ity ädi |

--o)0(o--

54. uttaram

. . . . uttaraà praçnasyottaräd unnayo yadi |yac cäsakåd asambhävyaà saty api praçna uttaram

||117|| 82

yathä—

(1) vékñituà na kñamä çvaçrüù svämédürataraà gataù |

aham ekäkiné bälä taveha vasatiù kutaù? ||

anena pathikasya vasati-yäcanaà pratéyate |

(2) kä bisamä debbagaé kià laddhabbaà jaëoguëaggähé |

kià sokkhaà sukalattaà kià duggejjhaà jaàkhalo loo ||

[kä viñamä daiva-gatiù kià labdhavyaà yaj janoguëa-grähé |kià saukhyaà sukalatraà kià durgrähyaàkhalo lokaù ||]

atränya-vyapohe tätparyäbhävät parisaìkhyätobhedaù | na ced anumänaà, sädhya-sädhanayordvayor nirdeça eva tad-aìgékärät | na cakävyaliìgaà, uttarasya praçnaà pratyajanakatvät |

--o)0(o--

55. arthäpattiù

daëòäpüpikayänyärthägamo'rthäpattir iñyate ||118|| 83ab

"müñikeëa daëòo bhakñitaù" ity anena tat-sahacaritam apüpa-bhakñaëam arthädäyätaàbhavatéti niyata-samäna-nyäyäd arthäntaramäpatatéty eña nyäyo daëòäpüpikä | atra ca kvacitpräkaraëikäd arthäd apräkaraëikärthasyäpatanam |kvacid apräkaraëikät präkaraëikasyeti dvau bhedau| krameëodäharaëam—

(1) häro'yaà hariëäkñéëäà luöhati stana-maëòale |muktänäm apy avastheyaà ke vayaà smara-kiìkaräù ||

(2) vilaläpa sa bäñpa-gadgadaàsahajäm apy apahäya dhératäm |atitapta-mayo'pi märdavaàbhajate kaiva kathä çarériëäm ||

atra ca samäna-nyäyasya çleña-mülatve vaicitrya-viçeño yathodähåte "häro'yam" ity ädau | na cedamanumänam | samäna-nyäyasya sambandha-rüpatväbhävät |

--o)0(o--

56. vikalpaù

vikalpas tulya-balayor virodhaç cäntaräyataù ||119|| 83cd

yathä—

namayantu çiräàsi dhanüàñi väkarëapürékriyantäm äjïä maurvyo vä |

atha çirasäà dhanuñäà ca namanayoù sandhi-vigrahopalakñaëatvät sandhi-vigrahayoç caikadäkartum açakyatväd virodhaù | sa caika-pakñäçrayaëa-paryavasänaù | tulya-balatvaà cätradhanuù-çiro-namanayor api spardhayäsambhävyamänatvät | cäturyaà cätraupamya-garbhatvena | evaà "karëapürékriyantäm" ity aträpi|

evaà "yuñmäkaà kurutäà bhavärti-çamanaà netretanur vä hareù |" atra çleñävañöambhena cärutvam |

"déyatäm arjitaà vittaà deväya brähmaëäya vä" ityatra cäturyäbhävän näyam alaìkäraù |

--o)0(o--

57. samuccayaù

samuccayo'yam ekasmin sati käryasya sädhake |khalekapotikä-nyäyät tat-karas tat-paro'pi cet | 84guëau kriye vä yugapat syätäà yad vä guëa-kriye

||120||

yathä mama—

haàho dhéra-saméra hanta jananaà tecandana-kñmä-bhåtodäkñiëyaà jagad uttaraà paricayo godävaré-väribhiù |pratyaìgaà dahaséti me tvam api ced uddäma-dävägnivanmatto'yaà malinätmako vanacaraù kiàvakñyate kokilaù ||

atra dähe ekasmiàç candana-kñmäbhåj-janma-rüpekäraëe saty api däkñiëyädénäà hetv-antaräëämupädänam | atra sarveñäm api hetünäà çobhanatvätsad-yogaù | atraiva caturtha-päde mattädénämaçobhanänäà yogäd asad-yogaù |

