Richard of Campsall-The Works of Richard of Campsall, Vol. 2 (Studies and Texts)-Pontifical...

THE WORKS OF RICHARD OF CAMPSALL

This publication completes the edition of the works now known to beextant by Richard of Campsall, a Master of Arts (Balliol College) and thenMaster of Theology and Fellow of Merton College, Oxford. To the seriesof Questiones on the Prior Analytics which constitute Volume 1, this workadds short works on universals, on matter apart from form, and on divineforeknowledge of contingents.

The bulk of the volume, however, is made up of a Logica, edited as thework of a "pseudo-Campsall" which was written to oppose William ofOckham's Summa logicae. On internal indications this answer stems frombetween 1324 and 1328. The line that seems to ascribe the Logica toCampsall can and must be given another interpretation: while theauthentic works of Campsall proffer "conceptualist" solutions in the spiritof Ockham, the anti-Ockhamist Logica proceeds generally in the spirit ofScotus against the metaphysical and epistemological grounds of Ockham.Thus the ten categories and the five Porphyrian "universals" areaccounted for systematically by "realities," res, common natures andformalities. Propositions "in reality," in re, verify mental and verbalpropositions. Like Walter of Chatton OFM the pseudo-Campsall proposedan "anti-razor" to Ockham's use of the principle of parsimony; the logicaadded to Ockham's "simple, personal, and material suppositions" a"formal supposition." Views of the author are often expressed in strikinglanguage and as he had at times reservations on positions of Scotus, so attimes he was willing to concede that Ockham is worth reading.

Volume 2

edited by

Edward A. Synan

CONTRA PONENTES NATURAMFlorence, National Library cod. conv. sopp. B.4.1618

UTRUM MATERIA POSSIT ESSE SINE FORMA?Munich Clm. 8943

NOTABILIA DE CONTINGENCIA ET PRESCIENCIA DEI

British Library, MS Harleian 3243

(Pseudo-Richard of Campsall)LOGICA CAMPSALE ANGLICJ,

UALDE UTILIS ET REALIS CONTRA OCHAMBologna University Library, MS 2635

STUDIES AND TEXTS 58

THE WORKS

OF

RICHARD OF CAMPSALL

VOLUME 2

edited by

EDWARD A. SYNANPontifical Institute of Mediaeval Studies

PONTIFICAL INSTITUTE OF MEDIAEVAL STUDIES

Acknowledgment

This book has been published with the help of a grant from the CanadianFederation for the Humanities, using funds provided by the Social Sciences andHumanities Research Council of Canada.

CANADIAN CATALOGUING IN PUBLICATION DATA

Richard, of Campsall, d. 1355?The works of Richard of Campsall

(Studies and texts, ISSN 0082-5328 ; 58)Text in Latin, introductions in English.Bibliography: p.Contents: v. 2. Contra ponentes naturam - Utrum materia possit esse sine forma?— Notabilia de contingencia et presciencia dei - Logica Campsale anglicj ualdeutilis et realis contra ocham / Pseudo-Richard of Campsall.ISBN 0-88844-058-8 (v. 2)

1. Theology - Collected works - Middle Ages, 600-1500. 2. Catholic Church -Collected works. I Syrian, Edward A., 1918- II. Pontifical Institute ofMediaeval Studies. III. Title. IV. Series: Studies and texts (PontificalInstitute of Mediaeval Studies); 58.

BX1749.R52 230'.042 C69-3321

©1982 by

Pontifical Institute of Mediaeval Studies59 Queen's Park Crescent East

Toronto, Ontario, Canada M5S 2C4

Printed by Universa, Wetteren, Belgium

In memory ofAnton C. Pegis,

teacher, colleague, friend.

This page intentionally left blank

Corrigenda

p. 14 par. 3, line 5

p. 14 n. 3, line 5p. 17 par. 17, line 6

p. 30 par. 38, line 6

p. 31 n. 47, line 3

p. 39 par. 5, line 1p. 51, line 24

p. 56, lines 21 and 22p. 60, line 9

p. 60, line 32p. 66, line 16p. 77 par. 1.05, line 5

p. 89 par. 5.04, line 13p. 97 n. 13, line 1

p. 118, line 8p. 134, line 1

p. 177 n. 3, line 3p. 178 par. 26.04, line 11

p. 197 n. 1, line 2p. 218 n. 1, line 2p. 253 n. 42p. 253 n. 45

p. 302 par. 44.29, line 4

p. 353 n. 8

p. 356 par. 51.13, line 8

p. 402 n. 5

for "eet" read "et"

for "e" read "et"for "genera" read "genere"

for "manichenos" read "manicheos"

for "vocauierit" read "vocauerit"

for "mutareture" read "mutaretur"for "9.15" read "9.14"

delete brackets

for "61.01" read "61.02"

for "42.64" read "41.64"

for "61.01" read "61.02"

for "no" read "non"

for "pedicatur" read "predicatur"

for "sumpt" read "sumpta"

for "diffinionem" read "diffinicionem"

for "quid" read "quia"for "nitificat" read "notificat"

for "supoosicionem" read "supposicionem"

for "fortasses" read "fortasse"

for "substantias" read "substantiae"for "n. 37" read "n. 38"for "n. 37" read "n. 38"for "aertis" read "aeris"

for "prasertim" read "praesertim"for "et" read "est"

for "n. 34" read "n. 35"

E. A. Synan, The Works of Richard of Campsall, volume 2.

Contents

PART ONE: RICHARD OF CAMPSALL

Introductio—Campsall, Scotus, and Ockham 3. —The Edition 6.

Contra ponentes naturam: a treatise de universalibus 9—Campsall on the Universal 10. —< Contra ponentesnaturam > 14.

Utrum materia possit esse sine forma? 19—Campsall on Matter, Form, and Privation 20.— < V > trum materia possit esse sine forma? 24

Notabilia de contingencia et presciencia dei 33—Campsall on Divine Foreknowledge and Contingency 34.—Notabilia quedam Magistri Richardi camassale pro materiade contingencia et presciencia dei 38.

Richard of Campsall: Indexes 44—I. Index Nominum 44. —II. Index Fontium 44.—III. Index Generalis 45.

PART Two: PSEUDO-RICHARD OF CAMPSALL

Introduction 51—The Anti-Ockhamist Logic 51. —The Author 52. —TheDate 57. —Authorities 58. —Realistic Logic AgainstOckham 63. —Atomism 66. —The Anti-Razor 67.—Structure 68. —The Edition 70.

Logica Campsale Anglicj ualde utilis et realis contra Ocham 75—Tabula capitulorum 418.

3

VIII CONTENTS

Pseudo-Richard of Campsall: Indexes 421—I. Index Nominum 421. —II. Index Regularum 422.—III. Index Fontium 426. —IV. Index Partium 428.—V. Index Generalis 429.

Bibliography 445

Part One

Richard of Campsall

Introduction

Twenty disputed questions arising from Aristotle's Prior Analyticsconstitute the first volume of The Works of Richard of Campsall. To themit is now possible to add three short writings by that Master.1 Theseopuscules are of incontrovertible authenticity whereas an extensivefragment of an anti-Ockhamist Logica, despite an apparent ascription toCampsall by the unique manuscript in which the fragment is extant, mustbe excluded from his canon. Still, because this extremely interestingLogica has been associated with the name of Campsall for so long, the textis presented here. In order to avoid confusion with the three authenticopuscules, however, the inauthentic Logica has been located after themand provided with a separate Introduction, Notes, and Indices.

CAMPSALL, SCOTUS, AND OCKHAM

His questions on the Prior Analytics leave indeterminate Campsall'sdoctrinal stance with respect to John Duns Scotus OFM and to William ofOckham OFM, the leading Oxford theologians of his time. All indicationsplace Campsall's disputed questions well before OckhanVs reaction againstthe views of Scotus and, in consequence, to hold that Campsall there hadtaken sides in a quarrel that was to arise a decade later would be ana-chronistic. What can be discerned in Campsall's earliest known writing,the twenty questions, is a mildly ambiguous openness to the formalismcharacteristic of Duns and a simultaneous openness to the solution ofpuzzles that surround universal terms and concepts in their relations toindividual realities in the world of nature that we now associate especiallywith Ockham. Somewhat as Henry of Ghent proffered a doctrine whichcontained at once the seeds of Scotism and of Ockham's negative response

1 These are (1) a short essay on universals, Contra ponentes naturam, (2) a disputedquestion, Utrum materia possit esse sine forma ? and (3) Notabilia de contingencia etpresciencia del, also called XVI dicta; only the third is mentioned by standard authors andhas been edited, the first and second were called to my attention by Professors Gedeon Galand Girard J. Etzkorn of Saint Bonaventure University, Saint Bonaventure, N.Y. Theirgenerosity is acknowledged with gratitude.

4 PART ONE

to Scotistic formalism,2 so the early Campsall might have gone either way.His sympathetic use in those questions of "common natures" and of theterm suppositum formale, as well as the expressions appellare formam andsupponere formam, by their emphasis on formalities, suggest a Scotistbias. On the other hand, Campsall's insistence in the same work thatgenus is a res secunde intencionis and that supposicio triplex est: simplex,material is, et personaIis, are reasons for thinking that he might develop inan "Ockhamist" direction. A work in logic, precisely to the point that it is"formal" remains compatible with a noetic, with a physics, and with ametaphysics of either the Scotistic or the Ockhamistic persuasions.CampsaH's questions on the Prior Analytics are admirably "formal" in thatsense, whereas the inauthentic Logica, written explicitly to refute Ock-ham's Summa logicae, frequently abandons epistemological and onto-logical neutrality in order to cross swords with Ockham's equally wide-ranging Summa.

Doubt as to Campsall's ultimate allegiance disappears with the shortworks presented here. Put briefly, the mature Campsall, notwithstandingsome personal refinements, agreed with Ockham. Since it does not seempossible to establish a relative chronology for these three brief writings,the following order has no temporal implication.

The first of Campsall's efforts is a systematically anti-realist (and thusanti-Scotist) exposition of the relationships between a universal concept,the term by which that concept is expressed, and the extra-mental realitywhich concept and term signify.

Second is a disputed question in which Campsall contended with theaporia: Whether matter can exist without form ? At first sight this workmight be thought indecisive on Campsairs general philosophical positioninasmuch as he there mined the Reportatio Parisiensis of Duns forarguments in support of the affirmative resolution that he ended bydefending. Despite this, Campsall felt compelled to refute the Scotistarguments; if he reached the same conclusion as had Duns, Campsall didso by another road. In Campsairs eyes, Scotus was wrong even when hewas right.

The last of the three is a collection of sixteen aphoristic "Sayings,"Dicta, with a minimum of commentary, on divine foreknowledge andcontingency. According to the late Philotheus Boehner OFM, editor of

2 J. Paulus, Henri de Gand (Paris: J. Vrin, 1938), p. 394: "Heritier et renovateur duplatonisme, initiateur partiel du scotisme et du nominalisme, tel apparait en fin de compteHenri de Gand au terme d'une etude consacree, il est vrai, a sa seule metaphysique;" seealso this author's remarks on Ockham, ibidem p. 389, and on Scotus, ibidem p. 393.

INTRODUCTION 5

Ockham's much more extensive treatise on the same subject, Campsall,it seems, "followed faithfully"3 the Venerable Inceptor's fundamentaldoctrinal conviction on the issue, namely, that there is determinate truthin statements regarding future contingent events. Like the possibility ofmatter apart from form, this position could hardly settle the issue ofCampsall's allegiance to Scotism or to Ockhamism since Scotus, like allbiblical believers, was bound to say as much. Nonetheless, Boehner'sinstincts did not betray him when he recognized a substantive identitybetween Ockham's views on divine foreknowledge and this work ofCampsall. As will be seen, Campsall's conceptual scheme is as clearlycompatible with that of Ockham here as in the other two opuscules.

Contemporary citations of Campsall reinforce the impression of aconceptualist thinker who is not a mere echo of the Venerable Inceptor.Although some of the references are on issues that give small hints as toCampsall's general orientation,4 some have permitted Hester G. Gelber tolocate Campsall with considerable precision in a fourteenth centurytheological quarrel with serious philosophical and logical overtones.5

Working from citations of Campsall by the Franciscan, Walter Chatton,6

whose doctrinal positions are in the Scotist tradition, and from citations ofCampsall by the anti-Scotist Franciscan, Adam Wodeham,7 Gelber hasbeen able to fix Richard of Campsall as proposing the "rule of Anselm,"not to identify precisely what logical fallacy invalidates a paralogism onthe Trinity, but to estabish what syllogisms are, in fact, valid arguments.8

This is the rule that in the Trinity, to quote Anselm's own words, "neitherdoes Unity ever lose what is consequent upon it, where some opposition

3 Ph. Boehner, The Tractatus De praedestinatione ... of William Ockham (St. Bona-venture, N.Y.: Franciscan Institute, 1978), p. 87.

4 Wodeham, for instance, mentions a position of Campsall on acquired habits whichmight be expected to result in well-behaved dogs and children with possible effects on freechoice as well as a correlation between the degree of a virtue and that of the difficulty itovercomes; MS Vat. lat. 955, fols. 39r, 39V, and 33r.

5 H. Gelber, "Logic and the Trinity: A Clash of Values in Scholastic Thought, 1300-1335" (unpubl. doctoral dissertation, University of Wisconsin, 1974), has dealt with theefforts of theologians to identify what logical fallacy is at stake in a syllogistic argument,the conclusion of which is a heretical statement on the Trinity; Campsall made this thefallacy of accident; for supporting texts, see Gelber, "Logic and the Trinity," p. 616, nn. 4,5.

6 "Logic and the Trinity," p. 610, nn. 104, 107, and p. 611, n. 108.7 "Logic and the Trinity," p. 610, nn. 105, 106, and p. 612, n. 114.8 Here it may be noted that the pseudo-Richard of Campsall in the Logica edited below

held that just such a fallacious argument on the Trinity sins by equivocation (Logica13.09), one more reason for rejecting the genuine Campsall as author of the anti-OckhamLogica.

6 PART ONE

of relation does not block the way, nor does relation lose what is its ownexcept where inseparable Unity stands in the way."9 The unknownauthor of the Logica that has been attributed to Campsall advertsrepeatedly to the puzzling demands made upon logicians by faith in aTrinity of three Persons, each of whom is the one divine Nature orEssence and in so doing scores a debating point against Ockham whosesolution was not that of Campsall.10 In short, here again, Campsall hasbeen shown to be an anti-Scotist who maintained a serious degree ofindependence in the presence of Ockham with whom he was in overallagreement.

All these writings, the three opuscules edited here and the lost Sentencecommentary or Quodlibet that has been mined for his views on the mostacute intersection of faith and reason, the theology of the triune God, mustall be later than the Questions on the Book of the Prior A nalytics becausethey were written by a theologian rather than by an artista. Since they arelater, they resolve the dubiety provoked by the openness of the earlylogical work to certain Scotist notions; in so doing, they read out of courtany possibility that Richard of Campsall is the author of the Logica,correctly characterized in the unique extant manuscript as ualde utilis etrealis contra Ocham, but incorrectly called in that very title, a work "ofCampsall, the Englishman." For the Logica responds, often syllogism bysyllogism, to the arguments of Ockham's Summa logicae from an un-compromisingly "realist" and generally Scotistic point of view.

THE EDITION

Since each of the three short writings is extant in a single manuscript, thespelling and capitalization of the three manuscripts have been maintainedas was done in the first volume of Campsall's writings, the Questiones dateA Ricardo De Camsale super librum priorum analeticorum. Bibliographyfor that first volume, for the present opuscules, and for the long Logica, is

9 The regula Anselmi is to be found in Anselm's De processione spiritus sancti 1, inOpera Omnia, ed. F. S. Schmitt, 2: 181, lines 2-4: "Quatenus nec unitas amittat aliquandosuum consequens, ubi non obviat aliqua relationis oppositio, nee relatio perdat quod suumest, nisi obsistit unitas inseparabilis."

10 See below, pseudo-Richard of Campsall, Logica 15.18: "... absurdum enim videturquod talis distinccio ponatur in summe simplici, in summe idem, in summe distincto ettamen, quod non posset poni in illo quod in infinitum a tali simplicitate et ydemptitate etindistinccione recedit;" Ockham had done just that in his Summa logicae 2.2: "... talisdistinctio non est ponenda in creaturis, quamvis possit aliquo modo poni in divinis...."The genuine Campsall, as Gelber has shown, "Logic and the Trinity," pp. 197, 198, felt noneed to make Ockham's concession on this issue.

INTRODUCTION 7

given at the end of this volume. In the case of the opuscule on divine fore-knowledge and contingency it has been necessary to include variantreadings from a 1496 Bologna printing that must stem from a diversemanuscript or manuscript family. The arabic paragraph numbers are myaddition and for purposes of cross-reference, a citation to the Contraponentes naturam on universals is indicated by an upper case u, followedby the appropriate paragraph number, those to the question Utrummateria possit esse sine forma by an upper case M and paragraph number,those to the Notabilia quedam Magistri Richardi camassale pro materia decontingencia et presciencia del by an upper case p and paragraph number;Logica references are in arabic numbers to chapter and paragraph with apoint separating the two. Chapter numbers are those of the original butparagraphing has been adjusted to the needs of a modern edition. Threeindexes consolidate the materials of Campsall's three short works: anIndex nominum, an Index fontium, and an Index generalis, all of whichemploy the cross-reference sigla noted above for reference to the threetexts.

RICHARD OF CAMPSALL

Contra ponentes naturam

A treatise de universalibus

Florence, National Library,cod. conv. sopp. B.4.1618

Description: See Venerabilis Inceptoris Guillelmi de Ockham Expositio super librosElenchorum, ed. F. del Punta (St. Bonaventure, N.Y.: St. Bonaventure University,1979), p. 9*.

CAMPSALL ON THE UNIVERSAL

A classic point of confrontation between mediaeval Scotists and Ock-hamists was the issue of how universal terms and concepts might cor-respond to entities in a world of singulars for, in the middle ages, all handsagreed that the truth of propositions requires correspondence between thesign (word or concept) and the reality signified. Campsairs explicittreatment of this issue edited here was written by a scribe on blank parch-ment immediately following the colophon of a copy he had made atNaples in 1331 of Ockham's Exposicio super libros elencorum, Firenze,B.N. Cod. conv. sopp. B.4.1618, p. 94.l A marginal notation camsalisascribes the question to our author and this attribution raises no problems.

Campsall here interpreted his opponents as asserting that universals arestructural items, discernible within singulars by the human mind becauseuniversals are within those singulars in their distinction before the humanmind examines the singular subjects of those universals. Furthermore,universals were claimed by his opponents to be the "quidditative parts" ofthose singular subjects. Thus, Campsall characterized his opponents inthe opening line of his opuscule as "those positing genus, species, anddifference as certain realities outside the intellect." Boethius (cited to besure ad sensum only) had said that "species" bespeaks the whole being ofindividuals, that is, a "special class" names the essential or quidditativecomponents of its own individual members (u 1).

If these remarks sufficed to present his opposition, Campsall had anelaborate set of objections to press against their view. First among hisobjections is the complaint that, according to his opponents, there wouldbe as many substantial forms in the structure of any given reality as thereare predicates truthfully asserted of it (u 2). This description of a singularbeing was offensive to him because it precluded the possibility of anytruly "simple" or non-composite reality, God included, as we shall see inthe last line of his discussion (u 17). Perhaps it is a hint of Campsall's real,if limited, independence of Ockham that he did not here invoke as hemight well have done the methodological principle that has been given themisleading label "Ockham's razor."

1 Professor Gedeon Gal OFM has provided me with a photograph of this text throughthe good offices of Professor Girard J. Etzkorn, a courtesy for which I am grateful to themboth.

CAMPSALL ON THE UNIVERSAL 1 1

Furthermore, Campsall argued, to postulate something at oncecommon and real in a class of singulars would lead to contradictions:"substance," once posited, would be at the same time a reality common toall individual substances; "substance," therefore, would be both in motionand at rest simultaneously (u 3). Avicenna had been the source forcommon nature as Duns conceived it to be, a "horseness that is no morethan horseness";2 Campsall countered with another text from Avicenna infavor of his own position, namely, that one and the same reality can betaken either as genus or as species according to the observer's point ofview; thus the universal would be, not a component of the item known,but a particular stance adopted by the knower in apprehending what is initself a singular. The same authority had denied that any reality can becommon to many individuals; not even common accidents can be ad-mitted and still less common essential items; it would be "insanity" (theterm is Avicenna's) should anyone think that such could be the case (u 4).It is perhaps worth noting, since Campsall did not think it right to remindus, that Boethius held for common accidents and argued that the strongesttype of non-identity (what he termed "numerical differentiation") isconstituted by the totalities of just such common accidents. It is the totalitythat cannot be duplicated, even though its constituent accidents, "place"excepted, are common in principle: numero differentiam accidentiumuarietas facit.3

Augustine had located the image of the Trinity in man's rational soul;would a common form be "more perfect," "equally perfect," or "lessperfect" than is the individual form that is a human soul? Not one of thethree alternatives seemed acceptable to Campsall (u 5).

The theological flavor of this consideration continues in CampsaH'sargument (the reasoning is familiar from Ockham) that neither creationnor annihilation, both surely within the scope of the "absolute divinepower," is compossible with the allegedly common form since "some-

2 Avicenna, Metaphysica (Venice: 1508; rpt. Louvain: Edition de la bibliotheque s.j.,1961), tractatus 5, capitulum 1, fol. 86V: "Diffmitio enim equinitatis est preter diffini-tionem vniuersitatis. nee vniuersitas continetur in diffinitione equinitatis. Equinitasetenim habet diffinitionem que non eget vniuersitate. Sed est cui accidit vniuersitas. vndeipsa equinitas non est aliquid nisi equinitas tantum. Ipsa enim ex se nee est multa neevnum nee est existens in his sensibilibus nee in anima;" for a use of this by Scotus see hisReportatio Parisiensis in II Sent. d. 12, q. 5, schol. 3 (Paris: Vives, 1894), vol. 23, p. 30,* 11.

3 Boethius, Quomodo trinitas vnvs devs ac non tres dii 1, The Loeb Classical Library,edd. H. F. Steward, E. K. Rand (London: William Heinemann, Cambridge, Mass.:Harvard University Press, 1946), p. 6, lines 24, 25 (PL 64: 1249o).

12 CONTRA PONENTES NATURAM

thing" - that common form as found in other singulars - wouldnecessarily precede new creative acts (u 6) and so God could not create exnihilo whereas the same "something" would necessarily perdure after theannihilation of any given individual (u 7) with the consequence that Godcould not totally reduce an individual to non-being.

Campsall's thesis was that the universal is not structural, that is, auniversal is not a part of a thing-in-the-world, but is rather functional, avirtuosity of the human intellect, an intention that in itself is a singular,psychological fact. Insofar as a universal enjoys any reality, it possessesthe reality of an accidental form, inhering in an intellect "as in a subject,"subiectiue; the anti-Ockhamist pseudo-Richard of Campsall reported thisOckhamist view accurately (L 13.08). For conceptualists such as theauthentic Campsall, the relationship of a universal intention to manysingulars is not grounded in the structure of those singulars but in thecapacity of one universal sign to represent many singulars (u 8). Oncemore Avicenna was invoked to confirm conceptualist theory. The form inthe knower's soul is singular to be sure, but as Avicenna had said, sincemany real singulars coincide in that conception, the singular mentalapprehension is legitimately named a "universal" (u 9). Thus Avicennatoo had refused to locate the universal, taken as a form, outside the soul(u 10). Averroes (who elsewhere4 went so far as to say that "the agentintellect contrives agit, universality") contrasted the "material intellect"with primary matter: the first regards universal forms whereas the secondregards particular, that is singular, forms (u 11). If the universal is not astructural part of singulars external to the intellect, the universals "genus"and "difference" are nonetheless parts of the complex structure ofdefinitions, remaining always realities that have their being in the soul asin their subject (u 12).

Campsall felt that his opponents had been misled by the ambiguity ofthe two notions "to be in a genus" and "to be predicated of another." Theexpression "to be in a genus" might be taken as a mere categorial(predicamental) classification, which is clearly an instance of the merelymental (u 13); stated of a real thing-in-the-world, a singular instance ofwater, for example, to put this singular "in the genus" means no morethan that this instance of water can be signified as pertaining to a givencategorial ordering (u 14).

4 Averroes, Averrois Cordvbensis Commentarium magnum in Aristotelis De animalibros, ed. F. S. Crawford (Cambridge, Mass.: The Mediaeval Academy of America, 1953),commentum 8, p. 12, lines 25, 26: "... sed intellectus est qui agit in eis universalitatem."

CAMPSALL ON THE UNIVERSAL 1 3

Predication, Campsall thought, has a mental as well as an externalinstantiation: One concept can be predicated of another concept (u 15) andsuch a mental predication implies that in the world of real things onereality can be affirmed or denied of another - the reality which is man, hesuggested, is affirmed (falsely, we must add) or denied (truly) of a realstone (u 16) for no man, as Abelard had mentioned long ago, is a stone.5

Last, in a passage (u 17) that might be ignored as no more than arepetition of what he had said already, both in his own name and in thatof Avicenna (u 9), Campsall alluded to the question as to "whether God orany simple substance" can be "in a genus." Such a simple substancecannot be in a genus for the reason that "genus" and "difference," farfrom implying that one reality (difference) is added to another (genus), arebut diverse modes of signifying the same reality. Now it is precisely thestatement that God can be spoken of as "in a genus" that the author of theLogica ualde u I til is et real is claimed to have heard proposed as tenable by"a solemn doctor" at Oxford on the ground that "a single concept can bepredicated of Him and of other realities in the line of quiddity," that is, inthe line of essential predication (in quid}. There is reason to believe that the"solemn doctor" whom the scandalized author of the Logica heard atOxford was our Campsall; hence it will be necessary to return to thepresent passage when the text of the Logica is examined for evidence withrespect to its unidentified author. The puzzle will be complicated byevidence that Walter of Chatton OFM presented to the effect that onanother occasion, and for equally "conceptualist" motives, our Campsallhad reached the conclusion that God is "in a genus," a position in directcontradiction to the one proposed by Campsall in the present Contraponentes naturam.

5 Peter Abaelards Philosophische Schriften. 1. Die Logica 'Ingredientibus' 1. DieGlossen zu Porphyrius, ed. B. Geyer, Beitrage zur Geschichte der Philosophic des Mittel-alters vol. 21, 1 (Miinster i.W., 1919), p. 16, lines 10-12.

< Contra ponentes naturam >

1 Contra1 ponentes naturam generis, specie!, et differencie, quod sintquedam res extra intellectum, que sint de natura indiuiduorum ita quodeadem quidditas, sic extra, sit in diuersis rebus extra numero ita quodspecies, natura, et quidditas -2 componatur ex natura generis et diffe-rencie sicud ex partibus quidditatiuis, et quod natura specifica sit eadem indiuersis; propter quod dicit boecius:3 species dicit totum esse indiui-duorum.

2 Contra istum niodum dicendi arguitur quod non possit stare quia tune,tot essent forme substanciales in indiuiduo quot sunt predicata superiorain quid; consequens est falsum quia tune, nullum foret corpus simplex,sed quodlibet esset compositum ex materia prima et formis multis.

3 Item, si esset huiusmodi forma communis multis extra, quesignificaretur nomine 'generis' aut 'specief, sequeretur quod res queprimo signiflcatur, posito nomine 'substancie', esset in quacunquesubstancia et sic, forma substancialis que esset in aere, hie esset in quolibetcorpore, eet vbique; et sequitur eciam, secundum hoc, quod idem simulmoueretur et quiesceret.

4 Item, communia simul informarent idem, sicud arguit auicenna, 5metaphisice, capitulo tercio,4 quod, si una et e<a>dem humanitasexisteret in multis, tune accideret uni et alteri et sic, communia simulinessent; cum, tamen, secundum auicennam, nullus 'est sane mentis' quipossit intelligere eandem humanitatem uestire accidencia communia, autquod eadem sint accidencia sortis et platonis.

1 camsalis] in marg.2 em. ms. quidditatem.3 Boethius, In Isagogen Porphyrii commenta, ed. S. Brandt (Vienna, Leipzig: F.

Tempsky, G. Freytag, 1906), p. 216, lines 2-5 (PL 64: 106c): "idcirco igitur speciesspecialissima tantum species est atque hanc solam possidet habitudinem ad superioraquidem, quoniam ab his continetur, ad inferiora uero, quoniam eorum substantiamformat e continet."

4 Avicenna, Metaphysica, tractatus 5, capitulum 2 (Venice: 1508; rpt. Louvain: Editionde la bibliotheque s.j., 1961), fol. 87V B: "Non est autem possibile ut qui est sane mentisintelligat quod vnam et eandem humanitatem vestiant accidentia platonis et ipsa eademsint accidentia socratis."

CONTRA PONENTES NATURAM 15

5 Item, sequitur: si huiusmodi forma foret in homine, aut esset per-feccior quam forma que est altera pars compositi et tune, in ea essetquerenda ymago trinitatis, non in anima racionali sicud dicit augustinus,13 de trinitate, capitulo 15;5 aut minus perfecta - hoc non potest dari cumsit quidditas rei; aut equaliter perfecta - hoc non potest dari quia tune, nonesset res uere una nisi per unam magis quam per aliam.

6 Item, hoc destrueret creacionem quia deus non posset creare aliquidtotaliter de nouo quia illud vniuersale necessario preesset.

7 Item, non posset annichilare lapidem quin annichilaret omnes lapides.

8 Ideo dicendum quod genus et species et huiusmodi vniuersalia nonsunt res extra animam, ita quod sit aliqua res communis, sicudcommuniter ymaginatur, que sit communis multis, sed sunt formevniuersales existentes in anima sicud in subiecto, que tamen sunt formesingulares in essendo, sicud alia accidencia in anima; quod pro tantodicitur huiusmodi forma 'uniuersalis' quia intencio talis, cum sit unanumero in anima, est communis siue vniuersalis; sit autem sic quiaessencialiter plura, sicud patet de intellectione 'hominis' uel 'animalis',cum sit una numero existens in anima; est, tamen, communis sicud genusaut species quia plura representat.

9 et hoc dicit expresse auicenna, 5 metaphisice sue, capitulo secundo,6

'sicud1, inquid, 'aliquid diuersis respectibus est genus et species, similiteraliquid diuersis respectibus est vniuersale et singulare; hec, igitur, forma,secundum quod est in anima est aliqua forma anime singularis et,secundum quod in ea multa conueniunt ... est vniuersalis.'

10 hie et < iam > dicit, capitulo 2 ibidem in fine:7 vniuersales forme nonsunt extra animam, et cetera.

5 Augustinus, De trinitate 14.14.6, CCSL 50A (Turnhout, 1963), pp. 427, 428, ubi haecverba allocantur capitulo 3 (PL 42: 1040): "Nee ilia igitur trinitas, quae nunc non est,imago Dei erit; nee ista imago Dei est, quae tune non erit; sed ea est invenienda in animahominis, id est rationali, sive intellectual!, imago Creatoris, quae immortaliter immor-talitati ejus est insita;" verba ista citantur apud Ockham, In 1 Sent. d. 3, q. 10; Operaphilosophica et theologica, edd. S. Brown, G. Gal (St Bonaventure, N.Y.: FranciscanInstitute, 1970), 2: 560, 561.

6 Avicenna, Metaphysica, tr. 5, cap. 2, fol. 87V c: "... quia sicut aliquid diuersisrespectibus est genus et species: similiter a < liqui > d diuersis respectibus est vniuersale etsingulare. hec igitur forma secundum hoc quod est in anima: est aliqua formarum anime.et est singularis. et secundum hoc quod in ea multa conueniunt secundum aliquem triumpredictorum modorum est vniuersalis."

7 Ibidem, fol. 87r E: "Hec autem forma quamuis respectu indiuiduorum sit vniuersalis:tamen respectu anime singularis; in qua inprimitur est indiuidua. ipsa enim est vna exformis que sunt in intellectu. et quia singule anime sunt multe numero. tune eo modo quo

16 CONTRA PONENTES NATURAM

11 Item, tercio de anima, commentator commento 5,8 vbi ponitdifferenciam inter intellectum materialem et materiam primam: dicit quodiste intellectus simul respicit formas vniuersales; cuiusmodi sunt species etgenera; materia vero prima respicit formas particulares.

12 Que eciam patet ex hoc quod, cum difflnicio sit sermo habens partes,cuiusmodi sunt species et genera et differencie, et sermo ille est quoddamcompositum ex conceptibus in anima; igitur, sequitur quod partesdiffinicionis - scilicet genus et differencia - sint res existentes in animasubiectiue.

13 Nota quomodo aliquid dicitur 'esse in genere': sciendum quoddupliciter: uno modo quia essencialiter ordinatur in recta linea pre-dicamentali secundum sub et supra, et isto modo sole intenciones vni-uersales in anima - cuiusmodi sunt species et genera - dicuntur 'esse ingenere', quomodo dicitur quod diuersorum generum (a/b) et non sub-alternanti positorum; diuersi sunt species et differencie quia ad pre-dicamentum substancie pertinent tales intenciones vniuersales que sunt'genera1 et 'species' et ad aliud genus alie, et sic de aliis.

14 Aliojnodo dicitur aqua 'esse in genere' quia essencialiter significaturper intencionem que est in tali ordinacione predicamentali. et sic res extradicitur 'esse in genere' uel 'in specie' sicud substancie dicuntur 'esse ingenere substancie' et quantitas 'in genere quantitatis', siue signata 'in suissignis essencialibus', sicud singularia 'in suis vniuersalibus'; unde omniaque sunt in genere primo modo sunt quedam forme et qualitates in animacum sint intenciones existentes in anima subiectiue et, per consequens,sunt in genere qualitatis quia in una eius specie.

15 Tercio notandum quomodo aliquid predicatur de alio: dico quod'aliquid predicari de alio' potest intelligi dupliciter: vel, sicud dicimusconceptum in anima predicari de conceptu, sicud dicimus: 'predicatumdicitur de subiecto' si predicatum et subiectum sint conceptus in anima.

sunt particulares habebunt ipse alium intellectum vniuersale: quod in tali comparationeest ad ipsas. in quali est ad extra: et discernitur in anima ab hac forma que est vniuersaliscomparatione sui ad extra que predicatur de illis et de alijs...."

8 Averroes, Commentarium magnum in Aristotelis De anima libros, ed. F. S. Crawford,Corpus commentariorum Averrois in Aristotelem, series latina VI, 1 (Cambridge, Mass.:Mediaeval Academy of America, 1953), p. 387, line 27 - p. 388, line 37: "Et cum ista estdiffinitio intellectus materialis, manifestum est quod differt apud ipsum a prima materia inhoc quod ista est in potentia omnes intentiones formarum universalium materialium,prima autem materia est in potentia omnes iste forme sensibiles non cognoscens nequecomprehendens ... prima materia recipit formas diversas, scilicet individuates et istas, istaautem recipit formas universales."

CONTRA PONENTES NATURAM 17

16 Alio modo dicitur res predicari de re extra quia per proposiciones etconceptus in anima significantur res extra affirmari de re alia aut negari,sicud dicimus hominem affirmari aut negari de lapide.

17 Nota quod genus et differencia non significant res distinctas extraintellectum, sed significant eandem rem modis diuersis, nam 'genus'significat rem per modum determinabilis, 'differencia' uero per modumdeterminantis; unde, non est ymaginandum quod ex parte rei unum sitalteri additum; quod, autem, deus uel aliqua substancia simplex non sit ingenera potest talis racio assignari.

RICHARD OF CAMPSALL

Utrum materia possit esse sine forma ?

Munich, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 8943

Description: See Catalogus codicum latinorum bibliothecae regiae Monacensis,secundum Andreae Schmelleri indices Carolus Halm et Gulielmus Meyer, tomi 2,pars 1, Codd. num. 8108-10930 complectens (Munich: Bibliothecae regiae, 1874;rpt. Wiesbaden: O. Harrassowitz, 1968). G. J. Etzkorn, "Codex Latinus Monacen-sis 8943: Mediaeval Potpourri, Contemporary Consternation," in StudiesHonoring Ignatius Charles Brady, Friar Minor, edd. R. S. Almagno, C. L.Harkins, Franciscan Institute Publications, Theology Series 6 (St. Bonaventure,N.Y.: Franciscan Institute, 1976), pp. 247-268.

CAMPSALL ON MATTER, FORM, AND PRIVATION

A Munich manuscript, Clm 8943, fols. 31r-32v,1 is the unique source ofa disputed question by Campsall on: Whether matter can exist withoutform ? (M 1). As in the case of his question on universals, the ascription ofthis short discussion to Campsall is by the marginal notation: camsal. Asmight be expected after the condemnations of 1277 by the Bishop of Paris,concern to respect divine omnipotence moved Campsall to adopt anaffirmative solution as it had moved John Duns Scotus before him.

Perhaps because Duns had argued for what Richard of Campsall heldto be the correct affirmative answer, but by arguments that Campsallcould not accept, our author introduced the question with six reasonsborrowed from the Reportatio Parisiensis of the Subtle Doctor (M 2-5). Wemay note in passing that the pseudo-Richard of Campsall invoked theauthority and the arguments of Duns on this issue in the course ofopposing William of Ockham on universals in the Logica (L 15.04). All sixreasons taken from the Reportatio assume the Scotist notion, distasteful toOckhamists, that a distinction in the order of thought demands a paralleldistinction in the order of being, as well as another Scotist conviction, thistime one that Ockham would not contest: The criterion for whether or notanything lies within the scope of the "absolute divine power" is whether itdoes or does not run afoul of the principle of non-contradiction. ForScotists and Ockhamists alike, if matter without form entails no intrinsiccontradiction, then matter without form is possible de potencia diuinaabsoluta.

Having set out the six arguments he had found in Duns, Campsallurged against them two purely formal disclaimers. First, in restrictinghimself to absolute forms, the Subtle Doctor had failed to prove his case"universally"; relative forms had been neglected (M 6). Second, anindefinite conclusion is invalidated by any contrary singular propositionthat can be verified and Duns had reached an indefinite conclusion (M 7).Without saying what it might be, Campsall implied that he had to hand acontrary singular proposition that would invalidate Duns's conclusion.Two of Campsall's rejoinders are reductions to absurdity in that theposition of Scotus would entail intrinsic contradictions: Matter would and

1 This text was drawn to my attention by Professors Gedeon Gal and Girard J. Etz-korn; their help is acknowledged with gratitude.

CAMPSALL ON MATTER, FORM, AND PRIVATION 21

would not exist (M 8), matter could be without the capacity to receiveform, yet would actually receive form (M 9). Campsall knew what aScotist dialectician would counter: The forms to which Campsall hadmade appeal in accusing Scotus of contradictions are relative formswhereas any absolute form could be posited in their essential structures.This procedure Campsall rejected as invalid on a somewhat abstractprinciple, namely, that a relative depends for being on the absolute andnot the reverse (M 10). He could go farther by impugning the absolute-relative distinction and would do so in the next paragraph (M 11).

Prior to Campsall's determination of the question (M 14) the dialecticalexchange turned upon the appeal to a significant distinction betweencreated absolutes and created relations. This distinction Campsall reducedto "a difference of names, not of external realities" (M 11). Scotisticdiscrimination between the absolute and the relative, Campsall wrote "isnothing" and indeed, the "absolute" and the "relative" are in fact no morethan diverse ways of viewing any and every created reality. In a strikinganalogy Campsall likened the absolute and the relative to multiplereflections of a single face in diverse mirrors (M 11). A reader will not missthe parallel here with Campsall's exposition of genus and difference (thetwo universals that compose definitions) as diverse intentions representingin distinct ways what remains the same reality (u 8). "Universal" and"singular" are two terms from the litany of names enumerated byCampsall in making the point that every created reality is an absolute andgrounds a relative only by the addition of a conceptual perspective, not bythe addition of a Scotistic res (M 11).

Campsall held further that matter, form, and the composite theyconstitute do not need the addition of a "being of existing", esse existere,to make them real and that Averroes had been right to fault Avicenna forthinking that "one" and "being" signify additions to the essence of areality (M 12). Here too Campsall might have adduced the "razor" and,had he wished to do so, the observation by Siger of Brabant that"existence" would be a fourth principle in things, beyond matter, form,and the composite.2 All of this was deployed against the assertion that Godgives being to matter through form; the truth is, Campsall held, thatmatter is "actuated" and "perfected" through form because form is "the

2 Siger of Brabant, Siger de Brabant. Questions sur la me'taphysique, texte inedit, ed.C. A. Graiff OSB (Louvain: Institut superieur de philosophie, 1948), p. 16, lines 31, 32:"... pars essentiae, ut materia vel forma, et dicere quod non sit accidens, est ponerequartam naturam in entibus."

22 UTRUM MATERIA POSSIT ESSE SINE FORMA

more noble" constituent of a composite reality, but if the assertion shouldnot be taken to mean this, then it means nothing at all (M 13).

If Scotist reasoning for the correct conclusion is wrong, Campsall wascompelled to give his own reasons for supporting the proposition thatmatter can exist without form. His first positive argument is by analogywith the capacity of accidents to exist apart from substance, a relationshipof dependency more acute than is that of matter on its corresponding form(M 14). This could hardly be more "Ockhamist;" the Venerable Inceptorhad written an important treatise on the Eucharist and had made referenceto the Sacrament in his Summa logicae I, 44, where he dealt with thecategory of "quantity." For scholastic analysis, the accidents of bread andof wine perdure in the Eucharist apart from the substances in which theyhad inhered according to nature. Hence, the Sacrament of the Altar is theinstance of independently existing accidents which Campsall almostcertainly had in mind. Aristotelian physics there had been adjusted tomake room for a theologically verified exercise of divine power.

At this point Campsall introduced "privation" (M 15, 18-31); the themereceived fairly extended treatment and was the occasion for reference topericopes of Augustine and of Anselm on free choice (M 16). A thirdtheme raised is a reference of disconcerting brevity to parallel andimpossible consequences: finite bodies without shape and lines withoutlength, two white bodies without whiteness, elements neither similar nordissimilar, nothing superior to anything else, and motion where nothing ismoved. Campsall was so fully an Ockhamist on lines and bodies that hewas content to refer his readers to Ockham - the Summa logicae I, 44 pre-sumably - and his reasons for rejecting the others are no less Ockhamist(M 33-35).

AnselnVs definition of moral rectitude, "willing as God wills the will towill" inspired the comment that the will and its rectitude ought to beinterpreted respectively as potency and act, that is, as distinct (M 16). Ingood Ockhamist fashion, Campsall held that the rectitude of will is thewill itself and therefore not distinct; if will and its rectitude were notidentical, God would be able to force a man to sin, in which case, theputative "sin" would not be truly a sin. Besides, rectitude of will(according to Anselm still) is the biblical "justice" and so it is that only thewill is capable of rendering itself unjust, that is, of sinning (M 32).

"Privation," however, was not dismissed so briefly. Privation is para-doxically both matter and form since, given that an instance of matterexists under one form, that matter is the privation of all other possibleforms; every form is the privation, in the same way, of all other forms; theform as "the term-to-which" is contrary, and thus the privation of, the

CAMPSALL ON MATTER, FORM, AND PRIVATION 23

form as "the term-from-which" in every change. Unlike matter and form,privation is but an accidental principle of generation and corruption(M 27).

Campsall's final word is a note on the multiple meanings of "privation"and of "privative names" such as "vacuum" (M 36-39). First, "privation"may signify the subject that lacks a form which it is ordained by nature topossess: Shadow is nothing apart from the light that air is by natureordained to transmit. In a second sense "privation" may be taken for theform to be corrupted, that is, the term-from-which (M 37) a changeproceeds. Thirdly, "privation" may be understood in the way that the manin the street thinks of it - sic concipiunt vvlgares homines - as if there werea privative reality, independent of, and so distinct from, its subject.Although such people speak of privations as if they were real when theyspeak of them in this sense, there are no such things in the real world asshadow, silence, poverty, nudity, or blindness (M 38).

The privative name "vacuum" might be defined as "a separateddimension," but the expression can be taken in only two ways, as either"indicative" (ostensive) or as "expositive." In the first interpretation, theexpression as a whole has no referent, even though its parts do; accordingto the second interpretation, it must be said that for a "dimension" to be"separated" (from matter) is impossible and thus taken, the formula isexpositive (M 39). In these manifold ways privation is an instance of"form" in "the third mode that has been explained," that is, the positing ofwhat is unreal as if it were a reality (M 38).

At one point the relative tedium of scholastic dialectic is relieved by aninstance of irony: If shadow were a reality, a thing-in-the-world, when thelight recedes, who would cause it? The Prince of Shadows? (M 23). Atanother, Campsall thought that the search for "the material" and for "theformal" vulnerable to a degree of sarcasm: Where is the formal element innumber located? In the head or in the foot? And what is "the formal"element in a crowd? (M 35).

< V > tram materia possit esse sine forma?1

1 quod non, quia non potest intelligi sine ea; igitur. contra: accidenspotest esse sine subiecto.

2 dicit scotus2 quod sic, turn quia absolutum prius potest esse sine, etcetera, turn quia quidquid deus causat respectv absoluti per causamsecundam potest inmediate causare sine ista, si non sit de essencia eius;sed per formam dat esse materie, et non est pars eius; igitur.3

3 preterea, deus potest inmediate causare vnum causabile distinctumsinealio.4(3W31v)

4 preterea, potest velle materiam esse sine forma, d < at > o quod liberewit.5

5 preterea, generacio et corrupcio sunt mutaciones distincte; igitur,potest vnum sine alia, et ita, corrumpere formam sine generacionealterius.6

1 camsal] in marg.2 Scotus, Reportatio Parisiensis in II Sent. d. 12, q. 2, schol. 2, 23: 16, # 4: "... quia

absolutum prius absolute potest sine contradictione esse sine illo; materia est absolutumaliud a forma, et prius; igitur sine contradictione potest esse sine ilia...." # 5: "Secundaratio ad idem, quidquid Deus creat respectu absoluti per causam secundam, quae non estde essentia rei, potest Deus immediate sine causa secunda causare; sed esse in materiacausat per formam, et ipsa non est de essentia materiae; igitur potest esse causare inmateria immediate sine forma...."

3 sco < tus > ] in marg.4 Scotus, Reportatio, d. 2, q. 2, schol. 2, 23: 16, # 6: "Tertia ratio ad idem, quod Deus

immediate potest conservare; sed materiam immediate creat, quia materia est quidcreatum, non enim est ens omnino in-(p. 16/p. 17)-creatum, et non subest virtuti naturaecreatae, quia nihil potest natura creata producere, nisi aliquo praesupposito; igitur Deuspotest immediate materiam conservare sine entitate alia absoluta."

5 Ibidem: "Quarto sic, non necesse est Deum aliud a se simpliciter velle; igitur si velitaliud a se, non est necesse ex parte ejus velle aliud ab illo volito, sed solum si est talis ordoex parte volitorum, quod non posset velle unum sine alio; igitur si velit materiam esse,non necesse est propter hoc quod velit formam esse, nisi hoc sit, quia materia in entitatesua determinat sibi entitatem formae, sed ex parte materiae nulla est necessitasdeterminandi sibi aliquam formam."

6 Ibidem, d. 12, q. 2, schol. 1, 23: 3, # 3: "Contra, prius natura et ordine corumpen-dum corrumpitur quam genitum generatur...." p. 6, 8 10: "Ideo tenendum est, materiamesse aliquid positivum potentiale, habens naturalem inclinationem ad aliam formamnaturalem, quae includit non esse formae quam habet, et sic ex illo est generatio naturalis

< V > TRUM MATERIA POSSIT ESSE SINE FORMA 25

6 iste7 non respondet ad questionem quia non probat nisi de formisabsolutis, non de relatiuis et, per consequens, non vniuersaliter probatmateriam posse existere sine omni forma.

7 Item,8 quelibet indefinita conclusio potest solui per quamcunqueproposicionem singularem; sed scotus concludit indefinite.

8 preterea, si deus potest separare absolutum prius a posteriori, possetseparare esse a materia, ipsa existente, cum esse existere sit alia res amateria secundum ipsum, quia vnum adueniens quidditati rei et ita,posterius, et ita materia existeret et non existeret.9

9 Item, posset facere materiam sine vnitate et duas materias sine omniforma et ita, sine dualitate, quam ponit distinctam, cum sint posterioraeciam sine potencia et habilitate ad recipiendum formam et, tamen,nichilominus adhuc reciperet formam.

10 dices: iste sunt forme relatiue, sine quibus materia esse non potest, etideo, pono in racione quodlibet absolutum: non valet quia materia, cumsit absolutum, non dependens in esse a respectv, sed contra, cum respectvsinitatur ei; tamen, quia non magis inesse dependet ab absolute quamrelativo est relatiwm in materia, sic posterius eius; super hoc patet natura'prioris',10 metaphisice, quinto.11

11 de eo autem quod ponitur distinccio12 inter absolutum et relatiwm,nichil est, quia quelibet res creata est absoluta, sed sunt differencia

per se et primo, inquantum habet inclinationem ad aliam formam. Unde ex inclinationeillius principii est generatio naturalis; corruptio vero est ex consequent! naturaleminclinationem ejusdem principii; dico ergo quod materia est alia entitas a forma."

7 Contra scotum in marg. Nota ille non bene rediculat (!) scot < um > primo quia dicitquod < non > dicat ad questionem quia scotus querit utrum materia possit esse sine formas < ubstanciali > sed nullus respectus accionis est forma materie. preterea, forma estquodam esse racionis; nullus respectus dat esse cuicunque obiecto; igitur nullus < respec-tus > est forma, respondendum: uel ut dicit aristoteles sicut se habet accidens, sic formaad materiam, ita quod accidens non est forma quia est in subiecto proprie; solum formasubstancialis est proprie forma et de ilia est questio. vltra, iste inponit scot < o > quod dicatesse quodam esse realiter d < iuisum > a materia, vnitatem duali < tate > que omnia suntfalsa.

8 argumentum invenitur sine signo locandi, in marg.9 Scotus, Reportatio, d. 12, q. 2, schol. 1, 23: 18, * 9: "Ad aliud, cum dicit Boetius

quod esse est formae, vel a forma, potest dici quod intelligit quod omne esse perfectum,vel est ipsius actus, vel habentis actum, esse materiae non est perfectum: vel esto quodmateria non habeat esse sine forma, non tamen sequitur quin aliter potest esse."

10 numerus aliquis] cane, tune littera v, cum -to spscr.11 Aristoteles, Metaphysica 5, 11 (1018b9 sqq.).12 Nota quod nulla est distinccio inter absolutum et relativum] in marg.

26 < V > TRUM MATERIA POSSIT ESSE SINE FORMA

nominum, non rerum extra, sicut 'vniversale', 'singulare', 'predicatum','subiectum', 'adiectiuum1, 'substantiuum'; ideo, relacio non est res additaracioni relate, sed eadem respectv concepta; si sine habitudine ad aliud,absoluta, si cum habitudine, relatiua. conceptus est distincte representansrem; hoc facit sicut eadem facies, in diuersis speculis communiterrepresentata, dicitur 'diuersa'.

12 quod dices in secunda racione,13 quod deus 'per formam dat essematerie', falsum est; ymaginatur, enim, quod esse existere racio sit vnumesse distinctum a materia, forma, et composito, et quod insit materie performam sicut per causani; similis error auicenne de ente et vno, quodcommentator repugnat, quarto metaphisice,14 turn quia deus possetcausare materiam, formam, et compositum sine tali esse, et ita, essetcompositum sine esse.

13 dices tune: vnius compositi sunt multa esse, dico tot esse quot15 suntencia in ipso; habet, tamen, vnum esse per quod est, scilicet, formam.vnde, quando dicitur quod 'forma dat esse composito',16 non est in-telligendum quod forma det materie esse, quod est res tercia a materia etforma, sed pro tanto dicitur quod dat esse materie quia materia actuatur etperficitur per formam, que est nobilior pars compositi; vnde, ad vnumintellectum, videlicet, idem est dicere 'forma dat esse materie' et 'est eiusperfeccio' - uel negandum est quia forma dat esse materie - ymo, nichil.

14 dico, ergo, quod materia potest existere sine omni forma superaddita,absoluta uel relatiua, et vniuersaliter, omne distinctum ab alio, sine omniextrinseco sibi; accidens, enim, existit sine substancia, a qua plus dependetquam materia a forma; igitur, materia sine forma.

15 contra: tune materia posset esse sine priuacione, cum realiterdistincta, quia est contraria forme, materia non, sed earn recipit, turn quiamateria manet, priuacio non, turn quia materia est principium rei per se,

13 Vide supra, M 2.14 Averroes, Aristotelis metaphyslcorum libri XIIII cum Averrois Cordvbensis in

eosdem commentariis (Venice: Ivntas, 1574), vol. 8, fol. 6?B (in Meta. 4, 2 [1003b22-1004al]): "Auicenna autem peccauit multum in hoc quod existimauit quod vnum et enssignificant dispositiones additas essentiae rei. Et mirum est de isto homine, quomodoerrauit tali errore. Et iste audiuit Loquentes in nostra lege, cum quorum sermonibusadmiscuit ipse suam scientiam Diuinam."

15 em. ins. quod.16 Nota quomodo forma dat esse composito et materiae] in marg.

priuacio non, turn quia ut dicit commentator, primop/z/s/con/m,17 materiaest pars generati et propinquior ad actum priuacione, turn quia non forenttria principia.

16 preterea,18 si modus arguendi valet, rectitude voluntatis separatur auoluntate; consequens falsum per augustinum 19 et anselmum20 de liberoarbitrio; consequencia patet quia res distincte sunt; probo, quia rectitudo,per anselmum, est velle quomodo deus wit voluntatem velle,21 et omnevelle creatum est aliud a uoluntate sicut actus a potencia.

17 preterea, tune magnitude flnita et corpus esset sine flgura, subiectumsine passione, linea sine longitudine, duo alba < sine albedine > , et neesimilia nee dissimilia elementa essent vbi sunt, et nullum superius alio neeinferius, et motus sine mobili.

18 ad primum:22 negatur consequencia, ad probacionem, dico quodpriuacio est materia quia, si aliquid deus - cum non sit pars materie -posset creare et destruere vnam creaturam sine hoc quod creet uel destruatquamcunque aliam, tune sequerentur contradictoria, si forent talesrelaciones realiter distincte.

19 preterea, aut esset vna priuacio omnium formarum, aut cuiuslibetvna; si primum, sequitur: in eo, ex quo facta est, erint infinite rescoextense in materia, cum quelibet pars materie sit priuata inflnitis formis,quia quamlibet potest recipere, et ita,23 deus non posset materiam pro-

17 Averroes, Aristotelis de physico avditv libri octo cum Averrois Cordvbensis variis ineosdem commentariis (Venice: Ivnctas (!), 1562) t. 4, fol. 45s (in Phys. 1, 9 [192a3-6]): "Nosautem dicimus, etc. et intendit per propinquum, id est, propinquum ei, quod est in actu. etdixit: et quodamodo substantia, quia non est substantia in actu, et oppositae istisdifferentijs sunt differentiae priuationis. Deinde dicit, priuatio autem non omnino, id estpriuatio autem non est, neque propinque neque remote, neque est accidens, nedum vt sitsubstantia. et dixit: quod materia non est per accidens, et quod priuatio non est per se...."Ibidem, fol. 45K-L (in Phys. 1, 9 [192a7-16]): "et latuit eos secunda natura, scilicet priuatiomixta cum materia propter quam materia est parata ad recipiendum formas."

18 Nota] in marg.19 Augustinus, De correptione et gratia 6 (PL 44: 921): "Ac per hoc prima pravitas qua

Deo non obeditur, ab homine est; quia ex rectitudine, in qua eum Deus primitus fecit, suamala voluntate decidens, pravus effectus est."

20 Anselmus, De libertate arbitrii, cap. 8, Opera omnia, ed. F. S. Schmitt (Seckau:Abbatial Press, 1938), 1: 220, lines 10-15: "Totam quidam substantiam quam de nihilofecit, potest redigere in nihilum, a voluntate vero habente rectitudinem non valet illamseparare."

21 Ibidem, lines 18, 19: "Nulla autem est iusta voluntas, nisi quae vult quod deus vultillam velle."

22 Vide supra, M 15, i.e. argumentum primum contra.23 em. ms. ista.


ducere nisi produceret infinites res sibi adequate coextensas; si secundum,igitur, similes erunt in materia priuacio et forma ei opposita.

20 preterea, idem est iudicium de silencio et aliis priuacionibus; sedsilencium non est nisi aer in quo non est sonus quia, si esset aliquid, tune,creato sono in acre, aut remaneret silencium in isto medio aliquod autnullum; si primum, igitur, in eo, in eodem medio, foret silencium cumtumultu, quia sit silencium oppositum vni (3IV320 sono,24 maneret cumalio sono; si secundum, tune non quelibet forma habet priuacionem sibioppositam turn quia, quando producens cessaret a produccione, necessa-rio produceret illud aliud, scilicet, silencium - et sic, ageret et non ageret -uel deus cogeretur ad producendum illud.

21 preterea, non obstante isto tumultu, adhuc esset alius sonus natus inacre medio.

22 Item, essent tune silencia tot quot sunt soni.

23 Item, arguo de luce et tenebra, quia aut vna opponitur omni luci autmulte; si primum, inmediate lux et tenebra; nee secundum - patet, et,recedente lumine, quis earn causat? princeps tenebrarum ?

24 preterea, cum omni lumine essent infinite tenebre; consequensfalsum quia mutue se expellunt; probatur consequencia, quia huiusmodimedium, habens lumen, priuatur alio lumine, scilicet, future; igitur, eiuspriuacio non est in isto medio. assumptum probo: quia medium habenslumen est natum recipere omne lumen et non habet illud; igitur, priuaturillo.

25 preterea, omnes priuaciones essent equalis perfeccionis vel non; nonprimum, quia illud peius est quod priuat magis bonum; igitur, vnaperfeccior alia; igitur, esset devenire ad vnam perfeccionem uel equalemforme.

26 preterea, priuacio tune erit accidens quia adest uel abest, turn quia,circumscripta materia a priuacione, quero si materia esset priuata? si sic,frvstra ponitur; si non, substancia est apta habere formam et non habet;igitur, priuata. ad hoc est augustinus, de ciuitate del, qui wit quod atenebra non est aliquid nisi aer sine lumine.25

24 em. ms. vni (31v/32r) vni sono.25 Augustinus, De ciuitate del 11, 10, edd. B. Dombart, A. Kalb, CSEL 40.1 (Turnhout,

1955), p. 527, lines 26-28 (PL 41: 326): "... nam nihil sunt aliud quae dicuntur locorumquorumcumque corporalium tenebrae quam aer carens luce...."

27 dico, igitur, quod priuacio est materia et est forma, quia materia,existens sub vna forma et carens alia, est priuacio illius forme eciam, quenon componitur secum; forma26 opposita in materia est priuacio illius;aliqua, igitur, priuacio est contraria forme, aliqua non; priuacio, que estforma et terminus a quo, est contraria forme que est terminus ad quern.

28 ad tercium:27 priuacio, que est forma, non manet sub utroque ter-mino, que est materia sic.

29 ad aliud:28 commentator non dicit quod potencia sit aliud a materia29

quia materia substantiuatur per posse, sed quod materia, quando30 recipitformam, ad quam est in potencia, desinit esse in potencia ad earn.

30 ad aliud:31 materia et forma, que est terminus ad quern, sunt principiaper se, sed priuacio, que erat forma corporea et terminus a quo, peraccidens, quia principium generacionis, non generati.

31 ad aliud:32 materia esset sine potencia contradictoria et33 posset etnon posset.

32 ad aliud:34 rectitude voluntatis est ipsa voluntas; si, enim, esset actusuel habitus alius, argumentum anselmi non valeret, si volendo auferretrectitudinem; ergo, deus non vellet voluntatem velle quod vellet ipsamvelle quia, si volendo auferat huius rectitudinem, que est velle, siue illudvelle esset actus uel habitus, consequencia non valeret. ideo dico quodintellectvs anselmi et augustini est quod deus non potest sine voluntateiusta facere quod sit iniusta, quia tune cogeret ad peccandum et peccatumnon esset peccatum. ista, enim, rectitude est iustitia, sed quod difflniuitearn, quod 'iustitia est rectitude voluntatis propter se seruata' et quod solavoluntas potest se facere iniustam.

33 ad illud35 de linea et puncto: dicatur uel quod punctus est intrinsecus

26 em. ms. formam oppositam.27 Vide supra, M 15.28 Vide supra, M 15.29 quod potencia sit ... sicut omni conce<ptv> ... quem (!) cognoscitur <a com-

menta > tore resp < icit > aliud in re sed < si > cognoscitur materia adhuc non habet essein potencia < nunc > et postquam habet] in marg.

30 em. ms. non recipit formam.31 Vide supra, M 15.32 Vide supra, M 15.33 em. ms. contradictoria posset et posset et non posset.34 Vide supra, M 16.35 Vide supra, M 17.

linee, ideo non potest, uel quod linea, longitude, figura, superficies, huius-modi, < sunt distincta > a corpore ut alibi videtur < penes > ockam.36

34 ad aliud:37 dico quod subiectum potest esse sine passione, uti dicitur,et motus sine mobili, sed non dicetur 'motum'.

35 ad aliud:38 dico quod deus non potest facere duas materias sinedualitate, quia due materie sunt binarius, qui numerus non est nisi resnumerate; vnde falso ymaginantur qui dicunt quod numerus, quantum adformale, distinguitur a rebus; nescio vbi situaretur ista forma - in39 capiteuel in pede - oportet, enim, quod extenderetur per totum corpus; frustralaborat qui inquirat materiale et formale ibi, quia ita inquiram: quidformale in turba?

36 Nota,40 tamen, quod priuacio et nomina priuatiua multipliciteraccipiuntur. vno modo, priuacio significat subiectum carens forma quamnatum est habere et sic, priuacio nichil est nisi subiecum, et tenebra nisiaer sine lumine, secundum augustinum.41

37 alio modo, accipitur pro forma corumpenda, opposita forme indu-cende, que est terminus a quo generacionis, inpediens induccionem illius;et isto modo, priuacio est forma.

38 tercio modo, significat ac si esset vna res priuatiua, discriminatadiuisionis a subiecto, et opposita forme inducende, ac si dicam quodcecitas esset vnus malus habitus in oculo subiectiue; et sic concipiuntwlgares homines; dicunt, enim, 'lux fugit tenebras1. sed42 talia nichil sunt,sed significant tales habitus destructos, et sic priuacio nichil est et sic sumitaugustinus, contra manichenos, quod tenebre non sunt aliquid, utisilencium,43 et paupertas et nuditas, et anselmus, de casu dyaboli xi, cum

36 ocham] in marg. vide Ockham, Summa logicae 1, 44 in Opera philosophica, edd. P.Boehner, S. Brown, G. Gal (St. Bonaventure, N.Y.: Franciscan Institute, 1974) 1: 135, line107: "Quod autem linea non sit distincta a superficie, probo...."

37 Vide supra, M 17.38 Vide supra, M 9.39 forma] in marg.40 Nota] in marg.41 Vide verba citata supra, n. 25.42 Nota reduccio inpossibilis de priuacione] in marg., nota paupertas nichil est nisi

priu < acio > ... tenebrarum] in marg.43 Augustinus, De natura bom liber (aliter: De natura boni contra Manichaeos), ed. I.

Zycha, CSEL 25 (Prague, 1892), p. 861, lines 15, 16 (PL 42: 556): "... ita sunt tenebrae lucisabsentia sicut silentium uocis absentia."

< V > TRUM MATERIA POSSIT ESSE SINE FORMA 3 1

cecitas non est magis in oculo, vbi debet esse visus, quam in lapide;44 et adcorinthios 8, apostolus: 'ydolum nichil est1 - quere glossam.45

39 preterea, tune nomina priuatiua nichil significarent, quia suntnomina significatiua; respondet (32r/32v) anselmus,46 et commentator,quarto capitulo et in commento vltimo et quartophisice:41 si aliquis queratquid sit vacuum, et dicatur 'dimensio separata', iste sermo uel est indicans,et tune nichil significat adequatum huic toti sermoni, partes tantunialiquid significant, et simpliciter separatum, sed totum nichil signiflcatumadequatum; uel est sermo exponens, et sic significat aliquid, scilicet,vacuum, id est, si dicatur ei: quid intelligendum per hoc nomen 'vacuum'?deinde, si dixerit 'dimensionem separatam', si consideretur quod inpos-sibile sit dimensionem separatam esse, tune vacuum non tale ex sermoneindicante, sed exponente; sic, igitur, patet quod priuacio est multipliciter'forma1, tercio modo exposito.

44 Anselmus, De casu diaboli 11, in Opera omnia, ed. F. S. Schmitt, 1: 250, lines 28-32:"Caecitas namque non est aliud quam non-visus aut absentia visus, ubi visus debet esse ...quare caecitas non magis est aliquid in oculo quia ibi debet esse visus, quam non-visus velabsentia visus in lapide ubi visus non debet esse."

45 Bibliorum sacrorum cvm glossa ordinaria (Paris, 1590), vol. 6, col. 260 (in 1 Cor. 8:4): "Materiam enim Deus formauit, sed stultitia hominum formam dedit. Quaecumquefacta sunt naturaliter: quaecumque enim sunt in creaturis, facta sunt per verbum. Sedforma hominis in idolo non est facta per verbum, sicut nee peccatum per verbum. Sed estnihil, et nihil fiunt homines cum peccant" (verba decerpta, et leviter mutata, ex libroAugustini In evangelium secundum loannem, tractatus 1, capitulum 13 (PL 35: 85), et nonsicut dicit editio Glossae, ex "li<bro> 18 contra Faustum").

46 Anselmus, de casu diaboli 1 1 , 1 : 247, lines 19-21: "Si vox haec, scilicet 'malum',nomen est, utique significativum est. Si autem significativum est, significat. Sed non nisialiquid significat. Quomodo ergo malum est nihil, si quod significat nomen eius estaliquid? Ibidem, p. 251, lines 3, 4: "Hoc igitur modo malum et nihil significant aliquid; etquod significatur est aliquid non secundum rem, sed secundum formam loquendi."

47 em. >m. metaphisice; vide Averroes, Aristotelis de physico, vol. 4, fol. 173p (in Phys.4, 9 [217b20-28]): "Deinde dicit. lam igitur determinauimus quomodo est vacuum, id est,si quis vocauierit materiam vacuum, et quomodo non est, si aliquis vocauerit vacuumdimensiones separatas hoc modo;" vide etiam ibidem, fol. 151L-M (in Phys. 4, 6 [214al7-20]): "... et vacuum, si sit, nihil aliud quam dimensio separata: manifestum est quodvacuum non est. Et cum dicit separata, neque non separata, intendit secundum opinionemdicentium quod vacuum est separatum a corporibus, et secundum opinionem dicentiumquod est mixtum cum corporibus, et non separatam ab eis."

RICHARD OF CAMPSALL

Notabilia de contingenciaet presciencia del

British Library, MS Harleian 3243

Description: See Catalogue of Harleian Manuscripts in the British Museum(London, 1808), 3: 11; J. E. Murdoch and E. A. Synan, "Two Questions on theContinuum: Walter Chatton (?) OFM and Adam Wodeham, OFM," FranciscanStudies 26(1966), 225-232.

CAMPSALL ON DIVINE FOREKNOWLEDGE AND CONTINGENCY

A series of sixteen sayings, Dicta, on problems posed by necessarily truedivine foreknowledge of events in the creaturely world that are genuinelycontingent, like Campsairs essay on universals and his question on matterapart from form, is extant in a single manuscript. Unlike the other twoopuscules, however, this one reached the printing press before 1500; it isincluded in a printing of Ockham's Expositio aurea on the ars vetus and ofQuaestiones by Albert of Saxony, Bologna, 1495. In 1962 I published themanuscript text with variants from the 1496 edition in Mediaeval Studies,for the Bologna printing stems from a significantly different manuscriptbase.1

In the context of the other elements that compose the 1496 volume theconviction that it is fair to term Campsall an "Ockhamist" and, in theterminology of the Bologna printer and editor, a "nominalist," is stronglyreinforced. Not only is the volume primarily a work by Ockham, thecolophon abounds in tendentious terms to characterize him. Ockhamis the "Venerable Inceptor," "the more than subtle doctor" (surely adoctrinaire soubriquet inspired by that given to Duns), "the mostcelebrated master of theological truths and a most acute master of logicalones," and "prince of the sacred school of the unvanquished nominalists."The Quaestiones of Albert as qualified by the same colophon are"extremely profound questions of Albert the Little of Saxony, a student ofthat same school;" last of all, the editor himself was termed "a mostdevoted member of the same academy." The edition has frequentinterpolations by that editor, each of which is enclosed between the initials"F" and "M," for he was the Celestine Benedictine, Prater Marcus deBenevento.2 The dedicatory epistle is a rhetorical exercise by a loannesBatista Millanus who has offered the work to a loannes Traschel, "anornament of the nominalists1 academy"; Brother Mark, the epistle claims,ought to be credited with having "raised from the depths to the skies thatdogma of the wholly unconquered nominalists, oppressed and down-trodden as it were among us." It can hardly be doubted that Campsall,

1 E. A. Synan, "Sixteen Sayings by Richard of Campsall on Contingency and Fore-knowledge," Mediaeval Studies 24 (1962), 250-262.

2 Ibidem, p. 251.

CAMPSALL ON DIVINE FOREKNOWLEDGE AND CONTINGENCY 35

whose very short work is understandably not mentioned in either theepistle or in the colophon, must have been considered a nominalist andone in the sense of being an Ockhamist as well. To these authors and theireditor may be added the name of the Bolognese master-printer responsiblefor the material production of the edition, Benedictus Hectoris (Faelli),who is known to have been active at Bologna from 1487 until 1523 and,until 1491, in partnership with Plato de Benedictis.3

When Aristotle faced the question of whether a statement concerning afuture contingent event is true or false he was content to say that it couldbe neither one nor the other before the event (Peri ermeneias 9 [18bl-19b4]). His reason was that, should such a proposition have truth valuebefore the event, then the event could no longer be genuinely contingentand this would exclude both "counsel" and "chance," two items thePhilosopher was unwilling to jettison. Unlike biblical believers, Aristotlehad no need to introduce the complication of an omniscient God; hisphilosophically conceived deities, the primary movers of the spheres,knew nothing of the sublunar world.

Boethius had provided the classical device for reconciling truestatements, for instance, the prophecies of the Lord, or of an inspiredprophet, bearing on the future with the genuine contingency of certainclasses of events. As a human observer who sees the sun rise by anecessity of nature and a man walking by free choice, sees that man witha necessarily truthful observation which does not denude the observedwalking of its contingency, so God in his eternal present knows thecreated past and future with unchanging truth, yet leaves the radicalcontingency of the created cosmos undiminished. Above all, infallibledivine knowledge does not wound the contingency of human freedecisions within that cosmos.4 In substance, this approach held the fielduntil Scotus and Ockham proposed new ways of setting the problem;Thomas Aquinas, for instance, in his last extant work, the brief but skillfulLetter to the Abbot of Monte Cassino,5 remained within the tradition ofBoethius on this issue.

3 Ibidem, p. 251.4 Boethius, Philosophiae consolationis libri, 5, prosa 6, ed. Lvdovicvs Bieler, CSEL 94

(Turnholt: Brepols, 1957), p. 103, no. 22: "... sicuti uos cum pariter ambulare in terrahominem et oriri in caelo solem uidetis, quamquam simul utrumque conspectus tamendiscernitis et hoc uoluntarium illud esse necessarium iudicatis..."; also PL 63: 860C-86U.

5 A. Dondaine OP, "La lettre de saint Thomas a 1'abbe du Montcassin," in St. ThomasAquinas 1274-1974. Commemorative Studies (Toronto: Pontifical Institute of MediaevalStudies, 1974), 1: 87-108.

36 NOTABILIA DE CONTINGENCY A ET PRESCIENCIA DEI

Campsall, as must be expected, here as well as on the universal and onmatter and form, proposed what can be termed "Ockhamist" theses. Whatdemonstrates the Ockhamist quality of Campsall's solution is that he hasthere echoed a pair of Ockham's distinctions in order to establish that thebiblical conviction, God "knows" the contingent future, can be explainedto a point in rational terms. These are his distinction between a broad anda strict sense of the word "know" and an interpretation of sentences aboutthe past as dependent in important ways upon parallel sentences about thefuture. Campsall, to be sure, has shifted his emphasis on this from thetruth value of such sentences, explicitly mentioned by Ockham, to theircontingent modality. Where the notion of eternity is crucial to theBoethian approach, for Ockham and Campsall the notions of "to know"and of "knowledge" are at the heart of the matter. Knowledge in the strictsense is knowledge of what is the case; the ground of God's knowledge isthe divine decision to create this world rather than any of the infinitude ofpossible worlds that are not and will not be actualized. Knowledge in abroad sense is the grasp of all conceivable alternatives; its ground for Godis the infinitely imitable divine essence as exemplar for all beings, whetheractual or merely possible. In the first, strict sense "to know" isequivalently "to know as true"; in the second, broad sense "to know" isequivalently "to grasp any intelligibility" whether it be complex,incomplex, necessary, contingent, possible, impossible, true, or false.Furthermore, Campsall set the problem as one that bears on the truth ofpropositions: The truth of a proposition about the past and the truth of aproposition about the future are linked in a causal way. Thus, that "someevent was going to come to pass" depends for its truth upon the truth ofthe statement that "this event will come to pass." This procedure evokesthe Ockhamist conviction which Campsall assumed to be valid withoutdiscussion, namely, that "cause" also has two meanings. In addition to thestrong, ontological meaning there is a weaker sense in which theantecedent of a "consequence" is the "cause" of the consequent.

Dependence on Ockham is once more balanced by a hint of in-dependence in that Campsall avoided all properly theological reasoning inhis assertion that for God or for God's prophet, future contingentstatements possess determinate truth value. True, Campsall did adduce atheological, even a biblical, cast of characters to illustrate his views:Antichrist, the blessed, and among the blessed Peter, serve to typify thepoints he wished to make, much as Ockham had used Peter and Jonah,but not Antichrist. Campsall's argument on this biblical enigma, however,is austerely logical in that it makes no appeal to what may transcendhuman reasoning, whereas Ockham accepted the situation that, as he saw


it, he must concede a determinate truth value to statements about thecontingent future "because of the sayings of the Saints," propter dictaSanctorum.6

6 Ockham, The Tractatm de praedestinatione et de praescientia del et de futuriscontingentibus of William of Ockham, ed. Ph. Boehner OFM (St. Bonaventure: TheFranciscan Institute, 1945), p. 15.

Notabilia quedam Magistri Richard! camassale

pro materia de contingencia et presciencia del1

1 < A > CCIPIATVR IGITVR ista proposicio de futuris: 'antichristuserit.' ista proposicio potest esse falsa, sicut antichristus potest esse nonfuturus, sed postquam uera est, non potest successiue mutari a ueritate infalsitatem, nee econuerso. Vnde, si ipsa est nunc uera, ab eterno fuit ueraet, tamen, nunc et ab eterno potuit esse falsa quia est contingenter uera. etsi sit falsa, sicut potest esse falsa, semper et ab eterno fuit falsa, si quisearn2 formasset, sicut tune ab eterno antichristus non fuisset uenturus.Vnde, non est imaginandum quod proposicio prius uera postea mutetur infalsitatem, nee econuerso quia 'mutari1 est 'aliter se habere nunc quamprius' et sic nulla proposicio talis mutatur a ueritate in falsitatem. Et notaquod, quando antichristus est iam creatus et non futurus, tune deus nonscit ipsum esse futurum, sed factum; nee, tamen, deus mutatur, sed sufficitmutatio obiecti quod tune se habet aliter quam prius. Ex quibus sequunturaliqua dicta:3

2 primum.4 Aliqua proposicio est contingenter vera et, tamen, nonpotest mutari a veritate in falsitatem quamuis possit esse falsa.

3 racio est quia ista: 'antichristus erif est vera, et potest esse falsa, sed sifalsa ponatur, ab eterno falsa fuit, ita quod ibi non esset mutacio, et illud5

respondendum est de proposicionibus de futuro.

1 Ascriptio ex cod. Harl. 3243, fol. 88V ubi autem deficit par. 1; par. 1 sumitur exeditione, scilicet, Ockham, Expositio aurea et utills super Artem ueterem edita peruenerabilem inceptorum fratrem Guilielmum de Occham cum question/bus Alberti Paruide Saxonia (Bologna: Benedictus Hectoris, 1496; repr. Ridgewood, N.J.: The Gregg Press.1964), T6 r 'v .

2 em. ed. eas.3 abhinc verba ms. cum var. ex ed.4 Primum] in marg. I dictum] add. ed.5 hoc est tenendum] ed.

I

NOTABILIA DE CONTINGENCIA ET PRESCIENCIA DEI 39

4 secundum.6 aliqua proposicio est vera, et potest esse falsa, et tamen,non potest cessare esse vera.

5 quia, si cessaret a veritate,7 mutareture a veritate in falsitatem; eodem8

modo, est falsa, et potest esse vera, et tamen, non potest cessare esse falsaquia,9 si falsa10 ponatur, ab eterno fuit falsa et, per consequens, nonincipit11 esse falsa et, si non incipit12 esse falsa, non desinit esse vera. etita13 intendit doctor cum dicit quod ibi est necessitas inmutabilitatis, sednon ineuitabilitatis.

HI

6 tercium.14 deus uel alius potest scire vtrumque contradictoriorum, ettamen, nee15 vtrumque simul, nee vnum post alterum.

7 quia, vtrumque potest esse verum, et tamen, nee simul, nee alterumpost alterum; patet ex primo notabili.

IV

8 quartum.16 aliqua sunt contradictoria quorum vtrumque potest esseverum, nee, tamen, simul, nee vnum post alterum.

9 quintum.17 aliqua sunt18 que non sciuntur a deo, et19 possunt sciri abeo, et tamen, si nunc20 scirentur21 a deo, non aliter se habuissent nuncquam prius se habuissent, uel quam ab eterno se habuerunt.

6 secundum] in marg. I dictum est quod] add. ed.I iam add. ed.8 eodem modo est ... cessare esse falsa] om. ed.9 quod] ed.10 falsa] om. ed.I I incepit] ed.12 incepit] ed.13 istud intendunt doctores cum dicunt] ed.14 .3.] in marg. I dictum quod] add. ed.15 non] ed.16 .4.] in marg. I dictum quod] add. ed.17 .5.] in marg. I dictum quod] add. ed.18 sunt que] om. ed.19 que] ed.20 nunc] om. ed.21 modo] add. ed.

II

v

40 NOTABILIA DE CONTINGENCIA ET PRESCIENCIA DEI

10 nam, si ilia que nunc non sunt scita essent scita a deo, semperfuissent scita et, per consequens, non aliter se haberent nunc quam prius;tune ab eterno se habuissent, si essent nunc22 a deo scita; deus, enim,potest scire antichristum non venturum sicud antichristus potest esse nonventurus.

VI

11 sextum.23 aliqua proposicio ab eterno fuit vera que potest esse falsa,et tamen, si esset falsa, non aliter se haberet quam ab eterno24 habuisset.25

VII

12 septimum.26 Ego possem27 facere aliquam proposicionem fuissescitam a deo que28 non est scita a29 deo, et econuerso.

13 quia, ponatur quod .a. nunquam eueniet;30 potest, posito tamen31

quod cum hoc32 .a. dependeat a libera voluntate mea, possum facere quod.a. eueniet, et sequitur propositum quia, si eueniet a voluntate mea, abeterno fuit scitum a33 deo .a. debere euenire.

VIII

14 octavum.34 possum facere aliquam proposicionem semper fuisse veraque, tamen, nunquam fuit vera.

15 quia, si possum facere quod .a. eueniet, ego35 possum facere quodhec est36 vera: '.a. eueniet;' sed, si hec sit vera: '.a. eueniet,' semper fuitvera, et tune vltra, sequitur quod deus ab eterno sciuit .a. fore. Sed, quipotest facere quod antecedens sit verum, potest facere quod consequens sit

22 nunc] om. ed.23 .6.] in marg. I dictum quod] add. ed.24 se] add. ed.25 patet ex quinto] add. ed.26 .7.] in marg. I dictum quod] add. ed.27 possum] ed.28 ab eo' add. ed.29 a deo] om. ed.30 tune deus nunquam sciuit .a. euenire et tamen hoc] add. ed.31 tamen quod] om. ed.32 hoc] om. ed.33 a deo] om. ed.34 .8.] in marg. I dictum quod] add. ed.35 ego] om. ed.36 sit]ed.

NOTABILIA DE CONTINGENCIA ET PRESCIENCIA DEI 41

verum; ergo,37 ex quo possum facere quod hec sit vera: '.a. eueniet,'possum facere quod deus ab38 eterno sciuit illud quod nunquam sciuit.39

IX

16 nonum.40 aliquid fuit, et tamen, nunquam postea posset41 esse, ettamen, non erit42 necessarium illud transisse in preteritum.

17 quia, sit .b. instans preteritum in quo deus sciuit .a. fore pro futuro;tune hec fuit vera:43 '.a. fore in .b. est44 verum/ et nunquam erit vera, neepotest esse vera quia .b. instans, cum sit preteritum, non potest fore, ettamen, non est necessarium illud transisse, nee45 necessario transit inpreteritum quia ista: 'deus sciuit .a. in .b. fore' est contingens, similiter eteius veritas et quamuis transmit46 adhuc veritas eius est contingens quiadependet ab vna de futuro que est contingens, scilicet, ab ilia: '.a. erit,' queest contingens; nisi, enim, .a.47 debet fore,48 non sciuisset .a. in .b. instantipreterito fore; vnde,49 proposicio de preterite vera50 non est necessaria quedependet a futuro contingent!.51

18 decimum." aliquod est scitum quod potest non esse scitum sicudpetrus iam53 est certus de sua beatitudine, et heri fuit certus, et tamen,potest54 non esse certus.

XI

19 undecimum.55 In diuina essencia oppositum istorum contradictorie,

37 igitur si possum facere] ed.38 ab eterno] om. ed.39 et sic possum facere quod deus sciat illud quod nunquam sciuit nee sciet] add. ed.40 .9.] in marg. I dictum quod] add. ed.41 potest] ed.42 est]ed.43 deus scit] add. ed.44 est verum] om. ed.45 nee necessario transit] om. ed.46 transierit] ed.47 .a.] om. ed.48 deus] add. ed.49 nulla] add. ed.50 vera non] om. ed.51 nota bene] in marg.52 .10.] in marg. I dictum quod] add. ed.53 iam] om. ed.54 de ea] add. ed.55 .11.] in marg. I dictum quod] add. ed.

x

42iiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii

que modo representantur, potest ab eterno non56 representari, sed nonsimul quoad complexa.

XII

20 duodecimum.57 diuina essencia habet vnum modum representandilicet non determinetur ad vnum oppositum.58

XIII

21 tercium decimum.59 Quamuis diuinus intellectus sciat omne60 re-presentatum in diuina essencia, et solum61 illud, tamen, aliquid potestscire quod actv non representatur in ea, sed potest in62 ea representari;patet ex xi et63 quamuis diuine essencie conueniat naturaliter representare,non tamen necessario, respectv contingencium, nisi64 obiciantur.

XIV

22 quartum decimum.65 In proposicione de preterito vera, quando actus66

exercitus per verbum preteriti temporis non transit sed perma-(a/b)-net,67

vel quando ilia68 de preterito dependet a future contingenti, tune ilia depreterito ita est contingens sicud ilia de future, sicud ista: '.a. fuit futurum'dependet ab ista: '.a. erit futurum.'69

xv

23 quintum decimum.70 Quarnuis sciencia dei non dependeat ab aliquoextra deum, tamen, veritas istius71 proposicionis: 'deus scit .a. fore,'dependet ex alico extra.

56 non] om. ed.57 .12.] in marg. I dictum quod] add. ed.58 obiectum] ed.59 .13.] in marg. I Vnde] add. ed.60 omne] bis ed.61 solum illud] om. ed.62 in ea] om. ed.63 et] om. ed. I xm dictum quia] add. ed.64 nisi obiciantur] om. ed.65 .14.] in marg. I xini dictum quod] add. ed.66 est] add. ed.61 semper] add. ed.68 propositio] add. ed.69 que est contingens] add. ed.70 .15.] in marg. I dictum quod] add. ed.71 huius] ed.


XVI

24 sextum decimum.72 Quamuis sciencia del sit in se necessaria, tamen,deus non sciuit73 necessario '.a.' quia est contingens, et ideo, non potestnecessario sciri, sic quod deus noscat earn necessario esse vera.

25 Ex istis 1674 dictis patet quod certa et infallibilis cognicio potesthaberi de futuris contingentibus, sine mutacione a veritate in falsitatem,75

sine desicione veritatis, vel76 successione falsitatis post77 veritatem, veldecepcione78 in sciencia, quia proposicio potest esse contingenter79 vera,80

et tamen, non mutari de81 veritate in falsitatem, nee desinere esse vera, etcetera; igitur,82 multo magis deus potest aliquid scire contingenter, ettamen,83 sciencia non potest mutari84 in falsitatem, nee85 arguitdesicionem in sciencia sicud nee in proposicione, nee successionem, itaquod deus86 potest scire87 quod non scit sine successione,88 quia vnicus89

actus indiuisibilis est, nee arguit decepcionem quia non omnis, qui90 estcertus et necessario certus, sicud91 petrus est certus de sua beatitudine, ettamen, contingenter quia potest esse92 non beatus, vnde, contingencianullum illorum .4. arguit in deo, sicud nee in proposicione, vt satis clarepatet ex dictis.

72 .16.] in marg. I dictum quod] add. ed.73 nouit] ed.74 16 dictis] 0/77. ed.75 et] add. ed.76 et successione in falsitatem] ed.77 post veritatem] om. ed.78 deceptionem] ed.79 contingens] ed.80 vera] om. ed.81 de veritate in ... esse vera et cetera] om. ed.82 et] ed.83 eius] add. ed.84 a veritate] add. ed.85 nee arguit desitionem ... successionem ita quod] om. ed.86 deus] om. ed.87 re aliquid] add. ed.88 tamen] add. ed.89 actus est unicus quo scit omnia] ed.90 qui] erf.91 ut]ed.92 esse non beatus ... patet ex dictis] om. ed.

Expliciunt dicta sexdecim uenerabilis Ricardi de Capsali de futuris continge,ntibus]add. ed.

Richard of Campsall: Indexes

I. INDEX NOMINUM

See in. Index genera Us and, for the starred items, see also the n. Index fontium.

Anselmus*AntichristusAugustinus*Averroes (Commentator)*Avicenna*Boecius*Campsalis, Richardus, see CamsalCamsalCommentator, see AverroesManicheiOckham, Guillelmus*Paulus (Apostolus)*Petrus (Apostolus)*Princeps tenebrarum (principium malum secundum Manicheos)Scotus, loannes Duns*

II. INDEX FONTIUM

Anselmus, De libertate arbitrii M 16, n. 20; M 16, n. 21De casu diaboli M 38, n. 44; M 39, n. 46

Aristoteles, Metaphysica M 10, n. 11Augustinus, De trinitate u 5, n. 5

De correptione et gratia M 16, n. 19De ciuitate del M 26, n. 25; M 36, n. 41De natura boni contra Manichaeos M 38, n. 43

Averroes, Commentarium magnum in De anima u 11, n. 8In Metaphysicorum libros M 12, n. 14In Physicorum libros M 15, n. 17; M 39, n. 47

Avicenna, Metaphysica u 4, n. 4; u 9, n.6; u 10, n. 7Boethius, //; Porphyrium u 1, n. 3Glossa ordinaria M 38, n. 45Guillelmus Ockham, Summa logicae M 33, n. 36loannes Duns Scotus, Reportatio Parisiensis M 2, n. 2; M 3, n. 4; M 4, n. 5; M 5,

n.6; M 8, n. 9Sacra scriptura: 1 ad Corinthios M 38, n. 45

INDEXES 45

III. INDEX GENERALIS

absolutum M 8, 10; quelibet res creata est a. M 11accidens: a. commune u 4; forma universalis a. in anima u 8; a. sine subiecto M 1;

a. sine substancia M 14; priuacio est a.? M 26actus exercitus p 22adiectivum M 11aer M 20, 21, 36alba (encia): a. sine albedine M 17annichilare u 7anselmus M 16, 32, 39; Index fontiumantichristus p 1, 3, 10augustinus M 16, 26, 32, 38; u 5; Index fontiumauerroes (commentator) M l 2 , 15, 29, 3 9 ; u l l ; Index fontiumavicenna M 12; u 4, 9; Index fontiumbeatitude: petrus certus de sua b. p 18boecius u 1; Index fontiumcamsal (Richardus camassale, Campsalis) M n. 1; p inscriptio operis n. 92; u n. 1cecitas: priuacio, non magis in oculo quam in lapide M 38cognicio: c. diuina infallibilis de futuris contingentibus p 25commentator, see auerroescompositum M 12, 13conceptus: distincte representans rem M 11conclusio: c. indefmita M 7contradictoriorum: c. cognicio p 6, 8corpus: c. simplex u 2; u 3; sine figura M 17, 33, 35corrupcio, generacio M 5, 37creare u 6creatura: deus potest c. et destruere vnam sine alia M 18deus u 6, 7; d. non est in genere quia simplex u 17 (cf. L 18.11); quod d. causat per

causam secundam potest sine ista M 2; potest d. causare vnum causabiledistinctum sine alio M 3; potest d. velle materiam sine forma M 4; potestd. creare et destruere vnam creaturam sine alia M 18; potest d. materiamproducere M 19; d. non cogitur ad producendum M 20; M 32; d. nonmutatur p 1; d. uel alius potest scire vtrumque contradictoriorum p 6;p 9, 10, 12, 15, 17, 23, 24; d. est vnicus actus indiuisibilis p 25

differencia: est d. res extra? u 1; d. in anima subiectiue u 12; d. est modusdeterminans u 17

diffinicio: sermo habens partes u 12dissimilia M 17dualitas M 9; deus non potest facere duas materias sine d. M 35esse: e. datur per formam M 2, 12, 13; "e. existere" M 8; "e. in genere" dicitur

dupliciter u 13, 14; e. in genere substancie u 14; e. in genere qualitatisu 14; e. in specie u 14

essencia diuina p 19, 20, 21

46 INDEXES

existere M 14, 27figura: corpus sine f. M 17, 33forma: f. substancialis u 2, 3; f. communis u 3, 5; f. uniuersalis u 8, 9, 10, 11; f.

singularis u 9; particularis u 11; per f. deus dat esse materie M 2, 12, 13; f.absoluta, relatiua M 6, 10, 14; f. nobilior pars compositi M 13; materiapotest existere sine f. M 14; priuacio omnium f. M 19; non quelibet f.habet priuacionem sibi oppositam M 20; priuacio est f. M 27, 28; quandomateria recipit f. desinit esse in potencia ad earn M 29; priuacio est f.corrumpenda opposita f. inducende M 37, 38

formale: frustra distinguitur a materiali M 35generacio et corrupcio: mutaciones distincte M 5, 37genus: g. res extra? u 1; g. et differencia u 13; g. et species u 17; u 3, 8, 9, 11; g. in

anima subiectiue u 12habilitas: h. et potencia ad formam M 9homines wlgares: dicunt cecitatem esse vnum malum habitum in oculo M 38inesse M 10ineuitabilitatis necessitas p 5inferius: nullum i. alio M 17inmutabilitatis necessitas p 5intellectus: i. materialis respicit formas vniuersales u 11; i. diuinus scit omne in

essencia diuina representatum et solum illud p 21; i. diuinus est vnicusactus indiuisibilis p 25

intencio: vniuersalis i. in anima inmaterialiter u 8, 13; i. est qualitas in animasubiectiue u 14

linea: 1. recta predicamentalis u 13; 1. et puncto, de M 33; 1. sine longitudine M 17longitude M 17, 33lumen M 23, 24, 26, 36lux: 1. et tenebra M 23manichei M 38; cf. M 23materia: m. prima u 2, 11; deus dat esse m. per formam M 2, 12, 13; potest deus

velle m. sine forma M 4; potest deus separare esse a m. M 8; potest deusfacere m. sine vnitate M 9; m. est absolutum M 10; m. potest existere sineforma M 14; sine priuacione? M 15; priuacio est m. M 18, 27, 28; priuacioest aliud a m. M 29; m. circumscripta a priuacione M 26; infinite rescoextense in m. M 19; m. non intelligitur sine forma M 1; m. primarespicit formas particulares u 11; m. sine potencia contradictoria M 31

materiale: frustra distinguitur a formali M 35modus: determinabilis est genus, determinans autem differencia u 17motus: m. sine mobili? M 17, 34mutacio: de veritate in falsitatem p 1, 2, 3, 5, 25natura: n. specifica u 1necessitas: inmutabilitatis, ineuitabilitatis P 5nichil: distincio inter absolutum et relativum n. est M 11; "dimensio separata" uti

totum n. significat M 39

INDEXES 47

nomina priuatiua: multipliciter accipiuntur n. p. M 36; nichil significant? (suntnomina significatiua) M 39

nuditas: non est aliquid, sed priuacio M 38ockham (guillelmus) M 33; Index fontiumordinacio predicamentalis u 14pars quidditatiua u 1passio: subiectum sine p.? M 17paulus (apostolus) M 38; Index fontium: sacra scripturapaupertas: non est aliquid, sed priuacio M 38peccare M 32petrus (apostolus): certus de sua beatitudine P 18, 25potencia: p. et habilitas ad formam M 9; actus distinctus a p. M 16predicacio in quid u 2predicari de alio: dicitur dupliciter u 15, p. de re extra u 16predicatum M 11princeps tenebrarum M 23priuacio M 15; p. est materia M 18, 27, 28; p. omnium formarum M 19; p. luminis

M 24; p. omnes equalis perfeccionis? M 25; p. est accidens? M 26; p. queest forma corporea est principium generacionis M 30; p. et nominapriuatiua M 36, 37, 38, 39; p. est multipliciter "forma" M 39

prius et posterior M 8proposicio: p. de futuris contingentibus P 1, 3, 22; p. contingenter vera P 1, 2, 3,

22; p. ab eterno vera P 1, 11; p. ab eterno falsa P 1, 5; p. de preterite verap 22

quidditas u 1, 5; M 8rectitudo: r. voluntatis est ipsa voluntas M 32; cf. M 16relacio: non est res addita racioni relate M 11; r. realiter distincte? M 18relativum M 10, 11res: r. communis? u 8; r. priuativa? M 38; r. creata omnis est quid absolutum M 11sciencia: creata de futuris contingentibus? p 6, 25; s. dei (uel alius) de futuris

contingentibus p 25; s. dei non dependet ab aliquo extra deum p 23; s. deiin se est necessaria P 24, 25

scire: s. sumitur dupliciter, stricte P 1, 6, 9, 10, 12, 13, 15, 16, 18, 23, 24, 25; largep 21;cf. P 19, 20, 21

scotus (ioannes duns) M 2, 6; Index fontiumsermo: exponens, indicans M 39silenciuni: s. cum tumultu? M 20, M 21, 38; s. cum sono? M 20; s. est aer in quo

non est sonus M 20similia M 17simplex: substancia s. u 17singulare M 11sonus: s. et silencium M 20species u 1, 3, 8, 9, 11, 12, 13subiectum M i l ; potest esse sine passione? M 34

48 INDEXES

substancia u 3, 14substantivum M 11superficies M 33superius: nullum s. alio? M 17tenebra: t. et lux M 23; princeps t. M 23; t. est aer sine lumine M 26, 36, 38terminus: t. a quo, ad quern M 27, 30, 37tumultus: cum silencio? M 20, 21unitas M 9uniuersale: est forma in anima u 8; M 11vacuum: "dimensio separata"? M 39voluntas: v. libera p 13; sola v. potest se facere iniustam M 32ydolum: "y. nichil est" M 38ymago: y. trinitatis, anima racionalis u 5

Part Two

Pseudo-Richard of Campsall

Introduction

THE ANTI-OCKHAMIST LOGIC

The epistle that introduces Ockharrf s Summa logicae celebrates the valueof logic and presents the Summa as an effort to make a useful knowledgeof logic available to young students, especially to prospective theologians:

... Since it often happens that young men undertake to study subtle points oftheology and of the other faculties before they have much experience oflogic and, owing to this, they fall into difficulties - inescapable for themwhereas for others these are either trifling ones or no difficulties at all - andthus they slip into manifold errors, rejecting genuine demonstrations assophistries and taking sophistic arguments for demonstrations, hence I havedecided to write this treatise, clarifying the rules in the process, at times byphilosophical as well as by theological examples.1

Although the unidentified author of the present Logica deplored Ock-ham's logical conceptualism, he shared this conviction with the VenerableInceptor: Theologians, among others, need some basic logic. His purposewas to provide the minimum necessary and he did not pretend to havesaid everything that could have been said:

No one ought to blame me if I do not treat of everything because in thistreatise I intend only to treat in a brief way of some blunders in logic andtheology and that for the sake of less advanced students (L 23.10).

Readers who were also beginners evoked recurrent references in theLogica to the brevity of treatment that ought to be sufficient for theauthor's purpose (L 5.05, 8.03, 9.15 etc.) and the frequent expression of aconcern to avoid "prolixity," a concern which also echoes Ockham, as

1 Ockham, Summa logicae, p. 6, lines 21-28: "... Et quia plerumque contingit antemagnam experientiam logicae subtilitatibus theologiae aliarumque Facultatem iunioresimpendere studium, ac per hoc in difficultatibus eis inextricabiles incidunt, quae tamenaliis parvae sint aut nullae, et in multiplices prolabuntur errores, veras demonstrationestamquam sophismata respuentes et sophisticationes pro demonstrationibus recipientes,tractatum hunc duxi scribendum, nonnumquam in processu regulas per exempla tarnphilosophica quam theologica declarando."

52 PART TWO

witness the concluding lines of various chapters of his Summa logicae,fj^rs prima, for instance, Chapters 43, 48, 50, 55, 59. On the other hand,this desire to avoid prolixity did not lead the author of the Logica torenounce all pedagogical opportunities:

I have put in these points concerning "the diverse'1 only to give students anoccasion to do some thinking; hence, let these remarks suffice (L 33.04).

Again, after an involuted discussion of the way in which a number ofconcepts may bt said to correspond to a syncategorematic term, a peda-gogical reason justified an arm's length stance on the solution proposed:

Still, I do not say this for any reason except for the sake of an exercise, notat all by way of assenting; therefore, you may state it as you please (L 4.03).

With these points of agreement with Ockham noted, it must be recognizedthat the unknown author of this response to the Summa logicae sought ina systematic way to provide his readers with adequate armor againstOckhamism. That author cannot have been Richard of Campsall whosename heads the codex. Campsairs three opuscules show general agree-ment with Ockham; references to Campsall by contemporaries, RobertHolcot op,2 John Baconthorp, O.Carm.,3 Adam Wodeham OFM,4 Walter ofChatton OFM,S as well as three anonymous Sentence commentaries,6

mention his name and ascribed to him positions akin to Ockham's ratherthan to those of Duns.

THE AUTHOR

Although both internal and external evidence make it certain that Richardof Campsall, Master of Theology and Fellow of Merton College, cannothave been the author of our Logica, the line that has seemed to ascribe thework to him merits close reading. The immediate context of that line is aparagraph in which the author of the Logica argued that a conceptualistthinker must be prepared to accept an awkward consequence of hisposition: If conceptualism were correct, the author of the Logica reason-ed, then God would be "in a genus":

2 See The Works of Richard of Campsall, 1: 16, n. 25, where reference is made to my"Richard of Campsall, an English Theologian of the Fourteenth Century," MediaevalStudies 14(1952), p. 7, n. 40.

3 Ibidem, n. 26 ("Richard of Campsall," p. 7, nn. 42, 43, p. 8, nn. 46, 47).4 Ibidem, n. 27 ("Richard of Campsall," p. 7, nn. 44, 45).5 Ibidem, n. 28 ("Richard of Campsall," p. 8, nn. 48, 49).6 Ibidem, n. 29 ("Richard of Campsall," p. 7, nn. 37, 38, 39).

INTRODUCTION 53

For those who set it down that "genus" is nothing but a concept of themind, one which can be predicated univocally of many and that in the lineof quiddity, have to say that not only created realities (ones which are notparts of those < created > realities, in accord with the differentiating noteof matter and form which are not "in a genus" unless it be by "reduction")not only are such realities "in a genus," but I claim they have to say that theFirst Being, who is the God of glory, is in a genus because a single conceptcan be predicated of him and of other realities in the line of quiddity( L l 8 . l l ) .

Following this report of straight conceptualism - "'genus' is nothing but aconcept of the mind" - and what the author of the Logica conceived to bea necessary consequent of it - that God is "in a genus" - is the perplexingline that has been taken to name Campsall as author of the Logica. Toavoid question-begging, this line as well as the references to it fromelsewhere in the codex must be given in Latin and with the minimalpunctuation provided by the scribe, this last a single slash to distinguishthe two points referred to as ista:

et ego Kamsal auribus meis audiui vnum doctorem solempnem oxonie quiista determinacione publica dixit hoc verum esse / et quod sine periculopotest dici(L 18.11)

A marginal note beside this line, in a hand other than that in which thetext of the Logica was written, that of "annotator 1," shows that this linewas interpreted by at least one mediaeval reader to mean:

I, Campsall, with my own ears heard a solemn doctor of Oxford who saidthese things, ista, in a public disputation: < 1 > This is true, and < 2 >That this can be stated without peril < of theological error > .

This interpretation underlies the annotator's invitation to observe that a"Campsall" is the author of the work, rather than "as some think," Johnof Rodington:

nota hie autorem huius operis est enim kanpsal et non Johannes derodintone sicud aliqui putant (v. cap. 18, n. 9).

The scribe who drew up the table of chapter headings had accepted thismarginal notation and called the reader's attention to it:

Nota nomen compositoris huius operis require carta vigesima prima(fol. 100V).

At the foot of the same folio there is written in yet another hand:

Logica campsale anglici contra ocham.

54 PART TWO

It must be noted finally that on folio l r , written between the chapterheading and the opening lines of the text, is the descriptive title in amediaeval hand, likely that of a librarian:

Logica Campsale Anglicj ualde utilis et realis contra ocham.

This multiplication of ascriptions must be reduced to the single line quotedfirst, et ego Kamsal..., for the marginal note depends upon it as do the twonotations on the last folio and the heading given on the first folio.

Against this ascription to "Kamsal" is the incompatibility between thedoctrine of the Logica and the conceptualism exhibited by Master Richadof Campsall in his authentic works, a conceptualism confirmed by thetraces Campsall has left in contemporary references noted above. Ourproblem, therefore, is to account for the sentence, et ego Kamsal..., giventhat the only known scholar named "Campsall" within an appropriatetime-span cannot be the author of the Logica.1

Professor Gedeon Gal, in the Introduction to his critical edition ofOckham's Summa logicae, has proposed a most plausible explanation forthis problematic sentence.8 The name "Kamsal," he has no doubt, facedthe scribe who produced our codex, but the name had been introducedoriginally, perhaps in the margin, to indicate the source of the opinion thatGod can be spoken of as "in a genus" and not as the author of the Logica.From the margin, or perhaps from another location in the sentence (whichmay have read: ego auribus nieis audiui Kamsal...) it "migrated" to wherewe now find it. The learned Editor has objected also that it is mostimprobable that one who had spent his life at Oxford, as Richard ofCampsall had done, would have written: audiui oxonie. As for who thetrue author may be, Gal listed some possible candidates: Walter ofChatton (who, in Gal's view, may be "behind" the true author),9 John ofRodington,10 John of Reading (the one Gal would most easily accept),11

and even the Dominican, Vercellino de Vercellis;12 not one of these

7 A rector of St Martin's, Canterbury, who acted as executor of the will of Simon ofBredon in 1372, "Richard of Campsall," p. 1, is one.

8 Ockham, Summa logicae, p. 59* sq. "Sed quid de verbis 'ego Kamsal'? "9 Ibidem, p. 61*: "... ei a tergo stare videtur Gualterus de Chatton...."10 Ibidem, p. 60*: "... loannes de Rodyngton ... non ita fideliter adhaeret doctrinae

Doctoris Subtilis nee ita acriter impugnat doctrinam Inceptoris sicut auctor Logicae contraOckham."

11 Ibidem, p. 60*: "Si aliquis diceret auctorem esse loannem de Reading, facilius eicrederemus."

12 Ibidem, p. 61*, n. 25: "Vercellino de Vercellis OP, qui floruit circa a. 1460, ad-scribitur "Logica contra Ockham, quam inscripsit: Anti-Ocham.... Sed auctor nostraeLogicae contra Ockham certe non erat ex ordine Fratrum Praedicatorum."

INTRODUCTION 55

escapes all objection and Gal concluded that "The true author of thiswork, therefore, is hidden from us."13

To this analysis of the puzzle, from which it would be difficult todissent, I should like to add two supplementary comments.

First, it may be that the author did organize his sentence in the order wefind: subject, ego, direct object, Kamsal, verb, audiui, for this is the orderof the subordinate clause of the same sentence: qui ista ... dixit. Further,Professor Paul Szarmach has offered14 the observation that this order,found often in contemporary English poetry, may reflect contemporaryEnglish prose usage as well. If this is correct, the hypothesis ofKamsal asa marginal notation intended to indicate the author of the rejected opinionneed not be ventured; enough to stipulate that, having placed his directobject, Kamsal, immediately after the subject, ego, the author clumsilylocated the qualifications of Kamsal as vnum doctorem solempnem oxonieafter the verb and the verbal modifiers, auribus nieis; thus he gave rise tothe misunderstanding on which so much ink is now poured out.

Second, it must be conceded that in his Contra ponentes on the problemof universals, edited above, the genuine Richard of Campsall arguedthat God is not "in a genus," albeit for a reason that leaves intact hisconceptualism (v. supra u 17). Furthermore (a situation to which Gal hasadverted)15 the table of contents in one manuscript Sentence commentaryby Walter of Chatton provides the following information:

Whether God be in a genus? And there the opinion of Campsall is cited andattacked, and this too that Campsall asserts, that the same < entity > is indiverse categories.16

This entry in ihe table of contents refers to material from Lombard'sSentences I, distinction 8; in the words of Chatton:17

13 Ibidem, p. 61*: "Verus igitur auctor huius operis nos latet..."14 Private communication.15 Sum ma logicae, p. 60*.16 Paris, B.N. MS fonds latin 15887, fol. 3rb: (In librum 1 Sententiarum, distinctio 8,

quaestio 1, articulus 1) Utrum deus sit in genere, et ibi ponitur opinio Campsale. etimprobatur etiam illud quod dicit. Campsale. quod idem est in diuersis predicamentis.

17 Ibidem, fol. 35vb, lines 21-35: Circa distinccionem octauam quero: utrum deus sit ingenere ? quod sic, quia si non, hoc non esset nisi quia oportet omne quod est in generecomponi ex diuersis realitatibus; sed hoc non oportet quia ad saluandum genus etdifferenciam sufficiunt diuersi conceptus.

Et confirmatur si diuersi conceptus quorum unus quidditatiuus est et alius (uel alii)denominatiui possunt haberi de eadem re simplici sine distinccione realitatum, multomagis (uel eque) conceptus generis et differencie, uel diuersi conceptus quidditatiui, quiamagis uniuntur conceptus quidditatiui quam conceptus quidditatiuus et qualitatiuus, itaquod magis videntur importare distinccionem.

Item, hie conceptus "entis latissimi" non habeat differenciam de qua non dicatur in

56 PART TWO

With respect to the eighth distinction I pose the question: Whether God bein a genus?

For the affirmative: If he were not this could be only because it isnecessary that everything which is in a genus be composed from diverserealities; but this is not necessary for to save genus and difference, diverseconcepts suffice.

And this is confirmed, for if diverse concepts of which one is quidditativeand the other (or others) denominative can be had of the same simple realitywithout any distinction of realities, all the more (or equally) the conceptsof "genus" and of "difference" or "diverse quidditative concepts" - forquidditative concepts are more at one than are a quidditative and aqualitative concept and this is so because the latter imply distinction in amore thorough-going way.

Besides, this concept of "being in the widest sense" possesses no"difference" of which it is not predicated in a quidditative way andconsequently is not a genus; nevertheless, when a common concept, inprecision from the individuals of genera, has a difference of which it is notpredicated in a quidditative way and when consequently it is a genus andhas all the conditions of a genus, this does not seem to be the case; now thisconcept of "being," however, is common to God and to the creature;[therefore, God does possess a genus.

The Master is for the opposite in his text...18]

Thus the Logica and Chatton have ascribed to Campsall what is insubstance the same position: God is in a genus. As the Logica has reportedhim, Campsall's reason for this was that "genus" is no more than aconcept of the mind and further, that there is a concept such that it isunivocally predicable of both God and of creatures. Chatton added to hisreport of the same position a designation of what that univocallypredicable concept might be: It is "being."

My reconstruction of CampsaH's shift from the position reported in ourtwo sources, by Walter Chatton and by the author of the Logica, is that,having drawn the fire of realist logicians and suffering, perhaps, from an

quid et, per consequens, non sit genus; tamen, quando conceptus communis precise adindiuidua generum habet differentiam de qua non dicatur in quid et quando, perconsequens, sit genus et habet omnes condiciones generis, non videtur; iste, autem,conceptus "entis" est communis deo et creature; igitur, deus habet genus.

Ad oppositum est magister in litera...18 Although Peter Lombard did not use the vocabulary of genus and difference in this

distinction his insistence upon divine simplicity and freedom from all creaturely categoriesjustified in Chatton's eyes the assertion that the Master of the Sentences had held that Godis not "in a genus."

INTRODUCTION 57

Aristotelian scruple against holding that "being is a genus,"19 Campsalladopted the opposite position we have seen in his short tract on universalsand, still on conceptualist grounds, held that God is not "in a genus,"proffered his new position along with an explanation that does notcompromise his "Ockhamist" ontology and semantics. God, or any othersimple being, is not "in a genus" because no simple being is susceptible ofthe passive and active "determination" evoked by the language of "genus"and "difference" as these terms are verified with respect to compositeentities. At the same time, the reason that God is not "in a genus" cannotbe, as his realist opponents would have it, because "genus" is one reality,res, and "difference" another, the second "added" to the first in the realorder: ex parte rei (u 17).

If it is not possible to name the author of the Logica, it may be hopedthat this work will itself provide the clues necessary to make thatidentification in the future. For the unknown author has given many anindication of his personal characteristics and of the concrete circumstancesin which he wrote; these may serve to lead researchers to his name.

THE DATE

One such indication is the probable date of this work. Internal evidencelimits the composition of the Logica to the years 1324-1334 and mostprobably to a point early in that decade. These outside limits are groundedon a reference to the doctrine of transubstantiation as "held in the Officeof the Eucharist, edited by Innocent and published by the Lord John,Pope, xxn" (L 44.14). This citation of Pope Innocent iv with neither titlenor number in a line which grants both to Pope John xxn strongly impliesthat it was written during the reign of the later who died in 1334. Theother extreme date is, of course, the probable date of Ockham's Summalogicae which the Logica attempted to refute; in the opinion of its Editor,whom we have cited so frequently, that work dates from Ockham'sLondon sojourn and before mid-1324 when he was summoned to thepapal Curia at Avignon to answer charges against his orthodoxy.*0 Galhas noted further that the silence of our anti-Ockhamist Logica onOckham's process and subsequent excommunication suggests that it too

19 Aristotle, Posterior Analytics 2, 7 (92bl4), Metaphysics 3, 3 (998b22) and ibidem 8,6 (1045b6).

20 G. Gal, Summa logicae, p. 50*: "... nostro iudicio, prudenter assumi potest SummaLogicae Londinii in Anglia fuisse scriptum. Et si in Anglia, tune ante medietatem a. 1324,quo tempore Ockham iussu Pontificis loannis xxn Avenionem profectus est..."

58 PART TWO

pre-dates those events.21 This argument from silence can be strengthenedby the circumstance that the terms "heresy" and "heretical" usually occurin the Logica in connection with their use by Ockham (L 40.17, 40.18,40.26, 40.30) and are never used vituperatively against Ockham (v. L15.18, 43.53, 46.13). Given the acerbity of the language of the Logica, it isimprobable that its author would have denied himself the resource ofreference to a papal condemnation of his opponent had that condemnationoccurred within useful time.

Several illustrations of the linguistic point that by "metaphoricalsupposition" the container substitutes in discourse for the contained, thelocation for what is located, confirm the impression that the Logica datesfrom this period. In those years the Hundred Years' war between Franceand England was brewing; the affair of Saint-Sardos in 1323 and thecapitulation of the earl of Kent at La Reole in 1324 foreboded war.22

According to the Logica, apt illustrations of "metaphorical supposition"are: "France lords it over us," "Burgundy fights against France." Wellbeyond that threat to international peace and possibly inspired by theplans for a crusade that preoccupied John xxn,23 is another illustrationfrom the same passage: "Persia fights against us" (L 61.05).24

AUTHORITIES

With all his world, the author of the Logica made extensive use of"authorities," that is to say, of quotations from the great men of the pastwho, by common consent, enjoyed doctrinal prestige of a high order.Unlike most mediaevals, however, this logician has set out explicitly howand why he thought this appropriate; his remarks are the more revelatorybecause they are scattered unsystematically throughout his work.

Our logician felt that such texts deserve a respect that would shieldthem from "tortuous" interpretation and that only "manifest necessity"justifies a departure from their plain sense, preter quam sonant (L 18.06).Thus the Logica defends two values; the dignity of the author quoted to besure, but prior and superior to that, objective truth. The ground for thefirst of these two values is not necessarily the plain sense of the author's

21 Ibidem, p. 61*: "... Mirum est tamen quod Ps-Campsall nullum verbum dicit deprocessu contra Ockham in Curia Romana instituto vel de sententia excommunicationiscontra eum lata. Num redactio Logicae contra Ockham eventus istos praecessit?"

22 M. McKisack, The Fourteenth Century. 1307-1399. The Oxford History of England(Oxford, 1959), p. 109.

23 Ibidem, p. 123.24 See remarks below pp. 71-72 on the necessity of the emendation that results in this

phrase.

INTRODUCTION 59

words: it may be on occasion what is referred to as the "mind" or the"intention" of the author. The ultimate value to be sought, objective truth,is the result of "correct reasoning," racio recta (L 24.15).

One curious instance of the way in which our logician handled anauthoritative text is the series of references he made to the Liber sexprincipiorum. In all but one of a large number of such citations heprudently avoided naming the author of that useful work; once only "theman from Poitiers," porretanus, is used instead of the non-committalautor libri sex principiorum. This citation is unique also in that only theredoes a pejorative estimate of the presumptive author enliven an otherwisearid discussion: "He was a crude logician,"" fuit rudis loycus (L 44.34). Atanother point the author of the Logica remembered his manners andqualified his dissent from the author of the Sex principiorum, "I do notintend to follow him," with the courteous disclaimer: salua eiusreuerencia (L 46.01) and this despite the fact that he had found a paucity ofauthors on the matter at hand. The Logica counted it an abuse of methodto "extort" by subtle techniques false meanings from the authoritativetexts of philosophers and doctors in the plea that their falsity is entailed bythe "force of their discourse," de virtute sermonis, for then the resource ofauthority would perish and the final result would be that, cut off from thewisdom of the ancients, "each one would follow out his own miserableresources and fallacies" (L 52.11).