sad-asad-yoge, yathä—

çaçé divasa-dhüsaro galita-yauvanä käminésaro vigata-värijaà mukham anakñaraàsväkåteù |prabhur dhana-paräyaëaù satata-durgataùsajjanonåpäìgana-gataù khalo manasi sapta çalyäni me||

iha kecid ähuù—"çaçi-prabhåténäà çobhanatvaàkhalasyäçobhanatvaà ceti sad-asad-yogaù" iti |anye tu—"çaçi-prabhåténäà svataù çobhanatvaàdhüsaratvädénäà tv açobhanatvam iti sad-asad-yogaù" | atra hi çaçi-prabhåtiñu dhüsaratväderatyantam anucitatvam iti vicchitti-viçeñasyaivacamatkära-vidhäyitvam | "manasi sapta çalyäni me"iti saptänäm api çalyatvenopasaàhäraç ca |"nåpäìgana-gataù khalaù" iti tu krama-bhedädduñöatvam ävahati sarvatra viçeñyasyaivaçobhanatvena prakramäd iti |

iha ca khale kapotavat sarveñäà käraëänäàsähityenävatäraù | samädhy-alaìkäre tv eka-käryaàprati sädhake samagre'py anyasya käka-täléya-nyäyenäpatanam iti bhedaù |

aruëe ca taruëi nayane tava malinaà capriyasya mukham |

mukham änataà ca sakhi te jvalitaçcäsyäntare smara-jvalanaù ||

aträdye'rthe guëayor yaugapadyaà, dvitéyekriyayoù | ubhaya-yaugapadye, yathä—

kaluñe ca tavähiteñv akasmät sita-paìkeruha-sodara-çri cakñuù |patitaà ca mahépaténdra teñäà vapuñiprasphuöam äpadäà kaöäkñaiù ||

"dhunoti cäsià tanute ca kértim" ity ädävekädhikaraëe'py eña dåçyate | na cätra dépakam | etehi guëa-kriyä-yaugapadye samuccaya-prakäçäùniyamena kärya-käraëa-käla-niyama-viparyaya-rüpätiçayokti-müläù | dépakasya cätiçayokti-müläbhävaù |

--o)0(o--

58. samädhiù

samädhiù sukare kärye daiväd vastv antarägamät||121||

yathä—

mänam asyä niräkartuà pädayor mepatiñyataù |upakäräya diñöyedam udérëaà ghana-garjitam ||

--o)0(o--

59. pratyanékam

pratyanékam açaktena pratékäre ripor yadi |tadéyasya tiraskäras tasyotkarñasya sädhakaù ||

122|| 86

tasyaiveti ripor eva, yathä mama—

madhyena tanu-madhyä me madhyaà jitavatétyayam |ibha-kumbhau bhinatty asyäù kuca-kumbha-nibhau hariù ||

--o)0(o--

60. pratépam

prasiddhasyopamänasyopameyatva-prakalpanam |niñphalatväbhidhänaà vä pratépam iti kathyate ||

123|| 87

krameëa yathä—"yat tvan-netra-samäna-känti-salile magnaà tad indévaram" ity ädi |

tad vaktraà yadi mudritä çaçi-kathä hä hemasä ced dyutiùtac-cakñur yadi häritaà kuvalayais tac cetsmitaà kä sudhä |dhik kandarpa-dhanur bhruvau yadi ca te kiàvä bahu brümaheyat satyaà punar-ukta-vastu-vimukhaù sarga-kramo vedhasaù ||

atra vakträdibhir eva candrädénäà çobhätivahanätteñäà niñphalatvam |

uktvä cätyantam utkarñam atyutkåñöasya vastunaù|

kalpite'py upamänatve pratépaà kecid ücire ||124||88

yathä,aham eva guruù sudäruëänämiti hälähala täta mä sma dåpyaù |nanu santi bhavädåçäni bhüyobhuvane’smin vacanäni durjanänäm ||

atra prathama-pädenotkarñätiçaya uktaù | tad-anuktau tu näyam alaìkäraù | yathä "brahmevabrähmaëo vadati" ity ädi |