Aristotle, "The Philosopher," is omnipresent as an authoritative sourcein Ockham's Summa logicae and the anti-Ockhamist Logica had to cometo terms with this fact. Ockham had followed Aristotle's Categories in histreatment of terms; when he moved to terms as they function withinpropositions, Ockham made capital of the On Interpretation. The Logicaaccepted this, tacitly for the first and explicitly for the second (L 62.01). Aprojected treatise on demonstration, parallel to Ockham's Pars tertia, wasto reflect the Philosopher's Posterior Analytics (L 24.24). We may assumethat the Prior Analytics would have been the Aristotelian base for chapterson propositions, parallel to Ockham's Pars secunda, but we do not haveour logician's word for this. If the author of the Logica could not escapecontinual Aristotelian exegesis, more than once this work gives Aristotlehigh praise. The Philosopher had been victimized by the Ockhamists:They had "perverted" his text (L 38.13) so their vagaries ought not to belaid at his door. Their theory on the role of the predicate in sentences assimple as "A human is an animal," "Socrates is a human," implies thatAristotle in dealing with such sentences had taught us to trifle with"useless" and "irrational" questions, "something not to be imputed tohim," quod non est sibi inponendum (L 18.02, cf. L 28.07).

60 PART TWO

Still, somewhat as a single text that mistakenly identified the author ofthe Book of Six Principles as Gilbert of Poitiers removes at one stroke thenon-committal impression conveyed by a dozen cautious references to theautor huius libri, so a single passage of the Logica overshadows all therespectful appeals to the authority of Aristotle:

I believe Plato is more excellent than Aristotle, for he never thought ofthose abuses which Aristotle attributes to him, as I have made clear atgreater length in the chapter on the "infinite" in my work on the ThirdBook of the Physics (L 61 .Ol).25

Besides, the author of the Logica had some specific complaints against thePhilosopher. For one thing, he had not always respected the distinctionbetween a properly logical use of terms and the usage appropriate to aphilosopher of nature. A logician is legitimately concerned with terms andwith the concepts they signify whereas a natural philosopher deals withthe realities that terms and concepts signify. The Philosopher ought not tohave written that "relatives" are susceptible of "more and less," but ratherthat the terms involving relatives are predicated of other terms with theadverbs "more" and "less." To neglect this distinction and to assumethat the Philosopher spoke only as a logician in his logical works isindefensible and leads to misinterpretation (L43.95). This ambiguouspractice of Aristotle prompted the extensive treatment of the categories bythe Logica for the thing could cut both ways: When Aristotle did speakprecisely as a logician, the unwary reader might think that a category is nomore than a concept or a term: "This is the cause for my having treated ofall the categories with such prolixity" (L 44.03).

Nor ought the Philosopher to have said so roundly that "not one ofthese categories is separable" (Meta. 7, 1 [1028a34, 35]) for "inseparable"accidents are such in the natural order only (L23.10). Aristotle wasunsound on "opposites" too and on what divine power might effect intheir regard (L 32.03, 32.04). The Philosopher was but a "pagan," hencehe was unaware of those divine effects which theologians recognize aswithin the scope of the "absolute power" of God (L 42.64). In all of thisthe Logica is pointedly anti-Ockhamist; the Venerable Inceptor had nothesitated to assert that "Whatever I write on Philosophy, I say not asmine, but as what seems to me to be the position of Aristotle."26

25 See The Works of Richard ofCampsall, 1: 16 for works on Physics by that logician-theologian; since as much can be said for, v.g., Duns and Ockham, that the pseudo-Richard of Campsall has written on Physics is hardly remarkable.

26 Ockham, Summa logicae, p. 182, lines 86, 87: "Quidquid enim super philosophiamscribo non tamquam meum sed tamquam Aristotelis, ut mihi videtur, dico."

INTRODUCTION 61

An instance of how "correct reasoning" might uncover the "mind" and"intention" of Aristotle is the defense by the author of the Logica ofAristotle's critique of Platonic Ideas as those Ideas were commonlyinterpreted. Our author was as strong as the next man against what heclaimed to be an exaggerated realism, despite his persuasion that Plato, infact, had not always been given a sympathetic reading by Aristotle(L 24.15). In a reference to the slave boy of the Meno, the Logica .foistedupon Plato Aristotle's persuasion that, owing to their lack of experience,the young are imperfect practitioners of some forms of knowledge, theethical and the political; Aristotle was said "to recite," resitare, Plato'sview and the authority of the Philosopher was reinforced by that of hisCommentator (L 44.48).

It is normal for mediaeval logicians to supplement the Categories ofAristotle with Porphyry's Isagoge and for the Categories to be the mostfrequently cited Aristotelian work. Hardly less normal in a logicianconcerned to save a Scotistic ontology, Aristotle's Metaphysics is citedexplicitly almost as often as the Categories. A single reference toSimplicius on the Categories is the sole echo of the great Greekcommentators on Aristotle.

Among the Fathers of the Church, two works of Augustine account forfour citations, Gregory the Great is heard from once and, thanks to hisLogic, John of Damascus earned four references. Arabian peripateticsseemed more useful: Algazel's Logic was quoted six times, Avicenna'sMetaphysics seven times, and Averroes, "The Commentator," is re-presented by twelve citations drawn from three or four works. It may benoted here that the author of the Logica observed on most occasions theantonomastic usage by which Aristotle is simply philosophus, "ThePhilosopher," and Averroes commentator, "The Commentator." Preciselyin the course of explaining this usage the author of the Logica expressedthe reservations mentioned above on the relative value of Aristotle andPlato to the advantage of the latter.

Of his predecessors as Masters of the Sacred Page, our author broughtto his polemic against Ockham the enigmatic magister abstraccionum,Peter Lombard, the distinguished Benedictine theologian Peter Rogerius,who was to rule the Church as Pope Clement vi (1342-1352), PeterAureoli OFM, Henry of Ghent, Henry Harclay, and above all, John DunsScotus OFM.

With respect to Duns, the attitude adopted by the author of the Logicatoward Ockham is roughly reversed. Our author generally disagreed withOckham, but here and there was willing to refer his reader to the sumahokam (L 5.05, 7.05) or to register partial agreement with him: "On this I

62 PART TWO

shall agree with Ockham ... but on this I dissent" (L 51.05). In a wayparallel, but reversed, he nearly always agreed with the Subtle Doctor, yetmaintained a degree of independence. An argument of Scotus "may notconclude" (L 36.02) or Scotus might be in disagreement with respect toAristotle and the implication is that he ought not to have opposed thePhilosopher on the issue (L 41.46). At times only a conditional assent isgiven to Duns: "If one should wish to hold with the Subtle Doctor that..."(L 45.25) or, more strongly, "Let him whom this solution (of Scotus)pleases hold it; it does not please me" (L 47.13), "His turn of speech theredoes not please me..." (L 47.19). These reservations hardly weigh againstthe unqualified assent extended to the Scotistic doctrines of commonnature and formal distinctions; they are fundamental to the Logica.

Sacred Scripture found a place in this Logica, not so much because itsauthor was inspired by the needs of theologians as because the Bibleprovided him with incontrovertibly true propositions, accepted as such byall hands in all quarrels. Thanks to this, rumors that the puzzle: "Howmany angels can dance upon the point of a needle?" was debated bymediaeval masters can be documented from the Logica. An infinitenumber of angels can be accommodated on a point and proof-texts are tobe found in the Gospel episode of the Gadarene swine (Mk 5: 9; Lk 8: 30):

... continuous quantity is that through which it is repugnant to one realitythat it be in the same place with another, according to the order of nature.This description is evident without the mediation < of any demonstra-tion > , however, because infinites - non quantified ones - can be in thesame place as is evident because a "legion" < of fallen angels, "demons" >was in a single demoniac (L 41.05; cf. L 47.11).

There are aspects of the Eucharist that lead to parallel conclusions thanksto clarifications provided by Church teaching (L 47.12-14). Angels servedto illustrate logical theory on terms and concepts (L 1.08) and to this noeticvalue was added their capacity to illustrate ontological analyses: The realcoincidence of an angel's attributes leaves intact the formal structuring ofthose attributes and thus the abstraction of the concept "difference"remains possible with respect to angels, despite their simplicity (L 21.08),something that could not be allowed in the case of God (L 21.09, 21.11).If an angel were created from all eternity, that angel could know aproposition such as "Man is a rational, mortal animal" even though noman existed. Such a proposition does not require the existence of itsreferents to guarantee its truth and our logician thought that to proposeangelic knowledge in various stipulated circumstances was to show theinner necessities of concepts, of the entities entailed by concepts, and thus

INTRODUCTION 63

indirectly to show the nature of human knowing as well (L 24.19, 40.17).Finally, as unextended, non-quantified entities, angels illumine the notionof "place" by the extra-categorial way in which they are located (L 47.12,48.02).

REALISTIC LOGIC AGAINST OCKHAM

If the tendentious title Logica ... ualde utilis et real is contra Ocham ismisleading on the author, it is exact on the content of his work. Onwhether the doctrine of Ockham ought to be called a "nominalism" or a"conceptualism," the author of the Logica without using either label offersstrong support for "conceptualism." His opponents, to whom he referredas "the moderns" (Ockham used the same term for his opponents) tried "tosave everything with concepts" (L 37.03) and he rejected their reduction ofthe "metaphysical," the "physical," and the "logical" human, homo, tothree "concepts" of the same reality (L24.13). For Ockham, the threesciences named are as many conceptual schemes for approaching onething-in-the-world; for the Logica, the three sciences deal with threeformally distinct, although really identical realities (res), each the object ofa distinct definition. To the explicit question "How many definitions canbe had concerning the same reality?" (L 24.02, secundo...) our logicianthought it right to adduce his three definitions of "human being." Thephilosopher of nature defines the human as "a composite of body andintellective soul" because he is interested in how, and by what sort ofagent, this reality can be produced, by what agent destroyed, of what partscomposed, what such a being can effect. The formula "intellective soul" inthis definition prompted our author to remark that there is a component ofthe human being which is not subject to changes in the spatial andtemporal orders. The metaphysician, in contrast, looks only to the"quiddity of the abstract reality"; for him, the human fulfills thetraditional Porphyrian definition, "a man is a mortal, rational animal." Alogician, however, considering as he does "specific realities," specialesres, as more or less distinctly apprehended, judges them according to theiruniversality and particularity. The logician's human turns out to be moreakin to that of the metaphysician than to that of the philosopher of nature;"'Human' is predicated of many that differ in number as 'that which it is'"(L 24.07). Ultimately, the metaphysician and the logician deal with thesame essential reality as essentially grasped, but from formally distinctpoints of view. The "that which (man) is" of the logician coincides really,but not formally, with the "quiddity of the abstract reality" which is theobject sought in metaphysical investigation. Because the object of

64 PART TWO

metaphysics is the most abstract of all (it abstracts even from the logician'suniversality and particularity), the practitioner of this science can claim apriority over all others and the Logica puts this explicitly: The truth of aproposition, whether conceptual or verbal, depends upon the truth of a"proposition in reality," in re 0.35.14; cf. L 13.11, 25.03). Here ourauthor has gone well beyond Aristotle, but beneath this formalistextension is the Aristotelian foundation:

Besides, from the fact a predication is thus or so it is not judged that realitiesare thus or so, but rather the contrary for it is from the fact that a reality isor is not that discourse is termed "true" or "false." (L 36.10).

Clearly there appears in the metaphysician of the Logica one of the Scotiststamp who, like his precursor Avicenna, attends to the "horseness that ishorseness only" (t6.12, 42.38) or, when the human is to the fore, tothe "humanity that is humanity only" (L 15.23). What can be saidmetaphysically of any subject is only what can be predicated of thatsubject in the first mode of predication and this will be "indifferent andcommon with respect to any individual" of whom it can be predicated inthat mode (L 13.13).

A logician, on the contrary, considers the natures of the terms that referto and signify essential realities rather than those realities themselves.Such terms are mental in the first instance, but they are verbal and evenwritten as well; as verbal, terms are "parts of speech" and only twointerest a logician directly, the noun and the verb (L 62.03) whereas agrammarian must deal with all eight. What here distinguishes the Logicafrom those who try to "save everything with concepts" is that even as alogician principally concerned with terms, he recognizes that each term isa name and that names are devices "implying and signifying genuinerealities outside < the mind > , relations themselves for instance and notthe intentions themselves" (L43.85). A logician's consideration, in thisperspective, must begin with terms and on this the Logica is at one withOckham (L 1.01, 1.02); their dissent in on the plane of metaphysics andon the ways in which they accounted for the realities of experience assubjects of predication.

This dissent is nowhere more sharply in evidence than in the twotheories of "supposition" presented by the two logicians. Both takesupposition to be a function of categorematic terms as these are actuallyused in propositions and thus supposition is a properly logical concern. Itis the capacity of a term to stand in place of some reality in judgment, in asentence, in a proposition. For Ockham it seemed enough to assert athreefold supposition: A term supponit pro, substitutes for, either a

INTRODUCTION 65

concrete individual in the real world (suppositio personalis), or for aconceptual entity such as a genus or a species (suppositio simplex), or foritself as occurs in such statements as "Human is a bisyllable" (suppositiomaterialis). Things, thoughts, and words exhaust Ockham's world andthree suppositions permit predications on all possible occasions. Not so forthe Logica; our author thought this inadequate and to Ockham's three(Rogerius and the Magister abstraccionum share the fault, L S I . 13) headded a fourth, "formal" supposition (L 51.01) according to which a termstands for the formally, but not really, distinct reality in its metaphysicalindifference, whether with respect to this or to that individualinstantiation or with respect to its use as a universal. Hence, formalsupposition is the substitution of a term for its primary significate,sometimes for what can be taken as a universal - "horseness,"'humanity," sometimes for a singular and incommunicable reality such asthose signified by "Socrates," or "this stone" (L 51.06). The Logica did notquarrel with OckhanVs use of "simple supposition" to name the role of aterm when it substitutes in discourse for a concept, but he objected toOckharrTs reduction of universals to merely conceptual status. For theLogica there is a reality answering not only to the five predicables givencurrency by Porphyry (L 16 passim) but, just as the Logica concluded to a"reality" that is genus, one that is "species," and so on, each of the tencategories as well names a "reality" that corresponds to the appropriateconcept and term (L 36-49). For a category is defined as:

that reality which is implied by this word or concept, "substance," or"quality," and so for the rest ... something in Socrates to which, under aformality of such a sort, sub tali racione for mall, it is not contradictory, nonrepugnat, to belong to all < the individuals > contained under "substance,"as was stated above with regard to "genus" and "species" (L 37.01).

Hardly less significant than the realism of universals (predicables) and ofcategories (predicaments) in general is the realism of that elusive category"relation" as proposed by the Logica. A real relation is defined as"preceding every intention" and fulfills an epistemic role with respect to"something that is really distinct from itself" (L 43.02). A relation ofreason, on the contrary, can be described, but not defined. It is "somereality" and the instances provided show that it is in fact an absoluterather than a relation "capable, by the arrangement of governors of thecommonwealth, or of the legislators ... of representing something else inan efficacious way" (L 43.12) That the final phrase was introduced for thesake of the theology of sacraments cannot be doubted; the Logica adducedthe illustration of one who might have washed a child and pronounced

66 PART TWO

the ritual words "as Christians are now accustomed to do," but that all ofthis occurred before the advent of Christ. An observer could not thentruly form a concept corresponding to the terms "sign of invisible grace,"whereas this is the normal result for a Christian who now assists at abaptism and who knows what is going on. As for why this should be thecase, the Logica held that there is no reason "other than because Godwilled" it to be so (L 43.11). Seventeen conclusions seemed to follow fromthis state of affairs and the author relentlessly set them out in order(L 43.13-43.29).

Before leaving the "realism" of the Logica it must be made clear thatour logician did not hold the extreme realism popularly ascribed to Platoby Aristotelian tradition. Our author repeatedly rejected, and in thestrongest language at his disposal, the unbridled realism which he feltAristotle himself had wrongly attributed to his master. We have alreadynoted our author's conviction that Aristotle was guilty of saddling Platowith "abuses" of which Plato had "never thought" (L 61.01); chief amongthose abuses must be counted the "absurd" position that there is a singlereality, actually present in a plurality of individuals:

... some single reality, res, which is in many in act, in actu, for to say this isabsurd, whereas those who speak correctly say - and intend to say - thatthe human nature which is in Socrates is a single reality to which, as far asit is of itself, it is no contradiction, non repugnat, to be in Plato and inSocrates and to belong to Socrates, even though, as a matter of fact, itcannot belong to him <that is, to Plato > (L 13.13).

The Aristotelian Plato had posited an Idea that was "really distinct fromindividuals" and was said to have held that the definition of such an Ideawas "in some way, at least in a secondary way" an expression of thequiddity of the individual. With this version of Platonism in place,Aristotle in the seventh Metaphysics (6 [1031a28-1031bl2]) opposed Platoon the Ideas and our author tried to help his reader by a paraphrase -what Aristotle meant was:

... you - Plato - conclude that this Idea has no validity with respect to thisresult, that a definition be had according to your understanding (L 24.15).

ATOMISM

The first decades of the fourteenth century saw a revival of the atomismthat had generally been held discredited by the refutation given inAristotle's Physics. Ockham was one of those who stood by thePhilosopher's reasoning on this as on so much, whereas the Logica tookthe other line and proposed the revived atomism. It may be noted that

INTRODUCTION 67

more than one of the arguments in favor of atomism to be found in theLogica are also present in works by Walter Chatton, but that the commonfund of such arguments hardly permits the conclusion that Chatton is theauthor of the Logica.

As John Murdoch has remarked, a fourteenth-century atomistresponding to mathematical arguments hardly appeared "at his best;" hisstruggles often showed an ineptitude with respect to physical notions andtheir mathematical interpretation. "What was worse," he was clearly"pitifully incompetent in the understanding of mathematics itself."27 Theauthor of the Logica more than fulfills that sorry estimate. Where Chattontook the escape that "the common, correct perception of men" calls onequantity a "half" wherever no excess with respect to another quantity isseen,28 the Logica goes farther, if possible, in giving ontological status toour epistemological limitations:

One part exceeds the other part in so tiny a degree as to be, as it were,beyond sensing and therefore common sense judges it to be dividedprecisely through the middle ... which, nonetheless, from the point of viewof the truth of the matter, is neither true nor even possible. Through this itis evident concerning the other argument, the one about a velocity measur-ed as "150," because the motion is not to be discovered which this oneexceeds precisely in double proportion - true, however, < if > that motion< be> measured as "154." And in so small a matter that it is within therange of no sense, the Philosopher says, therefore, that for every motiongiven there can be given one twice as fast < Phys. 6, 2 [233al 5] > (L 41.76,41.77).

Here too, for Chatton at least, angels entered the discussion; as un-extended entities, angels came under Aristotle's strictures against thepossibility that the unextended be in motion (Phys. 6, 10 [240b8 ff.]X TheLogica is silent on that side of angels and their place in physics but, as hasbeen seen above, the Logica was willing to locate an infinitude of angels,unextended and thus non-quantified entities, on the unextended and sonon-quantified location which is the geometric point (L 41.05).

THE ANTI-RAZOR

Among the "rules" formulated by our logician, all of which are indexedunder the heading Index regularum, is one that deserves particular

27 J. Murdoch (with E. A. Synan), "Two Questions on the Continuum: WalterChatton (?) OFM, and Adam Wodeham OFM," Franciscan Studies 26 (1966), p. 217.

28 Ibidem, p. 263 where Chatton (or a disciple) argues: "... quia communis visushominum rectus ... vocat medietatem ubi non percipit excessus...."

68 PART TWO

attention. This is the reverse of a rule that is often taken to be a primarycharacteristic of Ockham's thought, namely, a reluctance to allow theunnecessary multiplication of putative entities; in picturesque languagethis rule is called "Ockham's razor" or, more soberly, the "principle ofparsimony." As a methodological principle, this rule is as old as Aristotleand it was much honored by scholastic authors. Like Walter of Chatton,29

the Logica has twice introduced a principle which (to borrow theexpression of Gedeon Gal)30 puts "in positive form" what OckhairTs razorputs "in negative form." Where the razor claims that one ought not tomultiply entities beyond what is necessary, Chatton and the Ockhamdemand that entities be invoked in sufficient numbers:

Whenever some affirmative proposition is verified with respect to things, ifone thing does not suffice to verify such a proposition, it is necessary toposit two, and if two do not suffice, then three, and so to infinity (L 41.19;cf. L 45.05).

Thus did two fourteenth-century Masters anticipate a modern author'ssuggestion:

... what is needed is a counterpart to the Law of Parsimony - so to speak, aLaw against Miserliness - stipulating that entities must not be reduced tothe point of inadequacy and, more generally, that it is vain to try to do withfewer what requires more.31

STRUCTURE

As must be conceded, the Logica follows generally the order of Ockham'sSumma logicae but it remains true that in attempting to refute the Summafrom an anti-conceptualist perspective, our author maintained a certainindependence in organizing his response. An extreme instance of hisacceptance of Ockham's lead is Chapter 14 of the Logica which, after abrief introductory paragraph, is a verbatim transcription of Ockham's

29 See Guillelmi de Ockham. Quodlibeta septem, ed. J. Wey (St. Bonaventure, N.Y.,1980), p. 35* for discussion by the editor of this "anti-rasorium" or "complementumprincipii parsimoniae"; for indications of Chatton's use (to which Ockham respondednegatively) ibidem, Quodlibet 1, q. 5 (p. 31, n. 8) and Quodlibet 6, q. 12 (pp. 632, 633,lines 100-106).

30 Summa logicae, p. 61*: "Ambo enim requirunt rationem sufficientem ad aliquampropositionem verificandam, sed unus exprimit sufficientiam in forma negativa, seu 'nonplus quam necessarium1, alius in forma positiva, seu 'non minus quam necessarium.'"

31 K. Menger, "A Counterpart of Ockham's Razor in Pure and Applied Mathematics:Ontological Uses," Synthese 12 (1960), p. 415; this reference provided by A. A. MaurerCSB is acknowledged with gratitude.

INTRODUCTION 69

Chapter 15, including one argument not to be found in the codices onwhich our modern editions of the Summa logicae are based (L 14.31 ).32 Atthe opposite extreme, the Logica has no chapter to correspond withOckham's Chapter 58 on the category passio. Our author felt nocompulsion to write one because, as he remarked at the end of his Chapteron actio, "all the points" stated concerning "action" can be statedconcerning "passion" and he could adduce the author of the Book of SixPrinciples in support of his decision (L 45.52). On the same term passio,but as used in various non-categorial senses, where Ockham had devotedtwo Chapters (L 38 and 39) to the transcendental "passions" ens andunum, our author was once again more parsimonious than his target. Hedevoted Chapter 36 almost totally to ens, dismissing unum with thecomment that a studious reader could find what he needed on that passioentis in the fifth book of Aristotle's Metaphysics (L 36.18). No choice byour author, the loss of two folios, 44 and 45, truncates both his Chapter 37and Chapter 38. The first of these breaks off in the middle of anexplanation of the circumstances in which the assertion "substance is aquality" might be true (L 37.08); the second, Chapter 38, begins some-where in a discussion of the fifth in a series of dubieties, dubia, on thecategories in general.

Quite apart from doctrinal opposition to Ockham, our author saw thestructure of his own work as something more than a mere response to theSumma logicae; he counted his discussions a series of "treatises,"tractatus, on various logico-philosophical themes. Certain of hisreferences to treatises that would parallel later sections of Ockham'sSumma show that the pseudo-Campsall planned (and may well havecompleted) a full-scale summa of his own. Of this ambitious project onlyhis tractatus de termino and the beginnings of a tractatus de proposicione,Chapter 62 and a long fragment of Chapter 63, have come down to us inthis codex.

Prescinding from the loss of folios 44 and 45, the first long tractatus determino, Chapters 1-61 inclusive, is substantially complete; the authorrefers to it occasionally as "the first treatise," tractatus primus (L 51.02,62.03, 62.13), as tractatus iste (L23.10) or hie tractatus (L 29.02 and60.14). Parallel references to treatises that ought to have followed mentiontreatises de consequenci/s (L 32.05), de demonstracione (L 24.24, 35.01,

32 In addition to the edition by G. Gal and his associates cited here, mention must bemade of the very valuable edition provided from 1951 forward by the late PhilotheusBoehner OFM.

70 PART TWO

56.17), de obligacionibus (L40.30, 50.09), de numeris (L 42.37), deinsolubilibus (L 50.03), and de equipollencijs (L 63.19).

Furthermore, the author thought of his tractatus de termino as divisibleinto two major sections. Of these, the first section, Chapters 1 to 49, bearson the term in itself, apart from its use in propositions; the second,Chapters 50-61, deals with the term as it functions within propositions assubject or as predicate, that is, on the various "suppositions" of subjectand predicate terms. The author did not hesitate to refer his reader to asolution he had given to a dubiety on supposition "in the seventh Chapterof this treatise;" this reference occurs in Chapter 61.05 and alludes to adiscussion, the problem proposed in L 56.15 and solved in L 56.43. Hence,Chapter 56 is the "seventh" in what the author perceived as a "treatise" onsupposition, beginning with his Chapter 50 which had opened with thewords:

After speaking on the properties that belong to terms outside proposition,one must speak on the properties belonging to them within proposition andin the first place one must speak of supposition (L 50.01).

In the Index partium (see below, pp. 428-429) all phrases by the author ofthe Logica to indicate his view of the way his work is structured havebeen listed. One of these, L 63.22, refers to a point "in the last Chapter onsuppositions" and the point occurs in L 60.03; hence, in the mind of theauthor, Chapter 61 on "improper" supposition, is to be excluded from thetractatus de supposicionibus. Because these animadversions of the authorto various chapters of the Logica are either general references to easilyidentifiable chapters or to sections that are not extant in our manuscript,they have not been garnished with footnotes and specific references. TheIndex partium, it may be hoped, will provide the synoptic view which isthe most significant result of such internal references.

THE EDITION

In 1952 the then director of the Library of the University of Bologna, DrAntonio Toschi, kindly provided a description of the manuscript (cod.2635) on which this edition is based. The following are the salient pointsof that description: First, the codex is composed of a parchment coveringfolio and 103 others of which 17-18, 35-36, 51-52 are parchment whereaall other folios are paper. Second, folios 99, 101, 102, and 103 are blank.Folios measure 225 x 150 mm. In reply to a question of mine, D. Toschiconfirmed that the codex, first held by the now suppressed convent of theHoly Saviour in Bologna, number 202 (sic), was taken to Paris byNapoleon and deposited in the Bibliotheque nationale; in accordance with

INTRODUCTION 71

provisions of the Congress of Vienna it was returned to Bologna anddeposited there in the Library of the University. These transfers have lefttheir evidence on folio l r which presents in a post-mediaeval hand thenotation: Monastery s. Salvatoris bononensis, numero 261, a stamp of theBibliotheque nationale (which includes the monogram "RF"), and finally, astamp of the manuscript collection of the University Library of Bolognawith the number 2635 added in ink. Folio 100V has in addition to a tableof chapter headings in a mediaeval hand the two stamps of theBibliotheque nationale and that of the University Library of Bologna. Apoint not mentioned by the director in his description is that Chapters 37and 38 are truncated by the disappearance of folios 44 and 45; as noted inthe apparatus, the title of Chapter 38 has been derived from the table ofcontents on folio 100V.

The hand in which the codex is written is clear but inelegant.Abbreviation is not extreme; experts consulted consider this to be afifteenth century English bookhand, a judgment compatible with themixture of paper and of parchment folios. The text is arranged in a singlecolumn of about forty lines to a page; the leaves have not been lined andthere is considerable irregularity both in the number of lines on a leaf andin the size of letter forms. Only a minimal attempt has been made todecorate this codex; this is confined to the initial letter of each chapter.Paragraphs habitually open with a paragraph sign and an uncial capital.As is usual in mediaeval texts of this sort, the paragraphs indicated by thescribe seem nearly always to be too short; they have been modified andgiven arabic numbers. With the exception of Chapter 38, noted above, allchapters are given titles in the margin, in most cases somewhat shortenedby the table of chapter headings at the end of the codex. The system adopt-ed for reference is the chapter number followed by a point and a decimalnumber to indicate the paragraph.

Since this text is based on a single manuscript, the spelling andcapitalization adopted by the scribe has been preserved; here and there,this throws some light on scribal habits and on pronunciation.Emendation has been used only where an objective error is at stake.Conspicuous instances of this occur, for instance, at L 44.48. Innatism andrecollection theory are there ascribed to thitneo whereas Plato profferedthese notion in the Meno. So too at L 61.02 the scribe has written thimeusas author of the De natura deorum where tullius must have been intended.All emendations are indicated and the erroneous reading given in eachcase is presented in a footnote.

Mention has been made above, note 24, that one of the author'sillustrations of "metaphorical supposition" has been masked by the

72 PART TWO

scribe's having written precisely the literal statement for which themetaphor ought to have substituted. "The Persians are fighting againstus," perse pugnant contra nos, stands in the text, but what the author hadin mind was surely persia pugnat contra nos, the use of a location for thelocated, locus pro locato, parallel to his other illustrations of metaphoricalsupposition: "Burgundy fights against France," "France lords it over us."Since these illustrations have been adduced as confirmatory evidence ofthe date proposed for the composition of the Logica (early in the decade1324-1334), it seems right to clarify the emendation persia for perse,"Persia" for "Persians," and of the plural verb to its singular formalthough, to be sure, both versions support the dating with equal force.

A number of correctors and annotators have left traces of their readingour codex. To convey an adequate impression these are given in thefootnotes completely for the first ten chapters, but thereafter, onlycorrections or annotations of particular interest have been recorded.

Five Indices have been provided to assist those who may use thisedition of the Logica. First, an Index nominum requires no explanationnor does the Index generalis with which the series of five Indicesconcludes. Second, like Volume 1 of The Works of Richard ofCampsallwhich contains that master's disputed questions on the Prior Analytics, theLogica formulates a number of logical "rules," regulae, and in both placesan Index regularum seems justified. On the other hand, Campsall'sQuestiones cite so few sources that it would have been clumsy to indexthem; his three opuscula in this volume, however, and the Logica havecited a fair number of sources. Hence the three opuscules have been givenan Index fontium and so has the Logica. Finally, because the unknownauthor of the Logica has indicated at various points the blocks into whichhe felt his chapters (all but the last two of which respond to positionsdeveloped by Ockham in Pars prima of his Summa logicae) might bedistributed, an Index partium has been drawn up of those indications.

Yet another editorial problem was posed by the Latin version orversions of Aristotle that had been employed by our unknown author. Itseems clear that he usually cited from memory and in consequence, itdoes not seem possible to state with any confidence just which Latintranslation he used. Thus, for instance, although generally his citations ofthe Categories suggest the Boethian version, at L 38.05 and L 47.09 ourauthor has the word loco for Aristotle's Lyceid in Categories 4 (2al). Nowthis word is provided by the Versio composita whereas Boethius chose themore plausible Lycio. Both words make sense as illustrations of thecategory "where," Aristotle's pou, the mediaevals' ubi. A scribe mightwell confuse Lycio with loco in his model so it would be rash to conclude

INTRODUCTION 73

which version of the Categories our unknown author used on thistenuous basis. So too at L 44.17, in a reference that evokes the vocabularyof Categories 8 (8b26, 27 and 9alO, 11), our author's term disposiciofollows the lead of Moerbeke rather than that of Boethius, for the latterhad here used affectio to translate Aristotle's diathesis. One last instance:The author of the Logica has given two versions of Categories 4 (Ib25).At L 38.05, he has the standard Eorum que secundum nullam complexio-nem dicuntur, singulum, ant significat substanciam... (as Ockham haddone, Summa logicae 1.41) but at L 43.31 the Logica has: singulum autemincomplexorum aut significat substanciam... words which may constitutea deliberate paraphrase or an approximation of Aristotle's formula,imperfectly remembered; in any case, no version proffered by theAristoteles latinus gives these words.

For this edition Aristotelian references by the author are given accord-ing to the Aristoteles latinus texts where those are available. In caseswhere an Aristotelian work has not yet appeared in that series, the textprinted with the Aristotelian expositions by Aquinas have been adducedin the notes.

In accordance with the notice given in The Works of Richard ofCampsall, 1: 34, the Bibliography is intended to support both volumes.

PSEUDO-RICHARD OF CAMPSALL

Logica Campsale Anglicj,ualde utilis et realis contra Ocham

Bologna, University Library, MS 2635

Description: See above, "The Edition," pp. 70-73.

Logica Campsale Anglicj,ualde utilis et realis contra Ocham

CAPITULUM PRIMUM: QUID SIT TERMINUS 2

1.01. Domine ihesu, qui es terminus sine termino,Da michi de terminis dicere

quod tibi placeatet sit gratum.

1.02 Cum igitur loyci consideracio de terminis3 incipiat, de terminisnunc tractabo. potest, autem, 'terminus' accipi pro termino prolato et proconcepto et4 pro scripto, et possunt alique descripciones utriusqueassignari. preterea,5 quod sit terminus quod 'significat ad placitum/6 itaquod7 nulla pars eius,8 per se sumpta, aliquid significat. prima particulaponitur ad differenciam vocis significatiue naturaliter, secunda ponitur addifferenciam proposicionum et sillogismorum.

1.03 Secunda9 potest esse ista, quod terminus est illud quod 'nee verumneque falsum significat.'10

1.04 tercia datur primo priorum, quod terminus est 'in quern resoluiturproposicio.'11

1 Titulus inscribitur manu medii aevi inter inscriptionem capituli et textum.2 Inscriptio capituli ad caput paginae locatur; abhinc autem fere semper inveniuntur

capitulorum inscriptiones in marg., figuris quadratis conclusae; inscribuntur omnes manucorrectoris 2.

3 consideracio de terminis] corrector 1 in ras.4 pro concepto et] corrector 2 in marg.5 prima descripcio termini] annotator 1 in marg.6 'significat ad placitum'] citatio secundum sensum Aristotelis De interpretatione 2

(16al9-20); Aristoteles latinus II 1-2, ed. L. Minio-Paluello (Bruges-Paris: Desclee de Brou-wer, 1965), p. 6, lines 4, 5.

7 ita quod] corrector 2 in marg.8 eius] corrector 3 spscr.9 2 descripcio] annotator 2 in marg.

10 Aristoteles, De interp. 1 (16a9-18), p. 5, line 10 - p. 6, line 3.11 Aristoteles, Analytica priora 1, 1 (24b 16-20), Aristoteles latinus III l-4,ed. L. Minio-

Paluello (Bruges-Paris, 1962), p. 6, lines 10-14; ibidem 1, 23 (41a4-5), p. 51, lines 12, 13;cfr. The Works of Richard ofCampsall, ed. E. A. Synan, Studies and Texts 17 (Toronto:Pont. Inst. of Med. Studies, 1968), 1: 50 sqq.

1

CAPITULUM PRIMUM 77

1.05 Ex istis duabus vltimis descripcionibus potest12 elici quod illi quidicunt quod per vnam simplicem intencionem potest tota vna proposicio,vel vnus conceptus intelligi, male diuidunt terminum et per 'scriptum',et 'prolatum', et 'concepturrT, quia accipio unum13 conceptum quointelligitur vna tota proposicio et quero: aut est terminus, aut non ? si no,habeo intentum, quia, cum sit eque simplex et eiusdem racionis cumconceptu quo intelligitur vnum incomplexum, si non sit terminus, neealiquid tale erit.

1.06 Si dicatur quod sit terminus, tune14 sequitur quod descripciotermini data ab aristotile non est sufficiens, quia tune contingit inferrequod proposicio non resoluitur in terminum, sic arguendo per sillo-gismum expositorium: hie est terminus, demonstrando ilium conceptum;in hoc non resoluitur proposicio; igitur, proposicio non resoluitur interminum. minorem 15 probo, quia ille conceptus16 significat verum uelfalsum, et17 si ipse18 bene resoluitur, resoluitur in ilia que neque verumneque falsum significant; sed iste conceptus datus significat verum velfalsum quia equipollet vni proposicioni in voce; ergo, et cetera.

1.07 Si dicatur quod iste terminus potest esse19 et proposicio et terminus,quia si sit per se et non coniungitur cum conceptv, mediante aliquadiccione sincathegorematica, tune est proposicio; si, autem, ponatur velconiungatur cum aliquo conceptv, mediante aliqua tali diccione, scilicet,'vel', 'si', sic est terminus, quia est pars vnius proposicionis composite.

1.08 Ex ista responsione20 sequuntur duo contra: primum istud, quodde eodem possunt verificari contradictoria sine fluxu temporis et sineacquisicione et deperdicione noue rei, quia ponas quod in mente angeli sitvnus conceptvs correspondens huic proposicioni: 'homo est animal,' etalius correspondens huic quod dico: 'et deus est.' iste angelus potest istosconceptvs non componere et tune non sunt termini, et postea potest,eciam omni tempore destrvcto, eosdem conceptvs componere, et tune

12 descripcionibus potest] corrector 1 in ras.13 unum] corrector 1 in ras.14 tune] corrector 3 spscr.; ibidem: nota quod in isto processu uidetur esse fallacia

consequentis] annotator 1 in marg.15 minorem] corrector 3 spscr.16 ille conceptus] corrector 3 spscr.17 et] corrector 3 spscr.18 ipse] corrector 3 spscr.19 esse] corrector 3 spscr.20 -a responsione] corrector 1 in ras.; ibidem: nota hoc argumentum miserum pro

bono] annotator 3 in marg.

78 LOGICA CAMPSALE ANGLICJ

sunt termini; et sic sequitur ipsos21 esse terminos et non esse terminos -quod22 est contradiccio; ergo, et cetera.

1.09 Secundo: est ilia responsio contra eum quia rogerius, secundocapitulo sui tractatus,23 dicit quod in primo capitulo, vbi dicebat talesconceptvs esse terminos, locutus est de termino prout distinguitur contraproposicionem et sic patet quod non valet. Isti, igitur, sicut patet, nonpossunt se iuuare de ilia diuisione termini per scriptum et prolatum etconceptum, sed illi qui ponunt quod singulis24 partibus oracionis singulitermini correspondent, bene possunt sic dicere quod omnes descripcionesdate de terminis possunt talibus conceptibus conuenire. Et est sciendumquod differencia est inter istos terminos quia conceptvs signiflcat res extranaturaliter, sed vox signiflcat res extra ad placitum.25 conceptvs, autem,significat naturaliter; terminus, tarn voces quam res extra quam conceptvs,ad placitum signiflcat.

1.10 Ex isto patet quod male dicunt illi qui dicunt quod voces solum26

res extra, et non conceptvs, significant quia, cum27 'significare' non sit nisi'in cognicionem huius ducere', et vox ad cognicionem conceptvs salternconfusam nos necessario ducat et non in cognicionem rei nisi medianteconceptv, patet quod vox conceptvs naturaliter signiflcat et res extra adplacitum.

1.11 Sciendum est, tamen, quod 'signiflcare' accipitur dupliciter:28 vnomodo dicitur terminus 'signiflcare' aliquid quando pro illo supponit et sicvoces conceptvs non significant quia nee pro conceptibus supponunt.aliter, autem, dicitur terminus 'significare' quando in cognicione alteriusnaturaliter perducit et, quia omnis audiens aliquam vocem aliquemproferre statim iudicat ilium habere conceptvm correspondentem illi voci,ideo vox conceptvm signiflcat.

1.12 ex quo eciam patet quod ilia exposicio qua aliqui exponuntaristotilem in primo peryermenias, dicentem quod voces sunt signa'earum que sunt in anima passionum'29 (lr/lv) non est sufflciens. dicunt,

21 sequitur ipsos] corrector 2 in marg.22 quod] corrector 3 spscr.23 Rogerius] in marg.24 singulis] corrector 2 //; marg.25 ad placitum] corrector 1 in marg.26 solum] corrector 1 in ras.21 cum] corrector 3 spscr.28 nota quod significare accipitur dupliciter] annotator 4 in marg.29 Aristoteles, De interp. 1 (16a3), p. 5, line 5.

CAPITULUM SECUNDUM 79

enim, quod pro tanto verum est dictum philosophi 'quia voces inponunturprimo ad significanda ilia eadm que per conceptvs significantur, ita quodprimo et principaliter et naturaliter conceptvs30 significat aliquid, etsecundario vox significat idem in tantum quod, voce instituta adsignificandum aliquid quod significatum est per conceptvm mentis; siconceptvs iste suum significatum mutaret, Eo ipso ipsa vox, sine nouainposicione, suum significatum mutaret/31 illud, inquam, non est verumquia, si propter primum posset dici voces conceptvs significare, eademracione posset dici32 quod, quando aliqua vocabula sunt synonyma, quodvnum aliud significaret, cum ad significandum eadem inponantur33 -quod, tamen, videtur falsum.

1.13 item, eciam quod dicit in ista exposicione non est verum quia, siconceptvs a34 suis significatis caderent, nichilominus tamen, ipse vocesipsos conceptvs naturaliter significarent, sicut iam est probatum. vtrum,autem, alique voces ita conceptvs significent quod nullam rem extra,patebit in capitulo de relacione, quando fiet sermo de relacione racionis etrelacione secundum dici.

CAPITULUM SECUNDUM: DE DIUISIONE TERMINORUM l

2.01 Uisa ista generali diuisione terminorum, curandum est quodlibetmembrum in suas partes diuidere. et sciendum quod, sicut terminus2

prolatus3 diuiditur in nomen, pronomen, verbum, adverbium, partici-pium, et sic de alijs, ita et terminus4 conceptvs, et terminus scriptus, inpartes consimiles diuiditur.

2.02 De terminis, autem, scriptis constat quod sic est; quod,5 autem,sic de terminis conceptis6 patet ex significacione quia, cum semperproposicioni in voce correspondat proposicio in mente, proposiciones,

30 conceptus] corrector 3 in marg.31 Ockham, Summa logicae I, 1; edd. G. Gal, S. Brown (St. Bonaventure, N.Y.

Franciscan Institute, 1974), p. 8, lines 29-36.32 dici] corrector 3 spscr.33 inponantur] corrector 1 in ras.34 a] corrector 1 spscr.

1 Inscriptio capituli deficit; suppletur a tabula, fol. 100V.2 terminus] corr. terminis.3 prolatus] corrector 1 in marg.4 et terminus] corrector 3 in marg.5 quod] corrector 1 in ras.6 terminus conceptus] corrector 1 in ras.


autem, vocales ex apposicione et subtraccione talium diccionumvariantur, sicut patet quod iste proposiciones sunt diuersiflcate: 'sortescurrit velociter/ 'sortes currit lente/ 'heri pugnabat sortes/ 'eras pugnabitsortes/ et sic de alijs, patet quod contingit proposiciones mentales ex talivariacione variari.

2.03 Et est sciendum quod talis variacio conceptvum non debet attendipenes aliquas partes oracionis et penes aliquas non, sed generaliter debetdici quod omnibus partibus oracionis in voce, conceptvs distincticorrespondent, et quod hoc sit verum potest sic declarari, quia, accipiturista proposicio; 'sortes currit1 ex vna parte, et isti duo termini, 'sortes','currens' ex alia parte, absque hoc quod 'est' copulet inter illos. quo facto,quero: aut duabus vocibus istis, 'currens' et 'currit1 correspondet idemconceptvs, aut non? si non, patet intentum, scilicet, quod verbo etparticipio distincti conceptvs correspondent; si sic, ergo, sicut isti duotermini, simul sumpti, 'sortes currit/ verum vel falsum significant, ita etisti: 'sortes currensV sed illud consequens falsum est, sicut patet, quia'sortes currens' neque verum neque falsum significat; ergo, et cetera.

2.04 Sed si8 dicatur quod pro tanto non oportet quod verbo et participijsistorum verborum distincti9 conceptvs correspondant quia participium,sumptum cum hoc10 verbo 'est', verbo a quo deriuatur in significandoequipollet, sicut patet quia hec proposicio: 'sortes est currens' huic: 'sortescurrit' equipollet, et ideo, talia participia non sunt propter necessitateminventa, sed propter sermonis ornatum.

2.05 Ista solucio, quamuis dicatur ab isto,11 tamen repugnancia videturincludere. primum repugnans est quia ista responsio concedit propositumquia, quando dico 'sortes est currens' aut12 in ista proposicione ponituraliquis conceptvs correspondens verbo qui non ponitur in ista: 'sortescurrit/13 aut non. si non, nulla apparet racio quare modo sit vera et priusnon; si sic, habetur intentum quia, quando duo conceptvs simul sumpti itaequipollent vni conceptvi, quod neuter sumptus per se potest sibiequipollere, quilibet eorum est distinctum ab eodem. cum, ergo, isti duo

7 ita et isti 'sortes currens'] corrector 3 in marg.8 si] corrector 3 spscr.9 pro tanto non oportet quod verbo et participijs istorum verborum distincti] corrector

3 in marg.10 cum hoc] corrector 3 in marg.11 Ockham, Summa logicae I 3, p. 11, lines 13-26.12 aut] corrector 2 spscr.13 currit] corrector 3 spscr.

CAPITULUM SECUNDUM 81

conceptvs correspondant istis duabus vocibus 'est', 'currens', isti simulsumpti, per te, ita14 correspondant conceptvi correspondent! huic voci'currit,1 quod neuter per se potest sibi equipollere et altera alijs, sicutconceptvs participij; patet, quidem, (lv/2 r) distinctus conceptvs a conceptvverbi participio correspondet.

2.06 secundum est falsum et repugnans veritati quod dicit, scilicet, quodista in significando equipollent: 'est currens' et 'currit/ quia, cum 15

propter transposicionem conceptvum nulla conceptum accidat variacio,ideo oportet, nichil prohibet illud16 quod predicatur subiacere; ponatur,ergo, quod predicetur illud quod debet predicari17 et tune erit significansverum uel falsum, dicendo sic: 'currens est,' sicut dicendo: 'album est,1 et,per consequens, quia 'currit'18 neque verum neque falsum significat, patetquod equipollere non possunt. reli < n > quitur, igitur, quod participia nonsolum sunt inventa propter ornatum sermonis, sed eciam propter neces-sitatem veriflcandi proposiciones.

2.07 Secundo, videndum est an accidencia competencia vocibus, puta,numerus, casus, figura, genus, et huiusmodi, possint conceptibuscompetere. Et est dicendum quod conceptibus correspondentibusnominibus talia accidencia non competunt quia, si omnia saluari possentsine tali uariacione,19 non est aliquo modo ponenda. Ad cuius euidenciamest sciendum quod aliquando vnus conceptvs potest alteri soli, et20

aliquando pluribus comparari.21 si primo modo, aut possunt supponerepro eodem, aut non. si sic, aut tune est proposicio affirmativa, afflrmansvnum ab alio, vera aut non.22 si non, tune negativa, negans vnum ab alio,erit vera, sicut patet in istis: 'homo est animal/ 'homo non est albus.' sicomparatur pluribus, aut possunt illi plures supponere pro illo pro quo istesolus supponit, aut non. si sic, affirmativa, afflrmans istos pluresconceptus de illo solo est vera - illud patet in diffinicione et diffinito. sinon, tune negativa, negans, est vera, sic dicendo: 'sortes non est animalia.'non est, enim, ymaginandum sicut aliqui false ymaginantur quod ista,'sortes est animalia' sit falsa et ista, 'sortes est animal' sit vera ex hoc quod

14 ita] corrector 2 spscr.15 quia] expunct.16 prohibet illud] corrector 2 in marg.17 ponatur ergo quod predicetur illud quod debet predicari] corrector 3 in marg.18 currit] corrector 3 spscr.19 variacione] corrector 2 in ras.20 et] corrector 1 spscr.21 et aliquando pluribus] expunct.22 aut non] corrector 3 in marg.


huic predicate quod est 'animal' correspondat vnus conceptvs singularis,et huic predicate 'animalia' vnus conceptvs pluralis numeri; patet ex hocquod, quia in vna proposicione, puta, 'sortes est animal/ in ista vnusconceptvs comparatur ad alium qui potest pro eodem cum eo supponere,In ista autem, 'sortes est animalia,' vnus conceptvs comparatur ad pluresconceptvs, qui non possunt pro illo, pro quo iste conceptvs supponit,supponere. et ideo, vna est falsa et alia vera, et sic patet quod talis variaciopenes numerum ita competit voci quod non conceptvi. quomodo autemhoc sit, quod ista vox 'sortes est animalia' possit plures conceptvssigniflcare, non est difficile videre. cum, ergo, non23 plus repugnet vnivoci plures conceptvs significare quam24 signiflcare plures res, sisecundum est verum, igitur, et cetera.

2.08 Sed hie est dubitacio25 quia, quamuis modo predicto posset vitariquod numerus conceptibus non competat, tamen videtur hoc non possesic vitari de casu quia, posito quod tu sis dominus vnius asini, tune, hocposito, hec est vera: 'hominis est asinus' et ista falsa: 'homo est asinus.' sedsi idem conceptvs correspondet huic subiecto 'hominis1 et huic subiecto'homo', non apparet alia racio; ergo, distinct! conceptvs subiectis cor-respondent.

2.09 Ad hoc breuiter est dicendum quod vna est vera et alia falsa, nonpropter hoc quod26 distincti conceptvs, sicut false ymaginantur, istissubiectis correspondant, quia in rei veritate idem2? conceptvs est vtriquecorrespondens, sed propter hoc quod per vnam proposicionem daturcointelligi vnus conceptvs quamuis non exprimatur actu qui, tamen, peraliam non datur intelligi. per istam, enim, proposicionem 'hominis estasinus' datur intelligi vnus conceptvs correspondens isti voci 'possessio', etideo equipollet huic: (2V2V) 'asinus est possessio hominis,' et hoc patet,quia alias non esset oracio verum vel falsum signiflcans. per istam: 'homoest asinus,' non datur talis28 conceptvs intelligi et ideo non est mirum sivna est vera et alia falsa propter apposicionem vel subtraccionem vniusconceptvs cum, hoc contingente, sicut patet, in alijs proposicionibuscontingat.

23 non] corrector 3 spscr.24 si] expunct.25 dubium primum nota] annotator 1 in marg.26 quod] corrector 3 spscr.27 tune] cane.28 talis] corrector 3 /'/; marg.

CAPITULUM TERCIUM 83

2.10 Et si queras: que est causa quare per talem proposicionem daturtails conceptvs intelligi? dico quod nulla alia est causa danda nisi voluntasvtencium, qui sic talibus proposicionibus volunt vti.

2.11 Notandum est tercio quod de accidentibus competentibus verbis,cuiusmodi sunt tempus et coniugacio, et huiusmodi, non potest dici sicutde29 accidentibus nominis, ymo, oportet dicere quod istis vocibus30 'amo,''currit,' 'currebat,' et huiusmodi, distinct! conceptvs correspondent et hocquia via probabilis31 non apparet quomodo vna proposicio esset vera inqua predicatur vnum istorum et falsa si alterum predicatur,32 et ideoconcede quod talia possunt eis sicut vocibus competere.

CAPITULUM TERCIUM: QUOD ALIQUI TERMINI POSSUNTSUBICI ET PREDICARI IN PROPOSICIONE ET ALIQUI NON

3.01 Adhuc circa vnam diuisionem terminorum oportet diligenciamadhibere, Et sciendum quod aliqui termini possunt esse subiecta etpredicata proposicionis et aliqui non. termini, autem, qui possunt essesubiecta proposicionis sunt 'termini cathegorematici'; cuiusmodi sunt'homo', 'animal', 'lapis', 'leo', Et huiusmodi. illi, autem, qui non possuntesse, sunt 'termini sincathegorematici' sicut sunt 'omnis', 'nullus', 'vel', ethuiusmodi. non solum, autem, isti termini 'homo', 'animal', et huiusmodi,sumpti in recto possunt sic esse extrema proposicionis, sed sumpti inobliquo possunt subici, sicut patet in istis proposicionibus: 'hominis estasinus,' 'hominis videt asinus,' 'hominis currit asinus,' et huiusmodi.

3.02 Et sciendum quod, respectv cuiuscunque verbi, termini sumpti inobliquo possunt subici.1 ex quo patet quod falsum est quod dicunt aliqui:quod tales termini, sumpti in obliquo, non possunt subici respectucuiuscunque verbi; neque instancia quam ponunt valet, ymo, magis est adoppositum. dicunt, enim, quod male dicitur: 'hominis videt asinus,' quia,cum per istam nichil aliud significatur nisi quod per istanr. 'asinushominis videt,' et ista sit congrva et significativa, sequitur intentum.

3.03 Preterea, dato2 quod sic3 prolata non esset congrva, vel non

29 de] corrector 2 spscr.30 amoe] expunct.31 probabilis] corrector 2 in marg.32 probatur] cane, predicatur] corrector 2 in marg.

1 respectu] expunct.* dato] -a expunct. -o] spscr.3 sic] -t expunct. -c] spscr.

significativa, tamen, proferendo: 'hominis asinus videt' esset significativaet congrva et, tamen, iste obliqvus 'hominis' respectv huiusmodi verbisubicitur cum totum quidquid precedit verbum principale ex partesubiecti, secundum expertos in loyca, se teneat.

3.04 secundo, sciendum quod non solum nomina substantiua per sepossunt esse subiectum vel predicatum, sed eciam sumpta cum suisadiectiuis, et eciam cum alijs determinatoribus aduerbialibus sicut in istisexemplis: 'homo albus currit,' 'album animal mouetur,' 'lapis grossusmouetur deorsum,' 'sortes velociter alteratur,' et huiusmodi. non, enim, intalibus, 'homo albus4 currit,' 'homo' tantum est subiectum, vel 'albus',5

sed vtrumque simul est subiectum, et similiter dicendum est de alijs.

3.05 Notandum est tercio quod non ideo verba et coniuncciones etcetere partes oracionis distincte a nomine et participio et pronomine, quedicciones vocantur 'sincathegorematici', licet non solum iste sint voces,sed eciam alique aliarum parcium oracionis,6 dicuntur non posse essesubiectum,7 quia significative sumpte, proposiciones significativas nonfaciunt, (2v/3r) sicut aliqui ymaginantur minus bene, sed ex hoc quod hecnon possunt subici8 respectv cuiuscunque verbi indistincte, sicut patet inistis: 'omnis currit,' 'omnis est asinus,' 'legit,' 'venit,' et huiusmodi que,nullo alio < sermone astante > , in intellectu neque verum neque falsumsignificant.

3.06 Quod, autem, ista causa quam assignant non sit sufficiens, hocostendo, quia accipiam istam proposicionem: 'legit est legit,' et quero: autest vera, aut falsa? non potest dici quod sit falsa, quia idem predicatur dese - nulla, autem, proposicio est verier ilia in qua idem de seipsopredicatur, secundum boecium in libro diuisionum.9 si est vera, tunequero: qualem supposicionem habet predicatum - aut materialem, autsimplicem, aut10 significativam ? non potest dici quod materialem, quia sic

4 albus] corrector 1 in marg. asinus] cane.5 albus] corrector 1 spscr. asinus] cane.6 distincte a nomine et participio] va-cat.1 vel predicatum] expunct.8 subici] corrector 1 spscr.9 Boethius, Commentarii in librum Aristotelis T1EPI EPMHNEIAI, ed. C. Meiser

(Leipzig: Teubner, 1877, 1880) prima editio t. 1, p. 215, lines 18-20: "... verier est eapropositio quae adfirmat quod secundum se est quam ilia quae adfirmat quod accidensest;" secunda editio, t. 2.2, p. 480, lines 7-9: "quod si ita est, verier ilia est quae secundumipsam rem vera est potius quam ea quae secundum accidens videturf PL 64: 387c-o,628c.

10 aut] corrector 1 in marg. sive] expunct.

QUARTUM CAPITULUM 85

esset falsa,11 cum hec vox non sit ilia; nee, propter eandem racionem,potest habere12 simplicem, quia iste conceptvs non est ille; ergo, oportetdicere quod signiflcativam - quod est intentum. et sic patet quod nondebet dici quod tales dicciones non sint termini, quocunque modoaccipiendo 'terminum', ex eo quod, significative sumpti non possuntsupponere, quia verum prolatum est, sed ex hoc13 significative possuntdici non esse termini quia, respectv cuiuscunque verbi, oracionem signifl-cativam non faciunt.

QUARTUM CAPITULUM: QUOD ALIQUI TERMINI SUNTCATHEGOREMATICI ET ALIQUI SINCATHEGOREMATICI

4.01 NE contra me tamen contingat proteruire, volo adhuc vnamdiuisionem termini, qua sophyste frequenter vtuntur, declarare. potest,igitur, hec esse diuisio: quod terminorum, quidam sunt cathegorematici,sicud1 illi qui habent certain et determinatam significacionem, sicud'homo', 'albus', 'legit;' quidam sinchategorematici, sicut illi qui certam etdeterminatam significacionem non habent, nee per se aliquid significant,sed, iuncti cum alijs terminis, faciunt eos per aliquem certum etdeterminatum modum stare, huiusmodi autem sunt: 'omnis', 'nullus','quilibet', 'totus', 'inquantum', 'post1, 'tantunf, et huiusmodi. iste enimterminus 'omnis', additus alicui termino communi, facit ipsum stareconfuse et distributive, et sic de istis: 'quilibet', 'nullus', et huiusmodi. istaautem diccio 'inquantum', addita alicui termino, facit ipsum staredeterminate pro aliqua racione formali, ita2 quod non pro alia.

4.02 preter autem istos terminos, qui talia officia circa terminos cathe-gorematicos exercent, sunt alij qui eciam sunt sinchategorematici, qui taliaofficia non possunt exercere, nee congrve addi subiecto vel predicate, sedofficium eorum est quod, positi inter duas proposiciones cathegore-maticas, illam 3 sic vel sic denominant, puta, copulativam vel disiuncti-vam, vel aliquo aliorum modorum; huiusmodi sunt: 'et', 'vel', 'quia','quando', et huiusmodi. secundum, enim, quod alia et alia istarumdiccionum inter duas proposiciones cathegorematicas mediat, secundum

11 quia] expunct.12 habere] corrector 1 in marg.13 nominal cane.

1 sicut illi ... 'albus,' 'legit'] corrector 2 in marg.1 ita] corrector 3 spscr.3 illam] i.e. illam totam oracionem.


hoc tails proposicio ypothetica diuersas denominaciones sortitur. neeoportet aliquam aliam variacionem circa terminos aliquos facere, sicutpatet hie: 'sortes currit et plato disputat/ subtrahas hanc diccionem 'et' etapponas istam diccionem 'vel', sic dicendo: 'sortes currit vel plato dis-putat' - vna erit copulativa et alia disiunctiva et poterit vna esse vera,altera existente falsa.

4.03 Et propter illud est notandum quod, quamuis posset teneri quodprimis terminis sinchategorematicis conceptvs distincti a chategore-maticis4 non correspondent, tamen de5 istis, sicut patet, non posset sicteneri quia per apposicionem et subtraccionem talium diccionum6

probatur proposiciones verificari et falsificari. (3r/3v) et si dicatur quodeodem modo est de alijs quia, posito quod centum homines currant, etomnes alij sedeant, tune ilia proposicio erit falsa: 'omnis homo currit' etilia vera: 'homo currit/ Ad hoc respondeo quod vna est vera et alia falsa,non propter hoc quod vnus conceptvs, distinctus ab omnibus conceptibuscorrespondentibus terminis chategorematicis, correspondat7 huic quoddico 'omnis', sed propter hoc quod in mente comparantur tot conceptvsvni conceptvi prout iste conceptvs non potest pro tot actualiter supponere.ista autem proposicio, sic fabricata in intellects per istam vocalem 'omnishomo currit/ exprimitur, et ideo est falsa, sed per aliam proposicionem totconceptvs tantum comparantur, siue explicite siue inplicite non euro, velvni conceptvi, quia iste conceptvs potest pro istis actualiter supponere, etideo est vera, et sic patet ad argumentum illud. tamen, hoc8 non dico nisigracia exercicij et non assenciendo, et ideo, dicas sicut tibi placet.

4.04 secundo9 est aduertendum quod termini chategorematici vocanturilli qui certam et determinatam significacionem habent et possunt in aliquaproposicione, eciam per se sumpti, supponere et earn significativamreddere. huiusmodi autem sunt termini 'homo', 'animal1, 'asinus', 'lapis','leo', et huiusmodi. iste enim terminus 'homo' habet certam et deter-minatam significacionem quia significat naturam humanam primo et prin-cipaliter, cui nature, sicut patebit in sequenti capitulo,10 ex se quod sit noncompetit.

4 ideo] cane.5 de] corrector 3 spscr.6 nunc] expunct.1 huic] corrector 2 spscr.8 hoc] corrector 2 spscr.9 nota] annotator 1 in marg.

10 Videtur potius infra L 6.05-6.11; nihil ad rem in capitulo sequenti.

QUARTUM CAPITULUM 87

4.05 Ex quo patet quod falsum dicunt illi qui dicunt quod iste voceshabent determinatam significacionem quia significant omnes homines etomnia animalia quia, si sic esset, sequitur oppositum, quia, cum non sitplus de racione istorum terminorum significare presencia quam futura etpreterita, et talia sint in numero infinite et incerto, sequitur quod certamsignificacionem non haberent, quia arguendo sic: nullus terminussignificans infinita habet certam determinacionem siue significacionem;omnes isti termini sunt huiusmodi; ergo, et cetera, maior patet; minoremprobo: quia accipio omnes homines, quorum quilibet habet aliquemhominem post se; aut isti sunt infiniti aut finiti; si sunt infiniti,11 cum isteterminus 'homo' equaliter significet omnes vel nullum, et non nullum,patet; ergo omnes et, per consequens, cum sint infiniti, certumsignificatum non habet. si sunt finiti, ergo isti multitudini potest vnus aliushomo addi, et tune quero: aut habet alium post se aut non: si sic,12 hoc estcontra positum, quia omnes tales debebant simul accipi; si non, sequiturquod sunt infiniti - et hoc est intentum.

4.06 Item, si 'homo' significant sua singularia, tune13 significaret hocaliquid et, per consequens, extrema in isto paralogismo: homo est species;sortes est homo; ergo, sortes est species, de necessitate coniungerentureodem modo hie: homo est sortes; homo est plato; ergo, plato est sortes,quia, quando <per> medium significatur hoc aliquid in aliquosillogismo, necesse est extrema coniungi et, per consequens, hie essetsillogismus expositorius - quod manifeste falsum est. relinquitur igiturquod isti termini naturam communem significant, et hoc magis inferiusdeclarabo.14

4.07 Notandum est tercio quod illud quod dixi supra de istis diccionibussinchategorematicis, puta, 'si', 'quia', 'vel', et huiusmodi, quod, scilicet,non possunt poni congrve nee addi subiecto vel predicate, est in-telligendum de subiecto proposicionis que est simpliciter vna, quia, per ad-dicionem talium diccionum predicatis vel subiectis talium (3v/4r)proposicionum,15 redduntur proposiciones, que primo erant16 significa-tiue, non significative et non1? intelligibiles, sicut patet dicendo sic: quiasortes est homo - hec enim proposicio penitus nichil significat et hoc

11 si sunt infiniti] corrector 2 in marg.12 sic corrector] 3 spscr. non] expunct.13 sua singularia tune] corrector 1 in ras. nota] annotator 1 in marg.14 Vide infra L 15.01, 26.02, 39.13, 40.07, 51.06, 51.09, 52.08, 52.14.15 diccionum] cane.16 erant] corrector 1 in ras.17 non intelligibiles] corrector 2 in marg. intell] cane.


solum 18 est propter addicionem huiusmodi diccionis 'quia'. et per hocpatet quod tails instancia, que posset fieri dicendo quod in istaproposicione: si homo currit, homo mouetur, hec diccio 'si' congrvesubiecto adderetur, non esset ad propositum, quia ista proposicio duabusequipollet, sicut patet, vel equivalet; quare, et cetera.

CAPITULUM QUINTUM: DE NOMINE ABSTRACTOINPORTANTE REM ALIAM A CONCRETO

5.01 Quia, vero, noticia nominis est loyco necessaria plus ceteris, ideode nomine aliqua necessaria explanabo. Et est sciendum quod nominum,quedam sunt abstracta, quedam concreta. nomina, autem, abstracta sehabent in duplici differencia, quia quedam inportant res distinctas aconcretis, quedam non, sed solum aliqua formaliter distincta. primo, ergo,dicendum est de illis que distinctas res inportant a concretis, secundo dealijs.

5.02 primo, igitur, est primum membrum subdiuidi quia nominumabstractorum, distinctas res a concretis inportancium, quedam inportantres absolutas' et quedam relativas. nomina, autem, abstracta inportanciares absolutas,2 distinctas res a concretis, sunt 'albedo' et 'quantitas'. perista, enim, concreta 'album' et 'quantum' alique res inportantur que perista, 'albedo' et 'quantitas' nullo modo inportantur et ideo de aliquopossunt talia concreta predicari de quibus abstracta eis correspondencianon possunt. nee, enim, potest esse vera: 'homo est albus' et hec falsa:'homo est albedo;' similiter, hec est vera: 'homo est quantus' et hec falsa:'homo est quantitas,' sicut in capitulo de quantitate apparebit.

5.03 Ex isto sequitur vnum aliud, scilicet,3 quod talia abstracta non suntvltimata abstraccione abstracta; licet, enim, a suppositis alienis istaabstrahantur, tamen a suppositis proprie nature non abstrahuntur. si,enim, 'albedo' abstrahatur ab 'nomine', et e contrario, et hoc, tamen, quoddico 'albedo' addit naturam specificam albedinis ad differenciam4

indiuidualem que ipsam5 includit et ideo, naturam6 specificam albedinis7

18 solum] corrector 2 in marg. subiectum] cane.

1 absolutas] corrector 1 in ras.2 res absolutas] corrector 1 in marg.3 aliud scilicet] corrector 1 in ras.4 ad differenciam] corrector 2 in marg.5 que ipsam] corrector 1 spscr.6 nullam] expunct.1 specificam albedinis] corrector 2 in marg.

CAPITULUM QUINTUM 89

ab ilia differencia indiuiduali contingit abstrahere. et de tali abstracto nonpotest predicari8 quia stat pro sua racione formali per quam a quolibetinmediate distinguitur; ideo eciam,9 nulli alteri potest per predicacionemcompetere. et si queras causam quare hoc est, respondeo tibi cum doctoresubtili10 et cum philosophic,11 primo et secundo ethicorum, quod in-discreti12 est querere omnem diuisionem et causam expetere vbi non est;in talibus, enim, non est aliqua causa nisi quia hoc est hoc, quia, enim,tales termini sic abstract! sunt talis nature, ideo non possunt de alijspredicari. Ex istis patet quod falsum est quod dicunt illi qui conceduntistas proposiciones veras esse: 'quantum est quantitas,' 'homo estquantitas,' quia, cum 'quantitas'13 inportat vnum accidens, realiter distinc-tum ab 'nomine,' patet quod supponunt pro diuersis. tales, autem, propo-siciones, in quibus extrema pro diuersis supponunt, si termini sumantur inrecto, false sunt simpliciter.

5.04 secundo, sciendum est quod, quamuis in istis exemplis concretumsupponat pro subiecto et abstractum pro forma accidental! inherente,tamen sunt aliqua alia que opposite modo se habent. ab 'igne' enimdenominatur 'igneus'; concretum 'igneus' predicatur de accidente dicendo:'calor est igneus' et, tamen, abstractum non potest de tali accidentepredicari - male, enim diceretur: 'calor est14 ignis.'15 aliquando, autem,contingit quod idem concretum, (4r/4v) propter hoc quod potest essediuersorum generum, potest predicari tarn de aliqua forma accidental!,quam eciam de composite de quibus, tamen, suum abstractum non potestpredicari, sicut patet de isto: 'humanum' quod denominatur ab 'homine'.si, enim, secundum quod est feminini generis, de aliqua forma accidental!predicatur dicendo: 'hec sciencia est humana'; secundum, autem, quod estneutri generis, de aliquo composite pedicatur dicendo: 'hoc opus esthumanum;' de neutro, autem, istorum potest 'homo' predicari, sicut patet.

5.05 Vtrum, autem, aliquod concretum, tarn de toto quam de partepossit predicari, studiosis discuciendum relinquo; quid, autem, concretum

8 nee potest predicari] corrector 3 in marg.9 eciam] corrector 1 spscr.

10 Scotus, Super libros elenchorum q. 2 (Utrum ars Sophistica sit scientia) ubi citaturArist. 'in littera 1. Ethicorum;' Opera omnia (Paris: Vives, 1891-1895), t. 2, p. 3.

11 Aristoteles, Ethica ad Nicomachum 1, 3 (1094b24); ibidem 2, 2 (1104a2, 3).12 indiscrete] corr.13 cum quantitas] corrector 1 in marg.14 calor est] corrector 1 in marg.15 est ignis] cane.

principaliter significat, an subiectum vel formam, in capitulo de terminisconnotatiuis poterit declarari. De illis, autem, concretis que denominacio-nem a loco recipiunt et a causa - quedam < a > locato et effectibus princi-paliter, requiritur in suma hokam,16 quia hoc [ita] propter breuitatem 17

obmittam.

5.06 Hijs visis, de alijs abstractis, que distinctas res inportant respectiveest dicendum. ad cuius euidenciam est sciendum quod, sicut talia pluraconcernunt18 quam abstracta, sic possunt in eis plures abstracciones fieri;relacio, autem, concernit fundamentum, subiectum, et proprium supposi-tum et, quamuis a subiecto abstrahatur,19 non tamen a fundamento et,quamuis a fundamento, non tamen a supposito proprio, et sic potest intalibus fieri multiplex20 abstraccio. illud, autem, si talibus abstractis essentnomina inposita,21 ita facile esset iudicare. iuuat22 ad hoc capi, si ponaturquod vni23 composito ex subiecto aliquo et albedine et similitudine24

correspondat vocabulum vnum25 et quod postea 'album1 et 'similitude'per se, sine illo subiecto, separatim26 intelligantur erit hoc nichilominus'simile'; tune, hoc posito, iste terminus 'simile' abstraheret a subiecto etnon a fundamento. postea, autem, posset abstrahi relacio a suo funda-mento, et tali abstracto correspondet iste terminus 'similitude'; iste termi-nus, autem, est vnum solum nomen inpositum, sed per duos terminos, sicdicendo, quiditas albedinis inportatur et, sicut dictum est, talis terminus denullo27 nisi de se ipso predicatur et hoc quia, ut sic, primo a quolibet estdiuersum.

5.07 Ex istis patet quod male dicunt illi qui dicunt quod hec predicacioest vera: 'pater est paternitas,' 'simile est similitude,' 'filius est filiacio,''equale est equalitas,' 'substancia est similitude,' 'homo est filius,' ethuiusmodi; et hoc in capitulo de relacione prolixius ostendetur.

16 Ockham, Sunima logicae I, 5, p. 18, lines 48-57.17 breuiter] expunct.18 concernunt] corrector 1 in ras.19 ab-] corrector 1 in ras.20 multiplex] corrector 1 in marg.21 inposita] corrector 1 in ras. et in ipsa] expunct.22 abstracto] expunct.23 vni] corrector 1 //; ras.24 similitudine] corrector 1 in ras.25 vnum] corrector 1 in ras.26 separatim intelligantur erit] corrector 1 //; ras.27 solo] cane.

CAPITULUM SEXTUM 91

CAPITULUM SEXTUM: DE NOMINIBUS ABSTRACTISINPORTANTIBUS EANDEM l REM CUM SUIS CONCRETIS,

SED DISTINCTA FORMALITER

6.01 Postquam dictum est de abstractis, que distinctas res a concretisinportant, dicendum est de illis que2 inportant aliqua distincta solumformaliter a concretis. Et est sciendum quod hec se habent in duplicidifferencia: quedam, enim, sumuntur a differencia indiuiduali, quedam,vero, a forma tocius. ilia, autem, que sumuntur a3 differencia indiuidualisunt sicud 'sorteitas', 'petreitas', et huiusmodi; alia, vero, sunt hec: 'huma-nitas', 'animalitas', 'asininitas', 'equinitas', et huiusmodi.

6.02 ilia, vero, que inportant formam tocius se habent in duplicidifferencia, quia quedam inportant formam tocius in genere, alia formamtocius in specie. Ad quod sciendum quod deus, de potencia sua absoluta,si4 prius in corpore infunderet5 animam sensitivam6 quam intellectivam,tune esset vnum compositum ad cuius composicionem concurrerentmateria et forma sensitiva; ex tali autem concursu resultaret forma tociusque ab illis duabus simul sumptis distingueretur formaliter. (4v/5r) illud,autem, sic7 compositum, quia ex se ad vlteriorem perfeccionem ordinatur,non deberet dici 'aliquod totum in specie1, sed 'aliquod totum in genere'.illud autem totum, includens istas duas partes et formam tocius, possetinportari per hunc terminum 'animal vnum' quia cuilibet, ab alio distinctoformaliter, contingit nomen distinctum inponere, et ab illis a quibusformaliter distinguitur contingit8 ipsum abstrahere; ideo, potest istaforma tocius a partibus abstrahi et sibi nomen inponi et tune, terminussignificans istam formam in abstracto erit iste terminus 'animalitas' et tuneillud abstractum sumitur a toto in genere. pro tanto, autem, dicitur sumi atoto in genere quia nulli soli conuenit, ymo, inportatum tarn perconcretum quam per abstractum equaliter et indifferenter cuilibet speciei'animalis' potest competere - sicut patet.

6.03 Hoc viso, ymaginaretur postea quod illi composito adveniat animaintellectiva; tune, ex concursu illarum duarum parcium, resultabit forma

1 em. ms. eadem re.2 em. ms. que solum aliqua distincta formaliter inportant.3 a differencia indiuiduali sunt sicud sorteitas petreitas] corrector 1 in marg. et

inportant sicud hec: socrates currit, plato currit] cane.4 -c faceret potest] cane, et expunct.5 effunderet] corr.6 sensitivam ... cuius] corrector 2 in ras. resultaret] expunct.1 -c] expunct. tune add. spscr.8 contingit ipsum] corrector 2 in marg. ta] cane.


tocius in specie, sicut ex materia et forma sensitiva forma tocius in genereresultabit. terminus, autem, inportans illud compositum et formam tociuserit iste terminus9 'homo' et tune vltra, sicut prius, potest ista forma tociusabstrahi et tune terminus, sic earn in abstracto significans, erit 'humanitas'et, quia illud quod10 inportatur per istos terminos 'homo', 'humanitas', dese non est indiuiduum et singulare, cum cuilibet indiuiduo speciei humaneindistincte conueniat, oportet quod per aliquid distinctum formaliter adcertum indiuiduum contrahatur, et tune aliquid totum cum differenciaindiuiduali per tales terminos 'sortes' et 'plato' et sic de alijs inportabitur.adhuc, autem, contingit istam differenciam indiuidualem abstrahere ettune terminus abstractus, earn significans, erit 'sorteitas' et sic de alijs. etsicut dictum est de alijs, quod de nullo ponantur, ita de istis est dicendum.

6.04 Ex istis possunt alique conclusiones elici. prima11 potest esse quodfalsum dicunt illi qui dicunt quod genus sumatur a toto12 et quod genus itasumatur a forma intellectiva sicut a materia et sicut a forma sensitiva.falsitas huius potest sic probari: ille terminus non sumitur ab animaintellectiva que vere potest sumi, omni forma intellectiva circumscripta;iste terminus 'animal' est huiusmodi; ergo, et cetera, maior est euidens etminor est satis sufficienter superius declarata. Et si dicatur quod nonprobaretur aliter genus quam differencia, ex quo vterque a parte sumpitur,De isto argumento dicetur plus in materia de genere, vbi ista consequenciasimpliciter negabitur.

6.05 Secunda13 conclusio est quod falsum dicunt14 illi qui dicunt istosterminos: 'homo', 'humanitas', 'animalitas', esse nomina synonyma. ethuius falsitas potest sic probari: illi termini non sunt synonyma quorumvnus aliquid inportat quod per alium nullo modo inportatur; sed istitermini sunt huiusmodi; ergo, et cetera, maior est euidens; minor patetquia 'homo' inportat compositum ex materia et forma et anima sensitiva etintellectiva - quod non inportatur per 'humanitatem' cum 'humanitas'non inportat nisi formam tocius. Si dicatur quod illud argumentumprocedit ex falsa ymaginacione15 quia nulla forma tocius potest esse, ymo,talem esse includit contradiccionem, De ista instancia pertranseo vsque adcapitulum illud vbi tractabitur de istis terminis 'pars' et 'totum' vbi, iudico,

9 terminus] corrector 2 spscr.10 quod] corrector 2 spscr.11 prima conclusio] annotator 5 in marg.12 et quod genus ita sumatur] primo cane, tune add.13 secunda conclusio] annotator 5 in marg.14 illi qui dicunt] corrector 2 in marg.15 ex falsa ymaginacione] corrector 1 in ras.

CAPITULUM SEXTUM 93

modo satis sufficienter probabo quod tails forma de necessitate estponenda.

6.06 tercia16 conclusio est17 quod falsum dicunt 1111 qui dicunt18 (5r/5v)istam proposicionem: 'filius del est humanitas' esse falsam propter hocquod humanitas in christo est supposita supposito alieno quia, slue sitsupposita supposito alieno slue proprio, semper deberent tales proposicio-nes negari et hoc propter duo: primum est quia tales termini sunt vltimataabstraccione abstract! et natura talium terminorum est quod de nullo inrecto predicentur. secundo, debet negari tails proposicio quia aliquidinportatur19 per subiectum quod non inportatur per predicatum, etpropter hoc proposicio est falsa.

6.07 quarto sequitur quod ilia descripcio qua describitur 'humanitas'dicendo quod 'humanitas' significat naturam vnam compositam excorpore et anima intellectiva, nullo supposito suppositam, siue non20

connotando quod ista natura sustentetur ab alio supposito - puta, apersona, differencia - falsa est et non intelligibilis, ymo, oportet sicdescribi: 'humanitas' significat formam tocius ex concursu talium parciumresultantem, que ab illo composite solum distinguitur formaliter.

6.08 quinto, ex hoc potest videri quomodo ista predicacio verificatur:'filius del est homo.' sicut, enim, ista proposicio est vera: 'sortes est homo,'pro tanto quia per istum terminum 'sortes' inportatur aliquid per quodinportatum per predicatum ad certum singulare et indiuiduum contrahi-tur, ita per hoc quod dico 'filius dei' aliquid inportatur per quod, modoquodam inessenciali - cum hoc sola fide teneamus - inportatum perpredicatum ad determinatum indiuiduum contrahitur; nichil, enim, aliudest dependenciam nature humane terminare quam illam naturam adcertum et determinatum indiuiduum contrahere. propter hoc, enim, quodper 'sortem' inportatur illud quod per 'hominem' inportatur, et cum hoc,ista differencia contrahens, ex hoc est ista proposicio vera, modo quospecies21 de indiuiduo predicatur: 'sortes est homo.' vnde, si contingeretillam differenciam non inportare, hec non esset vera: 'sortes est homo' vel,si esset vera, non esset predicacio specie! de indiuiduo, sed forte equiualetisti: 'homo est homo.'

16 tercia conclusio] annotator 5 in marg.17 est quod] ms. quod est.18 quod] cane. fol. 5r; quod] cane. fol. 5V.19 per subiectum quod non inportatur per predicatum] corrector 1 in marg.20 non] corrector 3 spscr.21 species] corrector 1 in ras.


6.09 sexto, correlarie sequitur quod proposicio vniuersalis22 negans taleabstractum a suo concrete non est falsa, sed vera. hoc, enim, vera est:'nullus homo est humanitasf patet per predicta, quia subiectum et pre-dicatum supponunt pro distinctis, non realiter, sed formaliter. vnde, sicutcontingit supposicionem23 variari quando sit supposicio pro distinctisrealiter, ita quando24 sic contingit pro distinctis formaliter, sicut incapitulo de supposicionibus patebit.

6.10 octauo,25 sequitur quod tales proposiciones ad bonum intellectumpossunt26 concedi: 'sortes est suppositum sustentans naturam humanam,1

'homo habet humanitatem,1 'in nomine est humanitas,1 'animal habetanimalitatem,1 et huiusmodi. nee obstat quod dictum est supra, quo taliade nullo ponantur nisi de se, quia hoc expositum est quando tarnsubiectum quam predicatum sumuntur in recto, vnde, si sumantur inobliquuo, non est inconueniens et racio huius est quia in talibusproposicionibus non oportet subiectum et predicatum pro eodem sup-ponere, sed pro se ipsis supponunt. et ideo, sicut respectv sui ipsius potestsubici et predicari, ita potest de aliquo termino, sumpto in recto,predicari.27 si, tamen, terminus abstractus in obliquo accipiatur,28 nun-quam autem predicatur si vterque in recto sumatur.

6.11 nono, sequitur quod non29 oportet tales proposiciones: 'homo esthumanitas1 et huiusmodi negare propter hoc quod tales termini pluribusdiccionibus equipollent, puta, talibus: 'homo in quantum homo1 vel tali-bus: 'tantum homo1 et huiusmodi; vanum, enim, videtur recurrere ad talesvoluntarias instituciones (5v/6r) vbi ad falsificandum proposiciones naturarei sufficit. eadem, enim, facilitate qua dicas michi quod hec proposicio estfalsa: 'homo est humanitas1 pro tanto quia ista30 diccio 'humanitas1

pluribus equiualet, eadem facilitate dicam tibi quod ista est falsa: 'deus esthomo1 quia iste terminus 'est1 plures acciones terminanter includit, et itaracionabiliter soluam argumenta que facies contra me ad probandumoppositum sicut tu faceres ilia que possent fieri contra te.

22 esset ilia] cane.23 realiter] cane.24 quando sic] ms. sic quando.25 octauo] ms. om. septimum argumentum.26 possunt] corrector 2 in marg.27 predicari] corrector 1 in marg.28 accipiatur, autem, predicatur] corrector 1 in ras.29 non] corrector 2 spscr.30 ista diccio] corr. diccio ista.

CAPITULUM SEPTIMUM 95

6.12 decimo, sequitur quod insufficienter soluitur auctoritas, quintometaphisice auicenne,31 quando dicit quod 'equinitas est tantum equinitas'nee plures, nee vna, nee in anima, nee extra animam; dicit, enim, quodpro tanto dicitur 'equinitas' quod nee est vna, nee plures, et cetera, quianee vnitas, nee pluralitas, et sic de alijs,32 in eius diffinicione ponuntur, velpro tanto quia talis diccio pluribus diccionibus equiualet. secundum patetsine33 racione dictum, sicud iam dictum est. prima, autem, solucio estdirecte contra eos. si, enim, ista racio est sufficiens, consequenter deberetauicenna dicere quod ista negatiua uera est: 'equinitas non est equinitas'quia, cum idem in sui ipsius diffinicione non ponatur, 'equinitas' - quia indiffinicione 'equinitatis' non cadit - ideo ab 'equinitate' negari poterit,34 etsic, idem sufficienter et uere a se ipso negari. Item, tune posset vere dici:'equinitas non est ens' quia 'equinitas' per 'ens' non diffinitur, et sicsequuntur inconueniencia innumera.

CAPITULUM SEPTIMUM: IN QUO SOLUUNTURINSTANCIE QUE POSSUNT FIERI CONTRA EA

QUE DICTA SUNT IN SEXTO CAPITULO

7.01 Istis sic declaratis, restat aliquas obiecciones, que contra predictafiunt, dissoluere.1 primo, enim, arguitur sic contra hoc quod dictum est:quod aliquid significatur per istum terminum 'homo'2 quod nonsignificatur per istum terminum 'humanitas'. secundo, contra hoc quodest dictum: 'sortes est suppositum sustentans naturam humanam.' tercio,contra hoc quod dictum est: quod proposicio vniuersalis negativa, neganshumanitatem ab homine, vera est.

7.02 contra primum, dicitur primo quod philosophus3 ymaginaciatur'quod nulla res ymaginalis4 inportatur per hoc nomen "homo" quineadem 5 eodem modo inportetur per hoc nomen "humanitas," et econ-

31 Avicenna, Metaphysica (Venice: 1508; rpt. Louvain: Edition de la bibliotheque s.j.,1961), tractatus 5, capitulum 1, fol. 86V.

32 que] expunct.33 non] cane.34 equinitas] cane.; et sic idem] corrector 2 in marg.

1 indissoluere, in-] cane.2 homo] corr. humanitas.3 philosophus] corrector 3 spscr.; cfr. Ockham, Summa logicae, p. 23, lines 9, 10:

"Aristoteles opinabatur quod nulla res imaginabilis..."4 ymaginalis] corrector 1 in ras.5 eadem] corrector 3 spscr.

96 LOGIC A CAMPSALE ANGLICJ

uerso,' cuius racio est, secundum istum, quia 'nulla res est hie inferius nisimateria, forma, et compositum vel accidens; sed nullum istorum, sicutinduccione patet, plus inportatur per vnum istorum quam per reliquum et,hoc supposito, quod hec sit falsa: "anima intellectiua est humanitas'" et sidicatur 'quod "humanitas" significat naturam specificam, sed "homo"addit ad naturam specificam differenciam indiuidualem,' vel aliquid tale,ista 'cauillacio' dicit ipse 'non valet' et istud6 'ostenditur inferius essefalsum et contra intencionem aristotilis.' et ad presens vnam racionemadducit et arguit sic: 'sicut se habent ad inuicem "homo" et "humanitas",sic se habent "sortes" et "sorteitas'" - istam, enim, dicit ipse, concedunt'aduersarij, ... sed "sortes" nullam rem, nee distinctam formaliter neerealiter, significat, quin significatur per hoc nomen "sorteitas," secun-dum 7 sic fingentes, nee e conuerso; ergo, "homo" non significat aliquamrem que non significatur per hoc nomen "humanitas," neque econuerso.'minorem probat iste: 'quia, si alterum istorum nominum, "sortes" et"sorteitas", significat aliquid quod non significatur per reliquum, vel estnatura speciflca, et manifestum est quod equaliter significatur perutrumque, vel per neutrum, aut est materia, vel forma, vel compositum,vel accidens, que omnia,' dicit iste, 'sic8 dicentes negant; (6r/6v) vel estdifferencia indiuidualis ilia, quam ponunt, quod dici non potest ab eis,nam, secundum eos, "sortes" addit, ultra naturam specificam, differen-ciam indiuidualem, quia cum aliter "sorteitas" nullo modo differet ab"humanitate" et, per consequens, secundum modum arguendi, sicut"humanitas" est in platone,9 ita "sorteitas" erit in platone' - quod estinpossibile. 'oportet, igitur, concedere istis quod hec est vera: "sortes estsorteitas" et sequitur: "sortes est sorteitas, igitur sortes est hec humanitas,"demonstrando hanc10 sorteitatem, quia11 hec sorteitas est hec humanitas,et vltra: "sortes est humanitas," ab inferiori ad superius, sine distinccione aparte predicati. et sequitur: "sortes est humanitas, igitur homo esthumanitas"' - et deinde sequitur quod nichil significatur per vnum quodnon per reliquum. et ideo, propter illud argumentum, dicunt quod 'vel< secundum viam > aristotilis < nichil > significatur < et cetera > siconcederet istam: "homo est humanitas" vel' si negaret, 'negaret propteraliquod sinchathegorematicum ... inclusum in altero istorum modorum.'

6 et istud] corrector 1 in ras.7 secundum sic fingentes] corrector 1 in ras.8 sic dicentes] corrector 1 in ras.9 verbum illegibile cane.

10 hanc] corrector 3 spscr.11 quia ... hec humanitas] corrector 1 in marg.; sorteitas] corrector 1 in marg.; sortes est

hec humanitas igitur sortes] corrector 1 in marg. quae verba non intelligibilia videntur.

CAPITULUM SEPTIMUM 97

7.03 Ad secundum argumentum, licet sit valde longum, potest, visispremissis, facillime responderi. dico, igitur, quando dicitur quod philo-sophus opinabatur quod nichil est hie inferius quod non sit materia, velforma, vel compositum, vel accidens, dico quod nichil est inferius hiequod non12 sit realiter materia, vel forma, et sic de alijs, sed nunquam fuitintencio philosophi, nee alterius recte loquentis, quin possit esse aliquid abistis formaliter distinctum. quod satis euidenter patet per philosophum,quarto metaphisice, de ente et passionibus suis, inter que philosophusponit disu'nccionem.13 et planum est quod non distinccionem realem, quiacontraccionem includit quod aliquid sit ens quod, tamen, non sit vnum, etnullo modo contingeret nisi idem realiter inportarent. et ideo, dico quodnichil distinctum realiter ab eo quod inportatur per 'humanitatem' per'hominem' inportatur, licet bene aliquid distinctum formaliter. et quandodicitur quod illud ostendetur inferius esse falsum et contra mentemaristotilis,14 dico quod hoc nunquam ostendetur, et ideo, ad raciones inloco suo respondebo.

7.04 et tune ad racionem suam quam hie facit respondeo. quando dicit:'sicut se habent ad inuicem "homo" et "humanitas,"' inportant aliquiddistinctum, 'sic "sortes" et "sorteitas,'" si intelligitur quod sicut 'huma-nitas' inportat aliquid distinctum ab aliquo inportato per 'hominem', istaforte est concedenda et tune minor est simpliciter falsa, ad probacionem:conced[end]o quod 'sortes'15 formaliter inportat vnum compositum exmateria et forma tocius, ex concursv16 talium resultantem; nichil, autem,istorum per 'sorteitatem' inportatur, sed solum differencia indiuidualis. etquando dicit quod hoc negant 'sic fingentes', dico quod hoc non estverum; bene, enim, negant quod 'sorteitas' non inportat nee materiam,nee formam, nee compositum, nee accidens, et hoc est supra ostensumesse verum, sed 'sortes' inportat compositum et formam tociusresultantem. et quando dicitur quod, si 'sorteitas' inportat differenciamindiuidualem, quia ita inportat iam 'sortes', dico quod verum est; non,

12 non] corrector 3 spscr.13 Aristoteles, Metaphysica 4, 2 (1003b22-27); verba sumpt ex editione Thomae

Aquinatis In Metaphysicam Aristotelis commentaria, ed. M. R. Cathala (Turin: Marietti,1935), p. 185: "Si igitur ens et unum idem et una natura, quia se adinvicem consequunturut principium et causa, sed non ut una ratione ostensa. Nihil autem differt, nee si similitersuscipimus sed et prae opere magis. Idem enim unus homo, et ens homo et homo..."

14 Vide Ockham, Summa logicae, p. 23, lines 18, 19.15 sortes] corrector 1 spscr.; ita sorteitas inportat aliquid distinctum ab aliquo inportato

per sortem] annotator 1 in marg.16 con-] corrector 1 spscr.


enim, dictum est quod 'sorteitas1 inportat aliquid quod non17 inportaturper 'sorterrf, sed econuerso: per 'sortem' inportatur aliquid18 quod nonper 'sorteitatenV inportatur. et quando (6v/7r) dicit quod philosophus con-cederet tales proposiciones, 'homo est humanitas/ dicendum quod non estverum, nee oportet quod ipse negat eas propter coinclusionem taliumsinchathegorematicam, quia hoc ostensum est esse superfluum et sineracione dictum; et hoc sufflciat ad illud argumentum.

7.05 tercio arguitur contra secundum; querit, enim, 'pro quo "sortes"supponit' in ista-. 'sortes est suppositum sustentans naturam humanam'?aut, enim supponit pro ilia natura, et hoc est falsum, quia nichil 'sustentatseipsam; si supponat pro aliquo alio ab ilia natura et hoc est inpossibile,quia supponeret, vel pro parte aliqua illius nature, vel pro aliquasubstancia disparata ab ilia natura, vel pro uno composito ex ilia et aliquoalio, quorum quodlibet est de se falsum/ vel 'si dicatur quod "sortes"supponat pro uno composito ex natura et differencia indiuiduali, quodcompositum sustentat naturam, et hoc non... quia nullum est talecompositum, sicut ostendetur post,1 et requiratur residuum istiusargumenti in hokam.

7.06 Ad istam racionem dico: quando queris pro quo supponit 'sortes,quod ad tales proposiciones non est respondendum quousque exponaturquid per eas intelligatur et tune, eandem supposicionem, quam habet talisterminus in proposicione exponente, habet in proposicione exposita. peristam, autem, proposicionem: 'sortes est sustentans naturam humanam'intelligitur totum illud: 'per "sortem" inportatur aliquid per19 quod20

natura humana contrahitur ad certum et determinatum suppositum, etillud est differencia indiuidualis/ et, per consequens, supponit pro dif-ferencia indiuiduali. dictum21 est, enim, quod nichil aliud est 'naturamsustentare' quam earn ad aliquod certum suppositum contrahere, et tunepatet quod tota deduccio sua non est ad propositum quia nee supponit promateria, nee pro forma, nee pro composito, nee pro accidente, sed proaliquo quod a composito distinguitur formaliter. quando dicitur quod'nichil est tale/ dico quod est falsum, et quando probatur, oppositumrespondebo. relinquitur, igitur, quod secunda ad bonum intellectum veraest - 'sortes est suppositum, et cetera/ si dicatur quod hoc est contra

17 sic] cane.18 aliquid] corrector 1 spscr.19 per] corrector 1 spscr.20 ex] cane.21 d] expunct.

OCTAUUM CAPITULUM 99

predictam quia, si 'sortes' potest supponere pro ilia differencia indiuidualiet similiter 'sorteitas', videtur quod ista proposicio debeat concedi: 'sortesest sorteitas.' ad hoc responsum est supra contra tercium; dicitur quod hecproposicio sit falsa de virtute sermonis: 'homo habet humanitatem' quia,cum nichil habeat se denominare, distinguimus22 inter inportatum perpredicatum et subiectum; hie,23 autem, nulla est distinccio quia omninoidem inportant; patet ad illud quod falsum assumit, sicut superius mani-feste est declaratum.

OCTAUUM CAPITULUM: DE CONCRETIS ET ABSTRACTIS*

8.01 Post hoc videndum est de concretis et abstractis, et eciam dequibusdam alijs terminis qui pluribus diccionibus ex vsu loquenciumequiualent. vbi sciendum est quod quedam sunt concreta, que possunt devno2 tantum predicari; quorum, tamen, abstracta non nisi de pluribussimul sumptis predicantur. huiusmodi, autem, sunt hec: 'numerus','numeratus', 'plebs', 'plebeius', 'populus', 'popularis'. bene, enim, diciturquod 'iste est numeratus' et male quod 'iste est numerus,' et bene diciturquod 'iste homo est popularis' et male quod 'iste homo est populus.' illi,autem, qui tenent quod quantitas est res distincta a suo subiecto, nullomodo debent concedere quod terminus abstractus inportans numerumposset de numeratis (7V 7V) predicari. falsum, enim, est dicere quod multihomines sunt numerus, et quod tres angeli sint ternarius, et quod quatuorasini sint quaternarius; tales, enim, et huiusmodi false sunt et inpossibiles,cum subiectum et predicatum pro distinctis rebus supponant. et de istomagis in predicamento quantitatis apparebit.

8.02 Sciendum est de concretis que pluribus diccionibus equipollent,huiusmodi est 'totus1 qui denominatur a totalitate; iste, enim, terminus'totus', secundum quod tenetur sinchathegorematice, equipollet istitermino 'pars', sumpto3 cum suo distributibili, ut idem sit dicere 'totus' et'quelibet4 pars', et sic debet ista proposicio distingui: 'totus sortes est minorsorte' - secundum, enim,5 quod ly 'totus' tenetur chathegorematice, falsa

22 distinguimus] corrector 3 in marg.23 hie, autem] corrector 2 s^scr.

1 nota] annotator 1 intra figuram quadratam circa ascriptionem.2 uno tantum] corrector 2 spscr. eodem] cane.3 ras.4 quelibet pars] corrector 2 in marg.; insunt pars] cane.5 est] expunct.


est; secundum, autem, quod sinchathegorematice, vera est. non solum,autem, tales concreti sic pluribus diccionibus equipollent, sed eciam aliquapronomina et aliqua verba, sicut patet de isto termino 'quilibet', quiincludit suum distributibile. per istam, enim, proposicionem 'quilibet estens' intelligitur ista: 'quodlibet ens est ens,' et licet illud6 dicatur esseverum, tamen, loyci sic isto termino non vtuntur. non, enim, vtunturaliter isto termino 'quilibet' quam isto termino 'omnis'; sed dictum estquod isto termino 'omnis' isto modo non vtuntur et, per consequens, neeisto7 termino 'quilibet'. isto, tamen, termino 'totus' vtuntur sicut supradictum est.

8.03 qualiter, autem, tales termini positi cum alijs in proposicione aliquafaciunt quod in proposicionibus tales exponentibus, aliquid aliquandocomponitur, aliquando subtrahitur quod non ponitur, in illis quasexponunt, quod quidem faciunt termini, qualiter, eciam, vnus casusmutatur in alium, puta, rectus in obliquum, et econuerso, et proposicio deinesse in proposicionem modalem, studioso discuciendum dimitto. et istade abstractis et concretis propter breuitatem sufficiat; igitur, et cetera.

CAPITULUM NONUM: DE TERMINIS ABSOLUTIS ET CONNOTATIUIS

9.01 Quia vero, in dictis sanctorum et doctorum de absolutis et con-notatiuis frequenter sit mencio,1 ne propter ignoranciam istorum quan-doque errare contingat, ideo de ipsis aliqua pauca dicamus. et primo vi-dendum est: qui sint termini absoluti, et secundo: qui connotatiui, ettercio: vtrum alique res connotent?

9.02 circa primum est sciendum quod termini inportantes vnumprincipaliter et aliud, vel alia, secundario et minus principaliter, se habentin duplici differencial quidam, enim, sic inportant vnum principaliter etaliud secundario quod illud, quod principaliter inportant, non dicunt, neequidditatem nee partem quidditatis illius quod est secundario inportatum.et, si illud secundario inportatum diffinitur, illud principaliter inportatumin eius diffinicione non cadit, sicut patet de istis terminis: 'albus','quantus', 'albus', enim, primo et principaliter 'albedinem' inportat, etsecundario subiectum informatum albedine; certum est, autem, quod'albedo' non dicit quidditatem nee partem quidditatis illius subiecti quod

6 magis] expunct.1 isto termino quilibet] corrector 1 in ras.

1 Vide Ockham, Summa logicae, p. 35, lines 3-5, n. 1.

CAPITULUM NONUM 101

informat. quidam, autem, alij termini ita inportant vnum principaliter etalia secundario qucd si illud quod secundario inportatur diffinitur, illudquod principaliter inportatur in eius diffinicione caderet et illius2 partemquidditatis inportat, sicut patet (7v/8r) de istis terminis: 'homo', 'animal','lapis', 'leo', et huiusmodi. isti, enim, termini primo et principaliter natu-ram specificam inportant et pro ea supponunt quando supponuntsignificatiue3 - secundario, vero, inportant indiuidua illius speciei et proillis supponunt quando personaliter4 supponunt; et isti vocatur 'absoluti'.

9.03 Et, tamen, sciendum quod terminus absolutus potest sumi large etstricte; stricte vocatur terminus 'absolutus' qui ita significat vnumprincipaliter quod5 nichil secundario significat et 'humanitas' et'animalitas' sunt termini absoluti; large accipitur quando significat vnumprincipaliter et aliud secundario dum, tamen, illud principaliter inporta-tum inportet6 quidditatem secundario inportati, et quod, si debeat diffiniri,in eius diffinicione cadat - huiusmodi sunt 'homo', 'animal', et huiusmodi.

9.04 Et ex7 istis patet quod falsum dicunt illi qui dicunt quodconnotatiua et absoluta per hoc distinguuntur quod connotatiua inportantvnum primo et aliud, vel alia, secundario, absoluta, autem, non, sedquidquid inportant, eque primo inportant. patet,8 enim, per predicta quodtarn absoluta quam connotatiua vnum primo et aliud secundario in-portant,9 sed illud quod per absolutum principaliter inportatur dicit quid-ditatem secundario inportati; non sic, autem, per connotatiuum in-portatum. ideo, vnum dicitur 'absolutum' et aliud non, nee est aliqua aliaracio assignanda.

9.05 Ex isto eciam sequitur quod non est verum dicere quod terminiabsoluti diffiniciones exprimentes quid nominis non habeant, quia, modosupra dicto, quilibet terminus absolutus describitur, vnde diffinicioinportans quid rei conuenit absolutis quantum ad eorum primariumsignificatum; descripcio, autem, quid nominis quantum ad primum etsecundarium significatum. et ex10 hoc sequitur quod, si termini con-

2 partis] expunct.3 significatiue] corrector 1 in marg.4 personaliter] corrector 2 in marg.; principaliter] expunct.5 quod] corrector 3 spscr. \ verbum illegibile cane.6 inportet] corrector 3 in marg.1 ex] corrector 3 spscr.8 patet enim] corrector 3 in ras.9 vnum] expunct.

10 ex] corrector 3 in marg.


notatiui possent pro suo principal! significato supponere, quod possent dif-finiri diffmicione exprimente quid rei, sed quia, ex vsu hominum,nunquam pro illo quod principaliter inportant supponunt, sicut 'album'non supponit pro albedine, ideo solum habent diffmicionem inportantemquid nominis.

9.06 Hijs visis, dicendum est de terminis connotatiuis, et est sciendumquod isti termini se habent in duplici differencia: quidam, enim,principaliter inportant illud quod significatur per terminum positum inobliquo in descripcione exprimente quid nominis; alij, autem, econuerso.primi, autem, sunt sicut 'album1, 'nigrum', 'quantum', 'calidum','frigidum', 'dulce', 'amarum', et consimilia. et isti dicuntur proprieconnotatiui. si igitur, difflnitur 'album' diffinicione exprimente quidnominis, dicetur quod est 'aliquid informatum albedine', ubi ly 'aliquid'significat subiectum quod per ilium terminum minus principaliterinportatur; 'albedine', autem, inportat principaliter cum ponitur inobliquo, et, sicut est de isto, ita de alijs. Alij, autem, termini sunt sicut'pater', 'films', 'simile', 'difficile', et huiusmodi. si, enim, diffiniretur'pater', diceretur sic: quod est 'illud quod refertur ad filium.'11 et per hocpotest elici quod differencia est inter connotatiua et relatiua, quia con-notatiua principaliter inportant illud quod dicunt in obliquo, sed relatiuanon, sed illud quod dicunt in recto, patet, eciam, quod falsum dicunt illiqui dicunt quod ista nomina 'corpus', 'curuitas', et 'rectitudo', 'longitude','latitude', et huiusmodi, que precise quantitatem inportant, sunt nominaconnotatiua; oportet, (8V8V) enim, ad hoc quod aliqui termini sintconnotatiui, quod inportent vnum compositum ex distinctis realiter, nonfacientibus vnum per se, sed solum per accidens, licet talis terminusprincipalior12 accidens inportet quam subiectum,13 sicut supra dictum est.tales, autem, termini patet quod nullum tale inportant; ideo, non suntconnotatiui.

9.07 tercio videndum est an res14 aliqua connotet, et est dicendumsimpliciter quod non. quod patet ex etymoloya vocabuli - 'connotare',15

enim, idem inportat quod cum principali significato aliquod notare velinportare. ex quo arguo sic: illud non connotat quod non significat; sed resnon significant; ergo, non connotant. maior patet ex significato vocabuli;

11 refertur] expunct.12 em. ms. principaliter.13 conno] cane.14 res] corrector 2 in niarg.15 nota quod est connotare] annotator 1 //; marg.

CAPITULUM NONUM 103

minorem probo, quia ilia que sunt primo diuersa non conueniunt ingenere propinquo; sed vox et ilia res quam ponis connotare, puta, 'ala\ ethuiusmodi, sunt primo diuersa, quia vnum est substancia, aliud accidens;ergo, non conueniunt in genere propinquo; sed 'significare' ponitur indiffinicione 'vocis' ab aristotile, primo peryermenias,16 tanquam genuspropinquum; ergo, et cetera, sed arguitur contra hoc, quia illud connotatquod necessario ducit intellectum ad cognicionem alicuius distincti a se;sed ista res 'ala' ducit intellectum ad cognicionem 'alati', ita quod, si percognicionem vtrumque inpossibile est quod intelligam 'alairf nisiintelligam 'alatum'; igitur, et cetera. Ad illud dicendum est quod maior estsimpliciter falsa; ridiculum, enim, est17 dicere quod ymago cesarisconnotat18 cesarem et quod creatura conno<tat>19 deum et, tamen,precognoscendo cesarem, et visa eius ymagine, ymago ad noticiam cesarisducit. et, eodem modo, ridiculum esset dicere20 quod vestigium bouissignificat bouem. declarare, autem, qualiter 'ala\ respectv 'alati\ possetdici 'vestigium', ad presentem speculacionem non spectat, et ideo, adpresens, sufficiat scire quod ista maior21 est falsa.

9.08 Sed22 circa predicta possunt esse aliqua dubia: prima, enim, potestdubitare de hoc quod dictum est, quod 'album' secundario significatsubiectum albedinis; philosophus, enim, in predicament'^, capitulo desubstancia,23 dicit quod 'album1 solam qualitatem significat; ergo, etcetera.

9.09 Item, si sic, omnes proposiciones in quibus ponerentur taliacontenta essent distinguende, eo quod tale contentum posset teneri prosubiecto vel pro accidenti, cuius oppositum patet ex communi vsu - non,enim, distinguimus istam proposicioneni: 'sortes est albus' nee consimiles,quod, tamen, oporteret. sed, istis non obstantibus, dicendum est ut prius.

9.10 et tune, ad primum de philosopho dico quod hoc solum teneturspeculatiue et non exclusiue; si, enim, teneretur exclusiue, tune contra-diceret sibi; philosophus, enim, dicit, septimo metaphisice,24 quod encia

16 Aristoteles, De interp. 1 (16a4 sqq.), pp. 5-7.17 est] corrector 3 spscr.18 connotat] corrector 2 in marg. significat expunct.19 connotat] corrector 2 in marg.20 quod] cane.21 maior] corrector 2 in ras.22 no < ta > ] annotator quidam in marg.23 Aristoteles, Categoriae 5 (3bl8); Aristoteles latinus I 1-5, ed. L. Minio-Paluello

(Bruges-Paris: Desclee de Brouwer, 1961), p. 11, lines 8, 9.24 Aristoteles, Mela. 7, 4 (1029bl6-19), p. 388: "Non enim quod ita secundum se, ut

per accidens, cuiusmodi sunt 'album' et 'nigrum', et huiusmodi, nonhabent diffmicionem et hoc propter 'duo significare', hec est, quia duosignificant.

9.11 Ad secundum: patet quod tales proposiciones non oportet distin-guere, quia, quamuis tales termini significant vtrumque, tamen, sicutdictum est, ex vsu hominum, tantum pro subiecto supponunt.

9.12 secundo potest dubitare de eo, quod dictum est, quod termini,vltimata abstraccione abstract!, sunt termini 'absoluti' quia, cum possittalis abstractio25 fieri in terminis significantibus (8v/9r) relaciones, sicut interminis significantibus substancias, oportet concedere quod aliquisterminus inportans relacionem esset 'mere et proprie absolutus' - quodvidetur esse magnum inconueniens.

9.13 Ad illud et ad similia est dicendum quod non est inconueniensaliquem terminum significantem illud, quod a relatiuis est vltimataabstraccione abstractum, esse mere absolutum. Ad cuius euidenciam estsciendum quod equiuocacio est de termino 'absolute'; vno enim mododicitur terminus 'absolutus1 quia significat aliqua, vel aliquid, de genereabsolute, que quidem significata, vel significatum, ponit26 in numerumcum omnibus alijs rebus, ita quod, sumpto vno cum vna re, vere possetdici quod sint due res. et isto modo, nullus terminus vltimata abstraccioneabstractus est terminus absolutus;27 sed huiusmodi sunt sicut 'homo','animal', 'lapis', 'albedo', 'magnitude', et huiusmodi. ista, enim, veresignificant aliquas res, que sunt de genere absolute, que28 ponunt innumerum cum alijs rebus.

9.14 alio modo dicitur terminus 'absolutus' quia non significat vnumprincipaliter et aliud secundario, nee simul, sed significat precise etabsolute vnum quod, tamen, significatum non ponit in numerum cumalijs rebus, ut de ipso, sumpto cum vno alio, vere posset dici quod sint dueres. et isto modo sunt isti termini 'humanitas', 'animalitas', 'quidditas','relacio',29 et huiusmodi. et isto modo non est inconueniens quod talestermini sint termini 'absoluti'. multa alia dubia possent moueri contrapredicta de quibus ad presens, causa breuitatis, pertranseo.

superficiei album, quia non est superficiei esse album esse. At vero neque quod est exutrisque ut superficiei albae esse. Quare? quia adest ei hoc."

25 abstractio] planissime; vide Introduction, p. 71.26 em. ms. ponunt.27 < r > elatiuis < ? > eciam ab abstractis] corrector 2 in marg.28 que] corrector 3 spscr.29 em. ms. relacionis.

DECIMUM CAPITULUM 105

DECIMUM CAPITULUM: DE NOMINIBUSPRIME INPOSICIONIS ET SECUNDE

10.01 Adhuc circa vnam diuisionem terminorum, que est per primaminposicionem et1 secundam, oportet insistere. Circa quod sciendum quodnon potest ars certa tradi ad hoc sciendum: qui termini sint primeinposicionis et qui secunde? et hoc, ideo quia, talia a uoluntate vtenciumprecipue dependent et ideo, secundum quod diuersi diuersas opinionessectantur, secundum hoc habent de talibus diuersimode dicere. et ideo,multum errant illi qui de talibus credunt vnum determinatum modumtradere, et qui volunt quod in talibus ita eis credatur sicut si de articulisfidei loquerentur.

10.02 Dico, ergo, de istis probabiliter loquendo, quod termini primeinposicionis sunt illi qui res inportant sub illo modo quo primo abintellectu apprehendi possunt.2 Ad cuius euidenciam est sciendum quod,si, pro inpossibili, poneretur quod nichil posset intelligi nisi singulare subracione singularitatis, adhuc esset ordo in singulare concipiendo: primo,enim, adhuc conciperetur sub modo quo per terminos communissimosinponitur, et hoc ut in pluribus loquendo quia, licet, si intellectus essetbene dispositus et obiectum debito modo approximatum, causaret primoconceptvm speciei specialissime, turn quia in principio, quando vti racioneincipimus, eo modo non sumus dispositi. ideo, primo res in conceptibusgeneralibus, puta, 'entisV 'veri', 'boni', et 'vnius' intelligimus, et eciam inconceptibus generum generalissimorum. intellects, autem, in conceptventis4 et aliorum transcendencium, inponuntur tales termini ad significan-dum ens et suam passionem vbi omnes res indistincte; generalissima,vero, hec est vox inportans rem talis generis inponentis ad significandumres que sub ipsis contine < n > tur et, per consequens, talia nomina, 'ens','vnum', 'verum', 'bonum', 'substancia', 'quantitas', 'qualitas', (9r/9v) etcetera, - huiusmodi sunt nomina prime inposicionis.

10.03 et hoc probo sic: ilia sunt nomina prime inposicionis que primoinponuntur ad significandum;5 sed ista sunt huiusmodi; ergo, maior patet,quia prima inposicio nichil6 aliud est quam primo inponere ad signi-ficandum. minorem probo: ilia primo ad significandum inponuntur

1 et secundum] corrector 2 in marg.2 possunt] corrector 2 in marg.3 entis veri boni] corrector 1 in ras.4 entis] corrector 1 in ras.5 nota quid sit prima inposicio] annotator 1 in marg. verba intra figuram quadratam.6 nichil aliud est] corrector 2 in ras.

quibus primo intellectus constituitur,7 primo peryermenias? cumsignificare9 non sit nisi intellectum constituere. sed talibus primointellectus constituitur quia, secundum auicennam in metaphisica sua,10

ens et vnum prima inpressione in intellectu inprimuntur. et patet eciamper aduersarios, qui contendunt quod nichil intelligitur nisi singulare, turnprimo sub talibus conceptibus, vel in talibus conceptibus intelligitur; ergo,et cetera.

10.04 Nomina, autem, uel termini secunde inposicionis se habent inquadruplici differencia quia quedam inponuntur et ordinantur ad signi-flcandum ea eadem que per nomina prime inposicionis significantur vt,tamen, ista sunt ad aliquod certum et determinatum genus subalternum,vel speciem specialissimam determinata et limitata. quedam, autem,ordinantur ut tarn nomina prime inposicionis quam eciam aliqua secundeinposicionis faciant pro aliquo, vel pro aliquibus, supponere. Alia, autem,significant ista eadem que per nomina prime inposicionis et per aliquasecunde inposicionis significantur, sub aliquo, tamen, certo respectvdistincto totaliter ab eisdem. et quedam sunt inuenta propter congrvitatemet ornatum sermonis. primi sunt ut 'animal1, 'corpus', 'animatum', 'homo','asinus,' et huiusmodi; ista, enim, significant eadem que per nomina primeinposicionis, includendo, tamen, aliquid distinctum formaliter per quodtalia ad certum genus, vel speciem, restringuntur. secunda, autem, sunttermini sinchathegorematici sicut 'omnis', 'nullus', 'quilibet', et huius-modi. tercio, autem sunt quedam nomina secunde intencionis sicut'genus', 'species', 'proprium', 'differencia', et huiusmodi. significant, enim,isti termini sicut dicetur in sequenti capitulo, ilia eadem que per nominaprime et aliqua secunde inposicionis significantur, includendo, tamen, ineorum significato respectus illos reales de genere actionis per11 quos talesres, si acquiruntur ex cognicione suarum intencionum. Quarti,12 autem,sunt sicut 'casus', 'numerus', 'declinacio', 'figura', 'coniugacio', 'tempus','modus', et huiusmodi, licet, enim, aliqui istorum sint propter necessita-tem inuenti, sicut fuit superius declaratum, multa tamen, sunt preternecessitatem et solum ad ornatum sermonis ordinantur.

7 constituitur] corrector 2 in marg.8 Aristoteles, De interp. 1 (16alO sqq.), p. 5, lines 11-15: "... est autem, quemadmo-

dum in anima aliquotiens quidem intellectus sine vero vel falso, aliquotiens autem cumiam necesse est horum alterum inesse, sic etiam in voce; circa compositionem enim etdivisionem est falsitas veritasque."

9 cum significare] corrector 2 //; marg.10 Avicenna, Meta. 1, 6, fol. 72rB.11 per] corrector 2 spscr.12 no < ta > ] annotator quidam //; marg.

CAPITULUM UNDECIMUM 107

10.05 Et est sciendum quod proprie et stricte loquendo talia nomina,'homo', 'animal', 'lapis\ 'leo', et huiusmodi, magis deberent dici nomina'tercie inposicionis' quam 'secunde', et ideo quia, inpositis nominibusprime inposicionis ad significandum, statim antequam talia ad signi-ficandum inponerentur, inponebantur talia nomina; sunt 'genus1,'vniuersale', 'casus', 'numerus', 'omnis' ad certum officium prima nominaexercendum. Ex isto patet quod inconuenienter talia nomina 'primeinposicionis' dicuntur esse, ymo, debent pocius nomina 'tercie inposicio-nis' appellari, nisi tu velis vocare nomina 'prime inposicionis' ilia que resprescise significant et nomina 'secunde inposicionis' ilia que ad signi-ficandum voces et non res inponuntur. (9v/10r)

CAPITULUM UNDECIMUM: QUE SINT NOMINAPRIME ET SECUNDE INTENCIONIS

11.01 Uiso que sunt nomina prime et secunde inposicionis, videndumest que sint nomina prime et secunde intencionis. Ad cuius euidenciam estsciendum quod nulla res distincta ab ipso intellectu, saltern pro statu isto,potest esse in se sufficienter presens ipsi intellectui, sicut habet superlibrum de. anima declarari.1 oportet, igitur, quod per aliquid aliud ipsiintellectui fiat presens; illud, autem, est ipsa species ab ipso obiectocausata; ilia, autem, species vere illam rem representat et pro ea nata est inproposicione mentali supponere. et ipsa vtitur intellectus componendo velnegando aliquid de ea, sicut ipsamet re. si, igitur, esset presens, dicereturet vteretur, et ideo, tales species quandoque vocantur 'similitude rei',aliquando 'intencio' - quia per earn in aliud tendamus, puta, in obiectum,aliquando 'intencio', non quod sit actus intelligendi, sed quia, ea mediante,rem intelligimus, et ab aliquo vocatur 'ydolum', et 'res posita in esseintencionali,' et ista species ita vere et ita realiter informat animam sicutalbedo parietem.

11.02 necessitas, autem, ponendi talem speciem est duplex: vna,debilitas et inperfeccio nostri intellectus pro statu isto qui inmediate nonpotest ad rem pertingere sicut est in se, de qua inperfeccione tractare magispertinet ad tercium librum de anima.2 secunda necessitas est vt possimus

1 V.g. Aquinas, In Aristotelis librum De anima commentarium, 3, 8 (431b28, 29), ed.A. M. Pirotta (Turin: Marietti, 1936), p. 257: "Non autem anima est ipsa res, sicut illi(antiqui) posuerunt, quia lapis non est in anima, sed species lapidis. Et per hunc modumdicitur intellectus in actu esse ipsum intellectum in actu, inquantum species intellecti estspecies intellectus in actu."

2 Vide supra n. 1 huius capituli; vide Aristoteles, Analytica posteriora 2, 19 (100a3-6).

saluare ilia que experimur; patet, enim, experimentaliter quod, si aliquisnunc primo incipiat intelligere hominem, et continuet ilium actumintelligent per tarn modicum < tempus > sicut vis, adhuc cessante illoactv, manifestum est quod inuenit se magis inclinatum et magis dis-positum ad intelligendum hominem quam aliquod aliud de quo nunquamaliquid cogitauit. non potest, autem, dici quod actus intelligendi reddateum magis dispositum quia, destructo actv, adhuc erit magis dispositus,sicut patet; nee potest dici quod aliquis habitus, quia nullus habitus excontinuitate talis actus per modicum tempus generatur, quod patet eciamquia talis habitus est qualitas de difficili mobili - in capitulo de qualitate -sed talis inclinacio facilime labitur, sicut patet; igitur, est propter speciemillam que causata est ab obiecto que remanet, cessante actv intelligendi. etlicet hoc illud non demonstret, tamen satis probabiliter manuducit; ista,igitur, species vocatur 'intencio'.

11.03 Istis visis, vt sciatur quid per nomen inportatur, sciendum estquod intencio diuiditur in intencionem primam, et secundam, et terciam.nomina, autem, prime intencionis sunt ilia que3 significant res extraanimam, absque aliquo respectu extrinsico distincto ab eis realiter. Adcuius euidenciam est sciendum quod intellectus, viso aliquo indiuiduoalicuius speciei, puta, sortes, potest sine aliquo discursu causare concep-tum qui inportatur vel exprimitur per istum terminum 'sortes' et alium quiexprimitur per istum terminum 'homo1, postea, autem, videns intellectusquod ista duo distinguuntur, incipit inquirere quomodo et qualiterdistinguuntur et, querens causas, finaliter reperit quod racio formalisillius, quod per 'sortem' inportatur, cuilibet alteri repugnat et quod racioformalis illius, quod per 'hominem' inportatur, nulli indiuiduo specieihumane repugnat quin, quantum est de se, posset sibi competere, nisi essetrepugnacio aliunde; (1 O r /1 Ov) videt, tamen, quod sibi propter differenciamindiuidualem, cui est idem realiter, repugnat et tune format intellectusistam proposicionem: quod tali rei, sub tali ordine ad intellectum, hoc est,sub sua racione formali quam intellectus distincte concipit, conuenirepluribus indiuiduis non repugnat. et tune, tali rei, sic considerate, hocnomen 'species' inponit, qui terminus inportat illam rem, sub tali respectu- et tune primo est completiue et vltimate vniuersale. et hoc est quod dicitdoctor subtilis,4 quod res extra animam vniuersalis non est nisi prout est in

em. ins. qua.4 Scotus, In II Sent. (Opus Oxoniense) d. 3, q. 1 (Paris: Vives, 1893), t. 12, pp. 6, 7:

"Universalitas non convenit rei, nisi secundum quod habet esse secundum quid, scilicet inanima ... est ergo quaerenda causa, quare natura est universalis, et dandus est intellectuspro causa."

3

CAPITULUM UNDECIMUM 109

intellectu, hoc est, nisi sit sub illo respectv de genere actionis, mediantequo, se intellectui distincte et sub propria racione formali representat. etsicut dictum est de ista, ita dicendum est de omnibus alijs vniuersalibus.

11.04 prima, autem, nomina, que exprimunt conceptvs habitos de rebusextra sine5 discursu tali, sunt nomina prime intencionis; cuiusmodi sunt:'homo'', 'animal', 'leo', 'lapis1, 'asinus', 'capra', ethuiusmodi: 'ens', 'vnurn','verum', 'bonum', 'corpus', 'substancia'. et dicuntur nomina 'prime in-tencionis' quia inponuntur ad significandum secundum proprium esse,sine aliquo respectu vel comparacione ad ipsum intellectum.

11.05 Ilia, autem, que inponuntur ad significandum res secundo mododicto, puta, sub tali respectv ad intencionem causatam actuali re, dicunturnomina 'secunde intencionis'. huiusmodi sunt: 'genus,' 'species', 'differen-tia', 'proprium', et huiusmodi. et dicuntur nomina 'secunde intencionis'quia ad hoc quod talis res in tali conceptv intelligatur, oportet quod deeadem re alius vel alij conceptvs prehabeantur, et quia rem huiusmodisecundum esse proprium extra non significat, sed sub quodam respectv etper comparacionem ad ipsam intencionem per talem rem causatam.

11.06 Ex istis patet quod falsum dicunt illi qui dicunt primas intencioneset secundas differre pro tanto quia prime significant res extra, secunde,autem, intenciones conceptus, uel res in anima.6 patet, enim, quod, tarnprime quam secunde res extra aliter et aliter significant..

11.07 Nomina, autem, tercie intencionis se habent in duplici differenciaquia quedam significant tarn primas quam secundas intenciones et pro eispossunt supponere, quedam, autem, solum determinaciones earum. primasunt 'intencio' et huiusmodi; verum, enim, est dicere quod 'secundaintencio est "intencio"' et quod 'prima intencio est "intencio";' secunda,vero, sunt sicut 'omnis', 'nullus', et huiusmodi. congrve, enim, additur'omnis' isti termino 'species' vt dicatur: 'omnis species predicatur depluribus' et huiusmodi.

11.08 Ex isto, vero, statim concluditur quod illi qui dicunt quod secundeintenciones pro tanto dicuntur 'secunde' intenciones quia primassignificant, habent in intencionibus processum in infinitum ponere utdicatur aliqua esse nomina tercie intencionis et aliqua quarte et aliquaquinte et sic in infinitum. eadem, enim, facilitate qua dicis quod species est

5 em. ms. sicut; nota hie quod est actu universale secundum doctrinam scoti] annotator1 in marg.

6 uel res in anima] corrector 2 in ras.; intenciones res extra cane.

1 10 LOGICA CAMPSALE ANGLICJ

nomen tercie intencionis quia signiflcat primam, eadem facilitate et equeracionabiliter dicam ego quod totum illud 'secunda intencio' est nomenquarte intencionis quia terciam intencionem signiflcat, et ita dicam,procedendo semper in infmitum, nee vnquam erit status, de multis,autem, dubijs, que contra predicta possent moueri, ad presens pertranseo.

CAPITULUM DUODECIMUM:D£ EQUIUOCIS ET UNIUOCIS

12.01 Post hec restat de equiuocis et vniuocis aliqua breuia declarari.Et est sciendum quod equiuocorum, quedam sunt a consilio, quedam sunta casu.

12.02 equiuocum a consilio est quando aliquis terminus primo inponi-tur ad significandum (10 v / l l r ) aliquam rem, et postea, propter similitu-dinem alicuius alterius rei ad illam rem quam ad significandum primoinponitur, inponitur secundario ad illam rem significandum, sicut isteterminus 'animal' uel 'homo' primo inponitur ad significandum sortem velplatonem, et sic de alijs, et secundario, propter similitudinem quam habetpictura sortis ad sortem, inponitur ad illam picturam significandum. et detalibus exemplificat aristotiles in primo \\bripredicamentorum.1

12.03 A casu sunt ilia que ita ad significandum inponuntur vnum ac sinon significant alterum, sicut patet de isto termino 'cams', qui itainponitur ad significandum canem latrabilem ac si non fuisset inpositumad significandum piscem marinum, nee propter aliquam similitudinemrepertam inter ilia duo inponitur ad significandum duo; et de ista diuisionein hokam prolixius inquiratur.2

12.04 Ad hoc sciendum quod equiuoca se habent in duplici differenciaquia quedam reddunt proposiciones in quibus ponuntur multiplices, etquedam non. equiuoca, autem, que reddunt proposiciones multiplicessunt sicut: 'canis currit' - est distinguenda et similiter ista: 'quidquid currithabet pedes,' et huiusmodi. et hoc est propter istos terminos multiplices ibipositos.

12.05 quedam, autem, non reddunt proposiciones multiplices, seddeterminate sunt pro vno istorum significatorum et huiusmodi sunt

1 Aristoteles, Cat. 1 ( l a l , 2), p. 5, lines 3-5: "Aequivoca dicuntur quorum nomensolum commune est, secundum vero substanciae ratio diversa ut animal homo et quodpingitur."

2 inquiratur] corr. inquiritur; vide Ockham, Summa logicae I, 13.

CAPITULUM DUODECIMUM 1 1 1

'album', 'nigrum', 'dulce', 'amarum', 'quantum', et, si qua sunt, similia.tales, enim, termini non faciunt proposiciones in quibus ponunturmultiplices, quamuis tales termini plura diuersarum racionum significent,et hoc secundum prius et posterius. prius, enim, et principaliter 'album'significat albedinem, et secundario et minus principaliter subiectumalbedinis. et, tamen, tales proposiciones, 'sortes est albus,' et huiusmodi,non sunt distinguende, nee est aliqua causa reddenda nisi voluntas etbeneplacitum vtencium, in quorum potestate est vti vocabulo sicut placet,et quod tales termini sunt equiuoci patet ex diffmicione philosophi data inpredicamenti^ patet, enim, quod illud nomen 'album' commune est adsignificandum albedinem et subiectum albedinis4 non obstante quodphilosophus dicat quod album solum qualitatem significat. philosophus,enim, multas tales proposiciones - 'sortes est albus,' 'lignum est album' -concedit esse veras, quod non esset nisi posset pro subiecto supponere et,per consequens, subiectum significare. quia sequitur: 'supponit pro ipso,ergo illud significat,' ad minus, aliquod modo, quod dico pro supposicionegenerali in qua, sicut dicetur postea, terminus supponit pro aliquo quod,tamen, non significat proprie, licet non conuertatur et, per consequens,commune est ad significandum vtrumque. quod, vero, descripcio sibicorrespondens ab utroque istorum sit diuersa, hoc patet ex superiusdeclaratis. vocantur, autem, tales termini 'equiuoci' quia, cum plura ingenere distincta significent, vnum, tamen, ilium conceptum uniformem etcommunem non exprimunt.

12.06 Et si sciendum quod, sicut eadem uox est vni vniuoca, et alteriequiuoca, puta, si 'a' ponatur in gallico ad significandum lapidem, et inanglico ad significandum lignum, tune ista vox, scienti tantum vnumydioma, equiuoca non erit, cum non significet apud eum nisi vnum;scienti, autem, vtrumque ydioma, erit equiuoca et haberet proposicionesin quibus talis terminus poneretur tanquam multiplices distinguere, eoquod talis terminus posset supponere pro ligno vel pro lapide. ista eademvox potest esse, (11 r /11v) respectv diuersorum significatorum, equiuoca etvniuoca. patet, enim, quod, ex communi vsu, vtimur ista diccione'animal', et ilia, 'homo', respectv verorum animalium, tanquam vniuocacum, tamen, secundum philosophum in sua latitudine, respectv omniumsignificatorum, sit equiuoca; et ita est de multis alijs.

3 Vide supra L 12.02, n. 1 et L 9.09, n. 23.4 albedinis non ... dicat] corrector 2 in marg.

1 1 2 LOGICA CAMPSALE ANGLICJ

12.07 Et est sciendum quod differencia est inter equiuocum equiuocanset equiuocum et equiuocatum. equiuocum, enim, equiuocans sub secontinet equiuocatum, sicut patet de ista diccione 'cams', que diccio estequiuocum equiuocans et continet sub se, suo modo continendi, piscemmarinum et celeste sydus, que sunt equiuoca equiuocata.

12.08 Ad sciendum, tamen, qui termini sint equiuoci vtamur ista regula:quia accipiamus terminum de quo dubitatur vtrum sit equiuocus etvideamus si iste terminus potest subici in aliqua proposicione, siue sitdistinguenda et multiplex, siue non, respectv alicuius predicati. et sipredicatum possit tot uel pluribus competere, sicut ista diccio de quadubitatur, et si illud predicatum non possit competere omnibus contentissub illo subiecto, loquendo semper de continencia qua equiuoca subequiuocante continentur, si, inquam, non possit, scias quod ista diccio fuitequiuoca quia ex hoc infertur quod talis diccio non subordinatur vniconceptvi et, per consequens, quod non est vniuoca. et patet exemplum inista proposicione: 'canis currit' et eciam in quibusdam alijs.

12.09 Uniuoca, autem, se habent in duplici differencia; quedam, enim,non solum exprimunt vnum conceptvm communem suis vniuocis, sedeciam aliquid reale significant quod eciam potest omnibus contentisessencialiter conuenire; quedam, autem, solum conceptvm communem etnichil ex parte rei inportant. et ad sciendum que sunt uniuoca primo mododicta et que secundo modo dicta, oportet uti vna regula, que potestphilosophis competere: videas, igitur, si 'est' potest5 secundo adiacens in-differenter, ita de vno conceptorum sub alio termino predicari, ac si dealio non predicaretur, ymmo, eciam si ab aliquo negaretur, tune nonsolum est ille conceptvs, per talem terminum expressus, communis, sedeciam aliquid reale, quod per talem terminum inportatur, competit eisvniuoce. si, autem, esse non possit de aliquo conceptorum predicari, niside alio predicetur, tune solum hunc conceptvm communem et nichil realeper talem terminum inportatur, quod possit illis vniformiter etindifferenter conuenire.

12.10 Vniuoca primo modo dicta sunt 'animal', 'color', 'quantitas','homo', 'asinus', et huiusmodi; secunda, vero, sunt sicut 'ens', 'substancia',et huiusmodi. patet, enim, quod potest esse de contentis sub 'animali' itaindifferenter predicari quod eciam, si ab vno negaretur, nichil prohiberetde altero affirmari. de contentis, autem, sub 'ente' et 'substancia' non est

5 -onitur cane.

CAPITULUM DUODECIMUM 1 1 3

sic; 'substancia', enim, sub 'ente' continetur etpatet quod contradiccionemapud philosophum includeret quod 'esse' posset de aliquod accident!affirmari nisi de substancia affirmaretur cum, destructis substancijs,inpossibile sit aliquid eorum remanere.

12.11 et ex istis patet quam facile est soluere omnes auctoritates dicentes'ens non esse vniuocum', siue sit auctoritas philosophi, siue cuiuscunquealterius. intendunt omnes quod primo modo non est vniuocum, non,tamen, quin secundo modo possit esse. Si dicatur contra hoc, ( l l v /12 r )quia per istum modum non videtur quomodo posset solui auctoritasphilosophi, sexto phmcorum? qua dicit quod 'equiuocaciones in gene-ribus latent/ exponitur, enim sic communiter: auctoritas, quod vera estphisice loquendo quia, licet genus exprimat vnum conceptvm com-munem, tamen, sub illo conceptv, diuersas naturas significat et inportat,sed per modum supra dictum: genus vnum commune omnibus vni-formiter, eciam reale, inportat. Ad hoc dico quod difficile est scireintencionem philosophi ibi cum doctores sibi mutuo contradicant; dicta,autem, superius auctoritati philosophi non obuiant, ad cuius euidenciamest sciendum quod, sicut superius dictum est, genus principaliter illamnaturam, omnibus suis speciebus communem, inportat, secundario,tamen, ilia per que talis natura ad determinatam speciem contrahitur.quantum ad primarium significatum contingit dare vnam difflnicionemque est omnibus speciebus communis, sicut patet de ista: 'substanciaanimata sensibilis'; preter, autem, istam adhuc quelibet species diffiniturdiffmicione vna per quam a qualibet alia specie distinguitur, sicut patet deista: 'homo est animal racionale mortale.' primo modo loquendo de genereet speciebus, scilicet, ut species difflnitur diffinicione communi, nulla ingenere latet equiuocacio, et sic dictum est quod genus et rem et conceptvmcommunem inportat. secundo, autem, modo latet equiuocacio in generequia certum est quod difflniciones specierum sunt diuerse et, tamen,adhuc ut sic sumpte sunt. nomen generis est eis commune et quiainexperti quandoque indifferenter volunt vti genere per comparacionemad speciem quando diffinitur diffinicione que indifferenter potest omnibuscompetere, ideo talis latet equiuocacio, cum primo modo et quoad rem etquoad conceptvm sit vniuocum, et secundo modo non. et illud de vniuociset equiuocis sufficiat.

6 Aristoteles, Physica 7, 4 (249a21-23); verba sumpta ex editione Thomae Aquinatis,Opera omnia (Parma: P. Fiaccadori, 1852-73), t. 22, p. 610: "Et significat ratio haec, quodgenus non unum aliquid est, sed juxta hoc latent multa. Suntque aequivocationum aliaequidem multum distantes, aliae vero habentes quamdam similitudinem, aliae veroproximae aut genere, aut similitudine."

CAPITULUM TERCIUM DECIMUM:DE SINGULARI ET VNIUERSALI

13.01 Curabo postea de aliquibus, de quibus facta fuit mencio, inspecial! pertractare. Quia, uero, superius de singular! et vniuersali fre-quenter facta fuit mencio, et cum, tarn vniuersalia quam singularia indifferencia multimoda se habeant, ideo de singulis contentis sub quolibetistorum est dicendum, et primo de singular! et postea prolixius devniuersali.

13.02 Circa primum est sciendum quod singularia sunt in multiplicidifferencia: quedam, enim, sunt singularia secundum esse et secundumdici, et quedam secundum esse tantum. singularia secundum esse etsecundum dici sunt omnes res create, que non sunt signa rerum, et hocsumendo ilia sub sua vltimata racione formali. huiusmodi, autem, sunt iliaque per tales terminos, 'sortes', 'plato', 'hie leo\ 'hie asinus', 'hie lapis','hec qualitas', 'hec quantitas', 'hec relacio/ et huiusmodi inportantur.

13.03 ista, vero, singularia se habent in triplici differencia quia quedamsunt singularia per se, quedam, vero, per accidens - non per se, sed peraliud - et quedam sunt singularia incompleta. Ad cuius euidenciam estsciendum quod sicut vnumquodque se < habet > ad esse, sic ad essesingulare. quedam, vero, sic se habent ad esse quod ad suum esse nulloalio, preterquam causam vltimam, egent, nee aliquam perfeccionem adsuum esse pertinentem ab alio recipiunt. cuiusmodi sunt omnia indiuiduacontenta sub 'corpore1 et sub alijs generibus sub 'corpore' essencialiterordinatis. quedam, vero, sic se habent ad esse quod de se esse (12 r/12v)non habent, sed solum ex hoc quod sunt in aliquo. cuiusmodi sunt omniaaccidencia, que non sunt encia nisi quia entis.1 quedam, vero, sic sehabent ad esse quod eorum esse est cum altero essencialiter componere, etista inmediate sub 'substancia' sunt et non sub 'corpore1, nee sub aliquogenere inferior! continentur. cuiusmodi sunt materia et forma substancia-lis.

13.04 ilia, igitur, que habent esse primo modo dicto, sunt singularia perse et completa; ilia, secundo modo habent esse, non sunt singularia per se,sed per illud per quod habent esse, scilicet, per subiectum; ilia, uero,quorum esse est cum alio essencialiter componere sunt singularia in-completa - ad quod ymaginandum iuuat quod duo talium singulariumvnum solum singulare completum componant - quod esse nequaquam

1 Vide Aristoteles, Mela. 7, 1 (1028al8).

CAPITULUM TERCIUM DECIMUM 1 1 5

posset, si quodlibet istorum in se esset singulare completum. et de istotranseo, quia magis ad philosophum naturalem pertinet.

13.05 Singularia, vero, secundum esse et non secundum dici sunt induplici differencia, quia quedam dicuntur de pluribus quorum vnum essesine altero non repugnat, et quedam dicuntur de pluribus quorum vnumesse sine altero repugnat et contradiccionem includit. prima sunt sicut'homo', 'animal', 'leo', 'lapis1, et huiusmodi; planum est, enim, quod, siueista accipiantur pro vocibus vel pro conceptibus, quod vnumquodque vereet realiter potest esse secundum esse singulare et vnum numero et, tamen,sicut patet, quodlibet de pluribus dicitur et, per consequens, satis congrvedictum est quod secundum esse sunt singularia, licet non secundum dici.

13.06 Singularia,2 vero, secundo modo dicta, sunt in duplici differencia.quedam, enim, dicuntur de pluribus que quidem plura ita sunt pluranumero quod nullo modo sunt vna res numero; huiusmodi est isteterminus 'relacio'; patet, enim, quod iste terminus vere et realiter etsecundum esse est singulare et, tamen, dicitur de pluribus, puta, depaternitate et filiacione, que ita sunt distincta quod non sunt vna resnumero. quedam, vero, dicuntur de pluribus que plura sic sunt realiterdistincta quod, tamen, sunt vna res simplicissima, vna, inquam, numero etsingularis; hoc est iste terminus 'deus'; patet, enim, quod est vna resnumero, tamen, dicitur de pluribus, vt puta, de patre et fllio et spiritusancto, que sic sunt distincta quod, tamen, sunt vna res simplicissima,puta, essencia diuina.

13.07 Ex istis statim sequitur quod illi, qui volunt dare vnamdescripcionem communem de singular!, tanquam conuenientem omnibussingularibus, errant quia, sicut non potest dari diffinicio vna de terminoequiuoco, que conueniat omnibus equiuocis, ita nee potest dari de istotermino 'singulare'. si, enim, dicatur sicut dicunt quidam, quod singulareest killud quod est vnum et non plura',3 patet quod singular! vltimo mododicto huiusmodi diffinicio non competit, quia illud sic est vnum quodeciam est plura - essencia, enim, diuina ita est vna quod eciam est plura,scilicet, tria supposita.

13.08 Sequitur, eciam, ex predictis quod illi qui ponunt quod vniuersalenon est nisi quidam conceptvs aut quedam vox4 habent consequenter

2 nota hie bene] annotator 1 in marg.3 Ockham. Summa logicae, p. 48, lines 14-15.4 Ibidem p. 49, lines 53-64.


concedere vel dicere quod esse vniuersale est singulare et quod singulareest vniuersale - et illud non habent pro inconuenienti, quia dicunt quodvnus conceptvs, respectv anime in qua inprimitur, est singulare, sed cumille conceptvs sit vna de formis singularibus in intellectu (12v/13r)existentibus, in comparacione ad alia singularia extra animam, quorum estnaturalis similitudo, est vniuersale, et hoc non est plus inconueniens apudeos quam dicere quod idem est pater et filius, respectv diversorum.

13.09 patet eciam ex predictis quomodo aliquid sillogismi, qui dicunturesse expositorii,5 sunt paralogismi - peccant per equiuocacionem, sicutpatebit magis postea. huiusmodi est iste et consimiles: deus est pater; deusest filius; ergo, pater est filius. iste sillogismus non est expositorius, quia adhoc quod sit sillogismus expositorius requiritur quod medium significethoc aliquid, non per modum quale quid, hoc est, quod sit singularesecundum rem et secundum dici.

13.10 Et sciendum quod licet de singularibus non posset dari vnadiffinicio conueniens omnibus, dari potest, tamen, de omnibus singulari-bus creatis vna sufficiens, et potest esse ista:6 singulare est illud cuiusracioni formali vltimate et complete pluribus conuenire repugnat. quare,autem, addatur 'vltimate et complete' ex predictis patere potest, quia inquolibet singulari, quantumcumque simplici, multe raciones formalesincluduntur quarum alique non tribuunt singulari quod sit singulare, etideo ista 'vltimata' vocatur per quam constituuntur in esse singulari. et dehoc dicetur plus in sequentibus, dubia aliqua declarando.

13.11 Istis sic aliqualiter declaratis, facilius est videre quid de vniuer-salibus est dicendum.7 Ad cuius euidenciam est sciendum quod, sicut nondebet concedi quod illud quod predicatur de substancia sit substancia,8 itanon debet concedi quod illud quod predicatur de pluribus sit vniuersale,sed debet dici quod illud pro quo supponit illud quod predicatur depluribus est vniuersale. vnde, nee vox neque conceptvs est genus velspecies, sed illud pro quo supponit vox vel conceptvs. neque obstat huicquod dicit porphirius, quod 'species est que predicatur de pluribus etcetera,'9 et sic de alijs vniuersalibus, quia non wit dicere quod illud quod

5 Nota hie de sillogismo expositorio] annotator 1 in marg.6 nota hie diffmicionem singularis] annotator 1 in marg.1 nota] annotator 1 //; marg.8 Aristoteles, Cat. 5 (2al 1 sqq., 3a7 sqq.), p. 7, lines 10-12, p. 9, line 22.9 Isagoge Porphyrii, tr. Boethius, Aristoteles latinus I 6-7, ed. L. Minio-Paluello

(Bruges, Paris: Desclee de Brouwer, 1966), p. 9, lines 5-7: "Amplius autem sic quoque:'species est quod de pluribus et differentibus numero in eo quod quid sit praedicatur.'"

CAPITULUM TERCIUM DECIMUM 1 1 7

in voce vel in mente predicatur sit species vel genus, sed illud quodpredicatur in re10 de pluribus. ante, enim, quam ista proposicio: 'sortes esthomo' formetur in mente, vere est in re - non quod isti termini, vel istevoces in re precedant, sed vna proposicio correspondens. sicut, enim, vniproposicioni in voce correspondet vna proposicio in mente - non quodiste proposiciones in mente precedant, sed precedit vna proposicio quesignificat idem et pro eisdem verificatur de quibus verificatur proposiciovocalis et pro tanto dicitur quod proposicio formata in voce priusformatur in mente - ita proposicioni in mente correspondet et preceditproposicio in re, a ueritate cuius proposicionis dependet veritas pro-posicionum mentalium et vocalium, et licet in veritate ita sit, tamen, pro-posicio ista nos latet nee innotescit nisi per proposiciones mentales velvocales.

13.12 Hoc viso, potest vniuersale sic describi:n vniuersale est illud cui,ex sua racione formali, pluribus conuenire non repugnat. et quod tales resvniuersales sint, quibus, ex sua racione formali, pluribus conuenire nonrepugnat probo.

13.13. et primo, ne male verba intelligendo contingat errare, sciendumquod nullus intelligit asserere nee dicere12 quod sit aliqua una res, queactu sit in pluribus, quia hoc dicere est absurdum, (13V13V) sed dicunt, etvolunt dicere, recte loquentes quod natura humana, que est in sorte, estvna res cui, quantum est de se, non repugnat esse in platone et sorte, etconuenire sorti, licet de facto sibi competere non possit. et sicut est dehumanitate sortis, ita est de humanitate platonis. metaphisicus, enim, quiconsiderat quidditatem rei in se, non considerat rem nisi talem qualem,siue quantum ad ilia que sibi possunt in primo modo competere. nunc,autem, nature humane de se non competit quod sit 'hec,' quia tune nonposset pluribus conuenire - quod falsum est. sic, autem, considerate, de seest indifferens et communis ad quodlibet indiuiduum et ita, vna talisnatura est in quolibet indiuiduo, determinata per differenciam numera-lem. qualiter, autem, non valet ista consequencia: 'sunt tot nature quotsunt indiuidua, ergo tot sunt species, vel tot sunt genera,' patebit soluendoargumenta que contra istum modum ponendi fient.

13.14 hoc viso, arguo sic: accipio istam difilnicionem 'animal13

racionale, mortale1; per istam diffmicionem inportatur aliquid quod sorti

10 non quid isti termini] va-cat.11 descripcio vniuersalis] annotator 1 in marg.12 quod sit aliqua una res ... quia hoc dicere] corrector 2 in marg.13 animal racionale mortale per istam diffinicionem] corrector 3 in marg.


non repugnat, sed conuenit, tune arguo: aut per illud quod per istamdiffinicionem inportatur distinguitur sortes a platone aut per illudconuenit sortes cum platone; (non, enim, videtur dari medium, quia perquodlibet predicatum inportatur aliquid per quod subiectum, quodsubicitur respectv predicati talis, distinguitur ab .a. vel conuenit cum .a.),si inportetur aliquid per quod sortes conuenit cum platone - et patet quodsortes distinguitur a platone - ergo per aliud distinguitur quam perinportatum per istam diffinionem et, per consequens, habetur intentum. sidicatur quod per inportatum per istam diffinicionem sortes distinguitur aplatone, contra: si hec diffinicio inportat aliquid per quod sortesdistinguitur a platone, hec diffinicio non potest predicari de platone;consequens est falsum; ergo, et antecedens. consequenciam probo: si,enim, dicatur sic: 'sortes est albus,' si per inportatum per predicatumsortes distinguitur a platone, puta, quia sorti competit albedo et platoninon, contingit negare illud predicatum a platone, dicendo: 'plato non estalbus/ et nullo modo affirmare, quia dicere hoc est dicere oppositum inadiecto et, per consequens, contingeret istam diffinicionem negare aplatone - quod contradiccionem includit. tercio, arguo sic: hec diffinicio'animal racionale, mortale' inportat aliquid quod socrati non repugnat;14

hec diffinicio inportat aliquid quod platoni conuenit; ergo, aliquid, quodplatoni conuenit, sorti non repugnat - et hoc est intentum. et patet formaistius sillogismi, quia expositorius est. omnes alias raciones15 que possuntpro ista conclusione fieri, require superius in secundo doctoris subtilis ettercia distinccione.16

CAPITULUM QUARTUM DECIMUM:IN QUO PROBATUR QUOD UNIUERSALE NON SIT ALIQUA RES

14.01 Licet multi non dubitent aliquid esse in re quod, quantum est dese, indifferens est ad multa, quamuis illud non debeat dici 'vniuersale' nisidum est actv intellectum, sicut superius declaraui, bonum est, tamen,propter simplices, aliquas raciones que probant oppositum dissoluere.

14.02 Et arguit hokam primo sic: *

14 hec diffinicio inportat aliquid quod platoni convenit ergo aliquid quod platoniconvenit sorti non repugnat] corrector 2 in marg.

15 raciones] corrector 2 in marg.16 Vide, v.g. Scotus, In II Sent. (Opus Oxoniense), d. 3, qq. 1-6, t. 12, pp. 6-157; vide

supra i. 11.03, n. 4.

1 apud hokam in loyca sua parte prima capitulo quinto decimo] annotator 1 //; marg.intra figuram quadratam; vide Ockham, Summa logicae, pp. 50-54, 54-57.

CAPITULUM QUARTUM DECIMUM 1 1 9



'nullum vniuersale est substancia singularis et vna numero. si, enim,diceretur quod sic, sequitur quod sortes esset sic aliquod vniuersale, quianon est maior racio quare vnum vniuersale sit hec substancia singularisquam alia; nulla, igitur, substancia singularis est aliquod vniuersale; sedomnis substancia est vna numero et singularis, quia omnis substancia, uelest vna res et non plures, uel2 est plures res. si vna et non plures, tune estvna numero - hoc, enim, uocatur ab omnibus vnum numero. si, autem,aliqua substancia est plures res, uel est plures singulares res, uel est pluresres uniuersales; si primum, et cetera (13v/14r) detur, sequitur quod vnasubstancia esset plures substancie singulares et, per consequens, eademracione posset3 concedi quod aliqua substancia esset plures homines - et4

non posset dari racio quare magis esset iste res singulares quam ille - ettune, quamuis uniuersale distingueretur a particulari uno, tamen, nondistingueretur a pluribus. si, autem, aliqua substancia est plures resuniuersales, accipio vnam istarum rerum vniuersalium et quero: aut estplures res, aut est vna et non plures; si secundum detur, sequitur quod estsingulare; si primum detur, quero: aut est plures res singulares, aut pluresvniuersales - et ita, vel erit processus in infinitum, vel stabitur quod istasubstancia est ita singularis quod non vniuersalis - ex quo relinquiturquod nulla substancia est vniuersalis.

<n>

14.03 'item, si aliquod vniuersale esset substancia vna, existens in suissingularibus distincta ab eis, sequitur quod posset esse sine eis, quia omnisres, prior naturaliter alia, potest per diuinam potenciam esse sine ea; sedconsequens est falsum; ergo, et cetera.

<m>

14.04 'Item, si hec opinio esset vera, nullum indiuiduum posset creari sialiquod indiuiduum pre-existeret, quia non totum caperet esse de nichilosi vniuersale, quod est in eo, prius fuit in alio. propter idem eciam sequiturquod deus non posset vnum indiuiduum substancie annichilare nisi ceteraindiuidua destrverentur, quia, si annichilaretur aliquod indiuiduum,destrveret totum quod est in essencia indiuidui et, per consequens,destrueret illud vniuersale quod est in eo et in alijs et, per consequens, alianon manent cum non possint manere sine parte sua - quale ponitur illudvniuersale.

2 res vniuersales si post] canc.\ uel est plures res ... si primum et cetera] corrector 2.3 posset concedi quod] corrector 2 in marg.4 et non posset dari ... singulares quam ille] corrector 2 in marg.

14.05 'Item, tale vniuersale non posset poni totaliter extra essenciamillius indiuidui; esset, igitur, de essencia indiuidui et, per consequens,indiuiduum componeretur ex vniuersalibus et ita, indiuiduum non essetmagis singulare quam vniuersale.

< v >

14.06 'Item, sequitur quod aliquid de essencia christi esset miserum etdampnatum, quia ista natura communis, existens realiter in christo etdampnato, esset dampnata, quia in iuda esset dampnata - hoc, autem,absurdum est/ et dicit iste quod 'multe alie raciones possent adduci quas,propter breuitatem' obmittit.

14.07 pertractat istam conclusionem: an vniuersale sit substancia? etdeterminat quod nullum5 vniuersale sit substancia; vnde dicit quod'"inpossibile est esse substanciam quodcunque vniuersaliter dictorum."6

Et7 eandem conclusionem' confirmat 'per aristotilem, septimo metaphi-sice* ubi ex intencione tractat istam conclusionem: An uniuersale sitsubstancia determinata?

14.08 'Item, 10 metaphisice,9 dicit: "si itaque nullum vniuersaliumpossibile est esse substanciam, sicut in sermonibus de substancia et entedictum est, nee possibile est esse proprium subiectum, nee vnum aliquidpreter multa." ex quo patet quod, secundum intencionem aristotilis,nullum vniuersale est substancia, quamuis supponat pro substancijs.

14.09 'Item, commentator, septimo metaphisice:10 "in indiuiduo non estsubstancia nisi materia et forma particularis ex quibus componitur."

14.10 'Item, ibidem:11 "dicamus quod inpossibile est ut aliquid eorum,que dicuntur 'vniuersalis', sint substancia alicuius rei, et si declarentsubstancias rerum."

14.11 'Item, ibidem:12 "inpossibile est quod ista vniuersalia sint partessubstanciarum existencium per se."

5 em. ms. nomen.6 Aristoteles, Mela. 7, 13 (1038b8, 9).7 et eandem ... substancia determinata] corrector 3 in marg.8 Aristoteles, Mela. 7, 13 (1038bl-1039a23).9 Ibidem 10, 2 (1053bl6-19).

10 Averroes, In 7 Meta., comm. 44, Opera... (Venice: Ivntas, 1574), t. 8, fol. 197r D.11 Ibidem, comm. 45, fol. 197V K.12 Ibidem, comm. 47, fol. 198r F.

CAPITULUM QUARTUM DECIMUM 121

14.12 'Item, octavo metaphisice:13 "vniuersale non est substancia nequegenus."

14.13 'Item, decimo metaphisice:1* "cum vniuersalia non sint substan-cie, manifestum est quod ens commune non est substancia existens extraanimam."

14.14 Ex predictis auctoritatibus, et pluribus alijs, colligitur quodnullum vniuersale sit substancia (14r/14v) qualitercunque consideretur.vnde, consideracio intellectus non facit quod aliquid sit substancia, uelnon sit substancia, quamuis signiflcacio termini faciat quod de ipso nonpro se predicetur hoc nomen "substancia" vel aliud, sicut si iste terminus"canis," in ista proposicione "canis est animal," stat pro animali latrabili,vera est; si pro celesti sydere, falsa est. quod, tamen, eadem res, proptervnam consideracionem, sit substancia, et propter aliam, non sitsubstancia, est inpossibile.

14.15 et ideo, simpliciter concedendum est quod nullum vniuersale sitsubstancia, qualitercunque consideretur, sed quodlibet vniuersale estintencio anime que, secundum vnam opinionem probabilem, ab actvintelligendi non differ! vnde, dicunt quod intelleccio qua intelligo"hominem" est signum naturale signiflcans hominem et ita naturale sicutgemitus infirmitatis et tristicie seu doloris, et est tale signum quod poteststare pro hominibus in proposicionibus mentalibus, sicut et vox poteststare pro rebus in proposicionibus vocalibus.

14.16 'quod, autem, vniuersale sit intencio anime satis exprimitauicenna, quinta metaphisice sue,15 vbi dicit "quod vniuersale diciturtribus modis; dicitur, enim, vniuersale secundum quod predicatur in actude multis, sicut 'homo', et dicitur 'vniuersale' intencio quam possibile estpredicari de pluribus," et similiter "dicitur eciam 'vniuersale1 intencioquam nichil prohibet opinari quin predicetur de multis."'

14.17 Et eciam 'racione conflrmari potest, nam omne vniuersale,secundum omnes, est de multis predicabile, sed sola intencio vel signumvoluntarie institutum est vniuersale; et quod substancia non sit natapredicari patet, quia, si sic, sequitur quod proposicio componeretur exsubstancijs particularibus et, per consequens, subiectum esset rome etpredicatum in anglia - quod est absurdum.

13 Ibidem, In 8 Meta., comm. 2, fol. 210r D.14 Ibidem, In 10 Meta., comm. 6, fol. 255r K.15 Avicenna, Meta. 5, 1, fol. 86V A; nota vniuersale triplex secundum auicennam]

annotator 1 in marg. intra figuram quadratam.

14.18 'Item, proposicio non est nisi in mente, vel in voce, vel in scripto;igitur, partes eius non sunt nisi in mente, vel in voce vel in scripto;huiusmodi, autem, non sunt substancie particulares; igitur, constat quodnulla proposicio ex substancijs componitur; componitur, autem, exvniuersalibus; igitur, vniuersalia non sunt substancie.'

14.19 Et dicit16 si aliquibus videretur quod ista argumenta nonprocederent contra illam opinionem que ponit quod vniuersalia sint inindiuiduis, non quidem distincta realiter, sed bene distincta formaliter abeisdem, 'In sorte, enim, est natura humana, que contrahitur ad sortem pervnam differenciam indiuidualem, que ab ilia differencia non distinguiturrealiter, sed formaliter; vnde, non sunt due res, licet vna non sit formaliteralia/ contra hoc arguit ipse et dicit quod 'ilia opinio videtur sibi absurda etinprobabilis:

<1>

14.20 'primo, quia in creaturis nunquam potest esse aliqua distinccioqualiscunque extra animam, nisi vbi sunt res distincte; si, igitur, interistam naturam et istam differenciam sit qualiscunque distinccio, oportetquod sint res realiter distincte. assumptum1 probat 'per formamsillogisticam sic: hec natura non est distincta (14v/15r) formaliter ab hacnatura; hec differencia indiuidualis est distincta ab hac natura; ergo, hecdifferencia indiuidualis non est hec natura.

< 2 >

14.21 'Item, eadem res non est communis et propria; sed, secundumeos, differencia indiuidualis est propria, vniuersale, autem, est commune;igitur, nullum vniuersale et differencia indiuidualis sunt eadem res.

< 3 >

14.22 'Item,17 eidem rei create non possent conuenire opposita; commu-ne, autem, et proprium sunt opposita; igitur, eadem res non est communiset propria - quod, tamen, sequitur si differencia indiuidualis et naturacommunis essent eadem res.

<4>

14.23 'Item, si natura communis esset eadem realiter cum differenciaindiuiduali, igitur, tot essent realiter nature communes quot sunt differen-

16 Vide Ockham, Sitmma logicae I, 16; vide supra n. 1 huius capituli.17 Argumentum "Item, eidem rei etc." loco quarto positum est, sed ordo responsio-

num exigit locum tertium; cf. Ockham, Summa logicae, p. 55, lines 22-25.

CAPITULUM QUARTUM DECIMUM 123

cie indiuiduales et, per consequens, nullum eorum esset commune, sedquodlibet esset proprium differencie, cui est idem realiter.

< 5 >14.24 'Item, quelibet res se ipsa vel per aliud sibi intrinsecumdistinguitur a quocunque distinguitur; sed alia est humanitas sortis et aliaplatonis; igitur, se ipsis distinguuntur; igitur, non per differencias additas.

< 6 >14.25 'Item, secundum sentenciam aristotilis,18 quecunque differuntspecie, differunt numero; sed natura hominis et natura asini se ipsisdistinguuntur specie; igitur, se ipsis distinguuntur numero; igitur, se ipsa,quelibet istarum est vna numero.

<7>

14.26 'Item, illud quod per nullam potenciam potest competerepluribus, per nullam potenciam est predicabile de pluribus; sed talisnatura, si sit eadem realiter cum differencia indiuiduali, per nullampotenciam potest conuenire pluribus, quia nullo modo potest alteriindiuiduo conuenire; igitur, per nullam potenciam potest esse predicabilede pluribus et, per consequens, per nullam potenciam potest esse vniuer-sale.

< 8 >

14.27 'Item, accipio istam differenciam indiuidualem et naturam quamcontrahit et quero: aut inter ea est minor distinccio quam inter duoindiuidua, aut maior; non maior, quia non differunt realiter; indiuidua,autem, differunt realiter; nee minor, quia tune essent eiusdem racionis,sicut duo indiuidua sunt eiusdem racionis et, per consequens, si vnum estde se vnum numero et reliquum erit de se vnum numero.

<9.a>14.28 'Item, quero: aut natura est differencia indiuidualis, aut non estdifferencia indiuidualis; si sic, arguo sillogistice sic: hec differencia indiui-dualis est propria et non communis; hec differencia indiuidualis estnatura; igitur, natura est propria et non communis - quod est intentum.

<9.b>14.29 'secundo arguo sillogistice: hec differencia indiuidualis non estdistincta formaliter a differencia indiuiduali; hec differencia indiuidualisest natura; igitur, natura non est distincta formaliter a differencia indiui-duali.

18 Aristoteles, Meta. 5, 6 (1016a6-1017a3).

<9 .C>

14.30 'Si, autem, detur quod hec differencia indiuidualis non est natura,habetur intentum, nam sequitur: differencia indiuidualis non est natura,igitur differencia indiuidualis non est realiter natura, quia ex oppositeconsequentis19 sequitur oppositum antecedentis, sic arguendo: differenciaindiuidualis est realiter natura, igitur differencia indiuidualis est natura.consequencia patet, quia, a determinabili sumpto cum determinacionenon diminuente neque destrvente ad determinabile per se sumptum estbona consequencia; "realiter," autem, non est determinacio destrvens neediminuens; igitur, sequitur: differencia indiuidualis est realiter natura,igitur differencia indiuidualis est natura.

< 1 0 2 0 >

14.31 'Item, intellectus potest videre istam naturam (15r/15v) huma-nam, que est in sorte, non videndo istam differenciam indiuidualem, quiaintellectus potest intelligere vnum distinctorum formaliter, non intelli-gendo reliquum, et eadem racione potest videre humanitatem, que est inplatone, non videndo differenciam indiuidualem. videndo, autem, talesnaturas, uere potest dicere hanc differre ab ilia et, per consequens, vere seipsis distinguuntur, eciam differences indiuidualibus circumscriptis -quod est intentum/

14.32 Dicit, igitur, iste quod 'secundum doctrinam perypateticorum,'nulla res est substancia, nee aliquid est penitus ymaginabile, nisi 'materiaet forma, vel compositum ex his1; et ista argumenta reputantur maiorisponderis apud istos esse.

CAPITULUM QUINTUM DECIMUM:IN QUO RESPONDETUR AD RACIONES QUIBUS PROBATUR

QUOD UNIUERSALE NON SIT ALIQUA RES

15.01 Nunc restat ad predicta argumenta respondere.

< A d i >

Ad primum, igitur, quando dicitur quod 'nullum vniuersale est substanciasingularis, et cetera,' concede formaliter, et quando dicit quod 'omnis

19 ex opposite antecedentis sequitur oppositum consequentis] ordo ms., sed ordooppositus significatur a scriba.

20 Argumentum "Item, intellectus potest etc." non invenitur apud Ockham nee libroisto responsio huic argumento datur; vide infra, L 15.27 ubi argumenta data L 14.28-14.3sumuntur quasi unum et dicuntur "ultimum."

CAPITULUM QUINTUM DECIMUM 125

substancia est singularis,' istam minorem < nego > simpliciter in termino.ad probacionem: quando dicitur quod 'omnis substancia uel est vna res etnon plures, uel est plures res/ dico quod hoc est simpliciter falsum; vnde,ilia natura, quam sit positurus communem, non est plures nee vna. sicut,enim, si esset aliquod subiectum, quod nee esset album nee nigrum neealiquo colore coloratum, non esset verum dicere quod esset 'simile' vel'dissimile'; vel eciam si deus posset similitudinem ab albedine separare,non esset 'simile' vel 'dissimile', quia 'simile' inportat subiectum etrelacionem, qua relacione carent per positum, eodem modo est hie, nisiquod illud, per quod hec natura est vna, non distinguitur ab ea realiter;non, enim, includit plus in intellectu quiditative ipsius nature illud perquod est vna quam similitudo in intellectu albedinis includatur et ideo,sicut si velis loqui de albedine vt albedo est, nee debet concedi quod est'similis' vel 'dissimilis', sic, si velis loqui de ista natura secundum suampropriam racionem formalem, non debet concedi quod est vna vel plures,cum illud per quod est vna ab ea formaliter distinguatur, et distinctoformaliter vere contingit ab alio vnum formaliter remoueri.

< Ad ii >

15.02 Ad aliud, quando dicitur quod, si in indiuiduo esset aliqua naturadistincta ab eo, 'sequitur quod posset sine eo esse,' istam consequenciamnego. ad probacionem: quando dicitur quod 'omnis res et cetera,' Istaproposicio est concedenda, sed ex hoc nichil conclvdit nisi accipiendovnam minorem l sub, que vel erit inpertinens vel erit falsa, oportet, enim,assumere sub talem minorem: 'sed natura specifica est res prior naturaliteralia re, puta, sua differencia indiuiduali.' tune est ista minor simpliciterfalsa propter falsam inplicacionem, quia inplicatur quod natura specificasit vna res distincta realiter2 a sua differencia indiuiduali - quod suprafrequenter est negatum.

15.03 Si, autem, dicatur quod ista consequencia potest aliter probari,non accipiendo in ista maiori nee res nee aliquid tale, sed solum sicarguendo:3 quando aliqua sic se habent quod vnum est prius alio prioritatenature, prius, per diuinam potenciam, potest fieri sine posteriori,Sciendum quod ista proposicio, generaliter sumpta, est falsa: patet, enim,quod subiectum naturaliter precedit propriam passionem et, tamen, deusnon posset facere subiectum sine propria passione.

1 sed natura specifica est res prior naturaliter] va-cat.2 formaliter] expunct.; realiter] corrector 2 in marg.3 nota hie bene] annotator 1 in marg.

15.04 Si, autem, doctor (15V16r) subtilis quandoque talem proposicio-nem concedat, debet intelligi de illis que sic ordinantur secundum prius etposterius quod prius non coincidit in yde < m > ptitatem realem cumposteriori, sicut quando probat quod deus posset facere materiam absqueomni forma, quia precedit natura hanc formam et quamlibet et cum nullaforma per ydemptitatem realem coincidit;4 tune posset talis proposicioadduci competenter, sed sic non est in proposito, sicut patet; ideo, nonvalet.

< Ad in >

15.05 Ad tercium, patet quod friuolum est, quia non currit contra istamviam, quia ymaginatur ac si poneretur quod aliquid vnum et idem esset induobus indiuiduis, quod non est verum, licet aliquid sit in vno quod esteiusdem racionis cum aliquo quod est in alio. et tune patet quod per hoccreacio non tollitur quia, licet aliqua eiusdem racionis fuit in diuersisindiuiduis, tamen, vnum non est aliud.

< Ad iv >

15.06 Ad aliud, concede quod est de essencia indiuidui; quando diciturquod tune singulare componeretur et cetera, consequencia non valet, quiatalis natura, cum differencia indiuiduali, naturam compositam omninofacit; si, enim, ilia que distinguuntur formaliter compositum facerent,tanta esset composicio in diuinis quanta esset in aliqua re creata, ymomaior - quod est absurdum. et patet per istos, qui inter essenciam diuinamet relaciones distinccionem formalem concedunt,5 et ideo, nunquam debetconcedi aliqua componere nisi realiter distinguantur, et quia natura etdifferencia indiuidualis non distinguuntur realiter, ideo concedi non debetquod indiuiduum componant.

4 Scotus, Reportatio Parisiensis in II Sent. d. 12, q. 2, schol. 2, t. 23, p. 16, # 4:"... quia absolutum prius absolute potest sine contradictione esse sine illo; materia estabsolutum aliud a forma, et prius; igitur sine contradictione potest esse sine illo..." Haeclitera Scotistica adducitur a Magistro Ricardo de Campsale sua in quaestione "Utrummateria etc." vide supra, M, n. 2; cf. Scotus, /// // Sent. (Opus Oxoniense), d. 12,2. 1, t. 12,p. 564: "Dico igitur quod mihi est contradictio quod materia sit terminus creationis et parscompositi, et quod non habeat aliquod esse, cum tamen sit aliqua essentia. Quod enimaliqua essentia sit extra causam suam, et quod non habeat aliquod esse, quo sit essentia, estmihi contradictio."

5 Qckham,Siimma logicae II, 2, pp. 253-254, lines 125-128:"... talis distinctio non estponenda in creaturis, quamvis possit aliquo modo poni in divinis. Et hoc quia in creaturisimpossibile est invenire unam rem numero quae sit realiter plures res et quaelibet illarumsicut est in Deo..."; cf. ibidem, p. 254, lines 150-152: "Quod autem talis distinctio formalisnon sit ponenda in creaturis, probavi in prime libro Sententiarum, distinctione secunda"(pp. 17-20, lines 160-224).

< A d v >

15.07 Ad aliam, patet quod nullam efficaciam habet, quia non estinconueniens quod aliquid eiusdem racionis cum aliquo existens in christosit dampnatum, et quod aliquid in iuda dampnatum non habeatrepugnanciam in quantum est ex se quin possit christo conuenire, licetnunquam competat in eternum. et ideo, talia argumenta et consimilia plusostendunt demenciam quam efficaciam.

15.08 Ad primam auctoritatem philosophi: dico quod intencio philoso-phi est in septimo metaphisice inprobare opinionem platonis, qui posuitvnum hominem, qui esset de essencia indiuiduorum; arguit, enim, suf-ficienter per istum modum: concedebat, enim, plato quod sortes non estvniuersale et quod plato non est vniuersale, nee aliquid quod sit in sortevel platone, et tune arguit ex datis quod, cum nee sortes nee aliquid insorte, et sic de alijs, sit vniuersale, et nichil potest esse substancia nisi sitindiuiduum vel in indiuiduo, ergo, inpossibile est quod aliquid 'vniuersa-liter dictorum,' modo quo tu ponis, sit substancia, et sic concedendum estquod nullum vniuersale, quale ponit plato, sit substancia, quia nullum6

tale est, sed adhuc non est probatum, nee probat philosophus, quod nichilest in sorte cui, quantum est de se, platoni conuenire non repugnat, licetsibi de facto non competat.

15.09 Aliter potest dici, secundum predicta, quod, licet in sorte sit aliquatalis res indifferens, non quidem distincta realiter a differencia indiuiduali,tamen, non est complete vniuersale nisi modo supra dicto fuerit intellectaet tune, vniuersale non solum dicit rem realem, sed rem cum tali respectv,et tune posset dici quod aliquando philosophus equiuocat de vniuersali, ut(16 r/16v) vtatur aliquando isto termino Vniuersali' pro illo respectv,aliquando pro substrate illi respectvi, et in proposito vtitur 'vniuersali' proisto respectv, et sic vera est auctoritas et videtur satis probabile dictum,quia philosophus quandoque dicit quod vniuersalia sunt idem essencia etquiditate suorum inferiorum, et aliquando dicit quod non sunt substancie7

- quod non posset stare nisi equiuoce isto termino vtetur et per hoc possetad multas auctoritates responderi. patet, enim, intuenti librum predica-mentorum quod ibi in predicamento 'substancie' vocat aristotiles genus etspecies 'secundas substancias'8 et glosa qua ista auctoritas glosatur ab istis

6 em. im. nomen.7 Aristoteles, Mela. 5, 8 (1017blO-26); ibidem 7, 3 (1028b33-1029a7); ibidem 7, 6

(1031al5-18); ibidem 7, 13 (1038bl-1039a23).8 Aristoteles, Cat. 5 (2al4-18), p. 7, lines 13-17: "Secundae autem substantiae dicun-

tur, in quibus speciebus illae quae principaliter substantiae dicuntur insunt, hae et harum


multum plus est extorta, sicut postea magis patebit, quam sit ista quaglosatur auctoritas septimo metaphisice.

15.10 Ad illud, .10. metaphisice, dico quod sicut est inpossibile quodvniuersale sit substancia, accipiendo 'vniuersale' pro isto respectv, quiaaccidens non est substancia, ita est inpossibile quod, si poneretur aliquatalis res qualem ponit plato, quod ista res esset substancia, et ad istumintentum arguit philosophus, septimo metaphisice, contra platonem.inpossibile, enim, est, dicit philosophus, quod illud quod est substanciaalicuius vel de essencia non sit illi proprium et intrinsicum et, cum talis resnon esset propria et intrinsica alicui indiuiduo, inpossibile esset quod essetsubstancia, vel de essencia indiuidui et, per consequens, si esset, essetaccidens; nullum,9 autem, accidens est substancia et per hoc patet ad istamauctoritatem.

15.11 Ad primam auctoritatem commentatoris, patet per predicta quodnon est contra istam viam. concedendum est, enim, quod indiuiduumnon componitur nisi ex materia et forma, quia talis natura cum nullocomponit; arguere, igitur, ex illo antecedenti ad illud consequens estfacere fallaciam consequentis, quia arguitur ab vno antecedenti habente10

plures causas veritatis ad vnam determinate.

15.12 Ad aliam auctoritatem, patet quod currit contra platonem.'inpossibile, enim est,' ut commentator dicit platoni, 'quod aliquodistorum, que a te dicuntur vniuersalia, sit substancia alicuius rei' et hocquia illud, quod est a re separatum, non potest esse substancia illius rei;nunc, autem, secundum platonem, tales res siue ydee erant a rebusseparate, eciam secundum platonem.

15.13 Ad aliam auctoritatem, patet quod vera est. nullus, enim, sanementis vnquam dixit quod talis natura esset pars indiuidui, sed est totumipsum indiuiduum; non, enim, posset esse talis natura, cum sit realiteripsum indiuiduum, pars ipsius indiuidui - nisi idem esset pars sui ipsius -quod contradiccionem includit.

15.14 Ad alias duas auctoritates commentatoris, patet per predicta.

15.15 Ad illam auctoritatem auicenne, patet quod magis est pro istaparte quam contra, per hoc, enim, quod dicit quod quoddam est 'vni-

specierum genera; ut aliquis homo in specie quidem est in nomine, genus vero specieianimal est; secundae ergo substantiae dicuntur, ut est homo atque animal."

9 em. ms. nomen.10 em. ms. habenti.

uersale in actiT, dat intelligere illam rem ut existit sub illo respectv degenere actionis; non, enim, est ista res actualiter vniuersalis nisi prout subillo respectv actualiter existit; per vniuersale, autem, in potencia intelligitillam rem ut cum illo respectv caret, quia ut sic, nee complete estvniuersalis, sed tantum in potencia. Si dicatur quod ipse vocet talia'intenciones1, dico quod pro tanto vocat 'intenciones' quia non dicunturtalia nisi quia ad intencionem vel actualiter vel potencialiter referuntur.

15.16 Ad alias duas (16v/17r) raciones dictum est supra, licet, enim,predicacio non innotescat nobis nisi in voce vel scripto vel conceptv,tamen, vere et realiter sunt in re ilia pro qua11 termini supponunt, etcuilibet termino, si non sit predicacio eiusdem de se, correspondet aliquiddistinctum in re, licet non realiter, et huiusmodi requiritur supra.

15.17 Ad argumenta, vero, que fiunt contra modum istum dicendi inspecial!,12 restat nunc respondere.

<Ad 1>

ad primum, ergo, quando dicitur quod ponere aliquid in re singulari, quodde se sit indifferens et quod de se non sit singulare et quod de se potest essevniuersale quando est sub illo respectv de quo supra dictum est, quod,inquam, talia dicere est absurdum, dico quod sic dicere non est absurdum,ymmo, dicere oppositum magis est absurdum et irracionale.

15.18 Et tune ad primum argumentum, quando dicit quod in creaturisnon est ponenda aliqua talis distinccio, dico quod non est verum;absurdum, enim, videtur quod talis distinccio ponatur in summe simplici,in summe idem, in summe distincto et, tamen, quod non posset poni inillo quod in infinitum a tali simplicitate et ydemptitate et indistinccionerecedit. et in primo ponitur talis distinctio ab istis, puta, in persona diuina,quia, per eos, relacio in diuinis distinguitur formaliter ab essencia diuina.13

primum, autem, argumentum, per quod probant quod in creaturis non estponenda talis distinccio non conclvdit et primo reduce argumentumcontra eos, accipiendo in diuinis eundem modum arguendi sic: hecnatura, demonstrando essenciam diuinam, non est distincta formaliter abista natura; hec relacio, demonstrando paternitatem, est distinctaformaliter ab hac natura; igitur, paternitas non est essencia diuina. et tunearguo vltra: paternitas non est essencia diuina, ergo paternitas non est

11 em. ms. quibus.12 hie respondetur ad raciones quibus < arguitur > quod universale non sit idem

realiter in < dividuo > et distinctum formaliter ab e < o > ] annotator 1 in marg.13 Vide supra n. 5 huius capituli.

realiter essencia diuina. consequencia patet quia arguitur a superior! adinferius negatiue; consequens est hereticum, igitur antecedens; sedantecedens fuit conclusio illius sillogismi; ergo, non valuit. oportet, igitur,te ad tuum argumentum respondere et, quamcunque responsionemdederis, eandem possum dare.

15.19 Si dicis quod non est simile huic materie quia, in isto sillogismosemper premisse sunt secundum determinacionem ecclesie vel sacrescripture, conclusio, vero, non et ideo, deberent premisse concedi,quamuis conclusio negetur, sed sic non est ex alia parte. Contra, autem, inpredicto sillogismo est aliquis defectus aut non est aliquis defectus; si nonest aliquis defectus, esset maximus error talem discursum negare, quiavidetur valde asininum quod ecclesia doceat in trinitate discursussillogisticos < hereticos esse > vbi nullus de toto mundo est defectus. siest aliquis defectus, aut in materia aut in forma et, siue sic, siue sic,eandem responsionem dabo, et sufflciat

15.20 Ad argumentum, ergo, in se dico quod manifeste est ibi fallaciaconsequentis et fallacia secundum quid et simpliciter. totum, enim,argumentum currit super istam consequenciam: differencia indiuidualisest distincta formaliter ab hac natura, ergo hec differencia indiuidualis nonest hec natura. decipiuntur, ergo, isti ex hoc quod credunt quod, sicut essetbona consequencia quod, si poneretur antecedens, poneretur consequens,quod ita sit bona consequencia per oppositum - quod falsum est. benesequitur: hec differencia indiuidualis non est hec natura, igitur hecdifferencia indiuidualis est distincta formaliter ab hac natura, quia arguitura superiori ad inferius (17V17V) negatiue, que consequencia bene tenet,sed arguendo econuerso est fallacia consequentis, sicut bene sequitur: nonest animal, ergo non est homo, sed econuerso falleret. et ita est inproposito, quia esse idem est superius et ad esse idem formaliter et ad esseidem realiter; arguitur, ergo, negative sic: non est idem formaliter, vel estdistinctum formaliter, ergo non est idem, patet quod non valet, et eciam inpredicto argumento fallacia non causa ut causa, quia, sublata maioriproposicione, nichil minus sequitur conclusio. patet eciam quod estfallacia secundum quid et simpliciter; sicut, enim, non sequitur: non curritvelociter, ergo non currit, sed est fallacia secundum quid et simpliciter, itanon sequitur: non est idem formaliter, vel distinguitur formaliter, ergonon est idem, pro toto, ergo, argumento sufflcit scire quod, quando-cunque14 in aliquo discursu ponitur determinacio aduerbialis in premissis,

14 not<a> bene de < fa >llacia consequentis] annotator I in marg.

CAPITULUM QUINTUM DECIMUM 1 3 1

que non ponitur in conclusione, vel econuerso, quod semper in tali dis-cursu committitur fallacia consequents; constat quod sic est in proposito;ideo, et cetera.

< Ad 2 et 3 >

15.21 Ad secundum et tercium, quod esse commune et proprium nonsunt opposita nisi respectv eiusdem, non solum respectv eiusdem realiter,sed sunt opposita respectv eiusdem formaliter, et ideo, quia esse communeet proprium conueniunt eidem rei per distinctas raciones formales, ideonon sunt opposita, inpossibile est, autem, quod per eandem racionemformalem conueniant, quia sic sunt opposita et aliter non.

< A d 4 >

15.22 Ad quartum, patet quod est fallacia figure diccionis; mutatur,enim, vnum predicatum in aliud, hoc est, sub termino sub quo deberetfieri descensus per terminum inportantem res de genere substancie fitdescensus per terminum inportantem res de genere quantitatis. sub isto,enim, termino 'idem', qui est subiectum maioris, deberet fieri descensusper terminum inportantem rem de genere substancie; et descensus fit peristos terminos 'quot' et 4tot\ qui inportant quantitatem discretam; ideo,non valet.

<Ad 5>

15.23 Ad aliud dico quod peccat in materia et in forma; arguere, enim, adisiunctiua ad cathegoricam est facere fallaciam consequentis; non, enim,sequitur: sortes currit vel disputat - ut est proposicio disiunctiua - igitursortes currit; ita est in proposito. maior, enim, est disiunctiua et minorcathegorica et concluditur in conclusione altera pars disiunctiue - quernmodum arguendi nullus tenet, nisi qui loycam ignorat. minor eciam istiusracionis falsa est: dictum, enim, est quod nichil potest predicari dehumanitate cum humanitas sit tantum humanitas;15 esse, enim, idem veldiuersum vel distinctum non competit humanitati, vnde, nee est alia abhumanitate platonis, nee idem, nee diuersa, et sic patet ad illud.

<Ad 6>

15.24 Ad aliud dico quod non concludit, cuius racio est, quia quando-cunque in aliquo discursu ponitur in conclusione aliqua determinacio,siue predicati siue subiecti siue composicionis, que quidem determinacionon ponitur in utraque premissarum, talis discursus non valet et, quia 'se

15 Cf. Avicenna, "equinitas est equinitas tantum" Meta. 5, 1, fol. 86VA; vide supraL6.12 , n. 31.

132 LOG1CA CAMPSALE ANGLICJ

ipsis' ponitur in conclusione illius paralogism! tanquam determinacioillius predicati, quod est 'distingui specie', et non ponitur in maiori, ideoest falsa, et patet in exemplo: ponatur, enim, quod omne currens alteratur,et omne currens currat lente, et tamen, quod alteratur velociter; si tune,arguo sic: omne quod alteratur currit; sortes velociter alteratur; ergo,sortes velociter currit; non sequitur, nee est alius defectus assignandus inisto paralogismo nisi quia hec determinacio 'velociter' sumitur inconclusione cum, tamen, non sumatur in vtraque premissarum. Si,enim 16 sumeretur in utraque premissarum, adhuc non (17v/18r) valeret,nisi esset determinacio illius cuius est in conclusione.

<Ad 7>

15.25 Ad aliud, quando dicit quod 'illud quod per nullam potenciam etcetera', quero: quid intelligat per 'competere pluribus' ? aut, enim,intelligit quod illud quod non potest pluribus competere per ydemptitatemrealem non potest de pluribus predicari, et patet quod sic est simpliciterfalsa, eciam secundum eos, quia vnus conceptvs siue vna vox potest depluribus predicari, quibus, tamen, non potest per ydemptitatem realemcompetere; si, autem, intelligat quod illud quod non potest per predica-cionem pluribus competere non predicatur de pluribus, sic est vera etminor falsa, quia talis natura, ut habens talem racionem, potest de pluri-bus predicari.

<Ad 8>

15.26 Ad aliud dico quod minus differunt differencia indiuidualis etnatura specifica quam duo indiuidua et tune, ad consequenciam, quandodicit: si minus differunt, 'tune sunt eiusdem racionis,' consequencia nullaest. et patet instancia in alijs terminis: minus, enim differt albedo anigredine quam a lapide et, tamen, non sequitur: ideo sunt eiusdemracionis, sed debet inferri: ergo aliquam conuenienciam habet cumdifferencia indiuiduali quam non habet vnum indiuiduum cum alio; ethoc est verum, quia inconuenienciam realem, que non est inter duoindiuidua, < posuit > .

< A d 9 >

15.27 Ad vltimum dico quod differencia indiuidualis non est natura ilia,et tune, ad consequenciam, quando arguitur: 'differencia non est natura,igitur differencia non est realiter natura,' consequenciam nego. et adprobacionem: quando dicitur quod 'ex opposito consequentis, sequitur

16 cum sumeretur in utraque remissarum, adhuc non] corrector 3 in marg.

CAPITULUM SEXTUM DECIMUM 133

oppositum antecedentis,' nego, ymmo, oppositum consequentis stat cumantecedente quando predicatur quod a determinabili, sumpto cumdeterminacione 'non', et cetera, concede istam quando dicitur quod'"realiter" non est determinacio17 distrahens;' dico quod respectv alicuiusdeterminabilis est distrahens et respectv alicuius non, sicut hec deter-minacio 'secundum capud', respectu18 huius determinabilis 'album' estdiccio distrahens, quia non sequitur: est albus secundum capud, ergo estalbus; respectv, tamen, huius determinabilis 'crispus' non est dicciodistrahens; sequitur, enim: est crispus secundum capud, igitur est crispus.ita est de ista diccione realiter, respectv, enim, huius determinabilis'currere', non est dictio distrahens, quia sequitur: currit realiter, ergocurrit; respectv, tamen, huius determinabilis 'idem' est diminuens;ydemptitas, enim, realis compatitur secum aliquam distinccionem siuenon ydemptitatem, puta, formalem. ydemptitas, autem, formalis non, ettune, sicut non sequitur: idem minori ydemptitate, ergo maioriydemptitate, ita non sequitur: est idem realiter, ergo est idem formaliter,quia maior ydemptitas inplicatur in consequente quam inplicatur inantecedente; ergo, et cetera.

CAPITULUM SEXTUM DECIMUM:IN QUO OSTENDITUR QUOT SPECIES UNIUERSALIS

16.01 Istis sic generaliter premissis de vniuersali, videndum est quotsunt species vniuersalium. et licet posset fieri contencio in verbis, ponendoplures species quam quinque, dicendum est, tamen, ad presens, secundumquod loquuntur philosophi et auctores, quod tantum sunt quinque species,quarum numerus et sufficiencia, sectando que dicta sunt et que dicentur,sic potest sumi: quia omne vniuersale aut predicatur 'in quid' aut 'inquale'.

16.02 si 'in quid', hoc potest esse dupliciter, quia illud, quod sicpredicatur in quid, aut significat aliquid quod potest competere, quantumest de se, essentialiter solum omnibus indiuiduis alicuius specieispecialissime, aut significat aliquid quod1 sic potest competere omnibusindiuiduis diuersarum specierum specialissimarum et non omniumspecierum specialissimarum. si primo modo, sic est species, non quod iste

17 em. ms. distincto.18 respectu huius determinabilis] corrector 2 in marg.

1 em. ms. quod bis.


terminus vel iste conceptvs, sit species, sed quid isto termino vtimur proista re, que est 'species', cum res ad disputandum nobiscum ferre (18 r/18V)non possimus.2 si secundo modo, sic est genus. Ex hoc, enim, quod isteterminus 'animal' inportat aliquam rem que, quantum est de se, potestcompetere omnibus indiuiduis essentialiter aliquarum specierum specialis-simarum, licet non omnium, ex hoc vocatur 'genus' - non quod isteterminus, proprie loquendo, sit genus, cum ista res, que est genus, possitessentialiter pluribus conuenire, quantum est de se, et iste terminus non,sed sicut vocamus homines illos 'reges' qui in terra dominantur et inperantet quorum preceptis et mandatis oportet obedire, sicut: 'si rex precipiat,' itaest de isto termino 'animal'; ita, enim, in omnibus et per omnia vtimur istotermino, sicut faceremus ista re, si earn nobiscum possemus ferre, nonquidem pro se, sed pro ilia re que est genus, quam iste terminus significat.

16.03 Si predicatur 'in quale', hoc contingit dupliciter quia, aut illudinportat rem que constituit essentialiter id de quo predicatur, sicut parsconstituit essentialiter illud cuius est pars, aut inportat aliquod quodpresupponit rem in esse completo essentiali et reali. si primo modo, sic est'differencial si secundo modo, hoc contingit dupliciter quia illud, sicinportatum, aut supponit rem in esse completo, quod potest precedereillud inportatum ordine duracionis, aut tantum ordine nature et nullomodo ordine duracionis. si secundo modo, sit est 'proprium'; si primomodo, sic est 'accidens'.

16.04 Ex istis, sequitur primo quod illi qui dicunt quod 'coloratum'potest dici genus respectv 'albi', falsum dicunt, quia quero: quandoqueritur: 'quid est album ?' et respondetur: 'coloratum', aut stat pro aliquaforma accidental! aduenienti illi pro quo supponit iste terminus 'album' etsic non solum non predicatur sicut genus, sed est predicacio inpossibilis,quia album nulla talis forma est, aut stat pro aliquo subiecto habente talemformam. et si sic, talis predicacio non est vera per ilium qui dicit quod,quando queritur: 'quid est hoc ?' demonstrando subiectum albedinis, quiasi respondeatur: 'coloratum' non est responsio conueniens, sed si 'colo-ratum' supponeret pro isto subiecto, esset conueniens responsio. aut statpro vno aggregate ex utroque; tune non potest esse genus, quia nichil talepotest esse de essencia aut inportare essenciale aliquid ut magis proprieloquatur ipsi 'albo' - sicut patet, eciam secundum istum.

2 Aristoteles, De soph. elen. \ (165a5-9), ed. B. G. Dod, Aristoteles latinus VI 1-3(Leiden: E. J. Brill, Bruxelles: Desclee de Brouwer, 1975), p. 6, lines 3-6: "Nam quoniamnon est ipsas res ferentes disputare, sed nominibus pro rebus utimur notis, quod accidit innominibus in rebus quoque arbitramur accidere, velut in compotis ratiocinantibus."

CAPITULUM SEXTUM DECIMUM 135

16.05 Si dicatur quod saltern aliquid potest esse genus large loquendo,per quod conuenienter respondetur ad questionem factam per 'quid dealiquo?' - sed 'coloratum' est huiusmodi quia, si queritur: 'quid estalbum ?' conuenienter respondetur: 'coloratum'; ergo, et cetera. Dicoquod, siue minor sit vera siue non, quod maior est falsa; querendo, enim,de quolibet ente: 'quid est?1 conuenienter respondetur per: 'ens', et, tamen,ens non est genus3 et ita de multis alijs transcendentibus.

16.06 Secundo sequitur ex dictis, quomodo potest faciliter vitari quodens non sit genus, quia quamuis predicetur 'in quid', et inportetur aliquidquod est de essencia inferiorum quia, tamen, illud quod per 'ens'inportatur potest indifferenter cuilibet conuenire (18v/19 r) illud, autem,quod per 'genus' inportatur indiuiduis aliquarum specierum, et nonomnium, conuenit; ideo 'ens' non potest esse 'genus'.

16.07 Tercio patet ex dictis quomodo debet exponi auctoritates philo-sophorum et autorum qui dicunt quod genera et species sunt de essenciasuorum inferiorum. non, enim, debent exponi, sicut aliqui false yma-ginantur, quod ideo dicantur esse 'de essencia inferiorum' quia in eorumdiffinicione ponuntur. tarn, enim, inproprius et abusiuus modus loquendiesset si pro tanto dicerentur esse 'de essencia inferiorum' sicut si diceretur'homo' et 'asinus' sunt eadem essencia quia idem, puta, 'animal', poniturin diffinicione vtriusque, ymmo multum inproprior. pro tanto, ergo,dicuntur esse 'de essencia suorum inferiorum' quia inportato perterminum quern vocamus 'genus' omnibus suis inferioribus essencialiterconuenire non repugnat, sicut supra frequenter dictum est, et adhuc dicerenon pigebit. et iste modus est talis qualis est iste, quo dicitur quod deus estcreator omnium rerum - non, enim, intendimus quod deus de factoomnes res creet, cum ex sua maxima bonitate causis secundis dederitpotestatem suos effectus producendi, sed intendimus per hoc quod deus, sisibi placeret, quod posset omnes res que nunc fiunt per se, sine causissecundis, creare, et quod sibi tales res creare non repugnat.

16.08 quarto sequitur quomodo potest vitari quod predicamentumsubstancie, et omnia alia nouem predicamenta, non sunt de generequalitatis, quod vitare non possunt - nee volunt - aduersarij. patet, enim,quod non possunt, cum substancia, ut est genus generalissimum, non sitnisi quidam actus intelligendi, qui actus intelligendi ita est vna veraqualitas informans animam sicut albedo informat parietem, secundum

Vide Aristoteles, An. post. 2, 7 (92bl4); Meta. 3, 3 (998b22); ibidem 8, 6 (1045b6).3


istos. patet, inquam, quod verum est dicere quod hec qualitas, de-monstrando genus generalissimum substancie, est qualitas, et sic de omni-bus alijs predicamentis et, per consequens, omnia predicamenta sunt ingenere qualitatis. et non solum hoc, sed eciam quod idem est superius adse, sicut verum est dicere quod iste actus intelligendi, qui est genusgeneralissimum, est qualitas, et omnia ista concedunt, licet saluent quia sicpredicetur de omnibus, non, tamen, est genus ad omnia, et hoc quia nonpredicatur de ipsis significatiue sumptis - et hoc magis requiritur inhokam, prima parte sume sue, capitulo decimo septimo, 'Et quoniamsolucio dubiorum,' et cetera.4

16.09 Secundum autem opinionem istam iam dictam, non oportet taliainconueniencia concedere nee tali difflcultate incidere quia, cum genus etspecies sint vere res extra animam, et non conceptvs nee vox, nisi modoquo dictum est, non oportet concedere quod illud quod est genus ad'hominenV et 'asinum', et sic de alijs, sit qualitas, sed quod vere estsubstancia, idem dicendum est de predicamento quantitatis et relacionis etde generibus generalissimis, et sic de alijs. et ista videtur michi esseintencio philosophi et autorum autenticorum.

CAPITULUM SEPTIMUM DECIMUM:

IN QUO OSTENDITUR QUID EST INDIUIDUUM

17.01 Ista diuisione premissa, restat nunc de quolibet membro inspeciali tractare et primo, antequam de vniuersalibus in speciali tractetur,videndum est de suo opposite, scilicet, 'quid est indiuiduum ?'

17.02 Ad cuius euidenciam est sciendum quod nee apud philosophosnee apud theologos 'indiuiduum' et 'singulare' et 'suppositum' significantidem. (19r/19v) de indiuiduo et singulari patet quod non significant idemapud philosophers quia indiuiduum apud eos est illud quod in aliqua, velsub aliqua, determinata specie continetur; singulare, autem, est illud quodita est vnum quod sibi repugnat pluribus conuenire. huiusmodi, autemsunt alique que non continentur in aliqua specie, vel in aliquo genere;cuiusmodi est primum ens et cetere nouem intelligence mouentes orbes,secundum opinionem aliquorum. de singulari, autem, et supposito patetapud theologos; inpossibile, enim, est quod suppositum sit supposita et,tamen, habent concedere quod singulare sit supposita, quia essenciadiuina, que est simplicissima, est tria supposita. Est, igitur, sciendum quod

4 Ockham, Summa logicae I, 17, p. 57, line 3.

CAPITULUM SEPTIMUM DECIMUM 137

singulare est triplex quia quoddam est nomen proprium alicuius, etquoddam est pronomen demonstratiuum, et quoddam pronomendemonstratiuum sumptum cum termino communi. primum est sicut'sortes', et huiusmodi; secundum sicut 'hie', 'ille', 'iste', et huiusmodi;tercium, vero, est sicut 'hoc album', 'illud nigrum', et huiusmodi. et ista,cum supra dictis, de singulari sufficiant.

17.03 Sed de supposito restat aliquid dicere et est sciendum quod hienolo loqui de suppositis proprie et stricte loquendo; cuiusmodi suppositasunt res que non sunt signa rerum, quia de illis dicendum est sicut dictumest de singulari. sed nunc loquor de suppositis1 large loquendo; cuiusmodisunt res que possunt in proposicionibus subici. talia, autem, sunt in duplicidifferencial quedam sunt supposita terminorum absolutorum2 et quedamterminorum connotatiuorum.

17.04 supposita, autem, terminorum absolutorum se habent in duplicidifferencial quia quedam sunt propinqua, quedam remota. suppositapropinqua, respectv termini inportantis rem que est genus, sunt terminiinportantes illas res que sunt species et hoc intencionem, sive exprimuntprimam intencionem. remota, uero, sunt termini significantes vnumindiuiduum; prima sunt sicut 'homo', 'asinus', 'leo', et huiusmodi respectv'animalis'; secunda, vero, sunt sicut 'sortes', 'plato', et huiusmodi. et valetillud scire propter vnam distinccionem aliquarum proposicionum queposset dari: ponatur quod de qualibet specie animalis currat vnumindiuiduum, vel duo, et non plura; tune, si poneretur ista proposicio:'omne animal currit,' posset aliquis earn distinguere et non simpliciterconcedere neque simpliciter negare. diceret, enim, quod iste terminus'animal' potest sumi pro suppositis propinquis vel pro suppositis remotis.si supponat3 pro suppositis propinquis, sic ad veritatem huiusmodi nonrequiritur nisi quod de quolibet termino inportante rem que est species,species, inquam, contenta sub 'animali', posset predicari illud predicatum'currit', talibus terminis indefinite et particulariter sumptis; et in isto sensuesset vera, eciam casu priori retento. si, autem, supponat pro suppositisremotis, casu retento, est falsa quia tune denotaretur quod illud pre-dicatum 'currit' posset affirmari de quolibet indiuiduo cuiuslibet speciei'animalis' - quod falsum est, per positum.

17.05 Supposita, vero, terminorum connotatiuorum se habent in duplicidifferencia quia quedam sunt supposita per se, quedam per accidens, sicut

1 em. ms. supponitur.2 em. ms. abstractorum in ras. corrector 1; nociorum] cane.3 em. ms. supposita.

supposita istius termini 'albus' per se sunt ut 'illud album1, 'hoc album', ethuiusmodi; supposita, vero, per accidens sicut 'plato', 'sortes', 'lignum','lapis', et huiusmodi, dum ista sunt alba, et est differencia inter ista protanto quia a supposito per se ad illud cuius dicitur suppositum est semperconsequencia formalis, vocando consequenciam 'formalem' quando oppo-situm (19v/20r) consequentis repugnat antecedent!, sicut sequitur forma-liter: 'hoc album, igitur album', sed a supposito per accidens ad illud cuiusdicitur suppositum non est consequencia formalis, et non sequitur forma-liter: 'sortes, ergo albus'.

17.06 Ex isto patet quod differencia, quam ponunt aliqui inter istasupposita, non valet, dicunt, enim, aliqui quod ista differant pro tanto quiasupposita per se non possunt subici in proposicionibus afflrmativis,respectv oppositi illius cuius est suppositum, sicut non est conueniens4

dicere quod: 'hoc album est nigum,' sed bene contingit de supposito peraccidens, sicut bene dicitur: 'sortes est niger.' sed illud non potest starequia quero: quando dicitur 'sortes est niger,' aut sortes est actualiter< quid > album aut non; si sit, planum est quod non contingit plus dicere'sortes est niger,' et hoc loquendo in sensu5 composicionis quam dicere'album est nigrum,' cum, in sensu6 composicionis, ex utraque parteincompossibilitatis sit equalis. si non sit actualiter albus, tune non estsuppositum ipsius 'albi' quia, per ilium, idem non potest esse simulsuppositum per accidens duorum oppositorum, sed tantum successive, si,autem, non sit nee albus, nee niger, patet quod non est vera; et sic patetquod ilia differencia non valuit. multa alia que de ista materia possent dici,propter breuitatem obmitto.

CAPITULUM OCTAUUM DECIMUM:IN QUO OSTENDITUR QUID SIT GENUS, QUE DIFFERENCIA

INTER GENUS GENERALISSIMUM ET SUBALTERNUM, QUID SITILLUD A QUO SUMITUR GENUS, ET QUE POSSUNT ESSE IN GENERE

18.01 Nunc, autem, ad singulas species vniuersalium accedo; primodicendum est de genere. primo videndum: que natura est genus? secundo:que est differencia inter genus generalissimum et genus subalternum ?tercio: a quo sumitur genus? quarto: que possunt esse in genere?

4 em. ms. convenienter.5 em. ms. sensum.6 em. ms. sensum.

CAPITULUM OCTAUUM DECIMUM 139

18.02 De prime dico, sicut prius, quod genus non potest esse conceptvs,nee vox, nee aliquod signum voluntarie institutum, nisi vocando 'genus'illud quod significat genus et supponit pro genere. et hoc persuadeo sic:quia omnis questio aliquid presupponit tanquam certum et de aliquodubio querit, septimo metaphisice in fine;1 quero: 'quid est homo?' vel:'quid est sortes?' et respondetur: 'homo', uel: 'animal', pro quo supponit ly'animal' in predicate? non potest dici quod supponat pro uoce, velconceptv - planum est. oportet, igitur, dicere quod pro re. quero: 'quid estillud?' puta, ilia res aut est sortes omnibus modis, aut non; si sit, ergovel questio nulla est, vel questio non terminatur. quod questio nonterminetur, hoc posito, oportet, et patet quod nulla certificacio fit de aliquode quo dubitatur. non est, enim, aliquis ita insanus qui vnquam dubitetistam proposicionem esse veram ex quo predicatum et subiectum stant proeodem et, per consequens, philosophus docuisset facere questioneminvtilem et irracionalem - quod non est sibi inponendum. si supponat proaliquo alio distincto a sorte, hoc est intentum quia illud vocamus 'genus'.

18.03 Si dicatur: non est distinccio porphirij, cum dicat quod genus estillud quod predicatur de pluribus, et cetera;2 nichil, autem, predicatur nisivox, vel conceptvs, et, per consequens, genus non potest esse talis resqualem tu ymaginaris, Ad hoc respondeo quod omnes tales proposiciones:'genus predicatur de specie,' 'genus ponitur in diffinitione speciei,' 'genussignificat species,' et huiusmodi, ut per tales denominantur actus signi-ficati non sunt vere, vere sunt, autem, ut sumuntur in actv exercito. etideo, de talibus proposicionibus dicendum est proporcionaliter, sicut istidicunt de talibus: 'genus est de essencia speciei,' 'genus constituit (20V20V)speciem,' et huiusmodi, que ponuntur ab autoribus. dicunt, enim, quodtales proposiciones false sunt de virtute sermonis; secundum, tamen, quodper istas proposiciones denotantur quidem actus significati, vere sunt. ettune, prima proposicio in actv significato est talis: 'genus declarat, expri-mit, et manifestat essenciam speciei,' et talis actus significatus, secundumeos, debet sic exerceri: 'homo est animal racionale, mortale;' secunda,vero, equipollet huic actvi significato: 'genus ponitur in diffinicionespeciei tanquam pars principalis.' ita per omnem modum et secundum

1 Aristoteles, Meta. 7, 17 (1041 al 0-15), p. 476: "Quaeritur autem ipsum propter quidsemper sic: propter quid aliud aliquid alii alicui inest. Nam quaerere propter quid musicushomo, musicus homo est... Oportet enim ipsum quia, et ipsum esse, existere manifestatentia."

2 Porphyrius, Isagoge, p. 7, lines 1-2: "... quod de pluribus et differentibus specie in eoquod quid sit praedicatus, ut 'animal'."


eandem artem respondendum est ad tales proposiciones et consimiles. ettune, ista proposicio: 'genus predicatur de specie,' si 'genus' supponat pronatura quam appellamus 'genus1, falsa est in actv significato; in actv,autem, exercito, vera est. actus, autem, exercitus est iste: 'genus est parsessencialis speciei,' et ita dicendum est de omnibus talibus, nee est illudplus mirabile quam sit responsio eorum, cum ita, expresse concedantur etponantur tales proposiciones quas ipsi negant, sicut iste quas ego nego;non quidem nego sed expono, vnde, si non displiceret fastidium loyce,posset talis controuersia talium auctoritatum faciliter quietari distinguendotales proposiciones penes equiuocacionem. vnde, quando invenietur talisproposicio: 'genus predicatur de specie,' esset talis proposicio distin-guenda, quia iste terminus 'genus' posset supponere pro ilia re que inveritate est genus et que concurrit in indiuiduo cum natura specifica perydemptitatem realem. et sic esset talis proposicio falsa, accipiendopredicatum proprie et stricte, eo modo quo loyci accipiunt et communitervtuntur, uel posset supponere pro ista voce, vel conceptv, qui vocatur'genus', licet inproprie et hoc propter racionem dictam, et sic esset istaproposicio vera. et ita dicendum est de proposicionibus dicentibus quod'genus est de essencia speciei.'

18.04 Et si dicas: quare porphirius, cum determinet de genere exintencione, non insinuauit istam distinccionem ? Respondeo quod noninsinuauit, turn quia breuitati et facilitati, propter vtilitatem supplicatam,intendebat, turn quia tales distincciones facere magis spectat ad philo-sophum naturalem quam ad loycum, turn quia, in principio libri sui, dicitse velle abstinere a talibus questionibus: vtrum vniuersalia sint in re, velnon, et vtrum sint de essencia singularium, vel non, et hoc quia talia magisad metaphisicum pertinent.3

18.05 aliter potest dici ad illud dubium quod porphirius talemdistinccionem insinuat; dicit, enim, modicum post principium, in capitulode genere, etenim principium quoddam est huiusmodi genus earum quesub ipso sunt specierum;4 postea, vero, dicit quod genus est illud quodpredicatur de pluribus5 - que auctoritates non possent concordari nisimodo supra dicto, vel nisi dicendo quod predicacio est in re et quod resextra ita vere predicatur vel subicitur sicut vox vel conceptvs - quod

3 Ibidem, p. 5, lines 9-10: "... altioribus quidem quaestionibus abstinens, simplicioresvere mediocriter coniectans."

4 Ibidem, p. 6, lines 22-24: "... principium quoddam est huiusmodi genus earum quaesub se sunt specierum..."

5 Vide supra, n. 2 huius capituli.

non est dicendum nisi methaforice et inproprie loquendo, accipiendo pre-dicacionem pro quadam vnione reali illorum pro quibus supponunttermini proposicionum, sicut dictum est supra.

18.06 et siue sic, siue sic, erit pro me: nee debent auctoritates tortuose,preter quam sonant, exponi, nisi manifesta necessitas appareat; hie,autem, non apparet necessitas, cum doctores catholici per tempus (20V210 et per tempora tenuerunt quod superiora sunt de essencia et quid-ditate suorum inferiorum, sicut sonat a ctoritas porphirij vocantisgenus 'principium speciei'.

18.07 Quantum ad secundum, dicit philosophus naturalis quod in hocdiffert genus subalternum a genere generalissimo, quia res ilia, que estgenus generalissimum, potest, quantum est de se, pluribus conuenirequam res ilia, que est genus subalternum, sicut patet de re inportata perilium terminum 'substancia', que potest pluribus conuenire quam resinportata per ilium terminum 'animal'. Differencia, autem, apud loycumesset ista: quia arguere a subalterno ad generalissimum genus essetconsequencia formalis, et non econuerso, sicut sequitur formaliter:'animal est, vel corpus est, igitur substancia est,' et non econuerso, sicutpatet. a genere, autem, generalissimo ad genus subalternum negative essetbona consequencia, et non econuerso, sicut sequitur: 'substancia non est,igitur corpus non est,' et non econuerso.

18.08 Quantum ad tercium est dicendum quod genus sumitur a parte etnon a toto, et hoc declaratum est supra in exemplo:6 si poneretur quodanima sensitiva prius ordine informaret istam materiam quam animaintellectiva, et illi rei posset conuenienter inponi illud nomen 'animal' et,tamen, si anima sensitiva non cedat in aduentu anime racionalis, illudprecedens non esset nisi pars illius compositi.

18.09 Si arguitur contra hoc quod, secundum philosophum,7 pars nonpredicatur de toto; sed genus predicatur de toto, ergo, et cetera, Ad hocdico quod aliqui termini inportant partem per modum partis, et aliquiinportant partem per modum tocius. termini primi sunt sicut 'materia' et'forma' et huiusmodi, et tales termini, sic inportantes partem, non

6 Vide supra, L 6.02-6.04.7 Aristoteles, Cat. 5 (3a27-32), p. 10, lines 13-15: "Non nos vero conturbent substan-

tiarum partes quae ita sunt in toto quasi in subiecto sint, ne forte cogamur dicere non easesse substantias; non enim sic dicebantur esse ea quae sunt in subiecto ut quasi partesessent;" vide Meta. 5, 25-26 (1023bl2-37); ibidem 7, 10-12 (1034b20-1038a36); Cat.,p. 89, line 30-p. 90, line 1.


predicantur de toto nisi in obliquo, sicut non dicitur quod 'homo estmateria' vel 'forma', licet contingat dicere quod 'homo componitur exmateria et forma,' que est predicacio denominativa. et de istis exponendaest auctoritas philosophi. alij, autem, termini inportant partes per modumtocius; cuiusmodi sunt 'animal', 'racionale', 'sensibile', et huiusmodi ettales terminos nichil prohibet de toto predicari, sicut patet manifeste.

18.10 Si dicatur contra: quia per ilium modum sequitur quod singulariacarencia omni composicione, cuiusmodi sunt accidencia et intelligencie,non essent in genere, ex quo genus inportat partem, tune talia non habentpartem, videtur quod non sint in genere — cuius oppositum clamat totaphilosophia - Ad illud dico quod talia vere sunt in genere et quod verehabent partes illas que requiruntur ad hoc quod aliquid sit in genere.partes, tamen, sunt in duplici differencia quia quedam sunt partes distincterealiter, quedam, vero, formaliter et possunt vocari 'partes formales'.nunc, autem, non oportet quod illud quod est in genere habeat partem,loquendo de partibus primo modo sed sufficit habere partes secundomodo dictas, ita, tamen, quod vna de sua racione formali sit determinanset actuans et alia determinata siue actuata. et tales partes, que currunt inydemptitatem realem, nullam composicionem faciunt (21 r/21v) quia adhoc, quod aliquid sit compositum, requiritur quod habeat partes realiterdistinctas, nisi illud vocetur 'compositum' quod, secundum quamlibetracionem formalem inclusam in eo, non est purus actus, ut ita loquar. etsic potest concedi quod omne, quod non est primum ens,8 est compo-situm.

18.11 De quarto, vero, est magna difficultas. illi, enim, qui ponunt quodgenus non est nisi quidem conceptvs mentis, qui potest vniuoce et 'in quid'de pluribus predicari, habent dicere quod non solum res create, que nonsunt partes illarum rerum, ad differenciam materie et forme, que non suntin genere nisi per reduccionem, non solum, inquam, tales res sunt ingenere, sed eciam quod primum esse, qui est deus gloriosus, sit in generequia vnus conceptvs potest 'in quid' predicari de eo et de alijs rebus, et egoKamsal9 auribus meis audiui, vnum doctorem solempnem oxonie qui ista,determinacione publica, dixit: hoc verum esse, et quod sine periculo potestdici. et licet, ut credo, non possit illud per raciones faciliter inprobari, est

8 em. ins. primum est ens est compositum.9 nota hie auctorem huius operis est enim kanpsal et non Johannes de rodintone sicud

aliqui putant] annotator 1 //; marg. intra figuram quadratam cuius lineae fractae sunt.

tamen auctoritas philosophi in primo de celo et mundo10 expresse adoppositum. probat, enim, ibi philosophus quod nullum corpus circularisfigure potest esse infinitum. probatur quia est in genere; omne, autem, talenon potest esse se toto infinitum cum includat aliquid correspondensconceptvi generis, quod de se est in potencia et perfectibile per illud quodinportatur per conceptvm differencie. et licet ad illud faciliter responderet,tamen, quia hoc videtur viliflcare naturam diuinam, ideo cum istis nullomodo est tenendum. Dicendum est, ergo, quod solum res create, que nonsunt apte esse partes essenciales alicuius tocius, sunt in genere; cuiusmodisunt accidencia nouem predicamentorum et indiuidua completa in generesubstancie.

18.12 Sed hie est vnum dubium, videlicet, vtrum actus intelligendi, etspecies causate ab obiecto, que ponuntur in anima subiectiue, et habitus,sint in genere? et mouetur illud dubium propter auctoritatem philosophi,quarto metaphisice,11 qui diuidit ens in ens in anima et in ens extraanimam; ens, vero, extra animam diuidit in .x. predicamenta, ex quovidetur quod encia in anima non ponat in aliquo predicamento. Ad illuddicendum est indubitanter quod tales res vere sunt in predicamentoqualitatis, et hoc saltern actus et habitus, quidquid sit de speciebus.

18.13 et tune, ad auctoritatem philosophi potest responderi dupliciter:vno modo potest dici quod philosophus non accipit vniformiter 'ens extraanimam' quando ipsum diuidit contra ens in anima et quando diuiditipsum in .x. predicamenta quia, in prima diuisione, accipit 'ens extraanimam' prout est commune ad encia que non sunt signa reruni; insecunda, autem, extendit 'ens1 tarn ad res quam ad signa rerum. et quiatales conceptvs sunt signa rerum, ideo, et cetera, nee est inconueniensphilosophum sic equiuocare cum frequenter in alijs locis hoc idem faciat.aliter posset dici quod philosophus posuit quod anima non erat in potenciaad recipiendum aliquam formam, ita quod, apud philosophum, nee actus,nee habitus, sunt aliquid receptum subiectiue in anima; sic, inde, faciliter< diceretur > ad rem positam ex conuersione in esse apparenti etdiminuto, que res posita in tali esse non est in aliquo genere, et sic (21V22r) saluarent philosophum. sed quia ista pertractare ad presentem

10 Aristoteles, De caelo 1, 5 (272bl7-20), t. 5, fol. 30VK, L: "Insuper, quemadmodumlineam cuius finis est, impossibile est esse infmitam, sed si ad longitudinem et superficiemsimiliter, qua finis est, non contingit. cum autem fuerit finita, nusquam, ut quadranguluminfinitum, aut circulum, aut sphaeram..."

11 Aristoteles, Meta. 4, 2 (1003a33-1003bl8); Ockham, Summa logicae I, 18, p. 65,n. 5.


speculacionem non spectat, ideo ad presens sufflciat scire quod tales resvere sunt in predicamento qualitatis, et ista de genere sufficiant.

CAPITULUM NONUM DECIMUM:IN QUO OSTENDITUR QUID SIT SPECIES

19.01 Postquam dictum est genere, dicendum est de specie et, visisaliquibus, que dicta sunt de genere, quid sit species facile est videre. sicut,enim, 'genus' est aliqua res que, quantum est de se, potest omnibusindiuiduis diuersarum specierum conuenire, sic 'species' vocatur ilia resque, quantum est de se, potest omnibus indiuiduis vnius determinatespeciei conuenire. et ista est racio quare aliqua dicuntur esse vnius speciei,vel vnius generis, si, enim, non esset aliquid vnius generis et eiusdemracionis in duobus indiuiduis, quod inportatur per ilium terminum quimetaphisice vocatur 'species', non esset maior racio quare sortes et platoessent eiusdem speciei quam sortes et asinus.

19.02 et quod species sit talis res, hoc adhuc persuadeo sic: accipioterminum quern tu vocas 'speciem', puta, 'hominem' vel 'asinum'; aut isteterminus inportat aliquid quod conuenit sorti, quod est eiusdem racioniscum aliquo quod est in platone, aut non. si sic, cum, per te, nee materianee forma per talem terminum inportatur, ergo aliquid quod nee estmateria, nee forma, inportatur per talem terminum esse in sorte, quod esteiusdem racionis cum aliquo quod est in platone - et hoc est quod queriturquia, cum illi, quod est in sorte non repugnet conuenire sorti, et aliquid estin platone, quod est eiusdem racionis cum illo, aliquid erit in platone cuinon repugnet, ex sua racione formali, conuenire sorti. illud vocamus'unitatem minorem vnitate numerali'. si non inportatur aliquid per illudterminum, quod sit eiusdem racionis in sorte, ergo nee per aliquem alium,per locum a minori negatiue, et, per consequens, non est verum quodindiuidua eiusdem speciei sint eiusdem racionis quia ilia non sunt eiusdemracionis que nichil habent eiusdem racionis; sed quecunque indiuidua,secundum istam viam, sunt huiusmodi; ergo, et cetera.

19.03 Si dicatur quod totum illud non debet concedi de virtute sermonis,quod iste termmus talis inportet aliquid eiusdem nominis, sed inportataliquam eiusdem racionis quia inportat siue significat omnia indiuiduaque sunt eiusdem racionis, quia sortes se toto et in quantum sortes esteiusdem racionis cum platone in quantum plato, Contra hoc arguitur sic:quodcunque predicatum quod competit alicui cum reduplicacione illiusper quod est eiusdem racionis cum altero, competit illi cum quo per illudest eiusdem racionis. ista proposicio est euidens, deducendo per singula -

CAPITULUM UIGESIMUM 145

si, enim, dicatur hec 'albedo in quantum albedo', quodcunque predicatumpotuerit huic albedini cum reduplicacione tali competere, competit alterialbedini singular!; sed sorti in quantum sortes competit illud predicatum'non posse esse plato', et hie reduplicatur illud per quod sortes est eiusdemracionis cum platone; ergo, illud predicatum potest competere platoni inquantum plato, cum hie eodem modo reduplicetur illud per quod esteiusdem racionis cum sorte et, per consequens, sicut contingit dicere quodsortes in quantum sortes non est plato, sic contingit dicere quod plato(22 r/22v) in quantum plato non est plato - conclusio falsa; ergo, et cetera.

19.04 Ex isto satis patet quod ilia differencia, que ponitur ab aliquibusinter genus et speciem friuola est; dicunt, enim, aliqui quod in hocdifferunt: quia genus est vnus conceptvs communior et qui potest plurasignificare et pro pluribus supponere quam conceptvs speciei. potest,enim, conceptvs generis, vel conceptvs qui est genus, supponere velsignificare pro omnibus pro quibus supponit conceptvs qui est species, etcum hoc, pro multis alijs pro quibus non conceptvs qui est species, non,enim, differunt isto modo, sed sicut dictum est supra.

19.05 Et est sciendum quod, sicut sunt quedam res que vocantur'species specialissime', et quedam que vocantur 'genera subalterna', itasunt quedam res que vocantur 'genera generalissima'; et de differenciaistorum requiratur in capitulo precedenti.

CAPITULUM UIGESIMUM:QUOMODO GENUS ET SPECIES CONUENIANT ET DIFFERANT

20.01 Postquam, breuiter transe ndo, diximus de genere et specie,restat nunc ista duo secundum conuenienciam et differenciam comparareet primo, de prima differencia quam assignat porphirius,1 que est quodgenus predicatur de specie, et non econuerso.

20.02 Circa quod, primo est sciendum quod ista proposicio non est vera,nisi prout equipollet vni actui exercito, qui actus non debet exerceri insecundis intencionibus, sed in primis. si, enim, exercetur in secundis, tuneesset ista proposicio inpossibilis quia tune per istam significaretur istaproposicio: 'genus est species' que, sicut patet, falsa est. et ideo, tales actus,significati in secundis intencionibus, debent exerceri in primis intencioni-bus et tune, iste actus significatus, 'genus predicatur de specie,' debet sic

1 Porphyrius, Isagoge, p. 24, lines 6-7: "Et genera quidem univoce de speciebuspraedicantur, species vero de generibus minime."


exerceri: 'homo est animal' que proposicio vera est et, sicut est de istaproposicione, ita est de multis alijs. et ista distinccio homini, qui witvidere dicta doctorum et autorum, summe necessaria est quia propterignoranciam istius distinccionis, multa difficilia reputantur que, in reiveritate, difficilia non sunt. sed quia de talibus proposicionibus aliquiddicetur inferius, ideo ad presens pertranseo.

20.03 Secundo sciendum est quod, sicut ista proposicio 'genus pre-dicatur de specie' non debet concedi nisi modo supra dicto, ita, nee ista:'species non predicatur de genere' quam ponit porphirius, nisi quando'generi' additur signum vniuersale, puta, sic dicendo: 'omne animal esthomo/ in isto, enim, sensu, verum est quod species non predicatur degenere, nee, vniuersaliter, aliquod inferius de suo superiori. non, tamen,intendit dicere quin species possit predicari de genere si generi signumvniuersale non addatur, sicut vere contingit dicere quod 'animal est homo'et quod ista proposicio sit vera probo sic: quia iste sillogismus probaturper dici de omni: omnis substancia animata, sensibilis, racionalis esthomo; aliquod animal est substancia animata et cetera; igitur, aliquodanimal est homo, premisse sunt vere et non peccant, nee in modo nee inflgura, quia est in tercio modo prime; ergo, conclusio est vera. sed adistam: 'aliquod animal est homo,' sequitur ista: 'animal est homo;' tamen,quia idem iudicium est de particular! et indefinita, (22v/23r) primopriorum 2 cum, quia oppositum antecedentis repugnat consequent!; sedantecedens est verum, sicud patet; igitur, et cetera, nichil, ergo, aliudintendit dicere porphirius, nisi quod species non predicatur de generevniuersaliter sumpto, et hoc est concedendum.

20.04 Sed adhuc est vnum dubiuni: vtrum, videlicet, ista predicacio:'animal est homo' sit vera 'in quid' et 'in primo modo dicendi per se' ? Adillud dico, sine preiudicio, quod ilia est vera in quid et in primo modo ethoc patet sic: quia certum est, sicut probatum est supra, quod ipsa est ueraet nee est in secundo modo, cum passio predicetur de subiecto, nee intercio, cum subiectum non sit causa predicati, nee in quarto, cum non sitmodus predicandi, sed essendi, primo posteriorum;3 reliquitur, igitur,quod sit in primo et hoc est intentum.

2 Aristoteles, An. pr. 1, 4 (26b21-24), p. 11, line 25 -p. 12, line 1: "Neque si ambointervalla particularia sint praedicative vel privative, aut hoc quidem praedicative, illudvero privative dicatur, vel hoc quidem indefmitum, illud vero defmitum, vel amboindefinita, nullo modo erit syllogismus."

3 Aristoteles. An. post. 1, 4 (73a21-73b2), p. 12, line 8 - p. 13, line 5.

CAPITULUM UIGESIMUM 147

20.05 Sed contra illud arguitur, quia, quando aliquod predicatum pre-dicatur de aliquo subiecto primo modo dicendi per se, oportet quod pre-dicatum cadat in diffinicione quidditativa subiecti; sed 'homo' non cadit indiffmicione 'animalis', quia tune magis notum diffiniretur per minusnotum, igitur, et cetera.

20.06 Item, quando aliquod predicatur in primo modo dicendi per se,sequitur, consequencia formali, quod inportatum per predicatum sitquidditas vel pars quidditatis subiecti; sic non est in proposito; ergo, etcetera.

20.07 Ad primum, nego maiorem; patet, enim, quod ista predicacio estvera in primo modo dicendi per se: 'sortes est sortes' et, tamen, pre-dicatum non ponitur in diffinicione subiecti, cum idem non cadat in dif-finicione sui ipsius, et per idem patet ad secunduni; quid, vero, requiraturad hoc quod aliqua proposicio sit vera in primo modo dicendi per se, dehoc dicetur inferius.

20.08 Tercio sciendum est quod ilia proposicio in qua genus predicaturde specie est necessaria tanta necessitate quod, si formetur, inpossibile estquod sit falsa; vnde, et si nullus asinus esset in rerum natura, et formareturilia proposicio: 'omnis asinus est animal,' adhuc ipsa esset vera et ne-cessaria. et ita patet falsitas dicencium quod, ad hoc quod ista proposiciosit vera: 'homo est animal,' vel: 'homo est risibilis,' et consimiles, re-quiratur quod aliqua indiuidua sint in reali existencia; vnde, si nullum in-diuiduum sit, tales proposiciones, 'homo est animal,' et huiusmodi, falsesunt propter falsam inplicacionem quia per tales inplicatur quod aliquodcompositum ex anima et corpore sit in re extra - quod est contra positum.

20.09 sed ex isto sequuntur tria absurda: primum est quod primumprincipium posset esse falsum. si, enim, ponatur quod nullum totum sit, etformetur ista proposicio ab aliquo: 'omne totum est maius sua parte,' istaproposicio, secundum istam viam, falsa erit propter falsam inplicacionemquia inplicatur esse aliquod totum quod, tamen, per positum, non est; etillud videtur inconueniens.

20.10 secundum inconueniens eciam absurdum est quia sciencia, nullamutacione facta ex parte sui, fieret ignorancia et sciens, sine suimutacione, esset ignorans. posito, enim, quod asinus sit, potest tune istaproposicio: 'asinus est rudibilis' esse scita ab aliquo, quod potest de-monstrari per diffmicionem asini tanquam per medium, hoc facto, potestdeus destruere asinum, seruando quodlibet absolutum quod est innomine; tune quero de habitu illo remanente in anima hominis, quo


sciebatur hec conclusio: 'asinus est (23r/23v) rudibilis.' iste habitus inclinatad assenciendum huic proposition!; aut, igitur, inclinat ad assenciendumsibi tanquam vere aut tanquam false; non tanquam false, quia nullushabitus inclinat ad oppositos sensus, respectv eiusdem conclusions;oportet, ergo, quod inclinet ad assenciendum illi proposicioni tanquamvere - que, tamen, per te, falsa est, casu posito. sed omnis habitusinclinans ad assenciendum alicui proposicioni false tanquam vere esthabitus erroneus, et omnis habens talem habitum est ignorans et, perconsequens, sciencia est error et sciens fit ignorans absque aliquamutacione, nee ex parte sciencie nee ex parte scientis.

20.11 Tercium inconueniens est quia periret vnus modus fallaciesecundum quid et simpliciter, sicut docet philosophus, secundo elenco-rutn,4 quando arguit a proposicione vbi 'est' est tercium adiacens, sicutquando arguitur sic: 'sortes est in opinione, vel opinatus, ergo, sortes est.1

vnde, non contingit arguere ab 'est1 tercio adiacens - cuius, tamenoppositum esset necessarium si per proposiciones tales: 'homo est animal,''asinus est animal/ inplicaretur aliquod indiuiduum esse in rerum natura.et ideo, propter ista, tenendum est quod siue res sit, siue non sit, quod talesproposiciones: 'homo est animal,' 'asinus est animal,' et huiusmodi, veresunt et necessarie.

20.12 Si arguitur contra hoc quod, tali casu posito, si formetur talisproposicio, querendum est: pro quo supponit subiectum ? et non potestdici quod pro homine existente, quia nullus est, ideo oportet quod provoce, vel conceptv - siue sic, siue sic, falsa est - Ad illud posset leuiterdici: si opinio ilia esset vera, que ponit quod res create, secundum esseessencie, fuerunt ab eterno, et quod esse existencie est quoddam accidens,dicerent, enim, quod, homine non existente, hoc subiectum 'homo'supponit pro ilia quidditate hominis que fuit ab eterno, et sic dicerent dealijs.

20.13 Illi eciam, qui ponunt res in quodam esse ficto et apparent!,faciliter responderent quia dicerent quod tale subiectum supponit pro uerohomine posito in esse apparent! secundum quod esse potest manerepresens intellectvi quantumcunque res ipsa, secundum esse extra,destrvatur.

4 Aristoteles, De soph. elen. 5 (166b37-167a2), t. 1, III, fol. 143rc: "Propter id autem,quod hoc quidem simpliciter, illud autem aliquo modo, et non praecipue, quando quod inparte dicitur, vt simpliciter dictum sumitur: vt ei non ens est opinabile quae non ens est:non enim est idem esse quiduis et esse simpliciter."

CAPITULUM UIGESIMUM

20.14 sed quia neutram istarum opinionem reputo veram, quas, tamen,inprobare pertinet ad materiam secundi libri sentenciarum, ideo dico aliterad quesitum: quod subiectum in tali proposicione pro nullo supponit, neepro voce, nee pro conceptv, nee pro re extra.

20.15 Et s i<c> diceretur: <nec> per istam proposicionem, nee perconsimilem, quantum est ex natura proposicionum, pro aliquo pro quonon supponit est5 ista proposicio falsa, nee inplicatur quod aliquodcompositum ex corpore et anima sit in re extra, nee aliquid tale; nee debetdici esse vera, sicut aliqui false dicunt, propter non-repugnaciamterminorum, sed dicitur propter hoc esse vera quia, si res ilia esset in re,pro qua potest subiectum supponere, predicatum de ea diceretur - et illudsufficit ad hoc, quod tales proposiciones sint vere.

20.16 vnde, posse<t> descendere sub subiecto per pronomen de-monstratiuum, demonstrans rem extra, dicendo: 'hoc est animal,' de-monstrando indiuiduum extra, et huiusmodi.condiciones non requirunturad hoc quod proposicio sit vera in qua subicitur talis terminus communis,sed solum sunt invente tales condiciones ad certiflcandum et addeclarandum veritatem proposicionis et ideo, ad verificandum huiusmodiproposiciones, sufficit racio superius data; ideo, et cetera. (23v/24r)

20.17 Secunda differencia est quod genus continet speciem, sed speciesnon continet genus, vbi est sciendum quod, si iste terminus 'continere'sumetur proprie et de virtute sermonis, quod magis esset dicendumeconuerso, scilicet, quod species continet genus, et genus non continetspeciem. dicitur, enim, aliquid 'continere' aliquid vel sicut causa effectum,vel sicut totum partem, et isto secundo modo loquendo de continencia,species 'continet' genus, cum species sit ilia res que est genus et adhucaliquid formaliter distinctum a genere superaddat. dicit, ergo, porphirius6

genus speciem continere inproprie loquendo, pro tanto quia res ilia, queest genus, quantum est de se, conuenit omnibus quibus competit res ilia,que est species, et adhuc pluribus alijs.

20.18 Alia differencia ponitur quod genus est prius naturaliter quamspecies et ista recte intelligenda est ad litteram, ut ideo dicatur genusprecedere speciem natura quia, illi rei, que est genus, quantum est de suaracione formali, esse sine specie non repugnat, licet sit repugnanciaeconuerso. et licet loyce posset dici quod pro tanto dicitur genus precedere

5 em. ms. ista proposicio est falsa.6 Porphyrius, Isagoge, p. 23, line 25 - p. 24, line 1: "... genus quidem continet species

sub se, species vero continetur et non continent genera."

149


speciem natura, quia esse existencie potest affirmari de genere, quamuisnon de specie, et licet non econuerso, sicut contingit dicere 'animal est,'posito eciam quod 'homo non sit,' tamen, pro tanto dicitur precederenatura quia potest esse eciam si species non sit et, tamen, hoc debet did:quod species non potest esse nisi genus sit.

20.19 Ex hoc patet falsitas illorum qui dicunt quod species vere potestesse eciamsi non sit genus, vel, enim, loquuntur inproprie, uel talisproposicio simpliciter est inpossibilis. si, enim, vocent 'genus' et 'speciem'quosdam conceptvs in anima, sic nunquam aliquis dubitabit quin vnusistorum conceptvum indifferenter possit esse sine altero, sed tune non estad propositum quia, licet talis conceptvs species et genus inportant, non,tamen, sunt species vel genus, si, autem, loquatur de ista re, que est genus,cum ilia sit eadem realiter cum ilia re, que est species, sic includitcontradiccionem quod species non 7sit, nisi genus sit, quia per hoc sequituridem esse et non esse, et ideo debet proprie intelligi, sicut dictum est.

20.20 Alia differencia est quod, interemptis generibus, interimuntureciam species, sed recte est intelligenda sicut sonat, ita: si ista res, que estgenus, non sit in rerum natura, inpossibile est quod species illius generissit.

20.21 Alia differencia ponitur, quod species diffiniuntur per genus, etnon econuerso. vbi est sciendum quod equiuoce accipitur hie 'genus' et'species' et in alijs differentijs. in alijs, enim, accipitur 'genus' et 'species'proprie et stricte; hie, autem, accipitur pro signo generis, nisi ponaturquod diffinicio insit in re, sicut in voce et conceptv, et tune dicendum estsicut superius dictum est de predicacione.

20.22 Alia differencia est quod species predicatur conuertibiliter deproprio; genus non. et multe alie differencie possent poni de quibus,propter breuitatem, pertranseo.