--o)0(o--

61. mélitam

mélitaà vastuno guptiù kenacit tulya-lakñmaëä ||125|| 89ab

atra samäna-lakñmaëaà vastu kvacit sahajaà,kvacid ägantukam | krameëa yathä—

lakñmé-vakñoja-kastüré-lakñma vakñaù-sthale hareù |grasta nälakñi bhäratyä bhäsänélotpaläbhayä ||

atra bhagavataù çyämä käntiù sahajä |

sadaiva çoëopala-kuëòalasyayasyäà mayükhair aruëékåtäni |kopoparaktäny api käminénäàmukhäni çaìkäà vidadhur na yünäm ||

atra mäëikya-kuëòalasyäruëimä mukha ägantukaù|

--o)0(o--

62. sämänyam

sämänyaà prakåtasyänya-tädätmyaà sadåçairguëaiù ||126|| 89cd

yathä—mallikäcita-dhammilläç cäru-candana-carcitäù |avibhävyäù sukhaà yänti candrikäsvabhisärikäù ||

mélite utkåñöa-guëena nikåñöa-guëasya tirodhänam |iha tübhayos tulya-guëatayä bhedägrahaù |

--o)0(o--

63. tadguëaù

tadguëaà sva-guëa-tyägäd atyutkåñöa-guëa-grahaù||127|| 90ab

yathä—jagäda vadana-cchadma-padma-paryanta-pätinaù |nayan madhulihaù çvaityam udagra-daçanäàçubhiù ||

mélite prakåtasya vastuno vastv-antareëäcchädanam| iha tu vastv-antara-guëenäkräntatä pratéyate itibhedaù |

--o)0(o--

64. atadguëaù

tad-rüpänanuhäras tu hetau saty apy atadguëaù ||128|| 90cd

yathä—hanta sändreëa rägeëa bhåte'pi hådayemama |guëa-gaura niñaëëo'pi kathaà näma narajyasi ||

yathä vä—gäìgam ambu sitam ambu yämunaàkajjaläbham ubhayatra majjataù |räjahaàsa tava saiva çubhratä

céyate na ca na cäpacéyate ||

pürvaträtirakta-hådaya-samparkät präptavad apiguëa-gaura-çabda-väcyasya näyakasya raktatvaà naniñpannam | uttaraträprastuta-praçaàsäyäàvidyamänäyäm api gaìgä-yamunäpekñayäprakåtasya haàsasya gaìgä-yamunayoùsamparke'pi na tad-rüpatä | atra ca guëägrahaëa-rüpa-vicchitti-viçeñäçrayäd viçeñokter bhedaù |varëäntarotpatty-abhäväc ca viñamät |

--o)0(o--

65. sükñmam

saàlakñitas tu sükñmo'rtha äkäreëeìgitena vä |kayäpi sücyate bhaìgyä yatra sükñmaà tad ucyate

||129|| 91

sükñmaù sthüla-matibhir asaàlakñyaù |

(1) aträkäreëa, yathä—

vaktra-syandi-sveda-bindu-prabandhairdåñövä bhinnaà kuìkumaà käpi kaëöhe |puàstvaà tanvyä vyaïjayanté vayasyäsmitvä päëau khaòga-lekhäà lilekha ||

atra kayäcit kuìkuma-bhedena saàlakñitaàkasyäçcit puruñäyitaà päëau puruña-cihna-khaòga-lekhä-likhanena sücitam |

(2) iìgitena, yathä—

saìketa-käla-manasaà viöaà jïätvä vidagdhayä|hasan-neträrpitäkütaà lélä-padmaà nimélitam||

atra viöasya bhrü-vikñepädinä lakñitaù saìketa-käläbhipräyo rajané-käla-bhävinä padma-nimélanena prakäçitaù |