20.23 Conueniunt, autem, genus et species in hoc, quod vtrumquepredicatur in quid de singularibus, sicut docet philosophus in predi-camentis? quod ad questionem factam per 'quid?' de prima substancia,conuenienter respondetur per genus et speciem, sed responsio per speciemmagis de quesito certificet.

7 non] expunct. sed per errorem.8 Aristoteles, Cat. 5 (2b8-10), p. 8, lines 17-19: "Si enim quis primam substantiam quid

sit assignat, evidentius est convenientius assignabit speciem proferens quam genus."

CAPITULUM UIGESIMUM PRIMUM 151

20.24 Alia, autem, conueniencia est quod vtrumque (24r/24v) estpredicabile de pluribus, quod maxime verum est secundum fidemnostram et sacram theol < o > yam; licet, enim, nunquam fuerat, neevnquam sit, nisi vna luna, posset, tamen, deus de potencia sua vnam aliameiusdem speciei creare, ista, que nunc est, conseruata.

20.25 Alia conueniencia est quia vtrumque valet ad demonstrandumindiuiduorum quidditatem, licet hoc eis eque non competat, quiapropriissime competit generi, minus proprie, vero, speciei.

20.26 Quarta conueniencia est quod vtrumque est prius indiuiduisquibus competunt, que conuenienter intelligenda est sicut prius estexpressum.

20.27 Quinta conueniencia est quia vtrumque est quoddam totum,respectv indiuiduorum, que conueniencia intelligenda est sicut superiusdictum est de genere, respectv speciei.

20.28 Et licet multe sint conueniencie alie que, tamen, note sunt excommuni vsu, ideo istas scire, quoad presens, sufficiat, et cetera.

CAPITULUM UIGESIMUM PRIMUM:QUID SIT DIFFERENCIA QUE EST UNUM UNIUERSALE

UEL PREDICABILE

21.01 Ex predictis primis duabus speciebus vniuersalis nunc restat detercia, que 'differentia1 vocatur, pertractare. vbi sciendum est quod, se-cundum porphirium, differenciarum quedam sunt separabiles, quedaminseparabiles. Inseparables, vero, se habent in duplici differencia quiaquedam sunt de essencia rei cuius dicuntur esse differencie et quedamnon. de differences duobus primis modis nichil in isto capitulo est di-cendum, cum de eis pertractare ad capitulum de accidente pertineat et ideode differencia tercio modo dicta, que proprie dicitur 'differencia', in istocapitulo est dicendum. et primo, videndum quid non est; secundo, quidest; tercio, de proprietatibus eius; quarto, de illo a quo sumitur; quinto,quibus competere potest; sexto, si genus potest de ea predicari.

21.02 Circa primum est dicendum quod equiuocacio est de differencia:vno, enim, modo vocatur 'differencia' ilia vox, vel ille conceptvs, quipotest esse medium vnius sillogismi in quo vna conclusio negativaconcluditur, in qua vna species ab altera negatur, sicut patet arguendo sic:homo est racionalis, vel racionale est homo; asinus non est racionalis;ergo, asinus non est homo, et si isto modo vterentur viri scolastici'differencia', haberent omnes processus - vel saltern magnam partem -


philosophorum et autorum negare et tanquam falsos simpliciter reputare.dicere, enim, sic accipiendo 'differenciam', aut differencia est per quamvnum indiuiduum differre ab alio potest et ex qua composita res, sicut exere et forma artificial! componitur statua, et quod differencia est que facitaliquod, et que dat esse vltimatum, et huiusmodi multe, simpliciterincluderent contradiccionem. et ideo, licet quandoque autores sic sumant'differencial!!' sicut quando dicunt quod ponitur in diffmicione speciei,tamen, non semper vtuntur sic 'differencia1, sicut infra magis patebit. etideo, dicendum est quod 'differencia', isto modo dicta, 'differencia'inproprie dicitur pro tanto quia illam rem, que vere est differencia,inportat et significat et pro ea in proposicione mentali et vocali supponit,sicut supra dictum est in capitulo de genere.

21.03 et ideo, sumendo 'differenciam' proprie et stricte, nee vox, neeconceptvs sunt differencie. alio modo sumitur 'differencia' pro ilia re proqua supponunt isti termini: 'racionale', 'sensibile', et huiusmodi qui'differencie' vocantur et tune, sic sumendo 'differenciam', debet dici quodvere est res extra animam et pars essencialis indiuidui existentis extra, ettune, (24v/25r)1 sicut genus est quedam res cui, quantum est de se et suaracione formali, pluribus conuenire non repugnat, ita differencia estquedam res que, licet de facto sit de essencia vnius solius singularis,posset, tamen, quantum est de se, omnibus indiuidius vnius speciei sicutpars essencialis competere. et propter hoc 'differencia' vocatur, et hocdictum sit quantum ad primum et secundum articulum.

21.04 Quantum ad tercium est sciendum quod vna cuius proprietas estnon suscipere magis et minus, ex qua proprietate statim concluditur quodauctor ille porphirius non accipit 'differenciam' pro conceptv quia sicutactus voluntatis potest recipere magis et minus quia potest esse amor velodium minus intensus et magis intensus, sic actus mentis potest magis etminus recipere, sicut quando intelligit rem prius obscure et postea magisclare. modo, certum est quod potest aliquis habere conceptvm differencie,vel conceptvm qui est differencia, secundum eos, primo magis obscurumet minus proprium et postea magis proprium et magis cognitum. et tune,si differencia nichil alivd sit nisi talis conceptvs, erit prius minusdifferencia et postea magis, et sic vere recipiet magis et minus - quod estcontra aristotilem in predicamentis2 et contra porphirium in capitulo de

1 Diferencia est qua habundat species in genere ait Porfirius annotatio in marg.2 Aristoteles, Cat. 5 (3b33), p. 11, line 21: "Videtur autem substantia non suscipere

magis et minus..."

differentia.3 accipitur, ergo, ibi 'differentia' pro ilia re quam significat hecvox 'rationale', et tune debet ilia proprietas sic intelligi, non sicut aliquierrantes ymaginantur: quod formarum inportatarum per istum terminum'rationale' vna non sit perfeccior alia, cum anima christi, secundumarticulum parisiensem, incomparabiliter sit perfeccior anima iude.4 quare,debet sic intelligi quod pro tanto non dicatur suscipere magis et minus,quia non potest facere vnam per se cum altera, seu eiusdem racionis, sicutex duabus animabus intellectivis non potest fieri vna anima; et si hoc nonesset ita, uere reciperet magis et minus, sicut albedo vel quantitas.

21.05 Alia proprietas est quod differencia est que diuidit genus etconstituit species, vbi sciendum est quod secunda particula ista, quod'constituit speciem,' intelligenda est ad rem et de virtute sermonis. si,enim, pro inpossibili, poneretur quod ista differencia indiuidualis 'hiehomo,' et 'hie homo' destrueretur, remanente ilia natura humana a quadistinguitur solum formaliter, tune ista natura, que remaneret, vere essetspecies et constitueretur tanquam per partes essenciales < quas >terminus5 'rationale' inportat. nunc, vero, licet ista differencia indiuiduaet ilia natura in ydemptitatem realem concurrent, sicut dictum est degenere et specie, tamen, quodlibet istorum suam propriam naturam etracionem formalem non ita retinet sicut si essent distincta realiter. ideo,nunc ita est verum dicere quod differencia 'constituit speciem,' hoc est,illam rem, que vere est species, que pro tanto dicitur 'species' quia sibipluribus indiuiduis, quantum est de se, conuenire non repugnat, sicutesset verum si ab ilia differencia indiuiduali distingueretur realiter.

21.06 Alia, autem, particula, scilicet: quod differencia 'diuidit genus,'non est intelligenda ac si differencia acciperet vnam partem generis etdiuideret earn ab alia parte, et vnam partem poneret in celo cum angelis etaliam in terra cum hominibus, sed pro tanto dicitur 'diuidere genus' quia,si a distinctis specie tollerentur differencie specifice, non remaneret vltraper (25r/25v) quod posset distingui, cum in toto residue, preter quam indifferencia indiuiduali, simpliciter conueniant sicut, secundum porphi-

3 Porphyrius, Isagoge, p. 16, lines 4-5: "Et illae quidem quae per se sunt nonsuscipiunt magis et minus ...".

4 Chartularium universitatis Parisiensis, ed. H. Denifle (Paris: Delalain, 1889) 1,p. 550, no. 473, 7 Martii, 1277: "Quod inconveniens est ponere aliquos intellectusnobiliores aliis; quia cum ista diversitas non possit esse a parte corporum, oportet quod sita parte intelligentiarum; et sic anime nobiles et ignobiles essent necessario diversarumspecierum, sicut intelligentie. - Error, quia sic anima Christi non esset nobilior animaJude."

5 em. ms. terminum.

rium,6 participacione specie!, plures homines sunt vnus homo. Et ex istopatet quod illi qui dicunt quod differencia 'constituit speciem,' id est,diffinicionem speciei, inproprie loquuntur et non ad mentem autorumloyce, nisi diffmicio in re poneretur - quod, tamen, ipsi negant. alias, vero,proprietates longum foret nimis dicere et ideo, quia ex istis possunt aliefaciliter sciri, ideo pertranseo.

21.07 Circa quartum, scilicet, a quo sumitur, est sciendum quod in illisque habent materiam et plures formas realiter distinctas, debet sumi aforma constituente vltimate in esse; licet, enim, a tali re possit abstrahivnus conceptvs, correspondens huic voci 'materialis' vel 'materiale',tamen, quia per rem inportatam per talem conceptvm res non constituiturin esse, nee per illud inportatum specifice ab aliquibus distinguitur cumper illud cum distinctis specifice conueniat, ideo non debet dici differenciade qua specialiter sit hie sermo.

21.08 Exemplum, autem, magis manifestum est in homine et in ceterisspeciebus 'animalis' quam sit in speciebus aliorum generum. patet, enim,manifeste quod anima racionalis in homine distinguitur realiter a materiaet a forma sensitiva, secundum aliquos, et ab ea abstrahitur conceptvsdifferencie. et posito, per inpossibile, quod anima racionalis concurreretper ydemptitatem realem cum materia et forma sensitiva, ita quod ex ististalibus fieret vna res ita simplex per carenciam cuiuscunque composicio-nis sicut posset cogitari, adhuc, nichilominus, ita suas raciones formalesretinerent quod ab ilia re simplici possent duo conceptvs abstrahi, quorumvnus inportaret et significaret genus et alius differenciam, sicut modo,quando distinguuntur realiter. vnde, simplex res,7 que est simplex percarenciam cuiuscunque composicionis, solum quod ista res non sit purusactus, et quod non sit pars alicuius rei per se existentis, in specie nichilinpedit quin a tali re ita vere possit abstrahi conceptvs differencie et itaproprie sicut si esset ex partibus distinctis realiter composita. et, hoc viso,non est difficile videre quomodo ab angelo et ab indiuiduis nouempredicamentorum potest vere et proprie conceptvs differencie abstrahi. Si,enim, ymaginatur quod, sicut istis conceptibus 'animal1 et 'racionale', ethoc loquendo de illis a quibus sumuntur, correspondent in hominedistincta realiter, quod sit isti conceptvi 'substancia' et isti conceptvi'rationale', corresponderent in angelo disti<n>cta realiter, tune essetfacilimum videre quomodo angelus posset proprie diffiniri et quo-

6 Porphyrius, Isagoge, p. 9, lines 21-22: "... sub homine vero Socrates et Plato et quisunt particulares homines."

7 em. ms. simpliciter rem.

modo haberet differenciam proprie dictam. et licet inportata per istosterminos in angelo non maneant distincta realiter, cum ita coinciduntquod suas proprias raciones formales ita retinent, sicut si essent omninodisti < n > eta realiter, et in isto solo puncto moderni deficiunt, et ideo, itaproprie potest a tali re abstrahi conceptvs differencie, sicut si disti < n > c-cio realis poneretur; distinccionem, autem, 'formalem in re" voco quandoab aliqua re possunt aliqui conceptvs haberi8 ex parte rei absque hoc quodab intellectu fabricentur, sicut relacciones racionis et tercie intenciones,qui conceptvs sic ab invicem distinguuntur quod, si vnus diffiniretur, alterin sua diffmicione (25v/26r) non caderet.

21.09 Sed hie sunt aliqua dubia: primum dubium est quia tune videreturquod ita posset conceptvs differencie abstrahi a deo cum simplicitas, perme, non inpediat, cum in ipso ponantur distincta, siue non eadem,formaliter, sicut potest abstrahi ab angelo et, per consequens, essetdiffinibilis diffinicione proprie dicta - quod non solum repugnat supradictis, sed eciam sentencie doctorum et autorum.

21.10 secundum dubium est quia ista, hie dicta, videntur supra dictisrepugnare; dictum est, enim, supra quod illud, quod per ilium terminum'homo' inportatur, distinguitur formaliter ab inportato per istum ter-minum 'animal' et, tamen, modo dictum est quod solum inter ilia caditdistinccio formalis quorum vnum in diffinicione alterius non ponitur; sed'animal' cadit in diffinicione 'hominis'; ergo, et cetera.

21.11 Ad primum istorum dico quod deus non est in genere, neque abeo potest abstrahi conceptvs differencie, loquendo de differencia propriedicta et, per consequens, nee sibi competit diffinicio. et tune, quandodicitur quod in deo sunt aliqua distincta formaliter, dico quod, licet ista sitvna condicio, que requiritur ad hoc quod aliquid habeat differenciam,tamen, adhuc ista non sufficit, sed cum hoc requiritur quod non inplicetcontradiccionem aliquid esse in rerum natura, ab eo distinctum realiter,quod sibi sit similimum - quod de deo non potest dici, cum quelibetcreaturarum < in > infinitum a sua perfeccione et bonitate recedat; ideo,non potest sibi differencia proprie dicta competere nee, per consequens,diffiniri.

21.12 Ad secundum dubium dico quod inportata per istos terminos'homo', 'animal', distinguuntur formaliter. quando dicitur quod 'homo'diffmitur per 'animal', dico quod hoc sibi ex sua racione formali non

8 est distinctio in re] annotator 2 in marg.

competit et ideo, diffmicio non competit homini, neque diffinitur, nisiprout includit raciones formales omnium pertinencium ad suum esseintrinsicum quia, sicut dictum est, homini, secundum suam propriamracionem formalem, non competit, nee diffiniri, nee non diffiniri, nee essevnum, nee esse plures; et de isto adhuc tangitur plus in tractatv deproposicionibus, vbi dicetur quod ista predicacio: 'homo est animal1 nonest formalis predicacio.

21.13 Ex istis patet ad quartum et quintum argumentum, scilicet, a quosumitur differencia et quibus competit, quia omnibus citra primum, quenon sunt partes alicuius rei, competit differencia et, per consequens, tarnangeli quam quecunque accidencia possunt difflnicione propria diffiniri.

21.14 Quantum ad sextum, vtrum, scilicet, genus possit de differenciapredicari, dicendum est quod sic, sicut dictum est supra de specie etgenere, et eodem modo potest de differencia predicari. potest eciam aliterpredicari quia sequitur: aliquod animal est racionale, ergo aliquodracionale est animal, ergo racionale est animal, quia a particulari ad in-defmitam est bona consequencia et antecedens est verum, ergo conse-quens.

21.15 Sed huic videtur obuiare quod dicit philosophus, quod genus nonpredicatur de differencia,9 et probat quia tune, vnum animal esset duoanimalia. Ad illud dicendum quod differencie se habent in duplici dif-ferencia quia quedam sic sumuntur a parte quod partem tantum etprescise significant, et ita determinate vnam partem quod alteram a suosignificato excludunt, sicut patet de istis terminis 'materia' et 'forma',potest, enim, dici materia 'differencia' ad significata differenciarum quiamedium esse potest concludendo lapide < m > distingui ab angelo sicarguendo: nichil quod habet materiam est angelus; lapis habet materiam;ergo, lapis non est angelus. et de huiusmodi differentijs, que ita significantdeterminate vnam partem (26V26V) quod alteram excludunt, ita 'materia'significat in lapide potencialem et formam accidentalem et dantem esse,nee totum compositum ex utroque significat. et de talibus, genus nullomodo predicatur, saltern in recto, quia cum 'animal' non possit predicarinisi de quolibet quod est animal, si predicaretur de vna istarum parcium,sequitur quod ilia esset animal et cum eadem racione predicaretur de aliaparte, sequitur quod alia pars esset animal et, per consequens, vnum

9 Aristoteles, Topica 6, 6 (144a36-144bl): "Nam si secundum unamquamquedifferentiarum animal praedicaretur, multa animalia de specie praedicarentur; namdifferentiae de specie praedicantur."

CAPITULUM UIGESIMUM SECUNDUM 157

animal esset duo animalia, et haberet philosophus intentum. Alie, autem,sunt differentia que sic sumuntur a parte quod, tamen, totum significant,sicut est 'rationale' et huiusmodi. et de talibus non currit auctoritasphilosophi; et ista de differencia dicta sufficiant.

CAPITULUM UIGESIMUM SECUNDUM:DE PROPRIA PASSIONE

22.01 Supposito ex determinacione porphirijl quod proprium aliquandoaccipitur pro vno accidente, distincto a subiecto cui inheret realiter, quodpro tanto dicitur 'proprium' quia non potest nisi indiuiduis vnius soliusspeciei conuenire; cuiusmodi est 'gramaticum2 < esse', quod homini soliconuenire potest > ex parte rei; huiusmodi, tamen, proprium, sicut'habere duos pedes' est proprium avis,3 et quod aliquando accipitur provno accidente quod non nisi tempore determinato inheret et tune estinseparable; cuiusmodi est 'canescere'.

22.02 nunc, in isto capitulo, dicendum est de proprio secundum suampropriam acceptacionem quod, scilicet, indiuiduis vnius speciei et solisillis et semper conuenit; cuiusmodi est 'risibile', et 'hinnibile', et huius-modi. Et circa istud capitulum primo, videndum est si proprium sit aliquidextra existens in re cuius dicitur 'proprium'; secundo, ostenso quod sit,quomodo ab illo cuius est proprium distinguitur; tercio, vtrum deus possetfacere predicacionem falsam in qua proprium predicatur de illo cuius estproprium; quarto, a quo causatur, siue producitur in esse; quinto,respondenda sunt quedam falsa, que de proprio ab aliquibus dicuntur.

22.03 Quantum ad primum, est sciendum, sicut dictum est supra de alijsspeciebus vniuersalis, quod 'proprium' potest dupliciter accipi: vno, enim,modo potest accipi pro quocunque conceptv nato plura significare et propluribus supponere et de pluribus 'in quale' predicari. et isto modoaccipiendo 'proprium' non debet dici 'proprium', nisi sicut ymago hominisdicitur 'homo'; sicut, enim, non dicitur ymago hominis 'homo' nisi quiahominem representat, ita nee talis conceptvs dicitur 'proprium' apud recte

1 Porphyrius, Isagoge, p. 19, line 18-p . 20, line 4: "Proprium vero quadrifariamdividunt. Nam et id quod soli alicui speciei, etsi non omni (ut homini medicum esse velgeometrum), et quod omni accidit, etsi non soli (quemadmodum homini esse bipedem), etquod soli et omni et aliquando (ut homini in senectute canescere), quartum vero in quoconcurrit et soli et omni et semper (quemadmodum homini esse risibile ... et equohinnibile)."

2 post "gramaticum" lacuna, dimidium partis lineae.3 em. ms. animalis.


intelligentes, nisi quia est signum illius rei, que vere est proprium. et istomodo accipiendo 'proprium', patet quod nee est in re cuius dicitur'proprium', nee est idem realiter cum ea, nee informat earn.

22.04 Alio modo accipitur 'proprium' pro re, siue pro ilia racioneformali, per quam racionem formalem competit rei cuius est proprium,talem conceptvm causare, sicut 'homo', sub racione formali raciona-bilitatis, et per racionem illam formalem, causat sicut saltern causaparcialis istum conceptvm qui dicitur 'differencia', loquendo primo modo.et isto modo, proprium est vere et realiter existens in re cuius estproprium, non, tamen, sicut aliquid distinctum ab eo realiter, sicut patebitin sequenti articulo.

22.05 et quod sic ponere proprium sit esse aliquid ex parte rei probo sic:accipio illos duos conceptvs qui exprimuntur per istos duos terminos'homo' et 'risibile'; manifestum est quod isti duo conceptvs sunt alteriusracionis et quod sunt causata a re et non precise ab intellects, sicut suntalie intenciones vel relaciones racionis. tune arguo sic: eadem res pereandem racionem formalem non potest producere in eodem passo, eteodem modo disposito, effectus alterius racionis. ista maior patet de sole,qui est causa (26v/27 r) magis creata illuminatiua; non, enim, potest pro-ducere effectus alterius racionis, puta, siccitatem et humiditatem, nisi inpassis aliter et aliter dispositis. sed isti duo conceptvs, qui sunt alteriusracionis, producuntur ab eadem re et in eodem passo, tamen, eodemmodo disposito, quia in intellects; igitur, oportet quod illud fiat perdistinctas raciones formales. et hoc est intentum, quia racionem formalem,per quam talis res causabat istum conceptum 'risibile' vocamus 'pro-prium', que distincta est a racione formali per quam causatur iste concep-tvs 'homo'.

22.06 Conflrmatur ista racio quia, quandocunque aliqui duo conceptvssignificant eandem rem, sic se habent quod de vno supponente per-sonaliter, potest aliquod predicatum cum reduplicacione predicari quodnon potest predicari de altera, eciam supponente personaliter. de neces-sitate, aliquid correspondet in re vni quod alteri non correspondat. istaproposicio patet quia, inportatum per tale predicatum, ex quo competitsubiecto supponenti personaliter, se tenet ex parte rei; sed aliquodpredicatum competit isti termino 'homo' cum reduplicacione, ipsopersonaliter supponente, et non competit isti termino vel conceptvi'risibile'; ergo, et cetera.

22.07 Assumptum probo, quia de isto termino 'homo', ipso sumptopersonaliter et cum reduplicacione, predicatur 'habere diffinicionem


proprie dicarrT cum, per istos adversaries, res extra singularis, habenspartes realiter distinctas, proprie diffinitur; sed illud predicatum cumreduplicacione, nee sine reduplicacione, potest predicari de 'risibili', cumnon habeat diffinicionem nisi datam per additamentum, septimo meta-phisice;4 ergo, et cetera. Ex isto patet quod ponere proprium aliquid in reextra, existens in re cuius est proprium, non est absurdum, sed est con-sonum racioni, et hoc sumendo 'proprium' proprie, pro ilia re que inpor-tatur per terminum vel conceptvm, qui ab alijs vocatur 'proprium'. neevalet dicere quod ex hoc sequitur quod tot essent propria, quot sunt indiui-dua, cum in quolibet indiuiduo oportet vnam talem rem ponere.

22.08 Et ad ymaginandum quoniam consequencia non valet, iuuantaliqua que ex fide tenemus; tenemus, enim, ex fide quod deus potestfacere vnum corpus, idem numero, in diuersis locis; quo facto, certum estquod nulla est distinccio in corpore isto nisi in quantum prouenit ex partelocorum, quorum vnus ab alio realiter distinguitur, ymmo, si circum-scriberetur locus, nulla esset in tali corpore distinccio. isto facto, planumest quod verum esset dicere quod in isto loco esset vnum corpus, et quodin isto loco - denotando alium locum vbi esset idem corpus - esset vnumcorpus, et, tamen, non sequitur: ergo, tot sunt corpora, quot sunt loca,cum vnum et idem corpus, per positum, in diuersis locis existat et, sicutnon sequitur ibi, ita non sequitur in proposito. si, enim, a natura specifica,que in sorte est, circumscriberetur differencia indiuidualis, siue, perinpossibile, siue per possibile non euro, et eodem modo, a naturaspecifica, que est in platone, ista que modo sunt duo de facto in rei veritatenon essent duo, sed essent ita indistincta quod penitus nulla ibi essetdistinccio. nee est huiusmodi mirum si non essent distincta propterpositum, cum circumscriptum, sic illud per quod distinguuntur, putadifferencia indiuidualis, et tune potest poni exemplum satis familare,eciam naturaliter loquendo: si, enim, accipiatur albedo una habenssimilitudinem, et alia albedo habens similitudinem, eciam veram, tune estdicere quod sunt due albedines similes, isto posito; et ita est in omnibustalibus. et hoc sit quantum ad primum articulum.

22.09 Quantum ad secundum, dico quod proprium ab eo, cuius estproprium, non distinguitur realiter, quia si sic, tune posset deus facere

4 Aristoteles, Meta. 7, 4 (1029b28-33), p. 388: "At vero secundum se dictorum neehoc. Aut ipsum non secundum se dicitur dupliciter. Et hujus est aliquod quidem exadditione, illud vero non. Hoc quidem enim ex eo dicitur, quod difinitur, quod ipsumalicui additur, ut si albo esse defmiens, dicat albi hominis rationem."


quod aliquis prius esset sciens et quod (27V 27V) postea, nulla mutacionein eo facta, esset ignorans, quia postquam sciret aliquis demonstratamproposicionem in qua predicatur passio de subiecto, posset deus destruereistam passionem si esset res realiter a subiecto distincta, subiecto reser-uato, et tune esset ista proposicio falsa, sicut supra est deductum. ideo,tantum a subiecto formaliter distinguitur, et quid sit 'distingui formaliter',dictum est supra.

22.10 Quantum ad tercium, dicunt aliqui quod deus potest falsificarepredicacionem secundi modi, hoc est, falsificare proposicionem que estvera et per se, perseitate secundi modi, et ponunt exemplum de ista pro-posicione: 'accidens est in hoc subiecto' - que vere est per se, perseitatesecundi modi et, tamen, potest esse falsa, sicut patet in sacramento altaris.Sed ista opinio non est vera, nee habet motiuum racionale; non, enim, sinenecessitate magna debet concedi inconueniencia que ad istam posicionemsequuntur, que tacta sunt supra, motiuum non est sufficiens, sed videturprocedere ex ignorancia distinccionis philosophi qua distinguit interactum primum et secundum;5 sicut, enim, 'risibile' vel 'risibilitas' inportatactum primum, qui vocatur 'propriunV, et 'ridere' actum secundumprocedentem a tali actv primo, ita, si esset vnum nomen inpositum huictoto, 'posse inherere illud', inportaret actum primum, qui esset propriapassio accidentis, et 'inherere' accidentis inportaret actum secundumprogredientem a tali actv. et tune statim patet quod argumentum nonvalet, quia non plus est ista proposicio: 'accidens inheret' vera et per se,perseitate secundi modi, quam sit ista: 'homo ridet.' sed certum est quodista non est secundo modo, sed est proprie predicacio per accidens, neepredicatum inportat propriam passionem subiecti, sed quandam operacio-nem cuius propria passio est causa contingens. et eodem modo dicendumest in exemplo eorum et tenendum quod proposicio in qua propria passiopredicatur de subiecto, ita est vera et necessaria quod inpossibile est ipsamfalsam esse formaliter.

22.11 Quantum ad quartum, dimitto diversos modos dicendi; dico quodnon apparet michi pro nunc quod passio possit habere subiectumproprium pro causa producente et dante sibi esse quia non video quoddistinccio formalis possit sufficere ad hoc quod vnum sit producens etaliud productum quia, si distinccio formalis sufficeret, frustra et sine

5 Aristoteles, Meta. 9, 8 (1050alO-23), p. 538: "Non enim ut visum habeant, videntanimalia. sed ut videant, visum habent... Opus enim finis, actus autem opus. Propter quodet nomen dicitur actus secundum opus, et tendit versus endelechiam."

racione negaret ecclesia ista < m > proposicionem: "essencia diuina gene-rat filium' cum inter essenciam diuinam et filium sit formalis distinccio. etideo, cum propria passio et subiectum non si < n > t distincta, nisi tantumformaliter, non video quod vnum possit alterum producere, cum interproducens et productum sit semper realis distinccio, et ideo dico quod abeodem, a quo producitur subiectum, producitur ipsa passio, et illud dequarto articulo sufficiat.

22.12 Est, autem, predictis adiungendum quod, quamuis passionessuperiorum predicentur de inferioribus per se, perseitate secundi modi,non, tamen, sunt proprie passiones inferiorum quia propria passio, de quaest mencio facta in isto capitulo, non competit nisi indiuiduis vnius soliusspeciei. Est sciendum quod, in isto capitulo, vsus sum istis terminis'propria passio' et 'proprium' tanquam terminis synonymis.

22.13 Ex predictis potest patere conclusio ad quintum, quod illi, quidicunt quod proprium non est aliquid existens in re (27v/28r) cuius dicitur'proprium' sed est quidam conceptvs, vel quedam vox, falsum dicunt. etnon solum hoc falsum est, sed eciam falsum est dicere quod propriuminportet rem distinctam ab eo cuius est proprium, nee affirmative, neeeciam negative, nee exemplum eorum, quod ad hoc ponunt, in aliquoprobant nee manuducunt. quando, enim, dicunt quod calefactum noninportat rem inherentem illi quod est calefactum, sed inportat rem illi queproduci potest ab eo, ista, enim proposicio - sumendo 'inherere' proinherencia talis qualis est passionis ad subiectum, que non est talis qualisest ilia qua accidens distinctum realiter suo inheret subiecto - falsa estquantum ad primam partem et quantum ad secundam, sine diffinicionealiqua, falsa est. vnde, calefactum, de suo primario signiflcato, noninportat illam rem que potest a tali subiecto produci, sed primo et prin-cipaliter inportat quod est tali subiecto racio formalis producendi, eteodem modo est de creacione. et quia talia dicta nullam auctoritatemhabent, nee per se valent, ideo eadem facilitate deberent contempni quaprobantur de alijs exemplis que, secundum eos, inportant res distinctas asubiectis que, tamen, subiectis possunt inherere: patet quod non valent,turn quia falsum assumunt, turn quia non sunt proprie passiones. quando,enim, dicunt quod 'dealbabile' et 'alterabile' et 'calefactibile' et huiusmodiinportant res distinctas ab illis subiectis de quibus dicuntur, patet ex dictisquod non est verum. et cum hoc, si esset verum, talia non inportantproprias passiones, cum quodlibet istorum, sicut patet, possit distinctisspeciebus conuenire. De illis, autem, passionibus, quas dicunt inportarenegative res distinctas a subiectis, cuiusmodi sunt 'inmortale', 'incorpo-

rale', 'inmateriale', et hoc patet: quod non est ad propositum et quia talianon sunt proprie passiones, nee eas inportant.

22.14 Quod, vero, proposiciones, in quibus predicatur propria passio,non sint contingenter, nee equipolleant contingentibus, et hoc accipiendo'contingens' ad vtrumlibet, sicut illi false dicunt, ostensum est sufficienterex predictis. reliqua, vero, de proprio studiosis investiganda relinquo, etista de proprio dicta sufficiant.

CAPITULUM UIGESIMUM TERCIUM:EST DE ACCIDENTE

23.01 Postquam dictum est de quatuor speciebus vniuersalis nunc dequinta, scilicet, de accidente est dicendum. et sciendum est ad euidenciamistius capituli et aliorum precedencium quod accidens, sicut est quelibetspecies vniuersalis, potest dupliciter accipi: vno modo pro vna intencionecommuni predicabili in quid de quolibet accidente, sicut dicimus quodhoc accidens, demonstrando nigredinem, est 'accidens' et similiter albe-dinem. et isto modo loquendo de accidente non est < accidens > subiec-tiue in re extra, sed tantum in anima, nee isto modo loquuntur autores deaccidente. non, enim, accidens, sic accipiendo 'accidens', predicatur dealiquo; non, enim, potest predicari de homine vel de ligno, ut si queratur:qualis est homo? respondeatur quod 'accidens'. nee potest predicari deaccidentibus, nisi ipsis assumptis in absoluto et, per consequens, de ipsispredicatur in quid et non in quale, sicut dicitur quod 'albedo est accidens'et quod 'nigredo est accidens,' et huiusmodi. nee tali accidenti competithuiusmodi diuisio quam dat porphirius, dicendo quod quoddam accidens(28V28V) est separabile, quoddam inseparabilel quia tale accidens nonsolum est inseparabile ab eo cuius est accidens, sed eciam contra-diccionem includit quod alicui existenti in re extra possit competere. etquod isto modo non vtantur autores 'accidente' patet manifeste per philo-sophum in predicamentis, capitulo primo2 et per porphirium, capitulo deaccidente.3

23.02 Alio modo accipitur 'accidens' pro ilia re de qua talis intenciopredicatur; cuiusmodi est albedo, nigredo, paternitas, filiacio, et huius-modi, que accidencia vere informant subiecta quibus dicuntur 'accidere'.et isto modo vtuntur philosophantes 'accidente' et patet per porphirium

1 Porphyrius, Isagoge, p. 20, lines 7-10.2 Vide Aristoteles, Cat. 2-4 ( Ia l9-2al l ) .3 Porphyrius, Isagoge, p. 20, lines 7-15.

CAPITULUM UIGESIMUM TERCIUM 163

quia postquam diuisit accidens in inseparabilia et in separabilia, statimexemplificat, statim dicens separabile quid, ut dormire, inseparable, vero,ut nigredo in coruo.4

23.03 Si dicatur contra istud: quia, si isto modo porphirius acciperet'accidens', tune non essent tantum quinque vniuersalia, sed multa plura,puta, tot quot sunt species coloris et aliorum generum et, per consequens,non essent quinque predicabilia, sed plures quam mille. Ad istudrespondeo concedendo conclusionem sibi, quia multo plura predicabiliasunt quam quinque, et hoc, accipiendo 'predicabile' eo modo quo utunturautores.

23.04 et hoc ego confirmo sic: quia, quando dicitur quod genus estvnum quinque predicabilium, quero: pro quo supponit ly 'genus' ? aut statpro vno conceptv communi, qui potest predicari de diuersis generibussicut quando dicit quod animal est genus, quod color est genus, et sic dealijs, aut pro aliquo alio; non potest dici quod pro tali conceptv quia tunefalsa esset omnino que docet porphirius de isto predicabili quia dicit quodgenus, quod est vnum quinque predicabilium, predicatur de pluribusquam species; nunc, autem, aut certum est quod talis proprietas non potesthuic intencioni competere, cum ista intencio 'species' predicetur incom-parabiliter de pluribus quam ista intencio que est genus, et sic est de sin-gulis alijs proprietatibus. non, enim, potest pro tali secunda intencionesupponere; oportet, ergo, quod pro aliqua prima, et tune quero: aut iliastat pro ista: animal, aut pro aliqua inferiori? si pro ista, animal, et quaracione pro ista, eadem racione pro ista: color, et pro ista: quantitas, et sicde alijs. et patet intentum: quod tot essent talia predicabilia quot genera,nee potest dici quod pro aliquo inferiori, sicut patet manifeste, nee proaliquo generum generalissimorum, quia rediret in idem quod prius; igitur,et cetera.

23.05 Si dicatur: ex quo sunt tot, quare ad numerum quinariumreducuntur? Dico quod apud loycum ad tantum paucitatem reducunturpro tanto quia proprietates, que competunt vni, prout sub consideracioneloyci cadunt, competunt et alteri. determinando, enim, de isto generi:animal, et ponendo eius proprietates, quantum necessarium est loyco,determinatur de isto genere: color, et sic de alijs. eodem modo, deter-minando de ista specie: homo, determinatur de alijs speciebus, et hoc,

4 Ibidem, p. 20, lines 9-12: "... namque dormire est separabile accidens, nigrum veroesse inseparabiliter corvo et Aethiopi accidit (potest autem subintelligi et corvus albus etAethiops amittens colorem praeter subiecti corruptionem)."


quantum spectat ad loycum, et ita de alijs vniuersalibus. et propter hocdictum est apud loycos vnde quinque vniuersalia esse.

23.06 Istis itaque visis, et quibusdam que dicta sunt supra de alijsvniuersalibus, sciendum quod accidencium quedam sunt separabilia etquedam inseparabilia. Separabilia, vero, se habent in multiplici differenciaquia quedam possunt predicari de re affirmative et negative, non peraliquam (28v/29r) mutacionem factam in re de qua predicatur, sed proptermutacionem factam in aliquo alio. quedam, vero, non possunt affirmari etnegari de aliquo nisi propter mutacionem factam in re de qua predicantur.accidencia, autem, separabilia primo modo dicta nulli rei create possuntcompetere, sed soli deo; et huiusmodi sunt: creat, conseruat; posset, enim,ista proposicio: 'deus creat' primo esse falsa et postea vera, nullamutacione facta ex parte ipsius dei, sed solum propter posicionem alicuiusrei in esse de nouo; et eodem modo est dicendum de hoc quod dico:'conseruat'; accidens, vero, isto modo dictum, nullam inperfectionemponit in isto cui competit, sed magis perfeccionem. per proposicionem,enim, in qua predicatur accidens tale de subiecto non denotatur quodsubiectum illud aliquid de nouo recipiat, cum hoc deo non possitcompetere, sed denotatur quod aliquid a tali subiecto de nouo in esseproducitur - quod perfeccionem dicit.

23.07 Accidencia, vero, separabilia secundo modo dicta se habent induplici differencia quia quedam sunt absoluta, quedam relativa. etdifferunt ista, non solum in hoc: quod vnum est absolutum et aliudrelativum, sed eciam in hoc: quod vnum, puta, relativum, potest produciin esse suo, quantumcunque producens fuerit in maxima distancia, itaquod agens nullam certam approximacionem requirit; absolutum, vero,non potest produci nisi inter subiectum, in quo debet recipi, et producens,a quo debet produci, fuerit certa et determinata distancia.

23.08 Prima se habent in duplici differencia quia quedam sic possuntponi in esse quod non requirunt quod in subiecto suo, vel in aliquo alio,aliquod absolutum acquiratur, siue de nouo producatur, sed solumponuntur in esse ad posicionem vnius rei in aliquo alio, quedam, uero,non possunt poni in esse de nouo nisi in subiecto, in quo sunt, vel inaliquo alio subiecto, aliquod absolutum de nouo producatur. prima suntsicut: dextrum et sinistrum in columpna; hec, enim, predicantur decolumpna vt vere posset dici quod columpna est dextra vel sinistra, nonpropter aliquod absolutum quod nunc insit columpna vel alicui alteriquod prius non inerat, sed solum propter vnum nouum respectvm degenere 'vbi' sicut si homo modo habet columpnam ad dextram, si vertat

CAPITULUM UIGESIMUM TERCIUM 165

se, tune verum erit dicere quod columpna est sinistra et non dextra et perhoc nullum absolutum fit in homine vel columpna, quod prius non fuerit.

23.09 Accidencia, vero, relativa secundo modo dicta sunt sicutsimilitudo, equalitas, paternitas, et filiacio, et huiusmodi. non, enim, estpossibile quod hec proposicio: 'hoc est simile' nunc est falsa et postea fitvera nisi illi de quo predicatur, vel in aliquo alio, aliquod absolutum, puta,albedo vel nigredo, de nouo acquiratur et tune, agens causans taleabsolutum causat respectvm consequentem tale absolutum et eius ter-minum, quantumcunque subiectum, in quo debet recipi terminus, fueritin maxima distancia, sicut si modo sit oxonie vnum album, et nullum5

aliud < album > sit in toto mundo, tune est ista proposicio falsa: 'hoc6 estsimile,' denotando illud album; si, vero, postea causetur rome vnum aliudalbum, equalium graduum, a tali agente, non solum causabitur albedo,sed duo respectvs, (29r/29v) vnus in albo producto rome et alius in alboexistente oxonie. nee illud est aliquod inconueniens de mundo quod talesrespectvs possint causari ab agentibus tarn distantibus, quamuis abaliquibus inconueniens reputetur; et de isto plus dicetur in predicamento'relacionis'.7

23.10 Accidens, vero, absolutum separabile, quod non potest producinisi inter agens et subiectum, quod tale accidens debet recipere, sit certa etdeterminata distancia, sicut sunt: album, nigrum, et huiusmodi, loquendode istis prout accidunt homini et prout equipollent absolutis; accidencia,autem, inseparabilia sunt sicut: cicatrix, nigredo coruo, et huiusmodi, exquo patet quod non est inconueniens quod idem, respectv diuersorum, sitaccidens separabile et inseparable et species, sicut nigredo, respectvhominis, accidens est separabile; respectv corui, est accidens inseparable;respectv, vero, nigredinum particularium, est species, prime est sciendumquod non dicitur accidens 'inseparabile' quia nullo modo possit separari,licet hoc philosophus diceret,8 sed dicitur 'inseparabile' quia per naturamseparari non potest. et ista de vniuersalibus ad presens sufficiant. neealiquis me reprehendat si ad plenum non tractabo de omnibus, quia in istotractatv non intendo nisi breuiter de quibusdam9 vicijs in loyca et intheoloyca, ad utilitatem simplicium pertractare. Si quis, vero, conuenien-

5 em. ms. nomen.6 corr. a scriba ordo verborum.7 Scilicet, capitulo 43.8 Aristoteles, Meta. 7, 1 (1028a34-35), p. 373: "Sed substantia... Aliorum enim cate-

gorematum nullum est separabile, haec autem sola..."9 de quibusdam] corrector 2 in ras.


ciam et differenciam istorum vniuersalium scire voluerit, potest satis expredictis elicere, cum quibusdam alijs, que in sequentibus capitulispertractabuntur; hec de vniuersalibus dicta sufficiant.

CAPITULUM VIGESIMUM QUARTUM:EST DE DIFFINICIONE: QUID SIT

24.01 Postquam dictum est de terminis et de quinque vniuersalibus,restat nunc dicere de quibusdam nominibus secunde intencionis quorumaliqua non competunt nisi pluribus terminis simul sumptis; cuiusmodisunt 'diffinicio1, 'descripcio1; aliqua, vero, non competunt nisi pluribusproposicionibus quarum vna, consequencia formali, infert aliam sicutmagis nota minus notam; cuiusmodi sunt 'demonstracio' et huiusmodi.Aliqua, vero, competunt vni soli termino, sed non nisi in comparacione adalium; cuiusmodi sunt 'subiectum1, 'predicatum1 et huiusmodi. Aliqua,vero, competunt tarn terminis quam proposicionibus; cuiusmodi sunt 'op-posicio', 'contrarietas1 et huiusmodi. et primo dicendum est de diffini-cione.

24.02 Et in isto capitulo sic procedendum est: primo, videndum est: quisit 'diffinicio' proprie dicta? secundo, quot diffiniciones possunt haberi deeadem re? tercio, in speciali, vtrum sit aliqua diffinicio propria etinpropria - ad invicem secundum conuenienciam et differenciam.

24.03 Circa primum,1 supposito quod diffinicio vere sit in re, nonquidem voces vel conceptvs, sed ilia que vocibus vel conceptibus cor-respondent; sicut dictum est supra de genere et specie, dicendum est nuncde 'diffmicione' que est in conceptv vel in voce. Diffinicio, ergo, propriedicta, sic sumendo 'diffmicionem', est ilia que componitur ex pluribusterminis quorum vnus se habet in plus et alij in minus, nichil extrinsecuminportantes, se solum que sunt de necessitate rei diffinite, quorum quilibetpotest esse medium ad concludendum vnam conclusionem negativam inqua aliquid a diffinito remouetur. per primam particulam datur intelligiquod non debet dari ex communibus, sicut quedam descripciones; persecundam, quod talem diffmicionem non debent intrare terminiconnotativi nee relativi; et per terciam, quod non (29v/30r) debet dari extranscendentibus, quia quelibet pars diffinicionis proprie dicte debetdiffmitum absolute comparare, quod transcendencia facere non possunt.

1 primum] vide L 24.02; diffinicio propria: L 24.03, quot diffiniciones possunt haberi: L24.06, et diffinicio inpropria: L 24.22.

CAPITULUM UIGESIMUM QUARTUM 167

24.04 Circa illud primum est sciendum quod, accipiendo 'diffinicionem'isto modo, pro multis vocibus vel conceptibus simul sumptis, non est idemrealiter cum diffinito, nee est de essencia diffiniti, nee partes diffinicionissunt partes essenciales diffiniti, non plus quarn 'asinus' sit de essencia'hominis' cum, isto modo sumendo 'diffinicionem', plus distinguaturdiffinicio a re extra quam homo et asinus cum homo et asinus conueniantin genere propinquo et diffinicio et res extra sint primo diuersa. isto,tamen, modo vtor 'diffmicione' in isto capitulo pro tanto quia diffinicio,que in re est, nobis per illam innotescit et ista pro ilia vtimur.

24.05 primo, sciendum quod, accipiendo 'diffinicionem' pro illis rebusquas inportant partes diffinicionis, sicut 'sensibile' inportat formam sen-sitivam que vere et positive est in re extra, et sicut 'racionale' inportatanimam intellectivam, sic, inquam, accipiendo 'diffinicionem', necessa-rium est quo diffinicio sit idem realiter cum diffinito, sicut partes alicuiustocius simul sumpte sunt essencialiter et realiter suum totum. et per istummodum, facile est soluere et concordare auctoritates philosophorum etautorum quarum vna dicit quod diffinicio et diffinitum sunt idem realiterquia in tali supponit diffinicio pro diffinicione secundo modo dicta, alia,vero, dicit quod diffinicio exprimit et denotat quidditatem diffiniti, quia intali proposicione supponit diffinicio pro uoce vel conceptv; et sic est demultis alijs auctoritatibus, sicut supra dictum est.

24.06 Quantum ad secundum dico quod tot distincte diffinicionespossunt esse de eadem re quot sunt distincte sciencie; alia, enim, estdiffinicio hominis ut de eo considerat philosophus naturalis et alia ut de eoconsiderat philosophus moralis et aliam habet geometer et aliam meta-phisicus, et sic de alijs sciencijs. planum est, enim, quod in quamlibetistarum scienciarum possunt alique distincte passiones demonstrari dehomine; in demonstracione, autem, oportet ponere diffinicionem subiectipro medio; sed ad hoc quod sciencia vnius conclusionis, vel ad hoc quodde eadem conclusione habeantur distincte sciencie specie, oportet quodconcludatur per aliud et aliud medium quia, si nulla esset diuersitas, nee inmedio nee in conclusione, nulla esset nee posset poni diuersitas in habituper talem demonstracionem acquisito; ergo, et cetera, nee obstat huicquod dicitur: quod vnius rei est vna diffinicio, quia hoc debet intelligi'vnius rei sub vna racione formalf. nunc, autem, homo sub alia racioneconsideratur a philosopho naturali et sub alia a metaphisicc, et sic de alijset, per consequens, non est inconueniens ipsum tot distinctas diffinicioneshabere.

24.07 Quantum ad secundum, dico quod, sicut est dare vnam dif-finicionem naturalem et aliam methaphisicalem, ita est dare vnam loyca-

lem. Ad cuius euidenciam est sciendum quod iste difflniciones pro tantodistinguuntur quia metaphisicus, qui[a] non considerat nisi quidditatem reiabstracte, non intromittit se: vtrum ilia res cuius quidditatem considerat sitproducibilis a tali agente nee: vtrum possit pari a tali, nee: vtrum possittalem effectum producere, et sic de alijs. ideo, ipse difmit talem rem solameius simplicem quidditatem exprimendo. vnde, difflniendo hominem dicitquod (30r/30v) est 'animal racionale mortale'; philosophus, vero,naturalis, quia non quocunque modo sic rem considerat, sed eciam:quomodo, et a quali agente hec res possit produci, a quo agente possetcorumpi, et ex quibus partibus componitur, et quern effectum potestproducere, omnino aliam diffmicionem habet dare, vnde, difflniendohominem dicit quod homo est 'vnum compositum ex corpore et animaintellectiva', quod compositum, quantum ad alteram partem, puta,quantum ad 'animam intellectivarrf, mutacionibus motus et temporis -nisi per accidens - non subiacet, sicut patet, secundo de anima;2 Loycus,vero, qui speciales res considerat, secundum quod se minus distincte etmagis distincte intellectvi reputant<ur> iudicat de rebus secundumearum vniuersalitatem et particularitatem et ideo, difflniendo hominemdicit quod 'homo' predicatur de pluribus differentibus numero in eo 'quodquid est/

24.08 Et est sciendum quod, quamuis isti termini qui ponuntur indiffmicione metaphisicali non sumantur nisi a parte difflniti, vel formalivel reali, tamen, ex usu hominum, possunt pro toto supponere et ideo,vere de ipso toto predicantur. Secundo sciendum quod, sicut concediturquod quedam est difflnicio naturalis et quedam metaphisicalis et quedamloycalis, ita ad bonum intellectvm potest concedi quod quidam homo estmetaphisicalis et quidam naturalis et quidam loycalis. bonus, autem,intellectvs, qui habere de ista locucione potest, est iste: quod supponaturvna superficies carens omni colore; potest, enim, sic carens omni colorevocari 'a\ et postea vero, si adveniat sibi albedo, potest vocari 'b\ et,tandem, tercio, si adveniat sibi aliquis respectvs, mediante quo referaturad aliquod aliud, potest vocari 'c\ hoc facto, potest vere dici quod, si iliasuperficies consideretur primo modo, quod vocatur 'a\ secundo modo, 'b\et tercio modo, 'c'; et voco hie 'considerare superflciem primo modo' quodvocatur 'a' primo modo, quando causatur vnus conceptvs in anima a tali

2 Aristoteles, De anima 2, 2 (413a22-413b2); verba sumpta ex editione ThomaeAquinatis In Aristotelis librum De anima ed. A. M. Pirotta (Turin: Marietti, 1936), p. 88:"Multipliciter autem ipso vivere dicto, etsi unum aliquod horum insit solum, vivere ipsumdicimus, ut intellectus et sensus, motus, et status secundum locum... Animal autempropter sensum, primum."


re, per quern conceptvm cognoscitur ipsam habere colorem. 'consideraresecundo modo' voco quando habetur vnus conceptvs per quern sciturquod tails res est superficies et quod habet albedinem, et eodem modo'tercio modo'. et isto modo intelligunt homines quando dicunt quod tailsres consideratur sic et quod tali modo consideratur et tali; et iste modusloquendi, ad istum intellectvm, est satis bonus et ideo, multum errant illiqui tales modos, sine causa et sine racione, nituntur inprobare.

24.09 sicut, vero, est de exemplo posito, ita est de 'nomine'; quandoque,enim, habetur vnus conceptvs de nomine, per quern cognoscitur quodhomo est substancia animata, sensibilis, racionalis, et non cognoscitur peristum conceptvm vtrum possit produci a tali re vel a tali, et tune vocatur'homo metaphisicalis', hoc est, de homine habetur vna noticia que non estnisi metaphisicalis. quandoque, autem, de 'homine' habetur vna noticiaper quam non solum scitur quod homo componitur ex talibus partibus,sed eciam quod potest a3 tali agente produci et quod talibus trans-mutacionibus subicitur et quod potest talem effectum producere, et tunevocatur 'homo naturalis', hoc est, de homine habetur noticia que pertinetad scienciam naturalem. quandoque, vero, habetur vna noticia de'homine', vel vnus conceptvs, per quern scitur quod 'homo' potest depluribus indiuiduis predicari, et tune vocatur 'homo loycalis', racionesupra dicta.

24.10 nee ista diuersa denominacio prescise prouenit ex diuersitateconceptvum, quasi sit determinacio extrinsica, sed (30V 3 l r) diuersitasistorum conceptvum oritur a re, sicut patebit soluendo vnum argumen-tum quod fit contra istum modum loquendi; sicut dictum est de ististalibus subiectis, ita posset dici de omnibus alijs.

24.11 Ex istis eciam patet quod instancia, que fit ab vno contra iliummodum loquendi, nulla est; querit, enim, vnus:4 quando dicitur quodvnus homo est metaphisicalis et alius naturalis, quid intelligitur? autintelligitur quod est res aliqua, extra animam et vera substancia, que est'homo metaphisicalis', aut intelligitur quod aliquis conceptvs mentis, velvox, est 'homo metaphisicalis' et alius 'naturalis'; si secundum detur, dicitipse quod hoc non est aliud dicere quam quod de eodem hominehabeantur distinct! conceptvs et tune, non debet dici quod sit vnus homo'loycalis' et alius 'metaphisicalis', sed quod de eodem homine habenturdistinct! conceptvs - hoc concedit. Ad illud dico recitando quod secunda

3 a tali agente ... et quod potest] corrector 2 in marg.4 em. ms. unius.


pars non est danda, sed ad primam partem, scilicet, quod 'homo meta-phisicalis' est aliqua res, extra animam et vera substancia: homo, vero,loycalis', vel 'naturalis', est ille idem homo, tantum, vnum respectvm plusincluderes - vnde, homo kmetaphisicalis' vocatur vna substancia,composita ex corpore et anima intellectiva, ut prescindit a quocunquerespectv; homo, vero 'loycalis1 vocatur idem homo vt fundans istumrespectvm de genere actionis, de qua dictum est supra, et quia homini, utsine tali respectv, correspondet vna noticia in mente, que non pertinet nisiad metaphisicum, ideo vocatur homo 'metaphisicalis1 et eodem modo estde alijs. et per hoc potest faciliter responderi ad omnes instancias que fiuntcontra istum modum loquendi.

24.12 Quantum ad quartum dico quod omnibus existentibus per se ingenere competit eis diffinicio proprie dicta, sed contra illud potest arguimultipliciter. primo, quia non sufficit ad hoc quod aliquid habeatdiffinicionem proprie dictam quod sit per se in genere, sed oportet quodhabeat differenciam proprie dictam, cum diffinicio constituatur ex genereet differencia. nunc, autem, nee angeli nee accidencia habent differenciamproprie dictam, cum sint simplicia per carenciam cuiuscunque compo-sicionis, et omne quod habet differenciam proprie dictam est compositumex distinctis realiter. Secundo, quia dicit philosophus, septimo meta-phisice,5 quod accidencia non habet diffinicionem nisi per additamentuni;sed nulla talis est propria diffinicio; ergo, et cetera.

24.13 Ad primum istorum patet per ea que dicta sunt supra dedifferencia,6 vbi dictum est quod simpliciter simplicia per carenciamcuiuscunque composicionis habent differenciam proprie dictam; vnde,dicitur esse oppositum in adiecto quod aliquid sit per se in genere et quod,tamen, differenciam dictam proprie sibi non competit; quid, vero,requiritur et quid sufficit ad hoc quod aliquid habeat differenciam propriedictam, dictum est in capitulo de differencia prolix[i]e.

24.14 Ad secundum dico quod ista auctoritas contra mentem philosophiallegatur; non, enim, dicit quod accidencia non habent diffinicionem nisiper additamentum, sed dicit quod encia per accidens non habent dif-

5 Aristoteles, Mela. 7, 4 (1030al7-20), p. 395: "Aut et definitio sicut et quod quid estmultipliciter dicitur. Etenim quod quid est, uno modo significat substantiam et hocaliquid. Alio vero modo quodcumque praedicamentorum, quantitatem et qualitatem, etalia quaecumque talia..." Ibidem, 4, 5 (1030bl4-16), p. 395: "Habet autem dubitationem siquis non dicat definitionem etiam ex additione rationem, cujusnam erit definitio ipsorumnon simplicium, sed copulatorum; ex additione enim necesse facere."

6 Vide supra, i, 21.08.


finicionem proprie dictam. essencia, vero, per accidens vocat ibiphilosophus composita ex subiecto et accidente; cuiusmodi sunt 'album','nigrurrf, 'calidum\ et huiusmodi. et quod de istis intendat loquiphilosophus patet quia, causam huius reddendo dicit quod hoc, scilicet,habere diffmicionem proprie dictam, talibus non competit et hoc propterduplex significare, ex quo satis patet quod de talibus, 'albedo1, 'nigredo', ethuiusmodi, cum duo non signiflcent, non intendit. Sed quia istamsolucionem videtur commentator in eodem septimo7 excludere, cum indiuersis locis dicat quod solius (31V31V) substancie est diffinitio propriedicta et non accidentis nisi inproprie et per additamentum, ideo potest dicialiter et magis ad intencionem philosophi, vt videtur. Ad cuiuseuidenciam est sciendum quod de accidenti posset dari duplex diffinicio:vna que exprimeret quidditatem ipsius sicut est in se et alia que exprimeretquidditatem eius sicut potest cognosci. si loquamur de diffmicioneaccidentis primo modo, sic competit sibi diffinicio proprie dicta, sed adhanc diffmicionem, siue sit propter debilitatem intellectvs, siue propterdefectum vocabulorum, quia, scilicet,8 non habemus nomina inpositadifferentijs proprijs talium accidencium, non devenit philosophus, nee nos- pro statu isto - possumus devenire. si, vero, loquamur de diffmicioneque competit accidenti secundo modo, prout exprimit sic suamquidditatem eo modo quo potest a nobis cognosci, sic non habet accidensdiffmicionem proprie, quia isto modo accidens non habet diffmicionemnisi proporcionatam cognicioni quam habemus de eo, et quia ipsumcomplete et perfecte non cognoscimus, ideo, per consequens, neecomplete nee proprie ipsum diffinimus et tune, quando dicit philosophusquod accidens non habet diffmicionem proprie dictam, verum est de factoquin, tamen, possit habere propriam si perfecte cognosceretur, vel sidifferencie proprie accidentis esset nomen inpositum, non intendit philo-sophus.

24.15 Si dicatur quod illud quod philosophus, septimo metaphisice,9

probat contra platonem, quod ilia ydea, quam ponunt, non iuuat ad hoc

7 Averroes, In 7 Mela. comm. 14, t. 8, fol. 164r C: "Cum declarauit, quod defmitiosimpliciter non inuenitur nisi in substantijs, non in accidentibus..."; ibidem, comm. 15,fol. 165r C: "... defmitiones erunt duobus modis. Quorum vnus primo, et simpliciter estdefmitio substantiae... Secundus non primo modo, et simplici ... deinde erit accidentisetiam." Ibidem, comm. 16, fol. 165V M: "... defmitio primo modo, est simpliciter, etquiditas simpliciter, quam significat definitio, est substantiarum..."; ibidem, comm. 17,fol. 166V H: "... necesse igitur dicere in defmitionibus, quae significant res compositasessentialiter ex substantia, et accidente, eas recipere additionem."

8 em. ms. quia si licet non; licet] in marg.9 Aristoteles, Mela. 7, 6 (1031a28-1031bl2).


quod possit haberi diffinicio, quia simplex est et, per consequens, non estdiffmibilis, dico quod hec auctoritas infideliter allegatur. non, enim, dicitquod non sit diffinibilis propter hoc quod simplex est, sed probat ex dictisplatonis quod non iuuat ad diffinicionem per istum modum: ponebat,enim, plato quod ilia ydea erat distincta realiter ab indiuiduis, et ponebatcum hoc quod diffinicio diffiniens earn quodam modo saltern secundarioexprimebat quidditatem indiuidui; et tune arguit philosophus ex primodicto et probat quod ex eo sequatur oppositum secundi quia, ex quo iliaydea distinguebatur per ipsum ab indiuiduis realiter, non erat maior racioquia diffinicio diffiniens earn magis exprimeret quidditatem indiuiduiquam diffinicio diffiniens vnam aliam rem, puta, lapidem; sed constatquod diffinicio lapidis in nullo exprimeret quidditatem sortis vel platonis;ergo, nee ilia et, per consequens, tu - plato - concludis quod non valuitista ydea ut possit haberi diffinicio ad intellectum tuum. non, ergo, debetaliquis intelligens inniti talibus auctoritatibus, male allegatis et non admentem philosophi, sed debet veritatem et intencionem philosophiinvestigare et, dato quod verba philosophi sonarent oppositum adhuc, siracio recta iudicaret, et hoc cum bona probacione, esse verum, deberetauctoritatem philosophi exponere et dare intentum verbis suis.

24.16 Quantum ad quintum, vtrum, scilicet, proposicio in qua pre-dicatur diffinicio de diffinito sit necessaria, dico quod sic; prolatum est,enim, supra quod proposicio in qua probatur passio de subiecto estnecessaria, sed ista proposicio potest concludi demonstrative per illam inqua predicatur diffinicio de diffinito, sicut probat philosophus, primoposteriorum.10 sed in omni tali processu oportet premissas magis essenecessarias et magis notas ipsa conclusione, sicut probat philosophus ineodem; ergo, et cetera.

24.17 Sed hie concurrunt aliqua dubia, primo: vtrum (31v/32r) istaproposicio fuerit vera ab eterno ? et videtur aliquibus quod sic, quia autista fuit vera ab eterno aut sua contradictoria; cuiusmodi est ista: 'homonon est animal racionale, mortale'; sed omne eternum est necessarium;igitur, ista fuisset et esset necessaria et, per consequens, ista: 'homo estanimal racionale, mortale,' nunquam posset esse vera - quod est inpos-sibile et, per consequens, cum ista non fuerit vera ab eterno, fuit hec vera,que est sua contradictoria, hoc est: 'animal racionale' et cetera.

10 Aristoteles, An. post. 1, 4 (73a35), p. 289, lines 26-27: "Per se autem suntquecumque insunt ipso quod quid est, ut triangulo linea et linee punctus..."

24.18 Secundum dubium posset esse: que, videlicet, proposicio sit magisnecessaria; vel ilia in qua predicatur pars diffmicionis de diffinito, puta,genus de specie diffinita, vel ilia in qua predicatur propria passio desubiecto ? et videtur quod sint eque necessarie quia illud quod inportaturper propriam passionem est eque idem cum inportato per suumsubiectum, sicut quod inportatur per genus, cum ex neutra parte non sitnisi distinccio formalis; Oppositum videtur quia vna est in primo modo etalia in secundo modo; ergo, et cetera.

24.19 Ad primum dubium dico quod aut queritur de facto aut depossibili; si loquimur de facto, cum ilia proposicio non fuerit ab eterno,cum sit quedam creatura et nichil possit esse verum nisi quod est, patetquod non fuit vera ab eterno; si, autem, loquamur de possibili, puta, sideus creasset angelum ab eterno, eciam nullo homine existente, et illeangelus formasset illam proposicionem, sic dico quod fuisset vera cumveritas talium proposicionum existenciam rerum, sicut superius declara-tum est, non requirat.

24.20 Et tune, ad racionem in oppositum, que videtur procedere etprobare quod fuerit vera de facto, dico quod nee aliqua talis, nee suacontradictoria, fuit vera ab eterno quia non fuit et, per consequens, nonfuit vera ab eterno. patet, enim, quod arguere ab vno contradictoriorum,quantumcunque inmediatorum negative ad aliud affirmative, non valetconsequencia nisi supposita constancia subiecti, sicut declarat philo-sophus, secundo peryermenias.n

24.21 Ad secundum dubium dico quia, aut tu loqueris de necessitateproueniente ex parte rei, aut de necessitate proueniente ex parteterminorum; si loquamur de necessitate proueniente ex parte rei, sic inveritate vna non est magis necessaria quam alia, sicut probat racio factapro parte ilia, si, vero, loquamur de necessitate proueniente ex ordineterminorum, sic est magis necessaria ilia in qua predicatur genus de speciequa < m > ilia in qua predicatur passio de subiecto; iste, autem, ordoterminorum non est aliud nisi quia vnus ponitur in diffinicione subiecti etalius non et propter hoc, solum vna dicitur esse in primo modo, et alianon. Et si queras: vnde habeat talis terminus quod ponitur in diffinicione,et quod alius non ? dico quod non habet hoc nisi a voluntate et beneplacitovtencium et instituencium quibus sic placuit instituere et ideo, non estquerenda alia causa.

11 Aristoteles, De interp. 1 (17bl6 sqq.X p. 11, lines 1-3: "Opponi autem adfirmatio-nem negation! dico contradictorie quae universale significat eidem quoniam nonuniversaliter, ut 'omnis homo albus est,' 'non omnis albus est,'..."


24.22 Quantum ad tercium articulum dico quod diffmicio inpropriadividitur in diffmicionem exprimentem quid rei, licet inproprie, et eciamexprimentem quid nominis. Diffmicio, vero, exprimens quid rei inproprieest ilia quam de facto habemus de accidentibus que vocatur 'diffinicio peradditamentum', et dicitur diffmicio per additamentum quia aliqui terminipositi in tali diffinicione inportant aliquid distinctum realiter ab ipsodiffmito, sicut patet in diffinicione albedinis quam de facto habemus;diffmitur, (32r/32v) enim, sic: 'albedo est color disgregatiuus visus,' inqua, quidem, diffinicione ponitur iste terminus 'visus' qui inportat aliquiddistinctum realiter ab albedine, sicut manifeste patet. eodem modo est dealijs terminis significantibus accidencia. racio, autem, quare talia nonhabent diffmicionem proprie dictam dicta est supra:12 vel quia non pos-sumus eorum quidditatem cognoscere, vel quia non habemus nominainposita earum differences et ideo, fingimus eis nomina, res distinctasinportancia. sed diffinicio inpropria exprimens quid nominis est ilia quepotest competere tarn nominibus inportantibus veras res, quam nominibusinportantibus priuaciones rerum, quam eciam alijs partibus oracionis,puta, aduerbijs, coniunccionibus, preposicionibus, et sic de alijs. si, enim,diffmimus 'album' vel 'nigrum' diffinicione exprimente quid nominis,dicitur quod 'album est aliquid subiectum informatum albedine;' eodemmodo dicitur quod 'vacuum est quod caret omni corpore' et 'tenebracarens radio cuiuscunque lucis', et sic de alijs. eodem modo patet quod'"ubi" est aduerbium interrogativum loci' et quod '"quando" est aduer-bium interrogativum temporis' et quod '"de" est quedam preposicio deser-uiens ablative casui," et sic de alijs. vtrum, vero, sit proprie dictum quodaliqua diffinicio, significative sumpta, non possit13 competere suodiffinito, sicut si dicatur quod 'timens est aliquod compositum ex homineet boue et angelo' vel non, ad presens, propter prolixitatem istius capituli,pertranseo.

24.23 De septimo, autem, articulo patet ex predictis, quia diffinicioproprie dicta differt ab inpropria per hoc, quod in vna ponitur aliquidextrinsicum rei diffinite, in alia, autem, non.

24.24 Et ista de diffinicione ad presens sufficiant, quia in materia libriposteriorum, vbi de demonstracione tractabo,14 forte aliquid plus dicetur,et ideo, ista sufficiant.

12 Vide supra, i. 24.12-24.14.13 em. ms. possint.14 Scilicet, materia tractanda apud partem tertiam de syllogismis.

CAPITULUM UIGESIMUM QUINTUM 175

CAPITULUM VIGESIMUM QUINTUM:QUID EST DESCRIPCIO

25.01 Postquam dictum est de difflnicione, restat nunc de descripcioneet de descriptiua difflnicione aliqua breuia declarare. Ad cuius euidenciamest sciendum quod descripcio est quedam longa oracio, composita expluribus terminis quorum aliqui inportant aliquid proprium subiecto, licetnon essenciale, et aliqui aliquod accidentale, sicut si velis describere'hominem1 dices 'homo est risibilis, erecte1 ambulativum latas habensvngues.' iste, enim, terminus 'risibilis' inportat aliquid proprium homini,sicut dictum est supra,2 et alij termini non inportant nisi quedam acci-dencia ipsi homini.

25.02 Ex difflnicione descripcionis patet primo quod nichil quod pre-dicatur de descripto in primo modo dicendi per se debet poni in descrip-cione, cum non debeant poni nisi propria vel accidencia. Secundo patetquomodo differunt descripcio et difflnicio quia difflnicio componitur exterminis inportantibus essenciam rei, nichil extrinsicum connotando,descripcio, vero, ex terminis connotantibus quedam accidencia. Tercropatet ex dicta difflnicione quod, licet de nullo possit predicari descripcionisi de quo predicatur descriptum, non, tamen, sequitur econuerso. vere,enim, potest 'homo' de aliquo predicari de quo non potest predicari totumillud: 'erecte ambulativum latas habens vngues' - si, enim, esset aliquodindiuiduum contentum sub 'homine', quod non haberet vngues, nichilprohibet 'hominem' de ipso predicari et, tamen, descripcio predicta nonposset de tali indiuiduo predicari, sicut patet (32V33r) manifeste.

25.03 Descriptiva, autem difflnicio est ilia que componitur ex diuersisterminis quorum aliqui inportant aliquid essenciale rei, aliqui, vero,aliquid accidentale. et ista non differt ab ilia difflnicione inpropriaexprimente quid rei, de qua dictum est supra,3 sicut si dicatur: 'homo estanimal racionale, erecte ambulativum habens latas vngues/ Et est hiesciendum quod, extendendo 'accidens' ad veram rem existentemsubiectiue in aliquo et ad aliquos terminos qui possunt de aliqua resuccessiue affirmari et negari, non est inconueniens quod deo diffinitivatalis descripcio competat. potest, enim, isto modo accipiendo 'accidens',deo aliquod accidens competere et tune potest sic describi: 'deus estsubstancia creans vel producens aliquid de nichilo.' potest, enim, ueriflcari

1 em. ms. et recte.2 Vide supra, L 22.05.3 Vide supra. L 24.22.


et falsificari pro diuersis temporibus hoc, quod dico 'aliquod producens denichilo', de deo absque mutacione aliqua facta in deo. sic, igitur, reco-ligendo ex predictis, patet quod quedam est oracio exprimens et deter-minans rem aliquam, in qua nichil ponitur quod inportet aliquidextrinsicum rei dicte, et aliqua in qua ponitur aliquid proprium et aliquaextrinsica, et aliqua in qua ponuntur eciam essencialia et accidentalia -quare ista sufficiant.

CAPITULUM VIGESIMUM SEXTUM:IN QUO OSTENDITUR QUID SIT DIFFINITUM

ET QUID SIT DESCRIPTUM

26.01 Quia, vero, non nobis sufficit scire quid sit diffinicio et descripcionisi eciam sciatur quid sit diffinitum et descriptum, ideo nunc de diffinitoest dicendum. Ad cuius euidenciam est sciendum quod diffinitum se habetin duplici differencia, quia quoddam est diffinitum quod diffinitur, siuecui competit diffinicio per se et primo, et quoddam cui competit per se -hoc est, non per alivd - sed non primo. diffinitum cui competit diffinicioper se et primo conuertitur cum diffinicione, et sibi cum reduplicacionecompetit, ut dicatur quod talis diffinicio competit tali in quantum tale;diffinitum, vero, cui competit diffinicio per se et non primo, nonconuertitur cum diffinicione, nee, igitur, cum reduplicacione competit.

26.02 primum, autem, diffinitum est ilia natura specifica de qua dictumest quod de se non est vna et singularis. diffinicio, enim, proprie dictaexplicat et exprimit partes illius intrinsicas et conuertitur; de ilia repredicatur, siue predicacio fit in re, siue solum in voce, quia, sicut omnesisti termini: 'animal', 'racionale', 'mortale', predicantur de quolibet no-mine singular!, ita terminus qui inponitur ad significandum illam rem inconcrete, sicut iste terminus 'homo' de quolibet homine singular! pre-dicatur. dicitur, autem, hie, diffinicio illi rei per se competere, quia, cir-cumscripto quolibet sibi extrinsico, siue illud extrinsicum sit ab ea se-parabile, siue sit inseparabile, adhuc nichilominus sibi talis diffiniciocompeteret. primo, autem, dicitur competere quia nulli alteri competit,mediante quo, posset sibi competere et, cuicunque competit, mediante istare, competit ita quod, sumpta ea sub sua propria racione formali, sibi utsic correspondet, ita quod ea, quocunque casu de quocunque, quomodo-cunque ab ea negat, sic sumpta 'distincto', siue per possibile, siue perinpossibile, remanente hec diffinicio diffinito minime sibi competeret.diffinitum, autem, cui hec diffinicio competit per se et non primo, estsingulare contentum sub ilia natura et dicitur sibi competere 'per se' quiaillud, mediante quo, sibi competit, non est ab eo distinctum realiter, licet

CAPITULUM UIGESIMUM SEXTUM 177

sit distinctum formaliter. 'primo', autem, non competit sibi quia aliquaproposicio in qua predicatur ilia (33r/33v) diffinicio de termino inportanteillam naturam communem in concrete inmediacior est quam ilia in quaeadem diffinicio de ipso indiuiduo predicatur. ista, enim, est inmediacior:'homo est animal racionale, mortale' quam ista: 'sortes est animal' etcetera, et est iste sermo similis sermoni philosophi quando dicit, primoposteriorum,* quod licet ista sit per se: 'ysoceles habet tres angulos,' non,tamen, est per se et primo quia 'habere tres' et cetera, competit trianguloet, mediante triangulo, ysoceli. quod, vero, diffinicio cum tali diffmito nonconuertatur notum est de se.

26.03 Et ex istis sequuntur duo quia primo ex dictis patet quomododebet concordare auctoritates philosophi et commentatoris quarum vnadicit, sicut patet, septimo metaphisice,2 quod singulare non diffinitur, sedsola species, et aliquando dicit commentator quod singulare diffinitur,3

quia, quando dicit philosophus 'singulare non diffinitur,' verum est primoet per se; quin, tamen, possit diffiniri per se, licet non primo, hoc non witphilosophus, et eodem modo quando dicitur quod sola species diffinitur,verum est primo et per se. et per istum modum possunt omnes talesauctoritates concordari.

1 Aristoteles, An. post. 1, 4 (73b37-38), p. 290, lines 24-25: "Ysocheles autemquicumque habet quidam duobus rectis equales, sed non primo sed triangulus prius..."

2 Aristoteles, Meta. 7, 15 (1039b27-29), p. 466: "Propter hoc autem et substantiarumsensibilium singularium nee definitio nee demonstratio est...;" Averroes, In 7 Meta.,comm. 53, t. 8, fol. 202vc: "Et dixit hoc, quia defmitiones rerum sunt permanentium, etparticularia non sunt permanentia."

3 Vide, v.g. Averroes, Epitomes in libros Meta., tractatus secundus, t. 8, fol. 364ro, E:"Dicamus quod ... praedicamentorum vniuersalium sunt duo genera, vnum est, quodnitificat de indiuiduo substantiae quiditatem, et essentiam eius..."; ibidem, fol. 364VL: "...huiusmodi denominatio non erat accepta in definitione illius indiuidui eo modo, quoaccipiuntur praedicata, quae sunt causae subiectorum in suis definitionibus..."; ibidem,foil. 365vM-366rA: "... vnum ex his, ad quae se extendit nomen substantiae, est ipsadefinitio. Hinc est quod audies quando aliquos dicere quod definitio notificat substantiamrei. procedimus quoque semper a notiori apud nos ad notius apud naturam"; ibidem,fol. 366rB: "... indiuidua singularia habent partes priores seipsis, quibus extant. Quodquidem non inuenitur nisi substantiae tantum nam in definitione indiuiduorumaccidentium inuenitur substantia, qua extant, et est praeter ipsa. ideo non habent veramdefmitionem"; ibidem, fol. 366rE: "si concedamus accidentia habere aliquas defmitiones:licet tamen primum intentum huius negocij sit notitia substantiae. Et dicamus quoddefinitio videtur esse primo, et in specie, vel per se prior in ipsa substantia, et quod, siinuenitur in aliis praedicamentis, est secundum posterius"; ibidem, fol. 366VK: "Etdicamus quod vniuersalia essentialia, quae notificant essentiam rei singularis sunt idemcum tali singulari eo modo quo diximus, scilicet, ea notificare substantiam ipsiussingularis."


26.04 Secundo, sequitur ex dictis quod illi qui dicunt quod vox quedam,vel conceptvs quidam, est illud diffinitum quod conuertitur cum diffini-cione et de quo diffinicio adequate predicatur, maximum errorem dicuntin philosophia. et quod illud simpliciter sit inpossibile probo sic: quia,quando aliqua duo sunt conuertibilia inter se, quidquid predicatur de vnohabente eandem supposicionem quamlibet prout conuertitur cum illo,predicatur de illo cum quo conuertitur, ipso eodem modo supponente. etpatet ista maior ex principijs eorum. sed esse plures voces, vel conceptvsplures, predicatur de diffinicione ipsa, supponente eodem modo quosupponit prout conuertitur cum isto diffinito quia per istos non con-uertitur cum diffinito nisi quando habet supoosicionem materialem velsimplicem. sed ut habet talem supposicionem, competit sibi illud predi-catum et, per consequens, cum diffinitum non sit nisi vna vox, vel vnusconceptvs, continget vere dicere quod vna vox est plures, et quod vnusconceptvs est plures conceptvs - quod est inpossibile; ergo, illud ex quosequitur, scilicet, quod diffinicio et diffinitum sint conuertibilia, vtroquesupponente4 materialiter vel simpliciter.

26.05 Tercio, eciam potest concedi ex dictis quod non solum ilia res quecomponitur ex partibus distinctis realiter potest proprie esse diffinitum,sed eciam multe alie res que ex talibus rebus minime componuntur. Etsciendum quod ilia que data sunt de diffinito, proporcionaliter dedescripto possunt dici; ergo, et cetera.

CAPITULUM VIGESIMUM SEPTIMUM:IN QUO OSTENDITUR QUID SIT SUBIECTUM

27.01 Postquam dictum est de quibusdam terminis qui non possunt nisipluribus terminis vniuersalibus simul sumptis competere - cuiusmodi est'diffinicio', 'descripcio', et huiusmodi - restat nunc de quibusdam alijsterminis qui possunt vni soli termino competere, et hoc si sit singulare velvniuersale, licet non nisi per comparacionem ad alium, aliqua breuiapertractare; huiusmodi sunt 'subiectum' et 'predicatum', et primo dicen-dum est de subiecto.

27.02 Ad cuius euidenciam est sciendum quod hie non accipitur'subiectum' pro ilia re que, existens in rerum natura secundum suum essecompletum, potest aliquam formam accidentalem recipere, vel eciam proilia (33v/34r) re que est in potencia ad formam substancialem sustentan-dum - cuiusmodi est materia - nee eciam pro ilia in qua possunt quidem

4 em. ms. supposito.

CAPITULUM UIGESIMUM SEPTIMUM 179

respectvs fundari ab ea distinct! realiter; cuiusmodi sunt 'albedo','nigredo', et huiusmodi, quia sic accipiendo 'subiectum', ad philosophumnaturalem tractare pertinet. Accipitur, igitur, hie 'subiectum' eo modo quoloyci vtuntur isti termino, scilicet, pro prima parte alicuius proposicionis,siue pro parte proposicionis precedente copulam, siue cathegorice, siueypothetice. sic, autem, sumendo 'subiectum' pro vna parte proposicionis,que quodam ordine preponitur alteri, potest accipi tripliciter quia, ali-quando 'subiectum', isto modo loquendo, est vnum complexum, ali-quando vnum incomplexum, aliquando plura incomplexa.

27.03 Subiectum, autem, quod est vnum complexum, non potest essesubiectum proprie loquendo, nisi alicuius proposicionis ypothetice, velequipollentis proposicioni ypothetice et in talibus potest esse subiectum,sicut patet in istis: 'sortes currit et plato disputat,' 'sortes est asinus vel deusest,' et sic de alijs. totum, enim, illud: 'sortes currit' est subiectum illiusproposicionis ypothetice.

27.04 Subiectum, autem, quod est plura, incomplexa, si sit proposiciovera et propria, oportet quod vnum istorum incomplexorum sit adiectumet aliud subiectum, sicut dicendo: 'omnis homo albus est' quia istudtotum: 'homo albus' est ibi subiectum. qualiter, autem, talis terminuscommunis, additus suo adiectiuo, non distribuit pro omnibus suis infe-rioribus cum sibi additur signum vniuersale patebit in tractatv de suppo-sicionibus.

27.05 Subiectum, autem, quod est tantum vnum incomplexum, acci-piendo 'incomplexum' prout distinguitur contra signa vniuersalia et parti-cularia, tripliciter potest accipi: vno modo pro illo quod potest subici inaliqua proposicione in qua termini supponunt significative, siue ilia pro-posicio sit propria, siue inpropria, siue vera, siue falsa, siue directa, siueindirecta. et isto modo quilibet terminus cathegorematicus, siue inportetres creatas, siue rem increatam, siue sit terminus proprius, siuecommunis, potest esse subiectum. et de terminis quidem proprijs, patet dese; de terminis, vero, communibus, patet in proposicionibus indirectis,puta, in talibus: 'animal est homo,' 'ens est lapis,' et huiusmodi.

27.06 Aliter autem accipitur 'subiectum' pro illo quod precedit copulamin aliqua proposicione, siue termini illius proposicionis supponantsignificative, siue quocunque aliter. et isto modo possunt esse subiectumnon solum termini cathegorematici, sed eciam termini sinchathe-gorematici, sicut patet in talibus proposicionibus: '"quando" est aduer-bium,' '"omne" est signum vniuersale,' '"quidam" est pronomen,' et inhuiusmodi proposicionibus - illud, enim sincathegorematica '"omne" est

1 80 LOGIC A CAMPSALE ANGLICJ

signum vniuersale,' 'omne' est subiectum, et sic de alijs sincathe-gorematicis sumptis in alijs proposicionibus.

27.07 Aliter autem accipitur 'subiectum' pro ilia parte que preceditcopulam in aliqua proposicione directa et propria, in qua proposicionetermini supponunt significative; et isto modo accipiendo 'subiectum1,quilibet terminus inportans speciem vocatur 'subiectum1, respectv suorumsuperiorum, et eciam quilibet terminus significans illam rem que est genuspotest dici 'subiectum', respectv transcendencium, sicut in istis proposi-cionibus: 'homo est animal,' 'animal est ens;' 'homo' subiectum est in vna,et 'animal' in alia.

27.08 Quarto modo accipitur 'subiectum' pro illo quod subicitur (34r/34V) in conclusione demonstrata. et sic vocantur 'subiecta' solum ilia queproprias passiones habent. vtrum, autem, in aliqua sciencia sint totsubiecta, isto modo accipiendo 'subiectum', quot sunt in ea conclusionesdistincte demonstrate, vel non, ad presens pertranseo, alibi de ista materiatractaturus.

27.09 Et est circa predicta aduertendum quod ilia differencia, que data<est> supra inter istos terminos: 'difflnicio', et 'descripcio', et 'pre-dicatum', et 'subiectum', in qua dicebatur quod isti termini 'diffmicio' et'descripcio' differunt ab istis: 'predicatum' et 'subiectum' quia isti com-petunt vni soli termino et illi non, non est intelligenda auctoritas quasi istitermini 'predicatum' et 'subiectum' non possent pluribus terminis com-petere, cum supra oppositum sit ostensum esse verum, sed quia istipossunt competere, scilicet, 'subiectum' et 'predicatum' tarn vni termino,quam eciam pluribus, et terminis tarn vniuersalibus, quam eciam parti-cularibus. alij, autem, ita competunt pluribus quod vni nullo modocompetere possunt, sicut autem 'subiectum' vocatur ilia pars proposicionisque precedit copulam, ita 'predicatum' vocatur ilia pars proposicionis quesequitur copulam. et hec de 'subiecto' dicta sufficiant.

CAPITULUM VIGESIMUM OCTAUUM:IN QUO OSTENDITUR QUID SIT PREDICATUM

28.01 Postquam dictum est de 'subiecto', restat nunc dicere de 'pre-dicato'. Ad cuius euidenciam est sciendum quod 'predicatum' non vocaturcopula et illud quod sequitur copulam, sed solum vocatur 'predicatum'illud quod copulam sequitur, eciam ipsam copulam excludendo. si, enim,ipsa copula ex parte predicati, vel ex parte subiecti, se teneret, frustra essetista difflnicio proposicionis qua dicitur quod 'componitur ex subiecto,predicate, et copula,' et talis modus loquendi quo communiter dicitur

CAPITULUM UIGESIMUM OCTAUUM 1 8 1

quod 'verbum copulat predicatum cum subiecto' et 'verbum mediat interpredicatum et subiectum,' et huiusmodi esset falsa de virtute sermonis, sicopula ex parte predicati, vel subiecti, se teneret.

28.02 Sic, igitur, accipiendo 'predicatum' pro ilia parte proposicionis,que sequitur copulam, posset tociens subdistingui quotiens est subiectumdistinctum et diuisum; potest, tamen, ad presens accipi pro ilia parteproposicionis que non est subiectum nee copulam, et hoc siue iliaproposicio sit vera, vel falsa, et isto modo 'lapis1 potest dici 'predicatum1 de'nomine', quia 'homo' potest subici in aliqua proposicione falsa respectvlapidis dicendo: 'homo est lapis.'

28.03 Aliter potest accipi pro ilia parte que sequitur copulam in proposi-cione vera, que, tamen, est indirecta. et sic inferiora possunt dici'predicata' respectv suorum superiorum sicut patet in ista proposicione:'animal est homo,' et consimilibus.

28.04 Aliter potest accipi pro ilia parte proposicionis sequente copulamin proposicione vera et directa, et sic superiora dicuntur esse 'predicata'respectv suorum inferiorum, sicut patet hie: 'homo est animal,' et inconsimilibus.

28.05 Aliter accipitur 'predicatum' pro illo quod predicatur de subiectoaliquo, predicacione directa, de quo subiecto potest esse sciencia propriedicta, et isto modo species specialissima non dicitur 'predicatum' quia,quamuis possit de suis singularibus predicari, non, tamen, de ipsis singula-ribus potest haberi sciencia proprie dicta, et ideo, non est 'predicatum', istomodo sumendo 'predicatum'.

28.06 Et sciendum quod, quamuis a philosopho, secundo topicorum,1

tantum quatuor predicata2 isto modo sumendo 'predicatum' assignentur,scilicet, genus et diffinicio, proprium et accidens, tamen, in rei veritate,multo plura sunt predicata in proposicionibus aliquibus indirectis et pro-prijs (34v/35r) in quibus eciam proposicionibus subiciuntur subiecta dequibus potest eciam haberi sciencia proprie dicta, sicut patet in istis pro-posicionibus: 'homo est ens,' 'lapis est vnus,' et huiusmodi. sciencia, enim,proprie dicta potest haberi de nomine et eciam de lapidibus et, tamen, istapredicata neque sunt genus, nee diffinicio, nee aliquid illorum predicato-rum que ibi enumerat philosophus.

1 Aristoteles, Top. 1, 4 (101b38, 39), fol. 7vt: "Dicendum autem, quid Terminus, quidProprium, quid Genus, quid Accidens. Est autem terminus quidem oratio quid erat essesignificans..."

2 corr. inter "predicata" et "isto modo" va-cat: veritate multo plura sunt predicata.


28.07 Idem eciam patet de differencia que proprie et directe de speciepredicatur et, tamen, philosophus inter predicata - sic sumendo 'predicata'- non enumerat ea. Et si dicatur quod tune philosophus diminute etinsufflcienter determinasset de illis predicatis, ex quo pluribus tacuissetquam determinasset, ad illud dico quod non oportet propter hocconcedere quod philosophus insufflcienter determinasset de ipsis. tamen,quia breuiter studenti sufficiebat, igitur de aliquo aliqua pauca dicere, perquorum cognicionem possit studiosus ad cognicionem aliorum deuenire;tamen, quia sub genere omnia transcendencia comprehendit, vel salternaliqua, cum genus et transcendencia aliqua eundem modum habeantpredicandi, sub proprio, vero, differenciam comprehendit, turn quia tamdifferencia quam proprium in quale predicantur, turn quia conuertibiliterde specie predicantur, et hoc si differencie specifice esset nomen in-positum proprium. et ex isto patet quod falsum et sine racione dicunt illiqui dicunt quod philosophus differenciam ibi sub genere comprehendat,licet a multis hoc dicatur, quia inter genus et differenciam in predicandonulla est habitude, quia genus in quid, et non in quale, et differenciaeconuerso; genus non predicatur conuertibiliter, nee adequate, differencia,vero, conuertibiliter et adequate, et hoc si differences essent propria no-mina inposita. et ideo magis debet dici quod differenciam sub propriocomprehendit, et non sub genere.

28.08 Secundo, sciendum est quod, licet accipiendo 'subiectum' pro illoquod substat accidenti, quo modo frequenter accipit philosophus in libropredicamentorum,3 deus 'subiectum1 esse non posset, tamen, accipiendo'subiectum' pro parte proposicionis precedente copulam, non repugnatsibi esse subiectum, vel in se, si predicacio sit in re, vel in aliquo conceptvvel voce pro ipso supponente.

28.09 Tercio, est sciendum quod, secundum diuersitatem predicatorum,dicimus predicatum subiecto diuersimode conuenire. si, enim, predicatumsit aliquod superius, et subiciatur in tali proposicione suum inferius per se,dicimus tale predicatum esse idem realiter et essencialiter cum subiecto, eteciam subiectum includere predicatum. que quidem proposiciones nondebent admitti, sicut dicunt aliqui, ut dicatur predicatum esse idem, velcompetere realiter subiecto, quia predicatur realiter de subiecto quia,eadem racione, possem dicere quod in proposicione inpossibili predicatumincluditur in subiecto, et sic de alijs, cum ita realiter predicetur talepredicatum de subiecto sicut predicatum in proposicione vera et neces-

3 Aristoteles, Cat. 2 (Ia20-lbl2); 5 (2al2-2b5); 5 (3a9-3b5).

CAPITULUM UIGESIMUM NONUM 183

saria; ita, enim, realiter predicatur lapis de homine dicendo: 'homo estlapis,' sicut animal de homine ut dicendo: 'homo est animal/ non, ergo,debent tales proposiciones sine distinccione admitti.

28.10 et tune debet queri: qui intelligatur per 'predicatum' et 'subiectum'quando dicitur quod predicatum includitur in subiecto et quod predicatumest idem realiter cum subiecto, et huiusmodi? aut, enim accipitur ibi'predicatum' pro uoce, vel pro conceptv, et sic sunt simpliciter inpos-sibiles, aut accipitur ibi 'predicatum' pro re inportata per talem vocem, velconceptvm, et eodem modo 'subiectum', et sic sunt vere et necessarie,sicut supra frequenter est deductum.

28.11 Si, autem, predicatum sit aliquid connotatum, sic dicimus'subiectum predicate inherere', sicut quando dicitur: 'sortes est albus',dicimus 'predicatum inherere subiecto'. et tune non accipitur ibi 'predi-catum' pro ilia re pro qua supponit predicatum quando supponit pro sorte(35r/35v) quia tune esset falsa simpliciter, sed pro ilia re quam primosignificat predicatum. et tune equivalet isti actui significato: 'albedoinheret sorti'; qui, tamen, actus significatus non debet sic exerceri: 'sortesest albedo,' sed sic: 'sortes est albus.' et sicut est dictum de istis duabus pro-posicionibus, ita potest dici de multis alijs.

28.12 Vtrum, vero, sit verum dicere quod nouem predicamentaaccidencium, vel saltern multa eorum, non sint in subiecto per realeminherenciam, sed solum per predicacionem, quia, videlicet, possunt desubiecto predicari, sicut dicunt aliqui, vel non, ad presens pertranseo, quiain tractatv de decem principijs rerum ostenditur illud simpliciter essefalsum; ergo, et cetera.

CAPITULUM VIGESIMUM NONUM:DE DIUERSIS MODIS SIGNIFICANDI TERMINORUM

29.01 Quia, vero, ignorancia significati vocabulorum est volenti insciencia proficere inimica, et dictum est superius frequenter quodsuperiora sua inferiora significant, in plurisque locis de 'significare' simlocutus; expedit nunc describere quomodo diuersis, diuersa ilia - quesignificant - significare competat.

29.02 Ad cuius euidenciam sciendum est quod terminorum significan-cium res, quidam ilia, que significant, significant positive et affirmatiue,quidam, vero, priuative et negative, omnibus, tamen, tarn significantibusaffirmative quam negative, commune est quod conceptvs naturaliter etprincipaliter significant, res extra, vero, significant tantummodo ad


placitum. et licet conceptvs sic naturaliter significant, non tantum pro eissupponunt, sicut in principio huius tractatus est prolixius declaratum.1

29.03 terminorum, autem, significancium res affirmative, quidamsignificant vnum tantum et non plura, quidam, vero, vnum tantumprincipaliter et alia secundario. termini significantes vnum tantum sunttermini vltima abstraccione abstracti, sicut 'humanitas', 'animalitas','sorteitas', et huiusmodi, de quibus dictum est supra2 quod de nullopossunt in recto predicari, nisi forsan de se ipsis, quia humanitas tantumest humanitas et nee vnum, nee plura, nee in intellectv, nee extra.

29.04 terminorum, vero significancium vnum primo et alia secundario,quidam sic significant aliqua secundario quod ilia quandoque significant,quandoque non, propter solam mutacionem ex parte sui significati.quidam, vero, sic aliqua secundario significant quod ilia omni temporesignificant, nee propter mutacionem ipsius significati significare desistunt.primi sunt termini connotati sicut est 'album', 'nigrum', 'calidurrf, ethuiusmodi. 'album', enim, de suo significato primario albedinem signi-ficat, secundum quod docet doctor subtilis in loyca sua,3 et verum est.secundario significat subiectum informatum albedine, scilicet, sortem uelplatonem quando sortes vel plato est albus - quod si desistat esse albus,non significat ipsum nee pro eo supponit. vnde, si sortes non sit albus, nonest verum dicere: 'sortes est albus' et, per consequens, propter muta-cionem factam in re, secundario significata per istum terminum 'albus';'albus' significare desistit et cadit iste terminus a suo secundario signi-ficato.

29.05 vtrum, vero, propter mutacionem factam in re cadat a suo signi-ficato primario vel non, est magis difficultas voluntaria et vocalis quamrealis. si, enim, dicatur quod 'album' non significat albedinem nisi quandoactv subiectum informat, ita quod significet albedinem prout includitrespectvm unionis ad subiectum, sic dicere haberent consequenter quod,propter mutacionem factam in re, eciam primarium significatum desistet.

1 Vide supra, L 1.02, 1.09-1.13.2 Vide supra, L 6.06; 6.12, n. 31.3 scotus] annotator 1 in tnarg.\ vide Scotus, In Porphyrium, t. 1, p. 210: "Per idem ad

secundum argumentum dico, quod concretum primo modo significat formam, ut est insubjecto, et tale est tantum in accidentibus, sicut album respectu albedinis. Secundo veromodo, ut est in suppositis, et sic est in substantiis; ut homo respectu humanitatis. Adprobationem, cum dicitur, Omne concretum habet definitionem denominativi; dicendum,quod concretum substantial non habet illam definitionem, quia non differt solo casu, idest, sola inclinatione formae ad subjectum respectu abstracti, sicut sumitur ibi casus, seddiffert sola inclinatione formae ad suppositum."

CAPITULUM UIGESIMUM NONUM 185

Si, autem, dicatur quod ex suo primario significato sic solam albedinemsignificat, non quia eciam istum respectvm includit, sic deberet dici quodpropter mutacionem rei a suo significato primario non caderet - videtur,tamen, magis esse dicendum secundum primum modum.

29.06 Secundo, posset esse vnum dubium magis reale: vtrum, videlicet,talis terminus quandoque in proposicionibus aliquibus pro suo primariosignificato supponat? ad hoc dico quod, licet hoc raro (35V36r) contingat,potest, tamen, aliquando contingere, sicut patet in ista proposicione:'album disgregat;' non, enim, potest hie 'album' pro ipso subiecto sup-ponere, cum ipsum subiectum non disgreget, nee pro toto composito exutroque, quia vel illud compositum esset illud quo aliquid disgregat velquod non; manifestum est quod, quia non minoris virtutis4 est albedoexistens in subiecto quam quando, per diuinam potenciam, existit sinesubiecto; sed quando sine subiecto existit, est quod disgregat, sicut patetmanifeste; ergo, quando est in subiecto, est quod disgregat et, per con-sequens, in ista proposicione 'album' pro albedine supponit. et sic est deisto termino, ita de alijs multis est dicendum.

29.07 Tercium, vero, qui sic secundario plura significant quod determinis ista secundario inportantibus possunt vere, eciam re destructa,predicari, sunt termini absoluti. cuiusmodi sunt 'homo', 'animal', 'lapis','asinus', et huiusmodi. 'homo', enim, primo et principaliter significat illamnaturam quae de se communis est omnibus hominibus; secundario, vero,significat sortem et platonem et cetera indiuidua et, siue sortes sit in rerumnatura, siue non, adhuc ista proposicio est vera: 'sortes est homo' quia, pertalem proposicionem, sicut supra dictum est,5 non inplicatur sortem inrerum natura existere. primarium eciam signiflcatum, siue res sint, siuenon sint, significant.

29.08 Ex istis, autem, patet quomodo debet auctoritas ista damasceniintelligi; dicit, enim, in loyca sua, capitulo quadragesimo octauo,6 quodomne vniuersale plura significat, que autoritas debet sic intelligi: quantumad secundarium signiflcatum, non quantum ad primarium, et ideo, quidicunt vniuersale vnum significare non errent, sed proprie et recte dicunt,quia intendunt dicere quod vnum significat primo et principaliter;damascenus, vero, quando dicit quod plura significat, intendit de suosignificato secundario et minus principali.

4 virtutis] corrector 3 in marg.5 Vide supra, L 24.17, 24.19, 24.20.6 Vide Ockham, Summa logicae, I, 33, p. 96, lines 39-41; Joannes Damascenus,

Dialectica. Version of Robert Grosseteste, ed. O. A. Colligan (St. Bonaventure, N.Y.:Franciscan Institute, 1953), p. 50, line 90: "Universale est quod multa significat."


29.09 termini, vero, significantes res priuative et negative se habent induplici differencia quia quidam significant res absolutas, quidam resrelativas. si, autem, significant negative res relativas - cuiusmodi sunt'ingenitunV et 'inproductum' et huiusmodi - 'ingenitum', enim, non signi-ficat nisi istum respectvm qui est filiacio, et hoc priuative, 'inproductum'eciam inportat istum respectvm qui est inter causam et effectum negative,et non est aliud dicere aliquid 'significare priuative1 nisi quod de re, de quatalis terminus verificatur, potest illud, quod sic signiflcat negative, verenegari, sicut vere contingit dicere quod 'ingenitus non est films/ vel 'nonhabet filiacionem/ et sic de consimilibus.

29.10 termini, autem, significantes res absolutas negative sunt 'motus','quies\ et huiusmodi - illud, enim, idem quod 'motus' significat positive,illud idem significat 'quies' priuatiue. si, enim, exprimeret quid nominis'quietis', diceretur quod est 'priuacio motus\ et sic est de multis alijs.vtrum, autem, tales termini priuative significent aliquid relative, preterrem que priuant, quod quidem relative sit in re de qua tales terminipredicantur substantiue, vel non, ad presentem speculacionem non per-tinet et ideo, de hoc studiosius inquiras.

CAPITULUM TRIGESIMUM:IN QUO OSTENDITUR QUOT MODIS FIT DIUISIO

30.01 Quia, vero, loyci frequenter dicunt quod superiora in sua inferioradiuiduntur, multociensque vtuntur eciam isto termino 'diuidere1, ideo posthoc curabo ostendere quomodo diuisio fieri habeat multis modis. et quiaistam materiam non possum prosequi tarn prolixe sicut boecius in libellosuo diuisionum prosequitur,1 ideo sectabo predictum auctorem - aliqua,secundum suam intencionem, perstringam.

30.02 Ad cuius euidenciam est sciendum quod diuisio fit per se et peraccidens; diuisio, autem, per se fit multis modis: est, enim, diuisio per segeneris in species, sicut (36r/36v) quando2 dicimus animalium, quedamracionalia, quedam irracionalia. et est alia diuisio quando totum diuiditurin suas partes; aliquod, autem, totum diuiditur in partes similes et aliquodin partes dissimiles. totum, autem, quod diuiditur in partes similes estquando partes nomen et diffinicionem tocius habent vel retinent, et istepartes se habent in duplici differencia et, per consequens, totum quiaquoddam totum, sic diuiditur in partes similes quia ille partes non solum

1 Boethius, Liber de divisione, PL 64: 875o-892A.2 sicut] bis.

CAPITULUM TRIGESIMUM 187

nomen et diffinicionem tocius habent, sed eciam possunt vnum eciamindiuiduum numero constituere. quod quidem indiuiduum est ex eisconstitutum, in eadem specie reponitur in qua ille partes componentesponebantur.

30.03 Aliud, autem, totum in partes similes diuiditur que, licet nomen etdiffinicionem tocius retineant, non, tamen vnum indiuiduum numeropossunt constituere. primum, autem, totum vocatur 'totum homogenium',sicut aqua, ignis, et huiusmodi; vnde, enim, totalis aqua, diuiditur indiuersas partes aque, que partes nomen et diffinicionem tocius aqueretinent et possunt vnum indiuiduum in specie aque componere, et sic estde ceteris homogenijs.

30.04 De secundo, autem, toto ponit boecius in libro divisionumexemplum,3 dicens quod, cum hominem in sortem et catonem et vergi-lium et siceronem,4 et in ceteros homines particulares diuidimus, diuisio-nem tocius in suas partes facimus. non, enim, dicit boecius homo genus,nee singulares homines genera esse possunt, sed partes quibus homoconiungitur.

30.05 Ex ista autoritate pluribusque alijs que a boecio in predicto libroponuntur, apparet apercius quod ista non est diuisio vocis in suas signi-ficaciones, scilicet, qua 'homo' diuiditur in homines singulares; iste,autem, partes recipiunt nomen et diffinicionem ipsius hominis, non,tamen, possunt vnum indiuiduum numero constituere.

30.06 totum, autem, tune diuiditur in partes dissimiles quando partesnee nomen nee diffinicionem tocius retinent, sicut quando domus diui-ditur in ligna et lapides, et homo in capud et manus, et huiusmodi.

30.07 Aliam, autem, diuisionem ponit boecius quando vox diuiditur inproprias significaciones, sicut quando 'cams' diuiditur in latrabilem etpiscem marinum, et huiusmodi. huiusmodi, autem, diuisionis duplex estmodus: vnus modus secundum predictum exemplum, quando vna voxsola diuiditur in sua significata, alia quando vna oracio, verbis nomi-nibusque composita, in plures sensus recipit seccionem, et ponit exem-plum de isto: 'aio te tacide romanos vincere posse.'5 multiplicitas, autem,

3 Boethius, Liber de divisione, PL 64: 877o: "Cumque hominis dicimus partesCatonem, Virgilium, Ciceronem et singulos qui cum particulares sint, vim tamen totiushominis jungunt atque componunt."

4 Nota formam nominis scribendi.5 Boethius, Liber de divisione, PL 64: 878A: nomen scriptum ut: "tacide", apud

editionem citatam est: "Aeacida."

que est in prime modo diuidendi vocatur 'equivocacio' et diuisio vocatur'diuisio equivoci in equivocata'; oracionis, vero, per signiflcacionesproprias 'distribucio ambiguitatis discrecione', quam greci 'amphiboliam'vocant et ex multiplicitate talis oracionis prouenit fallaciam amphibolic.

30.08 Circa, vero, sic narrata, primo videndum est qualiter genusdicatur diuidi in species; secundo, qualiter dicatur per se diuidi in species;tercio, ponenda est differencia inter diuisionem generis in species et interdiuisionem tocius in partes et vocis in signiflcaciones.

30.09 Quantum ad primum, dico quod alio modo loquitur de diuisionegeneris in species phisicus et alio modo loycus. pro tanto, enim, diceretphilosophus naturalis genus in species diuidi quia res ilia, que est genus,per racionem formalem speciei contrahitur; loycus, vero, pro tanto diceretgenus in species diuidi quia sub genere < inuen > ientur6 voces plures, velconceptvs, de quorum quolibet genus predicatur in quid, (36V37r) etquorum quodlibet inportat aliquid ad ipso genere7 distinctum formaliter,quod, tamen, ad essenciam et intraneitatem pertinet rei per talemterminum inportate,8 et in quorum diffmicione, si diffmiuntur, ipsumgenus ponitur, sicut sub 'animali' accipitur 'asinus' et 'homo', de quibus'animal' in quid predicatur et tarn 'asinus' quam 'homo' inportat aliquiddistinctum formaliter quod, tamen, sic distinctum, ad essenciam reiinportate per istum terminum 'homo' pertinet, sicut patet manifeste. etcertum est quod, si 'homo' vel 'asinus' difflniretur, 'animal' in diffmicionecuiuslibet poneretur.

30.10 Per istam descripcionem patet ad tercium argumentum quia, perquamlibet partem positam in ista diffmicione distinguitur diuisio generisin species a diuisione tocius in partes dissimiles et a diuisione tocius inpartes similes, ex quibus partibus vnum numero potest fieri, certum est,enim, quando domus diuiditur in ligna et lapides et huiusmodi, quod subvna voce non accipiuntur plures voces, nee domus de ligno vel lapidibusin quid predicatur, nee inportant aliquod solum ab ipsa domo distinctumformaliter, sed eciam realiter, et sic patet de alijs. et idem est de partibussimilibus que possunt vnum indiuisum componere.

30.11 per duas, vero, vltimas particulas differt diuisio generis in speciesa diuisione tocius in partes similes que non possunt vnum indiuisumcomponere. licet, enim, sortes inportet aliquid distinctum ab nomine,

6 -ientur] corrector 2 in marg.1 quorum quodlibet] spscr.; ab ipso genere] corrector 3 in marg.8 em. ms. inportante.

CAPITULUM TRIGESIMUM PRIMUM 189

tamen, illud ad essenciam indiuidui inportati per istum terminum 'sortes'non pertinet, quamuis ab eo non distinguitur realiter. patet nichilominusquod, si sortem diffinias, 'hominem' in eius diffinicione non pones, pateteciam qualiter distinguitur a diuisione transcendencium in sua inferiora,quia transcendens, puta, ens, sic in sua inferiora diuiditur quod, tamen, ineorum diffinicione non cadit, et ex istis eciam patet quomodo distinguitura diuisione que est equiuoci in equiuocata.

30.12 Quantum ad quartum, dico quod pro tanto genus per se in suasspecies diuiditur, quia de suis diuidentibus in quid et essencialiterpredicatur. et propter eandem racionem potest dici totum per se diuidi insuas partes, et hoc de toto quod diuiditur in partes similes que non possuntvnum indiuiduum numero componere.

30.13 Sicut, autem, diuisio per se fit tribus modis, sic diuisio peraccidens tribus modis habet fieri: vnus modus est quando subiectum inaccidencia diuidimus; secundus quando accidencia in subiecta, et terciusquando diuidimus accidens in accidencia. subiecti, autem, in accidenciadiuisio est quando dicimus: 'omnium hominum, alij sunt albi, alij suntnigri, alij medio colore colorati.' hec, enim, accidencia sunt hominum etnon hominum species, et 'homo', subiectum horum est et non genus,accidencia, vero, in subiecta diuisio fit quando dicimus quod eorum quedesiderantur et expectantur, alia in corpore, et alia in anima, sita sunt.patet, enim, quod illud quod expectatur accidens est anime, cum nullumnobis essenciale expectemus, et genus esse non potest. illud, vero, in quoalterum situatur, puta, anima vel corpus illius, non est species, sedsubiectum. accidens, autem, in accidencia diuidimus quando dicimusalborum, alia dura, vt margarita, alia mollia, ut lac. album, enim, accidensest; mollicies et eciam duricies accidencia sunt, sicut patet. Qui, vero,istarum diuisionum differenciam et conuenienciam voluerit cognoscere,ad librum diuisionum boecij recurrat, quia ibi de hoc satis prolixetractatur. (37V37V)

CAPITULUM TRIGESIMUM PRIMUM:IN QUO OSTENDITUR QUID SIT TOTUM

31.01 His visis, aliqua de toto sunt dicenda. ad cuius euidenciam estsciendum quod 'totum' aliquando accipitur pro uno composito exdistinctis partibus facientibus per se vnum, et aliquando pro vno totocomposito ex partibus facientibus per accidens vnum, et aliquandoaccipitur pro vno communi ad singularia vnius speciei.

31.02 primo modo, vero, accipiendo 'toturrf potest subdiuidi quia, talespartes sic per se vnum facientes, aut sunt eiusdem racionis, aut suntalterius racionis. si sint alterius racionis, tune concursus istarum duarumparcium dicitur 'generacio', sicut patet quando materia et formasubstancialis concurrunt ad aliquid totum componendum. si, autem, sunteiusdem racionis, tune concursus talium parcium vocatur 'augmentacio',sicut patet quando ex duabus aquis fit vna tota aqua.

31.03 Compositum, autem, ex partibus per accidens facientibus vnumse habet in triplici differencia quia, aut ille partes faciunt sic vnum perquandam formam, puta, quod vna sit informans et alia informata, aut peraggregacionem, aut per quandam colligacionem. prima tota vocantur 'totaper aggregacionem'; cuiusmodi sunt quinque lapides in vno aceruo. Et deisto philosophus ponit exemplum, quinto metaphisice, capitulo de eodem,1

de < monstrans > 2 quod idem est quod tibia congregare per quandamcolligacionem vel ligacionem copulata. vtrum, autem, vnio taliumparcium, per accidens vnum faciencium, sit aliquis respectvs realiterdistinctus, in predicamento relacionis patebit.

31.04 Dubium, tamen, potest esse: vtrum ista forma tocius, que diciturex concursu materie et forme resultare, sit aliquid a materia et formadistinctum quoquo modo ? Ad illud dubium dico quod sit; quod probo istomodo: certum est, enim, quod omnes concedunt, quod materia et formasunt causa compositi. quero, ergo: quando dicitur quod materia est causacompositi, vel quo forma est causa compositi, quid ipsa forma causet? aut,enim, causat se ipsam, aut materiam, aut materiam et se ipsam, aut aliquidaliud distinctum a materia et forma quoquo modo, aut nichil.

31.05 vltimum, vero, scilicet, quod dicatur causa quia nichil causat,manifestum est quod illud non potest dari. nee primum, quia nichil estcausa sui ipsius, nee ipsam materiam, tamen, quia ipsa materia estingenerabilis et incorumptibilis. tercium eciam dari non potest, quiasequitur: causat se et materiam, ergo causat se, quia a copulativa adquamlibet partem, nisi in terminis numeralibus, est consequencia bona;sed consequens est falsum; ergo, antecedens. si quartum datur, hoc estintentum, quia quidquid voces illud quod causatur a materia et forma, noneuro, quia illud 'formam tocius1 appello.

1 Aristoteles, Meta. 5, 6 (1016al-3), p. 273: "Secundum se vero unum dictorum aliadicuntur natura continuitatis, ut onus vinculo, et lignum cum visco. Et linea et si flexa sit,continua autem una dicitur; sicut et partium singulae, ut tibia et brachium."

2 lacuna inter "de eodem de" et "quod."

CAPITULUM TRIGESIMUM PRIMUM 191

31.06 Sed contra illud potest obici primo sic: si ex vnione animeintellective cum materia tocius resultat aliqua forma tercia, eadem racione,ex vnitate illius forme tercie cum isto composito ex materia et formaintellectiva resultabit quarta forma; ex vnitate illius quarte, forma quinta -et sic in infinitum; vel standum est primo.

31.07 Secundo, sequitur quod aliqua forma in homine sit perfecciorquam anima intellectiva quia vltimum, ordine generacionis, est semperperfeccius; sed ista forma tercia sequitur animam intellectivam et animaintellectiva precedit sicut causa precedit suum effectuni; igitur, ista formaest perfeccior anima intellectiua. De ista conclusione multum dubito quianon videtur vera.

31.08 Tercio, quia non apparet si esset forma similiter addita illis duabuspartibus quin deus posset facere earn per se esse et earn conseruare in essesine illis partibus precedentibus et, per consequens, esset totum sine par-tibus - quod contradiccionem includit. (37v/38r)

31.09 propter ista notandum est ad presens quod illud, quod ex talibuspartibus resultat, non est forma licet vocatur 'forma tocius,' sed est tantumformalis entitas. ista, autem, formalis entitas non distinguitur ab illispartibus simul sumptis, nisi tantum formaliter, et per hoc patet ad primumquia non dicitur vniri illis duabus partibus, cum vniri non possunt nisidistincta realiter et ideo, non oportet aliam formam resultare.

31.10 Ad secundum patet quia non erit aliqua forma perfeccior inhomine ipsa anima intellectiva; bene, tamen, erit aliqua entitas formalisperfeccior entitate ipsius anime intellective, sed hoc non est inconueniens,cum ilia formalis entitas vtramque entitatem complectitur, scilicet,entitatem materie et forme.

31.11 Ad tercium patet quod non oportet quod totum sit sine partibus,quia ista forma tocius non est aliquid distinctum ab istis duabus partibusrealiter et, per consequens, non potest ab eis separari.

31.12 totum, autem, quod est commune ad singularia vnius speciei est'homo', 'asinus', 'lapis', et huiusmodi; 'homo', enim, est communis adsortem et platonem, et ad cetera indiuidua.

31.13 Sed hie est vnum dubium, quia non videtur aliqua racio quare'homo' magis dicatur 'totum' respectv sortis et platonis quam 'animal'respectv 'hominis' et 'asini' et, per consequens, sicut diuisio qua 'homo'diuiditur in sortem et platonem dicitur 'diuisio tocius in partes', ita diuisioqua 'animal' diuiditur in 'hominem' et 'asinum' - cuius oppositum dictumest supra.


31.14 Ad illud dico, quod diuisio 'hominis' in sortem et platonem estdiuisio tocius in partes, non diuisio 'animalis' in suas partes, scilicet,species, racio, autem, est ista: quia ad hoc quod aliquid dicatur 'totum'respectv alterius, oportet quod totam quidditatem illius partis cuius dicitur'totum' includat; genus, vero, totam quidditatem sue speciei non dicit, sedspecies aliquid quidditativum supra ipsum genus addit et ideo, speciei nonpotest dici 'totum'. econuerso est de specie, quia species totam quidditatemindiuidui includit, licet, enim, indiuiduum aliquid distinctum formaliterad ipsam speciem addat. quia, tamen, ista racio formalis non est quid-ditativa, ideo respectv indiuidui potest species dici 'totum'.

31.15 Cetera, autem, que de toto sunt dicenda, studiosius discutias.

CAPITULUM TRIGESIMUM SECUNDUM:DE EODEM, DISTINCTO, ET DIUERSO

32.01 Cum, vero, tarn loyci quam theologi istis terminis: 'idem','distinctum', et 'diuersum' frequenter vtantur, ideo de quolibet istorum etprimo de 'eodem' sunt aliqua dicenda et primo circa illud capitulum estsupponendum quod aliqua dicuntur 'idem genere' et aliqua 'idem specie'et 'idem numero', et multis alijs modis, de quibus pertractare longumforet. videndum est: de quibus predicatur 'esse idem realiter' ? secundo: siydemptitas realis est maxima ydemptitas? tercio, videndum est: de quibuspredicatur 'esse idem formaliter' ? quarto, videndum est: vtrum inportataper superiora, et hoc loquendo de primo significato, sint idem formalitercum illis que per inferiora inportantur? quinto: vtrum indiuidua eiusdemspeciei sint idem formaliter? sexto: vtrum ydemptitas formalis sitydemptitas realis?

32.02 Ad primum dico quod de illis predicatur 'esse idem realiter1 quesic se habent quod vnum per nullam potenciam potest esse in rerumnatura, altero non existente; huiusmodi, autem, sunt passio et propriumsubiectum, sicut ostensum est supra.1 Ex isto (38r/38v) eodem patet quodintellectvs et voluntas non distinguitur ab anima intellectiva realiter, cuminpossibile sit animam esse nisi sit intellectvs et voluntas, nee econuerso,et hoc loquendo de intellects et voluntate creata.