--o)0(o--

66. vyäjoktiù

vyäjoktir gopanaà vyäjäd udbhinnasya tuvastunaù ||130|| 92ab

yathä—çailendra-pratipädyamäna-girijä-hastopagüòhollasad-romäïcädi-visaàñöhuläkhila-vidhi-vyäsaìga-

bhaìgäkulaù |äù çaityaà tuhinäcalasya karayor ity ücivän sa-smitaàçailäntaù-pura-mätå-maëòala-gaëairdåñöo'vatäd vaù çivaù ||

neyaà prathamäpahnutiù | apahnava-käriëoviñayasyänabhidhänät | dvitéyäpahnuter bhedaç catat-prastäve darçitaù |

--o)0(o--

66. svabhävoktiù

svabhävoktir durühärtha-sva-kriyä-rüpa-varëanam||131|| 92cd

durühayoù kavi-mätra-vedyayor arthasyaòimbhädeù svayos tad-ekäçrayoç ceñöä-svarüpayoù |yathä mama—

läìgülenäbhihatya kñiti-talam asakåd därayannagra-padbhyämatmany evävaléya drutam atha gaganaàprotpatan vikrameëa |sphürjad-dhüìkära-ghoñaù pratidçam akhiländrävayann eña jantün

kopäviñöaù praviñöaù prativanam aruëocchüna-cakñus tarakñuù ||

--o)0(o--

67. bhävikam

abdhutasya padärthasya bhütasyärthe bhaviñyataù|

yat pratyakñäyamänatvaà tad bhävikam udähåtam||132|| 93

yathä—

munir jayati yogéndro mahätmä kumbha-sambhavaù |yenaika-culuke dåñöau divyau tau matsya-kacchapau ||

yathä vä—

äséd aïjanam atreti paçyämi tava locane |bhävi-bhüñaëa-sambhäräà säkñät kurvetaväkåtim ||

na cäyaà prasädäkhyo guëaù | bhüta-bhävinoùpratyakñäyamäëatve tasyähetutvät | na cädbhutuo

rasaù, vismayaà praty asya hetutvät | nacätiçayoktir alaìkäraù, adhyavasäyäbhävät | na cabhräntimän, bhüta-bhävinor bhüta-bhävitayaivaprakäçanät | na ca svabhävoktiù, tasya laukika-vastu-gata-sükñma-dharma-bhävasyaiva yathävadvarëanaà svarüpam | asya tu vastunaùpratyakñäyamäëa-svarüpo vicchitti-viçeño'stéti | yadipunar vastunaù kvacit svabhävoktäv apy asyävicchitteù sambhavas tadobhayoù saìkaraù |

anätapatro'yam atra lakñyatesitätapatrair iva sarvato våtaù |acämaro'py eña sadaiva véjyateviläsa-bäla-vyajanena ko'py ayam ||

atra pratyakñäyamäëasyaiva varëanän näyamalaìkäraù | varëanävaçenapratyakñäyamäëatvasyaiva svarüpatvät | yatra punarapratyakñäyamäëasyäpi varëanepratyakñäyamäëatvaà taträyam alaìkäro bhavituàyuktaù | yathodähåte "äséd aïjanam" ity ädau |

--o)0(o--

69. udättam

lokätiçaya-sampattir vastunodättam ucyate |

yad väpi prastutasyäìgaà mahatäà caritaàbhavet ||133|| 94


(1) adhaù-kåtämbhodhara-maëòalänäàyasyäà çaçäìkopala-kuööimänäm |jyotsnänipätät kñaratäà payobhiùkelé-vanaà våddham urékaroti ||

(2) näbhi-prabhinnämburahäsanenasaàstüyamänaù prathamena dhäträ |amuà yugäntocita-yoga-nidraùsaàhåtya lokän puruño'dhiçete ||

--o)0(o--

rasa-bhävau tad-äbhäsau bhävasya praçamas tathä|

guëé-bhütatvam äyänti yadälaìkåtayas tadä | 95rasavat preya ürjasvi samähitam iti kramät ||134||