32.03 Sed contra illud potest obici: quia tune sequitur quod duerelaciones, puta, similitudo que est in isto albo, et similitude que est in alioalbo, essent idem realiter, cum sit inpossibile esse vnam sine alia. Ad illud

1 Vide supra, L 22.10-22.14.

CAPITULUM TRIGESIMUM SECUNDUM 193

potest dici dupliciter: primo, quod ista tenet in absolutis, et non inrelativis, et quia in absolutis non contingit instanciam invenire, ideoregula bona est. Aliter posset dici quod deus posset facere vnam rela-cionem sine ilia ad quam sicut ad terminum refertur; nee autoritas philo-sophi in predicamentis, que dicit quod relativa posita, se ponunt, etcetera,2 recipienda est in hac parte, cum deo non tantam potenciamattribuat sicut theologi3 attribuunt. Ex isto patet quod esse et essencia,sicut aliqui false ymaginantur, non distingui realiter.

32.04 Quantum ad secundum: dico quod, accipiendo maximamydemptitatem pro ydemptitate que nullam distinccionem, siue non-ydemptitatem, secum permittit, sic non est ydemptitas realis maximaydemptitas quia ydemptitas realis distinccionem, siue non-ydemptitatem,formalem compatitur. probatum, est, enim, supra,4 quod subiectum etpropria passio non possunt distingui realiter et, tamen, non sunt ydemformaliter, cum vnum in diffinicione alterius non cadat et hoc loquendode propria diffinicione que non datur per additamentum.

32.05 Sed hie est vnum dubium: vtrum ista sit bona consequencia: suntidem realiter, ergo sunt idem, et de isto modo pertranseo quia in tractatvde consequencijs declarabo et ostendam istam consequenciam non valere.

32.06 De tercio dico quod de nullis predicatur 'esse idem formaliter1 niside terminis synonymis, ipsis supponentibus personaliter et significativequia, ipso facto quod sunt plura quoquo modo, nisi sint synonymainportata per talia, sunt distincta formaliter. vnde, nee de attributis diuinis,de quibus magis videretur, potest predicari.

32.07 Quantum ad quartum: dico quod dupliciter potest intelligi aliqua'esse idem formaliter'; vno modo potest intelligi quod quidquid competitvni cum reduplicacione competit alteri eciam reduplicative, et taliapropriissime dicuntur 'esse idem formaliter'. alio modo potest intelligialiqua 'esse idem formaliter' quando vnum ponitur in diffinicione propriaet explicite quid rei alterius, et isto modo vtuntur multi isto termino 'esseidem formaliter', quamuis in rei veritate non sit eius propria acceptacio.Loquendo, vero, de 'idem formaliter' primo modo, patet euidenter quodsuperiora et inferiora, eciam significative ipsis sumptis, non sunt 'idemformaliter'. hec, enim, proposicio vera est: 'homo est racionalis inquantum homo'; tamen, hec non est vera: 'homo in quantum animal', vel

2 Aristoteles, Cat. 1 (6b), p. 18, lines 13-14.3 em. ms. theoligi.4 Vide supra, L 22.09.


'animal in quantum animal est rationale/ Si, autem, loquamur de 'esseidem formaliter' secundo modo, sic sunt inferiora et superiora 'eademformaliter', cum superius essencialiter, quod non est transcendens, indiffinicione quidditativa sui inferioris ponatur.

32.08 et sciendum est quod, quando dicitur quod 'superiora et inferiorasunt idem realiter, et formaliter' et huiusmodi, quod non accipiuntur hie'superiora' et 'inferiora' pro vocibus, nee pro conceptibus, quia tune,quelibet talis proposicio esset inpossibilis; sed accipiuntur 'superiora' et'inferiora' in talibus proposicionibus pro rebus, per tales terminos (38V39r) et conceptvs inportatis, et isto modo vere sunt et necessarie.

32.09 De quinto articulo est vna opinio que dicit quod indiuiduaeiusdem speciei sunt 'eadem formaliter' et probat ipse5 sic: quia ilia quehabent eandem proprie dictam diffmicionem sunt 'eadem formaliter'; sedindiuidua eiusdem speciei sunt huiusmodi; ergo, et cetera, maior esteuidens et potest sic probari - licet ab eo non probetur - quia diffinicioproprie dicta exprimit racionem formalem et quidditativam difflniti, et vnasola diffinicio vnam solam racionem forrrialem et, per consequens, quehabent vnam diffinicionem videtur quod habeant vnam racionamformalem. Sed illud non videtur michi esse possibile, nee verum, nisihomo velit loqui ad placitum - et contra tales, non est disputandum.eadem, enim, facilitate dicam quod omnes species 'animalis' sunt 'idemformaliter', quia conueniunt in diffinicione ipsius 'animalis'. Et si dicaturquod non est simile, quia quelibet species preter naturam generis includitdifferenciam specificam per quam inter se distinguuntur, Istud non valet,quia multum plus distinguuntur due differencie indiuiduales, eciam se-cundum istum, quam due differencie specifice. et patet per doctoremquem ipse sequitur, quod duo gradus indiuiduales sunt primo diuersi, due,autem, differencie specifice non. et constat quod tanta ydemptitate estgradus indiuidualis 'idem' et non minori ydemptitate cum natura specificasicud natura specifica cum natura generis, quia ex utraque parte estydemptitas realis et distinccio formalis; ergo, sicut iste raciones specificeinpediunt ne diuerse species sint 'idem formaliter', eadem racione istigradus indiuiduales inpedient ne indiuidua quibus competunt sint 'idemformaliter', vel si ex vna parte ponatur formalis ydemptitas et ex alia debetponi. conflrmatur ista racio quia que conueniunt formaliter, maximeconueniunt; sed indiuidua non maxime conueniunt; ergo, non conueniunt

5 Vide Ockham, Summa logicae, III-3, 29, De eodem et diverse, pp. 695-697; cf.ibidem II, 2, p. 253, line 124 - p. 254, line 152; III-l, 4, p. 374, line 275 - p. 375, line 1.

CAPITULUM TRIGESIMUM TERCIUM 195

formaliter. maior est euidens quia conueniencia, siue ydemptitas formalis,est <qua vnumquodque est vltimate indiuisum in se et a quolibet diuisum.minor patet quia, que differunt et distinguuntur per aliqua primo diuersa,non maxime conueniunt - ista est per se < notum > ; sed indiuiduaeiusdem speciei distinguuntur per aliqua primo diuersa quia per dif-ferencias indiuiduales; ergo, et cetera. Prima racio sua non congrvit quiaminor est falsa, sicut iam ostensum est, propter falsam inplicacioneni;inplicatur, enim, in ilia minori quod indiuidua habeant diffinicionem -quod satis a philosopho, septimo metaphisice,6 inprobatur.

32.10 Quantum ad sextum: dico, si loquamur de ydemptitate que estquedam relacio racionis, que quidem relacio racionis non est aliud quamquidem conceptvs, mediante quo, aliqua res ad seipsam per intellectumcomparatur, sic dico, quod non est ydemptitas realis quia non esset,cessante operacione intellectus. si, autem, loquamur de substrate illiconceptvi, vt queratur vtrum formalitas sit in re propter operacionemintellectus? - sic dicendum est quod sic, et quod est ydemptitas realis.Omnia, autem, que dicta sunt de 'idem' opposite modo possunt dici de'distincto', cum sint inter se opposita; et ista sufflciant, et cetera.

CAPITULUM TRIGESIMUM TERCIUM:DE DIUERSO

33.01 Uiso de 'idem' et 'distincto', videndum est de 'diuerso'. Ad cuiuseuidenciam est sciendum quod diuersa se habent in triplici differenciaquia quedam sunt diuersa que, tamen, in aliquo conceptv inferiorivniuoce conueniunt, quedam, vero, solum in conceptv entis, et quedamnee in conceptv aliquo, nee in conceptv entis, vniuoce loquendo.

33.02 Ilia que sunt diuersa primo modo sunt (39r/39v) substancia,quantitas, qualitas; ista tria conueniunt vniuoce in vno conceptv inferioriconceptv entis, scilicet, in isto conceptv 'absolutum'; de quolibet, enim,istorum verum est dicere quod 'est absolutum,' et quod 'iste conceptvs"absolutum" vniuoce competat eis' - patet quia sufflcit ad contra-diccionem. verum est, enim, dicere de quolibet quod 'est absolutum' vel'non est absolutum,' et vna vera est necessario et altera falsa, quod, autem,sit conceptvs communis istis terminis patet quia aliquis potest esse certusquod quantitas est absolutum et, tamen, dubitare vtrum sit substancia vel

6 Vide supra, L 26.03, n. 2; cf. Aristoteles, Meta. 7, 10 (1035b35-1036a6), p. 436:"Ratio vero ipsius universalis ... puta circuli hujus et singularium alicujus, aut sensibilis,aut intellectualis ... horum autem non est definitio."


qualitas, sicut moderni multi dubitant et, per consequens, iste conceptvs'absolutum' communis est qualitati et substancie et, qua racione istisduobus, eadem racione et quantitati.

33.03 Diuersa, autem, secundo modo sunt omnes res decem predi-camentorum et deus; est, enim, conceptvs 'entis' communis vniuoce deoet creaturis et potest hoc probari per racionem nunc factam. Et con-firmatur predicta racio, quia aliquis videns philosophus discordare potestesse certus quod primum principium est ens et, tamen, proptercontrarietatem eorum - quia vnus ponit ipsum creatum et alius non-creatum - potest dubitare quis eorum verum dicat et, per consequens,habebit conceptvm.

33.04 Diuersa, autem, tercio modo sunt differencie indiuiduales etpassiones entis, quia nee passionibus entis, nee istis differencijs conuenitens vniuoce. qualiter, autem, raciones probant deum conuenire inconceptv vnico cum creatis et qualiter non, similiter, quomodo potest essequod differencijs vltimis non conueniat aliquis conceptvs vniuoce, adpresens non pertinet ostendere, nee ista de diuersis inserui nisi ad occa-sionem dandum cogitandi studientibus; vnde, ista sufficiant.

CAPITULUM TRIGESIMUM QUARTUM:DE OPPOSITIS JAM COMPLEXIS QUAM INCOMPLEXIS

34.01 Sequitur nunc de oppositis aliqua dicere, et primo dicendum estde oppositis incomplexis, secundo de complexis. Ad primum, uero, primovidendum est de opposicione incomplexorum que sunt res, distinguendocontra signa rerum. ad cuius euidenciam est sciendum quod talia oppositaincomplexa se habent in triplici differencia, quia quedam sunt oppositaque opponuntur contrarie, quedam relative, quedam contradiccione.

34.02 Opposita contrarie se habent in duplici differencia, quia quedamsunt mediata, quedam inmediata. mediata sunt ilia quorum utrumquepotest simul negari a subiecto circa quod habent fieri, eciam constanciaipsius subiecti posita; cuiusmodi sunt album et nigrum. potest, enim, ponilapis, vel aliquod aliud corpus in quo potest esse albedo et nigredo et,tamen, potest vere dici quod nee est album nee nigrum, quia potest essemedio colore coloratum. talia, autem, opposita se habent in duplicidifferencia, quia quedam opposita habent medium cui nomen inpositumest, sicut patet de albo et nigro; quedam, autem, habent medium, sed illinon est nomen inpositum, sed debet sibi fingi nomen, secundum

CAPITULUM TRIGESIMUM QUARTUM 197

doctrinam aristotilis in libro predicamentorum,1 per abnegacionemvtriusque extremorum, sicut patet quod bonum et malum opponuntur etdicimus quod medium inter ista duo est illud quod nee bonum est nequemalum, et patet de isto medio exemplum manifestum in moralibus - lapis,enim, nee bonus nee malus est, loquendo moraliter, et sic est de multisalijs.

34.03 Opposita, autem, inmediata sunt ilia quorum alterum, hoc estvnum, vel alivd; et hoc, ita quod 'vnum' vel 'alivd' sit distinctum (39v/40r)extremum de subiecto, circa quod habent fieri, de necessitate predicatur,posita subiecti constancia. cuiusmodi sunt sanitas et egritudo, equalitas etinequalitas. et est sciendum quod, licet, secundum intencionem philosophisit ista diffinitio vera, tamen, si sanitas et egritudo sint alique qualitatesdistincte realiter a subiecto, et equalitas et inequalitas aliquid inportentdistinctum a re ilia que dicitur 'equalis1 vel 'inequalis', non est verum quodde istis oppositis dicitur, ymmo non sunt aliqua opposita quin deus possetfacere subiectum istorum esse in rerum natura et, tamen, vtrumqueistorum oppositorum a subiecto negare.

34.04 Opposita, vero, relative sunt iste relaciones vere in re existentes,que non possunt eidem respectv eiusdem competere; cuiusmodi suntpaternitas et filiacio; licet, enim, aliquis possit esse filius vnius et pateralterius, non, tamen, potest esse pater et filius respectv eiusdem.

34.05 Sed hie est vnum dubium: quia, si paternitas et filiacio sunt resdistincte a subiectis, non valet quod, si sortes sit filius platonis, quin deusillam filiacionem, que est in sorte, possit ponere in platone, eciam ipsaremanente in sorte, cum possit facere vnum accidens in duobus subiectis,et eodem modo de paternitate que est in platone et, per consequens, idempoterit esse pater et filius, eciam respectv eiusdem - quod absurdissimumvidetur.

34.06 Ad illud dubium dicerent illi qui dicunt quod beatus loannes fuitfilius naturalis gloriose virginis,2 quod conclusio est vera quia in premissisnichil apparet negandum, secundum eos, ut videtur. Sed quia illud eciamconcedere aliqualiter absurdum est, ideo de isto dubio usque ad predica-mentum relacionis pertranseo quia ibi prolixius de ista materia tractabo.

1 Aristoteles, Cat. 1 (7a5-6), p. 19, lines 16-17: "Aliquotiens autem forte et nominafingere necesse erit..."; ibidem (7bl2), p. 20, lines 27-28: "... fortasses erit necessariumnomen fingere."

2 Vide lo. 19: 26: "Cum vidisset ergo Jesus matrem et discipulum stantem querndiligebat, dicit matri suae: Mulier ecce filius tuus."

iiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii98

34.07 Opposite, autem, incomplexa contradiccione sunt ilia que nullisubiecto, nee simul nee successiue, possimt competere; cuiusmodi suntindiuidua completa de genere substancie et accidencia quecunque. sortes,enim, et albedo et nigredo vel paternitas sic sunt composita quod nulli, neesimul nee successiue, possunt competere quia prime substancie, secun-dum philosophum in praedicamentis,3 nee sunt in subiecto nee dicunturde subiecto.

34.08 Quantum, autem, talia dicantur opposita contradictorie patet, quiacertum est quod plus opponuntur quam albedo et nigredo, quia albedo etnigredo conueniunt in hoc, quod est 'posse conuenire eidem subiectosuccessiue', licet non simul. hec, autem, duo in hoc non conueniunt, sicutpatet, sed albedo et nigredo sunt contrarie opposita, ergo sortes et albedoopponuntur contrarie et plus; sed non est maior nisi contradictoria; ergo,et cetera.

34.09 Ex isto patet falsitas dicencium quod in re extra, distinguendo rescontra signa rerum, non est opposicio. nisi contraria vel relativa,secundum vnam opinionem. Et si arguatur contra illud, quia philosophusdicit in pred'icamentis4 quod substancie nichil est contrarium, sed,secundum hoc, dicam sortes et albedo opponuntur contradictorie - quodnon posset esse nisi albedo contrariaretur sorti - et, per consequens,videtur quod dicam contra philosophum.

34.10 Item, nulla contradictoria sunt quin aliquo modo se habeant infigura;5 omne, autem, quod aliquo modo se habet in figura est proposicio;ergo, que non sunt proposiciones non sunt contradictoria; sed manifestumest quod ilia duo non sunt proposiciones; ergo, et cetera.

34.11 Confirmatur ista racio, quia vnum oppositorum non potestrecipere suum oppositum; sed sortes potest recipere albedinem; ergo,sortes et albedo non sunt opposita et, per consequens, nee contradictoria.

34.12 Sed, istis non obstantibus, dicendum est sicut prius; et tune, adprimam racionem, quando dicitur quod, secundum philosophum,substancie nichil est contrarium, dico quod intencio philosophi estostendere quomodo aliter differt substancia ab accidente quam differt

3 Aristoteles, Cat. 5 (2al2-13), p. 7, lines 10-12: "Substantia autem est, quae proprie etprincipaliter et maxime dicitur, quae neque de subiecto neque in subiecto est, ut aliquishomo vel aliquis equus."

4 Vide supra, L 21.04, n. 2.5 Scilicet, figura quae dicitur "quadratum oppositionist' vide Aristoteles, De interpret.

10 (19b26-29).

198

CAPITULUM TRIGESIMUM QUARTUM 199

vnum accidens ab alio et tune, postquam ostendit quod hec contradictoriaa se distant, possunt, tamen, fieri circa idem, adiungit in capitulosubstancie quod substancie nichil est contrarium et tune in vna aliaproprietate hanc magis exprimit dicens quod substancia, secundum suimutacionem, est susceptibilis contrariorum. non, ergo, wit dicere philo-sophus quod substancia et accidens nullo modo opponuntur, cum .10.metaphisice6 ponat ea primo diuersa, sed wit dicere quod non est inter eatalis opposicio sicut inter contraria, quia contraria sic opponuntur quodvnum non est susceptibile alterius, sed substancia et accidens sicopponuntur quod, tamen, vnum est susceptibile alterius; vult, ergo, dicerephilosophus quod non opponuntur sicut contradictoria, et hoc est verum,sed non negat quin possint opponi contradiccione.

34.13 Si dicatur quod, secundum philosophum, contraria sunt quemaxime a se distant, sed si substancia et accidens opponerentur (40V 40V)contradictorie, plus distarent quam contradictoria et, per consequens,diffinicio philosophi non esset vera quia ilia non distant maxime quehabent aliqua supra se inter que est maior distancia, sicut de se patet. Adillud dico quod contradictoria possunt comparari inter se vel ad tercium; sicomparantur inter se, sic hac distancia maxime distant, nee aliqua aliapossunt hac distancia magis distare, quia ita est inpossibile quod albedo sitnigredo, sicut quod sortes sit albedo, si, autem, comparentur ad aliquodtercium, puta, ad subiectum quod est vtriusque receptiuum, sic non estinter ea maxima distancia quia ista duo conueniunt in hoc predicate:'quod possunt tali subiecto successive conuenire.' contradictoria, autem,habent primam opposicionem et secundam et, per consequens, pluribusopposicionibus opponuntur quam contradictoria, racione cuius pluralitatispossunt dici 'opposita contradictorie1. et tune, quando philosophus dicitquod contradictoria maxime a se distant, verum est, loquendo de distanciaprimo modo dicta, quando dicitur quod contradictoria plus distant, dicoquod non, loquendo de eadem distancia, quin autem possint plus distarealia distancia - hoc non est inconueniens.

34.14 Ad secundum dico quod contradictoria sunt in duplici differencialquedam sunt complexa, quedam incomplexa; autem, sunt in duplicidifferencia, de qua, tamen, duplicitate pertranseo. per hoc, ad argumen-tum: quando dicitur quod 'omnia contradictoria' et cetera, posset dici vnomodo quod hec proposicio est vera, supposito quod illud sincathe-

6 Aristoteles, Meta. 10, 1 (1052al8-19), p. 553: "... secundum se dictorum unum, sednon secundum accidens..."


gorematicum7 'omne' non possit distribuere terminum equivocum proomnibus sui equivocatis, sed solum pro illis que principaliter inportat. etde hoc magis patebit in tractatv de supposicionibus. si, autem, distribuatpro omnibus, falsa est et neganda, quia contradictoria incomplexa nullomodo se habent in figura.

34.15 ad aliud, quando dicitur quod 'vnum oppositunV et cetera, dico:verum est de oppositis contrarie - non, autem, de illis que contradictorieopponuntur. Utrum, autem, visio et cecitas opponantur in re, distin-guendo opposicionem in re contra opposicionem que est in signis rerumvel non, ad me in isto tractatv non pertinet discutere; hoc, enim, diffinitedebet ad librum phisicorum reseruari quia in primo phisicorum principio8

inter principia nature a philosopho computatur et ideo, de illo nuncpertranseo.

34.16 De opposicione, vero, incomplexa eorum que sunt signa rerum,dicendum est proportionaliter sicut dictum est de opposicione incomplexarealium, nee est differencia nisi quod omnia ista possunt simul esse ineodem subiecto, et hoc si talis opposicio sit tarn in conceptibus quam invocibus. potest, enim, conceptvs sortis et albedinis et nigridinis simul etsemel esse in eadem anima. De ipsis, autem, personaliter et significativesumptis dicendum est sicut de alijs incomplexis oppositis.

34.17 Opposita, autem, complexa se habent in multiplici differencia. Adcuius euidenciam est sciendum quod hie loquimur de opposicionecomplexorum stricte, scilicet, de opposicione que est inter proposicionesque non compaciuntur se in veritate, hoc est, que non possunt simul essevere. et per hoc excluditur opposicio que est inter proposicionessubalternas et subcontrarias quia quamuis tales proposiciones sicopponuntur quod vna non est aliquod respectv eiusdem, potest esseeadem proposicio subcontraria et subalterna; tamen, quia possunt simulesse vere, ideo de eorum opposicione pertranseo.

34.18 Quedam opposita, sic sumendo 'opposita', opponuntur contrarie,quedam nee contrarie nee contradictorie, et quedam contradictorie, etquedam plus quam contradictorie. Prima, autem, opposita complexa suntproposicio vniuersalis affirmativa et vniuersalis negativa de eodempredicate et de eodem subiecto et de eodem modo supponente; cuiusmodisunt: 'omnis homo currit,' 'omnis homo non currit,' 'homo est animal,''nullus homo est animal.' iste, enim, proposiciones ita opponuntur quod

7 em. ms. sincathegorematica.8 Aristoteles, Phys. 1, 5 (188al7-189alO).

CAP1TULUM TRIGESIMUM QUARTUM 201

nunquam simul esse vere possunt, vel simul esse false, due, vero, primeproposiciones opponuntur contrarie quia sicut negacio precedens aliquemterminum stantem in aliqua proposicione confuse et distributive etmobiliter, si ilia proposicio sit afflrmativa, facit illam proposicionemequipollere vni proposicioni negative in qua idem subiectum statdistributive et mobiliter, sicut patet in istis: 'omnis homo est animal,1 'nonomnis homo est animal,' que equipollet huic: 'quidam homo non estanimal,1 que est una proposicio negativa in qua subiectum habet sup-posicionem determinatam inmobilem. ilia negacio, sequens aliquem ter-minum communem, stantem confuse et distributive et mobiliter, facitillam proposicionem, si prius erat affirmativa, equipollere vni negativeproposicioni in qua iste terminus communis stat confuse et distributive etmobiliter, sicut patet in exemplo posito. hec, enim proposicio: 'omnishomo non currit' equipollet huic: 'nullus homo currit,' in qua isteterminus 'homo' eundem modum supponendi habet quern habet in ista:'omnis homo currit' et, per consequens, sicut iste: 'omnis homo currit,''nullus homo currit' opponuntur contrarie, nee possunt simul esse vere,licet simul possunt esse false, ita eciam alie (40v/41r) due. Et si queras:quomodo negacio habet, in tali loco posita, talem virtutem et in tali talem,Dico quod indisciplinati est querere omnem causam et demonstracionemexpectare vbi non est; non, enim, potest alia racio assignari nisi quianatura rei talis est, et illud debet sufficere cuilibet volenti proilcere.

34.19 Opposita, autem, incomplexa nee contrarie nee contradictoriesunt due proposiciones quarum vna est vniuersalis affirmativa, velvniuersalis negativa, cuius subiectum est aliquis terminus communis, etalia est particularis affirmativa, vel particularis negativa, cuius subiectumest aliquis terminus qui sic se habet respectv subiecti proposicionisvniuersalis sicut inferius ad suum superius, sicut patet in istis proposi-cionibus: 'omne animal currit,' 'quidem homo non currit,' 'nullum animalcurrit,' 'quidem homo currit.' manifestum est, enim, quod iste proposi-ciones non opponuntur contrarie quia proposiciones que opponunturcontrarie, vna est vniuersalis affirmativa, alia vniuersalis negativa, deeodem subiecto et de eodem predicate; huiusmodi, autem, non sunt iste,sicut patet. certum est eciam quod non opponuntur sicut proposicionescontradictorie quia, scilicet, philosophus, primo elencorum? proposi-

9 Aristoteles, De soph. elen. 1 (165al-10), t. 1, III, fol. 339 r~v E-G: "Nam syllogismusquidem ex quibusdam est positis, vt colligamus aliquid aliud ex necessitate ab ijs, quaeposita sunt per ea, quae posita sunt. Redargutio autem syllogismus est, cum contradictioneconclusionis ... quia fieri non potest vt res ipsas ferentes disputemus, sed nominibus prorebus vtimur signis: et quod accidit nominibus, in rebus quoque arbitramur accidere."


clones contradictorie non sunt vnius et eiusdem rei tantum, sed rei etnominis; nunc, autem, in istis duabus proposicionibus, non est idemnomen ex parte subiecti, sicut patet.

34.20 Si queratur quare philosophus de talibus proposicionibus parti-cularem tractatum non fecit, quia determinando de proposicionibuscontradictorijs sufflcienter de istis determinat, cum iste proposiciones etcontradictorie eiusdem nature sint et eodem modo se habeant quantum adveritatem et falsitatem quia, sicut est inpossibile duas contradictorias simulesse veras vel falsas, ita inpossibile est istas esse veras vel falsas. needifferunt, nisi quia iste, stricte loquendo, non vocantur 'contradictorie'cum non habeant idem subiectum secundum vocem. alie, autem, que'contradictorie1 vocantur, idem subiectum secundum vocem habeant.

34.21 Opposita, autem contradictorie sunt due proposiciones, quarumvna est vniuersalis afflrmativa et alia particularis negativa, de eodemsubiecto et de eodem predicate, vel due proposiciones singulares, quarumvna est singularis afflrmativa et alia negativa, de eodem subiecto et deeodem predicate, vel quarum vtraque est vniuersalis secundum vocem,vna, tamen, equivalenter et particulariter negativa.

34.22 Exemplum de primis patet hoc: 'omnis homo currit,' 'quidemhomo non currit/ Exemplum de secundis in istis: 'sortes currit,' 'sortesnon currit,' et de tercijs in istis: 'omnis homo non currit/ 'non omnishomo currit.1 et quod iste due vltime sint contradictorie patet per regulamsophistarum qui dicunt quod verum est quod 'quidquid mobilitatinmobilitatum mobilitat mobilitatum/ quia, enim, in ista proposicione:'omnis homo currit1 ly 'homo" stat confuse et distributive et mobiliter,ideo, adueniente sibi negacione, facit ipsum stare inmobiliter; hoc, autem,non faceret nisi negatio, preposita signo et termino negative, faceret illamequivalentem vni particular! negative, vel vni indefinite, de quibus idemiudicium est. subiectum, autem alicuius proposicionis particularisnegative, vel eciam affirmative, vel indefinite, semper habet supposicio-nem determinatam inmobilem. et sic patet ex ista regula vera, quod ista:'non omnis homo currit' equipollet huic: 'quidam homo non currif et, perconsequens, iste contradicunt: 'omnis homo currit,' 'non omnis homocurrit/

34.23 Differunt, autem, ista opposita ab oppositis contrarie quia,quamvis contrarie opposita non possunt simul esse vera, possunt, tamen,simul esse falsa, sed opposita contradictorie non possunt nee simul essevera nee simul esse falsa.

CAPITULUM TRIGESIMUM QUINTUM 203

34.24 Opposite plus quam contradictorie sunt due proposiciones que pernullam potenciam possunt nee simul nee successive esse vere vel false, sedvna determinate et semper est falsa et altera determinate est vera.cuiusmodi, autem, sunt huiusmodi: 'deus est/ 'deus non est,' 'pater estdeus,' 'pater non est deus,' 'homo est animal,' 'homo non est animal.' etquod iste proposiciones opponuntur plus quam contradictorie patet quiaiste proposiciones: 'omnis homo currit,' 'quidam homo non currit,'opponuntur contradictorie et licet utraque nullo modo possit simul essevera vel simul esse falsa, potest, tamen, vtraque pro10 diuersis temporibusesse vera vel vtraque falsa et, per consequens, conueniunt in hoc quod est'vtrumque posse successive esse veram vel falsam', sed predicte proposi-ciones in predicto predicate non conueniunt, quia inpossibile est eciampro quocunque tempore istam: 'deus est,' vel istani: 'homo est animal,'esse falsam, nee istani: 'deus non est,' nee istani: 'homo non est animal,'esse veram et, per consequens, plus opponuntur quam predicte, licetpredicte opponuntur contradictorie; ergo, iste opponuntur plus quamcontradictorie. tamen, quia contradictorie sic se habent quod vna estvniuersalis affirmativa et alia particularis negativa, vel due singulares, sedpredicte non sunt huiusmodi quia iste terminus 'homo' non est terminussingularis, similiter iste terminus 'deus', licet inportet vnam rem singu-larem, tamen, non est terminus singularis, quod patet, quia terminus sin-gularis (41 r/41v) non est predicabilis de aliquo nisi de se ipso. cum, aprima substancia, secundum philosophum in predicamentis" nulla fitpredicacio, iste autem terminus 'deus' est de pluribus, eciam realiterdistinctis, predicabilis et, per consequens, patet quod non opponuntur con-tradictorie, nee sunt contrarie, quia contrarie possunt saltern simul essefalse, iste non; ergo, aliter opponuntur quam contradictorie; sed nonminus quam contradictorie; ergo, plus, et cetera.

CAPITULUM TRIGESIMUM QUINTUM:IN QUO OSTENDITUR QUID SIT PASSIO

35.01 Quia postea < de > demonstracione fiet sermo, ideo prius de vnovocabulo est hie tractandum de quo frequenter in ilia materia fiet sermo,scilicet, de 'passione'. Dicam quod est aduertendum quod diuersis modisaccipitur 'passio'. Vno, enim, modo accipitur pro quodam ascensu san-guinis existentis circa cor ad cerebrum et ad cetera membra exteriora. extali, enim, ascensu redduntur membra exteriora disposita ad motum et

1U em. ms. per.11 Vide supra, i. 34.07, n. 3.


maxime lingwa, cum de facili moueatur. et ex tali inordinate motvvocatur homo 'passionatus' et tales passiones maxime accidunt colericis, ethoc quia sanguinem habent subtiliorem et magis penetrantem et, perconsequens, facilius ascendit - et isto modo non vtuntur loyci 'passione',sed medici vel phisici.

35.02 Alio modo accipitur 'passio' pro fomite peccati, quod non estaliud quam quedam inclinacio vel disposicio ad peccandum, que quidempassio est nobis inflicta propter peccatum primorum parentum, licetchristus talem fomitem inminuet. et isto modo accipiunt ethici siuemorales 'passionem' quando dicunt quod virtutes morales acquisiterefrenant passiones; primo, tamen, et principaliter per virtutes theoloycasinfusas moderantur.

35.03 Alio modo accipitur 'passio' pro quodam actv voluntatis tristantevel afflictante, sicut patet de istis qui nimis affliguntur propter absenciamalicuius quern diligunt et, in tantum quod quandoque flunt deuicti, tales,enim, dicuntur 'patf. racio, autem, quare tanta tristicia in talibus causaturest quia, quando aliquis diligit alium vehementer, venit quodammodo corsuum in animum suum, cum, corde et animo amici sui, et transformaturet efficitur quasi alter ipse, et ideo, quando separatur ab amico, videtur sibiquod quodammodo cor suum et animus suus, qui erat transformatus cumcorde amici sui, a seipso separetur et quia naturaliter quilibet odit suumnon esse, ideo ex tali absencia maxima tristicia causatur. sed ista materiamagis pertinet ad decimum quartum l et quartum; ideo, transeo.

35.04 quarto modo accipitur 'passio' pro quodam actv siue habituinformante animam, qui est ipsius anime salus et perfeccio, et isto modoaccipit philosophus 'passionem' in secundo de anima? quando dicit quod'intelligere est quoddam pati'; non, enim, intelligere est passio destrvensvel corumpens animam, sed pocius decorans et perficiens.

35.05 quinto modo accipitur 'passio' pro effectu illacioneque accionis, etisto modo accipitur ab autore sex principiorum,3 quando dicit quod 'passioest effectus illiacioque accionis' et isto modo accipiendo 'passionem', estquedam res relativa de genere passionis. sed nee isto modo accipiunt loyci

1 Id est, Aristoteles, De an. 1, 1 (403al7-25), et ibidem (402alO-16), scilicet, t.c. 14 ett.c. 4.

2 Aristoteles. De an. 3, 4 (429al3-15), p. 224: "Si igitur est intelligere sicut sentire autpati quoddam ab intelligibili aut aliquid huiusmodi alterum."

3 Liber de sex principiis, Aristoteles latinus I 6-7, ed. L. Minio-Paluello (Paris, Bruges:Desclee de Brouwer, 1966), p. 41, line 8: "Passio autem est effectus illatioque actionis."

CAPITULUM TRIGESIMUM QUINTUM 205

'passionem' quando dicunt quod in conclusione demonstracionis propriapassio predicatur de subiecto.

35.06 sexto modo accipitur 'passio' pro illo quod potest de aliquosubiecto demonstrari, et isto modo accipit philosophus frequenter 'pas-sionem', primo posteriorum.4 Sciendum, tamen, quod de ista 'passione'contingit loqui dupliciter: vno modo sicut philosophus et autoresmultipliciter 'passione' sic sumpta vtuntur; quandoque, enim, vtuntur istotermino 'passio' pro quoddam conceptv mentis, qui predicatur velsubicitur in proposicione mentali, uel pro quodam voce, que predicaturvel subicitur in proposicione vocali. et ista non est 'passionis' propriaaccepcio, sed tantum vocatur talis conceptvs 'passio' ad modum quopictura vel statua cesaris vocatur et appellatur 'cesar' vel 'homo', sicutsupra5 prolixius est declaratum. non, enim, talis conceptvs vocatur'passio' nisi pro tanto quia est signum passionis, significans et supponenspro ipsa vera passione. et ideo aliqui moderni, qui isto modo accipiunt'passionem', nee volunt isto termino nisi isto modo vti, indigent pena etsensu; qui, enim, dicit vnum conceptvm vel vnam vocem 'propriampassionem' esse in rei veritate, sensu indiget.

35.07 Alio modo accipitur 'passio' proprie pro ilia re pro qua suppo-nunt ille conceptvs vel ille voces, quas dicunt (41v/42r) moderni - et false- 'passiones' esse. et isto modo accipiunt 'passionem' autores quandodicunt quod passio est idem realiter cum subiecto cuius est passio, et quodtalis res, que sit passio, sic ponenda, superius est probatum.

35.08 Ex istis patet quod inpossibile est 'propriam passionem' sumendo'propriam passionem' proprie, esse in rerum natura sine suo subiecto,neque econuerso, subiectum sine propria passione sua; et hoc in capitulode proprio sufficienter est ostensum.

35.09 Contra ista, tamen, fmnt aliqua argumenta que, propter simplices,nunc expedit soluere. Arguit, ergo, vnus sic:6 secundum philosophos,'passio' predicatur per se in secundo modo de suo subiecto; sed solumconceptvs vel vox vel scriptum predicatur, cum proposicio non compona-tur nisi ex talibus, et non ex rebus extra; igitur, res extra non est passio.

35.10 Secundo: 'Item,7 entis sunt passiones,' sexto metaphisice;* sednichil inheret isti communi, 'ens'; igitur, passio non inheret.

4 An. post. 1, 9 (76al3, 76bl3, 15, 19, 87a39).5 Vide supra, capitula 1 et 2 de coordinatione conceptus, vocis reique.6 Ockham, Summa logicae, I, 37, p. 105, lines 15-18.7 Ibidem, p. 105, lines 19-20.


35.11 'Item',9 tercio, 'secundum philosophos, omnis passio est passioalicuius vniuersalis; sed nulla res extra est primo alicuius vniuersalis; ergo,et cetera/

35.12 'Item,10 de deo predicantur passiones proprie sibi; sed deo noninherent alique alie res; igitur, passio non est talis res, inherens subiecto/

35.13 Ex istis concludit iste quod passio non est nisi quid predicabile perse secundo modo dicendi per se de suo subiecto, ex quo vlterius conclvditquod non est inpossibile subiectum esse sine passione in rerum natura,nee econuerso.

35.14 Sed iste raciones et consimiles, cum non vadant ad intencionemponencium passionem esse in subiecto, vel esse idem realiter cumsubiecto, ut proprie loquatur, non debent aliquem mouere. Ad primam,enim, racionem et ad consimiles potest dici concedendo maiorem etminorem simpliciter negando, quia magis vere et magis proprie estpredicacio in re quam in voce vel conceptv; a veritate, enim, pre-dicacionis, que est in re, dependet veritas predicacionis, que est in voce velconceptv. deberent, enim, isti predicare quod assumunt contra alios et nonreputare proposiciones per se notas illas que simpliciter sunt inpossibiles.Et si inveniatur in autoribus quod passio predicatur de subiecto sicut vnusconceptvs vel vna vox predicatur de alio vel de alia, quid debet tune dici?dicendum est ad tales autoritates - si que tales inveniantur - quod noncredo quod accipiunt 'passionem' inproprie pro signo et representativevere passionis; et isto modo est facile ad omnia consimilia respondere.

35.15 Ad secundum dico quod maior est vera; quando dicitur in minoriquod nichil inheret enti, quero: quid intelligit per 'inherere' ? si, enim,intelligat talem inherenciam qualis est accidentis distincti realiter ad suumsubiectum - ab ipso accidente distinctum realiter - sic est minor vera etconclusio vera in isto sensu. inpossibile, enim, est quod passio entis velcuiuscunque inheret subiecto sicut albedo inheret parieti uel nigredocoruo. si, autem, per 'inherere' intelligat quod per passionem entis,sumendo hie 'passionem1 pro conceptv vel voce, non inportatur aliquiddistinctum a parte rei et formaliter - ad quod intellectum debet arguere, si

8 Aristoteles, Meta. 6, 1 (1026a30 sqq.), p. 350: "Et quia prima et de ente inquantumest ens, ejus utique est specular!, et quod quid est, et quae insunt inquantum ens;" cf.Meta. 7, 1 (1028al9 sqq.), p. 373: "Alia vero dicuntur entia eo quod taliter entis, haecquidem qualitates esse, ilia quantitates, alia passiones, alia aliud quid tale."

9 Ockham, Sun:ma logicae, p. 105, lines 21-23 ubi minor syllogismi, "sed nulla resextra inhaerens primo alicui universal!" citatur secundum sensum tantum.

10 Ibidem, p. 105, lines 24-26.

CAPITULUM TRIGESIMUM SEXTUM 207

bene arguat - sic est ista minor simpliciter falsa et inpossibilis, et conclusioque sequitur ex ea.

35.16 Eodem modo dicendum est ad tercium et quartum; non, enim, estinconueniens quod isto modo accipiendo 'inherere,' pro distinccione,scilicet, formali, passiones dei inherent ipsi deo, hoc est, sint distincteformaliter a deo, quia hoc non est aliud dicere quam quod ista proposicio:'deus est creator' non est per se, primo modo dicendi per se; alij, quidem,successivi a perseitate primi modi proueniunt ex natura rei et non exuoluntate vtencium, nee illud tenendum est; ergo, quod propria passio, dequa loquimur, demonstretur, accipiendo proprie 'propriam passionem'prout distinguitur contra signum proprie passionis - non distinguiturrealiter a suo subiecto, sed tantum formaliter. et ista de passione causa,11

sufflciant, breuitatis.

CAPITULUM TRIGESIMUM SEXTUM:EST DE QUIBUSDAM COMMUNIBUS AD .10. PREDICAMENTA

36.01 Postquam breuiter transcurrendo de nominibus secunde intencio-nis est dictum, Restat nunc de x predicamentis, quibus correspondentnomina prime intencionis, aliqua pertractare. vtile, tamen, est de quibus-dam que communia sunt ad ipsa decem predicamenta, puta, de ente et devno, aliqua declarare; primo, tamen, de ente est dicendum.

36.02 Circa quod primo est sciendum quod, si alique raciones probarentquod ens inportaret vnum conceptvm communem, predicabilem in quidde omnibus rebus, hoc maxime per raciones quas facit doctor subtilis,libro primo, distinccione secunda,1 probaretur, quarum alique super-ficialiter tacte sunt supra in capitulo de diuerso.2 sed siue ille concludant,siue non, saltern racio per quam vnus alius hie intendit probare (42r/42v)quamuis credat se demonstrare, nee conclvdit nee euidenciam habet.3

36.03 Arguit, enim, sic: 'si non sit aliquis conceptvs communis omnibusrebus, ergo diuersis rebus sunt diuerse conceptvs communes, qui sunt .a.et .b.; sed ostendo quod aliquis est conceptvs communior quam .a. et .b.,predicabilis de quocunque, puta, de .c. gracia exempli.' hoc tune probat

11 simplicitatis ante "sufficiant" expunct., add. brevitatis] corrector 1.

1 secunda] corrector 1 in ras., sed debet esse "tercia," vide Scotus, Ordinatio (OpusOxoniense) I, dist. 3, pars 1, q. 1-2 (Vatican City: Polyglot Press, 1954), 3, pp. 18-38.

2 Scilicet, Cap. 33.3 Ockham, Summa logicae, p. 106, line 12.

sic: 'quia sicut possunt formari tales tres proposiciones vocales: ".c. est.b.,11 et: ".c. est .a.," et: ".c. est aliquid,11 ita possunt in mente tales tres pro-posiciones formari, quarum due sunt dubie et tercia certa, siue scita, nampossibile est ut aliquis dubitet vtramque istarum: ".c. est .a.," ".c. est .b.,11

et, tamen, quod sciat istam: ".c. est aliquid.11 quo dato,1 arguit, 'sic: dueistarum proposicionum sunt dubie et vna est scita; et iste tres habent idemsubiectum; igitur, habent distincta predicata, quia, si non, eadem proposi-cio est scita et dubia, ex quo due sunt dubie; igitur, habent distinctapredicata; igitur, aliud est predicatum in ista: ".c. est aliquid,11 quod nonest predicatum in aliqua istarum: ".c. est .b.,11 ".c. est .a.;" igitur, illudpredicatum est distinctum ab illis. sed manifestum est quod illud pre-dicatum non est minus commune nee conuertibile cum aliquo istorum;igitur, est communius quam istorum aliquid - quod est propositum,scilicet, quod aliquis conceptvs mentis, alter ab illis inferioribus, estcommunis cuique enti.1 concedit, igitur, propter istam racionem - quemagis debet dici fallacia peccans secundum non causam ut causam - quod'ens' inportat vnum conceptvm communem, predicabilem de omnibus inquid.

36.04 Sed quod illud non valeat ostendo in terminis specialibus et arguosic: istis tribus proposicionibus: 'quantitas1, demonstrando aliquam quan-titatem particularem, 'est homo,1 'hec quantitas est albedo;1 igitur, 'hecquantitas est qualitas,1 possunt correspondere tres proposiciones in mente,et potest aliquis dubitare duas primas, sicut multi moderni dubitant, etscire terciani; sed iste habent idem subiectum; igitur, habent distinctapredicata - alias, idem esset dubitatum et scitum; igitur, aliquid estpredicatum in ista: 'hec quantitas est qualitas1 quod non est predicatum inaliqua duarum precedencium. et clarum est quod non est predicatumminus commune nee conuertibile; concludas igitur, si potes, ex ista de-duccione, quod est 'quantitas' inportans vnum conceptvm communempluralibus in quid, predicabilem et de albedine et de omnibus rebus;planum est quod non plus potes hie concludere quam quod 'homo sitasinus1 et, per consequens, non plus conclvdit vnum conceptvm com-munem correspondere 'enti' quam 'homo1 faciat, et sic patet quod istaracio nichil valet.

36.05 Secundo, sciendum quod ens a philosopho, quinto metaphisice,4

diuiditur in ens per se et in ens per accidens. Circa quod est aduertendum

4 Aristoteles, A/era. 5, 7 (1017a8), p. 284: "Ens dicitur hoc quidem secundum accidens,illud vero secundum se."

LOGIA CAMPSALE ANGLICJ208

CAPITULUM TRIGESIMUM SEXTUM 209

quod 'ens per se' accipitur tripliciter: vno, enim, modo accipitur pro entequod non est aptum natum inherere per informacionem nee alter!accidere, et isto modo indiuidua completa de genere substancie dicuntur'encia per se', et sic non accipit quinto metaphisice 'ens per se'.

36.06 Alio modo accipitur 'ens per se' pro aliquo quod, licet inheretalteri per informacionem, non, tamen, ad modum quo accidens inheretsubiecto, sed sicut pars essencialis quidditativa. et isto modo formasubstancialis dicitur esse 'ens per se', et nee isto modo philosophus accipit'ens per se' quinto metaphisice.

36.07 Alio modo accipitur 'ens per se' pro omni illo quod noncomponitur ex aliquibus facientibus vnum per accidens, et sic quodlibetindiuiduum vniuscuiusque predicamenti est 'ens per se' et sic accipit 'ensper se' philosophus.

36.08 dicit, enim, in quinto metaphisice philosophus: 'secundum se,vero esse dicuntur quecunque significant figura < s > predicacionis' etaddit 'quoniam ergo aliqua predicamentorum significant quid, alia quale,alia quantum, alia ad aliquid, alia facere, alia pati, alia vbi, alia quando,horum vnicuique esse idem significant,' hoc est, quodlibet horum idemsignificat quod esse ens per se, sic 'per se' sumendo.

36.09 Ex quo patet quod notabiliter errant illi qui dicunt quod philo-sophus non wit ibi nisi ostendere quod aliquid dicitur de aliquo per se etaliquid de aliquo per accidens. si, enim, philosophus acciperet ibi 'ens perse' pro illo quod dicitur de aliquo per se, tune illud quod ipse dicit 'ens peraccidens' esse esset ens per se et illud, quod dicit esse 'ens per se' esset ensper accidens, et esset dictum puerile et a casu. probacio assumpti: quiaaccipio illud quod philosophus dicit esse 'ens per se', scilicet, hominem velaliquod indiuiduum de genere substancie quia, secundum eum, sicutallegatum est, 'quod significat quid uel quale,' et cetera; si, ergo, vocaretphilosophus 'ens per accidens' quando aliquid (42V43r) predicatur peraccidens, sicut illi dicunt, cum ista predicacio possit esse vera: 'album esthomo,' et hie predicetur 'homo' per accidens, cum vere possit a talisubiecto5 negari, eciam ipsius constancia posita, patet quod 'homo' essetens per accidens. eodem modo, si 'ens per se' vocaret philosophus aliquodquod dicitur de aliquo per se, sicut isti dicunt, cum ens quod philosophusvocat 'per accidens' posset per se de aliquo predicari, sicut patet dicendo:'album est coloratum,' ens per accidens esset ens per se, et sic diuisiophilosophi esset risu digna, quia membra coinciderent.

5 subiecto] corrector 2 in marg.


36.10 Preterea, ex hoc quod predicacio est tails vel tails non iudicaturres esse tales vel tales, sed magis econuerso, cum ab eo quod res est velnon est dicitur oracio vera vel falsa, ex hoc, ergo, quod aliqua predicaciodicitur 'per se' vel 'per accidens', non potes iudicare talem rem esse 'per se'vel 'per accidens', sed ex hoc quod tails res est ens per se vel per accidensiudicas predicacionem esse talem vel talem. accipit, ergo, philosophus ibi'ens per se' quamlibet rem que non est composita ex aliquibus diuersorumgenerum; et quia omnia indiuidua omnium predicamentorum sunthuiusmodi, ergo, et cetera.

36.11 Ens, autem, 'per accidens' est ilia res que est composita ex rebusdiuersorum generum; cuiusmodi est 'album', 'musicum'; 'musicum',enim, sumendo ipsum pro primario et secundario significato, significatcompositum vnum ex vno indiuiduo de genere substancie, puta, sorte velplatone, et ex vno indiuiduo ex genere qualitatis, et sicut est de isto, ita estde multis alijs.

36.12 Alio, autem, modo dicitur 'ens per accidens' quando aliqua duoalicui tercio accidunt, et isto modo exemplificat philosophus dicens quodsecundum accidens 'iustum esse musicum' dicimus, quia vtrumque alicuivni accidit. vtrum, tamen, philosophus in illo quinto intendat ostenderequot modis contingat predicacionem variari, diligens et studiosus aduertat.

36.13 Diuiditur, autem, iterum a philosopho ens in 'ens in actv' et in'ens in potencia'. Circa quod est aduertendum quod 'ens in potencia' tripli-citer accipitur: vno modo pro illo quod non est in rerum natura, quod,tamen, potest esse, et per oppositum 'ens in actv' quod est ens in rerumnatura. et sic sumendo 'ens in potencia' et 'ens in actv', diuidunt ens exopposito, cum inpossibile sit idem esse ens in actv et in potencia. isto,autem, modo dicimus antichristum esse 'ens in potencia'; tale, autem, ensnon ideo vocatur a philosopho 'ens in potencia' quia habeat aliquod essepositum, cum nichil sit, sed pro tanto vocatur 'ens in potencia' quia ens determino illud significante potest cum nota potenciali predicari, sicut verecontingit dicere quod 'antichristus potest esse ens'; isto, autem, modoaccipit philosophus 'ens in potencia' quinto metaphisice? quando dicitmercurium esse ens in potencia quia potest describi in lapide.

36.14 aliter, autem, accipitur 'ens in potencia' pro quolibet ente inclu-dente tanquam partem sui aliquod, racione cuius, mutacioni et alteracioni

6 Aristoteles, Meta. 5, 7 (1017a35-1017b7), p. 284: "Amplius esse significat et ens, hocquidem potestate dicibili, illud vero actu... Etenim Mercurium in lapide dicimus esse;" cf.ibidem 9, 6 (1048b33), p. 528: "... sicut dicimus potentia, ut in ligno Mercurium..."

CAPITULUM TRIGESIMUM SEXTUM 21 1

subicitur; huiusmodi est materia prima et isto modo accipiendo 'ens inpotencia', eciam illud quod vere est ens in rerum natura dicitur 'ens in po-tencia', puta, sortes et plato, et omnia talia, et asinus.

36.15 per oppositum, vero, 'ens in actv' dicitur quod nullam talempartem includit; isto modo accipit philosophus 'ens in actv', nono meta-phisice;1 dicit, enim, in capitulo primo: 'est' alia 'autem ut alia, hoc in pa-tiente8 propter habere quoddam principium' quare 'patitur paciens, etaliud ab alio' - hoc philosophus; ille de ente, autem, 'in actv' - oppositetali enti in potencia - loquitur in eodem nono, capitulo sexto,9 dicensnichil, igitur, simpliciter incorumptum est ens in potencia.

36.16 Ex istis pluribusque alijs, que ibi ponit philosophus, patetmanifeste quod non solum vocatur 'ens in potencia' illud de quo, modopossibilitatis, potest ens predicari, sicut aliqui false dicunt. de ilia, autem,quod habet materiam alteram partem sui, quod philosophus 'ens inpotencia' vocat, sicut patet per autoritatem allegatam, non solum pre-dicatur ens cum modo possibilitatis, ut dicatur quod potest esse ens, sedeciam predicatur ens de ipso per verbum de presenti, sicut patet manifeste.

36.17 tercio modo accipitur 'ens in potencia1 pro illo quod potest esseprincipium aliquod effectiuum producendi, et hoc quando effectumactualiter non producit; et isto modo materia non est ens in potencia, quianullius transmutacionis effectiue potest esse principium. isto eciam modoaccipiendo 'ens in potencia', si philosophus posuisset deum aliquid posseex tempore extra se producere, sicut catholici ponunt, posuisset ipsumesse 'ens in potencia' et ita, non oportet nobis esse inconueniens (43r/43v)deum ponere esse 'ens in potencia' isto modo. sic, autem, accipit philo-sophus 'ens in potencia' nono metaphisice, capitulo primo,10 concludensex quibusdam in illo capitulo determinatis, contingit propter omnes artes11

et sciencie: 'potencie' sunt, hoc est, sunt 'encia in potencia' sic sumendo'potenciamV2 'principia, namque in quid permutata 'in alio, autem, inquantum aliud'.

7 Aristoteles, Meta. 9,1(1046a20-21), p. 511: "Est autem ut alia. Hoc quidem enim inpatiente. Propter habere enim quoddam principium ... patitur patiens et aliud ab alio..."

8 em. ins. potente.9 Aristoteles, Meta. 9, 6 (1048b5), p. 528: "Dicuntur autem actu non omnia similiter

(nihil igitur similia) sed aut proportionaliter, ut hoc in hoc, aut ad hoc. Hoc quidem utmotus ad potentiam, ilia vero ut substantia ad aliquam materiam."

10 Aristoteles, Meta. 9, 1 (1046al3), p. 511.11 artes et < sciencie >] corrector 1 in marg.12 potenciam] corrector 2 in marg.


36.18 de vno, autem, quod est passio entis, non oportet nunc capitulumspeciale facere, quia ex dictis in quinto metaphisice13 potest studiosus eiusmultiplicitatem et quomodo diuersis modis accipitur cognoscere; cum,quia ex predictis supra in diuersis capitulis patere potest, in quantum adloycum pertinet, quid est vnum numero, et vnum specie, et vnum genere,et vtrum tales vnitates sint tantum in conceptv, vel in re; ideo, pertranseoet ista sufficiant ad presens; igitur, et cetera.

CAPITULUM TRIGESIMUM SEPTIMUM:IN QUO OSTENDITUR QUID SIT PREDICAMENTUM

37.01 'Predicamentum', tamen, ista secunda intencio, multipliciteraccipitur. vno, enim, modo accipitur pro re ilia que per istam vocem velconceptvm 'substancia' vel 'qualitas', et sic de alijs, inportatur; et istomodo accipiunt 'predicamenta' doctores et autores quando dicunt quod .x.predicamenta sunt .x. principia rerum. isto eciam modo accipiendo 'pre-dicamentum' est quodlibet predicamentum in quolibet indiuiduo sub vocevel conceptv inportante et significante tale predicamentum. sic, enim, illudpredicamentum 'substancia' est in sorte et platone et in ceteris indiuiduis'substancie', nee, tamen, ut existens in vno est existens in altero, licet talisdiuersitas illi rei, quantum est de se, non competat. illud, autem, nichilaliud est dicere nisi quod illi voci vel conceptvi, 'substancia' vel 'quantitas',correspondet aliquid in sorte cui, sub tali racione formali, non repugnatomnibus contentis sub 'substancia' conuenire, sicut supra dictum est degenere et specie.1

37.02 Qualiter, autem, ista consequencia non valet; 'est in quolibetindiuiduo, vel idem cuilibet indiuiduo, ergo tot sunt predicamenta quotindiuidua,' dictum est soluendo quedam argumenta que fiebant contramodum ponendi speciem esse in re extra.2

37.03 Aliter, autem, accipitur 'predicamentum' pro conceptv vel vocesignificante et inportante et supponente pro tali re. et isto modo nonvtuntur 'predicamento' nisi sumendo 'predicamentum' pro signo predica-menti - nisi quidam moderni decepti, qui saluare volunt omnia perconceptvs. valde, enim, mirabile esset quod .x. voces, vel .x. conceptvs,essent .x. prima principia rerum - quod, tamen, dicere oportent.

13 Aristoteles, Meta. 5, 6 (1051515 sqq.), p. 273.

1 Videt 19.01 et 19.02; cf. L 13.12.2 VideL 14.23; 15.22.

CAPITULUM TRIGESIMUM SEPTIMUM 213

37.04 Aliter, autem, accipitur 'predicamentum' pro quodam conceptvsignificante pro quo vtimur 'predicamento' tarn primo modo quam se-cundo modo sumendo 'predicamentum', et sic sumpsi in principio huiuscapituli 'predicamentum1 quando dixi: '"predicamentum," ista secundaintencio.'

37.05 Ex quo patet quod non ideo vocatur 'secunda intencio' quiaprescise significat conceptvs mentis, vel 'signa ad placitum instituta', sicutaliquid male dicunt, sed pro tanto quia talis conceptvs de tali re haberi nonpotest nisi de eadem re, alio conceptv prehabito, sicut supra dictum.3

37.06 Alio modo accipitur 'predicamentum' pro coordinacione omniumcontentorum sub aliquo genere generalissimo, et isto modo vtimur 'pre-dicamento' quando dicimus quod 'animal est conclvsa4 de predicamentosubstancie;' non, enim, per talem sermonem alivd dicere intendimus nisiquod 'animal' est quedam vox, vel quedam linea, directe suppositasubstancie et corpori et corpori animate.5

37.07 Ex hijs patet quomodo debet intelligi autoritas ilia philosophi, quedicit quod essencie predicamentorum sunt inpermixte;6 sumendo, enim,primo modo 'predicamentum', sic sunt inpermixte, et quo ad esse et quoad predicari, et hoc siue predicacio sit in conceptv et voce, siue tantum inconceptv, vel tantum in voce, et non in re. ilia, enim, res que estsubstancia, nee ista res que est quantitas, vel qualitas, et sic de alijs, neepredicatur de ilia re in se, si res predicetur de re, nee in conceptv et vocesupponente pro tali re.

37.08 Sumendo, autemn, 'predicamentum' secundo modo, scilicet, proconceptv et voce, sic, licet essencie eorum quantum ad esse sintinpermixte, qui hec vox 'substancia' non est hec vox 'qualitas', nee isteconceptvs ille, non, autem, sunt inpermixte quantum ad predicari. sic,enim, sumendo 'predicamentum', non solum de omnibus predicamentispredicatur unum predicamentum, sed eciam transcendentibus, quia, cumconceptvs in mente sit vna vera qualitas informans animam, et predica-mentum 'substancia', sic sumendo 'predicamentum', non sit nisi quidamconceptvs mentis, sequitur quod predicamentum substancie sit qualitas;hec, enim, proposicio vera est: 'substancia est qualitas,' si subiectum in istaproposicione ....

3 Videt 11.05, 11.06.4 Vide infra "animal' est quedam vox, vel quedam linea..."5 Vide Boethius, In Isagogen, p. 71, line 25 - p. 73, line 10; PL 64: 4U-42B.6 Vide Ockham, Summa logicae, I, 41, p. 115, lines 31-34, "inpermixte" scilicet

"secundum nullam complexionem."


CAPITULUM TRIGESIMUM OCTAUUM:DE PREDICAMENTIS IN GENERALI1

38.01 Si, autem, queratur de genere subalterno, sic est econuerso, quiapredicamentum est superius ad tale genus, quia res inportata per talemvocem vel conceptvm qui vocatur 'genus subalternum', paucioribusconuenit quam res per 'genus generalissimum' inportata.

38.02 Sextum, autem, magis est ad placitum quam a natura. si, enim,non vocetur 'predicacio in primo modo dicendi per se' nisi quandopredicatur pars difflnicionis, stricte sumendo 'diffinicionem', de diffmito,sic non predicatur per se primo modo, quia genus generalissimum noncadit in diffmicione stricte sumpta suorum inferiorum. Si, autem, vocetur'predicacio primo modo1 quando quodcunque superius essencialiterordinatum de suis inferioribus predicatur, sic patet quid est dicendum.

38.03 Septimo, dubitatur quia, si verum esset quod dictum est, quodgeneri generalissimo correspondet aliquid distinctum in indiuiduo forma-liter ab illo quod correspondet generi subalterno, tune quolibet indiui-duum, quantumcunque simplex, componeretur ex pluribus et includerettot formaliter - quod videtur absurdum, cum tanta pluralitas non sit sinenecessitate ponenda.

38.04 secundo, arguitur contra hoc quod dictum est, quod in quolibetpredicamento relative sunt quedam indiuidua distincta realiter ab indiui-duis predicamentorum absolutorum, et ostenditur esse de intencionearistotilis et damasceni2 quod non oportet ponere in talibus predicamentisaliqua indiuidua, sed ilia que ponuntur in talibus predicamentis non suntnisi quedam adverbia vel quedam preposiciones cum suis casualibus, neetalia predicamenta predicantur de suis inferioribus, proprie et in rectosumendo 'predicacionem', nee hoc intendunt autores quando dicunt quodsuperiora predicantur de inferioribus, sed extendunt 'predicacionem' adpredicacionem inpropriam et in obliquo.3

38.05 illud, secundum eos tamen, esse de intencione philosophi videturin predicamentis,4 vbi exprimens ista predicamenta dicit: 'eorum quesecundum nullam complexionem dicuntur, singulum, aut significat

1 Folia 44, 45 deficiunt; inscripcio capituli sumitur a tabula fol. 100V.2 Vide infra, n. 5 huius capituli.3 Vide Ockham, Summa logicae, p. 114, lines 12-27.4 Aristoteles, Cat. 4 (Ib25, 2al-5), pp. 6, 7; vide Ockham, Summa logicae, p. 115,

lines 30-35.

CAPITULUM TRIGESIMUM OCTAUUM 215

substanciam, aut qualitatem, aut quantitatem, aut ad aliquid, aut vbi, autquando, aut situm esse, aut habitum, aut facere, aut patif postea, vero,exemplificat dicens: Vbi, ut in loco; quando, vt heri; situm esse, ut iacet,sedet; habere, ut calciatus, armatus; facere, ut secare, vrere; pati, ut secari,vri.'

38.06 'Item, damascenus in loyca sua5 dicit: "oportet cognoscere quod.x. sunt omnia predicamenta, id est, genera generalissima, sub quibusreponitur omnis vox simpliciter6 dicta; sunt, autem, hec: substancia, utlapis; aut quantum, ut duo, tria; aut ad aliquid, ut pater, fllius; quale, utalbum, nigrum; vbi, ut in cipro, in damasco; hoc, autem, loci ostensiuumest; quando, ut heri, eras; hec, enim, temporis ostensiua sunf et sic ponitexemplum de alijs. conclvdit, igitur, iste, quod 'isti duo autores, vnusdamascenus et alius philosophus, sufficiunt ad probandum quod per pre-dicamenta non intelligunt nisi quedam incomplexa continencia sub sediuersas voces vel intenciones anime, de quibus, tamen, non predicanturpredicacione proprie dicta et in recto.

38.07 Ad primum istorum patet quod nullum est inconueniens quodin quolibet indiuiduo sint distincta formaliter, que habent superioraessencialiter ordinata. et quando dicitur quod tune indiuiduum quodlibetquantumcunque substancie esset compositum, consequencia nulla est,quia, cum in illo indiuiduo non distinguuntur realiter, sicut dictum est degenere et specie, nullam composicionem penitus faciunt.

38.08 Quia, autem, talia genera subalterna talia distincta inportantprobo quia, quandocunque aliqui duo termini sic se habent quod vnussupponens pro vno indiuiduo vere subicitur respectv alicuius predicati,eciam ipso sumpto cum reduplicacione, et alter,7 supponens pro eodemindiuiduo, non potest vere subici respectv eiusdem predicati cumreduplicacione: illis, in illo indiuiduo, non correspondet omnibus modisidem, hec proposicio videtur esse euidens, quia ipsa negata, nunquam, sivelim proteruire, probatur quin istis duobus terminis, 'albedo', scilicet, et'animal', correspondat idem in sorte quia, si dicas quod hec est vera:

5 Joannes Damascenus, Dialectica, p. 29, lines 7-13: "Oportet enim cognoscere quoddecem sunt omnia predicamentis, id est generalissima genera sub quae refertur omnis voxsimpliciter dicta. Sunt autem haec: substantia, ut lapis; quantum ut duo, tria; ad aliquid, utpater, filius; quale, ut altum, nigrum; ubi, ut in Tyro, in Damasco; hoc autem lociostensivum est; quando, ut heri, eras; hoc autem temporis est ostensivum..."; videOckham, Summa logicae, p. 115, lines 38-45.

6 em. ms. si nulla; cf. L 38.14.7 em. ms. alterum.


'sortes, in quantum animal, est sensibilis' et, tamen, hec falsa: 'sortes, inquantum albus, est sensibilis,' dico quod illud non inpedit quin inportentidem.

38.09 videtur eciam absurdum, posita superiore, quod duo termini,supponentes pro eodem indiuiduo ut sic, omnino idem inportent et,tamen, ut sic, aliquod predicatum possit cum reduplicacione predicari devno et non de alio; sed isto duo termini, 'substancia, quod est sumptum inpredicamento substancie, et 'animal' vel 'corpus animatum', quod estgenus subalternum, sic se habent quod de vno, supponente pro sorte,predicatur, ipso sumpto cum reduplicacione, aliquod predicatum quod(46r/46v) non potest de altero, supponente pro eodem, predicari. Istudassumptum patet, nam hec est vera: 'sortes, in quantum animal, estsensibilis' et, tamen, hec est falsa: 'sortes, in quantum substancia, estsensibilis.' quod prima sit vera manifestum est, et quod secunda est falsapatet quia vna exponens est falsa, scilicet: 'omnis substancia est sensibilis/

38.10 Confirmatur, quia, quando duo termini, supponentes pro eodem,omnino inportant idem, est nugacio ponere vtrumque a parte eiusdemextremi, nulla copula mediante. patet ista per philosophum, secundoperyermenias-* sed non est nugacio ponere generalissimum cum generesubalterno a parte eiusdem extremi, nulla copula mediante, ipsis proeodem supponentibus; igitur, et cetera. Assumptum patet, quia hec nonest nugacio: 'sortes est substancia corporea/ Item, parti diffinicionis etdiffmito non correspondet idem in illo de quo predicantur; sed genusgeneralissimum est pars diffinicionis generis subalterni et genus subal-ternum est diffmitum; ergo, et cetera.

38.11 Ex istis et quibusdam supradictis patet quod per genus gene-ralissimum et genus subalternum non inportatur nee correspondet om-nino idem in indiuiduo de quo predicantur.

38.12 Ad secundum, vero, dubium dicendum est sicut prius,9 scilicet,quod talibus generibus generalissimis subiciuntur indiuidua realiterdistincta ab indiuiduis alterius generis generalissimi de quibus predicaturproprie et in recto, vt vere contingat dicere 'hoc est quando,' de-monstrando ilium respectvm qui causatur a motv primi mobilis in istis

8 Aristoteles, De interp. 11 (20bl 3-18), p. 22, line 19 - p. 23, line 3: "At vero unum depluribus vel plura de uno adfirmare vel negare, si non est unum ex pluribus, non estadfirmatio una neque negatio. Dico autem 'unum' non, si unum nomen sit positum, nonsit autem unum ex illis, ut homo est fortasse et animal et bipes et mansuetum, sed ex hisunum fit; ex albo autem et nomine et ambulare non unum..."

9 Vide supra cap. 18.

CAPITULUM TRIGESIMUM OCTAUUM 21 7

inferioribus, ita quod, si illi indiuiduo esset nomen proprium et distinctuminpositum, ita vere contingeret ad questionem factam per: 'quid est?' de eorespondere per 'quando', sicut contingit per questionem factam, 'quid est?'de homine respondere per 'substanciam'.

38.13 Autoritates, vero, adducte ad oppositum, et specialiter autoritasphilosophi, magis est ad oppositum quam ad propositum. dicit, enim,philosophus quod 'singulum illorum que secundum nullam complexio-nem dicuntur,' hoc est, singulum incomplexorum, 'aut significatsubstanciam' et cetera. Accipio, ergo, illud incomplexum 'armatum esse'vel 'calciatum esse' et quero: quid significat? aut, enim, significat illudcommune 'habitus' aut aliquam substanciam singularem, vel qualitatem,vel quantitatem, uel aliquam talem rem relativam de genere habitus,primum non potest dari eciam secundum istos, quia inferiora suasuperiora non significant, licet econuerso; nee potest dari secundum, quiatune esset totus processus philosophi otiosus dixisse quod singulumincomplexorum 'aut significat substanciam, aut qualitatem, aut quantita-tem;' oportet, ergo, dare tercium, et hoc est intentum. non, ergo, debet ilialitera philosophi intelligi sicut isti peruersores peruertunt, scilicet, quodtotum illud, 'esse in mari', vel 'in damasco', sit quoddam inferiuscontentum sub genere 'vbi', quia per istum modum, nichil ad intencionemphilosophi; restaret, enim, ad hoc querere: 'quid significat illud "indamasco" cum sit quoddam incomplexum ?' et erit arguendum sicutprius. wit, ergo, ibi ostendere philosophus quod, sicut ista incomplexa,'homo', 'asinus', 'leo', 'lapis', et huiusmodi significant aliquas res verasextra de genere substancie, ita ista incomplexa, 'armatum esse', 'calciatumesse' significant aliquas res veras extra animam de genere habitus, ista,tamen, non sunt propria nomina istorum indiuiduorum, sed magisloquitur philosophus per circumlocucionem quam per proprietatem, ethuiusmodi est quod dicit philosophus in autoritate allegata: substanciamin quid significant 'homo' et 'equus', hoc est, per ista incomplexasignificantur res vere de genere substancie; habere, autem, ut 'calciatus','armatus', hoc est, per ista incomplexa inportantur res extra vere degenere, siue de predicamento, habitus, et quia illis rebus non sunt proprianomina inposita, ideo fingit eis ista, sicut frequenter docet esse faciendumin predicamento relacionis,10 et sic patet euidenter quod ista autoritas estomnino ad oppositum.

38.14 Ad autoritatem, vero, damasceni patet ex predictis quia, sicut inquolibet predicamento est quedam coordinacio rerum extra, se habencium

10 Aristoteles, Cat. 1 (7a5 sqq.).


secundum magis commune et minus commune, ita proporcionalitertalibus rebus voces et conceptvs, similiter coordinati, correspondent,accipit, ergo, ibi 'predicatum' pro signiilcato et representato predicamenti;et sic sumendo 'predicamentum', verum est quod omnis vox 'simpliciterdicta', hoc est, cathegorematica, sub predicamento est reposita, et de istomodo respondendi potest patere ex predictis. et tenendum de coordina-cione predicamentali sicut dictum est supra quare ista sufficiant.

CAPITULUM TRIGESIMUM NONUM:EST DE PREDICAMENTO SUBSTANCIE

39.01 Postquam de predicamentis sunt quedam generalia expedita, nuncest ad predicamentum substancie accedendum. (46V47r) et suppositoquod 'substancia' aliquando vocatur entitas cuiuslibet rei, sicut dicimus'substancia nigredinis', et isto modo substancia est ita communis sicut ensquia transcendens et, per consequens, isto modo sumendo 'substanciam'vere contingit dicere quod 'accidens est substancia/ et quod eciamquandoque substancia sumatur pro parte rei essenciali, sicut dicimus quod'materia est substancia' et quod 'forma est substancia,' et multis alijs modisde quibus ad presens dicere non pertinet; de modis quibus vtitur philo-sophus in predicamentis est dicendum.

39.02 Sciendum ergo quod philosophus in predicamentis diuiditsubstanciam in primam et secundam et, prosequendo de istis duobusmodis, prosequendo vtitur hoc nomine 'substancia prima' pro indiuiduoexistenti in re extra, distincta a voce et conceptv. hoc eciam termino'substancia secunda' vtitur quandoque pro re extra, distincta a signisrerum.

39.03 De secundis, autem substancijs, quod quandoque vtatur provocibus vel conceptibus, patet quando dicit; sola, enim, hec indicantprincipalem substanciam eorum que predicantur, nam principalemsubstanciam indicare, vel signiflcare, ad conceptvs vel voces pertinet.quod eciam 'primas substancias' vocet quandoque conceptvs vel vocespatet in eodem capitulo,1 vbi, de primis substancijs loquens, ait de primis,inquit, substancijs indubitale et verum est quod hoc aliquid significant;'significare', autem, proprie ad voces vel ad conceptvs pertinet.

1 Aristoteles, Cat. 5 (2b29-31), p. 9, lines 7-9: "Recte autem post primas substantiassolae omnium ceterorum species et genera dicuntur secundae esse substantias; eorumenim quae praedicantur primas substantias solae significant..."

CAPITULUM TRIGESIMUM NONUM 21 9

39.04 Quod, autem, tarn 'primam' quam 'secundam substandard vocetquandoque res extra patet manifeste in eodem libro predicamentorum,capitulo primo et eciam in capitulo substancie2 nam in vno loco dicit quodsubstancie secunde et prime non sunt in subiecto, nee dicuntur desubiecto, et de primis quale verum est quod nee sunt in subiecto, needicuntur de subiecto; secunde, vero,3 licet dicantur de subiecto, non,tamen, sunt in subiecto. et in ista breui autoritate accipit 'substandard tarnpro conceptv quam pro re extra et sic, infra tarn modicum spacium,equiuocat de 'substancia'. nam, si uniformiter acciperet, autoritas essetsimpliciter falsa quando dicit quod 'homo' quidem de subiecto dicitur, insubiecto, vero, non est - planum est, enim, quod 'homo', qui dicitur desubiecto, cum accipiat ibi 'did' proprie pro 'predicari', cum sit quidamconceptvs vel quedam vox, vere est in subiecto cum sit quoddam accidens.quando, ergo, dicit postea quod non est in subiecto, non accipit in iliaparticula 'secundam substanciam' pro voce nee pro conceptv, quia tuneest simpliciter falsa et, per consequens, accipit pro vera re extra, distincta asigno rei - et hoc est verum.

39.05 Ex istis dictis philosophi patet manifeste quod, non solum'secunda substancia' accipitur pro voce vel conceptv, sed eciam pro verare extra, qualiter, autem, ilia res ponenda est declaratum est in capitulo despecie et in capitulo de genere.4 patet, eciam, quod ordo predicamentalisnon est tantum ordo vocum vel conceptuum, sed eciam rerum extra, itaquod, sicut in predicamento vocali 'substancie', per quod exprimitur realeextra, ponuntur quedam voces ordinate secundum superius et inferius, itaillis vocibus correspondent aliqua in re extra, distincta inter se formaliter,et ita, que sic correspondent talibus vocibus, veram coordinacionem pre-dicamentalem componunt.

39.06 Circa illud arguit vnus et probat quod nulla secunda substancia sitres extra animam;5 vnde dicit quod ista proposicio simpliciter et de virtutesermonis est falsa: 'substancia secunda est substancia' et ista est vera:'nulla secunda substancia est substancia.' et arguit sic: 'secundum doctri-nam aristotilis, quidquid negatur vniuersaliter ab omnibus contentis inme-diate sub aliquo communi, negatur vniuersaliter ab illo communi; sed"substancia secunda" negatur vniuersaliter ab omnibus contentis inme-

2 Aristoteles, Cat. 1 (lal-16), p. 5, lines 3-17; ibidem 5 (2all-4bl9), p. 7, line 10 -p. 13, line 19.

3 em. ms. secundo vere.4 Scilicet, Aristoteles, Cat. 5 (2bl5-3a21).5 Vide Ockham, Summa logicae, I, 42, p. 118, line 19 - p. 119, line 49.


diate sub "substantial ergo, negatur vniuersaliter a "substantial ergo,hec est vera: "nulla substancia est secunda substantial" et vltra sequitur:'ergo nulla secunda substancia est substancia' et patet per conuersionem.'assumptum' probatur 'nam ista est vera: "nulla substancia corporea estsecunda substancia" ergo et hec similiter: "nulla substancia incorporea estsecunda substancia"; quod, autem, prima sit vera et, per consequens,secunda eadem racione, patet per eandem racionem. nam hec est vera:"nullum corpus animatum est secunda substancia," ergo et ista: "nullumcorpus inanimatum est secunda substancia."' iste probantur per eundummodum quia iste sunt vere: '"nullum corpus animatum sensibile estsecunda substancia" et hec similiter: "nullum corpus animatum sensibileest secunda substancia."1 iste iterum probantur quia iste sunt vere:'"nullum corpus animatum sensibile rationale est secunda substancia" etista (47r/47v) similiter:6 "nullum corpus animatum irracionale est secundasubstancia."' iterum probatur prima istarum quia ilia cum qua conuertiturest vera - hec, scilicet: '"nullus homo est substancia secunda,'" et istaprobatur vltra quia quelibet singularis est vera; concluditur, ergo, ab istoquod 'non est nisi diuisio' vocis in significations, vt dicatur: 'secundasubstancia est vox, vel conceptvs, significans multa indiuidua, et que estcommunis multis substancijs.' prima, autem substancia dicitur vox, velconceptvs, communis vni soli subiecto.

39.07 Istud confirmatur quia, secunda substancia est vniuersale;nullum, autem, vniuersale est in re extra nisi sumendo rem extra provoce, vel conceptv; ergo, et cetera.7

39.08 Item, philosophus videtur dicere quod omnis substancia videturhoc aliquid significare; et de prima substancia est verum; ergo, accipit ibi'primam substanciam' pro voce, vel conceptv; nunc, autem, videtur sequiparalogismum a minori affirmative quod debeat vocare 'secundassubstancias' voces, vel conceptvs.

39.09 Item, boecius8 in diuersis locis supra predicamenta dicit et witquod philosophus in illo libro tractat de vocibus et, per consequens, vocat'primas substancias' et 'secundas' ipsas voces.9

6 em. ms. simpliciter.7 plato] annotator 5 in marg.8 Boecius] annotator 5 in marg.9 Boethius, In categorias Aristotelis libri IV, PL 64: 159c: "prima positio nominis

secundum significationem vocabuli facta est, secunda vero secundum figuram-. et estprima positio, ut nomina rebus imponerentur, secunda vero ut aliis nominibus ipsanomina designarentur. Nam cum homo vocabulum sit subjectae substantiae, id quoddicitur homo, nomen est hominis quod ipsius nominis appellatio est."

CAPITULUM TRIGESIMUM NONUM 221

39.10 Item, aristotiles10 ponit primas et secundas substancias esse inpredicamento substancie, et ipsemet ponit ilia, que sunt in predicamentosubstancie, esse incomplexa quibus componuntur proposiciones;11 non,autem, [non] componuntur ex substancijs extra animam existentibus;igitur, et cetera.

39.11 'Item, damascenus12 ponit voces collocari sub predicamentosubstancie, non est, ergo, dissonum dictis antiquorum dicere quodaristotiles vocat "secundas substancias" nomina communia substancia-rum'.

39.12 Sed istis non obstantibus, dicendum est quod, accipiendo'secundam substandard proprie, non pro signo, substancie secunde, eteodem modo sumendo 'primam substandard, quod prima substancia etalia sunt vere res extra animam; 'secunde', autem, 'substancie' vocanturnatura specifica et natura generis, que communes sunt multis indiuiduis,et quod aliquid tale sit supra in capitulo de genere et specie per racionemest probatum. in illo, vero, capitulo ostensum est hoc esse de intencionephilosophi et, per consequens, ordo predicamentalis, proprie sumendo'ordinem predicamentalem', non constituitur ex talibus conceptibus, sedex illis que talibus conceptibus in re extra correspondent.

39.13 Ad primam, vero, racionem, visis aliquibus que in precedentibuscapitulis dicta sunt, facile est respondere. quando, ergo, dicitur quod hecvera est: 'nulla substancia est secunda substancia,' nego illam et eiusconuersam. et ad probacionem, quando dicitur quod hec est vera: 'nullasubstancia corporea est substancia secunda' et hec similiter: 'nullasubstancia incorporea est secunda substancia,' propter istam probacionem,sciendum quod quilibet terminus communis habet duo signiflcata:signiflcat, enim, primo naturam communem, que est communis omnibusessencialiter contentis sub tali termino, et secundario significat omniasingularia contenta sub tali communi; signum, ergo, vniuersale aduenienstali termino aut distribuit eum tarn pro primario significato, quamsecundario et sic, tune, omnes probaciones in ilia deduccione adducte falsesunt. sic, enim, hec est falsa: 'nullus homo est secunda substancia,' quia, sinegetur illud predicatum ab 'nomine' ut supponente pro suo primario

10 aristotiles] annotator 5 in marg.11 Aristoteles, Cat. 4 (2a4-7), p. 7, lines 4-6: "Singula igitur eorum quae dicta sunt ipsa

quidem secundum se in nulla affirmatione dicuntur, horum autem ad se invicem comple-xione affirmatio fit."

12 damascenus] annotator 5 in marg. Vide Ockham, Summa logicae, p. 120, lines 88-91.


significato, falsa est et inpossibilis; et sicut est de ista, ita est de omnibusalijs. si, autem, talis terminus communis non distribuatur nisi prosignificatis secundarijs, sic sunt omnes iste proposiciones, que assumunturad probandum primam illam, vere et est fallacia consequentis in argu-mento, quia arguitur ab inferiori distribute ad superius distributum, quiatune iste due proposiciones sunt vere: 'homo est secunda substancia' et:'nullus homo est substancia secunda/ quia subiectum in vtrisque nonsupponit pro eisdem; negatur, ergo, plus in consequente quam in ante-cedentibus negetur quia secundaria signiflcata 'substancie' sunt non solumsingularia contenta sub 'nomine1, et sic de alijs speciebus, et eciam illenegetur specifice et, per consequens, cum in antecedentibus non negetur'secunda substancia' nisi ab illis singularibus, et hoc si signum vniversalenon distribuit nisi pro illis, in consequente, autem, negetur tarn ab illisquam a naturis specificis, cum tarn ista quam ilia sint de secundariosignificato 'substancie'. patet quod euidenter committitur fallacia conse-quentis.

39.14 Ad secundam: patet quod vniuersale vere est in re extra, adintellectum supra datam.

39.15 Ad aliud philosophi: patet ex predictis, vbi ostensum est ex serietextus philosophi quod in illo capitulo equivoce frequenter (47 V 480accipit istos terminos 'secunda substancia' et 'prima substancia'. in illo,enim, loco accipit 'secundas' et 'primas substancias' pro vocibus velconceptibus et, isto modo sumendo, quod infertur est necessarium. sedalibi, sicut ostensum est, accipit 'secundas substancias' pro illis quesignificantur per tales terminos. et eodem modo dicendum est ad omnesalias autoritates; si, enim, multiplicentur in infinitum, non facerent contrailium modum dicendi. differencia, autem, inter primas et secundassubstancias potest patere ex predictis in capitulo de specie et de genere, etcetera.

CAPITULUM QUADRAGESIMUM:EST DE PROPRIETATIBUS SUBSTANCIE

40.01 Postquam ostensum est que ponuntur in linea predicamentalisubstancie, videndum est de proprietatibus que conueniunt tarn primisquam secundis substancijs. prima, autem, proprietas quam assignat aristo-tiles est quod substancia non est in aliquo subiecto. Ex qua proprietateeuidenter concluditur quod philosophus non solum vocat 'primas' et'secundas substancias' conceptvs vel voces, sed eciam veras res extra ani-mam, cum tarn conceptvs quam voces vere sunt in subiecto.

CAPITULUM QUADRAGESIMUM 223

40.02 De primis substancijs non est dubium ipsas non esse in subiecto,sed quia de secundis substancijs dubium potest esse, ideo boecius, superpredicamenta? probat hanc proprietatem secundis substancijs conuenire -siue probacio sua valeat, siue non. et arguit sic: quecunque sunt insubiecto, et eorum indiuidua sunt in subiecto, ut, si album sit in subiecto,et indiuiduum albi; et indiuidua secunde substancie non sunt in subiecto,sicut manifestum est; ergo, et cetera.

40.03 Aliam racionem ad hoc probandum adducit Joannes damascenusin loyca sua, capitulo tercio,2 quia, quod est in subiecto neque presenssaluat neque absens corumpit; sed substancia secunda presens saluat etabsens corumpit; igitur, et cetera.

40.04 Ex ista autoritate damasceni satis patet quod secunde substancienon sunt quidam conceptvs quia tales conceptvs nee presentes saluant neeabsentes corumpunt, quod, tamen, secundis substancijs damascenusattribuit. Est, tamen, aduertendum quod ista proprietas non solum corn-petit secundis substancijs, sed eciam, secundum aristotilem, competitdifferencie. hoc, autem, probat ipse per eandem racionem per quam desecundis substancijs, quia differencia predicatur de indiuiduis secundumnomen et diffmicionem.

40.05 Si, vero, contra istam diceretur quod partes substancie, quia suntpartes, sunt in subiecto, ad hoc respondet philosophus quod ilia que suntin aliquo sicut partes in toto non sunt in subiecto, quia in toto illo capituloaccipit 'esse in subiecto' sicut accidens est in subiecto.

40.06 Alia proprietas substancie est que competit eciam differences:quod tarn secunde substancie quam differencie vniuoce de suis contentispredicantur. et in ista proprietate accipit 'secundas substancias' provocibus, ex quo patet satis euidenter quod vera est ilia distinccio de quasupra dictum est: quod quandoque sumit 'secundas substancias' provocibus, quandoque pro rebus. Hie, enim, sumit 'differenciam' proconceptv, cum differencia, sicut planum est, sit vera res extra, et quamuisaccipiat hie 'differenciam' pro conceptv, non debet propter hoc negariquin sit vera res extra - ita eciam non debet negari de 'secundasubstancia'. Sciendum est eciam quod nichil est vniuocum, proprie et

1 Boethius, In categorias Aristotelis libri IV, PL 64: 189B-191c; vide 191B: "Quarequemadmodum primae substantiae in subjecto non sunt, sic secundae subjecto carebunt.Commune est igitur omnibus substantiis, et secundis et primis in subjecto non esse, etquodcunque substantia fuerit, consequens est ut in nullo subjecto sit."

2 Joannes Damascenus; vide Ockham, Summa logicae, p. 114, line 45.


stricte loquendo, nisi quod inportat vnum prime et principaliter etsecundario plura, sicut 'homo' primo et principaliter inportat naturamhumanam, secundario, vero, omnia singularia significat, nee sufficienter,sicut quidam false ymaginantur, quod primo significet plura, sicut suprafrequenter est probatum.

40.07 Aliam, autem, proprietatem ponens philosophus dicit quod primasubstancia significat hoc aliquid, secunda, autem, substancia quamuis subappellacionis figura, hoc est, sub quadam conueniencia ad primamsubstanciam, videatur hoc aliquid significare, non, tamen, significat hocaliquid, sed 'quale quid'.3 Euidenter, ex ista proprietate conuinciunturadversarij, quamuis per earn putent alios conuincere quia, cum dicatphilosophus primam substanciam et secundam substanciam distinctasignificata habere, et per primam substanciam significetur indiuiduum,non potest per secundam substanciam indiuiduum significari, quero, ergo:quid per secundam substanciam, sumendo 'secundam substanciam' proconceptv, significatur, discurrendo per singula? ex quo non significatindiuiduum nee albedinem nee nigredinem, et sic de alijs accidentibus,non poterit dari nisi ilia natura communis de qua dictum est - quod estintentum.

40.08 Si dicatur ad illud quod 'significare quale quid' non est nisi'significare indiuidua plura', 'significare' autem 'hoc aliquid' est 'signifi-care vnum solum indiuiduum' et quia secunda substancia significat pluraindiuidua, prima vnum solum dicitur significare - hoc aliquid - etsecunda quale quid; Sed illud omnino non (48V48V) sufficit. tamen, quiasequeretur: 'hec1, denotando quodcunque, 'non significat vnum indiui-duum, ergo non significat centum vel mille' et, per consequens, cumprima substancia significet vnum indiuiduum, et philosophus dicatsecundam substanciam non significare illud quod prima, sequitur quodsecunda substancia non significat vnum indiuiduum et, si non vnum, neemille, et sic in infinitum. tamen, quia, si per 'significare quale quid'intelligitur 'significare plura indiuidua', cum differencia plura indiuiduasicut species significet, dixisset istam proprietatem non solum competeresecundis substancijs sed eciam differencie, sicut de omnibus alijsproprietatibus quas dicit substancijs conuenire; dicit semper 'non solum,autem, hoc est proprium substancie, sed eciam differencie' vel quantitati,et sic de alijs - quod, tamen, sicut patet intuenti textum philosophi inproprietate predicta non facit et, licet istud aduersarium minime

Aristoteles, Cat. 5 (2all-b7); vide Ockham, Summa logicae, p. 124, lines 52-54.3

conuinceret, quia diceret quod locus ab autoritate negative non tenet,4

homini, tamen, indifferent! probacionem facit.

40.09 Alia proprietas conueniens tarn substancie prime quam secundeest quod substancie nichil est contrarium. et circa istam proprietatem estsciendum quod hie philosophus accipit 'substandard pro substancia quenon est pars substancie nam, si generaliter intenderet istam proprietatemconuenire tarn substancijs completis quam partibus substancie, essetmanifeste falsa quia, cum partibus substancie, puta, forme substanciali,omnes partes difflnicionis conueniant, non potest negari realiter quin sintcontrarie, nam, cum forma aeris et forma ignis sint in eodem genere ettantum a se distent quod non possunt in eodem subiecto simul esse,mutuo, tamen, se expellunt et in eodem subiecto vicissim insunt, nameadem materia numero prime est receptiva forme ignis et postea formeaeris, sicut patet quando ignis ex acre generatur, verumtamen, si in iliadiffmicione contrariorum accipitur subiectum, quando dicitur quod ineodem subiecto vicissimi insunt pro aliquo indiuiduo complete, quod nonest natum esse pars essencialis alterius, sicut dicitur philosophus accipere,tune conueniret hec proprietas supra dicta tarn substancijs que non suntpartes alterius essenciales quam hijs que sunt partes essenciales. nam, licetdue forme substanciales successive possint eandem materiam informare,quia, tamen, ilia materia non est actv ens completum, ideo posset diciquod tales forme non sunt contrarie alteri, cum ista significata voca-bulorum - nisi manifesta appareat necessitas - non est bonum.

40.10 secundo sciendum quod hec proprietas sequitur ex vna conclu-sione quam ponit philosophus in principio capituli substancie; dicit, enim,quod omnia aut dicuntur de substancijs, vel in substancijs sunt; cum, ergo,vnum contrariorum nee predicetur de suo contrario nee in ipso possitesse, patet quod, si substancie aliquid esset contrarium, quod non essetsubstancia. verum < tamen > , quia tales deducciones et consimiles5 faceremagis ad philosophum naturalem pertinet quam pertineat ad loycum; ideopertranseo.

40.11 Quinta proprietas substancie est quod substancia non suscipitmagis et minus, que proprietas non est intelligenda, sicut quidam falseymaginantur, quod vna substancia non sit nobilior et perfeccior alia sub-stancia, eciam eiusdem speciei cum ipsa: dicere, enim, quod anima christivel virginis gloriose, eciam essencialiter et quidditative, non sit perfeccior

4 Scilicet, penes regulam communissimam logicalem.5 post "consimiles" et minus expunct.


quam anima iude, non solum est absurdum, sed eciam tanquam erroneumparysiis et oxonie condempnatum.6 est, ergo, proprietas intelligenda deeadem substancia numero isto modo quod, demonstrata quacunque sub-stancia, puta, homine vel asino, non est verum dicere quod nunc sit magishomo quam prius; et isto modo non contingit instanciam reperire. hanc,autem, proprietatem probat philosophus, secundo de generacione? quia, sisubstancia susciperet magis et minus, tune vna pars posset acquiri postaliam et, per consequens, ad substanciam esset motus, et vltra, sequiturquod generacio ab alteracione non differret - quod philosophusinpossibile esse reputat.

40.12 Vltima proprietas substancie, quam dicit philosophus propriepropriam esse et nulli nisi substancie competere, est quod substancia,secundum sui mutacionem, est susceptibilis contrariorum. istam proprie-tatem declarans, philosophus dicit: In alijs, quidem, quecunque non suntsubstancie, non habebit quis,8 quid proferat quod, cum sit vnum et idemnumero, contrariorum est susceptibile, velud color qui, cum sit idem etvnum numero, non erit album et nigrum/ et ponit cum multis exemplis;conclvdit finaliter quod sola substancia, cum sit vnum (48V490 et idemnumero, est capax contrariorum.

40.13 Sed, quia aliquis posset dicere quod hoc non est ita proprium sub-stancie quin possit oracioni et opinion! conuenire, quia eadem oracioprimo est vera et postea falsa et eodem modo de opinione, Ad istamobieccionem respondet philosophus dicens quod oracio et opinio nondicuntur vere et false ex eo quod aliqua contraria suscipiant, sed ex eoquod circa alterum, puta, circa rem extra, aliqua sit mutacio facta etfinaliter conclvdit intentum, dicens quod in eo quod res est vel non est, ineo oracio vera vel falsa dicitur esse, non in eo quod ipsa sit susceptibiliscontrariorum cum simpliciter in subiecto neque oracio moueatur nequeopinio, et ideo non erunt susceptibilia contrariorum, cum nulla in eispassio facta sit.

40.14 Ex istis, que hie a philosopho dicta sunt, concludunt aliqui9

tanquam ex principle quod de mente aristotilis non fuit ponere quod

6 Chartularinm universitatis Parisiensis, t. 1, p. 550, propositio 124: "... inconveniensest ponere aliquos intellectus nobiliores aliis... Error, quia sic anima Christi non essetnobilior anima Jude."

7 Aristoteles, De gen. et corrup. 1, 4 (319b6-30).8 em. ms. quisquam.9 Ockham, Summa logicae, p. 126, line 117-p . 132, line 265; abhinc usque ad

L40.19.


quantitas esset alia res a subiecto, illi inherens realiter ad modum quoalbedo inhere! subiecto; vnde dicunt quod moderni, qui dicunt quodquantitas est quoddam accidens informans, existens realiter subiectumqualitatum contrariarum, puta, albedinis et nigredinis, possunt conuenien-ter concedere 'quod aliquid aliud a substancia, existens vnum et idemnumero, esset susceptivum contrariorum per propriam mutacionem, quiailia quantitas primo reciperet vnam qualitatem contrariam et postea aliam,ymo, qualitas inmediacius et prius reciperet contraria quam substancia,cum substancia non sit subiectum talium qualitatum nisi mediatum - etquantitas inmediatum,' et, per consequens, videtur quod expresse contraphilosophum dicant, qui hie ita dicit proprium substancie esse quod nonpotest alicui alteri competere.

40.15 Secundo, ex ista autoritate concludunt 'quod nullum accidens estsubiectum alterius accidentis, saltern habentis contrarium, et si sic esset,esset aliud a substancia, et susciperet successive1 contraria.

40.16 Tercio concludunt esse de intencione philosophi quod similitudoet dissimilitude, equalitas et inequalitas, nee, breuiter, alique relaciones,distincte sunt a suis fundamentis. nam, si similitudo esset vna res distinctarealiter ab albedine, vel nigredine, recepta subiectiue in albedine, eademracione posset successive recipere dissimilitudinem et, per consequens,albedo, secundum sui mutacionem, esset susceptibilis contrariorum -quod est contra philosophum.

40.17 quarto concludunt quod veritas et falsitas non sunt alique resaduenientes oracioni vere vel false, vnde dicunt quod contraria acci-piuntur aliquando pro veris qualitatibus existentibus in re extra in compo-nentibus simul eidem subiecto. et isto modo, nee oracio nee opinio susci-piunt contraria; aliquando, autem, accipiuntur pro aliquibus terminis, quinon possunt simul de eadem re verificari, licet nullas tales qualitatesexistentes subiectiue in aliquo inportent - cuiusmodi sunt 'verum' et'falsurrT. et isto modo oracio suscipit contraria, et hoc, accipiendo'suscipere' pro 'predicari1 et non pro 'inherere'. hanc, autem, conclusio-nem probant isti, primo, deducendo ad inconueniencia, secundo,deducendo oppositam conclusionem ad heresim; sequitur, enim, quodoracio, que 'primo est vera et postea falsa, realiter susciperet contraria' -quod est contra philosophum. Secundo, 'sequeretur quod quandocunquealiquid moueretur extra me, et postea quiesceret, quod vna qualitas nouaesset in anima cuiuslibet hominis habentis talem proposicionem: "hecmouetur" et alia deperderetur.' Tercio, quod quando musca volat, quodaliquid existens in mente mea vere alteraretur et, per consequens, admotum vnius parue musce possent causari res infinite quia omnes angeli


et omnes homines possent formare istam proposicionem quando muscanon volat: 'musca volat' - planum est quod omnes essent false, sed,quando musca volat, omnes essent vere et, per consequens, si veritas essetaliqua talis res, adueniens oracioni, causarentur tot res ad motum muscequot sunt angeli et homines cum, per positum, quilibet haberet vnamtalem proposicionem; sed omnia ista videntur absurda; ergo, et cetera.

40.18 Vltimo deducitur ista opinio ad heresim sic: 'si veritas et falsitasproposicionum sunt tales res, siue qualitates, proposicionum sicut albedoet nigredo sunt qualitates corporum, tune, quandocunque veritas aliquaerit, hec erit vera: "hec veritas est," sicut quandocunque aliqua albedo erit,hec erit vera: "hec albedo est." et eodem modo de qualibet falsitate; tuneaccipio falsitatem istius proposicionis: "nichil causatur a deo;" falsitaseius, per te, est inherens sibi et, per consequens, est alia res a deo. tunequero: aut ista res potest causari (49r/49v) a deo aut non; si non, ergo estaliquod aliud a deo quod a deo causari non potest - que est contraecclesiasticam doctrinam: "omnia per ipsum facta sunt et sine ipso factumest nichil;" si potest causari a deo, ponatiir in esse et tune erit ista vera:"hec falsitas de nouo causatur" et sequitur: hec falsitas de nouo causatur adeo; ergo, aliquid de nouo causatur, et vltra: ergo hec est vera: aliquid denouo causatur a deo et, per consequens, non est falsa; et vltra: igitur,falsitas non est, et vltra, igitur non causatur de nouo a deo' et, perconsequens, aliquid causatur de nouo a deo et non causatur de nouo a deo- quod contradiccionem manifestam includit. patet, igitur, ex intencionephilosophi, quod veritas et falsitas non sunt res tales, aduenientes proposi-cioni. ymo, nisi aliquod sinchathegorematicum inclusum in istis terminis'veritas' et 'falsitas' inpediat tales proposiciones: 'oraciones est veritas,''oracio est falsitas' - erunt vere de virtute sermonis.

40.19 Quia, si dicatur ad euacuandum istam difficultatem quod hec'veritas proposicionis' sit res distincta a proposicione, existens in ipsa pro-posicione subiectiue, non, tamen falsitas est aliqua talis res sed tantumfalsitas est priuacio veritatis, illud non sufficit, quia eadem difficultas estde veritate. quia accipio istam proposicionem: 'deus nichil creat de nouo'et pono quod sit vera, et quero: aut deus potest creare hanc veritatem, autnon ? si non, idem quod prius; si sic, predicatur in esse, quo posito, hecerit vera: 'deus creat aliquid de nouo' et per consequens, hec est falsa:'deus nichil creat de nouo' - cuius oppositum concedebatur. et sic videturquod veritas et falsitas non sint tales res quales homines ymaginantur.

40.20 Ad primam conclusionem quam dicunt esse de intencione aristo-tilis, dico quod nee est intencio philosophi, neque autoritas in aliquo hocconcludit. et quod hoc non sit intencio philosophi probabo in capitulo de

quantitate. propter, tamen, autoritatem philosophi qua dicit proprium essesubstancie secundum sui mutacionem contraria suscipere est sciendumquod hoc quod dico 'secundum sui mutacionem' potest intelligi dupliciter;vno modo quando aliquid quod ad suum esse nichil extrinsicum requiritper accionem alicuius agentis recipit vnum contrarium post alivd, et quodsic contraria recipit propriissime 'secundum sui mutacionem' recipit. aliterintelligitur quando aliquid recipit contraria quod ad suum esse aliquodextrinsicum requirit, quo posito, potest contraria recipere et, quo nonposito, nee ipsum potest esse neque contraria, per consequens, recipere. etquod isto modo recipit contraria, non dicitur proprie recipere contraria'secundum sui mutacionem', sed magis secundum alterius mutacionemlicet pro tanto posset dici 'secundum' quia nulla secundum se recipitsubiectiue.

40.21 et per hoc patet ad autoritatem philosophi nam, quando dicit quodsubstancia 'secundum sui mutacionem' et cetera, dico quod sic reciperecontraria, quod ad hoc quod recipiat esse alterius non requirat, est pro-priissime substancie. et concede quod isto modo nulli alteri competit,loquendo secundum intencionem philosophi, et istam exposicionem datintelligere philosophus quando dicit 'secundum sui mutacionem', hoc est,esse cuiuscum < que > alterius non requisite; sic autem recipere contraria,quod esse alterius de necessitate supponat, nee competit substancie nee estsibi proprium, et isto modo non negat philosophus quin quantitas possitcontraria suscipere et, per consequens, dicere quod quantitas isto modoinmediate recipiat contraria non est contra mentem philosophi, sed est istaintencio sua, sicut magis potest haberi.

40.22 et ex isto patet ad secundam conclusionem quod non est contramentem philosophi quod vnum accidens recipiat aliud, licet illud habeatcontrarium, dum tamen ad hoc quod recipiat, esse alicuius alterius pre-supponat.

40.23 tercia, vero, conclusio quam dicunt esse de intencione philosophifalsa est simpliciter, nee est de mente philosophi, sicut suo loco ostendetur.et quando dicitur quod albedo et nigredo 'secundum sui mutacionem'reciperent contraria, potest ad hoc dici dupliciter; vno modo negandoconsequenciam quia non sequitur. 'recipit contraria, ergo "secundum suimutacionem" recipit contraria,' quia, quantumcunque aliquid successiverecipiat contraria, si illud non sit aptum natum per se existere, non recipit'secundum sui mutacionem', secundum intencionem philosophi. et istaresponsio specialiter valet de quantitate que recipit contraria absoluta.aliter (49V 500 potest dici specialiter de isto argumento quod reciperecontraria absoluta proprie competit substancie, sed recipere contraria


relativa non est proprietas substancie, sed potest albedini et nigredinicompetere, et tune, quando argueris vltra, quod aliquid aliud a substanciareciperet contraria, dico quod hoc est necessarium et quando inferturquod hoc est contra intencionem philosophi, dico quod dicere quodaliquid aliud a substancia recipiat contraria relativa non est contra mentemphilosophi. cuius racio est quia ilia, que opponuntur relative, non vocatphilosophus 'contraria1, sicut patet quinto phmcorum 10 vbi, docens interque est motus, dicit quod motus est inter contraria et, statim ostendensquod relativa non sunt contraria, dicit quod ad relacionem non est motus- ex quo patet euidenter quod philosophus opposita relativa non vocat'contraria'. dixi, tamen, ea quandoque esse contraria, extendendo nomen'contrariorum' ad ea que non compaciuntur se simul in eodem subiecto et,per consequens, quantumcunque aliud a substancia recipiat relativaopposita successive, non tamen propter hoc debet concedi, secundummentem philosophi, quod illud recipiat contraria cum, sicut ostensum est,philosophus relativa opposita 'contraria' non appellet.

40.24 Quantum ad quartum, quod dicunt esse de intencione philosophiquod veritas et falsitas non sunt res distincte ab oracione vera vel falsa,dico quod hec conclusio simpliciter est falsa et inpossibilis et contramentem philosophi. quod probo sic, quia quero: quid requiritur ad veri-tatem istius proposicionis, 'sortes est albus1 ? aut, enim, requiritur et suf-ficit ista proposicio, et sortes, et albedo, et nichil aliud, aut ista tria et ali-quid aliud. si tria sufficiunt, tune, cum albedo separata per potenciam diui-nam a sorte ita vere habeat esse sicut quando existit in sorte; erit hecitaque uera, 'sortes est albus,' albedine separata a sorte sicut ipsa existentein sorte - quod inpossibile est. si aliquid aliud, aut illud est absolutum autrelativum; si absolutum, idem argumentum quod prius; si relativum, hocest intentum.

40.25 Si dicas quod sufficit proposicio et quod res sic se habeant sicutennunciat proposicio, illud non sufficit quia quero: quid intelligis per 'ressic se habere'? aut intelligis vtrumque esse in rerum natura, aut aliquidaliud. si11 per 'res sic se habere1 intelligis utrumque esse in rerum natura etnichil aliud, tune reddit argumentum prius factum; si, autem, per 'res sicse habere' intelligas ista duo esse in rerum natura et cum hoc aliquid alivd,illud alivd querimus - et habemus intentum.

10 Aristoteles, Phys. 5, 1 (225blO-12), t. 22, p. 500: "Secundum substantiam autemnon est motus... Neque etiam in ad aliquid."

11 si per res sic se habere intelligis utrumque esse in rerum natura et nichil aliud]corrector 2 in marg.


40.26 preterea, omnia inconueniencia que isti dicunt sequi ad illamconclusionem non sunt inconueniencia, sicut patebit soluendo, nee illudsophisma, per quod probant hanc conclusionem, valet aliquid - ymomagis derisorium est cum per illud, quod ita est contra eos sicut contraalios, velint alios hereticos reputare!

40.27 Ad primum ergo inconueniens, quando dicitur, si12 veritas etfalsitas essent tales res, quod tune oracio que primo est vera et postea falsareciperet contraria, ista consequencia simpliciter nichil valet non plusquam ista: 'vna albedo, numero, que primo est similis et postea estdissimilis, igitur albedo recipit contraria.' huiusmodi, autem, racio dictaest quia, cum veritas et falsitas non sint nisi quidam respectvs conformiteret difformiter ad rem extra, sunt, tamen, opposita relativa; sed ilia, queopponuntur relative, non sunt contraria quia philosophus in post predi-camentis diuidit relative opposita contra contrarie opposita,13 vnde, sicutnon debet concedi quod opposita priuative sunt contraria, ita nee debetconcedi, neque concedit philosophus, quod opposita relative sint contrariaet, per consequens, non sequitur: 'recipit veritatem et falsitatem, ergorecipit contraria.'

40.28 et per hoc patet ad secundum inconueniens, quia procedit ex falsaymaginacione. ymaginatur, enim, quod veritas et falsitas sint quedam resabsolute - quod simpliciter falsum est. sed quia siue sit talis res, siue nonsit, semper sequitur inconueniens quod est intentum, scilicet, quod admotum digiti vel musce causarentur tot res quot essent homines et angeli,et ideo dico ad argumentum vltra quod non est aliquid inconueniens quodad motum vnius musce causarentur infinite tales res, et hoc sumendo'infinite' sincathegorematice, hoc est, non tot quin plures. et ista soluciodeclarabitur prolixius in predicamento relacionis.

40.29 Sciendum est tamen, quod quando dicitur quod ad motum muscecausarentur tot res, ly 'ad' non dicit circumstanciam cause efficientis, vt sitsensus quod motus sit causa (50V50V) talium rerum, sed dicit circumstan-ciam alicuius effectus prosuppositi, eo modo quo motus potest dicieffectus, vt sit sensus: hec res, denotando muscam, non potest produceretales respectvs nisi primo producendo motum.

40.30 Ad tercium inconueniens, quando dicunt quod ad istam posi-cionem sequitur heresis in anima, dico quod hoc est simpliciter falsum. et

12 Vide Ockham, Summa logicae, p. 130, line 216 sqq. sed citatur secundum sensumtantum.

13 Aristoteles, Cat. 10-15 ( l l b l sqq.).


sine dubio valde derisorium est quod tales homines velint alios reputarehereticos propter sophisticaciones pueriles. nam illud argumentum ita estcontra eos sicut contra quoscunque quia, posito quod hec proposicio sitfalsa, sicut ipsi ponunt, 'deus aliquid creat de nouo,' quero a te vtrum deuspossit creare hanc proposicionem sicut tu queris vtrum possit creare illamfalsitatem. si non, es hereticus, quia dicis contra ecclesiasticam doctrinam:ideo, 'omnia per ipsum facta sunt,'14 et cetera; si sic, ponatur in esse, quoposito, erit hec vera: 'deus creat aliquid de nouo' - quod est oppositumconcessi; quamcunque responsionem dederis, ita sufficiet pro parte alia.Et ideo dico ad argumentum, pro me et pro ipsis, circa quod est sciendum:quod, quandocunque aliqua posicio admittitur a respondente, debetrespondens, toto tempore obligacionis, concedere consequenciam adpositum et negare quodlibet repugnans posito, et ad inpertinensrespondere secundum suam qualitatem, sicut patebit in tractatv deobligacionibus. quando, ergo, queris, posito quod hec proposicio, 'deusaliquid creat de nouo' sit falsa, vtrum deus possit creare hanc falsitatemvel non, dico quod sic, quia tune, quando dicis 'ponatur in esse1 dico quodrepugnat posito, quia possibile est quod ista proposicio 'deus creat aliquidde nouo1 sit falsa et, per consequens, hec est vera: 'deus nichil creat;1

ponere, igitur, quod hec est vera, quod 'deus nichil creat,' et ponere quoddeus creat aliquid, est ponere contradictoria, ex qua posicione, siadmittitur, merito sequitur contradiccio. et sicut est de ista proposicione,ita est de alia, et ista, causa breuitatis, de predicamento substancie dictasufflciant.

CAPITULUM QUADRAGESIMUM PRIMUM:EST DE PREDICAMENTO QUANTITATIS

41.01 Postquam declaratum est quid senserit philosophus de predica-mento substancie, videndum est quid de predicamento quantitatis se-cundum eius intencionem sit dicendum. et circa illud capitulum sic pro-cedam: primo determinandum est de quantitate continua in se et in suasspecies; secundo de quantitate discreta; tercio ponetur differencia interquantitatem discretam et continuam; quarto dicetur de singulis proprie-tatibus quantitatis.

41.02 circa primum articulum tria fiant: primo declaratur quid estquantitas continua et simul dicetur cum hoc de singulis speciebus eius;secundo probabitur racionibus philosophicis et theoloycis et autoribus

14 Videlo. 1: 3.

CAPITULUM QUADRAGESIMUM PRIMUM 233

quod quantitas continua est res distincta a substancia et qualitate; et terciorespondebo ad quedam argumenta per que probabitur quod quantitas nondistinguitur a substancia realiter; et quarto, aliqua dubia, si occurrant -nisi prolixitas inpediat - remouebo.

41.03 Circa primum est sciendum quod, quamuis quantitas non possitproprie diffmiri, possunt tamen de ipsa alique descripciones dari se-cundum quod aliqua officia circa res naturales exercet; potest, ergo, primoquantitas continua sic describi: quantitas continua est illud per quod potestaliquid diuidi in partes quarum quelibet potest per se naturaliter existere.prima pars huius descripcionis, scilicet, quod per quantitatem possuntaliqua diuidi, patet quia, si per aliquid aliud posset res esse diuisibilis illudmaxime videretur esse materia et forma substancialis; sed neutrumistorum est diuisibile nee potest esse alteri racio diuisibilitatis, sicut posteaprobabo; ergo, et cetera.

41.04 Quod vero sit illud per quod possunt partes diuise per se existerepatet, turn quia circumscripta quantitate a sorte vel platone vel ab igne,non remanet nisi compositum ex materia et forma quia, si resoluatur,resoluitur in materiam et formam quarum neutra, secundum viam philo-sophi, potest per se existere et, per consequens, quod aliquid sit diuisibilein partes que possunt per se existere, hoc habet a quantitate, cum quia peristum modum diffinitur quantitas a philosopho, quinto metaphisice,1 vbidicit: 'quantum' est 'quod est in ea diuisibile, quorum vtrumque autsingulum vnum.'

41.05 secundo potest sic describi: quantitas continua est illud per quodrepugnat vni rei esse in eodem loco naturaliter cum altera. Ista descripciostatim patet, tamen, quia infmita - non quanta - possunt esse in eodemloco, sicut patet quia legio fuit in vno demoniaco2 et, qua racione legio,eadem racione infinities infinita; tamen, quia ex materia et forma nonpotest esse hec repugnancia, cum vtrumque de se sit indiuisibile.

41.06 tercio potest sic (50V/5D describi: quantitas est illud per quodindiuiduum completum in aliqua specie substancie diuisibile est in parteseiusdem racionis. Ista descripcio statim patet quia, circumscripta ab aquavel ab igne vel a ligno quantitate, non remanebit in ipso nisi materia etforma, que partes, sicut patet, sunt alterius racionis.

1 Aristoteles, Meta. 5 ,13 (1020a7), p. 310: "Quantum vero dicitur quod est divisibile inea quae insunt quorum utrumque aut singulum, unum aliquid..."

2 Vide Me. 5: 9 "Legio mihi nomen est, quia multi sumusf cf. Lc 8: 30 "Legio: quiaintraverunt daemonia multa in eum."


41.07 Ex istis tribus descripcionibus patet necessitas ponendi quanti-tatem esse rem a substancia distinctam; nisi, enim, esset quantitas, statimquod aliquid diuiditur, nisi nouum fleret miraculum, tenderet in nichilum;possent, eciam, corpora infinita esse in eodem predicamento nee aliquidposset diuidi in partes eiusdem racionis.

41.08 hoc viso, dicendum est de speciebus quantitatis continue, vbisciendum quod a philosopho in predicament^ quandoque species quan-titatis continue assignantur quarum alique sunt permanentes et aliquesuccessive, permanentes, de quibus prime dicendum est, sunt linea, super-ficies, corpus et locus.3 et sciendum quod quantitates, quas nos appellamus'permanentes' vocat philosophus in predicament^ posicionem habentes;refert, tamen, dicere partes esse permanentes et partes posicionem habere,nam, si numerus non sit nisi res numerate, tune partes numeri suntpermanentes et, tamen, non sunt posicionem habentes quia partesposicionem, secundum philosophum, non habent nisi ad aliquem eundemterminum terminentur, quod de numero non contingit et, per consequens,manere est superius ad posicionem habere. vnde, philosophus in predica-mentis, volens probare quod partes temporis non habent posicionem,arguit sic: non sunt permanentes, ergo non habent posicionem.

41.09 Diffiniens, autem, commentator, quinto metaphisice? lineam,dicit quod linea est 'magnitude extensa in vna parte tantunV; vnde, lineanichil aliud est quam res diuisibilis in partes longas, non, tamen, latasneque profundas; superficiem, autem dicit esse magnitudinem in duabuspartibus extensam, scilicet, in longitudinem et latitudinem; corpus dicitquod tribus partibus extenditur, scilicet, longitudinem, latitudinem, etprofunditatem. de loco, autem, non facit commentator mencionem -cuius racio est quia locus aut accipitur pro ultima superficie corporisambigentis, et sic non distinguitur a superficie, aut pro toto ipso corporelocante, et sic non distinguitur a corpore et, per consequens, cum non sitdistincta species a corpore nee a superficie, ideo, quinto metaphisice, nee aphilosopho nee a commentatore, inter species quantitatis numeratur.

41.10 Et si queras quare numeratur a philosopho in predicament'^ interspecies quantitatis, dico quod non facit hoc quia sit species distincta acorpore vel superficie, sed quia, cum aliquando sumatur pro superficie, etaliquando pro corpore, et ad loycum pertineat vocabula secundum eorum

3 Aristoteles, Cat. 6 (4b23-24).4 Averroes, In 5 Meta. comm. 18, t. 8, fol. 125r D: "... magnitude extensa in vna parte

tantum est linea..."


multitudinem distinguere, numerauit locum in predicament^ vt daretoccasionem studentibus eum secundum eorum multitudinem distin-guendi.

41.11 Species, autem, quantitatis continue non habentis posicionemsunt tempus et motus, et differencia supposita que est inter istas duasspecies, quia tempus non est nisi motus primi mobilis, quod ideo dicitur'tempus' quia per ipsum ceteri motus mensurantur. motus, vero, diciturillud quod per ipsum tempus mensuratur, verumtamen, motus primimobilis. vnde, motus non habet racionem mensure respectv istorum mo-tuum inferiorum non plus quam econuerso; sed, per distinctas racionesformales habet quod sit motus et quod habeat racionem mensure, et perracionem formalem per quam habet racionem mensure vocatur 'tempus'.tractare, tamen, de racione formali quam habet racionem mensure adlibrum phisicorum pertinet.

41.12 Istis, inquam, suppositis, sciendum est quod tarn motus quamtempus vocatur 'quantitas continua' quia nullam eorum partem contingitaccipere quin sit in alias partes diuisibilis. assignat, tamen, aliam racionemphilosophus in predicament^ dicens quod ideo sunt continua quia eorumpartes ad aliquam communem terminum copulantur,5 sicut partes tem-poris, puta, preteritum et futurum, ad presens copulantur. Sed sciendumquod preteritum et futurum non ideo ad presens dicuntur copulari quiaaliquid ipsorum in actv existat, sicut dicimus lineam, que actualiter existit,ad punctum copulari, cum nee preteritum nee futurum actualiter existat,sed pro tanto dicuntur ad presens copulari quia sicut vltra punctum nichillinee contingit accipere, sic vltra presens nichil preteriti contingit acciperesicut eciam punctum est finis et principium linee, sic presens est finispreteriti et futuri est principium.

41.13 Istis visis, restat nunc probare quod quantitas realiter a substanciadistinguitur, et hoc probo primo sic: materia de se non est quanta, neeforma de se est quanta, sed per aliquid realiter distinctum a materia etforma, ergo, nee compositum ex vtroque. consequencia patet per philo-sophum, sexto phisicorum,6 qui habet pro inpossibili (51r/51v) quodquantum componatur ex non quanto. antecedens probo: pono, enim, sicutquilibet catholicus habet concedere, quod deus possit facere materiam sinequocunque alio, quo facto, quero: aut est quanta aut non ? si non, habeointentum; si sic, pono quod ignis approximetur illi quantitati, et sit ille

5 Aristoteles, Cat. 6 (4b20-5al4), p. 13, line 20 - p. 14, line 24.6 Aristoteles,/5^. 6, 1 (231a24-25).

ignis ita calidus sicut potest inveniri, et pono quod medium in nulloresistat agenti, sed destrvatur omnis resistencia medij per potenciamdiuinam. tune quero: aut iste ignis, sic approximatus, aget in istam quanti-tatem, earn corumpendo, aut non ? non potes dicere quod non, quia hocest negare sensum, quia certum est quod, si ignis esset approximatus acci-dentibus in sacramento altaris quod corumperet ea nisi a deo preser-uarentur. si sic, quero: aut corumperet ea in instanti, aut in tempore? nonin instanti, turn quia tune motus fieret in instanti, turn quia nullum agenscreatum potest eque agere in passum elongatum sicut in approximatum -quod, tamen, oporteret concedere, quia, cum ilia materia sit extensa, habetpartes et de necessitate vna erit propinquior ipsi igni quam alia, si intempore, et omnis accio que fit in tempore fiat propter aliquam resis-tanciam, ergo aliquid resistit agenti, sed non medium per positum, ergoipsa materia, sed omnis resistencia qua passum resistit est quedam reaccio,ergo ipsa materia reagit in ipsum ignem. sed ex isto sequuntur duo, vnuminconueniens et vnum inpossibile.

41.14 primum, quod purum potenciale erit effectiuum principium ali-cuius accionis - et non solum erit inconueniens, sed videtur inpossibile.secundo, quod illud, quod vltimum gradum perfeccionis tenet in entibus,sit equalis, ymmo maioris, perfeccionis cum illo quod non tenet vltimumgradum perfeccionis et, per consequens, vltimum in perfeccione non eritvltimum in perfeccione. probacio huius: quia, accipio7 vnum pugillumaque et vnam materiam ita extensam sicut potest fieri a deo, et approxi-metur ignis eque calidus vtrique istorum, quolibet inpedimento extrinsicoremote, et quero: an ista duo agencia corumpant in equali tempore istaduo passa? quod si sic, igitur vtrumque equaliter resistit, ergo vtrumqueequaliter agit; sed non possunt equaliter agere, nisi sint equalia inperfeccione, cum perfeccio per accionem mensuretur; igitur. si non inequali, hoc non est quia prius corumpat quantitatem quam pugillum aque;ergo, econuerso, maius inconueniens quam prius.

41.15 secundo, arguo sic: si .a. et .b. sint idem realiter, necesse est quod,quandocunque terminus significans .a. predicatur de .a., mediante hocverbo 'est', quod terminus significans .b. predicari possit de .b., medianteeodem verbo. ista proposicio patet, quia dicere oppositum esset ponereoppositum positi; ponere, enim, quod .a. et .b. significent ea < n > demrem et concedere quod .a. possit predicari de ilia re et .b. non, est ponerequod .a. et .b. significant ea<n>dem rem et quod non significant

7 em. ms. accepio.


eandem rem. si, igitur, sortes et eius quantitas sint idem realiter, oportetquod quandocunque terminus inportans siue significans sortem predicaturde sorte, quod terminus inportans siue significans quantitatem eiuspredicetur de eius quantitate, mediante isto verbo 'est'; istud consequensest falsum, ergo et cetera.

41.16 probacio falsitatis consequentis quia, secundum istos, 'homo'significat sortem et 'quantitas' hanc quantitatem sortis, et, iterum se-cundum istos, deus potest facere quod sortes non habeat pattern extrapartem. quo posito, hec erit vera: 'sortes est homo' et, tamen, hec erit falsa,casu posito: 'hec quantitas est quantitas,' denotando quantitatem sortisquia, secundum istos, nullum superius predicatur de inferiori, mediantehoc verbo 'est', nisi res inportata per inferius existat in rerum natura;igitur, sortes et eius quantitas non sunt idem realiter.

41.17 Confirmatur ista racio, ad cuius declaracionem est notandumquod, quandocunque aliqui termini duo significant idem realiter, si 'est',secundo adiacens, predicetur de vno illorum, ipso sumpto significative,pro eodem tempore potest de altero, eodem modo sumpto, predicari,secundo adiacens quia, da oppositum: sequitur quod idem est et non est.sed iste terminus 'sortes', et 'hec (51v/52r) quantitas', denotando quanti-tatem sortis, significant idem realiter quia, secundum eos, hec proposiciode virtute sermonis est concedenda: 'sortes est hec quantitas,' denotandoeius quantitatem; ergo, quando 'est', secundo adiacens, predicatur desorte, predicatur de eius quantitate; sed hoc est inpossibile; ergo, probacioinpossibilitatis: quia deus potest facere sortem absque hoc quod habeatpartem extra partem; quo facto, hec est vera: 'sortes est' et hec falsa,secundum istos: 'hec quantitas est,' denotando quantitatem sortis.

41.18 tercio arguo sic: inpossibile est aliqua eiusdem speciei esse idemrealiter cum duobus distinctis specie, ista proposicio patet quia, si .a. et .b.sint idem realiter, a quocunque distinguitur .a. specifice, ab eodemdistinguitur .b. specifice, et econuerso; sed quantitas sortis et quantitasasini sunt idem specifice; ergo est inpossibile quod sint idem realiter cumsorte et asino.

41.19 quarto sic: quandocunque aliqua proposicio affirmativa verifica-tur pro rebus, si vna res non sufficiat ad verificandum talem proposi-cionem, oportet ponere duas, et si due non sufficiant, tres, et sic ininfinitum; sed ista proposicio 'sortes habet partem extra partem' est pro-posicio affirmativa que verificatur pro rebus et ad earn verificandum nonsufficit sortes; ergo, ad hoc quod verificetur, oportet ponere aliam rem asorte. quod sortes non sufficit patet quia deus potest sortem facere existere

absque hoc quod sit quantus. tune quero de ilia re: aut est absoluta autrelativa? non relativa, manifestum est; si absoluta et non substancia neequalitas, quia omnibus substancijs et qualitatibus positis, poterit adhuc istaproposicio esse falsa; ergo, erit alia res absoluta, sed nulla alia est nisiquantitas; igitur, et cetera.

41.20 Item, philosophus in predicamentis* est expresse contra istamopinionem; dicit, enim, quod 'singulum incomplexorum aut significatsubstanciam, et cetera,' et deducas istam autoritatem sic < ut > supra de-ducta est.

41.21 Item, autor de ...,9 capitulo primo, expresse vocat et appellatfantasticos quosdam qui, tempore suo, posuerunt quantitatem continuamet discretam non esse distinctas a suis fundamentis.

41.22 Item, augustinus in de trinitate, in quinto, capitulo quinto:10 'Inrebus,1 inquit, 'creatis atque mutabilibus quod non secundum substanciamdicitur restat vt secundum accidens dicatur.. omnia, enim, accidunt eis,que vel amitti possunt vel minui et magnitudines et qualitates et quoddicitur < ad aliquid > sicut amicicie, propinquitates, similitudines, equa-litates et si qua sunt huiusmodi et situs et habitus et locus et tempora etoperaciones atque passiones/11

41.23 Item, dicit ibidem, capitulo decimo tercio,12 'in rebus quepertinent ad magnitudinem, magne sunt quibus alivd13 est esse, alivdmagnas esse, sicut magna domus, magnus mons. In hijs igitur rebus alivdest magnitudo, alivd14 quod ab ea magnitudine magnum est et prorsus,nam hoc est magnitudo quod est magna domus/

8 Aristoteles, Cat. 4 (Ib25).9 lacuna; inscripcio operis deficit.10 Augustinus, De trinitate 5, 4, 6; edd. W. J. Moutain, Fr. Glorie (Turnhout: Brepols,

1968), p. 210, lines 26-32 (Corpus christianorum. Series latina. L, Pars xvi, 1); PL 42: 914.11 Augustinus, De trinitate 5, 4, 6: "In rebus enim creatis atque mutabilibus quod non

secundum substantiam dicitur restat ut secundum accidens dicatur. Omnia enim accidunteis, quae uel amitti possunt uel minui et magnitudines et qualitates, et quod dicitur adaliquid sicut amicitiae, propinquitates, seruitutes, similitudines, aequalitates et si quahuiusmodi et situs et habitus et loca et tempora et opera atque passiones;" verba ultima, uti"operaciones atque passiones" cane, sed tune restaur.] corrector 2 in marg.

12 capitulo decimo tercio] corrector 2 in marg.; vide p. 217, line 2 - p. 218, line 7: "Inrebus enim quae participatione magnitudinis magnae sunt quibus aliud est esse, aliudmagnas esse, sicut magna domus et magnus mons et magnus animus, in his ergo rebusaliud est magnitudo, aliud quod ab ea magnitudine magnum est, et prorsus non hoc estmagnitudo quod est magna domus;" cf. PL 42: 918.

13 em. ms. ad.14 alivd] corrector 2 in marg.


41.24 Ex istis autoritatibus augustini pluribusque alijs patet quodquantitas non est idem realiter cum suo fundamento. post istas racionesquas intendebam adducere, ponam raciones aliquas theoloycas quas aliquidifficiles reputant que, siue concludant siue non, ad presens non euro quiaad minus probabiles sunt.

41.25 Arguo, igitur, primo sic: si aliqua quantitas non esset res distinctaa substancia, sicut panis conuertitur in corpus christi in sacramento altaris,ita aliqua quantitas conuertetur in corpus christi; consequens est falsum;ergo, et cetera, falsitas consequentis, licet non probetur ab eis potest sicprobari: quia illud conuertitur quod significatur per ista verba: 'hoc estcorpus meumf15 sed per ista verba non significatur subiectum et quantitasquia, cum illud sit ens per accidens et, per consequens, corpus peraccidens, esset talis proposicio falsa - quod non est sanum dicere.

41.26 secundo arguitur sic: si substancia panis et quantitas sint idemrealiter, sicut substancia panis conuertitur in corpus christi, ita substanciapanis conuertetur in quantitatem corporis et, per consequens, christusesset quantitative et localiter et circumscriptive in sacramento altaris;consequens est falsum quia tune periret fides; ergo, et cetera.

41.27 Item, nullum accidens est idem realiter cum substancia; quantitasest accidens, (52r/52v) quod probatum est diuersis autoritatibus augus-tini16 quas omitto, ergo, et cetera.

41.28 Item, inpossibile est naturaliter vnum corpus, quod est quantumesse simul cum alio corpore quod est quantum quia dimensiones mutuo seexpellunt; sed qualitas simul est cum substancia; si, igitur, aliqua quantitasesset indistincta realiter a qualitate, et aliqua esset indistincta realiter a sub-stancia, due quantitates essent realiter simul, et ita17 due soliditates seuprofunditates, due longitudines, et due latitudines essent simul, ymmoadhuc multo plures quia, qua racione albedo haberet suam propriamquantitatem, eadem racione sapor haberet suam, et calor, et humiditas18

vel siccitas suam et ideo, tot essent corpora longa, lata, et profunda quotqualitates possent esse in eodem subiecto et ita, in sacramento altaris,essent multa corpora simul. quo concesso, queri potest: quomodo istequalitates remanentes in sacramento altaris manent simul, quandocunque

15 Verba consecrationis panis, Missale romanum.16 em. ins. augustino.17 ista con. ita.18 em. ms. humilitas.


mouentur? quia nulla earum est in alia tanquam in subiecto, nee omniasunt in vno subiecto, ex quo nee substancia nee quantitas est ibisubiectum.

41.29 Item, secundum philosophum, qualitas non est quanta nisi peraccidens;19 si, autem, quantitas esset idem realiter cum aliqua qualitate, iliaqualitas, per se sine addito, esset quanta - quod est contra philosophum.

41.30 Ex istis, igitur, racionibus concluditur quod quantitas non estidem realiter cum subiecto.

41.31 Istis, igitur racionibus visis, ponende et soluende sunt raciones perquas probatur quod quantitas non distinguatur realiter a suo fundamento.et dicitur hoc esse intencio philosophi et arguitur primo sic: 'secundum1

intencionem philosophi 'nullum accidens distinctum a substancia estrealiter susceptivum contrariorum per sui mutacionem;20 si, autem,quantitas esset accidens et subiectum qualitatum, manifestum est quodmutaretur in recipiendo qualitatem et ita per mutacionem sui in sereciperet contraria - quod est contra mentem' philosophi quia hoc tan-quam proprie proprium substancie attribuit.

41.32 'Item, de mente philosophi est sicut patet quarto phisicorum,21

quod aer potest condensari sine mutacione omnium qualitatum. Ex hocarguitur: quando aer condensatur, aut manet tota quantitas precedens etprescise ilia que prius, aut non; si sic, igitur eadem quantitas est nuncminor quam prius, per hoc solum quod partes quantitatis propinquiusiacent nunc quam prius; igitur cum partes substancie sint eodem modopropinquius iacentes nunc quam prius, et non propter alivd ponaturquantitas, videtur quantitas esse superflua. si, autem, non manet totaquantitas que prius, igitur aliqua pars deperditur et, per consequens, cumad corumpcionem subiecti inmediati corumpatur accidens eius, sequiturquod qualitas, que erat subiectiue in ilia parte quantitatis, corumpetur et,per consequens, non omnis qualitas manet - quod est contra aristotilem.

41.33 'Item, de mente aristotilis est quod omne accidens est in aliquosubiecto primo22 ita quod, si sit accidens partibile, vna pars illius

19 Aristoteles, Cat. 6 (5a38-5b2), p. 15, lines 18-21: "Proprie autem quantitates haesolae sunt quas diximus, alia vero omnia secundum accidens sunt ... ut multum dicituralbum eo quod superficies multa sunt."

20 Vide Ockham, Summa logicae, p. 132, line 18 sqq.21 Aristoteles, Phys. 4, 9 (216b21 sqq.); vide Ockham, Summa logicae, p. 132, line 24

sqq.22 Aristoteles, Cat. 5 (2a31-35), p. 8, lines 1-4: "... album, cum in subiecto sit corpore,

praedicatur de subiecto (dicitur enim corpus album)... Cetera vero omnia aut de subiectis


accidentis est in vna parte subiecti et alia pars in alia parte subiecti, sicuttota albedo est in toto corpore et pars albedinis in parte corporis. si, autem,sit accidens indiuisibile, est in aliquo subiecto indiuisibili prime, ex quoarguo quod punctus non sit alia res a linea nee linea alia a superficie neesuperficies alia a corpore et, eadem racione, corpus non erit alia res a sub-stancia secundum eum. quod, autem, ex predicto principle sequatur quodpunctus non sit alia res a linea probo sic: si punctus sit aliquod accidensabsolutum, distinctum a substancia, igitur est in aliquo subiecto primo;tune quero: aut in substancia, aut in linea? non in substancia quia, aut insubstancia diuisibili - quod est inpossibile, quia tune pars esset in parte etita punctus esset diuisibilis, quod negat - aut est in substancia indiuisibili -quod est inpossibile quia, secundum philosophum, nichil est substancianisi materia et forma vel compositum quorum quodlibet, secundum eum,est diuisibile; sic, igitur, punctus non est accidens indiuisibile, existensrealiter in aliqua substancia inmediate tanquam in subiecto primo, nee estprimo in linea uel parte linee tanquam in subiecto primo, quia linea etquelibet pars linee est diuisibilis et, per consequens, non est subiectumprimum accidentis indiuisibilis. sic, igitur, patet quod de mente aristotilisest quod punctus non est accidens indiuisibile et, eadem racione, nee lineaest accidens indiuisibile secundum latitudinem distinctum realiter asuperficie et, eadem racione, nee superficies est accidens indiuisibilesecundum profunditatem distinctum realiter (52v/53r) a corpore. etaristotiles non plus ponit corpus quod est quantitas esse distinctum realitera substancia quam ponit lineam et superficiem distingui a corpore.1 dicitergo iste quod sibi 'videtur quod de mente aristotilis est quod quantitascontinua non est res absoluta corporaliter et realiter distincta a substancia.'

41.34 secundo, contra istam opinionem arguitur theoloyce; 'primo:omnem rem absolutam priorem alia potest deus conseruare sine muta-cione locali et rem posteriorem destruere; cum, igitur, secundum opi-nionem communem, hoc lignum sit quedam substancia habens partesquarum vna est sub una parte quantitatis inherentis toti et alia sub aliaparte quantitatis, et ilia res substancialis est prior natura quantitate iliainherente sibi; poterit deus, sine mutacione locali istius substancie,conseruare earn et destruere illam quantitatem. et si sit possibile, ponaturin esse. quo facto, quero: aut ista substancia habet partem distantem aparte, aut non? si sic, igitur est quanta sine quantitate addita, igitur, ilia

dicuntur primis substantiis aut in eisdem subiectis suntf ibidem 5bl-7, p. 15, lines 20-26:"... multum dicitur album eo quod superficies multa ... et album quantum sit assignanssuperficie definiet (quanta enim fuerit superficies, tantum esse album dicet)..."


superfluit. si non habet partem distantem a parte, et prius distabant istepartes, igitur sunt mutate localiter - quod est contra ypotesim.

41.35 Item, omne quod per se ipsum et per partes intrinsicas est presensalicui quanto, ita quod totum est presens toti et partes partibus per se, perse ipsum et per partes suas intrinsicas habet partem distantem a parte;omne, autem, tale per se et per partes suas est quantum; sed substanciamaterialis per se ipsam et per partes suas intrinsicas est presens toti alicuiquantitati, puta, saltern illi quantitati informanti illam si sit talis quantitasinformans illam; igitur, per se ipsam et per partes suas habet partemsitualiter distantem a parte; igitur, per se ipsam et per suas partes estquanta.

41.36 'Item,' probatur per sacramentum altaris, 'quia, si sit' talis quan-titas, 'qualitates remanentes in sacramento altaris essent in quantitatesubiectiue; consequens videtur falsum in terminis; igitur, antecedens.falsitatem consequentis' probant 'quia tune iste qualitates23 non essent perse subsistentes, quod est contra magistrum sententiarum, libro quarto,24

qui, loquens de colore, sapore, ponderositate, et huiusmodi qualitatibus,dicit quod talia accidencia sunt ibi per se subsistencia. similiter, si quan-titas esset subiectum illarum qualitatum, ista quantitas vere25 esset ponde-rosa et sapida et colorata; consequens est contra glosam decreti, de conse-cracione, distinctione super illud capitulum "si per negligenciam,"26 vbidicit glosa quod "ponderositas remanet ibi cum alijs accidentibus et,tamen, nichil est ibi ponderosum." et iste raciones probant quod quantitas,longa, lata, et profunda non est res distincta a substancia.

41.37 'Quod, autem, linea non sit distincta a superficie probatur quia, silinea talis res esset continuans superficiem ad inuicem, diuidatur iliasuperficies, qua diuisa, quero: aut est linea noua, aut solum linea priormanet? si est alia linea et noua, erunt infinite noue quia, diuiso corpore,infinite superficies erunt habentes infmitas lineas, sicut, diuisa linea, eruntinfinita puncta terminancia infinitas lineas. si nulla linea est noua, ergoremanet ilia que prefuit et non magis cum vna parte superficiei quam cum

23 Verbum potest legi "quantitates" aut "qualitates."24 Petrus Lombardus, Libri IV sententiarum, lib. 4, dist. 12, cap. 1; (Quaracchi: Coll.

s. Bonaventurae, 1916), t. 2, p. 808; ibi citatur Hugo de sancto Victore, Summasententiarum, tr. 6, cap. 4, PL 176: 141.

25 em. ms. vero.26 Corpus iuris canonici, ed. A. Friedberg (Leipzig: Tauchnitz, 1881), t. 2, col. 1323;

vide Ockham, Summa logicae, p. 135, lines 103-104.


alia; igitur, vel27 remanebit per se, vel remanebit in distinctis locis super-ficiei, quorum vtrumque est absurdum et illud ex quo sequitur.

41.38 'Item, si linea sit alia res a superflcie, et punctus a linea, igiturpoterit deus conseruare lineam et destruere punctum. quo facto, quero:aut ilia linea est finita, aut inflnita? non inflnita manifestum est, ergo eritfinita et, tamen, sine puncto; igitur frustra ponitur punctus terminanslineam.

41.39 'Item, deus posset conseruare lineam, destruendo omnia puncta.quo facto, adhuc linea esset linea et, per consequens, quantitas; non quan-titas discreta, ergo continua; igitur, vere esset continua quantitas quamuisibi non esset alia res a partibus linee copulans partes ad invicem; frustra,igitur, ponuntur talia puncta a linea distincta. et, eadem racione, frustraponuntur superficies distincte a corporibus.'

41.40 Quia, vero, istam opinionem falsam, licet non erroneam reputo,28

ideo volo ostendere quod iste raciones non conuincunt. Ad primum, ergo,argumentum super quod isti principaliter fundant se, iam patet expredictis quia, quamuis quantitas suscipiat successive albedinem et nigre-dinem, hoc, tamen, secundum intencionem philosophi non est 'secundumsui mutacionem', quia, secundum intencionem (53r/53v) philosophi, illuddicitur contraria 'secundum sui mutacionem' recipere quod recipit,quocunque alio distincto ab illis contrarijs non existente; huiusmodi,autem, subiectum est substancia. Si arguatur contra illud quia, secundumintencionem philosophi inpossibile est esse aliquam substanciam, salterninfra speram corumptibilium, que possit sine quantitate existere, non plusquam quod quantitas sine substancia et, per consequens, data istaresponsione, non plus deberet philosophus concedere quod substancia,'secundum sui mutacionem1 contraria recipiat quam quantitas.

41.41 Respondeo quod vni repugnat, ex sui racione formali, alteri non,et ideo, vnum, 'secundum sui mutacionem' recipit et aliud, licet recipiat,non tamen, 'secundum sui mutacionem'.

41.42 De equalitate et inequalitate patuit supra quod non sunt contrariasecundum intencionem philosophi,29 quia relative opposita contra contra-ria distinguit.

27 per se] corrector 2 in marg.28 Scilicet, falsam philosophice putat auctor opinionem istam licet non erroneam

theologice.29 philosophi, quia relative opposita contra contraria distinguit. Ad secundam

racionem, secundum intencionem] corrector 3 in marg.


41.43 Ad secundam racionem, secundum intencionem philosophi estnotandum quod condensacio ad presens duobus modis fieri potest: vnomodo fit quando vna pars alicuius quanti supponitur alter! parti, tamen,quod superficies vtriusque quanti maneant actv, et isto modo non estproprie 'condensacio'. alio, autem, modo fit condensacio quando aliquodcorpus, quod est porosum, per accionem alicuius agentis mouentis partesaliquas illius quanti, ille partes subintrant poros illos et isto modo fitproprie 'condensacio'. hoc statim patet quia, illo facto, illud corpus priusdicebatur 'rarunf et nunc 'densum'. vnde corpus 'rarum\ proprie lo-quendo, non est nisi corpus habens tales poros et corpus 'densum1 non estnisi carens talibus poris. 'mutacio1 eciam multipliciter accipitur: vnomodo, enim, aliquid dicitur 'mutarf quando transfertur de loco ad locum;alio modo aliquid dicitur 'mutari' quod habet partes, siue essenciales siueintegrates, quando vna istarum parcium ab altera separatur, ipsis, tamenpartibus remanentibus in esse reali. alio modo tale totum dicitur 'mutari'quando eius partes non solum se ab invicem separant, sed eciam corum-puntur. si primo modo intelligent philosophus de condensacione, primomodo dicta, quod fiat in omni condensacione, sic esset autoritas philo-sophi plana, quia in tali condensacione non fit nee corumpcio neeseparacio parcium, et hoc si pars posita supra pattern plicetur et nonsoluatur nee rumpatur. si, autem, intelligat de condensacione secundomodo dicta, sicut in rei veritate intelligit, sic dicendum est: quod philo-sophus non intelligit quod talis fiat sine mutacione que est per separa-cionem parcium, quia vere in tali pars separatur a parte, sed intendit quodfit sine mutacione que fit cum corumpcione parcium - et illud sufficiat prointencione philosophi.

41.44 Tune ad argumentum vltimum, quando queritur: aut manet totaquantitas precedens et cetera, respondeo: aut tu intelligis quod sic maneat,et sit ilia eadem numero que prius, et sic nunc manet, aut tu intelligis quodsic maneat quod omnes eius partes sint in rerum natura sicut prius, et sicmanet eadem que prius, quia ille eedem partes illius quantitatis sunt inesse reali, et vltra, quando dicis, si sic, eadem quantitas est nunc minorquam prius, et cetera, ista consequencia indiget probacione. et earn negosimpliciter; non, enim, propter hoc quod eadem quantitas manet, modopredicto, potest ex hoc inferri quod eadem quantitas sit nunc minor quamprius, quia antecedens est verum et consequens inpossibile.

41.45 Preterea, adhuc concessa ista falsa proposicione, deduccio quamvltra facit nichil valet, quod patet, quia oportet quod partes substancie suntpropinquius iacentes, et cetera; igitur, videtur quantitas superflua - istaconsequencia simpliciter non valet nee tenet per aliquod medium quia,


dato quod substancia habeat nunc partes propinquius iacentes, hoc,tamen, sibi non inest nisi per quantitatem et, per consequens, quantitasnon superfluit quia, circumscripta quantitate, non haberet partes, neepropinquius iacentes nee remocius iacentes.

41.46 Aliter potest dici quod quando aliquid rarefit vel condensatur,quod tota quantitas precedens corumpitur et vna noua generatur; vnde, ad'condensari' nulla noua substancia generatur vel corumpitur, sicut quandoaer condensatur et rarefit non est aliud nisi eandem materiam et formamnumero esse modo sub maiori quantitate vel minori quam prius et itacorumpitur prior et alia noua generatur et tune concederetur vltimum,quod omnes qualitates corumpuntur et noue generantur. nee illud estcontra philosophum, quarto phisicorum,™ quia sicut plane dicit philo-sophus ibi in fine capituli de vacuo: sic ex aqua densa generatur aer raruspropter hoc quia materia est in potencia tarn ad raritatem quam addensitatem,31 (53V540 sic, igitur, aer densus fit rarus propter hoc quodmateria est in potencia ad vtrumque; wit ergo philosophus quod rare-faccio eciam fit absque aliquo facto, neutro recepto in vacuitatibus, illisconiunctis corporibus, quas ponebant antiqui, ad quorum racionemrespondet. iste, tamen, modus dicendi fuit per aliquas raciones inprobatusexponendo textum ilium, aliter fuit ibi dictum quod aliquid esse rariusnichil alivd est quam habere plura corpora subtiliora permixta secundumiuxtaposicionem cum partibus suis proprijs, illis partibus adhuc remanen-tibus cum propria forma, quia partes possunt vocari 'partes secundumspeciem', et ista est sentencia doctoris subtilis, libro quarto, distinccionedecima secunda, questione sexta;32 sed exponendo textum philosophi,ostendi33 hoc esse contra mentem philosophi, vt videbatur.

41.47 Aliter dixi vltimate34 quod raritas et densitas sunt quedamqualitates advenientes quantitati per accidens, sicut albedo, et nigredo, et,per consequens, sicut eadem quantitas quandoque est alba, quandoque

30 Aristoteles, Phys. 4, 9 (217alO sqq.), praesertim 27-35, t. 22, p. 463: "... cum enimex aqua aer fiat, eadem materia non accipiens aliud aliquid facta est, sed quod eratpotentia, actu facta est: et iterum aqua ex acre similiter, aliquando quidem inmagnitudinem ex parvitate, aliquando in parvitatem ex magnitudine. Similiter autem, etcum multus aer existens, in minori fit mole, et ex minori major, potentia cum sit, fitmateria utraque..."

31 sic igitur aer] voces reclamantes intra figuram quadratam.32 Scotus, In IV Sent. (Opus Oxoniense) d. 13, q. 6, t. 17, p. 651, # 13: "Quae autem

transmutatio ... et tamen non esset ignis.33 Vide supra, L 41.32.34 Vide supra, L 41.32.


nigra, quantitate manente eadem numero, sic eadem quantitas quandoqueest rara, quandoque densa, ipsa eadem numero remanente. sed, siue sic,siue sic, semper patet quod illi non intelligunt philosophum qui dicuntquod condensacio et rarefaccio fit sine acquisicione et deperdicione nouequantitatis, sicut ibi fuit ostensum. et istam materiam prolixe tractauiexponendo predictum capitulum.35

41.48 Ad aliud, concedo quod omne accidens est in aliquo subiecto etconcedo illud esse de intencione aristotilis, et quando infirmatur ex hocquod, si punctus sit accidens, quod est in aliquo subiecto, eciam concedo.quando dicitur: 'aut in substancia aut in linea1, dico quod in substancia, etquando dicitur vltra: 'aut in substancia diuisibili aut indiuisibili', dico quodin substancia indiuisibili. et quando dicitur quod nulla est 'substancia nisimateria et forma vel compositum', et quod, secundum intencionem philo-sophi, 'nullum est indiuisibile,' primum concedo, secundum simpliciternego quia, tarn materia quam eciam compositum de se sunt indiuisibilia.ita, enim dicam tibi quod de intencione aristotilis est quod deus est asinus,sicut tu dicis quod de eius intencione est quod nullum tale est indiuisibile,nee scio magis quare credam tibi de vno quam de alio - ex quo, ad hocprobandum, nee autoritatem nee racionem adducis.

41.49 Ad alias raciones quas dicit esse 'theoloycas', cum, tamen, nonsunt theoloyce nee philosophice, quia sunt paralogismi, ad primum dicoquod ilia maior simpliciter est falsa; inplicat, enim, ilia maior quod deuspossit supplere vices cause formalis sicut cause efflcientis, ut, puta, quodpossit conseruare sortem in esse albo sine albedine, quia sicut dictum estin principio istius capituli, quantitas est illud per quod tanquam perprincipium formale aliquid habet partem extra pattern et per quod aliquidin loco existit. sicut, ergo, est contradiccio quod deus possit conseruaresortem, si sortem sit albus, destrvendo esse posterius natura, absque hocquod sortes mutetur secundum esse album, ita est contradiccio quod deusconseruet omnem natura priorem quantitate, destrvendo quantitatemabsque mutacione locali istius prioris. et per hoc patet vltra ad deduc-cionem ibi factam, quia nulla opinio communis ponit quod lignum, quodest substancia, habeat partes extensas nee habeat esse in loco circum-scriptive, licet diffmitive, nisi per quantitatem tanquam per principiumformale. et ideo, inpossibile est, eciam per potenciam diuinam, quodquantitas corumpatur nisi substancia ligni mutetur localiter, illo modosaltern quo est in loco.

35 Scilicet, in opere auctoris huius in quo scribebat de vacuo, libros Physicorumexponendo.


41.50 Ad aliud dico quod minor simpliciter est falsa, quia substanciamaterialis nee per se ipsam neque per partes suas intrinsicas est presenstoti alicui quanto, quia substancia non habet partes intrinsicas, nisimateriam et formam, quarum quelibet, secundum intencionem aristotilis,est indiuisibilis et non quanta, et ideo, cum ex non quanto non fiatquantum, illud quod ex vtroque resultabit nullo modo, nisi per aliud, eritquantum nee habebit pattern extra partem, et non plus quam sit de sealbum vel nigrum.

41.51 Ad aliud, concedo illam consequenciam; vnde, de facto, licet deusposset facere oppositum, albedo est subiectiue in quantitate in sacramentoaltaris. et quando probatur falsitas consequentis per hoc, quod tune illequantitates non essent per se subsistentes, illud consequens non sequiturex isto antecedente. stant, enim, simul quod qualitates remanentes insacramento altaris sint subiectiue in quantitate et, tamen, quod per se sub-sistunt - propter quod est sciendum quod aliud est 'informare' et aliud'sustentare' quia aliquid sustentatur ab aliquo et, tamen, non informatillud, sicut patet de natura humana que a verbo diuino sustentatur et,tamen, verbum diuinum non (54r/54v) informat. aliquid, autem, informatalivd et, tamen, non sustentatur ab illo, sicut patet de materia prima et deforma substanciali; forma, enim, substancialis informat materiam primamet, tamen, materia prima non sustentat formam substancialem quia'sustentare' est dare aliquod esse - quod non potest facere materia prima,sicut patet. si, ergo, aliquid informat aliud, et non sustentatur ab illo, illudpotest dici 'per se subsistere' et ideo, licet in sacramento altaris albedoinformet quantitatem, non, tamen, sustentatur ab ea et ideo dicitur 'per sesubsistere.' et sic patet quod autoritas magistri non repugnat concesso.

41.52 ad illud, quod innuitur de ilia glosa, que dicit quod ibi remanetponderositas et, tamen, nichil ponderosum, dico quod iste terminus'ponderosum' de diuersis terminis, inportantibus diuersas res, diuersi-mode predicatur quia de vno potest predicari absque hoc quod aliquodpronomen demonstratiuum sibi addatur, sicut patet de isto termino'lignum'; bene, enim, dicitur quod lignum est ponderosum absque hocquod ipsi 'ligno' aliquod pronomen addatur. de alio, autem, non potestpredicari nisi aliquo pronomine addito, sicut patet de quantitate. licet,enim, ponderositas vere et realiter informet quantitatem in sacramentoaltaris, ita ut verum sit dicere quod ista quantitas est ponderosa, non,tamen, iste terminus 'ponderosum' potest de ea predicari nisi addendo sibipronomen demonstratiuum, puta, sic dicendo: 'hoc est ponderosum,'denotando illam quantitatem. wit, igitur, dicere ilia glosa quod nichil estibi de quo - nee termino ipsum signiflcante - possit iste terminus 'ponde-


rosum', sine addicione pronominis demonstrativi predicari, volens perhoc extirpare opinionem illorum qui posuerunt paneitatem in sacramentoaltaris remanere. cum hoc, tamen, stat quod ponderositas vere ibi sit inquantitate, sicut in subiecto.

41.53 ad aliud, per quod predicatur quod linea non sit talis res, dicoquod, si diuidatur superficies, quod causabitur noua linea. et quandodicitur quod, si sit aliqua noua, quod 'erunt infinite noue,' nego illamconsequenciam. ad probacionem: quando dicitur quod in tali corpore'infinite superfices erunt,' que habent 'infinitas lineas', Respondeo quod:aut tu intelligis quod, diuiso corpore eo modo quo potest diuidi, et visinferre quod ipso, sic diuiso, sint infinite superficies - hoc est simpliciterfalsum et inpossibile quia isto modo non possunt diuidi nisi infinita; aut tuintelligis quod, diuiso corpore in infinitum - et tune sequitur sicut adinpossibile sequitur, quod hoc preter suum contradictorium, et sic, nichilad propositum et, per consequens, ista predicacio penitus nichil valet.

41.54 ad vltimum potest responderi dupliciter: vno modo quod illudassumptum est falsum. si, enim, ponatur quod linea componitur expunctis - et reputo probabile - tune non potest deus destruere punctum,conseruando lineam cuius punctus ille erat pars quia deus non potestsupplere vices nee cause materialis nee cause formalis. Aliter potest diciconcedendo illam proposicionem, scilicet, quod deus potest destruerepunctum, conseruando lineam. et quando queritur: vtrum sit 'finita velinfinita'? dico quod est finita quia, destrvcto illo puncto, statim denecessitate vnus punctus, in potencia ante corumpcionem istius puncti, fitpunctus in actv qui terminat illam lineam.

41.55 et si dicatur: absurdum videtur quod deus non possit destruereistum punctum nisi vnus alius capiat esse de nouo, dico quod illud non estabsurdum, quod patet in secundo exemplo manifeste. ponatur, enim,vnum continuum duorum pedum; certum est quod medietas illius con-tinui, que est vnius pedis, est indiuiduum in potencia solum et, tamen,deus non potest destrvere medietatem istius continui, conseruando aliam,quin ista pars statim fiat indiuiduum in actu.

41.56 Si dicatur: si deus potest istum punctum destruere, et istum, etistum, et sic de singulis, igitur potest omnem punctum quod, si sitpossibile, ponatur in esse; quo posito, verum est dicere quod nullumpunctum est et, tamen, (54v/55r) linea est; igitur, et cetera, ad illud dico:concede illam deducionem quia, eciam linea existente, hec proposicio estvera: 'omnem punctum potest deus destrvere' et tune vltra, quandodicitur: ponatur - existente in esse - dico quod ista posicio non debet


admitti; repugnat, enim, posito et bene concesso. quando dicit quod'possibilis, et cetera' dico quod non omne possibile debet concedi posseponi in esse tempore obligacionis; nunc, autem, obligatus sum quod lineaconseruetur in esse, quod non stat cum hoc quod deus de facto destrvatomnem punctum.

41.57 secundo contra illud potest sic argui: hunc punctum potest deusdestrvere, conseruando hanc lineam, et hunc punctum, denotando iliumpunctum de nouo in esse productum, conseruando lineam, et sic desingulis; igitur, omnem punctum potest deus destruere, conseruandolineam. Respondeo quod ista proposicio est distinguenda secundum com-posicionem et diuisionem; 'omnem punctum potest deus destruere,conseruando lineam' in sensu composito est falsa et sic non sequitur exillis premissis, et in sensu diuiso est vera et sic sequitur ex illis. sensuscomposicionis est iste: 'hoc est possibile: "omnis punctus est destrvctus adeo, linea conseruata'" et iste sensus est falsus. sensus diuisionis est iste:'non obstante quod linea conseruetur in esse, hec est vera: "omnis punctuspotest destrui a deo'" et iste sensus est verus. et sic patet quomodo isteraciones non concludunt.

41.58 Expeditis, igitur, primis tribus articulis, circa quartum quedamdubia sunt mouenda. primum est de eo quod dictum est in primo articulo:quod tempus non est nisi illud per quod primum mobile mouetur, etmotus est ilia res per quam corpora inferiora mouentur. et arguo contraillud primo sic: si ita sit, tempus et motus distinguuntur realiter cum, perme, sint in substancijs distinctis loco et situ realiter; consequens videturinpossibile; ergo, et cetera, probacio falsitatis consequentis: quia quando-cunque aliqua distinguuntur realiter, deus de potencia sua potest vnumcorumpere, aliud conseruando et, per consequens, deus posset destrueretempus, conseruando motum et, per consequens, esset motus sine tem-pore - quod est inpossibile.

41.59 Item, inpossibile est esse aliquid actv mensuratum nisi mensuraper quam mensuratur sit actv, quia relativa sunt que posita, se ponunt, etcetera;36 sed, motv existente actv mensuratur quia actv est longus velbreuis; ergo, ipso existente, de necessitate eius mensura est; sed tempus esteius mensura, secundum philosophum, quarto phisicorum-,31 igitur, vno

36 Aristoteles, Mela. 5, 15 (1021a27-30), p. 316: "Mensurabile vero et scibile, etintellectuale, eo quod aliud dicitur ad ipsum, ad aliud dicuntur, sed non eo, quod ilia adaliud."

37 Aristoteles, Phys. 4, 11 (220a24-25), t. 22, p. 478: "Quod quidem igitur tempusnumerus motus secundum prius et posterius sit..."


posito, necessario ponitur reliquum - quod nullo modo esset necessariumsi distinguerentur realiter.

41.60 Item, ille motus primi mobilis, quern tu vocas 'tempus' autmensuratur aliquo alio aut non; si sic, aut, igitur, motv aut tempore; simotv, et non magis uno quam alio, igitur motv rerum inferiorum et, perconsequens, idem respectv eiusdem erit mensurans et mensuratum - quodcontradiccionem includit. non potest dici quod mensuretur temporemotus quia, cum iste motus sit tempus, eadem racione illud aliud tempusmensuraretur tempore, et illud aliud tempore, et sic esset processus ininfmitum. si non mensuretur aliquo alio, eadem racione nee motusistorum inferiorum et, per consequens, frustra ponitur illud tempus essemensura istorum inferiorum.

41.61 secundum dubium est de hoc quod dictum est soluendo argu-menta quod linea componitur ex indiuisibilibus, siue ex punctis, turn quiahoc est contra philosophum, sexto phmcorum™ vbi ex intencione probatquod continuum ex indiuisibilibus non componitur, turn quia ex hocsequitur quod dyametrum esset commensurabile coste, quod patetprotendendo lineam a puncto in puncta, de costa in costam, turn quiaminor cuiuslibet esset equalis maiori. quod patet describendo vnummagnum circulum et vnum minorem infra, et protendendo lineam acentre usque ad circumferenciam maioris circuli per circumferenciamminoris circuli, que circumferencie secarentur ab illis lineis in eiusdempunctis. si iste circumferencie componerentur ex punctis, sequitur quodaliquid indiuisibile esset diuisibile quia vna quantitas, composita exquinque punctis, potest diuidi per medium (55r/55v) et tune quelibetistarum medietatum componeretur ex duabus punctis et dimidio - quodcontradiccionem includit, quia tune esset dari minus minimo, turn quiaaliquo motv veloci dato, potest dari motus in dupla proporcione tardier,detur, igitur, vnus motus tardus, qui mensuratur in quinque instantibus, etaccipiatur ille velocior in dupla proporcione, et iste mensurabitur inseptem instantibus cum dimidio, et sequitur idem quod prius. cum, igitur,propter ista inpossibilia, illud ibi dictum sit falsum simpliciter.

41.62 ad primum dubium dico, sicut prius, quod tempus est illud perquod primum mobile mouetur. et potest ista conclusio persuaderi primosic: secundum compotistas,39 tempus est motus effectus a corpore celesti;

38 Aristoteles, Meta. 6, 1 (231a25), t. 22, p. 532: "... impossibile est ex indivisibilibusesse aliquid continuum, ut lineam esse ex punctis..."

39 secundum compotistas: vide Cassiodorus, Institutiones 2, 7, 2, ed. R. A. B. Mynors


quero, igitur: in quo corpus celeste causat istum motum qui vocatur'tempus'? non potest did quod causet in aliquo istorum corporuminferiorum quia, cum ipsum sit agens naturale, ilium motum sempercausaret et, per consequens, illud corpus semper moueretur - quod falsumet inpossibile videtur quia, licet spera semper moueatur, non, tamen, estaliquod corpus inferius de quo sit expertum quod semper moueatur. nonpotest dici quod causet in aliqua .8. sperarum, puta, in propinquiori, quia,qua racione in vna, eadem racione in omnibus, cum omnes moueanturmotu raptus, sed non in omnibus manifestum est quia tune vni mensuratovel mensurabili corresponderent plures mensure adequate - quod estinpossibile. oportet, ergo, quod istum motum causet in seipso, et cum illemotus sit tempus, per diffinicionem compotistarum, relinquitur quod sitmotus primi mobilis.

41.63 Item, secundum philosophum, nono metaphisicorum,40 in quo-libet genere oportet dare vnum quod est metrum et mensura omnium quesunt in illo genere; igitur, oportet quod in genere motuum detur, et illuderit tempus, cum tempus sit mensura motus; sed non potest dari nisimotus primi mobilis, cum ille sit vniformis et regularissimus; ergo, etcetera.

41.64 Tune ad primam racionem: concede consequenciam illam,videlicet, quod tempus et motus inferiores, quorum est mensura,distinguuntur realiter. et ad probacionem, dico quod deus de potencia suaabsoluta posset facere motum sine tempore, licet vnus paganus, sicut fuitphilosophus, negaret. et quando dicit quod tune esset motus sine tempore,concedo; et quando dicit quod illud videtur inpossibile, concede quia apudphilosophum videtur inpossibile, sed apud theologos non.

41.65 et si dicit: omnis motus aut sit in tempore aut instanti, dico quodtune non fieret - non in tempore nee in instanti.

41.66 ad aliud: concedo maiorem, minorem nego. potest, enim, essemotus absque hoc quod actualiter mensuretur. ad probacionem: quandodicitur quod actv est longus vel breuis, dico quod isti termini 'longus' et'breue' sunt termini equiuoci; 'longurrf enim, inportat rem que multaspartes habet et 'breue' que pauciores habet, et inportant respectvs qui

(Oxford: Clarendon, 1937), p. 154, line 12 ubi "compotista" significat mathematicum; cf.Godefroy de Saint-Victor. Fans philosophiae, ed. P. Michaud-Quantin (Namur, Louvain,Lille: 1956) de cultoribus astronomiae modo mathematico.

40 Aristoteles, Mela. 10, 1 (1052bl8), p. 558: "Maxima vero in eo quod est metrumesse primum unius cujusque generis, et maxime proprie quantitatis."


acquiruntur rei per hoc quod actualiter mensuratur. quando, ergo, dicitquod motus actualiter est longus vel breuis, si intelligat per 'longum' et'breue' rem que habet multas partes vel que habet pauciores, sic verumest; si, autem, accipitur pro illis respectibus, sic potest esse motus absquehoc quod sit longus vel breuis, quia potest esse sine istis respectibus.

41.67 Ad tercium: dico quod nullo alio mensuratur, et quando dicitquod eadem racione, nee isti motus inferiores, nego consequenciam quiaisti motus sunt alterius racionis quia vnus est vniformis et regularis, aliusnon et ideo vnus est mensurabilis et alius non.

41.68 Ad secundum dubium, autem, quod continuum componatur exindiuisibilibus, aut fmitis, et non est diuisibile in infmitum. et istaconclusio potest sic persuaded: absurdum, enim, videtur quod in granomilij tot partes sint in actv, siue in potencia, quot in tota mundi machina -quod, tamen, sequitur nisi continuum componeretur ex indiuisibilibus.probacio: quia sequitur quod, diuiso grano milij in mille partes, adhuc istodato, quelibet illarum parcium erit diuisibilis (55v/56r) in infmitum itabene sicut millesima pars noue speciei; illud videtur absurdum; ergo, etcetera.

41.69 Item, deus, de potencia sua absoluta, potest creare vnum corpusspericum,41 et illud ponere in principio alicuius corporis plani, et illudmouere motv continue per illud planum. certum est, autem, quod illudcorpus, quando mouebitur, tanget in puncto; tune quero: mouetur motvcontinue, aut transit de puncto primo in punctum alivd [igitur] inme-diatum, et de illo in aliud inmediatum, et sic deinceps, quousque motumsuum compleuerit, aut dimittit aliquod spacium inter punctum primum etillud ad quod inmediate se transfer!? si primo modo, habeo intentum, quiacum iste motus flat in finite tempore, significabit fmita puncta et cumsigniflcat omnia, quia nichil dimittit intermedium, igitur et cetera, sisecundo, motus ille non erit continuus, quod est oppositum positi.

41.70 preterea: deus potest creare per se duas vel quatuor lineas, et eassic disponere quod inter eas nichil penitus sit medium; quo facto, voloquod extremitates istarum linearum cadant super planum, et certum estquod quelibet tanget planum in puncto. tune quero de illis punctis inpiano significatis, quorum primi duo vocentur .a. et .b.: aut inter .a. et .b.est aliquod medium aut nullum ? si nullum, habeo intentum, scilicet,quod nulla est repugnancia punctum inmediatum esse puncto, propter

41 em. ins. sperercum.


quod tantum negatur lineam ex punctis non posse componi, sicut patet, .6.phisicorum.42 si sit aliquod medium, ex hoc concedendum oppositumpositi quia non potest esse medium inter ista puncta, nisi sit medium interlineas quarum extremitates significant ista puncta; sed positum est quodinter ilia nullum est medium; igitur, et cetera.

41.71 preterea: aut deus videt omnes partes alicuius continui, aut aliqueeum latent; non potest dici quod latent eum alique quia 'omnia aperta suntoculis eius,'43 secundum apostolum. si videt omnes, aut videt sicut enciapossibilia, hoc est, que possunt produci in esse, aut sicut encia inpossibilia,puta, sicut chimeram et tragelaphum. secundum nullo modo potest dariquia deus sic videt ilia quod neutrum istorum, nee aliquid tale, potest adactum reducere, sed multas partes continui potest ad actvm reducere;oportet, igitur, dare primum, quod cognoscat partes continui sicut enciapossibilia; sed sic cognitis, encia possibilia, quod possunt reduci ad actvm;igitur, partes continui; sed nullum inflnitum potest poni in actv; igitur, etcetera.

41.72 Item: posito effectu in actv, ponuntur de necessitate omnes causea quibus essencialiter dependet; sed continuum dependet essencialiter asuis partibus integralibus quod, quia per significacionem cuiuslibet partismutantis, mutantur; ergo, et cetera.

41.73 Ad raciones, igitur, factas in contrarium: dico ad primam quodquedam sic sunt indiuisibilia quod nee in se, nee in comparacione adalterum possunt aliquod indiuisibile componere, et ilia indiuisibilia suntatthomi, de quibus loquitur philosophus, secundo de generacione,44

redarguens ilium antiquum philosophum qui posuit corpora ex talibuscomponi; quedam, tamen, sic sunt indiuisibilia quod licet in se nullammagnitudinem faciant, simul, tamen, sumpta, possunt aliquam magni-tudinem componere. ilia distinccio persuadetur in simili de angelo etanima intellectiua: angelus, enim, sic est in se simplex quod ad nulliuscomposicionem potest concurrere; anima, autem, intellectiua sic est in sesimplex quod, tamen, potest ad composicionem alterius concurrere. deprimis, autem indiuisibilibus loquitur philosophus, sexto phisicorum45 etnon de secundis, et ego pono continuum ex secundis et non primis.

42 Vide supra, L 41.61, n. 37.43 Heb. 4: 13 "Omnis autem nuda et aperta sunt oculis ejus."44 Aristoteles, De gen. et corrup. 1, 2 (316al5-317a31).45 Vide supra, L 41.61, n. 37.

41.74 Ad secundam: dico quod linee ducte a simitro et < ad > simitrumconcurrunt in dyametro et, per consequens, plura puncta signiflcabunt incosta quam in dyametro.

41.75 per illud patet ad terciam de circulis quia, antequam multe lineeprotrahantur a centro ad circumferenciam maioris, ille linee concurrunt incircumferencia minoris circuli et non in circumferencia maioris.

41.76 Ad aliud de diuisione continui compositi ex indiuisibilibus in par-tibus: dico quod est inpossibile quod prescise diuidatur tale continuum permedium quia tune caderet super punctum; sed quia vna pars in tarnmodico excedit alteram partem quasi est insensibile, ideo iudicat (56V56V)sensus communis quod illud sit diuisum prescise per medium — quod,tamen, in rei veritate non est verum neque possibile.

41.77 per hoc patet ad alivd de motv veloci mensurato .150. quia nonest reperire motum quern iste prescise excedit in dupla proporcione;verum quia motum mensuratum .154. in dupla proporcione et in tarnmodica re quod quasi nullius sensibilitatis est, ideo dicit philosophus quodomni motu dato potest dari in duplo velocior. et istud, quantum ad istadubia, sufficiat.

CAPITULUM QUADRAGESIMUM SECUNDUM:EST DE QUANTITATE DISCRETA

42.01 Dicto de quantitate continua, dicendum est de quantitate discreta.et primo dicendum est de ea secundum opinionem aliorum, secundo,secundum opinionem propriam. Est, igitur, opinio modernorum,1 quiponunt quod quantitas discreta non est aliquid distinctum realiter a rebusde quibus predicatur, sed, sicut non est verum dicere: 'populus est homo,''populus est animal,' vel 'ens', loquendo proprie, sed 'populus esthomines' et 'populus est animalia' et, per consequens, quod 'populus estencia,' ita non potest concedi quod numerus est quantitas, si quantitas sitvna res prescise, supponens prescise pro rebus quarum quelibet est realitervna; sed, si primo modo acciperentur quantitates, posset concedi quodnumerus est quantitas et ita quod numerus est res, accipiendo 'res'pluraliter et non singulariter.

42.02 Ista conclusio probatur multis racionibus quarum aliquas propterbreuitatem omitto, et magis euidentes recitabo et soluam et, illis solutis,

1 "opinio modernorum" est sententia Ockhami; vide verba P. Gedeon Gal, editione suaSummae logicae Ockhami, p. 57*.

CAPITULUM QUADRAGESIMUM SECUNDUM 255

facile erit ad omnes respondere. primo, igitur, arguitur sic: acceptisquantitatibus siue rebus .a., .b., .c., nullo alio addito, sed omni aliocircumscripto, vere simt tres quantitates; sed non possunt esse tres quan-titates sine numero ternario; igitur, istis, puta: .a., .b., .c., positis, omni aliocircumscripto, vere ponitur numerus; ergo, et cetera.

42.03 Item: maior et essencialior ordo est inter materiam et formamsuam substancialem quamcunque quam inter vnitates; accipio, sed tarnmateria quam forma potest esse in hoc simul sine tali forma resultante;igitur, multo magis due vnitates possunt esse simul sine tali formaresultante et ita, sine numero - quod est inpossibile, videlicet, quod sintduo sine vnitate.

42.04 Item: nunquam res vna, contenta sub vna specie, est parsessencialis alicuius per se contenti sub specie condiuisa contra earn; sedquantitas continua est essencialis pars numeri, si numerus sit per se vnum;ergo, et cetera, maior patet, quia hec est causa quare quelibet formasubstancialis et eciam materia non est per se in genere, quia est parsessencialis per se existentis in genere. minor patet, quia vnitas est parsessencialis numeri, si numerus sit per se vnum; sed probatum est alibiquod vnitas non est alia forma absoluta a quantitate continua; ergo, etcetera.

42.05 Si dicatur ad illud quod vnitas2 est forma absoluta, alia aquantitate continua, contra illud arguit ipse quia tune vnitas erit quoddamaccidens. quero, igitur, de subiecto istius vnitatis quod est forma absoluta:illud subiectum non potest esse nisi quantitas que est vna, et tune quero:aut vnitas ilia est tota in ilia quantitate et in qualibet parte illius quantitatis,aut tota in toto, aut pars in parte? primum non potest dari, quia nulla estforma absoluta in istis inferioribus indiuisibilis et non extensa nisi solaanima intellectiva.

42.06 Similiter, tune posset deus, de potencia sua absoluta, destruerevnam partem illius quantitatis continue, conseruando aliam partem cumsuo accidente absolute, et ilia pars esset vna, vnitate tocius - quod estinpossibile. si, autem, ilia vnitas non sit tota in toto et in qualibet parte,igitur erit extensa et habebit partes realiter distinctas, et ilia vnitas erit verecontinua et erunt due quantitates continue simul, quarum vna informataliam.

2 em. ms. veritas.

42.07 secundo, oportet quod, dato quod vnitates essent forme absoluteaddite quantitatibus sine alijs rebus, quod non possunt facere per se vnumnumero, nee numerus poterit esse aliqua forma absoluta, non plus quamsortes et plato sunt vnum numero et vna res absoluta. primo sic: omnisspecies habet aliqua indiuidua solo numero differencia; ergo, si numerussit species communis ad multos numeros, accipiendo vnum indiuiduumnumero quod solo numero differt ab alijs indiuiduis eiusdem speciei (56V/57r) et sit .a., .a. aut est substancia aut accidens; non substancia, ergoaccidens, et sic binarius. tune quero: aut est subiectiue in vtraque quan-titate aut in neutra aut vna pars in vna et alia in alia, si detur primum,igitur idem accidens numero, secundum se totum et secundum quamlibetpartem, esset in pluribus subiectis, loco et situ distinctis - quod est in-possibile, naturaliter saltern.

42.08 similiter, tune vtraque istarum quantitatum posset denominari abillo numero, ut dicatur quod quelibet istarum esset due vel binarius, quiaomne subiectum informatum quocunque absolute poterit ab illodenominari tale. Si sit in neutra, igitur erit in aliquo, vel erit accidens sinesubiecto, vel in nullo subiectiue et, per consequens, nullum subiectumpoterit a tali accidente denominari et ita, nulla duo subiecta poterint facereper se vnum.

42.09 Item, inpossibile est duas partes eiusdem racionis, distinctas locoet subiecto, facere per se vnum; sed iste partes numeri distant loco etsubiecto, sicut subiecta earum; igitur, non faciunt per < se > vnum.

42.10 Item, ilia duo, que nullo modo possunt esse in eodem subiecto,maxime continue, non faciunt per se vnum.

42.11 Item, non est maior racio quod aliqua duo, distincta loco etsubiecto, faciunt vnum per se quam quecunque alia que nata sunt facerevnum per se; sed due aque vel due quantitates continue que nate suntfacere vnum per se, quando distant loco et subiecto non possunt facerevnum per se; ergo, et cetera.

42.12 tercio, oportet quod, posito quod numerus esset aliqua formaabsoluta, quod adhuc numeri non distinguerentur specie, primo sic:quandocunque partes aliquorum totorum sunt eiusdem racionis ilia totasunt eiusdem racionis quia, cum totum dependet ex partibus suis, nonpotest esse aliqua variacio in totis nisi sit in quibuslibet eorum partibus;sed omnes vnitates, que prescise sunt partes numeri, sunt eiusdemracionis, sicut et subiecta ipsarum sunt eiusdem racionis; igitur, omnesnumeri sunt eiusdem racionis.

CAPITULUM QUADRAGESIMUM SECUNDUM 257

42.13 Item, inpossibile est quod idem simul et semel sit pars essencialisdiuersorum indiuiduorum specierum diuersarum; sed due vnitates suntpartes binarij et ternarij, et sic de multis alijs; igitur, et duo numeri nondistinguuntur specie tanquam duo distinctarum specierum.

42.14 Item, quando aliqua essencialiter distinguuntur et quodlibet estper se vnum, nee ilia, neque accidencia eorum, faciunt aliquid vnum perse; igitur, nee ex quibuscunque accidentibus eorum resultat numerustanquam res per se vna.

42.15 Item, quando alique vnitates ita essencialiter distinguuntur sicutalie et non plus, sed sunt eiusdem racionis sicut alie, si ille alie non faciantaliquam rem vnam, nee iste faciunt; sed vnitates qUantitatum continu-arum ita inter se distinguuntur sicut vnitates duorum angelorum et illesunt eiusdem racionis et ille due vnitates duorum angelorum non faciuntvnam rem; igitur, nee vnitates quantitatum continuarum.

42.16 Item, si numerus sit res vna, aut componitur ex quantitatibus velsubstancijs vel vnitatibus superadditis que distinguuntur realiter. primumnon potest dari quia tune, aliqua res, vna numero et per se, in generecomponeretur ex omnibus hominibus vel omnibus asinis vel saltern exquantitatibus istorum - quorum utrumque est absurdum.

42.17 Si sequitur secundum contra, quia sicut iste tres vnitates sunt tres,ita subiecta illarum trium vnitatum sunt tria et, per consequens, non pluspossunt facere vnam rem iste vnitates quam subiecta illarum vnitatum.

42.18 Item, tune nunquam posset esse ternarius quin esset senariusquia, si sit ternarius, sunt tres vnitates et, si sunt tres vnitates, sunt triasubiecta - que non sunt tres vnitates; sed tria et tria sunt sex et itainpossibile esset deum facere ternarium quin faceret senarium.

42.19 Ex isto sequitur vltra quod in quolibet numero sunt inflnitinumeri. probacio: accipio binarium; iste, per illam posicionem, est alia resa duabus vnitatibus; ergo, sunt hie tres res realiter distincte, puta, duevnitates et vnus binarius; sed hec tres res non possunt esse sine ternario;igitur, et hie ternarius distinctus realiter a tribus (57V57V) vnitatibus exquibus componitur et, per consequens, sunt ibi quatuor; et ita quater-narius, et vltra; igitur, quinarius - et ita in infinitum.

42.20 Item, quanta non sunt absoluta, realiter distincta a suis vnitatibustanquam absoluta; et ipsa quanta non faciunt per se vnum, ergo, neevnitates et, per consequens, compositum ex vnitatibus non erit per sevnum. Assumptum probo quia, si vnitas quanti sit aliquid absolutum,realiter distinctum a quanto, igitur sunt hec duo, numero distincta vel

LOGICA CAMPSALE ANGLICJ

specie, vel magis quam numero. tune arguitur: omne subiectum quod seipso et non per alivd distinguitur a suo accidente se ipso poterit distinguiab alio quocunque, nee est maior racio quare per aliud distinguitur ab vnoquam ab alio; sed illud subiectum distinguitur ab illo accidente; igitur, seipso est vnum numero.

42.21 Tenet, igitur, iste propter istas raciones, quod quantitas discretanon distinguitur realiter ab alijs absolutis rebus. Sed, istis racionibus nonobstantibus, dico quod numerus distinguitur realiter a rebus numeratis,siue ille res numerate sint quantitates siue substancie, siue quecunque aliacuiuscunque generis.

42.22 Et ad declaracionem istius opinionis sic procedam: primo,distinguam de vnitate ut ex hoc eliciam que vnitas est principium numeri;secundo, declarabo quomodo ex talibus vnitatibus fit vnum indiuiduum inspecie quantitatis discrete; tercio, ostendam quomodo est possibile quodeedem vnitates sint partes diuersorum et distinctorum indiuiduorumeiusdem speciei; quarto, probabo aliquibus racionibus quod tales vnitatesdistinguuntur realiter ab alijs rebus absolutis; et quinto, respondebo adargumenta que facta sunt contra istam opinionem.

42.23 Quantum ad primum, est sciendum quod quedam sunt vnitatesque possunt competere pluribus indiuiduis, et quedam que non possunt;prime vnitates sunt vnitates generis et speciei, de quibus dictum est supra,et per istas non distinguuntur subiecta, sicut patet. vnitates, vero, que nonpossunt competere pluribus indiuiduis se habent in duplici differenciaquia quedam sunt principium reale distinctum intrinsicum, et quedamprincipium reale distinctum extrinsicum. prima sunt principia indiui-duacionis, que sunt idem realiter cum subiectis que indiuiduunt, distin-guunt. secunde, vero, sunt principia quantitatis discrete, et distinguunturrealiter a substancijs.

42.24 Et est sciendum vltra, quod supposita possunt ab aliquibusdenominari 'vnum' dupliciter, scilicet, large et stricte; 'large' dicitur aliquares 'vna' per illud per quod distinguitur numeraliter ab alio et per illud itadicitur 'vna' quod cum vno alio, omni alio circumscripto, non possunt diciesse duo et hoc ideo conti < n > git quia ilia vnitas principium numeri nonest; 'stricte1 dicitur aliqua res esse 'vna' per illud per quod numerari potestcum alio ut de isto, cum vno alio habente aliam rem eiusdem racionis,possunt dici vere quod sint due, vel tres, sic de alijs. vnde, sicut subiectumdenominatur 'album' per albedinem, ita subiectum denominatur 'vnum',sumendo 'vnum' pro illo quod potest cum vno alio dici 'duo1 ab iliavnitate. et sicut, circumscripta albedine, non potest vere dici quod illud

258

CAPITULUM QUADRAGESIMUM SECUNDUM

subiectum sit 'album', ita, destructa vnitate ilia per potenciam diuinam,subiecto suo remanente, non potest dici illud subiectum 'vnum', sumendo'vnum' sicut prius. et istud de primo articulo sufficiat.

42.25 Quantum ad secundum, est sciendum quod quodlibet inferiusnecessario retinet racionem formalem suorum superiorum, sicut patetde 'nomine' qui racionem formalem 'animalis' et aliorum superiorumessentialiter ordinatorum retinet; nunc, autem, necesse est quod diui-dencia aliquod commune, diuisione inmediata, habeant raciones formalesoppositas quia alias non esset proprie diuisio; cum, igitur, illud commune'quantitas' diuiditur per 'quantitatem continuam' et 'discretam' tanquamper species oppositas, et de racione formali quantitatis continue inquantum continua est sic partes eius ita facere vnum quod vna3 non distetab alia, nee loco nee subiecto, oportet quod de racione formali quantitatisdiscrete in quantum discreta, sit quod partes eius distent loco et subiecto.non, enim, debet esse mirabile quoniam partes tales, non obstante loco etsubiecto, possunt vnum indiuiduum numero componere (57V58r) cum deracione formali talis indiuidui sit quod eius partes ita distent.

42.26 per hoc patet quid dicitur de secundo articulo sicut dicendum perhoc patet responsio tercij. Ad cuius euidenciam est sciendum quod racioquare eadem forma, vel eadem materia, non potest esse principium velpars distinctorum indiuiduorum eiusdem specie! est quia vnum se habet inracione 'informati' et aliud in racione 'informantis'; nulla, enim, res finitapotest dare esse actuale infinite; quod, igitur, vna forma dat esse actualevni4 materie, si posset dare cum hoc vni alteri, eadem racione, posset daretercie, et quarte, et in infinitum, ex quo sequitur quod non essent actua-liter finite - quod contradiccionem includit.

42.27 Si, igitur, ad hoc quod forma constitueret vnum indiuiduum cummateria, non requiretur quod forma materiam informaret, sed solum quodesset aliqua certa distancia, vel aliquid tale, inter ipsam et formam, nullumesset inconueniens formam esse partem essencialem distinctorum indiui-duorum et ideo, quia vna vnitas non informatur ab alia vnitate super-ueniente, ideo nullum inconueniens est eandem vnitatem esse partemdistinctorum indiuiduorum.

42.28 Quantum ad quartum, quod vnitas, que est principium numeri,non sit idem realiter cum suo subiecto, siue cum illo quod dicitur 'vnum',

em. ms. unam.4 vni] corrector in marg.

259

3

probo primo sic: quando aliqua ita se habent quod vnum causatur quandoalterum non causatur, ilia non sunt idem realiter; sed vnitas et suumsubiectum sic se habent; igitur, et cetera, maior est euidens; minor pro-batur, quia philosophus, sexto phisicorum,5 dicit quod vnitas causatur perdiuisionem continui; sed certum est quod pars separata a continue noncausatur, cum istam diuisionem continui precesserunt omnes eius partesquantum ad esse suum reale; ergo, et cetera.

42.29 secundo arguo sic: quando aliquod commune diuiditur in aliquainferiora, plus distinguuntur contenta sub vno membro diuidencium acontentis sub altero membro quam contenta sub duobus distinguunturcontra se. ista est euidens; sed quantitas diuiditur in quantitatem conti-nuam et discretam; ergo, plus distinguuntur contenta sub quantitate con-tinua a contentis sub quantitate discreta quam contenta sub quantitate con-tinua inter se realiter, sicut patet manifeste; igitur, et cetera.

42.30 preterea, si illud quod est vnum et sua vnitas essent idem realiter,vno remanente realiter, remaneret alterum realiter; sed consequens estfalsum, ergo et antecedens. probacio falsitatis consequentis: nam, vna parsaque addita alteri parti, remanet secundum esse suum reale et, tamen, nonremanet secundum suam vnitatem, cum faciat vnum numero cum alteraparte.

42.31 preterea, raciones alterius opinionis non concludunt; prima, enim,quia, acceptis .a. .b. .c., circumscripto omni ab eis distincto realiter, nonerunt nee due nee tres res quia, sicut est inpossibile quod sortes dicatur'albus', circumscripto quolibet quod ab ipsa albedine distinguitur realiter,inplicat < sortes ab > ipsis distinguitur realiter. racio, autem, frequenterest superius explicata - quia iste vnitates, que circumscribuntur per po-situm, sunt illud per quod, tanquam per principium formale, ilia subiectadicuntur esse tria.

42.32 Ad secundam, dicerent illi, qui ponunt formam tocius ex partibustocius resultare, siue maior sit vera, siue falsa, quod minor simpliciter estfalsa quia inpossibile est formam substancialem informare materiam quinresultet forma tocius; illi, autem, qui ad illud argumentum respondere< volunt, possunt dicere >: Ad tercium patet quod tarn maior quamminor est falsa, et ad probacionem maioris dico quod ilia non est causa

5 Aristoteles, Phys. 6, 1 (231bl2-14), t. 22, p. 532: "... omne continuum est divisibile insemper divisibilia. Si enim in indivisibilia divideretur continuum, esset indivisibiletangens: unum enim est ultimum continuorum, et quae tanguntur."

260


quare forma non est in genere per se - quod probo sic-, quia, quandoaliqua duo non habent incompossibilitatem essendi in eodem siue com-petendi eidem, ex hoc quod ponitur vnum istorum competere alicui, nonpotest alterum negari inesse eidem. ista patet quia oppositum consequentisinfert oppositum antecedentis; sed ex hoc quod aliquid est pars essencialisalicuius, non habet nisi racionem relativi; habere, autem, racionem relativinon tollit esse in genere, sicut patet per omnes, eciam per istos, qui ponuntquod eadem res est relativa et in genere substancie; igitur, ex hoc quodaliquid est pars alterius, cum ex hoc non habeat nisi racionem relativi, nonpotest ab eo negari ipsum esse in genere. quare, autem, materia et formanon possint esse pars diuersorum indiuiduorum, dictum est (58V58V) intercio articulo.

42.33 et si queras, tamen: quare forma et materia non sunt secundum sein genere? dico quod forte nulla racio est, quia forte vtrumque est ingenere per se; de hoc, tamen, ad presens transeo quia de hoc nolo meexplicare.

42.34 Ad minorem: eciam falsa est; vnitates, enim, que sunt principiumnumeri, distinguuntur realiter a quantitate continua; et ad raciones queprobant oppositum respondebo suis locis.

42.35 Ad racionem, vero, quam hie adducit ad probandum vnitatemnon distingui a subiecto, dico quod ilia vnitas vere est accidens; et addeduccionem, que fit ibi, dico quod ista vnitas est tota in toto et pars inparte. quando, tune, dicit quod esset extensa et quod haberet partem extrapartem, dico quod, aut tu intelligis quod esset extensa per se, sic, videlicetquod, destrvcto quocunque a quo distinguitur realiter, adhuc esset extensa- et sic non est verum - aut intelligis quod est extensa per accidens, hoc,ad extensionem alterius - et sic est verum. et isto modo non sequitur illudconsequens quod infertur quia ipso facto quod aliud est extensum peraccidens, non est quantitas continua; probacio sequitur, sed nichil adpropositum.

42.36 Ad aliud, per quod probatur quod, dato quod vnitates essent talesres quod adhuc numerus non poterit esse aliqua forma absoluta, dicoconcedendo totam illam prolixam deduccionem. et quando queritur de illoindiuiduo numeri, vtrum sit substancia vel accidens, dico quod estaccidens. et quando dicitur quod aut est in vtraque quantitate secundum setotum, aut in neutra, aut vna pars in vna et alia in alia, dicerent illi, quinon ponunt ex partibus tocius resultare aliquod quoquo modo distinctumab ipsis simul sumptis, quod vna pars illius accidentis est in vna quantitateet alia in alia, tale, enim, indiuiduum componitur ex duabus vnitatibus, si

261

LOGIC A CAMPSALE ANGLICJ

sit binarius, et ipse due vnitates sunt ipsum indiuiduum absque aliquoaddito; vna, autem, vnitas est in vna quantitate et alia in alia.

42.37 Ad illud quod arguitur contra istud, dico quod omne accidens perse vnum, eo modo quo est per se vnum, habet per se subiectum, ita quod,si sit vnum vnitate continua, habet vnum subiectum continuum; si,autem, sit vnum vnitate discreta, habet vnum subiectum tali vnitate vnum.binarius, autem, est vnum per se, vnitate discreta et, per consequens, ipsofacto, requiruntur duo indiuidua distincta pro suo subiecto. et ista soluciopatet in tractatv de numeris, primo capitulo, vbi autor ille6 ad talia argu-menta solucionem istam ponit.

42.38 Illi, vero, qui ponunt quod ex duabus vnitatibus resultat tercia quenon ponit in numerum cum duabus cum sit idem cum ipsis realiter etdistincta formaliter, contra quos, secundum veritatem, currit argumen-tum, dicerent faciliter quod illud sic resultans non est accidens neesubstancia nee vnum nee plura nee extra subiectum nee in subiecto neeens creatum nee increatum, sed dicerent, sicut dicit auicenna de equini-tate, et sicut dictum est supra de humanitate,7 quia eadem racio est hincinde.

42.39 Ad aliud patet quasi per idem, vnde, verum est quod inpossibileest duas partes distinctas loco et subiecto facere vnum, vnitate continuita-tis, sed non est verum de vnitate discrecionis; et per idem patet ad aliud.

42.40 Ad aliud dico quod probare deberet quod assumit, quia maiorracio est quare due vnitates, que sunt principium numeri, faciant per sevnum, vnitate predicta, eciam dum distant loco et subiecto, quia nisidistarent loco et subiecto non facerent vnum in genere quantitatis discrete,quam de duabus quantitatibus vel duabus aquis; racio, autem, huius nullaest nisi quia natura rei talis est et ideo, si velis bene arguere, oportet teprobare quod nature rei repugnet - quod, tamen, tu non facis; ideo, etcetera.

42.41 Pro alio argumento quod facit ad probandum quod, dato quodnumerus esset aliqua forma absoluta, quod adhuc numeri non distin-guerentur specie, est sciendum quod partes indiuiduorum quantitatisdiscrete se habent in duplici differencial quedam, enim, sunt partes pro-pinque et quedam remote, verbi gracia, de quinario: partes, enim, remotequinarij sunt vnitates, sed partes propinque sunt ternarius et binarius, vel

0 quis?7 Vide supra, L 29.03; Avicenna, vide supra, L 6.12, n. 31.

262

quaternarius et vnitas (58v/59r) et per hoc patet ad argumentum. si, enim,in ilia maiore ly 'partes' supponant pro8 partibus remotis, falsa est; si,autem, supponant pro partibus propinquis, sic minor non est adpropositum quia assumit sub terminum supponentem pro partibusremotis, puta, vnitates et, per consequens, non regulatur per dici de omni.

42.42 Ad aliud dico quod verum est de parte propinqua, non, autem, departe remota et ideo, concede consequenter quod dualitas non est parsessencialis propinque nisi ternarij.

42.43 Ad aliud dictum est prius; ad maiorem, quod est falsa, accipiendo'vnitatem' de qua loquimur, licet verum sit de vnitate continua.

42.44 Ad aliud, concede maiorem et nego minorem; non, enim, videoracionem quare vnum non possit ita accidere angelo, sicut sua intencio etsua voluntas et, per consequens, nullum inconueniens est ex duabusvnitatibus duorum angelorum fieri vnum indiuiduum in genere quan-titatis discrete, sicut ex vnitatibus duorum hominum vel duarum anima-rum.

42.45 Ad aliud dico quod numerus componitur ex vnitatibus super-additis. et quando argueris contra quod, sicut ille vnitates sunt tria, quodita subiecta illarum vnitatum sunt tria, istam consequenciam simpliciter< nego > in termino et hoc distinguendo subiecta contra vnitatem quiailia subiecta nee sunt duo nee tria nisi per illas vnitates additas. per hocpatet quod deus potest facere ternarium, absque hoc quod faciat senariumquia, quando sunt tres vnitates, omnes sunt in subiectis, subiecta, tamen,non erunt tria et hoc distinguendo subiecta contra vnitatem, non plusquam paries sit alba, distinguendo parietem contra albedinem.

42.46 Ad aliud, per quod probatur quod in quolibet numero sunt infinitinumeri, patet quod illi, qui ponunt formam tocius resultare ex partibus etillam esse idem cum partibus, faciliter responderent; dicerent, enim, quodbinarius non distinguitur realiter a duabus vnitatibus et, per consequens,non ponit in numerum cum eis. Alij vero, qui ponerent binarium essealiquod distinctum realiter a duabus vnitatibus, dicerent sicut dictum estsupra de subiecto vnitatum quia, sicut subiectum, circumscripto omni alioquod natum est in eo recipi, non ponit in numerum cum alia re, ita quodvere possit dici de illo et de alia re que sunt due, sic non potest dici deduabus vnitatibus et de binario resultante quod sint tria cum iste binariussit alterius racionis ab vnitate que est principium quantitatis discrete. Alij,

8 em. ms. per.

263


autem, qui nee sic, nee sic ponerent, sed solum dicerent quod due vnitatesse ipsis sunt binarius, sicut anima intellectiva et materia sunt homo, nonhaberent ad illud argumentum respondere.

42.47 Ad vltimum patet quod procedit9 ex falsa ymaginacione: yma-ginatur, enim, quod vnitas ponatur ad hoc quod sit principium distinctumillius rei cui competit ab alia re - quod non est verum, sed ponitur ut resilia, que talem vnitatem habet, possit numerari cum alia re habente aliamvnitatem eiusdem racionis vt possint vere dici esse duo, quod nullo modoeis competeret, tali vnitate circumscripta licet, enim, circumscripta iliavnitate per potenciam diuinam, ilia indiuidua posset dici 'distinctanumero.' nunquam, tamen, vere posset dici de ipsis quod essent duo,distincta numero; et illud de secundo articulo sufflciat

42.48 De tercio articulo principali, videlicet, de differencia inter indiui-duum quantitatis continue et indiuiduum quantitatis discrete, patet expredictis quia indiuiduum quantitatis discrete constat ex partibusdistantibus loco et subiecto; indiuiduum, autem, quantitatis continue expartibus se habentibus modo opposite.

42.49 circa quartum: ponende sunt proprietates quantitatis et prima estquam ponit aristotiles: quod quantitati nichil est contrarium et dicit istamproprietatem esse manifestam in defmitis, puta, in bicubito et tricubito etsuperficie - manifestum est, enim, quod nichil contrariatur superficie.10

Sciendum circa istam proprietatem quod illas quantitates vocat philo-sophus 'definitas',11 hoc est, determinatas, que inportantur nominibusabsolutis, ita quod nomina eis inposita nichil aliud connotant velsignificant, sicut patet de superficie - iste, enim, terminus 'superficies' itainportat (59V59V) siue significat superficiem indiuiduam u in specie tali itaquod non connotat indiuiduum alterius speciei.

42.50 alie, vero, quantitates, que non vocantur 'determinate', de quibusponit aristotiles dubia, sunt ilia quibus sunt nomina connotativa siuesignificativa inposita; cuiusmodi sunt 'magnum', 'paruum', et cetera,vnde, si illi rei cui inponitur illud nomen 'magnum' inponeretur aliud

9 em. ins. precedit.10 Aristoteles, Cat. 6 (5bll-15), p. 16, lines 1-3: "Quantitatibus vero nihil est contra-

rium (in his enim quae definita sunt manifestum est quoniam nihil est contrarium, ut bi-cubito vel tricubito vel superficiei vel alicui talium..."

11 em. ms. indefinite; vide Aristoteles, Cat. 6 (5bl2).12 Aristoteles, Cat. 5 (3b24-32), p. 11, lines 13-17: "Inest autem substantiis et nichil

illis esse contrarium. Primae enim substantiae quid erit contrarium ? ... Non est autem hocsubstantiae proprium, sed etiam multorum aliorum, ut quantitatis."

264


nomen, prescise ipsum significans, tune esset eque facile videre quomodoistis quantitatibus nichil contrariatur sicut est facile videre de alijs. et perhoc patet ad instancias quas facit aristotiles contra istam proprietatem de'magno' et 'paruo'; patet quia aut 'magnum' et 'paruum' supponunt proillis respectibus fundatis in ilia quantitate, et sic concedendum est quodsunt relative opposita, sed tune argueretur contra: '"magnum" et"paruum," ut sic supponunt, opponuntur relative; ergo, quantitati estaliquod contrarium' est facere fallaciam consequentis, et fallaciam equi-uocacionis ex mutacione vnius supposicionis in aliam, et fallaciam figurediccionis ex mutacione vnius predicamenti in aliud, vt supponunt proquantitatibus fundantibus istos respectvs et, vt sic supponunt, nonopponuntur, nee relative nee aliquo modo. et istam solucionem innuitaristotiles in eadem proprietate dicens quod, enim, non potest sumi perseipsum, sed ad solam relacionem alterius refertur quomodo huic aliquiderit contrarium, quasi diceret: 'si supponunt isti termini pro quantitate,tune certum est quod non sunt contraria.' si, autem, supponunt pro illisrespectibus, adhuc non est concedendum ipsa esse contraria, nisi modosupra dicto, extendendo 'contrarietatem1 ad opposicionem relativam; etper hoc patet ad omnes instancias ibi factas.

42.51 secundo, sciendum quod 'contrarietas' multis modis accipitur:vno, enim, modo accipitur pro formali repugnancia et sic est quoddamcommune ad omnem opposicionem quia omnia opposita, quocunquemodo opponuntur, habent repugnanciam formalem siue incompossibili-tatem formalem. et isto modo non solum aliquid contrariatur quantitati,sed eciam substancie; racio, enim, vnius indiuidui, eciam de generesubstancie, habet formalem repugnanciam ad racionem indiuidui alteriusspeciei in eodem genere; et isto modo non accipit philosophus in predica-mentis de contrarietate. alio modo accipitur 'contrarietas' pro quadamincompossibilitate conueniendi eidem per informacionem, siue simul siuesuccessive, et isto modo contrariantur indiuidua substancie; inpossibile,enim, est quod indiuidua de genere substancie quecunque competantalicui indiuiduo per informacionem, siue simul siue successive, alio modoaccipitur 'contrarietas' proprie pro illis que posita sub eodem genere,maxime a se distant et mutuo se expellunt; et isto modo vtitur philosophusin predicamentis 'contrarietate' quando dicit quod substancie et quantitatinichil est contrarium.13

13 Vide supra, nn. 10, 12 huius capituli.

265


42.52 tercio, sciendum quod ex ista proprietate, quam assignat philo-sophus, manifeste colligitur quod quantitas distinguitur realiter a substan-cia secundum intencionem suam quia quero: pro quo stat ly 'quantitas1

quando dicit philosophus quod quantitati nichil est contrarium ? aut statpro aliqua re de genere substancie, et sic non esset nisi nugacio, cum inpredicamentis sufficienter ostendisset quod tali rei nichil sit contrarium,aut pro aliqua re alterius predicamenti et patet quod, si sic, quod pro nullaalia nisi pro aliqua de genere quantitatis; igitur, et cetera.

42.53 secunda proprietas quantitatis, licet earn non ponat, est ista: quodquantitati proprium est concurrere tanquam principium effectiuumproductum siue causatum a formis naturalibus tanquam a principijs quo,et dico 'a formis naturalibus1 ad excludendas intelligencias et animasintellect!vas. ista proprietas patet per aliqua superius dicta quia, circum-scripta quantitate, omnia remanent punctualia sed ilia, que sunt huius-modi, non expellunt se mutuo quia omnis accio agentis naturalis est cummotv et tempore; non, enim, suos effectus producunt in instanti quia, sisic, agens minoris virtutis et maioris virtutis essent equalia in virtute, veloporteret dare minus minimo - quorum vtrumque contradiccionem inclu-dit; sed, per positum, non est nee motus, nee tempus; ergo, et cetera. Sedquia istam proprietatem declarare magis pertinet ad philosophum natu-ralem quam ad loycum, ideo ad presens pertranseo, alias de ipsa dicturus(59v/60r) prolixius.

42.54 tercia proprietas, quam ponit philosophus et quam dicit esseproprie propriam, est secundum earn 'equate1 vel 'inequale1 did.14 ad cuiuseuidenciam est sciendum quod aliquid posse dici 'equale1 vel 'inequale1 estdupliciter: vel fundamentaliter vel formaliter. fundamentaliter potestiterum esse dupliciter: vel tanquam fundamentum propinquum veltanquam fundamentum remotum, et voco hie aliquid dici esse equateformaliter quando est principium quo, siue sit secundum proprietatemvocabuli siue non proprie; proprium, igitur, quantitatis est quando dicatur'equate1 vel 'inequale1 fundamentaliter et non formaliter, exponendo sicutprius. et iterum, siue fundamentaliter sicut fundamentum propinquum, etnon sicut fundamentum remotum. et in hoc terminantur sentencie15 istiuscapituli.

14 Ibidem 6 (6a26-27), p. 17, lines 20-21: "Proprium autem maxime quantitatis estquod aequale et inaequale dicitur."

15 em. ms. sententia.

266

CAPITULUM QUADRAGESIMUM TERCIUM

CAPITULUM QUADRAGESIMUM TERCIUM:EST DE PREDICAMENTO RELACIONIS

43.01 Postquam ostensum est quid de predicamento quantitatis sittenendum, Restat nunc de predicamento relacionis dicere. et circa illudcapitulum, primo sic procedam: primo declarabo que sunt relacionesreales et quot sunt species illarum; secundo, ex hoc eliciam que suntrelaciones secundum dici; tercio, que sunt relaciones racionis et per quernmodum ponende sunt; quarto, ostendam esse de intencione aristotilisquod relaciones reales distinguuntur realiter a suis fundamentis et cumhoc ostendam, aliquas raciones speciales adducam; quinto, ponam opi-nionem contrariam, que nititur probare autoribus et racionibus quod talesrelaciones, eciam secundum intencionem philosophi, non distinguuntur asuis fundamentis; sexto, soluam raciones predictas; septimo, determinabode singulis proprietatibus relacionum; octauo, nisi prolixitas inpediat, adquedam dubia, que possent moueri circa ista, respondebo.

43.02 Quantum ad primum, dico quod relacio realis est aliquid pre-cedens omnem intencionem, eciam duracione, ducens intellectum de ne-cessitate nature secundum se totum ad cognoscendum aliquid ab ipsodistinctum realiter. primum membrum, scilicet, 'aliquid', ponitur addifferenciam omnium inpossibilium de quibus non potest dici; 'precedensomnem intencionem' ponitur ad differenciam anime et relacionumracionis; 'ducens intellectum' ponitur ad differenciam actuum et habituumrelati et substanciarum et aliquarum rerum absolutarum et eciam respec-tvum racionis, licet enim, respectvs racionis secundum se totum ducantintellectum ad cognicionem alterius, non, tamen, ad cognicionem alteriusdistincti realiter.

43.03 Istorum, autem, relativorum ponit philosophus tres modos,quinto metaphisice, capitulo de < ad > aliquid;l relacio, autem, fundaturgeneraliter super aliqua eiusdem speciei et ideo, philosophus ibi vocat taliarelativa 'relativa modo vnius;' cuiusmodi sunt similitudo, equalitas,ydemptitas. relacio, enim, similitudinis semper fundatur super duasalbedines, que sunt eiusdem speciei, et equalitas super duas quantitates etydemptitas indifferenter super quecunque indiuidua, solum quod sinteiusdem speciei.

1 Aristoteles, Mela. 5, 15 (1020b26-31), p. 316: "Ad aliquid dicuntur alia per se, utduplum ad dimidium ... alia ut calefactivum ad calefactibile... Alia ut mensurabile admensuram."

267


43.04 relacio, autem secundi et tercij modi fundatur indifferenter superduo eiusdem specie! vel alterius speciei, sed adhuc differunt isti duo modiquia relacio secundi modi est mutua, hoc est, in vtroque extremo, non,autem, relacio tercij modi, relacio eciam secundi modi erit ex hoc quodvna res potest aliquid reale in aliam rem eiusdem speciei, vel eciamalterius, producere et ideo, relacio istius modi vocatur 'relacio modopotencie'; exemplum patet de igne respectv ligni; ex hoc, enim, quod ignisest calidus et est talis nature quod potest calorem in ligno producere, oriturin igne quedam relacio per quam refertur ad ipsum lignum, et econtrario,lignum ad ipsum ignem.

43.05 Ex quo, autem, oriatur relacio tercij modi, non constat nobis benepropter diuersum modum se habendi terminorum quia quandoqueterminus terminans talem relacionem est causa, saltern parcialis velremota, rei fundantis talem respectvm, sicut patet in sciencia et scibili;aliquando, autem, nee est causa parcialis neque causa remota, sicut patetde vlna et de panno coniunctim; tamen2 erit aliqua relacio realis inmensurato propter hoc quod mensuratum, vel mensurabile, applicatummensure, potest aliquas veritates contingentes vel necessarias causareintellect© nostro, quas non potest sine tali applicacione causare. si, enim,ostendatur intellectvi meo habitus sortis, absque hoc quod ostendaturmichi cuius obiecti est, nunquam potero scire vtrum methaphisicalis, velloycalis, et sic de alijs; sed, si iste habitus applicetur ad obiectum, ita quodostendatur intellectvi meo cuius obiecti est, statim sciam quod est metha-phisicalis (60r/60v) vel loycalis, et sic de alijs. et idem patet de vlna etpanno, et ista relativa a philosopho vocantur relativa modo mensure.3

43.06 De relativis, autem, primo modo dictis, non est magna difficultasapud ponentes relacionem distingui a fundamento quin relacio distingua-tur realiter a quolibet relative illius modi, sicut patet in exemplis supradatis, sed de relativis secundi modi est magnum dubium: vtrum, videlicet,in quolibet tali relative est ponere relacionem distinctam realiter? et circahoc, aliqui ita large loquuntur quod omnem potenciam, siue sit materie adformam siue materie et forme ad compositum, siue essencie possibilis,non, tamen existentis ad suum esse, siue quacunque potencia vocatur,dicunt esse relacionem realem, a suo fundamento distinctam. sed quamuisillud possit sustineri quantum ad potenciam materie ad formam et materieet forme ad compositum et agentis ad passum; non, tamen, est hoc

2 coniuncit (sic) tamen] corrector 1 in ras.3 Vide supra n. 1 huius capituli.

268

CAP1TULUM QUADRAGESIMUM TERCIUM

probabile de potencia essencie non existentis ad suum esse, turn quiarelacio realis requirit fundamentum et terminum realem - quod non est inproposito - turn quia essencia et esse sunt idem realiter et eiusdem ad senon est relacio realis, turn quia potencia essencialis prius perflcitur a suoperfectibili quam < a > potencia accidental!.

43.07 Pro isto, igitur, secundo modo est sciendum quod potencia quo adpresens dupliciter potest sumi, sicut habetur a philosopho, nono meta-phisice:* aliquando, enim, accipitur pro potencia subiectiua, aliquando propotencia obiectiua. et dicitur aliquid esse in potencia 'obiectiua' quandonon est in rerum natura, potest, tamen, poni in esse per aliquam poten-ciam. et isto modo dicimus antichristum esse in potencia. in potencia,autem, 'subiectiua' dicitur aliquid esse quando, licet sit in rerum natura,potest ab ipso distinctum realiter recipere et isto modo sortes, quando nonhabet albedinem, dicitur esse in potencia subiectiua respectv albedinisquam non habet. iste, tamen, modus potencie subiectiue est duplex:aliquid, enim, est in potencia respectv alicuius absoluti sicut sortes est inpotencia ad albedinem et aliquid respectv alicuius relativi. relativa, tamen,quo ad presens se habent in duplici differencia quia quedam sunt relativaproprie, puta, de genere relacionis, et alia sunt relativa de genere accionis;ilia, autem, que sunt in potencia respectv alicuius relativi secundo mododicti habent illam potenciam que vocatur 'potencia agentis ad passum' etalia que sunt in potencia respectv relativi primo modo dicti habentpotenciam receptivi ad receptibile. Est, ergo, pro isto secundo modoregula generalis: quod potencia subiectiva5 semper dicit respectvm realemhoc est, distinctum realiter ab eo cuius est talis potencia; potencia, autem,obiectiua non dicit nisi respectvm racionis, sicut est inmediate ostensum etde isto respectv racionis dicetur in tercio articulo.

43.08 Quantum ad secundum articulum, videlicet, que sunt relativasecundum dici, est sciendum quod alique res, si intelliguntur intuitiue, itapossunt intelligi prescise quod non ducunt intellectum ad aliquid aliudcognoscendum et ita, in re, sunt vere absoluta et, per consequens, nonpossunt dici 'relativa secundum esse', cum esse earum non sit ad aliud sehabere. iste, tamen, res se habent in duplici differencia quia quibusdaminponuntur nomina, quibus prolatis et apprehensis ab intellects, nonducunt intellectum ex natura sui ad aliquid concipiendum, et talia nonsunt relativa, nee secundum dici, nee secundum esse, hoc est, nee tales res,

4 Aristoteles, Meta. 9, 1 (1046b4 sqq.)5 em. ms. saltern.

269

nec nomina eis inposita, causant, ex natura sui, nisi vnum conceptum.quibusdam, autem, inponuntur nomina, quibus ab intellects apprehensis,siue apprehendantur in voce vel in scripto, statim cogunt intellectum adcognoscendum aliquid aliud quam illud quod significandum primoinponuntur. prime res sunt indiuidua complexa, que non sunt nata essepropter aliud de genere substancie; illis, enim, sunt nomina inposita -'sortes', et 'plato', 'homo', 'animal1, et sic de alijs. et nec iste res nec istanomina possunt causare nisi conceptvm proprium sibi ipsis; secunde,autem, res sunt quedam indiuidua de genere substancie, sicut est parsprincipalis hominis vel asini; talibus, enim, inponitur hoc nomen 'capud',licet, enim, res cui inponitur hoc nomen 'capud' non causaret conceptvmproprium alicui; tamen, si sit nomen sibi inpositum bene causat, et ideo,vocantur talia 'relativa secundum dici', et tune idem (60V 6 D est dictum'aliqua esse [in] relativa secundum did' et nomina eis inposita 'esserelativa'. ista est intencio philosophi in fine capituli de relacione vbi dicitsic: 'capud, vero, et manus et horum singula, que substancie sunt, hocipsum quod sunt, potest sciri diffinitive; ad quod, autem, dicuntur non estnecesse sciri diffinitive'6 - ex quo patet quod iste res, quibus sunt ilianomina inposita, non dicuntur 'ad aliquid'. quod, autem, secundum dici,hoc est, secundum nomen dicantur 'ad aliquid', patet in eodem capitulovbi dicit quod in aliquibus substancijs habet aliquam dubitacionem -vtrum 'duple' dicantur 'ad aliquid' et ponit exemplum de capite et manu etfinaliter conclvdit quare hec 'fortasse' ad aliquod esse videbuntur - superquo verbo communi dicit 'fortasse' - quia non secundum veritatem, hocest, non secundum suam realitatem sed secundum dici, hoc est, secundumnomen eis inpositum se habent ad alterum.

43.09 Quantum ad tercium articulum, scilicet, quid sit relacio racionis,non est ymaginandum, sicut quidam ymaginantur, quod res intellectaponatur in quodam nouo esse quod vocatur 'esse intellectum', quodquidem esse fiat per operacionem intellectus et quod rei posite in tali esseadveniat nescio cuiusmodi entitas fabricata per intellectum que vocetur'relacio racionis', turn quia res non ponitur per intellectum in tali esse,sicut habet. declarari super secundum et tercium de anima1 et super

6 Aristoteles, Cat. 1 (8bl6-17), p. 23, lines 13-15: "Caput vero et manum et eorumsingula quae substantiae sunt, hoc ipsum quidem quod sunt potest sciri definite, ad quodautem dicantur non necesse est..."

7 V.g. Aquinas, In De anima 2, 4 (415al6 sqq.), pp. 107, 108: "Sciendum est etiam,quod intellectus noster possibilis est in potentia tantum in ordine intelligibilium; fit autemactu per formam a phantasmatibus abstractam..."; ibidem 3, 5 (430al5), p. 240: "Undedicit quod < intellectus agens > est habitus, ut lumen, quod quodammodo facit colores

270


primum sentenciarum* turn quia eciam, hoc dato, tails entitas, queponitur relacio racionis, non posset ab intellects fabricari quia quod nuncest et prius non fuit, capit esse per produccionem et, per consequens,operaciones intellectus non essent inmanentes, sed transirent in materiamexteriorem - quod patet esse falsum.

43.10 Sciendum est, igitur, quod relacio racionis non distinguitur abomnibus rebus absolutis, sed est quidam actus intellectus de generequalitatis. propter quod est aduertendum quod de re aliqua possunt haberialiqui conceptvs, qui causarentur, eciam si nullus actus voluntatis esset velfuisset, sicut conceptvs 'hominis1 vel 'animalis1, et sic de alijs essencialiterordinatis a 'sorte' - siue rex francie vel papa vellet siue nollet, quia nullares sub tali conceptv dicitur referri relacione racionis. aliqui, autem,conceptvs possunt haberi pro aliquo tempore, de re aliqua, qui nonpossent veraciter haberi nisi presupposito actv voluntatis alicuius, sicut sirex francie statueret in regno suo quod vsque ad vindemias haberetur vnacismasia vini pro tribus denarijs. stante ista volicione regis, quilibet,apprehendens esse tres denarios, posset veraciter formare conceptvmvnum correspondentem isti voci 'precium1, qui veriflcaretur de tribusdenarijs et, mutata voluntate regis, puta, si statueret quod postea pro tribusdenarijs nichil posset emj in regno suo, non posset ex tune apprehendenstres denarios veraciter formare conceptvm predictum.

43.11 eodem modo patet de 'sacramento'; si, enim, aliquis anteaduentum christi lauisset aliquem puerum et protulisset verba sacramen-talia, sicut modo faciunt christiani, adhuc apprehendens ablucionem illamet verba ilia, non posset veraciter formare conceptvm correspondentemistis vocibus 'signum gracie invisibilis1 - nee huius est aliqua racio nisiquia deus hoc volebat. 'precium', autem, et 'signunf, secundum commu-niter loquentes, sunt siue inportant relacionem racionis.

43.12 Potest, ergo, relacio racionis sic describi, quia non habet nisi quidnominis: Relacio racionis est aliqua res, puta, ternius denarij vel quinque,vel ablucio cum verbis sacramentalibus, valens ex institucione gubernato-rum rei publice vel legislatoris aliam rem, siue de se valeat siue non, velaliam rem efficaciter representans. et ex hoc sequuntur correlarie: quodillud, quod signiflcatur in obliquo per aliquem terminum, aliquando estmagis necessarium ad hoc, quod de illo veriflcatur, est secundo adiacens

existentes in potentia, esse actu colores ... facit ipsa intelligibilia esse in actu, quae priuserant in potentia..."

8 V.g. Sententiarum I, dd. 26, 30, et 33.

271


quam illud, quod significatur in recto, sicut magis necessaria est instituciovel volicio legislatoris ad hoc quod ista sit vera: 'precium est1 quam sit ipsares et, tamen, ipsa volicio significatur in obliquo. et pro tanto dictum estsupra quod precium, siue relacio racionis, erat quidam actus (61r/61v)voluntatis.

43.13 Ex istis tribus articulis possunt alique conclusiones9 deduci, et sitprima conclusio ista: quod aliud est fundamentum relativis et subiectumquia fundamenta, in primo modo relativorum, semper sunt eiusdemspeciei, subiecta, autem, non, sicut patet de asino et de homine.

43.14 secunda conclusio est quod possibile est vnum 10 extremumrelacionis esse sine alio extreme; et patet ista conclusio quia, si alterumextremum requiretur, hoc non esset nisi tanquam terminus; sed hoc nonoportet, sicut patet in secundo modo relativorum; ergo, et cetera.

43.15 tercia conclusio est: possibile est relacionem esse sine subiecto etfundamento; quod sine subiecto patet in sacramento altaris; quod sinefundamento patet quia non est maior racio quod vnum accidens possitesse sine suo fundamento quam reliquum; sed de aliquo, puta, dequantitate, manifestum est in sacramento altaris; ergo, et cetera.

43.16 quarta conclusio est que sequitur ex secunda: aliqua res potestesse in rerum natura, alia re - puta, .a. - non existente et, tamen, nonpotest intelligi sine .a., eciam ipso non existente.

43.17 Ex ilia sequitur quinta: quod aliqua sunt simul naturali intelli-gencia que, tamen, non sunt simul accidental existencia.

43.18 sexta conclusio: quod possibile est esse similitudinem absque hocquod aliquid sit simile.

43.19 septima conclusio: relacio potest esse fundamentum relacionis etsequitur ista ex inmediate precedent! quia, si similitude possit esse absquehoc quod aliquid sit simile, ergo ad verificandam istam proposicionem'hoc est simile,1 denotando sortem vel albedinem, requiritur aliud quamsimilitude et suum fundamentum; sed illud non potest esse nisi vniusracionis cum subiecto; ergo, et cetera.

43.20 octaua conclusio: non oportet querere vtrum 'esse in' et 'esse ad'se habeant in relacione secundum prius et posterius nisi fugiendo ad

9 prima conclusio ... decima septima conclusio] annotator 5 in marg.10 vnum] corrector 3 in marg.

272


intellectum quia eadem res, carens omni exposicione, caret 'esse in1 et'esse ad', et si dicas quod per aliam racionem formalem competit relacioni'esse in' et 'esse ad', contra: accipio illam racionem formalem per quamrelacio habet 'esse ad' et vocetur .a. et quero: aut .a. est substancia velaccidens? non est substancia, manifestum est, ergo est accidens; sed omniaccidenti competit 'esse in'; ergo, .a. competit 'esse in'; ergo, alicui rei,puta, relacioni, competit formaliter 'esse in' - quod contradiccionemincludit. Si dicas quod vnum non potest poni sine altero, hoc non valetquia ilia repugnancia non oritur ex racionibus formalibus; ergo, et cetera.

43.21 nona conclusio est quod non est ordo essencialis inter formamaccidentalem et substancialem, ita, scilicet, quod ante omnem formamaccidentalem recipiat materia formam substancialem. hec conclusio patetquia ante quam materia recipiat formam substancialem, saltern or dinenature, est in potencia ad formam substancialem; sed ilia potencia non estnisi quedam relacio, sicut patet in secundo articulo;11 igitur, et cetera, etest ista conclusio intelligenda de formis relativis quia de absolutisaccidentibus non est verum.

43.22 decima conclusio est quod potencia, que est materie ad formamnon existentem est12 alia ab ilia potencia materie, que est ad formamexistentem. patet ista conclusio quia vna dicit relacionem, puta, ilia que estmaterie ad formam existentem, altera non, cum entis ad non ens non sitrelacio realis.

43.23 undecima conclusio est quod aliquid est in genere secundumsuam entitatem quod, tamen, est transcendens per denominacionem. patetista conclusio quia potencia inportans relacionem potest per denominacio-nem competere cuilibet enti citra primum et, tamen, secundum suamentitatem est in genere relacionis.

43.24 duodecima conclusio est quod inconueniens est illud quod13

diffinitur per additamentum esse sine aliquo inportato per aliquod mem-brum diffinicionis. ista conclusio probatur per secundam.

43.25 decima tercia conclusio est quod relacio dei ad creaturam estrelacio secundum dici et non racionis. ista conclusio patet ex secundoarticulo14 - idem est de relacione scibilis ad scienciam.

11 Vide supra, L 43.06.12 est alia ... ad formam existentem] corrector 1 in marg.13 corr. quod illud.14 Vide supra, L 43.08.

273


43.26 decima quarta conclusio est quod 'relacio', iste terminus, quoquemodo supponat, sumptus secundum suam latitudinem, non est aliquoddecem predicamentorum. ista conclusio patet quia,15 vt sic, communis estomnibus rebus, tarn relativis quarn rebus absolutis, sicut patet ex tribusarticulis premissis.16 nee debet pro inconuenienti reputari quia eciam illudcompetit substancie.

43.27 decima quinta conclusio est quod potencia, prout relacioneminportat, non est illud quo agens potest agere nee id quod potest agere. istaconclusio patet quia semper principium quo vel est perfeccius vel equeperfectum sicut teminus ilius mutacionis; sed terminus cuiuslibet muta-cionis, excepta mutacione locali, est aliquid absolutum et absolutumsemper nobilius est relative; ergo, et cetera.

43.28 decima sexta conclusio est quod, sicut relacio secundum dici suntduo termini distincti, sic inportant duo primo diuersa, scilicet, vnam remrelativam et aliam absolutam.

43.29 decima septima est quod relacio racionis non inportat (61v/62r)aliquam rem vnam, nee vnam rem relativam et aliam absolutam, sedvniuersales res, simpliciter absolutas; et ista conclusio patet ex tercioarticulo.17

43.30 Expeditis tribus primis articulis, restat nunc de quarto dicere; etprimo ostendo esse de intencione aristotilis quod relaciones distinguunturrealiter a fundamentis; secundo ostendam hoc per raciones.

43.31 prima autoritas ponitur in predicamentis vbi dicit philosophus:'singulum, autem, incomplexorum aut significat substanciam aut qualita-tem, et cetera.'18 Ex ilia autoritate arguo sic: accipio illud incomplexum'paternitas' et quero: qui illud significat? aut significat aliquam rem extra,vel vocem, aut conceptvm; si rem extra, et non absolutam, ergo; siconceptvm vel vocem, cum conceptvs et voces essencialiter sint absolute,vel significant omnes vel nullam quia non est maior racio de vna quam dealia; sed non omnes, certum est; ergo, et cetera.

15 corr. ut quia.16 Vide supra, L 43.02-43.12.17 Vide supra, t43.10.18 Aristoteles, Cat. 4 (lb25-28), p. 6, lines 27-30: "Eorum quae secundum nullam

complexionem dicuntur singulum aut substantiam significat aut quantitatem aut qualita-tem aut ad aliquid aut ubi aut quando aut situm aut habitum aut facere aut pati."

274

43.32 Item, in eodem capitulo, relacioni inest contrarietas.19 Ex hocarguo et quero: pro quo supponit iste terminus 'relacio'? aut pro re extra -et habeo propositum, aut pro conceptv - et hoc non potest dari quiaquicunque conceptvs se compatiuntur20 in mente et, per consequens, nonsunt contrarij quia contraria mutuo se expellunt.

43.33 Item, ibidem videtur, autem, magis et minus relacio suscipere. Exhoc arguo: < nee > conceptvs mentis, nee vox, suscipiunt magis et minus;ergo, nee relacio dicitur suscipere magis et minus quia, secundum philo-sophum, in predicamento quantitatis, 'quantitas' non suscipit magis etminus, tamen 'equate' vel 'inequale' suscipit magis et minus, sicut patetsupra;21 ergo, et cetera.

43.34 Preterea, ibidem videntur aliquid ad aliquid simul esse natura;22

sed nee vox nee conceptvs nee res absolute extra sunt simul natura, sicutpatet; ergo, et cetera.

43.35 Preterea, philosophus, quinto metaphisice,23 ponit tantum tresmodos relativorum; sed, si relaciones tantum essent in anima, essentplures et si essent absoluta, non essent tantum tria genera absoluta - quodest expresse contra philosophum in diuersis locis loyce;24 ergo, et cetera.

43.36 Item, auicenna, tercio metaphisice sue,25 videtur velle quodrelacio habeat propriam certitudinem et in principio capituli dicit quod,secundum suam certitudinem habet proprium in esse et propriam acciden-talitatem.

43.37 Item, simplicius, super predicamenta,26 exponens illam autorita-tem philosophi, quinto phisicorum, 'ad relacionem non est motus/ dicit

19 Ibidem 7 (6bl5), p. 18, line 22: "Inest autem et contrarietas in relatione..."20 compatiuntur] corrector 1 in ras.21 Aristoteles, Cat. 6 (6al9) et supra, L 43.03 sqq.22 Ibidem 7 (7bl5), p. 21, line 1: "Videtur autem ad aliquid simul esse natura."23 Vide supra n. 1 huius capituli.24 V.g. Cat. 1 (6a36-8b24); Topica 4, 4 (124bl5-34), 5, 6 (135b7-26), 5, 7 (136b33-

137a20); 6, 8 (146a36-146bl9).25 Avicenna, Mela. tr. 3, cap. 1, fol. 78r A: "... necesse est igitur: vt procedamus ad

certificandum accidentia et stabiliendum ea ... et ideo non dubitas: quia id quod ex eis estad aliquid inquantum est ad aliquid est res accidens alicui necessario. Similitercomparationes que sunt in vbi: et quando: et in situ: et in agere: et pati: et in habere: suntenim dispositiones accidentes aliquibus in quibus sunt: sicut id quod est in subiecto."

26 Vide Scotus, In II Sent. d. 1, q. 4, schol., t. 11, p. I l l : "... respondet Simpliciussuper Praedicamenta quod sicut relatio non est forma ad se, sed ad alterum, ita ille, cuiadvenit, non mutatur ad se, sed ad aliud;" cf. Simplicius. Commentaire sur les Categoriesd'Aristote, traduction de Guillaume de Moerbeke, ed. critique par A. Pattin (Louvain,

275


sic: 'sicut relacio non est ad se sed ad alterum, ita illud cui aduenit nonmutatur ad se, sed ad alterum;' nunc, autem, loquitur ibi philosophus demutacione qua aliquid dicitur mutari ad se, ex qua autoritate patet quodrelacio est quedam forma se habens ad alterum.

43.38 Multe alie autoritates possent adduci quas, propter prolixitatem,omitto. secundo, ad probandam illam conclusionem adduco aliquasraciones doctoris subtilis, quas facit in suo libro secundo, distinccioneprima,27 et est racio ista: 'nichil est idem realiter .a. sine quo .a. potest esserealiter sine contradiccione; sed multe sunt relaciones que, absquefundamento, possunt esse sine contradiccione; ergo, multe sunt relacionesque non sunt idem realiter cum fundamento.' requiritur probacionemminoris: minor patet in relativis equiparancie, puta, in similitudine et inequalitate, et multis alijs.

43.39 secundo arguo sic: nichil finitum continet secundum perfectamcontinenciam vel virtualem, opposita formaliter quia, quantumcunqueconcedatur in deo perfectissima continencia omnium perfeccionumsecundum ydemptitatem que sunt in eo, non, tamen, potest continereopposita absoluta formaliter in se, sed in se possit habere talia oppositavirtualiter et relativa forma. Ex hoc conceditur infinitas fundamenti; sedequalitas et inequalitas sunt opposita formaliter, eciam similitude etdissimilitude similiter, saltern ad idem correlativuni; ista, autem, possuntperfecte fundari in eodem fundamento, saltern successive; igitur, illudfundamentum neutrum istorum contineret formaliter et secundumperfectam ydemptitatem quia, qua racione non ambo, eadem racione neealterum.

43.40 tercio sic: idem non continet plura eiusdem racionis secundumydemptitatem eandem sibi; sed plures relaciones eiusdem racionis sunt ineodem fundamento, sicut plures similitudines fundantur in eademalbedine; (62V62V) ergo, et cetera, maior patet inducendo in omnibus que

Paris, 1971)[Corpus latinum commentariorum in Aristotelem graecorum], p. 233: "... nonenim in quantum secundum se sunt, sed in quantum ad aliquid oportet considerare circaipsa transmutationem... Non enim in quantum qualis neque in quantum quantus, sed inquantum ad aliquid considerandum ipsius transmutationem, quare et fit et corrumpiturcum alteratione et transmutatione, sed cum ea quae sibi convenit..."

27 Scotus, In II Sent. d. 1, q. 4, schol., t. 11, p. 98: "Primo, nihil est idem realiter A,sine quo A potest esse realiter sine contradictione. Sed multae sunt relationes, sine quibusfundamenta possunt esse sine contradictione; ergo multae sunt relationes, quae non suntrealiter eaedem cum fundamento."

276


continent plura per ydemptitatem quia nullum continens continet pluraeiusdem racionis.

43.41 quarto sic: continens aliquid per ydemptitatem, si est perfeccius,convenit eciam contentum in eo esse perfeccius, sicut anima perfecciorperfecciorem habet intellectum; non, autem, perfeccius fundamentumcontinet perfecciorem relacionem, quia non omne albius est similius, ut adsensum patet. Multas alias autoritates et raciones adducit iste doctor quasobmitto, et addo aliquas raciones que michi bene apparent.

43.42 arguo primo sic: si albedo non sit aliud a similitudine, positaalbedine, poneretur aliquod indiuiduum de genere relacionis; sed, positoindiuiduo alicuius generis, semper vbi affirmatur illud genus, proposiciode illo indiuiduo est vera et, per consequens, posita sola albedine, propo-sicio dicens 'hec est relacio,1 denotando albedinem, erit vera; consequensest falsum simpliciter; ergo, et cetera.

43.43 secundo arguo sic: quandocunque aliquid sic se habet quodaliquod passum est sibi approximatum equaliter nunc et prius, et equedispositum nunc et prius, non inpedito facto circa talem rem perpotenciam diuinam, si nunc potest aliquem effectum realem in aliudpassum producere, et prius non potuit, oportet quod illud fiat per aliquidde nouo in tali re acquisitum; sed aliqua albedo sic se habet quod interiuspotest sibi esse approximatus et dispositus et, tamen, non potest inten-cionem, que28 est effectus realis correspondentem isti termino 'similitude'producere, et, tamen, pro aliquo alio instanti potest; ergo, oportet quodillud sit propter aliquid de nouo acquisitum.

43.44 Nee valet si dicatur quod sufflciat transicio temporis quia sic egodicam tibi: quod, licet aqua non possit pro nunc creare ignem, nee muscasupremam intelligenciam, transacto, tamen, aliquo tempore, poterit muscasupremam intelligenciam producere, nichil sibi de nouo acquisto, sedsolum propter transicionem temporis - quod nunquam est dictum.

43.45 Si dicatur aliter ad maiorem, sicut forte dicerent isti contra quosarguo, quod bene verum est quod quando nunc a tali re non potestproduci talis effectus realis, et postea potest, hoc non potest esse nisipropter potenciam in esse de nouo alicuius rei, sicut ad hoc quod aliquaalbedo, que nunc non potest causare conceptvm 'similitudinis', posteapossit causare, requiritur quod ponatur alia albedo in rerum natura; non,tamen, oportet quod ista albedo adueniat prime albedini per informacio-

28 que est ... correspondentem] corrector 3 in marg.

277


nem. Ista solucio omnino non sufficit quia, quilibet effectus potestsufflcienter poni in esse, non posita aliqua re, que non se habet respectveiusdem effectus in genere alicuius cause, ista patet, quia effectussufflcienter dependet et potest poni in esse a suis causis essencialibus;vnde, reducere ad causam sine qua invtile est et vanum secundumprincipia istorum; sed ilia intencio non dependet ab ista secunda albedinein aliquo genere cause; ideo, propter non potenciam, nichil minus potestponi ista intencio.