70. rasavat

tad-äbhäsau rasäbhäso bhäväbhäsaç ca | tatra rasa-yogäd rasavad alaìkäro, yathä—"ayaà sarasanotkarñé" ityädi | atra çåìgäraù karuëasyäìgam |

evam anyaträpi |

atra sakhya-rasasyäìgaà çåìgäraù | yathä vä—

dhanyaà våndäraëyaà yasmin vilasati savara-ramaëébhiù |prati-kuïjaà prati-pulinaà prati-giri-kandaram asau kåñëaù || (go.lé. 17.43)

atra vana-varëana-bhävasyäìgaà çåìgäraù |

--o)0(o--

71. preyaù

prakåñöa-priyatvät preyaù |

yathä mama—ämélitälasa-vivartita-tärakäkñémutkaëöha-bandhana-dara-çlatha-bähu-vallém |prasveda-väri-kaëikäcita-gaëòa-bimbäàsaàsmåtya täm aniçam eti na çäntim antaù ||

atra sambhoga-çåìgäraù smaraëäkhya-bhävasyäìgam | sa ca vipralambhasya |

--o)0(o--

72. ürjasvi

ürjo balam | anaucitya-pravåttau tad aträstétyürjasvi |

yathä—çuçubhur acala-daryo yäsu lénä ramaëyohari-hata-danujänäà caëòa-raëòäùpulindaiù |açana-surata-satraiù poñitäs toñam äptästad amala-guëa-gaëaiù çré-harià täùstuvanti || (go.lé. 17.46)

atra giri-varëana-bhävasyäìgaà para-stré-rati-rasäbhäsas tasyäìgaà çatru-stuti-rüpa-bhäväbhäsaù|

--o)0(o--

73. samähitam

samähitaà parihäraù | yathä—

avirala-kara-väla-kampanairbhru-kuöé-tarjana-garjanair muhuù |

dadåçe tava vairiëäà madaùsa gataù kväpi tavekñaëe kñaëät ||

atra mad-äkhya-bhävasya praçamo räja-viñaya-rati-bhävasyäìgam |

--o)0(o--

bhävasya codaye sandhau miçratve ca tad-äkhyakäù ||135|| 96

tad-äkhyakä bhävodaya-bhäva-sandhi-bhäva-çavala-nämäno'laìkäräù | krameëodäharaëam—

74. bhävodayaù

madhu-päna-pravåttäs te suhådbhiù sahavairiëaù |çrutvä kuto'pi tvan-näma lebhire viñamäàdaçäm ||

atra träsodayo räja-viñaya-rati-bhävasyäìgaà |

--o)0(o--

75. bhäva-sandhiù

janmäntaréëa-ramaëasyäìga-saìga-samutsukä |sa-lajjä cäntike sakhyäù pätu naù pärvatésadä ||

atrautsukya-lajjayoç ca sandhir devatä-viñaya-rati-bhävasyäìgam |

--o)0(o--

76. bhäva-çavalatä

paçyet kaçcic cala capala re kä tvarähaàkumäréhastälambaà vitara hahahä vyutkramaùkväsi yäsi |itthaà dharmätmaja nåpa-bhavad-vidviñovanya-våtteùkanyä kaïcit phala-kisalayänyädadänäbhidhatte ||

atra çaìkäsüyä-dhåti-småti-çrama-dainya-virodhautsukyänäà çavalatä-räja-viñaya-rati-bhävasyäìgam |

iha kecid ähuù—"väcya-väcakälaìkaraëa-mukhenarasädy-upakärakä evälaìkäräù | rasädayas tu väcya-

väcakäbhyäm upakäryä eveti na teñäm alaìkäratäbhavituà yuktä" iti |

anye tu—"rasädy-upakäratva-mätreëälaìkåti-vyapadeço bhäktaç cirantana-prasiddhyäìgékäryaeva" iti |

apare ca—"rasädy-upakära-mätreëälaìkäratvaàmukhyato rüpakädau väcyädy-upadhänam ajä-gala-stana-nyäyena" iti |