43.46 Minorem probo sic: quia, si ista intencio dependeret ab iliasecunda albedine in aliquo genere cause, non posset esse nisi in generecause efficientis - sed hoc est falsum. probacio: quia intencio non potestformare istum conceptvm nisi mediante aliquo existente in fantasmate;omne, autem, tale causatur ab aliquo sensibili, quia fantasia est motusfactus a sensu; sed secunda albedo de nouo producta potest poni in tantadistancia quod non poterit mouere sensum formantem alium conceptvm,puta, si ponatur rome et formans ilium conceptvm sit parysius; ergo, etcetera.

43.47 Preterea, 'inpossibile est transire de contradictorio in contra-dictorium,1 vel sic: inpossibile est contradictoria successive veriflcari deeodem nisi propter motum localem alicuius vel propter transicionemtemporis vel propter produccionem vel destruccionem. ista patet quiaeciam secundum sanctos inpossibile esset quod deus non esset primocreans et postea creans nisi saltern creatura prius non esse, haberet esse;sed inpossibile est primo naturam humanam non esse vnitam et posteavnitam, vel econverso, sine omni motv locali; igitur, oportet quod ibi sit(62v/63r) produccio alicuius noui vel destruccio, cum manifestum sitquod transicio temporis non sufficiat; sed nullum absolutum oportetcorumpi neque produci; igitur, et cetera.

43.48 Ista racio confirmatur quia ita posset deus facere substanciampanis esse presentem accidentibus in sacramento altaris absque hoc quodillam substanciam panis informarent sicut corpus christi, et tune essetverum dicere quod ista accidencia non informant substanciam panis etpostea quod informant et, tamen, nulla fieret mutacio localis, cum istaaccidencia erunt presentissima substancie illi, nee transicio temporisquecunque sufflceret quia deus posset sic ista29 principia in perpetuumconseruare, absque hoc quod vnum aliud informaret.

29 ista] corrector 1 in ras.; ms. ista sic principia.

278


43.49 Istas duas difficultates vltimas facit hokam contra se, libro prime,distinccione trigesima, questio quarta;30 nititur, tamen, eas soluere et adprimam dicit quod, secundum ponentes tales respectvs, solum respectvminformantem naturam humanam potest dici quod 'deus est homo/ Sed alijdicerent, qui non ponunt istos respectvs, quod propter aliquam formamabsolutam receptam in humanitate diceretur deus esse homo.

43.50 Ad secundam dicit quod deus non possit facere ilia accidencia, veleciam formam substancialem esse presentissimam, quin ilia accidenciainformarent et ilia forma substancialis informaretur - ita essent ilia pre-sencia.

43.51 Sed iste soluciones simpliciter nichil valent. prima non, quiaquamlibet formam absolutam potest deus conseruare in esse absque hocquod informet aliquod subiectum; poterit, ergo, ilia forma poni esse inrerum natura et, tamen, non informare illam humanitatem et, per con-sequens, adhuc non erit ista proposicio vera: 'christus est homo' vel 'filmsdei est homo/ et tune reducetur argumentum sicut prius.

43.52 Preterea, aut ilia forma est substancialis aut accidentalis quiainpossibile est aliquam formam accidentalem absolutam aduenire alicuiquod non est suppositum vel quod non habet modum supposicionis; sedilia natura non est suppositum, nee habet modum suppositi; ergo, etcetera. Si31 concedit quod aduenit ipsi supposito, ex hoc concedit propo-situm quia, si aduenit supposito presupposito, ilia forma frustra poneretur,propter constitucionem illius suppositi.

43.53 Secunda solucio debet refelli a quolibet theologo quia manifestumest quod omnes theologi concedunt quod corpus christi est ita presensspeciebus in sacramento altaris sicut fuit substancia panis ante transsub-stanciacionem; quod, tamen, omnes concedunt, ymmo oppositum sentireesset hereticum; et32 tamen, corpus christi in sacramento altaris noninformatur illis speciebus; dicas, ergo, quare non potest sic presentemfacere formam illis speciebus sicut corpus christi cum sortes sit33 eiusdemspeciei, absque hoc quod iste species informent sortem ?

30 Ockham, In I Sent. d. 30, q. 2; Opera plurima (Lyon, 1494-1496; rpt. London,1962), t. 3, dd, iiir A - dd, iiiiv D, praesertini: "... impossibile est transire de contradictorioin contradictorium sine omni mutatione..."; vide supra, L 43.47, 43.48.

31 em. ms. Sic.32 et tamen] corrector 1 in marg.33 sint] corr. expunt. n.

279


43.54 Item, ad sensum patet quod due partes alicuius compositi,postquam diuise sunt ab invicem, possunt ita appropinquari quod inter easnichil penitus est medium et, tamen, hoc non obstante, non est verumdicere quod faciant vnum sicut prius; igitur, et cetera.

43.55 propter istas raciones et auctoritates, videtur michi quod relaciodistinguatur realiter ab omnibus rebus absolutis.

43.56 Viso quid de relacione secundum veritatem est tenendum, Restatnunc circa quintum articulum raciones quasdam sophisticas et auctoritatesque fmnt pro parte opposita adducere et soluere. primum argumentum estillud, et est commune hokam 34 et petro aureoli:35 ponatur quod non sitnisi vnum album et illud sit rome - certum est quod illud album non est'simile'; postea causetur aliud album parysius; tune queritur: aut in istoalbo existenti rome producitur aliquid de nouo aut non ? si non, et cum estsimile isti albo nunc producto, ergo per istam albedinem et non per aliquidaliud est alteri albo simile et, per consequens, similitudo non est aliquatalis res relativa. si sic, quero: a quo causatur? aut ab agente causante illudalbum parysius - et hoc non, quia oportet omne agens esse approximatumpasso, quod non est hie sicut patet - aut ab ipso albo existenti (63r/63v)rome, et hoc non quia, aut causaret ilium respectvm contingenter et libereaut de necessitate nature; non potest dici quod libere et contingenter quiaqua racione potest producere nunc, potuit ante produccionem illius albiproducere. si naturaliter, ergo necessario produxit et, per consequens, anteproduccionem huius albi produxit quia naturale agens habet passumapproximatum si sit causa totalis, non inpedita de necessitate, absque hocquod expectet tempus tarn magnum, produxit effectum suum.

43.57 secundo arguitur sic: 'Si relacio esset res extra animam, distinctarealiter a re absoluta, sequitur quod potencia materie qua potest recipereformam esset alia res a materia; consequens est falsum quia tune inmateria essent infinite res, ex quo potest infinitas res successive, sineformis, reciperef ergo, et cetera.

43.58 tercio sic: 'si esset aliqua talis res, quandocunque hie inferius,asinus moveretur localiter, quodlibet corpus celeste eciam mutaretur etreciperet aliquam rem de nouo in se quia aliter distaret ab isto asino nuncquam prius, et si distancia esset alia res, vere perderet vnam rem et aliamreciperet/

34 Ockham, Summa logicae I, 51, p. 166, lines 112-118.35 Petrus Aureoli argumento isto forsan usus est apud tractatum suum De principiis;

vide Buyaert p. xi editionis Scripti', t. 1.

280


43.59 Item, 'tune in illo corpora essent infinite res. probacio: quia, aqualibet parte alterius distat realiter; sed partes alicuius corporis suntinfinite; ergo, in illo corpore sunt distancie infinite ad infmitas partescorporis/

43.60 Treterea, illud lignum est duplum ad suam medietatem; si, ergo,ilia dupleitas sit talis res, alia ab isto duplo, eciam eadem racione relacioqua illud lignum excedit medietatem erit res alia, existens in illo ligno;cum, ergo, in illo ligno sint tales partes eiusdem proporcionis infinite, etnon est eadem proporcio istius tocius ligni ad quascunque duas istarum,sequitur quod in illo ligno erunt relaciones distincte speciei.'

43.61 Treterea, si aliqua relacio sit talis res, dupleitas erit talis res; tunequero: aut ilia dupleitas .a. ad .b. est accidens diuisibile aut indiuisibile ?non potest dici quod sit accidens indiuisibile quia in ligno nullum estaccidens indiuisibile, quod denominet totum illud lignum, turn quia querode subiecto primo illius accidentis: aut est diuisibile aut indiuisibile? nonindiuisibile quia oportet quod subiectum sit diuisibile, turn quia quelibetpars ligni sit diuisibile; subiectum, autem, diuisibile non potest essesubiectum primum accidentis indiuisibilis; ergo, non est accidens indiui-sibile nee potest dici quod sit accidens diuisibile et extensum quia quero departibus istius accidentis: aut sunt eiusdem racionis aut alterius? sieiusdem, igitur conueniunt in nomine et diffinicione et, per consequens,quelibet pars dupleitatis erit dupleitas et, per consequens, quelibet pars eritdupla ad illud ad quod totum est duplum - quod est absurdum. Si, autem,alterius racionis, ergo distinguuntur specie et, per consequens, si compo-nant aliquam rem, oportet quod vna istarum sit actus et alia potencia et,per consequens, dupleitas componeretur ex actv et potencia.'

43.62 secundo arguit iste contra istas opiniones theologice; primo sic:'omnem rem quam potest deus facere mediante causa secunda efficiente,potest per se facere sine omni causa secunda efficiente; cum, ergo, in illoefficiente ponatur quidem talis respectvs efficientis causatus a deo,mediante causa secunda, poterit deus ilium respectvm facere, et si deusefficit ilium respectvm in isto, ergo illud est efficiens quia tune, sicut inquocunque est albedo, illud erit album, ita in quocunque erit respectvsefficientis, illud erit efficiens; sed si illud est efficiens, et non est efficiensnisi respectvs,36 ergo, non solus37 deus efficit ilium respectvm et ita ex38

36 em. ins. respectum.37 em. ms. solum.38 em. ms. ex oposito sequitur deus veri et bene concesse et per consequens fuit

inpossibilis; cf. Ockham, Suinma logicae I, 50, p. 161, lines 56-67.

281

< posito > sequitur < suum oppositum > et, per consequens, fuit inpossi-bilis.

43.63 Treterea, omnem rem quam deus conseruat sine alia re potuit velpotest producere de nouo etsi alia res non sit neque vnquam fuit; si, igitur,paternitas qua pater refertur ad filium (63v/64r) sit alia res a patre et filio,potest deus earn conseruare sine generacione; ergo, ilia preterita est, ergodeus potest vel potuit istam paternitatem de nouo producere, eciamsinunquam fuisset ilia generacio et, per consequens, poterit aliquis essepater illius quern non genuit.

43.64 'Item, ponatur quod deus creet de nichilo vnum hominem etomnes alios annichilet, et postea alij generentur ab isto, per positum, denouo dato. quo posito, arguo sic: quamcunque rem existentem in aliquoistorum hominum, potest deus de sua potencia absoluta facere in istonomine; sed filiacio est in vno istorum hominum, igitur potest deus faceretalem filiacionem in isto et, per consequens, iste erit illius et non nisihominis; et non est aliquis homo nisi iunior ipso per casum; ergo, istehomo erit films hominis iunioris se - quod contradiccionem videturincludere.1

43.65 tercio arguit hoc esse de intencione philosophi; primo sic: 'Sirelacio esset talis res, quandocunque adveniret alicui rei, ilia res verehaberet nouam rem in se et, per consequens, vere mutaretur - quod estcontra philosophum, quinto phisicorum*9 vbi ponit relacionem advenireabsque motv et mutacione.'

43.66 secundo sic: 'nos non assignamus nisi nomina simpliciter neevtimur nisi nominibus; cum, ergo, assignamus ipsa relativa, secundumphilosophum in predicament^^ ideo, et cetera/

43.67 Preterea, secundum philosophum, 'nos fingimus relativa ad quedicuntur,' vnde, secundum ipsum, si non sint nomina, sunt relativa etista41 fingere erit, 'sed non fingimus nisi nomina, ergo ipsa nomina suntrelativa.' et iste auctoritates sufficiant quia istis solutis, poterit faciliterresponderi ad omnes alias quas isti pro ista parte adducunt - sed istaargumenta non concludunt.

39 Aristoteles, Phys. 5, 2 (225blO-13), t. 22, pp. 500, 501: "Neque enim in ad aliquid:contingit enim altero mutato, verum esse alterum non mutari: quare secundum accidenshorum est."

40 Vide Ockham, Summa logicae I, 49, p. 157, lines 84-88: "Ex istis arguo sic: nos nonassignamus..."; vide Aristoteles, Cat. 1 (7a22).

41 em. ms. iste.

282


43.68 Ad primum: concede totum istum processum, et quando querituran in isto albo existent! rome producatur aliquid de nouo aut non, dicoquod sic; et quando queritur a quo potest dici multipliciter, vno modoquod ab ipsamet albedine existenti rome vel a subiecto albedinis; etquando queritur utrum naturaliter vel voluntarie, dico quod naturaliter. etquando dicitur quod tune potuisset producere antequam illud albumcausaretur parysius, nego quia receptum non fuit dispositum ante pro-duccionem illius albi parysius.

43.69 Aliter potest dici quod ille respectvs causatur ab intelligenciamouente orbem, nee illud debet reputari pro inpossibili quia hoc denecessitate requirit ordo vniuersi.

43.70 Tercio modo potest dici - et melius - quod iste respectvs causaturab eodem agente a quo producitur aliquod album parysius, et quandoargueris contra hoc quia non est approximatum, dico quod ad pro-duccionem illius respectvs non requiritur approximacio, sed potest pro-duci ab agente quantumcunque distante, sicut dictum est supra, nee aucto-ritas philosophi verificatur, nisi quando producitur aliquod absolutum;tune, enim, oportet quod agens et paciens sint approximata; sed hoc nonest in proposito; ergo, et cetera.

43.71 Ad secunduni: concedo consequenciam quando probatur falsitasconsequents quia tune essent in materia infinite res ex quo potestsuccessive infinitas formas recipere. ad istam probacioneni: dico quod isteterminus 'infinite' vel 'infinitas1 potest sumi cathegorematice vel sincathe-gorematice; si sumatur primo modo, tune ista proposicio est falsa, quod'in materia sint infinite res' et ista eciam quod 'materia potest successiveinfinitas formas recipere' quia per istas proposiciones in isto sensudenotatur quod alique res actualiter sint infinite in rerum natura, quasmateria potest successive recipere - quod est falsum, quia inpossibile estinfinitum esse in actv. si, autem, sumatur sincathegorematice, sic sunt isteproposiciones vere, et non plus denotatur nisi quod non potest recipere totquin adhuc posset plures - sicut deus non potest creare tot quin adhucposset plures; nunquam, tamen, creabit infinitum. primo modo sequiturilia consequencia, secundo modo non.

43.72 Aliter posset dici quod omnes formas eiusdem speciei non est nisivna potencia, secunduni quod docet commentator, secundo metaphisice,42

42 Vide potius Phys. 2, comm. 2, t. 4, fol. 48V I: "... secundum vero quod acciditcorpori artificial!, quod suum subiectum fuit naturale habet principium in se, vt lapis, exquo fit idolum, habet potentiam, qua movetur ad inferius..."

283

et, per consequens, in materia non oporteret ponere nisi tot potencias quotspecies sunt in actv; sed species sunt in certo numero, manifestum est;ergo, et cetera.

43.73 Vnum argumentum quod facit hokam contra istam solucionem intractatv suo, capitulo de < ad > aliquid < responsionem non > requirit43

quia euidenciam non habet.44

43.74 Ad tercium: dico quod quando asinus mouetur hie inferius,corpus celeste vere recipit (64V64V) aliquam rem de nouo et aliam pro-ducit et eciam mutatur pro ut 'mutarf dicit: 'aliter se habere ad aliquidnunc quam prius', secundum quod supra expositum est per auicennam.45

si, tamen, ponatur secundum ymaginacionem astronomicorum - quodasinus, vbicunque existat inferius, se habet respectv corporis celestis sicutpunctus ad circumferenciam - tune non oportet concedere quod aliqua resadueniat corpori celesti de nouo quia vbicunque ponatur asinus, equaliterdistat a corpore celesti; nullum, tamen, inconueniens sequitur ex primasolucione.

43.75 Ad aliud: dico quod, sicut partes in toto non sunt in actv, sic nondistant ab alio nisi distancia tocius et, per consequens, non oportet poneredistancias infmitas. et quando ipse arguit in tractatv suo46 quod 'iste partessunt in rerum natura,1 respondeo quod illud non sufficit ad hoc quodpossint fundare relacionem realem actualem, sed oportet cum hoc quodhabeant esse diuersum, quale esse non habent partes in toto, sicut patet.

43.76 Ad aliud: dico quod illud assumptum est simpliciter interimen-dum; ad hoc, enim, quod aliquid dicatur 'duplum' respectv alicuius,requiritur quod illud, respectv cuius dicitur, habeat esse diuersum - quodfalsum est de parte tocius ut existit in toto, sicut statim dictum est, et exhoc patet ad totam deduccionem quia non est aliqua relacio in illo toto admedietatem sue medietatis.

43.77 Ad aliud: dico quod dupleitas, secundum quod dictum est, estaccidens diuisibilis. quando queretur an eius partes sunt eiusdem racionisvel alterius, dico quod eiusdem; quando dicitur quod tune quelibet parsdupleitatis erit dupleitas, concede; et quando argueris vltra quod tune'quelibet pars erit dupla ad illud ad quod totum est duplum,' ista

43 em. ms. requiritur.44 Vide Ockham, Summa logicae I, 50, p. 159, line 2 - p. 161, line 55; quid?45 Vide supra, Avicenna citatus 43.36; cf. Ockham, Summa logicae I, 50, p. 159,

lines 9-16.46 Ockham, Summa logicae I, 50; p. 160, line 27.

284


consequencia nullam apparenciam habet, sed est ibi fallacia consequents,arguendo a superior! ad inferius affirmative, ex hoc quod conceditur tibiin antecedente - quod pars dupleitatis est idem specifice cum iliadupleitate - inferens in consequencia esse idem numero cum ilia, velhabere subiectum eiusdem proporcionis; quorum neutrum in antecedenteinplicatur et, per consequens, est fallacia consequentis.

43.78 Ad primum argumentum theoloycum quod magis debet47 dicisophisma, dico: concedo illud assumptum et quando vltra dicit quod, siaccio de genere accionis sit talis respectvs causatus a deo mediantesecunda causa, poterit deus ilium respectvm facere sine hoc quod aliquacausa secunda efficiat simul cum deo, dico ad istam proposicionemdupliciter, vno modo distinguendo earn penes secundum modum anphi-bole: hec, enim, proposicio primo et principaliter significat quod deus perse potest creare ilium respectvm absque hoc quod aliqua causa secundaconcurrat ad causandum istum respectvm in aliquo genere cause, et in istosensu est vera nee in ista sensu sequitur ilia falsa conclusio que infertur.alius sensus potest esse quod deus potest causare ilium respectvm in aliquacausa absque hoc quod aliqua causa secunda efficiat nee istum respectvmneque aliquid aliud et tune, dicerent aliqui, quod iste sensus est inpossibilisquia includit contradiccionem et in falso sensu sequitur falsa conclusio. etpatet ad totam deduccionem quia ponatur in esse quod deus, sicut causatotalis, producat ilium respectvm in aliquo, tune concedo tibi quod illudest efficiens, sicut in quocunque est albedo, illud est album, et quandodicis quod non est efficiens nisi respectvm, illud simpliciter est falsum etmirum est quod isti talia, que nullam euidenciam habent, non probant;videtur, enim, quod velint vocari 'rabi'48 et quod quilibet credat dictiseorum sine quocunque motiuo.

43.79 Aliter potest dici quod deus posset creare ilium respectvm in sorteabsque hoc quod sortes, eciam respectv cuiuscunque, esset efficiens. adinprobacionem: quando dicit quod 'in quocunque est albedo, illud estalbum' de necessitate, saltern in sensu composicionis, 'ita in quocunque estiste respectvs est efficiens,' dico negando consequenciam. non, enim, estsimile de formis absolutis et de formis relativis; ad hoc, enim, quod formeabsolute denominent sua subiecta, non requiritur quod habeant 'esse in'

47 em. ms. debet bis.48 Mtt. 23: 8; cf. 23: 7; vide Garnerius, Claraevallis quondam abbas, postmodum

Lingonensis episcopus, PL 205: 782o: "Sunt etiam alii sapientes, sacris eloquiis intenden-tes, non ut opere compleant, non ut simpliciter vivant, sed ut habeant primas cathedras inforo et vocentur ab hominibus Rabbi."

285


quia in ipsis non est alivd 'esse in' et 'esse ad'; sed in formis relativis, aliudest 'esse in' et aliud 'esse ad', et deus potest vnum separare ab alio et, perconsequens, ad hoc quod denominent, non solum requiritur quod habeant'esse in', sed eciam quod habeant 'esse ad', nunc, autem, casu posito, nonhabet talis respectvs 'esse ad', cum ponatur quod per diuinam potenciamnon ponatur eius terminus et, secundum hoc, oportet negare octauamconclusionem positam supra in isto capitulo.

43.80 tercio modo patet quod (64v/65r) in isto articulo est fallacia figurediccionis quia sub isto sincathegorematico 'quidquid' non debet sumialiquis terminus nisi inportet rem de genere substancie; hie, autem,accipitur terminus inportans rem de genere actionis.

43.81 Ad secundam racionem potest dici dupliciter: vno modo, negandoillud assumptum propter contradiccionem virtualiter inclusam quiasequitur: iste habet paternitatem, ergo, in aliquo instanti habuit actionemde genere actionis. et dicerent istam consequenciam non esse ut nunc, sedsimplicem et, per consequens, illud assumptum includeret contradic-cionem.

43.82 Aliter posset dici concedendo illud suppositum, et quandoarguitur ex hoc quod aliquis posset esse pater illius quern non genuit,consequencia esset neganda. ad hoc, enim, quod ista consequencia essetbona, puta, quod iste genuisse, oporteret quod in antecedente supponere-tur quod iste esset pater formaliter et terminative - cuius, tamen, oppo-situm conceditur et ideo, consequencia non valet, sed peccat per fallaciamconsequents.

43.83 Tercium argumentum destrvit se ipsum sicut si diceretur: ponotibi quod superficies sortis sit alba et superficies platonis nigra, et tuneargueretur sic: quamcunque rem existentem in platone potest deus facerein sorte. ista simpliciter esset neganda quia pugnat posito ita quod hie,enim,49 ipso facto quod ponitur quod iste homo generet, ponitur in ipsoaliqua forma per quam repugnat sibi, respectv cuiuscunque potencie,recipere aliquam formam existentem in aliquo homine, puta, filiacionem.vtrum, autem, posito quod non haberet paternitatem, posset deus acciperefiliacionem alterius hominis et ponere in eo, est dubium; et videturdicendum esse simpliciter quod non, quia tune, deus posset facere quodchristus non esset filius marie virginis et quod ego essem filius eius - quoddebet quilibet christianus abominabile reputare.

49 corr. ipso enim facto.

286


43.84 Ad primam racionem patet ex dictis supra; si, enim, accipitur'mutari' pro illo quod 'nunc aliter se habet ad aliud quam prius,' falsum estassumptum. non, enim, oportet quod illud quod recipit relacionemmutaretur illo modo; si, autem, accipiatur pro illo 'mutari' quod 'nuncaliter se habet ad esse quam prius,1 sic illud cui aduenit relacio bene dicitur'mutari'. primo modo negat philosophus motum vel mutacionem esse adrelacionem, sed non secundo modo, sicut est supra per auicennamdictum.50

43.85 Alie due auctoritates51 sine causa et sine racione adducuntur.loycus, enim, cum consideret naturam terminorum, ad ipsum pertinetostendere quo termino pro quare debeo vti et ideo, philosophus in predi-camentis non docet fingere relativa, nee assignat - sicut isti false dicunt -non plus quam fingamus substanciam vel quantitatem, sed docet philo-sophus qualibus vocabulis vti debemus pro relativis talis speciei etqualibus pro alio, alterius speciei et, per consequens, fingit nominainportancia et significancia veras res extra, puta, ipsas relaciones et nonipsas intenciones. et quod ista sit intencio philosophi patet per istam52

auctoritatem 'singulum incomplexorum, et cetera', quam frequentersuperius repetitam et eciam expositam.53

43.86 Circa septimum articulum, tractandum est de proprietatibus rela-tivorum; prima est quam philosophus in predicament^ assignat, quodaliquibus relativis inest contrarietas, non, autem, omnibus.54 et exemplifi-cat de virtute, que contrariatur vicio; duplum, autem, et dimidium nonsunt contraria. Circa istam proprietatem sciendum est primo, quod, sicontrarietas acciperetur large, pro omnibus illis, que non possuntcompetere eidem respectv eiusdem, sic eciam in relativis, que a philo-sopho excipiuntur esse contrarietas, quia inpossibile est idem respectveiusdem esse duplum et dimidium. hec, autem, vocantur 'relativacontraria', que non possunt eidem competere, nee respectv eiusdem, neerespectv diuersorum et, per consequens, hie accipitur opposicio, siuecontrarietas strictius quam in post predicamentis. et quia eciam iliadicuntur ibi 'opposita', que possunt competere eidem respectv diuerso-rum, sicut ibi ponit per exemplum de duplo et dimidio, isto eciam modopaternitas et filiacio non sunt contraria quia, licet eidem respectv eiusdem

50 Vide supra, L 43.36, n. 25.51 Vide supra, L 43.66, n. 40; 43.67, n. 41.52 em. ms. patet per quam istam ... et cetera frequenter superius.53 Vide supra, L 43.31, 41.20, 38.13.54 Aristoteles, Cat. 1 (6bl 7), p. 18, line 24: "Non autem omnibus relativis inest contra-

rietas; duplici enim nihil est contrarium..."

287


non possunt competere, competunt, tamen, eidem respectv diuersorum.ita, ergo, proprietas competit virtuti et vicio quia inpossibile est idem, siuerespectv eiusdem siue respectv diuersorum, esse virtutem et viciummoraliter loquendo, quo modo philosophus loquitur in libro ethicorum.

43.87 Secundo sciendum quod alique raciones, nee respectv eiusdemnee respectv diuersorum, possunt simul fundari in eodem; quedam,autem, semper fundantur super idem, licet respectv diuersorum, et aliquequandoque super diuersa. et secundum hoc, quedam opponuntur stricte,quedam strictius, quedam strictissime. prime sunt sicut virtus et vicium;secunde, autem, sicut duplum et dimidium, sed tercie (65r/65v) sicut pateret fllius nam, pro aliquo instanti, paternitas habet actum de genere actionispro subiecto et filiacio passionem de genere passionis, et secundariovtreque fundantur super idem, puta, in substancia sortis.

43.88 Tercio est sciendum quod omnibus relativis, propter penuriamvocabulorum, non sunt nomina propria inposita et ideo, quandoque protalibus relativis, quibus non sunt nomina inposita, vtimur nominibussuorum subiectorum sicut patet hie: nam, 'virtus1 vere inportat rem degenere qualitatis, sicut patebit in predicamento qualitatis; in ilia, tamen,qualitate fundatur quedam relacio cui non est nomen proprium in-positum; ideo, pro concrete illius relacionis, accepimus subiectum illiusrelacionis, et eodem modo est de vicio, sicut cum albedini et relacioniexistenti in ea inponimus illud vocabule 'simile', ita, si esset consuetum,illi qualitati, que est virtus, et sue relacioni possemus inponere illudvocabulum 'conformabile dictamini practice recto'; ilia, enim, relacio nonest nisi conformiter 'dictamen practicum rectum'; verumtamen, quia vtisic non consueuimus, ideo verba philosophi tenemus.

43.89 Quarto sciendum quod hie non accipitur contrarietas stricte, ita,scilicet, quod illud quod successive recipit illas raciones posset dicisecundum sui mutacionem recipere contraria, sed accipitur hie proopposicione relativa, sicut supra dictum est in diuersis capitulis.

43.90 Secunda proprietas relativorum est quod suscipiunt magis etminus, a qua, tamen, proprietate quedam excipit; relativa, autem, quesuscipiunt magis et minus, sunt sicut 'simile' et 'dissimile'; ista, autem, quenon suscipiunt, sicut duplum et dimidium. ad sensum, enim, patet quod,si aliquid sit duplum respectv alterius, nunquam poteris de subiecto illiusdupleitatis tarn modicum remouere quod amplius non remanebit duplumrespectv illius. et si queras: que est causa? dico quod nulla est causa nisiquia natura rei talis est, sicut querere quare substancia non suscipit magiset minus non est alia causa nisi quia substancia est substancia. vnde, ilia

288


racio, que solebat assignari antiquitus, quare ista relativa non suscipiuntmagis et minus, quia, videlicet, inmediate fundantur in quantitate, quenon suscipit magis et minus, friuola est cum, quia aliquid quod inmediatefundatur in quantitate suscipit magis et minus, sicut patet de albedine etnigredine, cum quia nichil prohibet quedam relativa inmediate fundatasuper quantitate suscipere magis et minus, sicut patet in vno notabilisequenti; de istis, ergo, patet ad sensum quod non suscipiunt magis etminus, nee aliqua causa reddenda est nisi quia natura rei talis est.

43.91 Secundo sciendum quod ista proprietas debet intelligi conuenirerei extra animam vt, sicut albedo suscipit magis et minus per appo-sicionem et subtraccionem noui gradus, vtrum, autem remaneat eademalbedo numero vel eadem similitudo ante subtraccionem vel appo-sicionem noui gradus et prius, ad loycum non pertinet, sed solum adphilosophum naturalem, qui habet iudicare de causa corumpcionis etgeneracionis rerum et ideo, nichil dicunt illi, qui dicunt quod ista pro-prietas veritatem habet pro tanto quia isti termini 'similitudo1 vel 'dis-similitude' possunt predicari de suis signatis, addendo eis ista aduerbia'magis' et 'minus' successive, ista, enim, responsio non est per causam, sedper effectum quia apposicio vel subtraccio noui gradus est causa quaretales proposiciones, cum talibus aduerbijs appositis, verificantur succes-sive et ita, insufflcienter dicunt, sicut si queretur quare luna eclipsatur etresponderetur: 'quia caret lumine.'

43.92 Tercio sciendum quod non apparet racio quare equalitas etinequalitas non suscipiunt magis et minus ita bene sicut similitudo etdissimilitude quia, si tu velis artare significatum vocabuli, ut dicassubiectum 'illud quod in nullo excedit aliud, neque ab eo exceditur,' equalifacilitate dicam tibi quod illud solum est 'simile' quod 'habet tot gradusnigredinis, nee pauciores nee plures, quam habet aliud' et, per con-sequens, non plus, sic accipiendo, suscipiet 'similitude' magis et minusquam 'equalitas' quia, statim subtracto vno gradu quantumcunque mini-mo, dicam tibi quod 'omnino est illi simile' (65v/66r) neque poteris meplus conuincere hinc quam inde. si, autem, non ita loquatur stricte, seddicatur quod aliquid equale est alicui, licet eum in valde modico excedat,statim concedes quod ista possunt suscipere magis et minus sicut simili-tudo - quod concede.

43.93 Quarto sciendum quod ex ista proprietate, sicut dictum estsupra,55 euidenter concluditur fuisse de intencione philosophi quod relacio

55 Vide supra, L 43.90, 43.91, 43.92.

289


sit alia res, distincta a substancia, et arguit henricus de gandauo56 ex istaproprietate sic: quandocunque aliqua ita se habent quod quando vnumsuscipit magis et reliquum, pro eodem instanti, minus, ilia non sunt idem;patet per primum principium; sed albedo et similitude sunt huiusmodi;ergo, et cetera, sed minor statim patet, positis duabus albedinibus, quarumvna excederet aliam in quatuor gradibus; si postea annichilarentur illiquatuor gradus, hec albedo tune susciperet magis et minus et, tamen,certum est quod esset magis similis alteri albedini quam prius. vtrum,autem, illud argumentum valeat aut non, ingeniosus discuciat.

43.94 Tercia proprietas relativorum est quod ipsa dicuntur 'ad aliud';hoc est dictum sicut vnum relativorum predicatur de suo correlativo inoblique, sic econuerso nisi nomina nobis deficiant, in quo casu, secundumdoctrinam philosophi in illo capitulo, licitum est nomina flngere;57 sicut,enim, ista proposicio est vera: 'pater est filij,' ita et ista: 'films est patrisfilius,' et eodem modo est de alijs relatiuis.

43.95 Circa istam proprietatem est primo aduertendum quod istaproprietas non conuenit relativis vere in re existentibus extra, que nonsunt signa rerum, nee hoc intendit philosophus, sed competit signis talesres inportantibus; cuiusmodi sunt voces vel conceptvs et racio huius estquia predicacio, proprie loquendo, solum est in voce vel conceptv. nunc,autem, dici ad conuertenciam est predicari ad conuertenciam, secundumquod supra est expositum, et ideo ex ista proprietate non potest predicarisicut aliqui credunt nisi quod, secundum intencionem philosophi, signainportancia relaciones que sunt extra animam. non sunt subiectiue inalbedine vel nigredine vel quantitate - quod est simpliciter concedendum.et ex hoc quasi correlarie sequitur illud quod superius frequenter tactumest: quod philosophus quandoque vtitur istis terminis 'substancia','quantitas', et cetera, pro vocibus vel conceptibus, et aliquando pro reextra, et si dicas: quare ponit philosophus quasdam proprietates, que nonpossunt competere nisi rebus extra, et aliqua, que non nisi vocibus velconceptibus competere? Ad hoc dico quod aristotiles, intendens vtilitatemsimplicium, quando vidit quod per aliquam proprietatem competentem reipoterat ad proprietatem competentem vocibus vel conceptibus sinedifficultate deuenire, illam proprietatem assignauit et ideo, quia sine

56 Vide Quodlibeta Magistri henrici Goethals a Gandauo doctoris Solemnis: SociiSorbonici: et archidiaconi Tornacensis (Paris: lodocus Badius Ascensius, 1518; rpt.Louvain: Bibliotheque S.J., 1961), Quodlibet. 4, q. 15, t. 1, fol. 123H-130S.

57 Aristoteles, Cat. 1 (7a5-6), p. 19, lines 16-17: "Aliquotiens autem forte et nominafingere necesse erit..."

290


difficultate poterat sciri quod ex quo relacio suscipit magis et minus, quodterminus ipsam inportans poterat probari cum addicione istorumaduerbiorum 'magis' et 'minus1 et ideo, illam proprietatem sub ilia formaponit. et ex isto sequitur quod non in omni parte librorum loycaliumloquitur sicut loycus quia, si in ilia proprietate locutus sicut loycus fuisse,non dixisse quod relativa suscipiunt magis et minus, sed dixisse quodtermini inportantes relativa predicantur de aliquibus cum istis aduerbijs'magis' et 'minus' sicut alij dicunt, et ista est causa quare decipiuntur deintencione aristotilis quia omnia verba, que dicit in tractatibus loycalibus,volunt tanquam loycalia accipere cum, tamen, in loyca frequenterloquatur sicut philosophus naturalis.

43.96 Secundo sciendum est quod alivd est predicari siue dici ad conuer-tenciam et aliud esse similis natura, et hoc siue ilia que dicuntur adconuertenciam sumantur significative siue simpliciter. de differencia intractatv de supposicionibus dicetur; illud patet autoritate philosophi in illocapitulo vbi distinguit istos modos; et eciam patet racione quia subiectumet propria passio dicuntur ad conuertenciam et, tamen, non sunt similisnatura, sicut patet.

43.97 Tercio sciendum est quod illud 'dici ad conuertenciam' potest fieriduobus modis, vno modo quod in recto et in obliquo ponatur idemnomen, sicut quando dicitur 'simile simili simile'; alio modo quod in rectoponatur vnum nomen et in obliquo aliud, sicut quando dicitur 'pater fllijpater' vel 'dominus serui dominus'; licet, enim, quandocunque posset dicigracia materie 'pater est patris pater' et quod 'dominus est dominidominus,' (66V66V) tune, tamen, non dicentur ad conuertenciam, sicutpatet. prima relativa consueuerunt vocari 'relativa equiparancie' et ilia'relativa disqueparancie'; semper, tamen; siue sic siue sic, competit addereobliquum recto.

43.98 Quarta proprietas relativorum est quod ipsa sunt similis natura etista proprietas posset intelligi duobus modis; vno modo sic, quod ly'natura' referatur ad existenciam, et tune esset sensus quod relativa essentsimul naturali existencia; alio modo quod ly 'natura' referatur adintelligenciam, et tune esset sensus quod relativa sunt simul natura, hocest, natural! intelligencia. ista sensus, secundum aliquos, est verus, sicuthabetur ex quinta conclusione, posita superius,58 sed primus sensus possetbene et male intelligi. si, enim, intelligeretur ilia proprietas esset sic esse

58 Vide supra, L 43.17.

291


necessaria quod per viam nature non posset fieri oppositum, sic forte estverum, sed si intelligeretur sic esse necessaria quod deus non posset facereoppositum, sic esset contra secundam conclusionem supra positam, etideo non debet sic intelligi, maxime cum nullam contradiccionem videaturincludere vnum posse esse in rerum natura sine alio, sicut fuit in iliaconclusione secunda59 declaratum.

43.99 Secundo sciendum quod ista proprietas non est vera, sicut falsedicit hokam, propter hoc quod, si esse existencie predicetur de vno, quodpredicatur de alio - quia tune, hoc concesso, subiectum et propria passioessent simul natura - quod maxime falsum est. sed ideo vera est, quodlibetvnum possit esse sine alio, per secundam conclusionem supra positam,60

non, tamen, vnum potest intelligi sine alio, secundum conclusionemquintam, positam superius.61 et si dicas: a quo accipis tu istam exposi-cionem ? dico quod experiencia docet me facere istam exposicionem;constat, enim, michi euidenter quod non magis dependet relacio a suotermino quam a suo fundamento quo ad esse existere, sed experimenta-liter video, sicut debet dici 'experimentum in cognicione fidei' quod deusconseruat albedinem in sacramento altaris sine subiecto, et non videoquare plus realem. experior, eciam certitudinaliter quod nunquam possumintelligere vnum relativorum - siue alterum sit, siue non sit, siue neutrumsit, siue vtrumque sit - quin statim intelligam reliquum. illud concordatcum dictis antiquorum doctorum et expositorum qui sic exponunt istumpassum: 'relativa sunt - sunt simul natura,' hoc est, natural! intelligencia.

43.100 Tercio sciendum est quod, secundum veritatem philosophic, neeista exposicio nee prima est vera; non prima, sicut probatum de subiecto etpropria passione, nee secunda, quia ab ista proprietate excipit quedamquorum vnum non potest intelligi sine alio, sicut patet de sciencia etscibili, sensu et sensibili, et hoc, loquendo de ipsis, non secundum illudabsolutum quod inportatur per scienciam, sed prout est relativum; debet,ergo, ista proprietas intelligi secundum intencionem philosophi: quod protanto esset vera quia pro quolibet instanti nature vnum est et reliquum -sic, autem, non est de subiecto et propria passione.

43.101 De octauo articulo requirat studiosus, et ista sufficiant.

59 Vide supra, i, 43.14.60 Vide supra, L 43.14.61 Vide supra, i. 43.17.

292

CAPITULUM QUADRAGESIMUM QUARTUM

CAPITULUM QUADRAGESIMUM QUARTUM:EST DE PREDICAMENTO QUALITATIS

44.01 Circa predicamentum qualitatis est sciendum quod loycus in istopredicamento non multum prolixe tractaret; sufficeret, enim, sibi scire incommuni quod qualitas est illud quod 'in quale' predicatur et quod aliquasic predicantur et alique1 non sic predicantur de subiecto 'quod', et quodalique inseparabiliter de ipso predicantur et alique non sic predicantur, sedaliquo tempore predicantur et pro aliquo non.

44.02 Quo ad proprietates, sufficeret scire sibi quod alique qualitates sicse habent ad subiectum quia, si predicentur de aliquo subiecto alique, aliede eodem subiecto et in eodem instanti non possunt predicari, quod eciamalique qualitates possunt predicari de subiectis, addendo ipsis aduerbialesdeterminaciones 'magis' et 'minus' et quod proprium est sibi secundumearn 'simile' vel 'dissimile' dici.

44.03 sed, ad instruccionem simplicium, vtile est lacius de isto pre-dicamento pertractare et racio huius est quia philosophus in predicamentisde isto predicamento tractat sicut loycus, licet tamen, aliqualiterquandoque sicut naturalis interserat aliqua; igitur, dicit philosophus deisto predicamento aliqua, que non possunt nisi signis vere qualitatiscompetere et, per consequens, possent credere simplices quod qualitas nonesset nisi quedam vox vel conceptvs et ista est causa quare de omnibuspredicamentis tractaui tarn prolixe.

44.04 Est, igitur, circa illud predicamentum sic procedendum: primo,videndum est quid sit qualitas in communi; secundo, in speciali dicendumest de singulis speciebus; tercio, dicendum est de proprietatibus eius; (66 V67r) quarto, videndum est quare philosophus aliqua, que in predicamentorelacionis dixit esse 'relativa', ponat in predicamento qualitatis esse'qualitates'; quinto, videndum est quomodo debet intelligi ilia autoritasphilosophi, sexto phisicorum,2 vbi dicit quod ad ilia de prima speciequalitatis non est motus.

1 alique] sic, i.e. qualitates alique.2 Vide infra n. 16 huius capituli, Aristoteles, Phys. 5 (sic), 2 (226a23-30), t. 22, p. 507:

"Quoniam autem neque substantiae, neque ipsius ad aliquid, neque ipsius facere aut pati;relinquitur secundum quale, aut quantum, et ubi, motum esse solum: in unoquoque enimriorum est contrarietas. Motus igitur secundum quale, alteratio sit, huic enim alluditcommune nomen. Dico autem quale non in substantia: (et namque differentia quale est)sed quod passivum, secundum quod dicitur pati, aut impassibile esse;" cf. Aristoteles, Cat.9 (I la20 sqq.).

293

44.05 De primo articulo sit ista prima conclusio: qualitas non potestproprie diffmiri. racio huius dicta est in predicamento quantitatis3 quiaillud, quod proprie diffmitur, habet genus, proprium, et differenciamconstitutivam; sed qualitas non habet genus supra se, cum sit quoddamgeneralissimum, neque habet differenciam constitutivam - licet habetdiuisivam - quia, proprie loquendo, nichil habet differenciam constituti-vam nisi species specialissima.

44.06 Secunda conclusio est: omnis qualitas potest denominare aliquodsubiectum 'quale'; sed non omne illud, quod denominat aliquodsubiectum 'quale', est qualitas - et ponitur hoc: quod 'potest' denominarequia non de necessitate, ita quod eius oppositum includat, licet philo-sophus hoc dicat: 'denominat < ive > ' 4 illud patet in sacramento altarisnam, sicut tenemus per fidem quod qualitas separatur ibi a proprio etpropinquo subiecto, ita habemus consequenter dicere quod deus possetalbedinem a quantitate separare; additur, autem quod 'non omne illud etcetera', propter aliquas actiones de genere actionis, que aliquo modohabent modum qualitatis in denominando, sicut si queratur: 'qualis estiste?' denominando aliquem currentem, respondetur quod 'est currens.' etsi hoc est proprie dictum vel non, non euro.

44.07 Tercia conclusio est: qualitas, et illud quod significat qualitatem,sunt in eodem genere. ista conclusio statim patet quia illud quod significatqualitatem vel ex vox quedam vel quidam conceptvs; sed tarn voces quamconceptvs sunt quedam qualitates; ergo, et cetera, et est sciendum quodpropter istam proprietatem posset eque proprie, vel magis, distingui abalijs predicamentis, sicut secundum earn 'simile' vel 'dissimile' dici. non,enim, potest alicui alteri predicamento, sicut de se manifestum est, istaproposicio competere; sed denominare aliquid 'simile' vel 'dissimile' magiscompetit alicui alterius predicamenti quam qualitati quia aliquibusindiuiduis de predicamento relacionis competit formaliter; qualitati,autem, non competit nisi fundamentaliter.

44.08 Quarta conclusio est: omnis qualitas, siue in anima siue extraanimam, est res distincta a rebus ceteris absolutis et relativis. et de istaconclusione non est dubium de illis que sunt in quarta specie qualitatis,scilicet, de figura, puta, de rectitudine et curuitate, sed in ilia specieprobatur quod eciam a suis subiectis distinguuntur realiter.

3 Vide supra, L 41.03.4 Aristoteles, Cat. 8 (10a27-30), p. 27, lines 19-22: "Qualitates ergo sunt haec quae

dicta sunt, qualia vero quae secundum haec denominative dicuntur, vel quomodolibet abhis. In pluribus quidem et paene in omnibus denominative dicuntur."

294


44.09 Quinta conclusio est quod qualitas est quod est genus generalissi-mum; non est nee vox nee conceptvs mentis, sed est aliquid vere existensin re extra, cui - quantum est de se - non repugnat competere quali-tatibus, eciam subiecto distinctis, sicut supra in alijs capitulis est pro-batum.5 et si dicas quod qualitas, prout est genus generalissimum, est pre-dicabile pluribus; nichil, autem, potest predicari nisi vox vel conceptvs;ergo, et cetera, Ad illud potest dici dupliciter, vno modo: quod illudassumptum est falsum quia qualitas, prout est genus generalissimum, nonest predicabile de pluribus nee hoc intendit philosophus, neque aliquisalius autor, sed intendit quod aliquod quod significat qualitatem, que estgenus generalissimum, et quod supponit pro ipsa, potest de pluribuspredicari. et tune, iste actus significatus non equipollet proprie alicuiexercito, sed equipollet vni alteri significato et est iste: aliquid, quodsignificat qualitatem - que est genus generalissimum - et quod supponitpro ea in proposicione, predicatur de pluribus. et tune non debet iste actusexerceri in rebus extra, quia hoc est inpossibile, sed debet exerceri invocibus vel conceptibus supponentibus pro rebus extra, et secundumistam viam diceretur quod in re extra non est predicacio. similiter,negaretur ilia minor, videlicet, quod 'nichil potest predicari nisi vox velconceptvs/ et de ista solucione quare, videlicet, sit predicacio in re extra,requiratur supra quia de hoc dictum est supra in diuersis capitulis.

44.10 Sexta conclusio est: sicut substancia diuiditur in corpoream etincorpoream, et corporea in animatam, et sic de singulis, ita, si omnibusqualitatibus essent nomina inposita, qualitas diuideretur in qualitatem inanima et extra animam, et qualitas extra animam in qualitatem de difficilimobilem et in qualitatem (67r/67v) de facile mobilem, et ita est generaliterde omnibus predicamentis. sed, si hoc non possit fieri, hoc non est nisipropter penuriam nominum, sicut dicit boecius in libro diuisionum.6

44.11 Et est sciendum quod 'predicamentum' tripliciter potest accipi:vno, enim, modo 'predicamentum' vocatur illud quod est primum,accipiendo 'primum' a quo, scilicet, non sequitur subsistendi consequen-cia in tota coordinacione, sicut dicimus quod 'qualitas est predicamentum'et quod 'substancia est predicamentum' et sic de alijs. alio modo accipiturpro multis rebus de quibus omnibus diuisim potest predicari illud quod

5 Scilicet, de omnibus praedicabilibus et de omnibus praedicamentis auctor dicebat resesse, non conceptus sive verba nuda.

6 Boethius, De divisione, PL 64: 884o: "Quare antiquior videbitur speciei divisio, siindigentis nominum non sit, quod si his omnibus non abundamus, prima genera usque adultima convenit in differentias separare."

295


significat illud primum, ipso significative sumpto, que res sunt ordinatesecundum magis commune et minus commune, hoc est, quarum vna -quantum est de se - potest pluribus conuenire quam alia, tercio modoaccipitur pro signis inportantibus et significantibus istas res - isto mododicto - ordinatas.

44.12 Tercio modo sumendo 'predicamentum1 vocatur proprie 'predica-mentum' et non, nee primo, nee secundo modo. illud statim patet quiaverum est dicere quod 'ista res', denotando aliquam albedinem parti-cularem, 'est in predicamento qualitatis.' quero, ergo, pro quo stat hocquod dico 'in predicamento qualitatis' ? si pro illo communi, falsum estdicere hoc esse in predicamento, et cetera, quia nullum inferius est insuperiori licet, forte, sit econuerso. nee potest stare pro multis vocibus etconceptibus quia manifestum est quod ista particularis albedo nee est invocibus nee in conceptibus; ergo, et cetera.

44.13 Et est sciendum quod7 quando dicitur quod 'ista albedo est in pre-dicamento qualitatis,' dicit habitudinem partis ad totum ut sit sensus: hecalbedo est in predicamento, et cetera, sicut pars est in suo toto.

44.14 Septima conclusio est: possibile est intelligere qualitatem, nonintelligendo eius subiectum. ista patet quia non plus repugnat sibi, ymmominus, intelligi sine subiecto quam esse sine subiecto, et ista regula veraest in omnibus absolutis; sed qualitati non repugnat esse sine subiecto,sicut patet in sacramento altaris; ergo, et cetera. Et si dicas quod insacramento altaris remanet aliqua substancia panis, illud dicere est sim-pliciter contra determinacionem romane ecclesie, sicut manifeste habeturextra 'de summa trinitate et fide catholica', et cetera, vbi postquam multaverba dixerit, illud capitulum de ilia natura concludit finaliter et dicit:'transsubstanciatur panis in corpus et vinum in sanguinem, potestatediuina.' hoc idem habetur in officio eukaristie, edito ab innocencio etpublicato per dominum ioannem papam xxij,8 et illud addidi proptersequaces aureoli - 'substancia panis'.

44.15 Octaua conclusio est quod qualitas est illud ad quod terminaturmotus alicuius accionis quia, si fiat motus ab extreme in medium, puta,albedine in rubedinem, tune illud medium habet racionem extremi, sicut

7 em. MS. quod in quando.8 Vide C. Lambot, "L'office de la fete-dieu. Apercus nouveaux sur ses origines," Revue

benedictine 54 (1942), pp. 61-123, de Innocentio iv, Urbano iv, Hugone de Sancto Caro;de loanne xxn, Transiturus de hoc mundo, vide Clementinarum Lib. Ill, tit. xvi, cap. un.,Corpus iuris canonici, t. 2, coll. 1174-1177; Extravagantes per errorem.

296


habetur in quinto articulo.9 et si queratur: quid est subiectum in tali trans-mutacione? dico quod ad loycum non pertinet scire, sed solum adnaturalem, et tantum de primo.

44.16 Quantum ad secundum articulum, scrutandum est de singulisspeciebus qualitatis; prima species quam aristotiles assignat est habitus etdisposicio. et circa istam speciem, primo est sciendum quod omnisqualitas, posita in prima specie qualitatis, distinguitur realiter a qualibetqualitate secunde vel tercie speciei, et econuerso. vnde, videtur michiabsurdum quod aliqui dicunt quod idem est in diuersis speciebus qualitatiset, saltern participacione, vna species potest de alia predicari, turn quiaeadem facilitate qua tu dicis michi de vna, eadem racione dicam tibi de aliaet, per consequens, sicut tu dicis quod aliqua qualitas de prima speciequalitatis est eciam de tercia specie qualitatis, dicam ego tibi quod aliquaqualitas de quarta specie qualitatis, puta, rectitude vel curuitas, est desecunda specie qualitatis, puta, naturalis potencia vel inpotencia - quodmaxime est absurdum, turn quia totus processus philosophi in secundocapitulo esset superfluus et invtilis quia, determinando de illis, que essentposita in prima specie qualitatis, cum eadem ponantur in tercia specie, eteadem contra primam distinguere, turn quia fundamentum istorum, quareponunt, hoc non valet quia dicunt quod philosophus in prima specie ponitcalorem et frigus et sic de alijs, et eciam ista eadem ponit in tercia. sed illudprouenit ex ignorancia intencionis philosophi; dicit, enim, philosophus,secundo priorum,10 exempla quedam ponimus, non quod ita sint, sed utsenciat, et cetera, cum, igitur, philosophus per 'disposicionenV, propriesumendo 'disposicionem', intelligat actum intelligendi ex quo generatur(67v/68r) habitus, secundo ethicorum,n qui actus est de facili mobilis etnon habuerit illi actui proprium nomen inpositum vel, si habuerit, fuissettamen obscurum et inmanifestum simplicibus; ideo, voluit ponereexemplum sensibile in qualitatibus de facili mobilibus, non quidem quod

9 Vide infra, L 44.47.10 Aristoteles,/I/?. pr. 2, 24 (68b37-69al6), p. 134, line 23 - p. 135, line 8: "Exemplum

autem est quando medio extremum inesse ostenditur per id quod est simile tertio. Oportetautem et medium tertio et primum simili evidentius inesse. Huius autem fides exsimilibus, ut quoniam Thebanis contra Phocenses... Eodem autem modo et si plura similiafides fiat medii ad extremum. Manifestum igitur quoniam exemplum est neque ut pars adtotum neque ut totum ad partem, sed ut pars ad partem, quando ambo quidem insunt subeodem, evidentius autem alterum."

11 Aristoteles, Ethica Nicomachea 2, 1 (1103a24-26), Aristoteles latinus XXVI 1-3,fasc. 4, ed. R. E. Gauthier (Leiden: E. J. Brill, Bruxelles: Desclee de Brouwer, 1973),p. 396, lines 11-13: "Neque igitur natura neque preter naturam infiunt virtutes, set innatisquidem nobis suscipere eas, perfectis autem per assuetudinem."

297


iste qualitates sensibiles sint in prima specie qualitatis, sed ut senciat, quiaddiscit intencionem philosophi, quod, sicut rubedo proveniens exverecundia vel pallor proueniens ex timore, de quibus exemplificat,adueniunt subiecto et recedunt de facili, sic ista qualitas mentis, quamvocat philosophus 'disposicionem' accedit et recedit faciliter.

44.17 Istud eciam probo per textum philosophi quia in fine istiusparagraph! dicit philosophus quod habitus sunt disposiciones licet noneconuerso,12 et ex hoc arguo sic: manifestum est quod in toto illo capituloaccipit 'habitum1 pro habitu speculativo vel pro habitu practico, sicut ingenerali quo ad habitus speculativos exemplificat de sciencia et quo adhabitus practices morales exemplificat in speciali de iusticia et castitate.tune quero-. pro quo supponit ly 'disposiciones1 in practico quando dicitquod habitus sunt disposiciones? tu non potes dicere quod pro aliquaqualitate sensibili; manifestum est, ergo, quod pro aliqua qualitate inanima vel pro nulla. tu non potes dicere quod pro nulla, certum est, igitur,supponit pro aliqua qualitate mentis et habeo intentum - quod neecaliditas nee frigiditas nee aliquid tale potest esse 'disposicio' de qualoquitur philosophus in prima specie qualitatis.

44.18 Et si dicas: tu aliquando tenuisti quod intencio philosophi fuitquod nee anima nee angelus erat in potencia receptiva, nee habitus neeactus nee speciei nee, breuiter, alicuius extrinsic! et quod virtutes moralesde quibus loquitur philosophus in secundo libro ethicorum non sunt,secundum intencionem philosophi, in anima intellectiva subiectiue, sed inappetitv sensitivo - et modo dicis quod per 'disposicionem' intelligit philo-sophus actum intelligendi. De ista difficultate nichil dicam ad presens quianon pertinet ad loycum, sed alias inquiram que fuerit intencio philosophiquantum ad hoc.

44.19 Secundo sciendum quod 'disposicio' potest accipi dupliciter; vnomodo est qualitas aliqua existens in anima per quam habens prompte etfaciliter potest agere, et isto modo philosophus accipit 'disposicioneirfquando dicit quod habitus sunt 'disposiciones'. qui, enim, inquit philo-sophus, retinent habitum, quodammodo dispositi sunt ad ea que habentpeius vel melius, hoc est, illi qui retinent habitum sunt aliqui istorum quifacilius eliciunt actvm conformem tali habitui et alij, qui non ita faciliter.

12 Aristoteles, Cat. 8 (8b26-27), p. 102, lines 3-4: "Una quidem igitur species qualitatishabitus et dispositio dicantur. Differt autem habitus a dispositione eo quod permanentioret diuturnior sit;" ibidem (9blO-l 1), p. 102, lines 23-25: "Sunt autem habitus quidem etdispositiones, dispositiones autem non ex necessitate habitus..."

298


et illud non prouenit nisi ex intensione et remissione habitus et illud philosophus vocat 'disposicionem meliorem vel peiorem'. alio modo accipitur'disposicio', sicut dictum est supra, pro quodam actv intellectus, prime etdisponente ad habitum, et isto secundo modo accipitur magis proprie'passio'.

44.20 Ex quod sequuntur corrolarie quod, sicut nullus habitus est actus,nee econuerso, ita nullus habitus est disposicio, accipiendo proprie'disposicionem', nee econuerso.

44.21 Secunda species qualitatis quam ponit philosophus est naturalispotencia vel inpotencia, secundum quas 'salubres' vel 'insalubres' de-nominative dicuntur. Circa istam speciem est aduertendum quod, exuerbis philosophi, concluditur manifeste quod illi menciuntur qui dicuntquod in ista specie reponuntur omnes res quibus potest aliquis faciliteragere et resistere actioni, turn quia forma substancialis est principiumagendi faciliter et eciam principium resistendi, turn quia virtutes moralessunt res, mediantibus quibus, faciliter agimus, puta, elicimus valicioresactiones conformes dictamini practico et, tamen, manifestum est quodforma substancialis non est in aliqua specie qualitatis, nee virtus moralisest naturalis potencia vel inpotencia, cum possit acquiri et deperdi.

44.22 Est, ergo, secundo sciendum, pro intencione philosophi in istaspecie, quod quodlibet corpus humanum componitur ex diuersis humo-ribus et sicut ymaginantur quod ex concursu elementorum generaturquedam forma media, que vocatur 'forma mixti', ita quod elementa nonremanent sub propriis formis, secundum doctrinam doctoris subtilis insecundo suo capitulo,13 ita debemus ymaginari quod, secundumdiuersitatem istorum humorum et diuersum concursum, generantur etcausantur magis proprie diuerse forme, quando, enim, tales humores suntcalidi et sicci, tune ex concursu eorum causatur vna forma, quando,autem, sunt frigidi et humidi causatur alia, et vtraque istarum vocatur(68r/68v) 'disposicio' vel 'naturalis potencia' et alia 'naturalis inpotencia'.et prima quidem forma potest vocari 'agilitas', per quam aliquis est benedispositus ad currendum et ambulandum; secunda, vero, potest vocari'ponderositas', per quam quis redditur inhabilis ad predictos actus.

13 Scotus, In If Sent. (Opus Oxoniense), d. 15, q. un., t. 13, p. 15: "ita dico de formamixti, quod in mixto dicuntur manere formae substantiates elementorum ... non ...secundum substantiam, nee oportet dicere quod maneant secundum qualitates suas."

299


44.23 Qualitas, autem, per quam quis redditur habilis et dispositus adpugnandum, non habet nomen proprium inpositum,14 sed potest exprimiper illud vocabulum 'robur corporis' et qualitas sibi opposita potest vocari'tepiditas' vel 'pigricia'. et sic patet correlative quod non solum qualitatesvnius speciei distinguuntur a qualitatibus alterius speciei, sed eciam quali-tates contente sub vno membro vnius speciei distinguuntur vniuersaliter etrealiter a qualitatibus sub alio membro; alias, enim, diuisio nulla esset.

44.24 Tercia species qualitatis quam ponit philosophus est passio etpassibilis qualitas. Ad cuius euidenciam sciendum est quod, sicut in animasunt quedam qualitates mobiles de facili, sicut sunt actus intelligendi etquedam de difficili mobiles, sicut sunt habitus, et iste qualitates noncadunt sub sensu, sic alique sunt sensibiles mobiles de facili, sicut rubedoproueniens ex verecundia, calor causatus ex motv; et alique sunt dedifficili mobiles, sicut ille que causantur a principijs intrinsicis subiecti,sicut nigredo in coruo et dulcedo in melle. et istas qualitates sensibiles,quarum alique sunt de facili mobiles et alique de difficili, vocat philo-sophus 'passiones' et 'passibiles qualitates1, et illas que sunt mobiles defacili vocat 'passiones' et alias 'passibiles qualitates1.

44.25 Et est sciendum, secundum quod notat philosophus, quodpassibiles qualitates non ideo dicuntur 'passibiles qualitates' quia ilia, inquibus recipiuntur subiectiue, aliquid ab ipsis paciuntur sicut mel nonideo dicitur 'dulce' eo quod a dulcedine aliquid paciatur, sed quia infertpassionem sensui. nee est intencio philosophi quod propter hoc prescisedicantur 'passibiles qualitates1 quia inferunt passionem sensui; sic, enim,passiones dicerentur 'passibiles qualitates', quod non est verum; sed ideodicuntur 'passibiles qualitates' quia semper, quantum est ex se, habentsensibus passionem inferre cum inseparabiliter insint subiecto - quodpassionibus non competeret.

44.26 Quarta species qualitatis, quam ponit philosophus, est forma uelcirca aliquid constans figura; et circa istam proprietatem est sciendumquod in ista proprietate accipit philosophus 'formam' pro corporis pul-critudine sicut dicimus quod 'forma priami digna est inperio.' et ideo, siuepulcritudo sit vna forma simplex, secundum aliquos, siue sit quedamforma resultans ex pluribus formis, secundum aliquos, quod sufficit etconcordat cum dictis principijs quia, siue sic, siue sic, semper distinguitura qualibet qualitate cuiuslibet speciei predicte. De figura, autem, ponitphilosophus exemplum, videlicet, de rectitudine et curuitate et sicut patet

14 Vide Aristoteles, Cat. 8 (10a27-10bll).

300

CAPITULUM QUADRAGESIMUM QUARTUM 301

manifeste, nee rectitude nee curuitas sunt eiusdem racionis cum quali-tatibus supradictis. sed vtrum distinguantur realiter a suis fundamentis,dubium est, et dicunt quod non, sicut patet in prima parte tractatushokam, capitulo de qualitate.15

44.27 Sed contra istos arguo sic: Inpossibile est transire de contra-dictorio in contradictorium sine aliqua mutacione vel racionis - sipredicata inportent encia racionis - vel mutacione reali - si predicatainportent encia realia; sed demonstrata linea, verum est dicere prius, quodnon est curua, et postea, quod est curua; ergo, circa istam lineam fit aliquamutacio, et patet quod realis quia inportatum per predicatum ab opera-cione intellectus non dependet. Si dicatur, sicut dicunt isti, quod ad veri-ficandum istam contradiccionem sufficit motus localis, ex hoc, enim,quod partes alicuius linee propinquius iacent quam prius, est verum dicerequod ista linea est curua que, tamen, prius fuit recta. Sed ista soluciovidetur michi insufilciens, turn quia eadem facilitate dicam ego tibi quodquando tu stas, tu es homo et quando tu sedes, non es homo, et si tuqueras causam, respondebo tibi 'quia partes tue,' puta, pedes tui et iibie,'propinquius iacent quando tu sedes quam quando tu stas,' turn quiaaccipio istam proposicionem a te concessam, 'partes illius linee pro-pinquius iacent nunc quam (68v/69r) prius.' et quero: quid requiritur adverificandum proposicionem istam ? aut, enim, requiruntur partes illiuslinee et spacium super quod iacent, et prescise sufficiunt ista, autrequiruntur ista et aliquid aliud. primum non potest dari quia antequampartes illius linee iaceant propinquius, tarn partes illius linee quamspacium erant et, tamen, ista proposicio non erat vera, eciamsi fuissetformata. si dicis secundum, quero: quid est illud aliud requisitum, cum tuneges omnem relativum, oportet quod tu dicas illud esse aliquodabsolutum; sed illud absolutum non poterit esse nisi qualitas; ergo, etcetera, et illud de secundo articulo sufficiat.

44.28 Quantum ad tercium articulum, restat determinare de proprie-tatibus qualitatis. et prima proprietas quam ponit philosophus est quodqualitati est aliquid contrarium et circa istam proprietatem est sciendumquod 'contrarietas' multipliciter potest accipi: vno modo dicuntur aliquaesse contraria quando inter ea potest esse motus alteracionis, sicut patet,quinto phisicorum, et allegatum est supra in principio istius capituli,conclusione octaua.16 et sic non accipit philosophus 'contrarietatem', sicutpatet, quia ab ista proprietate excipit medios colores.

15 Ockham, Summa logicae I, 55, p. 180, line 18; lines 29-31; p. 181, lines 56-60.16 Aristoteles, Phys. 5, 2 (226a24), vide supra, L 44.04, n. 2 ubi citatur sicut "sexto

phisicorum;" vide supra, L 44.15, "conclusio octaua."

44.29 Aliter accipitur 'contrarietas' et dicuntur alique forme essecontrarie quando non possunt simul eandem materiam informare licetpossint successive, et sic valde inproprie accipitur 'contrarietas' et istomodo forma aertis et forma ignis possunt dici 'contrarie'.

44.30 Aliter dicuntur alique forme esse 'contrarie' quando posite suntsub eodem genere et maxime a se distant et mutuo se expellunt. primapars ponitur ad differenciam formarum substancialium, que non sunt ingenere, nisi forte per reduccionem; secunda pars ponitur ad excludendummedias qualitates, quas philosophus in isto capitulo excludit, puta, rube-dinem et cetera huiusmodi; tercia pars ponitur ad excludendum qualitatesdisparatas, puta, albedinem et dulcedinem, et isto modo accipit philo-sophus 'contrarietatem' in illo capitulo.

44.31 Sed hie est vnum dubium: vtrum, videlicet, qualitatibus anime sitaliquid contrarium ? et videtur quod non, quia, si vna contrarietur alteri,posset vna acquiri quando altera deperderetur et, per consequens, intertales vere esset motus alteracionis, quod philosophus negat, septimophisicorum-,11 sed ista difficultas dimittitur vsque ad quintum articulum.18

44.32 Secunda proprietas est quod qualitas suscipit magis et minus etista sequitur ex predicacione quia quero: quando aliquid mouetur dealbedine in nigredinem - quod possibile est - ex quo sunt contraria? autin eodem instanti est sub termino a quo et ad quern - et hoc est inpossibile,turn quia tune non esset motus, turn quia contraria non compaciuntur sesimul, sicut patet per diffmicionem ipsorum - aut in instanti .a. est subtermino a quo, et in instanti .b., inmediate sequenti, est sub termino adquern, et hoc eciam est inpossibile, turn quia, sicut prius non esset motus,turn quia duo instancia non possint se habere inmediate, sextophisicorum,19 aut in aliquo instanti est sub termino a quo et in alio instantiest primo sub termino ad quern, ita, tamen, quod inter ista duo instanciasit tempus medium, et dico primo quod non est possibile dare primum;< color > rei permanentis in esse non potest pluribus modis dici. et si sic,tune quero: quid fiebat de ista albedine que erat terminus a quo in istotempore medio ? aut mansit tota, secundum omnes gradus suos per totum

17 Aristoteles, Pliys. 1, 3 (246alO-246b2), t. 22, pp. 598-599: "Neque enim inhabitibus: habitus enim virtutes et malitiae sunt... manifestum est, quod non est omninoquod est alterationis circa habitus."

18 Vide infra, i. 44.42.19 Aristoteles, Phys. 6, 6 (237a4-6), pp. 561-562: "... in accipiendo ultimum ipsius

temporis, nunc (hoc enim determinans est, et medium ipsorum nunc tempus est): et inaliis similiter dicetur motum esse..."

302


illud tempus medium, aut remanserunt in subiecto aliqui gradus et aliquicorumpuntur; primum non potest dari quia sic nunquam esset verumdicere hoc 'alteraturrf, demonstrando subiectum; non in primo instanti,manifestum est; nee in aliquo instanti temporis medij quia in quolibet, hocposito, se haberet sicut prius; nee in vltimo quia tune simpliciter essetverum dicere quod 'est alteratum, sed quod est alteratum, non alteraturfigitur, et cetera, si detur secundum, habetur intentum quia nichil aliud estsuscipere magis et minus quam habere quatuor gradus et quintumeiusdem racionis recipere.

44.33 Et sciendum quod ab ista proprietate videtur philosophus exciperequalitates anime, puta, iusticiam, gramaticam, et cetera huiusmodi. vnde,dicit philosophus quod de hijs poterit quis ambigere; dicit, tamen, quodilia que, secundum tales affecciones dicuntur, indubitanter suscipiuntmagis et minus, (69r/69v) et vnus dicitur gramacior et iustior altero, et sicde alijs.

44.34 Et ex istis verbis philosophi eliciunt quidam errorem in philo-sophia dicentes quod qualitates non suscipiunt magis et minus, nisi inquantum magis et minus participiuntur a subiecto, que videtur esse opinioporretani in libello sex principiorum 20 - qui fuit rudis loycus. sed illud estfalsum, tarn in philosophia quam in theoloya; in theoloya, quidem, patetin sacramento altaris quia non est maior inpossibilitas deo facerealbedinem sine quantitate quam quantitatem sine substancia, quo facto,planum esset quod albedo non participatur a subiecto et, tamen, vna essetalbior altera, sicut patet ad sensum. In philosophia, quidem, patet quiaprius naturaliter est albedo quam possit participari a subiecto et, perconsequens, prius est in se intensa vel remissa quam participatur asubiecto intense vel remisse.

44.35 Preterea, aut albedo habet istam intensionem a se vel a subiecto; sia se, ergo non propter participacionem subiecti; si a subiecto, ergo nonparticipat quia illud, quod aliquid habet a se, non participat.

44.36 Preterea, ista non est intencio philosophi quia, si ista fuissetintencio eius, ita dixisset determinative: quod in absoluto non suscipiuntmagis et minus, sed in concrete, sicut determinate ponit alias proprietates;hoc, autem, non facit, sed dicit quod quidam dubitant et statim repre-

20 Sex principiorum 88, 89, p. 56, lines 10-22: "Patet itaque nihil cum magis et minuspredicari neque secundum subiecti solum augmentum vel diminutionem nequeaccidentis; quare neque secundum utrumque ... sed quoniam eorum que sunt in voceimpositione propinquiora sive ab eadem remotiora sunt..."

303

hendat illos indirecte dicens 'indubitanter, autem, ilia, que sunt tales affec-ciones, et cetera,' quasi dicit philosophus: illud dubium nullum debetmouere quia inpossibile esset quod ilia, que denominantur a talibus,susciperent magis et minus, nisi tales qualitates secundum se susciperentmagis et minus; sed secundum est manifestum; ergo, et cetera.

44.37 Tercia proprietas, quam dicit philosophus esse propriam, estsecundum ipsam 'simile1 vel 'dissimile' dici. et est sciendum quod ly'secundum' non dicit circumstanciam cause formalis, sed circumstanciamcause materialis vel subiectiue, ut sit sensus: in nulla re fundatursimilitudo vel dissimilitudo tanquam in subiecto proprio et propinquo nisiin qualitate. et hoc de tercio articulo sufficiat.

44.38 De quarto articulo mouet philosophus vnum dubium in finecapituli de qualitate: querens quomodo est hoc quod ipse aliqua, que dixitesse in predicamento relacionis, dicat esse siue enumeret, in isto capitulointer species qualitatis ? et ad euidenciam illius dubij primo videndum estde relacione aristotelis; secundo videnda et inuestiganda est eius intencio.

44.39 Quo ad primum: dicit philosophus quod, secundum veritatem,verum est quod genera istarum qualitatum, que hie enumerantur, fereomnia dicuntur 'ad aliquid' sed certa ista singularis, hie posita, nondicuntur 'ad aliquid'; et tune, per hoc posset solui dubitacio vt, videlicet,dicantur talia esse in predicamento relacionis secundum suum genus et, utsint singularia, igitur in predicamento qualitatis. vbi sciendum quod, exverbis philosophi in isto loco, euidenter elicitur illud quod dictum est inprima specie qualitatis, videlicet, quod 'disposicio' accipitur ibi pro actvintellectus et non pro albedine vel calore, sicut isti false dicunt. dicit, enim,philosophus habitus et disposiciones de numero eorum que 'ad aliquid'sunt, esse dubitamus, et dicit quod superius dictum est, videlicet, quodgenera talium 'ad aliquid' dicuntur, sed manifestum est quod generacaloris vel albedinis non dicuntur 'ad aliquid'.

44.40 Quantum ad secundum que, videlicet, sit intencio philosophi quoad illud dubium, est sciendum quod, si philosophus non posuisset illamprimam solucionem quam ponit, sed solum illam vltimam qua dicit quodnon est inconveniens vnum et idem esse in genere qualitatis et in predica-mento relacionis, quod tune esset facile eum exponere per quedam supradicta, diceretur, enim, quod philosophus non habuit proprium nomeninpositum relacionibus tercij modi et ibidem indifferenter vtebaturnomine fundamenti pro nomine relacionis - et tune esset eque false< dictum > sicut si similitudini non esset nomen inpositum, licet vereesset in re, sicut nunc est, et philosophus diceret earn esse in predicamento

304


qualitatis, sicut dicit albedinem esse de tercia specie et in predicamentorelacionis, vt in quinto metaphisice21 diceret albedinem esse in primomodo relativorum. tune, enim, diceretur quod in vno loco accipit'albedinem' pro illo absoluto et in alio pro respectv fundato ibi, cui, tamen,non est nomen inpositum; sed quia philosophus dicit quod 'ista secundumsuum genus' et cetera ideo oportet aliam exposicionem invenire.

44.41 Propter quod est sciendum quod philosophus non intendit (69V700 aliud nisi quod talia inportabant et relaciones et qualitates et ideo,ponebantur in diuersis predicamentis, sicut dictum est statim, licet, ergo,gramatica, vel iusticia, et sic de alijs, vere fundent quasdam relaciones,eciam ut sunt particulares quia aliter non possunt fundare cum non sintaliqui habitus nisi particulares. non erat, tamen, in vsu antiquorum quodistis nominibus vterentur pro ipsa relacione, sed bene cum isto termino'habitus' utebantur pro ipsa relacione, nee erat causa nisi voluntasvtencium. wit, igitur, philosophus quod per nomen inpositum generiexprimitur relacio fundata in istis qualitatibus anime et non per nomeninpositum speciei. sunt, ergo, in genere relacionis secundum suum genus,hoc est, per nomen inpositum generi, exprimuntur ex vsu loquenciumrelaciones in eis fundate et non secundum speciem, hoc est, nomeninpositum speciei non exprimit huiusmodi relaciones; et nulla causa huiusest nisi que supra est dicta.

44.42 Quo ad quintum articulum, dicunt propter autoritatem aristotilis,septimo phisicorum superius allegatam,22 quia sciencia et huiusmodi nonsunt nisi quidam respectvs; non, enim, videtur, si sciencia esset qualitasquedam, habens diuersos gradus, quare ad ipsam, sicut ad albedinem etnigredinem non posset esse motus, quod expresse est contra philosophum;et istius opinionis fuit herkole, quidam cancellarius oxonij.23

44.43 Sed illud est contra racionem et contra philosophum per totumillud capitulum qui dicit iusticiam et castitatem et cetera huiusmodi essequalitates. vnde, ex hoc quod philosophus ita expresse vocat talia 'quali-tates' et, tamen, hoc non obstante, tu dicis quod sunt quidam respectvs,dicam tibi, eadem facilitate, quod paternitas et filiacio et, breuiter, omnia,que philosophus dicit esse in predicamento relacionis, sunt vere quedamsubstancie.

21 Aristoteles, Mela. 5, 15 (1021b9-ll), p. 316: "Alia vero secundum accidens ... utalbum, quia ei accidit album et duplum esse."

22 Vide supra, L 44.31, n. 17.23 Henricus Harcleius, cancellarius Oxoniensis 1312, obit 1317 episcopus Lincolnien-

sis; opinio non invenitur.

305


44.44 Si diceres quod non, quia racio conclvdit talia esse relativa, puta,scienciam et huiusmodi, turn quia inpossibile est intelligere scienciam nisiintelligetur scibile - quod non esset, si sciencia esset quoddam absolutum,cum vno absolutorum possit intelligi non intellect© alio - turn quiainpossibile est esse scienciam nisi sit scibile, secundum philosophum inpredicament^ qui ponit quod, destructo scibili, destruatur sciencia, licetnon econuerso,24 quod non contingeret si sciencia esset quoddamabsolutum, cum quodlibet absolutum possit esse sine alio; ergo, et cetera,nulla, autem racio conclvdit paternitatem nee filiacionem esse de predica-mento substancie, sed magis oppositum et ideo, non est simile, sed illudnon cogit.

44.45 Ad primum, enim, diceretur quod nullum est inconueniensscienciam intelligi sine scibili, accipiendo 'scienciam1 pro illo quodinportat in subiecto, et additur illud propter illud quod statim dictum estquia, videlicet, 'sciencia' inportat absolutum et inportat relativum. illudstatim patet, nam certum est quod aliquis potest scire istam proposicionemesse veram: 'homo est risibilis1 et, tamen, ignorare istam: 'scio mehominem esse risibilem1 quia, si non oporteret concedere quod actusrectus et reflexus essent idem eodem modo, possum intelligere istamproposicionem: 'scio me scire;1 pono quod actus iste sciendi terminetur adscienciam quam habeo de ista proposicione: 'homo est scibilis1 et, tamen,cum hoc possum ignorare istam proposicionem: 'homo est risibilis1 quia,si non, oporteret de necessitate ponere duos actus simul et semel inintellectv - quod videtur inconueniens.

44.46 Ad secundum, diceretur quod philosophus accipit ibi 'scienciam1

pro illo respectv supra dicto quando dicit quod sciencia non potest essesine scibili, sed, secundum istam viam, oporteret ponere ilium respectvmdistingui realiter a fundamento. videndum est, igitur, quid sit dicendum deista difflcultate, et primo, quid dicendum sit secundum intencionemdoctoris subtilis, et secundo, investiganda est aliquantulum intencio philo-sophi.

44.47 quo ad primum: ponit doctor expresse quod quilibet habitusanime est vere qualitas;25 includit, tamen, quilibet vnum respectvm

24 Aristoteles, Cat. 1 (7b27-30), p. 21, lines 11-13: "Amplius scibile sublatum simulaufert scientiam, scientia vero non simul aufert scibile; nam, si scibile non est, non estscientia, si scientia vero non sit, nihil prohibet esse scibile."

25 Scotus, Super praedicamenta 2, 10, t. 1, p. 463: "Scientia ergo aequivocum est adsignificandum habitum mentis et ad significandum imaginem scibilis, quae duoessentialiter sunt diversa, primo modo est species Qualitatis, secundo modo, est per se

306

extrinsice, hoc est, per ydemptitatem realem, qui respectvs est ad ipsumscibile. quantum, ergo, ad hoc quod philosophus dicit habitum esse 'adaliquid', dicit doctor quo pro tanto verum est (70V70V) quia includitrespectvm intrinsice; verumtamen, habitus non est tantum respectvs, sedeciam quoddam absolutum, licet respectvm includit intrinsice. Sed, sidicatur vltra quod 'includere respectvm intrinsice' non inpedit quin adillud possit esse motus, non, ergo, illud inpedit quin ad habitus possit essemotus - quod, tamen, negat philosophus, vbi supra, propter illud dicitdoctor quod respectvm esse alicui qualitati idem realiter contingit duobusmodis quia, vel talis respectvs est idem realiter alicui qualitati secundumgradus diuisibiles, aut secundum gradus indiuisibiles. si sit idem alicuiqualitati secundum gradus diuisibiles, non inpedit quin ad illam possit essemotus, sicut patet de albedine; licet, enim, 'creacio', 'passio', ydemptitateincluda < n > tur in albedine, hoc, tamen, non est secundum gradumdiuisibilem et ideo, ad albedinem potest esse motus. si, autem, talisrespectvs includatur ydemptitate in qualitate aliqua secundum gradusindiuisibiles, non potest ad illam qualitatem esse motus. sic, autem, est inproposito; licet possit terminare mutacionem, non ergo magis et minus informa sufficiunt ad motum in ilia nisi quilibet gradus sit diuisibilis, utpossit continue procedi ab vno in alium, sed bene sufficit ad mutacionemquia, acquisicio cuiuscunque gradus est quedam parcialis mutacio etacquisicio omnium graduum est vna totalis mutacio. sic, autem, est inproposito; ille, enim, respectvs includitur in istis habitibus secundumgradus indiuisibiles et ideo, ad eos non potest esse motus. vnde, licetquilibet habitus plures gradus includat, tamen, quilibet gradus est in seindiuisibilis. de hoc require in scoto, libro primo, distinccione 17,questione tercia, in solucione vnius argumenti.26

44.48 Sed, licet illud sit bene dictum, posset, tamen, dici aliter: quodphilosophus in illo loco loquitur secundum opinionem platonis. plato,enim, in menone suo,27 ponit quod habitus sciencie innati erant nobis, itaquod, apud ipsum nostrum 'scire' non erat nisi quoddam 'rememorari',quod probat plato per vnum puerum quern interrogauit de geometria, qui

relativum...;" q. 36, ibidem p. 515: "Istud patet in exemplo, scientia, et virtus, et sanitasradicata vel non radicals in subjecto, et huiusmodi ... videntur tantum esse qualitates."

26 Scotus, In I Sent. d. 17, q. 3 (Opus Oxon.) t. 10, p. 60: "... Omnis habitus est identicead aliquid non secundum gradus divisibiles... habitus non continue generatur, ut sitmotus, sed si habet gradus quilibet est indivisibilis..."

27 em. /?7s. thimeo; vide Meno 85 D, Plato latinus, tr. Henricus Aristippus, ed. R.Klibansky; 1. Meno, edd. V. Kordeuter, C. Labowsky (London: Warburg, 1940) [Corpusphilosophorum medii aevi].

307

308

puer respondebat sibi recte. et tune, esset simile de sciencia et albedine etnigredine iam informante subiectum, quod, tamen, non videretur propteraliquod inpedimentum vel ex parte obiecti vel ex parte potencie. non,enim, propter hoc quod postea videretur, ammoto illo inpedimento, essettune motus ad illam albedinem, sed solum esse noui respectvs acquisicio.ista exposicio videtur haberi ex textu philosophi; quando, enim,querebatur a platone quare iste puer non poterat ita bene speculari sicuthomo perfectus, cum ita habeat habitus scientificos sicut iste, tunerespondebat plato quod illud erat propter hoc, quia non habebatfantasmata ita bene ordinata et eciam propter insurgentes passiones, queeum a speculacione retrahebant; sed, quando erant quiete ille passione,quod fit in adulto, tune bene potest speculari. totum, autem, istumprocessum platonis videtur philosophus resitare in breuibus verbis dicensin quietari et residencia sciens fit et prudens;28 ita inquam secundumopinionem platonis; illud eciam videtur expressius a commentatoreibidem.29

44.49 Aliter posset dici, non curando vtrum gradus talium habituumsint diuisibiles vel indiuisibiles quod, secundum philosophum, decimoethicorum,™ felicitas vltimata hominis consistit in rerum separatarumspeculacione. est, ergo, intencio philosophi quod maxima perfecciohominis est quod sit perfectus secundum animam, ita quod sciencia etvirtutes sunt vltimata perfeccio hominis. tune diceretur quod hec scienciaacquiratur per gradus, et vnus gradus acquiratur post alium, et sint verequalitates de genere qualitatis, et cum hoc eciam, si vis, eius gradus sintdiuisibiles, non, tamen, illud quod sit ea31 realiter mouetur, nee ad ipsamest motus quia, ad hoc quod sit motus, non solum requiritur quod alicuiusrei acquiratur pars post partem, eciam dato quod iste partes sint diuisibiles,sed eciam requiritur quod illud, quod acquirit, sit perfectum, vltimaperfeccione, et, per consequens, illud quod sic acquiritur, non sit eius

28 Aristoteles, N. eth. 1, 1 (1095a3-6), p. 377, lines 4-7: "Idcirco politice non estproprius auditor iuvenis. Inexpertus est eorum qui secundum vitam sunt actuum.Raciones autem de Mis et ex Mis. Amplius autem passionum secutor existens, inaniteraudiet et inutiliter, quia finis est non cognicio, set actus."

29 Averroes, In moralia NicomacMa expositio, t. 3, fol. 3 D-E: "Et propter hoc doctrinaciuilis non pertinet auditori puero. nam puer inexpertus est actionum... Et quoniam eccepuer prosecutor est eorum, ad quae ducit anima sua et desyderiis, erit auditio eiussermonis nostri frustra et inutiliter."

30 Aristoteles, N. eth. 10, 8 (117al2-18), p. 576, lines 10-16: "Si autem felicitas estsecundum virtutem operacio, racionabile secundum optimam; hoc autem utique eritoptimi ... huius operacio secundum propriam virtutem erit utique perfecta felicitas.Quoniam autem est speculativa, dictum est."

31 em. ms. ea,.


CAPITULUM QUADRAGESIMUM QUINTUM

perfeccio vltimata. sic, autem, non esset in proposito, sicut est ostensumper philosophum in diuersis locis libri ethicorum;32 ergo, et cetera.

44.50 Ista videntur expresse haberi (7Ov / 71r) per philosophum, septimophisicorum,33 vbi dicit: 'Dicere, enim, hominem alteratum esse, et domumaccipientem finem', hoc est, finalem perfeccionem, 'est ridiculum/ etinfra,34 manifestum, inquit, est quia, et quod est alteracionis, non est inhijs que fiunt, id est, perficiuntur.

44.51 Ex isto potest sic argui contra primam opinionem: inpossibile estaliquem respectvm esse vltimatam perfeccionem hominis; sed habitussunt vltimata perfeccio hominis; ergo, et cetera.

44.52 preterea: inpossibile est actum intellectus esse respectvm, ergo neehabitum. consequencia patet quia habitus nobilior et perfeccior est actvsibi correspondente. antecedens probatur: quod actus est causa effectiuahabitus, secundo ethicorum,35 habitus ex operacionibus fiunt; sedinpossibile est respectvm esse causam effectiuam alicuius; ergo, et cetera,et ista de isto predicamento qualitatis sufficiant.

CAPITULUM QUADRAGESIMUM QUINTUM:EST DE PREDICAMENTO ACTIONIS

45.01 Dicto de quatuor primis predicamentis Restat nunc de alijs sex -licet aristotiles de ipsis breuiter se expediat - pertractare. et primo de pre-dicamento accionis est dicendum, vbi sciendum quod loyco modicanoticia de isto predicamento sufficeret; sufficeret, enim, sibi scire ingenerali quod in illo est actio de quo, cum apposicione huius pronominisdemonstrativi 'hoc', potest illud verbum tercie persone 'agit' vel 'facifpredicari; puta, sic dicendo de passione. Quo ad proprietates sibiconuenientes, sufficeret sibi scire quod actioni est aliquid contrarium,sicut actio passioni vel actio actioni, sicut calefacere opponitur frigefacere;eodem modo quod suscipit magis et minus, et sic de alijs. verumtamen,propter opinionem quorumdam modernorum expedit lacius de isto pre-dicamento, et eciam de alijs, pertractare.

32 Aristoteles, N. eth. 1, 7 (1097al5-1097b21); 1, 9 (1099b33-1100a9); 1, 13 (1102a5-17).

" Aristoteles, Phys. 7, 3 (246a4-6), t. 22, p. 598: "Dicere enim hominem alteratumesse, aut hominem accipientem finem, ridiculum est;" em. ms. donum.

34 Ibidem (246alO-246b3).35 Aristoteles, N. eth. 2, 1 (1103b22-24), p. 397, lines 16-17: "Propter quod oportet

operaciones quales reddere. Secundum harum enim differencias secuntur habitus."

309


45.02 Circa illud, igitur predicamentum sic est procedendum: primovidendum est: vtrum actio distinguatur realiter ab agente et paciente?secundo: vtrum sit forma absoluta vel relativa? tercio: vtrum sit motusformaliter vel realiter? et: vtrum sit in motv tanquam in subiecto ? quarto:vtrum sit in agente vel in passo ? quinto: vtrum possit esse coequeua illi inquo est subiectiue? sexto: vtrum actio inferat, sicut causa, passionem ?septimo: vtrum relacio producentis ad per se productum fundetur inactione sicut in subiecto propinquo ?

45.03 De primo articulo dicit hokam quod actio non distinguitur realiterab agente. hoc probat sic, quia, si hoc quod dico 'actionem' inportet talemrem, tune 'quero: vbi est ilia res? aut est per se subsistens, aut est alteriinherens; si sit per se subsistens, ergo est substancia' et, per consequens,cum substancia nulli accidat, non potest esse quoddam accidens adueniensaccidenti. 'si sit alteri inherens, ergo omne agens et omne mouens verereciperet nouam rem in se quandocunque ageret vel moveret et tunecorpus celeste et intelligencia consequenter reciperent nouas res inagendo. similiter, deus in agendo reciperet nouam rem in se' - que omniavidentur absurda. 'et si dicatur quod non est simile de deo et de alijs -creaturis - contra: si deus, nichil recipiendo, vere et realiter agit, ergo estibi actio sine tali re alia; ergo frustra ponitur in agente cum possit vere etrealiter esse agens sine tali re/ Item, 'ilia res aut est causata aut non; si nonest causata, ergo est deus; si est causata, quero: a quo ? non nisi ab agente;ergo, agens producit istam rem. quo dato, quero de produccione illius rei,sicut prius, et erit processus in inflnitum vel stabitur in primo, scilicet,quod aliqua res producitur sine produccione alia' et qua racione vna,eadem racione omnes.

45.04 Item, arguitur 'theoloyce sic: omnem rem quam producit deusmediante causa secunda, potest per se inmediate producere; ergo, illamrem, que ponitur "actio" quando ignis agit, potest deus inmediate pro-ducere, sine hoc quod ignis agat; quo facto, quero: aut ignis agit aut non ?si sic, ergo, ignis agit et, tamen, solus deus agit; si non, contra: ibi est actioformaliter existens in igne; ergo, ignis vere denominatur ab ilia actione;ergo, vere agit - et ita, agit et non agit - quod est inpossibile.' propter istasraciones, tenet iste conclusionem predictam.

45.05 Sed contra predictam opinionem arguo primo sic: per racionemsuperius tactam,1 que multum congrvit in ista materia, quandocunquealiqua proposicio afflrmativa verificatur pro rebus, si ad verificandum


CAPITULUM QUADRAGESIMUM QUINTUM 3 1 1

illam proposicionem non sufflciunt due res, oportet ponere plures; (71V71V) sed ad verificandum istam proposicionem 'ignis agit in lignum' nonsufficit ignis et lignum, eciamsi sint approximata, ut probabo; ergo,oportet ponere aliam rem. maior est michi ita euidens quod ipsa michinegata, nescirem earn plus probare quam primum principium. minoremprobo quia igne et ligno approximato, potest deus, de potencia suaabsoluta, producere calorem eque intensum et eiusdem racionis cumcalore qui posset produci ab igne approximato illi ligno; quo facto, estplanum quod ista proposicio esset falsa: 'hie ignis agit in hoc lignum,' ethoc probatur per exemplum trium puerorum existencium in caminoignis.2 ex hoc arguo vltra quia quero de ilia re requisita: vtrum sit absolutavel relativa? tu non potes dicere quod sit absoluta quia arguerem sicutprius et eque teneret argumentum; si sit relativa, hoc est quod quero.

45.06 Preterea, pono tibi quod deus, de potencia sua absoluta, producatcalorem et gradum post gradum, sine subiecto, et in eodem instanti in quoproducitur habeat passum approximatum et dispositum et quod in eodeminstanti, in quo aget ille calor, in illud passum quod recipiatur in subiecto.non est dubium, isto casu posito, quin ille ignis agat in illud passum exquo non inpeditur ab eo; ergo, hie est actio. quero, ergo: quid inportaturper hoc quod dico 'actio' - aut prescise ipse calor producens, aut calorproducens et productus et nichil aliud, aut ista duo et aliquid aliud ? tu nonpotes dicere nee primum nee secundum quia philosophus, quinto phisi-corum,3 probat expresse quod ad actionem non est motus; sed manifestumest quod ad calorem producentem est motus alteracionis et eciam adcalorem productum; ergo, secundum intencionem philosophi, nee illudnee illud est actio; si des tercium, habeo intentum quia illud ego voco'actionem de genere actionis'.

45.07 preterea, doctor subtilis demonstrative probat in quarto libro,distinccione .12., questione secunda,4 quod forma substancialis potest esseprincipium activum et productivum alicuius forme; quo suppositotanquam michi certo, et alias probo et arguo sic: quando forma sub-stancialis producit, hec est vere actio; tune quero: quid inportatur peractionem - aut ipsa forma substancialis producens solum, aut producenset producta, aut ista duo et aliquid aliud? Si concedis primum velsecundum, tu contradicis tibi ipsi quia in predicament^ dicis et aristotiles

2 Daniel 1: 4-21; 3: 1-100.3 Aristoteles, Phys. 5, 2 (226a23-25), vide supra L 44.04, n. 2; 44.28, n. 16.4 Scotus, In IV Sent. d. 12, q. 3 (s/c), t. 24, p. 152: "... aliud, sicut substantia, potest uti

eo in agendo."


eciam dicit quod substancie nichil est contrarium;5 sic, postea dicit in pre-dicamento actionis competit contrareitas; tune arguo sic: forme sub-stanciali nichil est contrarium; forma substancialis est actio et actioni estaliquid contrarium; ergo, forme substanciali est aliquid contrarium et nonest aliquid contrarium - quod nichil est dictum. Si concedis tercium,habeo intentum quia illud voco 'actionem de genere actionis'.

45.08 Preterea, quandocunque significatum alicuius termini est inrerum natura potest hoc verbum 'est', secundo adiacens, de illo termino,sumpto significatiue, predicari. ista proposicio est euidens, eciamsecundum principia illorum; tune quero: quid significat iste terminus'actio' ? aut significat producentem tantum - et hoc est inpossibile quiatune, producente existente in rerum natura, hec proposicio esset vera'actio est,' quod nemo dubitat esse falsam - aut significat aliquid aliud cumistis, aut altero istorum, et habeo intentum, quia illud voco 'actionem degenere actionis'.

45.09 Preterea, raciones pro opinione nullam euidenciam habent etideo, ad primam dico quod res inportata per hoc quod dico 'actio' est alteriinherens. et quando dicis quod tune, 'omne agens et omne mouens verereciperet nouam rem in se, quandocunque ageret vel moueret,' illudsimpliciter concedo, ymmo, necessarium reputo, et hoc loquendo deagentibus creatis. vnde, non est inconueniens quod corpus celeste etintelligencia, quandocunque mouent et agunt, quod recipiant talem remrelativam de nouo. et quando vltra infers quod 'tune deus in agendorecipiet nouam rem in se,' consequencia non valet - non, enim, est similede agente per motum et transmutacionem et de agente sine motv et trans-mutacione - cuiusmodi est deus. et quando dicis quod, si deus possit vereet realiter agere sine tali re, 'ergo frustra ponitur in agente,' ista con-sequencia non valet, sicut si dicereni: 'deus potest agere sine motv veltransmutacione, vel actio diuina non fundatur in motv, ergo actio agentiscreati frustra ponitur fundari in motv.' eodem modo: 'deus potest ininstanti producere albedinem centum graduum in subiecto, ergo frustraponitur quod agens naturale producit albedinem equalium graduum intempore.' vnde, omnes raciones tales peccant per fallaciam consequentis,sicut patet manifeste; bene, enim, sequitur: 'creatura agit vel producit(71v/72r) in instanti vel sine recepcione alicuius rei noue, ergo et deus,' etnon econuerso. et tenet ista consequencia per illud medium extrinsicum:quidquid perfeccionis competit creature, competit deo, et non econuerso;ergo, arguendo econuerso, pono consequens.

5 Ockham, Summa logicae I, 43, ubi citat Aristotelis Categorias 5 (4a24).

312

CAPITULUM QUADRAGESIMUM QUINTUM 313

45.10 Ad aliud: dico quod ilia res est causata et quando queris: a quo ?,ille, qui poneret actionem coequam agenti, diceret quod a producentesuum subiectum et eadem produccione qua producit subiectum; sed tunecessaret argumentum - sed de isto videbitur in quinto articulo. Dico, ergo,ad argumentum quod ilia res causatur a proprio fundamento. et quandodicis quod tune, fundamentum producit illam rem, concede, et quandoqueris de produccione illius rei, dico quod nulla alia produccione,distincta ab ipso producente, producitur. et quando dicis quod, quaracione vna res producitur sine produccione distincta ab agente, quodeadem racione omnes, consequencia ista deberet probari quia non valet -aliquod, enim, absolutum non differt seipso ab aliquo alio absolute, sedper differenciam, que est respectvs in predicamento relacionis et, tamen,ilia differencia non differt a suo termino alia differencia, sed seipsa. et siqueras causam huius, dico quod indiscreti est omnem causam querere;sufficit, enim, dicere quod natura rei talis est.

45.11 Ad argumentum quod ipse dicit esse theoloycum - cum, tamen,in rei veritate sit quoddam sophisma - dico quod ista proposicio: 'istamrem, que ponitur actio quando ignis agit, potuerit deus producere in-mediate sine hoc quod ignis agat vel producat,' potest habere duplicemsensum: vnus est quod deus potest producere istam rem, eo quod ignisproducat, nee istam rem nee quamcunque aliam; alius sensus potest esseiste: quod deus potest, et cetera, sine hoc quod ignis agat, siue producat,istam rem, que inmediate producitur a deo, et cum isto sensu bene statquod producat aliam rem. primus sensus est falsus et inpossibilis, sicut estinpossibile quod deus producat aliam albedinem in subiecto et, tamen,quod secundus sensus est verus et possibilis et in illo non sequitur falsaconclusio; et illud de primo articulo sufficiat.

45.12 De secundo articulo, vtrum, videlicet, actio sit forma absoluta velrelativa, supposita conclusione probata in isto primo articulo, non estmagna difflcultas et ideo, quo ad hoc dico quod actio de genere actionisnon potest esse forma absoluta. quod probo primo sic: si actio esset formaabsoluta, ad actionem esset actio, et sic in infinitum; consequens falsum etinpossibile, turn quia processus in infinitum est inpossibilis in natura sicutpatet, secundo metaphisice,6 turn quia expresse contra philosophum est,quinto phisicorum ,7 qui probat ex intencione quod actionis non est actio.

6 Aristoteles, Mela. 2, 2 (994al-5), p. 101: "At vero quod sit principium quoddam etnon infmitae causae existentium, nee in directum, nee secundum speciem, palam. Nequeenim ut ex materia hoc ex hoc in infinitum progredi est possibile."

7 Aristoteles, Phys. 5, 2 (226a23-25); vide supra L 44.04, n. 2; 44.28, n. 16; 45.06, n. 3.


consequenciam probo quia, aut ad aliquam formam absolutam nouamaccidentalem est actio aut ad nullam. tu non potes dicere quod ad nullam,ergo ad aliquam; sed qua racione ad aliquam, eadem racione ad omnemquia eque facile est negare vel concedere de vna sicut de omnibus; ergo, etcetera.

45.13 Item, omne recipiens formam absolutam nouam mutatur,supposito quod illud recipiens prius tempore habuerit esse. ista proposiciopatet, septimo phisicorum et sexto,8 vbi probat philosophus quod adscienciam non est motus, nee mutacio, quia est respectvs quidam - queprobacio nulla esset si posset esse aliqua forma absoluta ad quam non essetmotus nee mutacio quia oppositum consequentis staret cum antecedente;sed omne agens creatum recipit actionem quando agit; ergo, omne agensin agendo mutatur; conclusio est inpossibilis; ergo, et cetera. Si dicas quodminor est falsa quia actio est in paciente et non in agente, de hocpertranseo vsque ad quartum articulum quia hoc habet ibi locum.

45.14 Item, aut ista forma absoluta quam ponis est diuisibilis autindiuisibilis; non indiuisibilis quia nulla talis est nisi anima intellectiva. Sidiuisibilis, quero: quando producitur ab agente naturali - vtrumproducatur in tempore vel in instanti? non in instanti, manifestum est,quia nulla forma inducitur in instanti ab agente create nisi formasubstancialis, sed in tempore, ergo pars post parteni; sed ad omnemformam, cuius vna pars acquiritur post aliam, est motus; ergo, adactionem esset motus; hoc, autem, est inpossibilis; ergo, et cetera.

45.15 Circa tercium articulum sciendum quod iste requirit maximamdifflcultateni; ad sufflcienter, enim, pertractandum istum articulumoporteret inquirere quid sit motus, quam materiam - nunquam, iudiciomeo, aliquis doctor nee aliquis philosophus sufflcienter disseruit. cum,tamen, ex intencione (72r/72v) propter illam materiam, diuersos tractatuset diuersa volumina doctorum et philosophorum reuoluerim et ideo, deista materia in isto tractatv, qui communiter non intromittit se nisi depertinentibus ad loycam, non tractabo; dico, ergo, ad istum articulumquod actio non est motus formaliter; secundo, quod non est motusrealiter; tercio, quod non est subiectiue in motv.

45.16 Primum probabo sic: Si actio et motus sunt idem formaliter,vbicunque est actio formaliter, ibi est motus formaliter; sed in agente est

8 Aristoteles, Phys. 7, 3 (246b20), t. 22, p. 601: "... neque in intellectiva parte animaeest alteratio. Sciens enim ad aliquid maxime diciturf ibidem 6, 4 (235b7-8), t. 22, p. 556:"Quoniam autem omne quod mutatur ex quodam in aliquid mutatur, necesse est quodmutatur cum mutatum est, esse in quo mutatum est."


actio formaliter, accipiendo 'formaliter' eo modo quo accidens estformaliter in subiecto; ergo, in agente est motus formaliter; sed inquocunque est motus formaliter, illud mouetur, sicut in quocunque estalbedo formaliter, illud est album; ergo, in quocunque est actio, illudmouetur; sed hoc est inpossibile; ergo, et cetera.

45.17 preterea, aut actio est aliquid permanens aut aliquid successivum.Si est aliquid permanens, ergo non est motus. consequencia patet quiamotus successiuorum est. Si est aliquid successivum, ergo est de predica-mento quantitatis; sed quod est de predicamento quantitatis vt sic non estde predicamento actionis; ergo, actio non est de genere actionis; illud,autem, est inpossibile; ergo illud ex quo sequitur.

45.18 preterea, si motus sit actio, motus infert passionem. consequenciapatet quia 'passio est effectus illacioque actionis' - patet in .6. principijs-,9

sed quod infert passionem refertur ad passionem, sed quod refertur adaliud non est absolutum; ergo motus non est quid absolutum; sed quodnon est absolutum non est in genere quantitatis, sicut manifestum est;ergo, motus non est in predicamento quantitatis - quod est expresse contraphilosophum in predicamentis;10 ergo et cetera.

45.19 Preterea, arguo sic: actio infert passionem; actio est motus; ergo,motus infert passionem. consequens est inpossibile, turn quia passio estmotus, sicut patebit in sequenti capitulo, turn quia passio et motus suntsimul natura; inferens, autem, precedit natura illatum. consequencia patetquia est sillogismus expositorius et per istas easdem raciones potestprobari secunda conclusio, videlicet, quod actio non est motus realiter.

45.20 terciam conclusionem, videlicet, quod actio non sit in motvsubiectiue, probo sic: Inpossibile est, per naturam, accidens esse sinesubiecto; si, ergo, actio sit in motv sicut in subiecto, vbicunque erit actio,ibi erit motus; sed actio est in agente, vt probatur in sequenti articulo;ergo, in agente est motus; sed in quocunque est motus, illud mouetur;ergo, agens mouetur; illud, autem, est falsuni; ergo, et cetera.

45.21 preterea, aliqua actio est in instanti, ergo actio non est in motvsubiectiue. consequencia patet quia, si .a. est quando inpossibile est .b.esse, inpossibile est quod .a. sit in .b. sicut in subiecto, et hoc naturaliterloquendo, cum inpossibile sit accidens esse sine subiecto; sed inpossibileest motum esse in instanti; ergo, et cetera, antecedens probo: quia voluntas

9 Sex prindpiorum, p. 41, line 8: "Passio autem est effectus illatioque actionis."10 Aristoteles, Cat. 6 (4b20), p. 92, lines 30 sqq. praesertim p. 94, lines 21-23: "... alia

quanta dicimus, puta ... actionem longam, eo quod tempus multum sit, et motus multus."

in instant! agit volicionem et similiter intellectus intencionem; ergo, etcetera.

45.22 preterea, inpossibile est permanens esse in successive subiectiue;sed actio est permanens; motus, autem, est successiuus; ergo, et cetera.Sed contra istam conclusionem arguo primo per autoritatem autoris .6.principiorum, qui dicit expresse quod 'omnis actio in motv firmabitur';11

non, autem, firmatur in motv nisi sit12 in subiecto; ergo, est in motvsubiectiue.

45.23 preterea, aristotiles, terciophisicorum, dicit expresse quod actio etpassio fundantur in motv;13 ergo, et cetera.

45.24 preterea, in eodem cui insunt hec, scilicet, actio et passio, motusest.

45.25 Qui vellet tenere cum doctore subtili quod motus non esset nisiforma fluens, recepta in passo, sicut ipse tenet, libro quarto, distinccionedecima tercia, questione prima,14 et per commentatorem, tercio phisico-rum^ qui ibi eandem sentenciam tenet, et viso quomodo 'esse inaccipitur multipliciter, facile esse ad istas autoritates respondere.

45.26 Ad primam, enim, diceretur quod verum est quod actio et passiofundantur in motv, tamen, aliter et aliter, quia actio fundatur in motv, hocest, in ilia forma fluente, sicut in subiecto, saltern concomitanter; protanto, quia vtrumque est in eodem, puta, in passo. actio, autem, fundaturin motv terminatiue, quia, secundum doctorem subtilem in primo suolibro, respectvs vnius non terminal dependenciam alterius, sed absolu-tuni;16 et ista solucio sufficeret pro illis tribus autoritatibus. (72v/73r)

11 Sexprincipiorum, p. 39, lines 11-12: "... omnis igitur actio in motu omnisque motusin actione firmabitur..."

12 em. ms. sicut.13 Aristoteles, Phys. 3, 3 (202a23-35), t. 22, p. 389: "... hujus quidem actio, illius autem

passio. Quoniam igitur utraque sunt motus..."14 Scotus, In IV Sent. (Opus Oxoniense), d. 13, q. 1, t. 17, p. 668: "Sed cui? Videtur

quod passo, quia 3. Physic, text. 22. vult Philosophus, quod actio et passio fundantur inmotu; motus autem est in passo...;" ibidem p. 675: "... dicit ibi Philosophus de actione,quod est opus et finis hujus, scilicet activi; opus autem et finis hujus est ipsa formaabsoluta in passo, licet ut fluens, loquendo de agente per motum ... ille autem motussecundum Commentatorem realiter est forma fluens <... 3 Physic, commento 4; 5Physic, commento 9 > .

15 Averroes, In 3 Phys. comm. 18, t. 4, fol. 92V G: "Et cum sit manifestum quod motoragit per suam formam, et secundum quod est in actu, et motum movetur, secundum quodest in potentia, dissoluitur quaestio, in qua dicitur, vtrum motus sit in motore aut inmoto;" cf. In 5 Phys. comm. 9, t. 4, fol. 215r A: "Motus igitur habet duplicemconsyderationem..."

16 Vide supra, L 45.25, n. 14; citatio videtur esse mendosa.

45.27 quando, enim, dicitur in tercia autoritate quod cui insunt, scilicet,hec passio et actio, est motus, Diceretur quod verum est vnum subiectiueet alterum terminative. Sed istam sentenciam non teneo pro nunc, turnquia argumenta statim facta concludunt contra istum modum dicendi,turn quia ista sentencia, in quantum valet pro solucione, est contraprincipia illius doctoris expresse; licet, enim, in primo suo libro,distinccione .20., questione prima, ponat quod respectvs terminatur adabsolutum, non, tamen, ad quodcunque absolutum, sed prescise ad illudabsolutum quod est subiectum respectvs sibi oppositi;17 nunc, autem,secundum ipsum, sicut patebit in articulo sequenti, motus siue formafluens - quod idem est, apud eum - non est subiectum respectvs oppositiactioni, puta, passionis, et per consequens. eciam secundum eum, nonpotest dici quod actio sit in motv sicut in termino, vel terminative, nisiabutendo significato vocabuli.

45.28 Dico, ergo, aliter ad istas autoritates; ad cuius euidenciam estsciendum quod motus et passio de genere passionis sunt idem realiter, turnquia, sicut 'risibile' est proprie passio hominis, non obstante quod suntidem realiter, ita passio ipsius motus. et passio fundatur in motv, sicutpropria passio in suo subiecto et, hoc viso, facile est ad omnes autoritatesrespondere.

45.29 Ad illam autoris .6. principiorum diceretur quod verum est quodomnis actio in motv flrmatur, vel sicut in termino vel sicut in subiecto. etquando dicitur quod non flrmatur nisi sicut in subiecto, illud negaretur,sed sufficit quod firmetur sicut in termino.

45.30 Ad aliam, tercio phisicorum, dico quod passio fundatur in motv,sicut propria passio in suo subiecto, sicut in suo termino fundatur actio inmotv; et concede in isto intellectu quod actio et passio in motv flrmantur;per idem [per] ad terciam. et hoc sufficiat quantum < ad > istum arti-culum.

45.31 Quantum ad quartum articulum, vtrum, videlicet, actio sit inagente vel in passo, dico quod actio de genere actionis est in agente etnullo modo in passo. et licet ista conclusio videatur satis manifesta esse,probo, tamen, earn aliquibus racionibus et primo arguo sic: In quocunqueest fundamentum et racio fundamenti, in illo est respectvs. ista videtur

17 Scotus, In I Sent. (Opus Oxoniense), d. 20, q. un., t. 10, p. 204: "Respondeo, dicoquod etsi idem absolutum, quod est potentia sit in Patre et Filio, non tamen sub rationepotentiae quantum ad actum notionalem est in utroque, quia non est sub ratione prioris adilium actum, et potentia sive principium requirit ordinem prioritatis ad terminum."

317


esse manifesto quia inpossibile est respectvm esse in aliquo subiecto nisi ineodem subiecto sit propria racio fundandi ilium respectvm; sed potenciaactiua est in agente et est fundamentum illius respectvs; ergo, et cetera,minor est manifesto quia, si aliquid aliud quam potencia actiua essetpotencia illius respectvs, puto, aliquid existens in passo, tune in passoponerentur raciones formales opposite, puto, racio formalis per quamesset fundamentum actionis et racio formalis, per quam esset, est funda-mentum passionis - quod videtur inpossibile; ergo, et cetera.

45.32 preterea, respectvs oppositi, respectv eiusdem, non possunt essein eodem subiecto. Si, enim, neges istam, negabitur omnis causalitascausarum secundarum; dicam tibi quod idem, respectv eiusdem, est pateret illius et quod iste est productus effectiue ab isto, et econuerso, et peribitomnis disputocio et omnis ordo causarum essencialiter ordinatorum; sedpassio est respectvs oppositus actioni et est in passo subiectiue; ergo,inpossibile est actionem esse in passo subiectiue.

45.33 preterea, in quocunque est aliqua forma subiectiue, illud de-nominatur tale secundum illam formam; si, enim, negetur ilia proposicio,dicam tibi quod in aliquo subiecto est albedo subiectiue et, tamen, illudnon est album - quod nichil est dictum; simpliciter, ergo, si actio sitformaliter in passo, passum inquantum huiusmodi, erit formaliter agens -quod est inpossibile; ergo, et cetera.

45.34 preterea, omne inportotum per terminum concretum relativumdependet ab aliquo. isto patet per exemplum: inportotum, enim, per istumterminum 'simile' dependet ab aliquo; quero, ergo: a quo dependetinportotum per istum terminum concretum relativum 'passum' ? aut,enim, dependet ab agente, sicut a termino quia de ilia loquor, aut solum abactione de genere actionis, aut ab actione a re que patitur. Si dicasprimum, habeo propositum. Si secundum, hoc est inpossibile quia in-possibile est perfeccius dependere tali dependencia ab inperfecciori; sedvnus respectvs, cuiusmodi est actio (73V73V) inperfeccior est quam vnumcompositum ex respectv et absoluto, cuiusmodi est passum; ergo, etcetera.

45.35 Si des tercium, tune idem dependet a seipso quia res paciens cumpassione nunc tenet vnum extremum opposicionis; dependet ab ipsamet repaciente cum actione vt tenet alterum extremum opposicionis; sed illud estinpossibile; ergo, et cetera. Sed contra istam conclusionem sunt autoritotesadducte contra precedentem conclusionem; prima autoritos est philosophi,tercio phisicorum vbi dicit actio et passio fundantur in motv; non est,autem, dubium quin motus sit in passo.


45.36 Item, in eodem tercio videtur frequenter dicere quod actio est inpaciente; et multe tales autoritates possent adduci quas, propter breuita-tem, obmittam quia, vna soluta, possent omnes solui.

45.37 Est ergo sciendum quod actio est quidam respectvs extrinsicusadueniens et est in agente vt in subiecto supposito, in forma, autem, queest quedam potencia actiua, ut in fundamento proprio proximo, etsimiliter, 'passio' dicit respectvm oppositum, correspondentem illi et est inpasso vt in subiecto supposito, et in potencia passiua ut in fundamentoproximo.

45.38 et vlterius, in speciali est sciendum quod agens creatum habetrespectvm ad terminum primum, siue totalem, qui dicitur 'productum', etad terminum parcialem, qui dicitur 'forma educta' vel 'inducta', siue adsubiectum illius forme, quod est passum vel transmutatum. quod, autem,isti respectvs sint alij, statim patet, turn quia termini sunt alij, turn quiarespectvs correspondentes econuerso sunt omnino alij. respectvs, enim,producentis ad productum est sicut dependens ad illud ad quod dependet,et hoc simpliciter secundum suum esse sicut simpliciter accipit esse.respectvs, autem, educti vel inducti, puta, forme, licet sit respectvsdependentis vel producti a producente est, tamen, alius quam respectvsproducti ad producens quia inpossibile est illud, quod dependet tanquamposterius, dependere dependencia qua dependet prius; sed prius dependetproductum cum prius capiat esse quam inductum vel eductum; ergo, etcetera, respectvs, autem, transmutabilis siue passi ad transmutantem nonest respectvs dependentis secundum esse quia secundum suum esseconcurrit cum agente, vel cum causa, nee accipit simpliciter esse ab ipso,sed tantum accipit esse secundum formam que inducitur.

45.39 istorum, autem, trium respectvum ex parte agentis, duo primi nonsunt extrinsicus aduenientes quia vel agens non habet relacionem realemad productum vel eductum, sicut est de deo producente creaturam, vel, sihabet, necessario sequitur fundamentum, posito termino. respectvs,autem, qui est ad passum, est extrinsicus adueniens quia bene possibile estactiuum et passiuum esse et eciam approximata et, tamen, non habereilium respectvm, utpote si est aliquod inpediens; et secundum hoc patet inquo sit subiectiue passio de genere passionis quia non est in forma fluente,sed in corumptivo illius forme.

45.40 Ex istis aliqualiter patet equiuocacio multiplex illius nominis'passio', 'actio'. vno, enim, modo dicitur de operacione prout intellecciovel volicio dicitur 'operacio' et, tamen, secundum veritatem, vtrumque estqualitas. alio modo, 'actio' dicit per se habitudinem vel respectvm et


quandoque accipitur hoc nomine 'actio' pro respectv producentis adproductum, sicut dicitur pater esse 'causa agens' filij, quandoque prorespectv inducentis ad inductum vel eductum, ut calidum dicitur esse'causa caloris' in ligno; aliquando, autem, accipitur pro re acta includendo,tamen, ilium respectvm quem exprimit hoc: quod est ab alio, et tuneracionabiliter potest dici quod in ista quinta significacione, 'actio' inportatrespectvm ilium et connotat illam rem actam et tune, racione connotati,non esset querendum ad quod genus pertinet quia potest pertinere ad totgenera quot formaliter causata in passo sunt ab agente.