abhiyuktäs tu—"sva-vyaïjaka-väcya-väcakädy-upakåtair aìga-bhütai rasädibhir aìgino rasäderväcya-väcakopaskära-dväreëopakurvadbhiralaìkåti-vyapadeço labhyate | samäsoktau tunäyikädi-vyavahära-mätrasyaivälaìkåtitä, na tväsvädasya tasyokta-réti-virahät" iti manyante |

ata eva dhvani-käreëoktam—

pradhäne'nyatra väkyärthe yaträìgänirasädayaù |kävye tasminn alaìkärä rasädir iti mematiù || (2.5)

yadi ca rasädy-upakära-mätreëälaìkåtitvaà, tadäväcakädiñv api tathä prasajyeta | evaà ca yac ca

kaiçcid uktaà—"rasädénäm aìgitve rasavad-ädy-alaìkäraù | aìgatve tu dvitéyodättälaìkäraù" iti tadapi parästam |

yady eta evälaìkäräù paraspara-vimiçritäù |tadä påthag-alaìkärau saàsåñöiù saìkaras tathä ||

136|| 97

yathä laukikälaìkäräëäm api paraspara-miçreëapåthak-cärutvena påthag-alaìkäratvaà, tathokta-rüpäëäà kävyälaìkäräëam api paraspara-miçratvesaàsåñöi-saìkaräkhyau påthag-alaìkärau |

77. saàsåñöiù

tatra—mitho'napekñayä çabdärthälaàkäräëäàsthitiù | eteñäà çabdärthälaìkäräëäà, yathä—

devaù päyäd apäyän naù smerendévara-locanaù |saàsära-dhvänta-vidhvaàsa-haàsaùkaàsa-niñüdanaù ||

atra päyäd apäyäd iti yamakam | saàsärety ädaucänupräsa iti çabdälaìkärayoù saàsåñöiù | dvitéya-päde upamä, dvitéyärdhe ca rüpakam ityarthälaìkärayoù saàsåñöiù | evam ubhayoù

sthitatväc chabdärthälaìkära-saàsåñöiù |

--o)0(o--

78. saìkaraù

aìgäìgitve'laàkåténäà tadvad ekäçrayasthitau |sandigdhatve ca bhavati saìkaras trividhaù punaù

||137|| 98

tatra aìgäìgi-bhävo, yathä—

äkåñöi-vega-vigalad-bhujagendra-bhoga-nimoka-paööa-pariveñöanayämburäçeù |mantha-vyathä-vyupaçamärtham iväçu yasyamandäkiné ciram aveñöata päda-müle ||

atra nimoka-paööäpahnavena mandakinyä äropa ityapahnutiù | sä ca mandäkinyä vastu-våttena yat-päda-müla-veñöanaà tac-caraëa-müla-veñöanam itiçleñam utthäpayatéti tasyäìgam | çleñaà ca päda-müla-veñöanam eva caraëa-müla-veñöanam ityatiçayokter aìgam | atiçayoktiç ca—"mantha-vyathä-vyupaçamärtham iva" ity utprekñäyä aìgam| utprekñä cämburäçi-mandäikinyor näyaka-näyikä-vyavahäraà gamayatéti samäsokter aìgam |

yathä vä—

anurägavaté sandhyä divasas tat-puraùsaraù |aho daiva-gatiç citrä tathäpi na samägamaù ||

atra samäsokti-viçeñokter aìgam |

sandeha-saìkaro, yathä—

idam äbhäti gagane bhindänaà santataàtamaù |amanda-nayanänanda-karaà maëòalamaindavam ||

atra kià mukhasya candratayädhyavasänyadatiçayoktiù | uta idam iti mukhaà nirdiçyacandrätväropäd rüpakam | athavä—idam itimukhasya candra-maëòalasya ca dvayoù prakåtayoreka-dharmäbhisambandhät tulya-yogitä | äho svitcandrasya prakåtatväd dépakam | kià vä,viçeñaëasya sämyäd prastutasya mukhasyagamyatvät samäsoktiù | yad vä, aprastuta-candra-varëanayä prastuta-mukhasyävagama ity aprastuta-praçaàsä | yad vä, manmathoddépanaù kälaù kärya-bhüta-candra-varëanä-mukhena varëita itiparyäyoktir iti bahünäm alaìkäräëäà sandehät

sandeha-saìkaraù |

yathä vä, "mukha-candraà paçyämi" ity atra kiàmukha-candram iva ity upamä | uta candra evetirüpakam iti sandehaù | sädhaka-bädhakayorekatarasya sad-bhäve punar na sandehaù |

yathä, "mukha-candraà cumbati" ity atracumbanaà mukhasyänukülam ity upamäyäùsädhakam | candrasya pratikülam iti rüpakasyabädhakam | "mukha-candraù prakäçate" ity atraprakäçäkhyo dharmo rüpakasya sädhako mukheupacaritatvena sambhavatéty nopamä-bädhakaù |

"çästrajïa-bhäskaraà saàjïä tväm äliìgatisarvadä" ity atra pativratä-yoñitaù pati-sadåçoäliìganam ayuktam iti upamäyä bädhakam | atorüpasyaiva sädhakatä |

evaà—"vadanämbujam eëäkñyä bhäti caïcala-locanam" | atra locanasya vadane sambhavädupamäyäù sädhakatä | ambuje cäsambhavädrüpaka-bädhakatä | evaà sundaraà vadanämbujamity ädau sädhäraëa-dharma-prayogaù | upamitaàvyäghrädibhiù sämänyäprayoga iti vacanäd upamä-samäse na sambhavatéti upamäyä bädhakaù | evaàcätra mayüra-vyaàsakäditväd rüpaka-samäsa eva |

ekäçrayänupraveço yathä—

kaöäkñeëäpéñat kñaëam ayi nirékñeta yadi sätadänandaù sändraù sphurati pihitäçeña-viñayaù |saromäïcodaïcaà kuca-kalasa-nirbhinna-vasanaùparérambhärambhaù ka ivabhavitämbhoruha-dåçaù ||

atra kaöäkñeëäpéñat kñaëam apéty atrachekänupräsasya nirékñetety atra kña-käram ädäyavåtty-anupräsasya caikäçrayänupraveçaù | evaàcätraivänupräsärthäpatty-alaìkärayoù |

yathä vä—"saàsära-dhvänta-vidhvaàsa-haàsa" itirüpakänupräsayoù |

yathä vä—"kuravakärava-käraëatäà yayuù" ity atrarabakä ravakä ity ekaà, va-kära-ba-kära ity ekam itiyamakayoù |

yathä vä—ahiëaa-paoara-siesu pahia-sämäiesu diahesu |rahasa-pasäriagéäëaà ëaccija morabindäëaà ||

[abhinava-payodara-siteñu pathika-sämäjikeñudivaseñu |rabhasa-prasärita-gréväëäà nityaà mayüra-våndänäm ||]

athavä—[abhinava-payodara-siteñu pathika-çyämäyiteñudivaseñu |rabhasa-prasärita-gréväëäà nåtyaà mayüra-våndänäm ||]

atra "pahia-sämäiesu" ity ekäçraye pathika-çyämäyitety upamä, pathika-sämäjikeñv iti rüpakaàpraviñöam iti |

çré-candra-çekhara-mahä-kavi-candra-sünu-çré-viçvanätha-kaviräja-kåtaà prabandham |sähitya-darpaëam amuà sudhiyo vilokya

sähitya-tattvam akhilaà sukham eva vitta ||138||99

yävat prasannendu-nibhänanäçré-näräyaëasyäìkam alaìkaroti |

tävan manaù saàmadayan kavénämeña prabandhaù prathito’stu loke ||139|| 100

ity älaìkärika-cakravarti-sändhivigrahika-mahä-pätra-çré-viçvanätha-kaviräja-kåte

sähitya-darpaëe daçamaù paricchedaù

||10||

samäptaç cäyaà granthaù |

Sahitya DarpaNa - Chowkhamba Edition

Documents

Transcript of Sahitya DarpaNa - Chowkhamba Edition