45.41 quod, autem, philosophus aliquando accipiat 'actionem' in istasignificacione patet per philosophum, tercio phisicorutn, vbi dicit deactione quod est opus et finis huiusmodi, scilicet, actiui;18 opus, autem, etfinis est ipsa forma absoluta in passo, licet ut fluens. vnde dicit ibidemphilosophus quod motus est actus actiui et passiui, actiui (73v/74r) vt abipso, passiui ut in ipso. eciam accipitur respectv transmutacionis, iuxtaillam descripcionem autoris .6. principiorum: actio 'est secundum quam inid quod subicitur agere' dicuntur.19 actio, secundum primam significacio-nem, est forma absoluta; secundum secundam et terciam, est respectvsintrinsicus adueniens et sic proprie pertinet ad genus relacionis; secundumquintam, est genus distinctum; secundum quartam, pertinet actio, quan-tum ad connotatum, ad aliquod genus absolutum, puta, ad quantitatem velqualitatem, vel secundum quod passum transmutatur.

45.42 Ex istis visis, patet ad omnes autoritates que possunt adducicontra istam conclusionem. prima, enim, autoritas, cum aliquibus alijs, estexposita in precedenti articulo. Ad secundam, dicendum est quod philo-sophus accipit ibi 'actionem' secundum quartam accepcionem, videlicet,prout dicit de re acta et sic certe verum est quod non est in agente, sed inpasso. et illud de isto articulo sufficiat.

45.43 De quinto articulo, vtrum, videlicet, actio sit coequeua agenti?Dico quod de agente possumus loqui dupliciter: est, enim, quoddamagens, quod subest motvi et transmutacioni, et aliud, quod non subestmotvi et transmutacioni; loquendo, autem, de agente secundo modo dicto,dicendum est quod actio illius agentis est sibi coequeua; huiusmodi,autem, agens est deus cui inpossibile est aliquid de nouo aduenire nisi perpredicacionem de quo modo adueniendi dictum est superius in diuersis

18 Aristoteles, Phys. 3, 2 (201b26-31), t. 22, p. 387: "Et motus quidem actus quidemvidetur esse (imperfectus autem:) causa autem est, quoniam imperfectum est quodpossibile, cujus est actus motus."

19 Sex principiorum, p. 38, lines 14-15.

320

capitulis. Si, autem, loquamur de agente prime modo dicto, sic videturmichi quod intellectus non capit quod actio sit coequeua tali agenti et hocsupposita prima conclusione istius capituli, videlicet, quod actio realiterdistinguatur ab agente. Istud probo primo sic: inpossibile est per naturam,ilia, que sunt inseparabilia in intelligi, esse separabilia in esse; istaproposicio est euidens quia, ipsa negata, sequitur quod intellectus nonpossit intelligere sicut est in re; sed actio et passio sunt inseparabilia inintelligi, sicut manifestum est de se; ergo, actio et passio sunt < in > se-parabilia in esse. sed, per te, actio est coequeua rei que potest agere; ergo,semper correspondet sibi passio; sed passio non est in aliquo nisi illudacquirat vel deperdat aliquid; ergo, eque acquiritur vel deperditur aliquidquando nichil deperditur vel acquiritur, sicut quando aliquid deperditurvel acquiritur; sed hoc est inpossibile; ergo, illud ex quo sequitur.

45.44 preterea, aut isti actioni correspondet aliqua passio, aut non. Sinon, ergo non est res relativa quia omnis res relativa requirit aliquemterminum; nichil, autem, potest assignari terminus actionis nisi passio. Sisic, aut ilia passio est coequeua rei que patitur, ita quod illi actioni sempercorrespondet eadem passio, aut non est coequeua sed correspondet illiactioni alia et alia passio. primum non potest dari quia tune, illud quodsemel pateretur, pateretur quamdiu esset in rerum natura - quod videturabsurdum. nee secundum potest dari quia videtur inpossibile terminumalicuius respectvs corumpi nisi corumpatur respectvs qui ad iliumterminum terminatur. et breuiter loquendo secundum istam viam,oporteret concedere vel quod nunquam ignis posset agere in stupam, nisiquando inciperet agere a principio sui esse, vel quod esset aliqua actio cuinullus terminus nee aliqua passio corresponderet - quorum vtrumque estinpossibile. et non dubito, nee valet motiuum quod adducunt aliqui adprobandum quod sit coequeua agenti; dicunt, enim, quod si non essetcoequeua, sed adueniret ex tempore, quod tune, omne agens mutareturcum nunc reciperet illam rem quam prius non habebat; sed illud non cogitquia, si tu dicas mutari omne illud quod nunc recipit aliquem respectvmquern prius non habebat, sic non est inconueniens omne agens creatummutari; sed illud non est nisi abuti significato vocabuli quia nichil diciturproprie mutari nisi aliquam rem absolutam de nouo recipiat. et illud dequinto articulo sufflciat.

45.45 De sexto articulo dico quod actio non infert passionem sicut suumeffectum de genere passionis. illud probo primo sic: omnis causa cor-poralis equiuoca excedit in perfeccione suum effectum; ergo, si actio degenere actionis (74r/74v) esset causa passionis, esset causa equiuoca;igitur, excederet passionem in perfeccione; illud est inpossibile quia actio

321


et passio non dicunt perfeccionem; nunc, autem, inpossibile est quod interilia, que non dicunt perfeccionem, sit excessus in perfeccione; ergo, etcetera.

45.46 Preterea, causa naturaliter precedit effectum; sed actio nonprecedit passionem; ergo, et cetera, maior est manifesta; minorem probo:quia, si sic, non repugnaret actionem sine passione esse - quod manifesteest falsum et in articulo precedenti multipliciter inprobatum.

45.47 Preterea, nulla causa, secundum suum totum esse - quod dicopropter illud quod subicitur relacioni - dependet a suo effectu; sed actio setota dependet a passione; ergo, et cetera, maior est de se euidens quia,dando oppositum, sequitur quod poneretur circulacio in essencialiterordinatis quia, secundo metaphisice20 et primo postertorum21 manifesteinprobatur. Sed contra illud videtur expresse esse autor .6. principiorumqui, definiens passionem dicit: 'passio est effectus illacioque actionis.'22

45.48 Preterea, ex quo passio de nouo capit esse, ab aliquo effectiuecapit esse; quero, ergo: a quo ? aut ab ipsa actione aut a subiecto actionis.Si detur primum, habetur propositum. Si secundum, hoc videturinconueniens quod, videlicet, calor non possit producere alium caloremnisi tali passione mediante. Ad primum istorum dico quod ibi accipitabstractum pro concrete et tune, accipitur ibi actio pro termino productout sit sensus: 'passio est effectus agentis.' Ad secundum dico quod capitesse a subiecto ipsius actionis et quando dicitur quod illud videturinconueniens, quod calor non possit producere alium calorem nisi talirespectv mediante, talia argumenta, licet sint facilia ad faciendum, est,tamen, difficile respondere quia qui wit sufficienter ad talia argumentarespondere, oportet naturam rei inquirere. dico, ergo, quod nullum estinconueniens, ymmo pocius est necessarium quod calor non possitproducere calorem nisi tali respectv mediante.

45.49 Ad cuius euidenciam est sciendum quod, si esset aliquod agensperfectissimum, cui passum sine resistencia subiceretur, nee esset aliquaindisposicio ex parte medij, tune, secundum veritatem, in tali passo,respectv talis agentis, non esset necesse ponere talem respectvm de generepassionis, licet respectvm producentis ad productum, qui est intrinsicusadueniens, necessario resultaret. racio est ista: quia, casu posito, nullumprincipium dispositorium ponere oporteret, sed in instanti formam

20 Aristoteles, Mela. 2, 2 (994al-994b30); vide supra n. 6 huius capituli.21 Aristoteles, An. post. 1, 4 (73blO sqq.).22 Sex principiorum, vide supra L 45.18, n. 9.

322

producendam induceret; nunc, autem, non est sic; ergo, omne agensnaturale in agendo patitur quia paciens naturaliter appetens suum esse,ipsum nititur conseruare, et ideo, agenti resistit in agendo. et ideo, estquod forma corumpenda, specialiter accidentalis, non corumpitur ininstanti, sed in tempore, gradus post gradum; necesse est, ergo, ponerequod introducatur aliqua forma in ipsum passum, que sit inpossibilisalicui gradui forme corumpende et non omnibus, et iterum aliam, que sitinpossibilis alteri gradui vel duobus alijs, et vltra, quousque sufflciant adformam corumpendam. illam, autem, formam corumpendam ego vocoilium respectvm extrinsicus aduenientem de predicamento passionis. non,enim, potest poni quod ilia forma, que est incompossibilis vni graduiforme corumpende vel duobus, non, tamen, omnibus, sit tota formaintroducenda vel aliqua pars eius quia cum ilia forma introducenda sitcontraria forme corumpende cum motus sit de contrario in contrarium.ipsa tota et quelibet pars eius est incompossibilis toti forme corumpende,cum inpossibile est, sicut probatur, secundo de generacione, capitulo demutacione,23 duo contraria, siue intensa, siue remissa, esse in eodemsubiectiue et, per consequens, secundum hoc oporteret ponere quod inprimo, in instanti in quo calidum agit in frigidum, vel econuerso, eciam sivtrumque esset in summo, quod tota caliditas, vel tota frigiditas,corumpitur - quod sensu et experiencie manifeste contradicit. agens,ergo, primo inducit vnam formam in passum, que est incompossibilisprimo gradui caliditatis, si passum sit calidum, et, per consequens, oportetquod ille gradus corumpatur; postea vero, secundum quod agens preualetsupra passum, inducit aliam, que est incompossibilis duobus (74v/75r) veltribus alijs et tune, omnibus illis gradibus coruptis, forma absolutacontraria inducitur; et illam formam sic primam, voco 'passionem degenere passionis'. et hec de isto articulo sufflciant, alias de ista materiatractaturus.

45.50 De septimo et vltimo articulo, qui querit. vtrum paternitas, que estrelacio producentis ad per se productum, fundetur super actionem degenere actionis? dico absolute quod non; mirum, enim, videtur quodvnquam petrvs aureoli hoc vertit in dubium,24 turn quia manifestum est adsensum quod actio de genere actionis est quando paternitas non est, turn

23 Aristoteles, De gen. vide supra L 40.11, n. 7.24 Petrus Aureolus, Scriptum super I Sent. d. 7, sect. 19, ed. E. M. Buytaert, t. 2,

p. 853, lines 62-63: "constat quod Deus Pater est producens aeternus et est actio pura inproducendo;" ibidem, p. 861, lines 18-19: "... videtur [sc. Bonaventura] sensisse quodpotentia generandi non est nisi ipsemet actus."

323


quia actio est quid transiens et successiwm - paternitas, autem, est quidpermanens; tamen, quia nulli est dubium quin paternitas sit quando actiode genere actionis non est, tune arguo sic: Inpossibile est respectvm essesine fundamento; sed paternitas est quando actio non est; ergo, inpossibileest actionem esse eius fundamentum.

45.51 Prima proprietas actionis, quam ponit autor .6. principiorum, estquod actio recipit contrarietatem,25 circa quam aduertendum quod interactiones aliquas est contrarietas proprie dicta et inter aliquas non. iste,enim, actiones que habent incompossibilitatem simultaneitatis que, tamen,eidem subiecto possunt inesse alternatim, proprie sunt contrarie;cuiusmodi sunt 'secare' et 'plantare'; iste, enim, due actiones posite sunt ineodem genere et maxime se distant et mutuo se expellunt et eidemsubiecto vicissim insunt. alie, autem, actiones non sunt proprie contrarie,sed large et inproprie, accipiendo 'contrarietatem' pro inpossibilitateessendi simul; cuiusmodi sunt 'calefacere' et 'frigescere'. non, enim,possunt iste due actiones simul et semel inesse eidem subiecto et pro tantopossunt dici 'contrarie', sed quia non possunt inesse eidem subiectosuccessive nisi extendendo hoc nomen 'subiectum' ad subiectum propriedictum - cuiusmodi est frigiditas et caliditas - et ad fundamentum eiusquod est receptiuum caliditatis et frigiditatis, ideo inproprie possunt dici'contrarie'.

45.52 secunda proprietas est quod actio recipit magis et minus, ad cuiuseuidenciam est sciendum, sicut dictum est in articulo inmediateprecedenti, quod cuilibet actioni correspondat aliqua passio, sicut propriusterminus; nunc, autem, est aliqua passio — est incompossibilis vni graduiforme contrarie expellendum - et aliqua, que est incompossibilis duobusvel tribus; ilia, ergo, actio, que correspondet passioni que est incompossi-bilis tribus vel duobus gradibus est magis actio quam ilia que correspondetpassioni que solum est incompossibilis vni gradui, sicut et hec passiomagis est passio quam ilia, et in hoc tota sentencia istius capituliterminatur. et quia omnia que sunt dicta de actione possunt dici depassione, 'quadam prolacione non recta, sed' leui 'transmutacione',secundum autorem .6. principiorum,26 ideo, causa breuitatis, ilia que inisto capitulo dicta sunt eciam de illo predicamento sufficiant; quare, etcetera.

25 Sex principiorum, p. 41, line 3: "Recipit autem facere et pati contrarietates..."26 Ibidem, p. 41, lines 13-14: "... quedam vero prolatione non recta sed in trans-

mutatione."

324

CAPITULUM QUADRAGESIMUM SEXTUM

CAPITULUM QUADRAGESIMUM SEXTUM:EST DE PREDICAMENTO QUANDO

46.01 Nunc, igitur, post hoc restat de predicamento quando pertractare.Et sciendum quod de isto predicamento pauca potui reperire, nee in dictisdoctorum nee in dictis autorum et licet inter autores alios, autor .6.principiorum de isto predicamento plura dixerit, tamen, eum sequi nonintendo, et hoc quia michi videtur quod ipse de isto predicamento, sicuteciam de alijs, salua eius reuerencia, insufficienter tractauit. nam, volensponere conuenienciam inter 'tempus' et 'quando', dicit quia, sicut partestemporis sibi invicem sine mora succedunt, similiter eciam ipsiusquando;l postea vero, satis cito ponens proprietates ipsius quando, interalias dicit quod quando nichil est contrarium; istam, autem, proprietatemipse probat per talem racionem: quia inpossibile est contraria simul esse ineodem subiecto; sed quando - preteritum et futurm et presens - sunt ineodem subiecto, et tune conclvdit quod ipsi quando nichil est contrarium.2

Istud, autem, adduce vt videatur quam parui ponderis sunt verba sua;primo, enim, in istis verbis paucis sibi ipsi, ut (75r/75v) videtur, contra-dicit nam inpossibile est alicuius successivi plures partes simul esse; sed,per ipsum, quando est ita successivum sicut tempus; ergo, et cetera.

46.02 preterea, tempus preteritum, futurum, et presens, inpossibile estsimul esse et oritur ilia repugnancia propter hoc, quia tempus successivumest; sed quando, per te, est successivum; ergo, et cetera. Si dicas, quandopreteritum, futurum, et presens esse idem, tune magis euidenter centra-dices nam manifestum est quod illud, quod est permanens et manens,idem numero et non variatum, potest coexistere pluribus partibus. Sed,ista responsione data, quando esset huiusmodi; ergo, et cetera.

46.03 preterea, ilia racio non est nisi quedam sophisma, peccans perfallaciam consequentis. vnde, enim, sequitur: vnum quando non contra-riatur alteri, ergo quando nichil est contrarium ? non, enim, plus sequiturquam si diceretur: vna albedo non contrariatur alteri, ergo albedini nichilest contrarium - infra, enim, eandem speciem nunquam est contrarietasrequirenda. nunc, autem, certum est quod vnum quando non distinguiturspeciflce ab alio quando, non plus quam tempus preteritum distinguiturspeciflce a tempore presenti vel future.

1 Sex principiorum, p. 43, lines 17-18: "Amplius autem, quemadmodum et temporispartes sibi sine mora succedunt, similiter et quando..."

2 Ibidem, p. 44, lines 8-11: "Quando quoque nihil est contrarium; etenim quando quodex presenti est, unum et idem ex future et preterite est; impossibile autem erit duas deeodem predicari contrarietates individuo."

325


46.04 Sic, igitur, dimisso isto autore et vijs eius circa illud predi-camentum, sic procedam: primo, investigabo: quid est ipsum 'quando1

secundum quod michi videbitur? secundo, inquiram: vtrum distinguaturrealiter a rebus absolutis? tercio, viso quod sic, ponam opinionem hokamcontrariam, cum suis motiuis per que nititur probare quando non distin-gui a rebus absolutis; quarto, soluam raciones eius; et quinto, proprietatesipsius quando pertractabo.

46.05 Circa primum aduertendum est quod mensure se habent induplici differencia: quedam, enim, sunt mensure quidditative, hoc est,mensurantes quidditatem rei; quedam, vero, quantitative, hoc est, mensu-rantes quantitatem rei. mensure, autem, mensurantes quidditatem rei sehabent in duplici differencia quia quedam mensurant quidditatem reiextrinsice et quedam intrinsice. mensura, autem, mensurans quidditatemrei extrinsice, semper est in eodem genere propinquo cum re mensurata etex ilia mensuracione resultat aliqua relacio inter mensuram et mensura-tum, et hoc ex vi huius; et de ista mensura loquitur philosophus, nonometaphisice? dicens quod in quolibet genere oportet ponere vnum quodsit metrum et mensura omnium illorum que sunt in illo genere, sicut ingenere coloris, albedo, et in ponderibus, vncia. manifestum est, enim,quod albedinis ad nigredinem - propter hoc quod albedo excedit inperfeccione nigredinem - non resultat aliqua relacio inter albedinem etnigredinem, quod maxime verum est de relacione reali.

46.06 secunda, autem, mensura mensurans quidditatem rei intrinsice,quandoque est in eodem genere cum mensurato, quandoque non. hocpatet de sciencia que habetur de ligno vel de lapide et de sciencia que habetpro obiecto aliam scienciam, quod inter talem mensuram et mensuratumoportet ponere relacionem realem, saltern in altero extremo, sicut dictumest supra de predicamento relacionis.4 et de ista mensura loquitur philo-sophus, quinto metaphisice, capitulo de ad aliquid, in tercio modo rela-tivorum.5

46.07 Mensure, vero, mensurantes quantitatem rei se habent in duplicidifferencia quia quedam mensurant quantitatem intrinsicam et quedamextrinsicam. voco, autem, hie 'quantitatem intrinsicam' illud per quodaliquid est quantum et extensum, de qua superius in predicamento quan-

3 Aristoteles, Meta. 10, 1 (1052b32), p. 558: "In omnibus autem his, metrum, etprincipium unum aliquid et indivisibile."

4 Vide supra, L 43.04, 43.05, 43.06.5 Aristoteles, Meta. 5, 15 (1020b30), p. 316: "Alia ut mensurabile ad mensuram, et

scibile ad scientiam, et sensibile ad sensum."

326


titatis satis dictum est.6 quantitatem, autem, extrinsicam voco duracionemrei. prima mensura est sicut vlna respectv panni, de qua dictum est suprain capitulo de relacione.7 secunda mensura est motus primi mobilis quernvocaui supra 'tempus', et de ista mensura loquitur philosophus, quartophisicorum, dicens tempus esse mensuram motus secundum prius etposterius;8 ille, enim, motus est regulatissimus et est metrum et mensuramotuum inferiorum et duracionis cuiuscunque rei existentis infra speramactiuorum et passivorum. vnde, sicut ewm est aliquid mensuransexistenciam angeli, secundum ponentes ipsum euum aliquid successivum,ita iste motus existenciam istarum rerum inferiorum. ex tali, autem,mensuracione oritur quidam respectvs in re mensurata quam quidemrespectum ego voco 'quando1 vel 'quandoleitatem1 et huic alludit iliadiffinicio ipsius (75v/76r) 'quando' quando dicitur quod quando est illudquod ex iacencia temporis reliquitur. ex hoc, igitur, potest ipsum quandovel quandoleitas describi, vt dicatur quod quando est quod quidem in retemporal! existens subiectiue, derelictus siue causatus a tempore inquantum ipsum tempus est mensura ipsius rei temporalis. et illud deprimo articulo sufflciat.

46.08 Circa secundum articulum est videndum si 'quando1 distinguitur arebus absolutis; secundo, vero, videndum est propter quid. De primo, nonvidetur nisi quedam proteruia; negare, enim, quod in quolibet predica-mento non sit reperire aliquam rem distinctam ab alijs rebus omniumaliorum predicamentorum est negare totam philosophiam et multassciencias particulares que tractant de istis predicamentis. eadem, enim,facilitate qua tu negas in predicamento quando esse aliquas res distinctas asubstancia et qualitate, negabo ego tibi quod in predicamento qualitatisnon sunt alique res distincte a substancia; sed dicam quod vna substanciase ipsa et non per aliquid extrinsicum est alba, et alia se ipsa nigra; nonvidetur, eciam racio quare angelus, et eciam deus, non subsistent motviprimi mobilis, sicut cetere res create, ex quo ex tali adiacencia velsubiacencia; nulla res in re subiacente relinguitur; tenendum est, ergo,tanquam certum, quod illud quod inmutatur per quando est aliquidrealiter distinctum ab omnibus rebus absolutis et ab omnibus rebusrelativis aliorum predicamentorum. alique, autem, raciones prius tactepossent adduci ad ostendum propter quid, sed ad presens pertranseo quiaalibi intendo prolixius de isto predicamento pertractare.

6 Vide supra, cap. 41.7 Vide supra, cap. 43, prasertim L 43.05.8 Aristoteles, Phys. 4, 11 (220a24-25), t. 22, p. 478: "Quod quidem igitur tempus

numerus motus secundum prius et posterius sit..."

327


46.09 Quantum ad tercium articulum restat ponere opinionem quenegat quando rem distinctam a rebus absolutis inportare. vnde diciturquod 'secundum opinionem aristotilis' illud predicamentum non est nisiordinacio aduerbiorum quibus conuenienter respondetur 'per hoc inter-rogatiuum "quando?"' vnde, quando 'non inportat aliquam rem distinc-tam a substancia et qualitate; sed inportat easdem res, quamuis non nomi-naliter, sed aduerbialiter.'

46.10 Pro ista opinione arguitur primo sic: nam 'si quando sit talis resinherens rei temporali, cum non plus debeat poni talis res respectv vniustemporis quam respectv alterius, ergo, respectv temporis futuri est talisres. consequens est falsum quia, si sit talis res in illo quod erit eras, sinequa non potest dici quod erit eras, sicut non potest aliquid esse album sinealbedine, ergo, respectv cuiuslibet instantis illius temporis in quo erit, eritaliqua talis res in isto et tune, cum ilia instanti ponantur infinita,' sequiturquod tales res erunt infinite.

46.11 Preterea, 'illud fuit in infinitis temporibus et in infinitisinstantibus; ergo, in eo sunt tales res infinite derelicte. et si dicatur quodilia instancia non sunt in actv, contra hoc: quia, aut aliquod instansnunquam fuit in actv, aut nullum; si nullum, ergo, nichil est instans, et sialiquid, et non plus vnum quam reliquum, ergo infinita fuerunt in actv.

46.12 'Preterea, de omni re contingit determinate dicere quod est velnon est; ergo, in illo homine, vel est determinate talis res, et accipio illamrem que debet dereliqui ex adiacencia crastine diei, vel non est in illohomine.9 si est in ipso, ergo hec est determinate vera: "homo erit eras;'1 sinon est in eo, ergo sua opposita erit determinate vera - que videntur essecontra aristotilem, qui in futuris contingentibus negat determinatam veri-tatem.'10

46.13 Item, arguitur 'theoloyce: aut, enim, in illo homine est talis res,aut non est in eo; si est in eo, et sequitur formaliter: talis res, respectvcrastine diei, est in isto homine, ergo iste homo erit eras, sicut sequiturformaliter: in isto subiecto primo est albedo, igitur hoc est album, et ante-cedens illud; ita, res est in illo homine, est necessarium et sic verum -quod non potest contingere, eciam per potenciam diuinam, quin postea sitverum dicere: "hec res fuit in illo;" ergo, semper necessario erit verumdicere: "iste fuit futurus in ilia die" et, per consequens, deus non potestfacere quin erit in ilia die' - quod videtur hereticum. 'Si, autem, ilia res

9 em. ms. vel non est in illo homine bis.10 Aristoteles, De interp. 9 (18a33-19b4), p. 13, line 17 - p. 18, line 4.

328


non sit in isto homine, ergo hec erit necessaria postea: "ilia res non fuit inisto homine, ergo non fuit futura in isto homine;" et antecedens estnecessarium, ergo consequens et, per consequens, deus (7 6V 7 6v) nonpotest continuare vitam istius hominis vsque ad diem crastinam' - quodabsurdum est.

46.14 'Item, si quando sit talis res, tune, sicut aliquid est calidum percalorem, ita illud tempore esset tale per talem rem et, per consequens,sicut inpossibile est esse aliquid calidum sine calore, ita inpossibile essetaliquid esse tale sine tali re inherente sibi; sed consequens est falsum namhec est vera: "antichristus erit ante diem iudicij" et, tamen, in antichristo,cum sit nichil, non est talis res.'

46.15 'Preterea, si in illo homine, qui fuit heri, est talis res derelicta, perquam dicitur fuisse heri, sicut lignum est calidum per calorem, ergoinpossibile est quod hec sit vera: "iste homo fuit heri" sine tali re, sicutinpossibile quod lignum sit calidum sine calore; sed hoc videtur falsumquia nullam contradiccionem includit quod deus conseruet ilium homi-nem sine ilia re quia potest per potenciam suam absolutam istum homi-nem conseruare et illam rem destruere. ponatur, ergo in esse et tunequero: aut iste homo fuit heri aut non ? si fuit, ergo vere fuit heri sine talire; ergo per illam rem "quando" non dicitur fuisse heri - quod estintentum. si non fuit, contra: proposicio est de preterita et talis est neces-saria, ita quod deus non potest facere quin hoc fuerit, ex quo fuit.' propterista, ergo, tenet iste conclusionem predictam.

46.16 Circa quartam restat ostendere quod iste raciones non concludunt.Ad cuius euidenciam, propter omnia ista argumenta est sciendum quod,sicut dictum est supra de passione de predicamento passionis,11 quodpassio continue succedit passioni et eodem modo actio sibi correspondenspro termino, ita quod actio presentialiter existens in subiecto denominatipsum agens, ita quod verum est dicere 'hoc agit,' demonstrandosubiectum illius actionis; actio, autem, preterita non denominat ipsum nisipro preterite, ita quod propter actionem nunc in actv existentem, posteaverum est dicere quod 'hoc egit' vel 'produxit', que quidem predicacio nonrequirit aliquam rem actualiter existere in subiecto quocunque modo, sedfuisse. similiter, actio que est futura non denominat nisi pro future, itaquod, si ista proposicio sit contingens 'hoc aget' vel 'producet', hec eritcontingens. actio de genere actionis erit subiectiue in hac re, et hoc semper

11 Scilicet, cap. 45 (de actione) vide praesertim L 45.52 "omnia que sunt dicta deactione possunt dici de passione."

329


loquendo de re creata, que predicacio non requirit aliquam rem huicsubiecto inesse, sed tantum posse inesse pro futuro; ita proporcionaliterymaginandum est de ipso quando.

46.17 non, enim, est ymaginandum quod ex die crastina relinquatur inme aliquod accidens quod vocatur 'quando1, vel ex septimana preterita,vel ex anno preterite, sed sicut tempus transit, ita et ipsum quando, itaquod in nulla re temporali est nisi vnum quando actualiter. vnde, istapredicacio 'hoc', denotando sortem, 'fuit heri' non verificatur propteraliquod accidens actualiter existens in sorte, sed propter aliquod accidensquod infuit, quod vocabatur 'quando' vel 'quandoleitas'.

46.18 similiter, eciam ista predicacio de futuro: 'sortes erit eras' estpossibilis quia contingens est ad vtrumque talem rem sibi inesse. et perhoc dico ad primum argumentum quando dicitur quod 'non plus debetponi talis res respectv vnius temporis quam respectv alterius' temporis;patet quod hoc est simpliciter falsum, ymmo non est ymaginabile12

quomodo illud, quod non est, sicut tempus preteritum vel futurum, possitaliquam rem in re temporali relinquere. Sed quidquid sit de hoc, adhucvidetur difficultas argument! remanere quia, cum contingat aliquodtempus pertransire, et in illo tempore sint instancia infinita, et respectvcuiuslibet instantis sit ponere talem rem, sequitur ad minus quod in ilia refuerint infinite res - quod inpossibile videtur. Si teneretur illud quoddictum est in predicamento quantitatis, quod, videlicet, in continue sintfinita indiuisibilia et quod continuum componatur ex finitis indiuisibili-bus, et tempus eciam, per consequens,13 tune statim esset negociumexpeditum, et istam viam ego puto bonam et facilem.

46.19 vt, tamen, habeat argumentum quidquid potest habere, teneaturvia communis, et tune dico ad argumentum quia instancia non sunt inactv in tempore, sed solum in potencia. proporcionaliter eodem modosicut in tempore sunt infinita instancia, ita concede in quando infinita et,per consequens, sicut in tempore fuerint infinite res, ita in ilia re temporalifuerint infinite res; in tempore, autem, non fuerint infinite (76v/77r) resnisi in potencia; ergo, et cetera, et tune, ad probacionem que innuiturcontra illud posset concedi vtrumque, videlicet, quod nullum instans fuitin actv, dico 'in actv diuiso,' et tune consequencia ilia non valet, nulluminstans est vel fuit in actv, ergo instans nichil est quia, si aliquodcontinuum duraret perpetue, absque hoc quod diuideretur, verum esset

12 em. ms. ymaginabilem.13 Vide supra, L 41.68-41.77.

330

CAPITULUM QUADRAGESIMUM SEXTUM 331

dicere quod nulla eius pars vnquam fuit in actv, accipiendo 'actum' sicutprius et, tamen, non sequitur quod eius partes nichil essent; plus, enim,requiritur ad illud consequens inferendum, videlicet, quod partes nonessent, nee in actv, nee in actv diuiso, nee in actv distincto.

46.20 nunc, autem, licet non sint in actv diuiso, sunt, tamen, in actvdistincto et, per consequens, non sunt nichil et ita, in isto modo arguendi,committitur fallacia consequentis et fallacia secundum non causam utcausam. posset eciam concedi quod aliquod instans fuit in actv; sed tuneesset neganda ista consequencia; 'ergo, omne instans fuit, vel est, in actv.'

46.21 et si arguitur contra hoc: quia omnia instancia sunt eiusdemracionis et, per consequens, sicut vnum potest esse in actv, et reliquum, ettune potest vltra argui: 'hoc instans possibile est esse in actv, et hoc,'denotando aliud, et sic de singulis, 'ergo, possibile est omne instansalicuius temporis esse in actv' - et habetur intentum. Respondeo quod istaproposicio: 'possibile est esse instans esse in actv' est distinguendasecundum composicionem et diuisionem, et in sensu composito est falsa,et sic, non sequitur ex illis premissis. et in sensu diuiso est vera, et sic,sequitur ex premissis. sensus compositus est iste: 'hec proposicio estpossibilis: "omne instans alicuius temporis est in actu'" - et manifestumest quod hoc est falsum; sensus diuisus est iste: 'omne instans alicuiustemporis potest esse in actv' et ex hoc non sequitur infmita esse in actv,sed tantum in potencia. Sed, si dicatur: ex quo omne instans alicuiustemporis potest esse in actv, ponatur in esse, et reddidit idem quod prius,dico quod, si talis proposicio vera sit in sensu diuiso, non debet poni inesse.

46.22 Contra: per philosophum, possibili posito in esse, nullum sequiturinpossibile,14 dico quod verum est in sensu composito, non, autem, depossibili in sensu diuiso, sicut patet in ista: 'album potest esse nigrum,'sicut postea declarabitur in tractatv de supposicionibus.

46.23 Ad secundum: concede quod de qualibet re contingit determinatedicere quod est vel non est; ita quod, non solum disiunctiua ista estdeterminate vera, ymmo eciam altera pars disiunctiue, et tune vltra,quando dicitur quod 'in isto homine vel est determinate talis res,'accipiendo illam rem que debet dereliqui ex diei crastine adiacencia, 'velnon est in illo homine,' dico: quidquid sit de ista consequencia, quod hec

14 Aristoteles, An. pr. 1, 13 (32al8-19), p. 26, lines 13-15: "Dico autem contingere etcontingens quo, cum non sit necessarium, posito autem esse, nihil erit propter hocimpossible."

est determinate vera: ilia res que debet dereliqui ex adiacencia crastine dieinon est in isto homine - sed tune, consequencia que fit vltra nichil penitusvalet nee habet euidenciam. vnde, enim, sequitur: si ista res que debetdereliqui ex adiacencia diei crastine non est in isto homine, ergo ista estdeterminate vera: iste homo non erit eras? non, enim, plus sequitur quamsequitur: album non inest nunc subiecto, ergo hec est determinate vera:sortes non erit eras albus. non est dubium quod ista consequencia nonvalet et adhuc minus valet alia - vnde, illud argumentum inpedit seipsum,sicut manifestum est.

46.24 Ad alia argumenta, que dicit esse theoloyca, dico ad primum:quando queritur an 'in isto homine sit talis res aut non?' dico quod non;suppono, enim, quod loquatur de re que dicitur derelinqui ex adiacenciatemporis futuri quia aliter argumentum euidenciam non haberet et tune,quando arguitur vltra, quod 'si ista res non sit in isto homine, ergo erit istanecessaria postea: "ista res non fuit in homine isto"' ista proposicio debetdistingui penes amphiboliam; potest, enim, habere duos sensus, quorumvnus est verus et alius falsus. vnus, enim, sensus posset esse iste: quod istaerit necessaria: 'ista res non fuit in isto homine postea, hoc est, inquocunque tempore' et iste sensus est simpliciter falsus quia, transacto istotempore, ex cuius adiacencia debet derelinqui talis res, ista est vera: 'hecres fuit in isto homine' et in isto falso sensu sequitur ilia falsa con-sequencia que infertur - nee est (77r/77v) mirum si ex falso et inpossibilisequitur falsum et inpossibile. alius sensus est iste: ista erat necessaria: 'istares non fuit in isto homine postea,' hoc est, in toto tempore precedenti, excuius adiacencia debet talis res derelinqui, et iste sensus est verus et nonsequitur in isto sensu ilia falsa consequencia, sicut patet manifeste: sialbedo non insit nunc sorti, nee per totam noctem sequentem, verum estnunc dicere quod: 'albedo non inest sorti,' puta, per totam noctemsequentem, sed ex hoc non sequitur: 'ergo sortes non est futurus albus diecrastino,' sed est proposicio contingens ad vtrumque.

46.25 Ad aliud: patet per illud quod notatum est in principio illiusaristotili < s > ;15 non, enim, ad hoc quod ista proposicio sit vera, 'hie erat,'requiritur quod aliqua quandoleitas inerat isti, non plus quam ad hoc quodista proposicio sit vera, 'hoc erit calidum' requiritur quod aliquis calorinhereat huic, sed solum denominat talem rem sibi posse inesse. Et sidicatur quod, 'si hec est vera, hec erit eras,' sine tali re inherente, eadem

15 Aristoteles, De interp. 13 (22al5), p. 29, lines 9-11: "... illi enim quae est 'possibileesse' ilia quae est 'contingit esse,' et hoc illi convertit, et 'non impossibile esse' et 'nonnecessarium esse'."


racione potest did quod sine tali re vere fuit in tempore preterite et vereest nunc et, per consequens, frustra ponuntur tales res, Istud argumentumnon habet plus de euidencia quam illud: hec est vera: 'hoc erit calidum'sine calore sibi inherente, ergo hoc est calidum sine calore sibi inherente.et sine dubio, sicut manifestum est, istam consequenciam non valere - itanee ilia valet.

46.26 Ad aliud: patet quod ista proposicio est vera: 'hoc fuit heri' absquehoc quod aliquod quando derelictum ex adiacencia diei crastine insit huicsubiectiue. Si dicas: nunquam potest deus conseruare sortem, eciam intempore presenti, sine tali re sibi adueniente, dico quod, si hoc concedatur,ex hoc non habetur nisi quod ille respectvs est extrinsicus adueniens, quodconcedendum est et tune, illo casu posito, iste proposiciones essentconcedende: 'hoc fuit' et 'hoc est' et 'hoc erit' et iste negande: 'hoc fuit heri'et 'hoc est hodie' et 'hoc erit eras' et sic patet quod ilia argumenta nonconcludvnt.

46.27 Circa quintum videndum est de proprietatibus ipsius quando, etest prima proprietas quod quando non suscipit magis et minus. Ubisciendum quod magis et minus respiciunt intensionem et non extensio-nem. hoc patet, turn quia margarita est albior equo ita quod albedomargarite est magis albedo quam albedo equi; cum, tamen, albedo equialbedine margarite excedat extensiue, turn quia, si ita non esset, quantitassusciperet magis et minus, cum manifestum sit vnam quantitatem esselongiorem altera. licet, ergo, vnum quando, puta, correspondens dieicrastine, si posset in rerum natura manere, sit magis extensum quamquando derelictum ex vna hora quia, tamen, non haberet plures partessecundum intensionem, non diceretur magis quando quam illud quod exhora derelinquitur.

46.28 Secunda proprietas est quod ipsi quando nichil est contrarium,que proprietas sic probatur: si, enim, ipsi quando esset aliquid contrarium,aut vnum quando alteri aut aliqua alia res temporalis aliorum predica-mentorum ipsi quando; intelligence, enim, cum sint substancie, nullicontrariantur; primum non potest dari quia aut vnum quando existens inuna re subiectiue contrariatur quando existenti subiectiue in alia re, autquando existens in rerum natura contrariaretur quando non existenti -quod non16 potest esse. illud secundum non potest dari quia manifestumest quod ens et nichil non contrariantur nisi priuative, de qua contrarietatenon loquor. nee primum potest dari quia tune, illud quando quod tu

16 em. ms. tamen.

333


poneres contrariari isti, posset inesse isti subiecto in quo est per diffini-cionem contrariorum; sed hoc non est quia tune, accidens migraret desubiecto in subiectum. nee potest dici quod aliqua alia res alicuius predica-menti contrarietur ipsi quando quia manifestum est quod quandocompatitur secum quamcunque rem alterius predicamenti.

46.29 Tercia proprietas est quod quando est in omni, eo quod incepitesse - que proprietas secundum veritatem fldei falsa est, nam intelligencieinceperent esse et, tamen, in ipsis non est quando. vera, tamen, estsecundum errorem phisicorum, qui posuerunt intelligencias ab eterno, etlicet multo plura essent de isto predicamento dicenda, causa, tamen,breuitatis, ad presens de illis pertranseo (77v/78r).

CAPITULUM QUADRAGESIMUM SEPTIMUM:EST DE PREDICAMENTO VBI

47.01 Circa predicamento vbi sic est breuiter procedenduni: primo,ponenda est opinio que ponit vbi non distingui a rebus absolutis; secundo,ponetur opinio totaliter contraria, et soluentur raciones contrarie; tercio,ponam differenciam inter locum et vbi; quarto, ponam differenciam intervbi circumscriptiuum et vbi diffinitiuum et cum hoc declarabo quid debetintelligi per vtrumque; quinto, tractabo de proprietatibus vbi; et sexto etvltimo, declarabo quomodo debet intelligi ilia diffinicio loci data in quartophisicorum: 'locus est vltima superficies corporis ambigentis inmobileprimum/1

47.02 Circa primum: dicunt aliqui 'quod vbi non1 distinguitur 'a ceterisrebus absolutis1 nee in isto predicamento ponuntur alique res, distin-guendo 'res' contra signa rerum. sed secundum autoritatem philosophi inisto predicamento, solum ponuntur 'omnia ilia per que conuenienterrespondetur ad questionem factam per hoc aduerbium "vbi", ut siqueratur: "vbi est sortes?" conuenienter respondetur: "quod est in talidomo," vel "in tali"1 et ideo, videtur eis quod istas2 proposiciones - iii insumma - 'et consimiles' posuit philosophus 'in predicamento "vbi11.1

47.03 pro ista opinione arguitur sic: quia 'non videtur includere contra-diccionem quod deus destruat illam talem rem, si poneretur, nondestruendo locum, nee illud quod locatur, nee transferendo locum vel

1 Aristoteles, Phys. 4, 4 (212a20-21), t. 22, p. 435: "Quare terminus continentisimmobilis primus locus est."

2 em. ins. ista proposicio .in. infra et consimiles; cf. L 47.06, 47.07.

334

CAPITULUM QUADRAGESIMUM SEPTIMUM

locatum de loco ad locum, quo facto1 queritur: 'an illud corpus sit in istoloco vel non ? si est in hoc loco et non habet talem rem, ergo locatum estin loco sine re tali' et per consequens 'frustra ponitur' talis res. 'si non estin hoc loco, et prius fuit in hoc loco, ergo est mutatum localiter - quod estcontra positum/

47.04 Sed ista opinio simpliciter est absurda et contra intencionem aris-totilis, sicut supra in diuersis capitulis est ostensum.3 et ideo, arguiturcontra istam primo sic: quero, enini: vtrum vbi sit substancia vel qualitas?(quia in rerum natura plures res tu non potes ponere). manifestum estquod tu non diceres quod vbi sit qualitas quia tune, vbicunque essetqualitas subiectiue, illud diceretur esse in loco vel habere vbi. consequensfalsum quia non est inpossibile deum ponere hominem, in quo est albedovel nigredo vel quecunque qualitas, extra totum vniuersuni; quo casuposito, ille homo non esset in aliquo loco et, per consequens, non haberetaliquod vbi, cum vbi a circumscripcione loci procedat. nee potest dicerequod sit substancia quia, qua racione vna substancia esse vbi, eademracione et alia, et hoc loquendo de substancijs corporeis; sed manifestumest quod non omnis substancia corporea est vbi; ergo, et cetera.

47.05 Preterea, inpossibile est transire de contradictorio in contra-dictorium, nulla mutacione facta; sed omnibus rebus absolutis positis demundo, hec potest esse vera: pro instanti .b. sortes non est in loco, eciamsorte existente in rerum natura, puta, si poneretur a deo extra totumvniuersum; et pro alio instanti potest esse falsa et sua contradictoria vera,puta ista: sortes est in loco; ergo, et cetera. Si dicas quod ad hoc sufficittransitus temporis, illud non valet quia eciam si nunquam esset tempus etper potenciam diuinam cessaret motus primi mobilis et cuiuslibet orbisinferioris, nichil minus posset deus facere quod sortes esset et quod nonesset in loco, et pro alio instanti ymaginato, quod esset in loco, et tunereddiret argumentum.

47.06 preterea, contra illud quod tu dicis, quod iste proposiones iii ethuiusmodi 'cum suis casualibus' sint in predicamento vbi, arguitur sic:quia, aut tu loqueris de istis vt sunt voces vel prout sunt conceptvs; tu nonpotes dicere quod ille voces sint in predicamento vbi quia deus posset depotencia sua absoluta destruere totam mundi machinam, reseruandoprimum mobile et vnum hominem ponere extra primum mobile; quofacta, tamen, nullum vbi esset cum nichil esse in loco et, tamen, ille homoposset formare istas voces sicut prius. et si dicas quod non, quia tune non

3 Vide supra, L 44.09, n. 5.

335


esset aer qui, tamen, requiritur ad hoc quod sit vox - cum vox non sit nisiquedam fraccio (78r/78v) aeris - Istud non valet nam catholicicommuniter concedunt quod in patria erit laus vocalis et, tamen, non eritibi aer, et ideo oportet consequenter negare philosophos in hoc loco.

47.07 Eodem modo potest argui quod conceptvs quicunque non possuntponi in predicamento vbi et tune, potest sic formari vna racio: illud nonest in predicamento vbi, quo posito in rerum natura, non contingitrespondere per 'vbi' ad questionem factam de illo per 'quid?'; sed adquestionem factam per 'quid?' - denotando .iii. et huiusmodi proposi-ciones cum suis casualibus - non contingit respondere per 'vbi'; ergo, etcetera, maior est euidens, deducendo in omnibus predicatis; minor eciampatet quia, siue iste proposiciones cum suis casualibus accipiantur provocibus siue pro conceptibus, patet quod tarn tales voces quam conceptvspossunt esse absque hoc quod aliquod 'vbi' sit; ergo, et cetera.

47.08 Dico, ergo, quantum ad secundum, quod in predicamento vbiponuntur quedam res distincte realiter ab omnibus rebus absolutis et abomnibus vocibus et conceptibus, vnde ille res, que ponuntur in isto pre-dicamento, sunt quedam relatiua extrinsicus adueniencia et dicunturrespectvs 'extrinsicus aduenientes' quia, positis extremis, non necessarioponuntur, sicut patet de isto spacio .a. et de sorte; potest, enim, essespacium .a. et sortes in rerum natura absque hoc quod sortes locetur velsituetur in spacio .a. Per hoc respondeo ad argumentum: concedemaiorem quod deus de potencia sua absoluta potest destruere illam rem,non destruendo locum, accipiendo 'locum' pro 'vltima superficie corporisambigentis', nee destruendo locatum, accipiendo locatum' pro re absolutasubstrata respectvi et non pro absolute et relativo, quia sic essetinpossibile, nee eciam transferendo locum vel locatum de loco ad locum.Et quando queretur vltra, hoc posito: vtrum sit in loco vel non ? dico quodnon est in hoc loco; et quando infers quod tune est mutatum localiter,quod est contra positum, Respondeo et dico quod hec proposicio: 'estmutatum localiter' potest intelligi dupliciter: aliquid, enim, dicitur mutarilocaliter 'positive' et aliquid 'priuative'. voco, autem, aliquid mutarilocaliter priuative quando destrueret deus vbi existens in sorte, con-seruando ipsum, nullo alio vbi superueniente - quod credo deo esse pos-sibile. 'positive' voco quando transfertur de loco ad locum; dico, ergo,quod, posito illo casu, mutatur priuative, sed non positive, et quandodicitur quod hoc est contra positum, non est verum, nam, positum tantumerat quod poterat destruere illam rem, non transferendo locum vellocatum de loco ad locum; nunc, autem, stant ista duo simul: quod aliquid


mutetur localiter priuative et, tamen, quod non transfertur de loco adlocum; et sic patet quod ilia racio non conclvdit.

47.09 Quantum ad tercium articulum est sciendum quod autores etdoctores isto termino frequenter vtuntur nam, aliquando vtuntur istotermino 'locum' proprie, aliquando inproprie, sicut patet, sexto phmco-rum vbi dicit philosophus quod locus est 'vltima superficies corporisambigentis'. quandoque, autem, non distinguunt inter 'locum' et 'vbi' sicutpatet per philosophum in predicament^ vbi dicit 'vbi vero ut in loco, etcetera'.4 Si, ergo, tu loquaris de loco inproprie et extense, sic non estdifferencia inter locum et vbi, quia isto modo accipiendo 'locum' est idemquod ipsum 'vbi'. si, autem, loquaris de loco proprie, sic distinguunturlocus et vbi sicut absolutum et relativum, et vnum est de predicamentoquantitatis et aliud de predicamento vbi. locus eciam non est in re locatasubiectiue; vbi, autem, est in re locata subiectiue; vnde, per 'locum' nonintelligo nisi 'vltimam superficiem corporis, et cetera', que est de predica-mento quantitatis, et per 'vbi' quemdam respectvm extrinsecus aduenien-tem, causatum forte a re locante in ipsa re locata. Ista differencia con-flrmatur per autorem .6. principiorum qui dicit: 'non est, autem, in eodemlocus et vbi; locus, siquidem, est in eo quod capit, vbi in eo quod circum-scribitur et complectitur.'5 et hoc sufficiat pro isto articulo.

47.10 Circa quartum articulum est sciendum quod aliquod est vbiillimitatum et non circumscriptum, et aliquod distinctum siue limitatum etnon circumscriptum, et aliquod (78v/79r) circumscriptum et limitatum.primum et secundum sunt indiuisibilia et tercium diuisibile. primum,autem, vbi voco ilium respectvm qui acquiritur corpori christi per hoc,quod est presens speciebus panis in sacramento altaris. non, enim, estymaginabile quod possit esse aliqua mutacio, que non habeat aliquemterminum, et si sit de non esse ad esse, oportet assignare terminumpositiuum; sed hec est mutacio de non esse corporis christi ad essecorporis christi; ergo, oportet assignare terminum positiuum hie. Neevalet dicere quod sufflciat mutacio que fit circa species, videlicet, quiaprimo erant in subiecto, nunc, vero, sine subiecto, nam manifestum estquod deus posset facere illas species sine subiecto, absque hoc quodcorpus christi esset illis speciebus presens et, per consequens, hec mutacioest alia ab ilia et tune, sicut prius oportet querere terminum huiusmodi,quern quidem terminum voco 'quemdam respectvm', qui potest describi

4 Aristoteles, Cat. 4 (2al).5 Sex principiorum, p. 45, lines 10-12: "... non autem in eodem loco et ubi, locus

siquidem in eo quod capit, ubi autem in eo quod circumscribitur et complectitur."

337

'illimitatum', et voco ipsum 'illimitatum1 quia per ipsum non est corpuschristi ita presens huiusmodi speciebus quin possit eciam esse prius alijsspeciebus, ymmo, eciam infinitum, accipiendo 'infinitum' syncathegore-matice.

47.11 Vbi, vero, 'diffmiturrT siue 'limitatum' voco ego ilium terminum,qui acquiritur angelo per hoc quod est in aliquo certo loco et determinate;quod, autem, sit in loco, articulus parysiensis et oxoniensis est,6 namhabemus tenere quod potest operari in aliquo loco, puta, mouere lapidemvel aliqua < m > consimilem operacionem exercere. si, autem, non essetin illo loco, inpossibile esset eum operacionem in illo loco exercere; si,vero, ex hoc quod est in isto loco, non acquiretur sibi aliqua res noua, nonesset maior racio quare esset in loco .a. quam in loco .b. vel .c. et sic, velesset in omni loco vel in nullo loco - quorum vtrumque membrum falsumest. voco, autem, illud vbi 'limitatum' quia angelus ita est in uno loco quodnon in alio. Differunt, autem vbi difflnitiuum et circumscriptiuum quia,sicut iam dictum est, vnum est indiuisibile et aliud diuisibile; differunteciam quia inpossibile est vbi circumscriptiuum esse in aliquo subiectiuenisi possit applicari alicui secundum longitudinem et latitudinem; non,autem, sic est de vbi difflnitiuum.

47.12 Similiter, arguitur contra ista quia, vbicunque vel in quocunqueest vbi subiectiue, illud est in loco; sed in corpore christi, per me, est vbisubiectiue, eciam < quando > 7 existens in sacramento altaris; ergo,corpus christi in sacramento altaris est in loco; sed illud est contraveritatem fidei quia tune, posset videri oculo corporali et tangi et, perconsequens, periret meritum fidei.8 Ad hoc innuit doctor subtilis vnamresponsionem, libro quarto, .8.,9 questione prima, vnde dicit quod isterespectvs, propter quod verum est dicere quod corpus christi est presensspeciebus panis in sacramento altaris, non debet vocari 'vbi', sed solum'respectvs presentialitatis'. potest, tamen, secundum eum, dici quod magis

6 Chartularium universitatis Parisiensis, t. 1, p. 555; propositio ultima, # 219: "Error,si intelligatur ita, quod substantia non sit in loco;" nota verba editoris de commentoArchiepiscopi Kilwardby (non memini me sub hac forma etc.): "Ex eo evincitur articulosOxoniae condemnatos jam inde in diversa forma divulgatos esse," quia articulus istedeficit Oxoniae.

7 Verbum addendum deficit.8 V.g. Gregorius i: "... nee fides habet meritum cui humana ratio praebet experimen-

tum" Librl duo homiliarum in evangelium 26, 1; PL 76: 1197c.9 Scotus, In IV Sent. (Opus Oxoniense), d. 10, q. 2, schol. (ms. per errorem mutavit

"10" in "8"), t. 17, p. 197: "Cum enini dico, idem corpus simul esse localiter in diversislocis, nihil dico super hoc corpus, nisi quemdam respectum extrinsecus advenientemfundatum in uno quanto ad aliud quantum circumscribens..."

338


proprie pertinet ad genus vbi, inter omnia genera, quia in pluribus cumillo respectv convenit. quod, si non sit proprie in illo genere, sequiturquod decem genera non sufficienter euacuant totum ens - quod non habetpro inconuenienti, eo modo quo philosophi loquuntur de passionibuseorum, vnde non repugnat sub ente reperire aliquem respectvm, puta,illam presentialitatem et respectvm angeli ad locum, qui non habetaliquam racionem in genere. sed ex hoc non sequitur esse plura generaquam .x., sed quod racio eorum, vel racio alicuius, non assignaturgeneraliter, sicut posset assignari.

47.13 Cui placet ista solucio teneat earn; michi, tamen, non placet, non,enim, videtur michi quod sine magna necessitate, ut puta, si fidescompelleret, sit negandum omne ens creatum infra .x. predicamentacontineri; nunc, autem, tenere possum totam substanciam fidei mee et,tamen, saluare quod omne ens creatum infra .x. predicamenta continetur.dicam, enim, satis faciliter, quod in predicamento vbi sunt quedam generasubalterna, et quedam species specialissima; manifestum est, autem, quodilia que continentur sub generibus subalternis distinctis, vel sub speciebusspecialissimis distinctis, non habent easdem raciones for males, seddistinctas et, per consequens, non oportet quod ilium modum denomi-nandi, quern habet unum contentorum sub aliquo genere subalterno, velsub aliqua specie specialissima, habeat alivd contentum sub alio generesubalterno, vel alia specie (79r/79v) specialissima, sicut patet de albedine etnigredine. dicam, ergo, quod iste respectvs, quern subiectiue pono inchristo ut est in sacramento altaris, continetur sub alio genere subalternoquam contineatur vbi existens in re quanta et extensa subiectiue; et eodemmodo dicam de vbi angeli.

47.14 Tune, ad argumentum, quando dicitur quod 'in quocunque etcetera', dico quod ista proposicio simpliciter est falsa, sed solum per vbiquantum est extensum, ad minus per accidens, dicitur aliquod proprie essein loco; huiusmodi, autem, est respectvs quern pono in christo existenti insacramento altaris, ut patet per predicta - non est quantum nee extensumper se vel per accidens; ergo, et cetera, hie ista materia non habet locum,sed in quarto sentenciarum 10 et ideo, pertranseo.

47.15 Circa quintum articulum videndum est de proprietatibus ipsiusvbi; et prima proprietas est quod vbi, aliud est simplex et aliudcompositum. ad cuius euidenciam est sciendum quod nullum vbi, proprieaccipiendo, est simplex nisi forte ille respectvs per quod angelus deter-

10 Scilicet, IV Sent. dd. 7-13.

339


minatur ad aliquem certum locum vocaretur 'vbi', sed de hoc visum est inarticulo inmediate precedent!, dicitur, ergo, illud vbi simplex, quod est incorpore subiectiue paruioris quantitatis et illud compositum, quod estsubiectiue in corpore maioris quantitatis et, per consequens, nullum vbiest simplex per carenciam quaruncunque parcium, cum secundumveritatem, ad extensionem sui subiecti, ad minus per accidens, extendatur,sed est aliquod vbi simplex per carenciam plurium parcium.

47.16 secundo sciendum quod ista composicio et simplicitas in ipso vbinon debet attendi penes intensionem et remissionem, sicut est in albedineet nigredine et in alijs qualitatibus quia quodlibet tale recipit magis etminus, quod non competit ipsi vbi, sicut post patebit, sed debet ista com-posicio et simplicitas attendi penes extensionem maiorem vel minorem.

47.17 secunda proprietas est quod vbi non suscipit magis et minus, licetvnum vbi sit maior altero; non, tamen, est vnum vbi magis alio.

47.18 tercia proprietas est quod ipsi vbi nichil est contrarium et istaproprietas patet statim, nam contraria non compaciuntur se in eodemsubiecto; sed vbi potest esse in subiecto habente quodcunque accidens,siue albedinem siue nigredinem, et sic de alijs, sicut de se patet; ergo, etcetera, et si dicas 'sursuirT contrariari 'deorsum', ista instancia non estcontra istam proprietatem, turn quia per sursum et deorum inportanturquidam respectvs de predicamento relacionis et, per consequens, cum sintrelativa, non sunt contraria, sicut ostensum est supra,11 turn quia illirespectvs inportati per sursum et deorsum non sunt ipsum vbi, sedfundantur in ipso vbi, sicut in subiecto et, per consequens, siue vnumcontrarietur alteri siue non, non est instancia de ipso vbi. et si dicas hocesse inconueniens, turn quia vnus respectvs non potest esse fundamentumalterius respectvs, turn quia respectvs oppositi non possunt in eodemfundari, dico quod vtrumque istorum est falsum. nam vnus respectvspotest fundare alium, sicut dictum est supra12 et respectvs oppositi possuntesse in eodem subiectiue respectv diuersorum.

47.19 De sexto articulo requiritur in doctore subtili, libro secundo,distinccione secunda, questione quinta.13 et modus suus dicendi ibi nonplacet michi. Aliter posset dici quod ad hoc, quod aliquid sit in loco, preterlocatum, specialiter tria requiruntur: primo, enim, requiritur superficies,

11 Vide supra, L 43.32, 43.47.12 Vide supra, L 43.19.13 Scotus, In II Sent. d. 2, q. 5, t. 11, p. 324: "Utrum angelus sit in loco...;" cf. q. 6,

pp. 331-334.

340

CAPITULUM QUADRAGESIMUM OCTAUUM

partibus cuius applicatur corpus locatum; secundo, requiritur ipsum vbi,quod est subiectiue in corpore locato; tercio, forte resultat quedam relaciode genere relacionis, existens eciam subiectiue in corpore, que vocatur'distancia'. et ista adhuc est duplex nam aliter distat sortes existens in loco.a. a sorte existens in loco .b., et aliter a polo mundi, puta, a polo artico velantartico. non, enim, est inpossibile quod sortes distet aliter a platone nuncquam prius; sic, autem, non potest aliter distare a polibus mundi quamprius; quando, ergo, philosophus in diffinicione loci ponit 'inmobilitatem',non potest intelligere per 'inmobilitatem1 illam superficiem corporisambigentis, turn quia 'inmobilitas' in ilia diffinicione tenet locum diffe-rencie, superficies, autem, quasi locum generis; nunc, autem, per genus etdifferenciam nusquam intelligitur illud, turn quia manifestum est quod iliasuperficies non est inmobilis, sicut patet de naue existente in medio fluvij,cui continue succedit alia et alia superficies, nee eciam per 'inmobilitatem'potest intelligi illud vbi quod procedit a superficie corporis ambigentis,quia inpossibile est superficiem, (79V 80r) cui prius applicabatur corpuslocatum et postea non, causare in illo corpore locato idem vbi quod prius.Alias, non oporteret ponere quod per nullam potenciam possent esse duovbi in eodem subiectiue, nee per 'inmobilitatem' potest intelligi iliadistancia, qua distat sortes existens in loco .a. a platone existente in loco .b.quia, sicut manifestum est, ilia est mutabilis et variabilis. si, ergo, per'inmobile' intelligatur ilia distancia qua distat sortes existens in loco .a. apolibus mundi, placet michi et si non, quere melius. Et si omnino nonvelis quod per 'inmobile' posset intelligi ilia distancia, quia ilia distancia estextrinsica ipsi loco et, per consequens, non debet poni in eius diffinicione,Istud, inquam cogeret; diceretur, enim, quod non est proprie diffinicio,sed quedam descripcio, et in talibus non est inconueniens quod quedamextrinsica ponantur.

CAPITULUM QUADRAGESIMUM OCTAUUM:EST DE PREDICAMENTO POSICIONIS

48.01 De predicamento posicionis est vna falsa opinio que dicit quod inisto predicamento non ponuntur alique res distincte contra res absolutas etcontra signa rerum sed solum in isto predicamento, secundum eos,ponuntur talia verba, puta, 'stare', 'sedere', 'reclinare', 'iacere', et huius-modi. sed quia ista opinio non habet aliquas raciones pro se ideo, eademfacilitate contempnitur qua probatur, nam omnes raciones facte in prece-denti capitulo contra opinionem de vbi possunt adduci contra istam eteque bene contra istam concludunt.

341


48.02 Prima, sicut dictum est in capitulo precedenti, angelus est in locoet, tamen, ita totus in loco quod pars eius non est in parte loci; res, autem,quanta ita est tota in loco quod eciam eius pars est in loco, oportet, ergo,aliam habitudinem ponere ipsius rei quante et extense ad ipsum locumquam angeli ad locum; ilia, autem, habitudo non potest esse alia nisi iliaque pertinet rei locate ad partes ipsius loci; ergo, et cetera.

48.03 Preterea, inpossibile est aliquod predicatum, quod significatiuesumptum non dependet ab operacione intellectus, nunc posse verificari de.a. et prius non, nisi propter aliquam mutacionem realem in ipso .a. istaproposicione negata, non remanet aliquis modus probandi quare aliquodpredicatum reale competat aliquando alicui rei et aliquando non; sed hocquod ego dico 'sedere' vel 'iacere' est aliquod predicatum quod, signi-ficatiue sumptum, non dependet ab operacione intellectus et potest nuncverificari de .a., puta, de sorte, et prius non; ergo, et cetera, dico,1 autem,predicatum non dependere ab operacione intellectus quando vere com-petet alicui, circumscripto omni intellectv creato, puta, si scriberetur inpariete.

48.04 Preterea, autor .6. principiorum realiter et vocaliter est contraistam opinioneni; dicit, enim, expresse in principio illius capituli quod'sedere' et 'iacere' posiciones non sunt, sed denominatiue a posicionedicta.2 De isto, ergo, predicamento breuiter me expediendo, dico sicut deceteris predicamentis quod michi videtur quod intencio aristotilis fuitquod in isto predicamento ponuntur quedam res, distinguendo 'res' contrasigna rerum, distincte realiter ab omnibus rebus absolutis et ab omnibusrebus relativis de quibus dictum est in capitulis precedentibus.

48.05 Ad cuius euidenciam est sciendum quod iste terminus 'posicio' estequiuocus nam, aliquando accipitur pro quodam ordine parcium in toto et'posicio', isto modo accepta, est quedam differencia sive proprietasquantitatis. non, enim, est bene ymaginabile quod aliquid sit quantum etextensum et quod, tamen, in tali non contingat assignare ordinem istarumparcium in toto, puta, quod aliqua quantitas certa sit interiacens interpartem .a. et partem .b.; et si 'posicio' isto modo sumpta sit propria passioquantitatis, tune dicendum est consequenter, sicut dictum est supra incapitulo de proprio,3 quod non distinguitur realiter a quantitate licet, forte,distinguatur formaliter. hanc, autem, posicionem oportet ponere in cor-

1 em. ins. voco.2 Sex principiorum, p. 48, lines 16-17: "... sedere autem et iacere positiones non sunt,

sed denominative ab eis dicta."3 Vide supra, cap. 22, praesertim L 22.09.

342

CAPITULUM QUADRAGESIMUM OCTAUUM

pore christi existent! in sacramento altaris; absurdum, enim, est dicere,sicut quidam dicunt, quos reprehendit doctor subtilis, libro quarto,distinccione .x., questione prima, articulo secundo,4 quod partes corporischristi non sunt extra se inuicem in hostia; si, enim, in sacramento altarisnon distet capud christi a pede eius, tolletur omnis organisacio et omnisflguracio. nunc, autem, videtur verisimile (80V80V) quod, sicut ignisdeterminat sibi aliquem certum gradum caloris, sine quo gradu inpossibileest ignem esse, ita corpus humanum determinat sibi aliquam certamquantitatem, qua non posita, non esset corpus humanum. isto, autem,modo accipiendo 'posicionem' non est predicamentum distinctum, sedforte solum est passio ipsius quantitatis.

48.06 Aliter, autem, accipitur 'posicio' pro ordine parcium in loco, ita,videlicet, quod sicut totum locatum dicitur primo commensurari toto locoin quo habet suum vbi, ita partes commensurantur et coextendunturpartibus ipsius loci, et ista 'posicio' presupponit posicionem primo mododictam. nam, inpossibile est quod illud, quod non habet ordinem parciumin toto, habeat ordinem parcium in loco; quod, autem, ista posiciosecundo modo dicta distinguatur a posicione primo modo dicta patet, turnquia primam habet corpus christi in sacramento altaris, sicut iamostensum est et, tamen, non habet secundam posicionem. licet, enim, aliusrespectvs resultet ex commensuracione tocius locati ad totum locum et excommensuracione parcium locati ad partes loci, quia ex prima commen-suracione resultat respectvs qui vocatur .b. et < ex > secunda, respectvsqui vocatur 'posicio', cum forte vnus non est separabilis ab alio et, perconsequens, qui poneret in christo existenti in sacramento altaris ordinemparcium ad partes loci, necessario haberet ponere ordinem tocius ad totumlocum et, per consequens, haberent ponere quod corpus christi insacramento altaris est in loco - quod est contra veritatem eukaristie, turnquia omne prius absolutum distinctum potest fieri per potenciam diuinamsine posteriori, turn quia illud quod contingenter se habet ad quodlibetindiuiduum alicuius generis, potest fieri et esse per potenciam diuinam,nullo istorum posito, sicut patet de superficie et de albedine et nigredine etmedijs coloribus; sed certum est quod posicio, primo modo dicta,contingenter se habet ad quamlibet posicionem secundo modo dictam; est,enim, in posicione mea quod faciam me presentem huic loco vel huic, velquod ab eo recedam, sicut patet de se; ergo, et cetera.

4 Scotus, In IVSent. (Opus Oxoniense), d. 10, q. 1, t. 11, p. 152: "Tertlo sic, quia aut inEucharistia est pars corporis Christi extra partem, aut non...;" cf. p. 186: "Ad tertium,concedo quod pars est extra partem, prout ly extra respicit per se ipsas partes corporis ...sed prout extra pertinet ad locum, sic pars non est extra partem."

343

48.07 Ista, ergo, posicio, secundo modo dicta, est ilia res que pertinet adposicionem prout est predicamentum distinctum; et illud de posicione inse, causa breuitatis, sufficiat.

48.08 Prima, autem, proprietas ipsius posicionis est quod posicioninichil est contrarium, et est ista proprietas communis omnibus respectibusnam, sicut supra frequenter dictum est,5 nulla res contrariatur alteri,proprie loquendo, nisi res absolute. Et si dicatur quod 'sessio1 et 'stacio1

sunt quidem posiciones et vicissim eidem subiecto insunt et sunt simulincompossibiles et, per consequens, videntur esse contrarie, Ad hoc dicoquod, si tu accipias 'contrarietatem1 pro incompossibilitate essendi simul,sic concedendum est, non solum in isto predicamento contrarietatem esse,sed eciam in predicamento substancie; licet, enim, due posiciones suntincompossibiles simul et possunt vicissim eidem subiecto inesse, et cumsint posite sub eodem genere, non, tamen, sunt contrarie, proprie ac-cipiendo 'contrarietatem1. nam contrarie sunt quedam res absolute, natefieri circa idem successive, haben < te > s esse completum, mutuo, tamen,se expellentes et sub eodem genere posite. per primam partem separanturab omnibus respectibus se[m]ptem predicamentorum et per secundampartem, a formis substancialibus. et per hoc patet ad illam autoritatemautoris .6. principiorum; dicit, enim, quod si poni esset aliquid contrarium,tune vnum contrarietur duobus; non, enim, est racio quare 'sedere1 et'stare1 sunt magis contraria quam 'sedere1 et 'iacere1; non, enim, estinconueniens, ymmo necessarium, quod aliquod vnum incompossibile sitduobus vel tribus, ymmo et forte centum et, tamen, quod nulli eorum6

contrarietur. et ideo, proprie loquendo, non est concedenda conclusioquam ibi tenet ille autor quod, videlicet, vnum contrarietur multis, ac-cipiendo 'multa1 pro aliquibus, inter que non potest esse motus nam, sicutpatet per philosophum, sexto phisicorum,1 pallidum vel rubeum,comparatum ad albedinem vel nigredinem, tenet locum extremi equi-valenter quo ad motum alteracionis.

48.09 secunda proprietas (80v/81r) est quod non suscipit magis etminus; licet, enim, partes ipsius ignis et partes grauis alicuius quantihabeant naturalem ordinem ad partes alicuius loci et ad partes alterius,non sicut partes aeris ad partes superficiei ipsius ignis et partes grauis ad

5 Vide supra, L 40.09, 42.49, 43.86, 44.28-44, 45.51, 46.28, 47.17.6 em. ms. eorum bis.1 Aristoteles, Phys. 6, 4 (234bl7-20), t. 22, p. 547: "Dico autem in quod mutatur

primum secundum mutationem, ut ex albo in fuseum, non in nigrum: non enim necesseest quod mutatur in quocumque esse ultimorum."

344

CAPITULUM QUADRAGESIMUM NONUM

partes propinquas ipsi centre, sicut patet per algazelem in suo libro phisi-corum, tractatv primo, capitulo secundo,8 cum eque est posicio respectvsresultans ex ordine parcium ad locum non naturalem sicut ex ordineparcium ad locum naturale.

48.10 vltima proprietas, quam dicit autor .6. principiorum esse 'propriepropriam'9 est ipsi posicioni propinquius ipsi substancie assistere,omnibus alijs formis suppositis. que proprietas, si intelligatur de posicionecontenta in predicamento posicionis, est contraria supradictis et eciamveritati. manifeste, enim, oportet quod iste autor, in ista proprietate, quodipse signiflcata vocabulorum ignorauit; licet, enim, posicio que est dicta,vel propria passio quantitatis propinquius substancie assistat, accipiendo'substandard pro aliquo existente in specie determinata, cum, sicutpredictum est, non distinguitur realiter a quantitate, que inmediatesequitur substanciam; posicio, tamen, que est ordo parcium locati ad locipartes, non propinquius assistat substancie, turn quia est respectvsextrinsicus adueniens, turn quia, sicut ostensum est supra, corpus christiin sacramento altaris non habet posicionem, secundo modo dictam. Dico,ergo, absolute, quod si autor ille accipiat 'posicionem' pro illo respectvextrinsicus adueniente, quod ista proprietas simpliciter illi respectvi noncompetit; si, autem, pro 'posicione' primo modo dicta, est ad propositum;et hoc de isto predicamento sufficiat

CAPITULUM QUADRAGESIMUM NONUM:EST DE PREDICAMENTO HABITUS

49.01 De decimo predicamento et vltimo - qui est 'habitus' vel 'habere'- dico breuiter sicut de alijs predicamentis, quod michi videtur quodintencio aristotilis est quod in isto predicamento ponuntur quedam resdistincte realiter ab omnibus alijs signis rerum, siue sint signa naturalitersigniflcancia - cuiusmodi sunt conceptvs - siue sint signa ad placitum

8 Algazel, Logica et philosophic/ AlgazelisArabis (Cologne: Peter Liechtensteyn, 1506),lib. 2, tr. 1, cap. 1, fol. 45V: "Non enim discedit a loco suo nisi vna pars post aliam... Etvidetur quod vnusquisque motuum secundum quantitatem et situm non sit expers motuslocalis...;" cap. 2, fol. 45V: "Motus diuiditur in motum qui est per accidens et qui est perviolentiam et qui est per naturam...;" fol. 46r: "Motus vero naturalis est qui est rei ex seipsa: vt motus lapidis deorsum et motus ignis sursum." cap. 3, fol. 46r: "Motus diuiditurin circularem sicut est motus celi: et in rectum sicut est motus elementorum. Rectus verodiuiditur in eo qui est a medio ad circumdans: et vocatur leuitas. Et in eum qui est admedium: et vocatur grauitas ... motus ignis ad circumdans et motus terre ad centrum..."

9 Sex principiorum, p. 51, line 2: "Magis proprium autem videtur esse positionissubstantie proprius assistere omnibus quidem aliis formis superpositis."

345


institute - cuiusmodi sunt voces, et ab omnibus rebus absolutis,distinguendo 'res absolutas1 contra 'signa rerum' - cuiusmodi sunt quan-titas, substancia, et qualitas, et cetera, et ab omnibus rebus relativis, dequibus in precedentibus capitulis est tractatum.

49.02 et circa illud predicamentum est sciendum quod, sorte existente inrerum natura, non posset, forte, tota natura facere quin in ipso essetaliquod indiuiduum cuiuslibet nouem precedencium predicamentorum,vel quin ipse esset indiuiduum alicuius illorum - quod dico propter pre-dicamentum substancie. non, enim, posset natura facere quin sortes, sorteexistente, esset indiuiduum positum in predicamento substancie, neeeciam quin haberet aliquam quantitatem vel qualitatem, et sic de alijs. etaccipio hie 'totam naturam' pro omnibus rebus creatis quia, respectvprime cause, non est hoc inpossibile; posset, tamen, facere quod in sorte,sorte eciam existente, non esset aliquod indiuiduum istius predicamenti.nam, si sortes esset in rerum natura, et sibi non applicaretur aliquodindiuiduum, esset quoddam indiuiduum positum in predicamento sub-stancie, et haberet in se ad minus vnum indiuiduum aliorum octo predica-mentorum et, tamen, istius predicamenti nullum haberet.

49.03 Ex quo sequuntur duo correlaria: primum est quod inter in-diuidua aliorum predicamentorum, indiuidua istius predicamenti suntmagis extrinsicus adveniencia; secundum est quod indiuidua contenta inisto predicamento non sunt nisi quidam respectvs resultantes ex ap-plicacione indumenti, puta, tunice vel callige ad ipsam rem indutam velcalligatam.

49.04 Secundo est sciendum quod indiuiduis istius predicamenti, sicutnee indiuiduis multorum predicamentorum, non sunt nomina propriainposita nam, si ipsis essent nomina distincta et propria inposita, statimappareret falsitas dicencium talia indiuidua a rebus absolutis non distingui.necesse habemus, igitur, secundum doctrinam aristotilis, nomina eisfingere1 vt vnum vocatur 'calciacio', alterum 'armacio', et sic de alijs.

49.05 Quod, autem, per talia distincte res a rebus absolutis inportentur,statim patet quia inpossibile est significatum alicuius diccionis poni inrerum natura quin - est secundo adiacens - possit de ilia (81r/81v) dic-cione, ipsa significative sumpta, predicari; sed, positis omnibus rebus depredicamento substancie, quantitatis, qualitatis, possibile est istam pro-posicionem, si formetur, esse falsum: 'calciacio esf vel 'armacio est'; ergo,et cetera.

1 Vide supra, L 34.02, n. 1.

346

CAPITULUM QUADRAGESIMUM NONUM

49.06 Tercio sciendum est quod 'habitus' accipitur aliquando proquadam qualitate subiectiue existente in anima, et isto modo non est pre-dicamentum distinctum contra predicamentum qualitatis, et de isto'habitu' loquitur aristotiles in predicamentis vbi ponit 'habitum' et 'disposi-cionem' in prima specie qualitatis.2 Alio modo accipitur 'habitus' proquadam re necessaria corpori humano et accipio hie 'necessarium': sinequo res non potest bene esse, et isto modo, dicitur communiter quod: 'isteest in bono habitu' quando habet bonam tunicam et cetera huiusmodi. etisto modo 'habitus' est in predicamento substancie, nee pertinet ad istudpredicamentum. Tercio modo accipitur 'habitus' pro quodam respectvresultante ex applicacione 'habitus' sumpti secundo modo ad ipsumcorpus humanum et isto modo 'habitus' est res posita in predicamentodistincto ab omnibus alijs predicamentis superius enumeratis.

49.07 Quarto sciendum quod 'habitum' sumpto in tercia significacionecontingit vti dupliciter: aliquando, enim, vtimur isto termino proutprescise inportat vnum indiuiduum talis predicament!; aliquando vtimuripso prout inportat plura indiuidua talis predicament! habencia, tamen,quamdam vnitatem per accidens, puta, racione totalis subiecti.

49.08 Exemplum primum est ut si aliquis esset solum calciatus caligisvel tunica indutus, nam ex tali applicacione resultaret quidam respectvsqui significaretur et inportaretur per istum terminum 'habitus'.

49.09 Exemplum secundi est si aliquis esset calciatus, armatus, et sic dealijs, nam ex applicacione talium distincti respectvs numero, contenti ineodem predicamento - siue essent distincti specie, siue non, non euro - re-sultarent; hoc, tamen, non obstante, adhuc per istum terminum 'habitus'possent omnes isti respectvs inportari et ideo, dicit autor .6. principiorumin prima proprietate quam dicit isti predicamento conuenire, licet, iudiciomeo, earn male intelligat, quod habitus suscipit magis et minus3 queproprietas non est intelligenda ac si ex applicacione calige et calciamentisimul resultet vnus respectvs qui sit magis quam respectvs qui resultat exsola applicacione ipsius calige, nam ex applicacione istorum duorumsimul, nullus vnus respectus resultat, sed alius ex applicacione huius etalius ex applicacione illius, sicut satis patet per eorum separacionem.Debet, ergo, ilia proprietas sic intelligi: ut 'habitus' dicatur suscipere magis

2 Vide supra, L 44.17, n. 12.3 Sex principiorum, p. 51, lines 18-20: "Suscipit autem habitus amplius et minus;

armatior enim eques pedite dicetur, et calciatior qui cum caligie et calciamentis est quamqui solum caligis vel calciamentis utitur."

347


quando plures simul inportat tales respectvs habentes illam vnitatemaccidentalem supra dictam, et minus quando inportat vnum solumrespectvm. sed istud est magis secundum modum loquendi quamsecundum proprietatem sermonis, vnde, secundum veritatem de virtutesermonis, ilia proprietas est falsa, nee ipsi habitui attribuenda nisisignificato vocabuli abutendo.

49.10 isto eciam secundo modo vtitur autor iste 'habitu' in secundaproprietate quando dicit quod proprium est habitui in pluribus existere, utin corpore et in hijs que circa corpus sunt.4 si, enim, in ista proposicione'habitus' supponat pro vno solo indiuiduo talis predicamenti, falsa est etneganda huiusmodi proprietas; si, autem, supponat pro pluribus, secun-dum modum loquendi, tune est vniformiter concedenda.

49.11 Et in hoc terminatur intencio mea quo ad ilia que intendebamdicere de proprietatibus competentibus terminis per se sumptis; postea, insequenti, tractabo de proprietatibus competentibus terminis in proposi-cione, puta, de supposicione et de alijs huiusmodi tractandis - Illo con-cedente, cui est laus et gloria in secula seculorum. amen.

CAPITULUM QUINQUAGESIMUM:PONIT DIFFERENCIAM INTER

SIGNIFICACIONEM ET SUPPOSICIONEM

50.01 Postquam dictum est de proprietatibus competentibus terminisextra proposicionem, dicendum est de proprietatibus competentibus eis inproposicione et primo de supposicione est dicendum.

50.02 Et circa capitulum, primo est sciendum quod differencia est intersignificacionem et supposicionem quia signiilcare competit termino (81V82r) extra proposicionem, sicut dicimus quod iste terminus 'homo'signiflcat aliquod commune omnibus hominibus, modo superius expo-sito,1 vel significat omnia indiuidua contenta in specie humana, sedsupponere termino extra proposicionem non competit. nee est sicintelligenda ista differencia quasi significare non competat termino eciamin proposicione; non, enim, propter hoc quod terminus in proposicioneponitur perdit suum significatum quin signiflcet sicut prius, sed est sic

4 Ibidem, p. 52, lines 5-6: "Proprium autem habitus est in pluribus quidem, ut incorpore et his que circa corpus sunt."

1 Vide supra, L 4.06, 6.05, 7.03, 7.06, 13.11-13.14.

348

CAPITULUM QUINQUAGESIMUM

intelligenda: quod signiflcare competit termino in proposicione et extra,supponere in proposicione tantum.

50.03 contingit eciam aliquando terminum supponere pro illo quodnullo modo significat, sicut patet in ista proposicione: homo est vox.'homo', enim, supponit ibi pro quadam voce quam, tamen, non significat.Et ex hoc patet falsitas dicencium quod terminus non supponit nisi prosuo significato, vel pro illis ad que significanda transsumitur; terminus,enim, communis non significat se ipsum, sicut patebit in tractatv deinsolubilibus,2 nee transsumitur3 ad significandum se ipsum quia, secun-dum ipsos, terminus communis non habet transitum nisi ad indiuidua.

50.04 Primo sequitur ex hoc quod ille modus loquendi, quo communi-ter dicitur quod terminus extra proposicionem habet supposicionem natu-ralem est inproprius et methaphoricus. omnis, enim, habitude terminicommunis per appellacionem ad sua appellata est habitude significant's adilia que significantur per ipsum. vnde, eciam si vniuersale non possetintelligi nisi cum suis singularibus - quod, tamen, non est verum - vel siquouis alio modo concernat supposita, hoc est ex virtute significandi etnon supponendi.

50.05 Secundo sciendum quid differencia est inter appellacionem,supposicionem, et significacionem. appellacio, enim, proprie non competittermino nisi respectv singularium, sicut iste terminus 'homo' proprie nonappellat nisi ilia que secundario significat; cuiusmodi sunt sortes et platosic de alijs indiuiduis contentis in specie humana, sicut dictum est supra.4

sed significare et supponere competit termino respectv multorum aliorumet ex hoc patet falsitas quorumdam dicencium quod appellacio est terminipredicabilis sine tempore significantis; cum enim, subiectum possit essevniuersale sicut et predicatum, ita poterit subiectum esse commune perappellacionem sicut et predicatum.

50.06 Secundo sequitur ex hoc quod inproprie loquuntur illi qui dicuntquod in ista proposicione: sortes est albus, vel: sortes potest esse albus,predicatum appellat suam formam quia, sicut visum est,5 terminus non

2 Tractatus citatus deficit; vide introductionem de operis structura.3 nee transsumitur] corrector 2 in marg.4 Vide supra, L 50.02, n. 1.5 Vide supra, L 50.05, 40.07; cf. Richardum de Campsale, Questiones super librum

priorum analeticorum (The Works of Richard of Campsall, vol. 1) de terminis "appellare"et "supponere" quibus convertibiliter usus est L 4.22, 19.05, et "appellare formam" L 4.03,4.16, 4.19, 5.03, 5.49, 7.03, 11.02, 11.04, 17.23, 20.03.

349


appellat formam, sed indiuidua. Et si dicatur, sicut dicunt isti, quod per'appellare formam' non intelligunt aliud nisi quod ad veritatem istius pro-posicionis requiratur quod predicatum sub propria forma predicetur deillo pro quo supponit subiectum vel de pronomine demonstrante illud proquo supponit subiectum, Istud non valet, turn quia illud pro quo supponitsubiectum est vera res extra - res, autem, extra in se non subicitur neepredicatur, secundum istos - turn quia ita competit de uirtute sermonisista proprietas cuicunque predicate sicut isti.

50.07 Tercio sequitur ex dictis quod, accipiendo 'supposicionem' large,supposicio et appellacio habent se sicut superius et inferius.6 unde, benesequitur: iste terminus 'homo' in ista proposicione: omnis homo currit,appellat sua supposita; ergo supponit pro illis. et vniuersaliter, quandocun-que terminus appellat, supponit, et non econuerso, sicut patet in ista pro-posicione: homo est vox, vel: homo est species.

50.08 Tercio notandum quod supposicio quandoque accipitur pro pro-posicione per se nota, uel pro proposicione cui assentimus vel dissentimuspropter autoritatem dicentis, quamuis illam non intelligamus de piano,nee habemus raciones probabiles nee euidentes ad probandum earn, sicut,forte, est de ista: minima stellarum fixarum grossior est tota terra.

50.09 Accipitur eciam 'supposicio' pro proposicione ad quam sustinen-dam tanquam veram vel falsam obligat quandoque opponens responden-tem. vnde, si respondens non dicat conuenienter, consueuit sibi dicereopponens: tu male respondes quia deuias a suspposicione nostra, vel: nondicis conuenienter ad supposicionem (82V82V) nostram. et de isto modofiet mencio in tractatv de obligacionibus.7 neutro, autem, istorum modo-rum vtor ego 'supposicione' in isto capitulo.

50.10 Alio modo accipitur 'supposicio' pro alio vel pro se posicio. verbigracia de primo, Si dicam: 'homo currit,' vel: 'animal currit,' non, enim,denotatur per istam proposicionem: 'homo currit,' quod iste terminus, veliste conceptvs currat, sed denotatur quod aliquod indiuiduum specieihumane currat, puta, sortes vel plato et, per consequens, iste terminus nonponitur pro se sed pro alio. vel, pro se posicio ponitur propter istas pro-posiciones: '"sortes" est vox;' '"homo" est nomen;' '"animal" est trisilla-bum,' et sic de alijs proprietatibus vocis. in istis, enim, proposicionibusnon supponunt isti termini pro aliquo alio a se; non, enim, aliquod

6 Nota quod appellacio et supposicio se habent sicut superius et inferius vt autorexplicit in litera] annotator 1 in marg.

1 Tractatus citatus deficit; vide introductionem de operis structura.

350

CAPITULUM QUINQUAGESIUM PRIMUM 351

signiflcatum per istum terminum 'homo', nee primario nee secundario, estvox vel nomen nisi, secundum illos, qui false ponunt quod terminussignificat primo se ipsum, sed precise, in talibus proposicionibus et consi-milibus, stant isti termini pro se ipsis.

50.11 Ex isto sequitur quod ilia descripcio supposicionis que ponitur abaliquibus ponentibus quod supposicio est pro alio posicio8 non estsufficiens, sicut patet in multis proposicionibus in quibus termini subiectinaturaliter supponunt et ideo, descripcio statim data est magis conueniensquia conuertitur cum descripto.

CAPITULUM QUINQUAGESIMUM PRIMUM:PONIT DIUISIONEM PRIMARIAM

SUPPOSICIONIS PROPRIE

51.01 Hijs preambulis visis sciendum est quod supposicio, proprieaccepta, diuiditur primo in supposicionem simplicem, formalem,1 perso-nalem, et materialem.

51.02 Est, autem, supposicio simplex quando terminus supponit pro illoquod significat naturaliter, vel quando supponit pro re concepta utconcepta, verbi gracia de primo: si dicatur: 'homo est conceptvs mentis,'subiectum hie habet supposicionem simplicem quia supponit pro con-ceptv mentis - quern conceptvm significat, non ad placitum, sed natu-raliter, sicut dictum fuit in tractatv primo.2 dixi, autem, 'pro illo quodsignificat naturaliter' quia quamuis aliquis terminus supponeret pro con-ceptv, dum, tamen, non significant istum conceptvm vel istos conceptvsnaturaliter, sed ad placitum, non haberet3 supposicionem simplicem, sedpersonalem, sicut patet in ista proposicione: sortes est mentis conceptvs, inqua, quamuis predicatum supponat pro conceptv quia, tamen, istumconceptvm significat ad placitum, ideo supponit personaliter.

51.03 Ad cuius euidenciam est sciendum quod iste terminus 'conceptvs'aliquem conceptvm significat naturaliter, puta, conceptvm proprium cor-respondentem sibi pro quo, si supponeret, simpliciter supponeret;aliquem, vero, vel aliquos, significat ad placitum, puta, conceptvm sort's

8 Vide Ockham, Summa logicae I, 63, p. 193, line 11.

1 Vide introductionem de suppositione formali ultra suppositionem triplicemOckhami.

2 Vide supra, L 1.09.3 em. ms. haberent; Nota quid est supposicio simplex] annotator 1 in marg.


vel platonis, et sic de alijs pro quibus, si supponit, supponit personalitersiue significative.

51.04 Ex isto sequuntur duo: primum est quod non semper, quando-cunque terminus supponit pro conceptv mentis est supposicio simplex,sed aliquando personalis vel significativa. Secundum est quod non semperad veritatem proposicionis requiritur quod subiectum et predicatumhabeant eandem supposicionem, sed potest subiectum habere simplicemet predicatum personalem, sicut statim visum est et, tamen, nichilominusproposicio erat vera. Exemplum, autem, secundi est sic dicendo: 'homo'vel 'animal' est predicabile de pluribus; 'homo', enim, vel 'animal', nonsupponit pro aliqua re extra prescise quia, secundum doctrinam doctorissubtilis, libro secundo, distinccione tercia, questione prima,4 'nichil,secundum quamcunque vnitatem, in re est tale quod secundum illamvnitatem precise sit in potencia proxima ut dicatur de quolibet supposito,predicacione dicente: "hoc est hoc.'" non, ergo, supponit pro re extraprescise nee eciam supponit pro conceptv; ideo supponit pro re conceptaut concepta; quid, vero, addat supra rem, hoc quod dico 'ut concepta',racione cuius verificetur ista proposicio: 'animal' est predicabile depluribus, prolixiori indiget inquisicione. Et si queras: in quibus terminisdebent exerceri isti actus significati, 'animal' est predicabile de pluribus, etconsimiles? dico quod in terminis habentibus supposicionem personalem,dicendo sic: homo est animal, equus est animal, et sic de alijs in quibus,tarn predicatum quam subiectum habent supposionem personalem.

51.05 Ex isto sequitur quod illi non intelligunt quid est supposiciosimplex qui dicunt quod5 tune est supposicio simplex quando terminussupponit pro intencione anime, si signiflcatiue non sumatur. nam visumest quod aliquando terminus non sumptus significatiue habet supposicio-nem simplicem et, tamen, non supponit pro intencione anime, sed pro reconcepta. Secundo sequitur quod subiectum (82V83r) istius proposicionis:homo est species, supponit pro re concepta. ostensum est, enim, supraquod non potest supponere pro conceptv mentis, nee potest supponere prore extra prescise quia species ut sic est actualiter predicabilis de pluribus;nulla, autem, res extra, secundum quamcunque vnitatem est sic actualiter

4 Scotus, In II Sent. (Opus Oxoniense), d. 3, q. 1, t. 12, p. 54: "Nihil enim secundumquamlibet unitatem in re est tale, quod secundum ipsam unitatem praecisam sit in potentiaproxima ad quodlibet suppositum, ut dicatur de quolibet supposito praedicatione dicente:hoc est hoc..."

s contra hokam] annotator 1 in marg. i.e. Ockham, Summa logicae I, 64, p. 196,lines 25-26.

CAPITULUM QUINQUAGESIUM PRIMUM

predicabilis de pluribus. et sic, conueniam cum hokam6 in hoc quod ipsedicit quod subiectum istius proposicionis: homo est species, habet suppo-sicionem simplicem; discordo, tamen, in hoc quia pono quod supponit prore concepta, ipse, vero, dicit quod supponit pro conceptv.

51.06 Supposicio, autem formalis7 est quando terminus supponit prosuo significato primario. et ista supposicio extendit se tarn ad rescommunes et communicabiles quam ad res singulares et incommunicabi-les; extendit se eciam ad ilia que sunt in genere et ad ilia que sunt extragenus; de rebus communibus et communicabilibus dicendo: 'homini' vel'animalf non repugnant conuenire multis indiuiduis per ydemptitatemrealem. 'homo', enini, et eodem modo 'animal' in ista proposicione pronatura communi que primo per istos terminos inportatur, sicut ostensumest prius,8 supponit. de rebus singulpjibus et incommunicabilibus - et vtoristo termino 'res' hie pro quolibet quod ita est in re extra quod nondependet ab operacione intellectus, vt sic posset dici 'res' quecunqueformalitas vel racio formalis - dicendo sic: sortes, vel hie lapis, est vnumnumero primo et per se. hie, enim, supponit 'sortes' pro suo primariosigniflcato, puta, pro differencia indiuiduali quia, secundum doctoremsubtilem, illud per quod natura specifica contrahitur ad certum singulareest primo et per se vnum numero.9 illud, autem, secundum ipsum, estgradus siue differencia indiuidualis, que primaro significatur per istumterminum 'sortes'.

51.07 Ex hoc patet quomodo aliqui sillogismi, qui videntur esse ex-positorij - cuiusmodi est iste et consimiles: sortes est indiuiduum primo etper se; sortes est homo primo et per se; ergo, homo est indiuiduum primoet per se - non sunt expositorij, sed sunt paralogismi quidam, peccantesper fallaciam figure diccionis vel per equiuocacionem. nam, ad hoc quodsit sillogismus expositorius requiritur, cum alijs condicionibus de quibusalias dicetur et iam est aliqualiter tactum, quod medium supponat invtraque proposicione pro eadem, non solum realiter, sed formaliter. sic,autem, non est in proposito quia 'sortes' in prima proposicione supponitpro gradu indiuiduali, in secunda, autem, supponit pro toto composito, eo

6 Ockham, Summa logicae I, 64, p. 196, lines 26-32.7 nota hie quid est supposicio formalis] annotator 1 in marg.8 Vide supra passim, prasertim L 4.06, 15.01, 39.13, 40.07.9 Scotus, In II Sent. (Opus Oxoniense), d. 3, q. 6, schol., t. 12, p. 155: "... dico quod

quid rei, potest comparari ad illud cujus est per se et primo, et ad illud cujus est per se etnon primo; et universaliter eo modo quo est alicujus eo modo est idem sibi...;" vide ibidempp. 144-145.

353


modo quo est ibi10 expositum, ex gradu indiuiduali et natura specifica et,per consequens, non valet, et ita est de multis alijs que, tamen, a modernisdifficilia reputantur propter defectum exercitij in loyca.

51.08 De illis, autem que sunt extra genus, patet in istis proposicionibus:sapiencia diuina distinguitur formaliter ab essencia divina; iusticia diuinadistinguitur formaliter a paternitate vel a filiacione, et sic de alijs. 'sa-piencia', enim, in prima proposicione supponit pro racione formali sa-piencie, que non est formaliter essencia diuina, sicut habet alibi11 declarariet eciam est transcendens et supra omne genus, sicut fuit in capitulo degenere declaratum.12 Ex isto sequitur quod tociens potest numerari ipsasupposicio quot formalitates sunt in eadem re et hoc est summeaduertendum quia quandoque fiunt paralogismi qui videntur essedemonstraciones, quorum defectus deprehenderet quis leuiter qui sciretaduertere certam supposicionem terminorum.

51.09 Supposicio personalis13 est quando terminus supponit proindiuiduis vel pro indiuiduo, et accipio hie 'indiuiduum' per se et primo;cuiusmodi est compositum ex gradu indiuiduali et natura communi, et'homo', siue ille terminus vel res inportata per terminum, conueniat illisindiuiduis vniuoce vel equiuoce. verbi gracia de vniuocis dicendo: omnishomo currit; 'homo', enim, in subiecto supponit pro indiuiduis quibus'homo' est communis vniuoce; non, enim, illud predicatum 'currit' potestcompetere nisi indiuiduo et singulari. si eciam dicatur: omnis diccioprolata est vox, 'vox' in predicate habet supposicionem personalem quiasupponit pro indiuiduis suis, quibus, forte, est (83r/83v) communisvniuoce. et dico 'forte' propter istas voces: 'bu', 'ba'. Ex hoc patet falsitasdicencium quod tune supponit terminus personaliter quando supponit propersona,14 nam aliquis terminus, supponendo pro conceptv mentis vel provoce prolata, supponit personaliter et, tamen, non supponit pro persona etideo debet supposicio personalis describi sicut dictum est. Verbi gracia deequiuocis dicendo: omnis canis currens est canis; 'cams' ex parte predicatisupponit personaliter quia pro indiuiduis. exigitur, enim, ad veritatemistius proposicionis quod predicatum supponat pro illis pro quibussubiectum - licet alio modo, sicut dicetur postea; subiectum, autem, nonpotest supponere nisi pro indiuiduis, sicut de ipso patet; ergo, et cetera.

10 Ibidem.11 Vide supra, L 15.06, n. 5.12 Vide supra cap. 18, praesertim L 18.11.13 nota hie quid est supposicio personalis] annotator 1 in marg.14 Cf. Ockham, Summa logicae I, 64, p. 197, lines 60-62.

354


51.10 Ex isto patet falsitas dicencium quod supposicio personalis estquando terminus supponit pro significatis,15 turn quia in ista proposicione:'sortes currit' vel: 'sortes est homo' subiectum prime proposicionis etpredicatum secunde supponunt personaliter et, tamen, non supponunt prosignificatis, turn quia in ista proposicione: 'omnis canis currens est cams'predicatum supponit personaliter et, tamen, non supponit pro significatis,quod probo sic-, 'canis' significat ista equiuoce; sed 'signiflcare equiuoce'distrahit vel diminuit a[s]'significare'; nunc, autem, a determinabili sumptocum determinacione diminuente et distrahente ad ipsum negatiue est bonaconsequencia; sequitur, ergo: 'canis' significat ista indiuidua equiuoce;ergo non16 significat ea. ex hoc arguo sic: 'canis' non significat ista et,tamen, pro eis supponit; ergo, supponit pro non significatis et, tamen,supponit personaliter; ergo, et cetera.

51.11 Secundo patet ex hoc falsitas illius abusionis qua dicitur abaliquibus quod in omni supposicione personal! renouatur et multiplicatursigniflcatum diccionis per equiuocacioneni; illud, enim, plane est contrasentenciam aristotilis, nam ilia vniuntur in aliquo quando nomen eis estcommune et racio siue diffinicio substancialis secundum illud nomen, inlibro predicamentorum, capitulo primo,17 patet. certum est quod sorti etplatoni et ceteris indiuiduis illud nomen 'homo' est commune et eciamdiffinicio secundum illud nomen communis est; sed in supposicionepersonal! iste terminus 'homo' supponit pro istis indiuiduis; ergo, nonoportet quod in supposicione personal! significatum diccionis renoueturvel multiplicetur per equiuocacioneni.

51.12 Supposicio materialis subdiuiditur nam, quando terminus suppo-nit pro uoce vel pro scripto, et hoc si talis terminus non stet nee simpliciternee formaliter nee personaliter, tune habet supposicionem materialem, itaquod, nisi esset penuria vocabulorum, quando terminus supponit protermino scripto, diceremus quod haberet aliam supposicionem quamsimplicem vel formalem vel personalem vel materialem; quia, tamen, nonhabemus nomen inpositum, vocamus earn 'materialem' propter hoc: quiaplus conuenit cum ea. et ita est de multis alijs supposicionibus adeo quod,nisi esset penuria vocabulorum, supposicio posset diuidi in multo plurainferiora vel species quam nunc diuidatur.

15 contra hokam] annotator 1 in marg. i.e. Ockham, Summa logicae I, 64, p. 195,lines 3-9.

16 non] corrector 2 in marg.17 Aristoteles, Cat. 1 (la6-8), p. 5, lines 9-11: "Univoca vero dicuntur quorum et

nomen commune est et secundum nomen eadem substantiae ratio, ut animal homo atquebos."

355


51.13 ex quo patet quod illi, qui ita volunt limitare primas speciessupposicionis ut non ponant nisi duas vel tres, id est, rogerius18 et magisterabstraccionum 19 et hokam,20 nimis errant. Dixi, autem, 'si talis terminusnon stet nee simpliciter et cetera' pro tanto quia, si aliquis terminusinponeretur ad significandum dicciones scriptas, si supponeret pro eis inproposicione, non haberet supposicionem materialem, sed formalem,sicut dictum est de termino significante voces vel conceptvs; verbi gracia,quando terminus stat pro voce dicendo sic: '"homo" et vox,' '"homo" estnomen bissillabum,' et sic de alijs. subiectum, enim, istarum proposi-cionum supponit pro uoce. Exemplum quando supponit pro scriptodicendo sic: 'homo' est diccio scripta, et sic de similibus.

51.14 et est diligenter aduertendum, cum quilibet terminus primeintencionis, terminus dico 'cathegorematicus' posset habere supposicionespredictas, sequitur quod, quantum est de virtute sermonis, quod quelibetproposicio vbi ponitur talis terminus esset distinguenda, dicendo quodtalis terminus prime intencionis potest habere talem supposicionem veltalem et, per consequens, multe proposiciones, que simpliciter concedun-tur, possent, de virtute sermonis, distingui et habere aliquem sensumfalsum sicut patet (83v/84r) de ista proposicione: homo est animal, si,enim, supponeret subiectum in ista proposicione pro primario significato,est falsa, et hoc est quod dictum est supra,21 quod nulla predicacio estformalis proprie et subiectiue loquendo nisi ilia in qua idem predicatur dese ipso. nee video quare ista proposicio: homo est species, sit plusdistinguenda, de virtute sermonis, dicendo quod subiectum potest sup-ponere pro conceptv mentis vel pro indiuiduis secundum modum lo-quendi istorum quam ista: homo est animal. Et si dicas quod in ista pro-posicione, homo est species, subiectum comparatur extremo inportantiintencionem anime, in ista, autem, homo est animal, non et ideo, vna estdistinguenda et altera non, illud non valet, turn quia illud predicatum'animal' inportat intencionem anime magis proprie quam aliquid aliud,cum significet conceptvm mentis naturaliter, rem, autem, extra ad pla-citum, sicut frequenter dictum est et, per consequens, quantum est denatura ipsius, potest magis proprie supponere pro intencione anime, nisi

18 Petrus Rogerius, postea Clemens papa vi.19 Magister abstraccionum; de isto ignoto vide G. Gal apud Ockham, Summa logicae,

pp. 50*-53* et J. Pinborg, "Magister Abstractionum" Cahiers du moyen-dge grec et latin,18(1976), pp. 1-4.

20 Vide supra n. 1 huius capituli ubi introductio affertur de suppositione triplici Ock-hami et quadruplici auctoris nostri.

21 Vide supra, L 3.06 et L 5.07.

356


aliud prohibeat, quam pro re extra, turn quia ex quo subiectum in ista pro-posicione: homo est species, comparatur extreme inportanti intencionemanime, posset esse satis certum cognoscenti quid inportatur per nomenquod debet stare pro intencione anime et, per consequens, quod non essetdistinguenda; sic, autem, non est certum de alia, est, igitur, magnusdefectus sentenciare et determinare cum proteruia de illis que dependentmere a voluntate vtencium.

51.15 Est, ergo, regula generalis, non necessaria, tamen: nulla proposi-cio, in qua subicitur terminus prime intencionis et predicatur terminusprime intencionis non significans terminum scriptum, 'predicatur', in-quam, affirmative vel negative, est distinguenda distinccione qua diciturquod potest supponere simpliciter vel personaliter et sic de alijs, sed estsimpliciter concedenda vel neganda, nisi interueniat alms defectus, puta,composicio vel diuisio vel figura diccionis vel ignorancia elenci, et sic dealijs. hac, enim, distinccione non est distinguenda proposicio in quasubicitur et predicatur nomen secunde intencionis et intelligo de predica-cione facta in recto propter vnam cauillacionem; in illis, ergo, proposi-cionibus, et non in alijs, cadit huiusmodi distinccio: in quibus subiciturnomen vel terminus prime intencionis et predicatur terminus secundeintencionis, vel econuerso. et idem dico de termino inportante diccionemscriptam.

51.16 Et si queras causas huius, dico quod nulla est nisi voluntasvtencium qui sic volunt vti. ex hoc, tamen, sequitur aliqua vtilitas; cum,enim, magis communiter loquamur de proposicionibus in quibussubicitur et predicatur terminus prime intencionis, si consuetum fuisseteas distinguere, fuisset nimia prolixitas conferendo. et ideo, forte advitandum prolixitatem sic extitit ordinatum.

51.17 Propter primam regulam non sunt distinguende iste proposi-ciones: 'homo est animal,' 'sortes est homo,' 'homo est ens,' 'animal', etcetera; 'homo est asinus,' 'deus est dyabolus,' 'homo non est animal,' 'deusnon est sapiens,' et sic de alijs, sed sunt simpliciter concedende velnegande. conclusio eciam illius paralogismi: 'sortes est monachus et estalbus, ergo est monachus albus,' non est distinguenda isto modo vt,videlicet, quod predicatum vel subiecum potest habere supposicionemsimplicem vel formalem vel materialem, et sic de alijs, licet alio modo sintdistinguende; et propter hoc adieci in regula: 'nisi interueniat aliusdefectus.'

51.18 Propter secundam regulam non sunt iste proposiciones distin-guende: 'indiuiduum est species,' 'species est genus,' 'differencia est pro-

357


prium,' 'quod predicatur subicitur,' et sic de alijs, sed sunt sumpliciter ne-gande. Et si instes, dicendo quod ista proposicio est vera: 'diffinicio estdiffinitum,' dico quod, accipiendo vtrumque pro secunda intencione,quod falsa est simpliciter; et si dicas: ergo tu distinguis et, tamen, dixistiquod non debent distingui, Dico quod de virtute sermonis ista non essetdistinguenda, sed neganda simpliciter, sed hoc facit vsus et modusloquendi quo homines non sic vtuntur istis terminis sicut predictis.

51.19 Propter terciam regulam sunt tales proposiciones distinguende:'"animal" predicatur de pluribus,' '"homo" et sua diffinicio sunt idemrealiter,' '"sortes" est diccio scripta,' et sic de alijs innumeris quarumdistinccionem et (84r/84v) multitudinem studiosus et ingeniosus potest expredictis faciliter cognoscere; et ista sufficiant.

QuiNQUAGESIMUM SECUNDUM CAPITULUM:

DE ALIQUIBUS DUBIJS SUPPOSICIONIS!

52.01 Nunc autem, post predicta restat quedam dubia que occurruntcirca predicta remouere. videretur, enim, alicui quod supposicio non essetsufficienter data nee diuisa, sicut nunc diuisa est, nam ista:2 'rosa estpulcherrimus flos florum' et ista: 'homo est dignissima creatura crea-turarum' sunt vere et conceduntur a philosophis, sicut patet in prima pro-posicione libri de porno vel de morte aristotilis,3 et, tamen, non videturquod subiecta possint supponere aliquo predictorum modorum. si, enim,supponunt pro indiuiduis, false sunt cum quelibet singularis sit falsa, quianee iste homo nee iste, et sic de singulis, est 'dignissima creatura crea-turarurrf et idem iudicium est de isto subiecto 'flos'. nee eciam potesthabere supposicionem simplicem quia nee conceptvs nee res ut conceptaest 'dignissima creatura et cetera'; de conceptu non est dubium.

52.02 De re concepta probo sic: quia vel ista res concepta esset vni-uersalis vel singularis; si singularis, tune non est distinguenda et cetera; sires vniuersalis, cum res vniuersalis non sit perfeccior suo singulari, cumin inferior! includatur suum superius, sequitur quod non poterit pro iliaverificari. per idem patet, vt videtur, quod non potest habere supposicio-

1 Titulus capituli istius deficit; numerus invenitur in marg. verba vero tituli sumptasunt a folia 100V.

2 primum dubium contra predicta] corrector 2 in marg.3 Vide apud Aristoteles latinus, codices, pars prior (Rome: La Libreria della Stato,

1939), p. 94: "DE POMO sive DE MORTE ARISTOTELIS: Cum homo creaturarumdignissima similitudo... Opusculum hoc iam ex arabico in hebraeum translatum vertisseex hebraea in latinam linguam dicitur..."

358

QUINQUAGESIMUM SECUNDUM CAPITULUM

nem formalem et de supposicione material! non est dubium; relinquitur,ergo, quod habeant aliam supposicionem et cum non sit facta mencio deista, insufficienter est diuisa.

52.03 Item,4 potest dubitari de ista: 'color est primum obiectum visusfnon, enim, videtur quod subiectum possit aliquo predictorum modorumsupponere; si, enim, supponat personaliter, falsa est; si eciam pro recommuni, siue formaliter, supponat, falsa est, quia nullus color videturnee primo nee non primo nisi color singularis; de alijs supposicionibusnon est dubium; ergo, et cetera.

52.04 Item,5 posset dubitari de ista: '"homo" predicatur de pluribus proquo supponit subiectum;' videtur, enim, quod supponat pro voce velconceptv, cum nichil sit predicabile de pluribus nisi vox vel conceptvs et,per consequens, male dictum est supra6 quod supponat pro re concepta.

52.05 Item,7 potest dubitari de ista: 'hoc venditur hie et parysius;' non,enim, videtur quod subiectum possit aliquo predictorum modorumsupponere; non, enim, potest supponere personaliter quia quelibet sin-gularis est falsa, cum nullum indiuiduum venditur hie et parysius; neepotest habere supposicionem formalem cum nulla talis formalitas ven-datur hie et parysius; nee simpliciter nee materialiter, sicut de se patet.

52.06 Ad primum istorum8 dico quod subiectum vtriusque habetsupposicionem personalem et supponit pro indiuiduo vel indiuiduis. etquando dicitur quod 'quelibet singularis est falsa/ nego; ymo, quelibetsingularis est vera - cuilibet, enim, singular! debet addi a parte predicativnum adiectum subintellectum, quo posito, habetur intencio philo-sophorum et doctorum - concedendum tales proposiciones. et suntsimpliciter vere et proprie, verbi gracia, dicendo sic: 'homo est dignissimacreaturarum,' manifestum est quod, si subiectum supponat personaliter,quod est propria et vera et quelibet singularis est vera, et idem patet dealia, et quod tales proposiciones et consimiles secundum intencionemphilosophorum sint tali modo supplendi, alibi multociens declaraui.

52.07 Ad aliud9 dico quod subiectum supponit formaliter, siue pro suoprimario significato, puta, pro ilia re communi quam dictum est supra10

4 secundum] annotator 1 in marg.5 tercium] annotator 1 in marg.6 Vide supra, L 51.02.7 quartum] annotator 1 in marg.8 responsio ad primum] annotator 1 in marg.9 ad secundum] annotator 1 in marg.10 Vide supra, L 18.02.

359


esse genus, et quando dicitur quod 'nullus color videtur nisi singularis,'dico quod aliquid esse singulare potest intelligi tripliciter.11 aliquid, enim,dicitur esse 'singulare' primo et per se, sicut differencia indiuidualis; aliudper se et non primo, sicut illud quod resultat ex differencia indiuiduali etnatura specifica; aliud, autem, quod nee per se nee primo, sed deno-minative, sicut patet in exemplo: corpus, enim, dicitur 'animatum' nonformaliter sed denominative, vnde, ista predicacio: 'corpus est animatum'est denominativa, non formalis. quando, ergo, dicitur: 'nullus colorvidetur nisi singularis,' dico quod verum est, nisi sit 'singularis' aliquopredictorum modorum; nunc, autem, color qui est primum obiectumvisus, licet non sit singularis per se primo, est, tamen, 'singularis' perdenominacionem et illud sufficit ad hoc quod possit videri.

52.08 Idem est dicendum de ista proposicione: 'sonus est primumobiectum (84v/85r) auditus' et de ista: 'odor est primum obiectum olfactus'et sic de similibus. Et si dicatur contra istud: oportet, enim, quod illudquod videtur agat in potenciam visiuam, cum videre12 sit quoddam pati,secundo de animal nichil, autem, agit nisi singulare et suppositum cumacciones sunt suppositorum, primo metaphisice;14 oportet, ergo, quod iliares agat in potenciam et, per consequens, quod videatur et sit suppositumet singulare - cuius contrarium dictum est, Ad illud diceretur vno modoquod accio est suppositorum secundum philosophum et tune possetconcedi quod ilia natura communis est suppositum et, per consequens,potest agere. Et15 si argueretur: est suppositum, ergo singulare, ista conse-quencia negaretur quia racio suppositi abstrahit a racione singularitatis,nee posset ista solucio leuiter infringi nisi per autoritatem fidei de incar-nacione Jhesu.

52.09 Aliter posset dici quod aliud est racio agendi et aliud condicioagentis; condicio, enim, agentis est singularitas, sed racio formalis agendipotest multiplicari sicut et raciones formales siue formalitates multi-plicantur in eadem re. quando, ergo, dicitur quod ilia res non est sin-gularis, ergo16 non potest agere, ista consequencia negaretur quia singula-ritas non est racio formalis agendi, sed solum condicio agentis.

11 nota hie triplex singulare] annotator 1 in marg.12 em. ms. videri.13 Aristoteles, De an. 2, 5 (416b32-34), p. 123: "Determinatis autem his, dicamus

communiter de omni sensu. Sensus autem in moveri aliquid et pati accidit, sicut dictumest."

14 Aristoteles, Meta. 1, 1 (981al6), p. 3: "Actus autem et generationes omnes circasingularia sunt."

15 nota] annotator 1 in marg.16 ergo] corrector 2.

360

QUINQUAGESIMUM SECUNDUM CAPITULUM

52.10 Aliter posset dici: quando dicitur quod nichil agit nisi singulare,verum est nisi aliquo modo vel per se vel per denominacionem; et quandodicitur quod ista res non est singularis, non est verum quia ad minus estsingularis per denominacionem. Ex isto sequitur quod false dicunt illi quidicunt quod subiecta talium proposicionum supponunt simpliciter.

52.11 Secundo sequitur quod abusio est negare tales proposiciones,concessas a philosophis et doctoribus, et dicere quod false sint de virtutesermonis, dando exposiciones extortas per actum exercitatum etsigniflcatum. nam, eadem facilitate qua dicetur michi de vna autoritatephilosophi, vel de vna proposicione - quod est falsa de virtute sermonis -eadem racione dicam ego de quacunque, et peribit locus ab autoritate etnon erit amplius nisi quod quilibet sequatur miserias et fallacias suas. si,enim, homo nollet tenere quod res communis esset primum obiectumvisus vel auditus, saltern melius esset tales proposiciones, 'color estprimum obiectum visus' et sic de alijs, curialiter distinguere secundumdoctrinam doctoris subtilis17 dicendo quod huiusmodi 'primum' potestteneri positive vel priuative; si teneretur positive, diceretur quod false suntet si priuative, vere. et illud non esset inconueniens quia philosophi etdoctores multas proposiciones multiplices posuerunt.

52.12 Ad tercium 18 dico quod subiectum supponit pro re concepta utconcepta. quando dicitur quod nichil predicatur de pluribus nisi vox velconceptvs, illud frequenter superius19 ostensum est esse falsum.

52.13 Ad aliud dico quod in ista proposicione: 'ens est primumobiectum intellects' subiectum supponit formaliter. vnde, racio formalisentis est primum obiectum intellectus, non quidem quod omnis resconcepta sit ilia formalitas que primo inportatur per istum terminum 'ens',quia ista est transcendens, sed quia est primum in cognicione distinctaaliorum obiectorum; vnde, si uis distincte cognoscere hominem, oportet teincipere a conceptv entis et sic consequenter descendendo, secundum

17 Scotus, Quaestiones super libros Aristotelis de anima, q. 4, t. 3, p. 489: "Respondeo,quod in uno sensu, scilicet visu, est causa specialis, quare sensibile positum super sensumnon facit sensum, quia color non videtur nisi in lumine..." et/w II Sent. (Opus Oxoniense),d. 3, q. 8, schol., t. 12, p. 199: "... secundum quod esse ipsum est objectum sensus, sicutbene apparet de colore, cujus receptivum secundum esse materiale, est superficies corporisterminati..."

18 ad tercium] annotator 1 //; marg.19 I.e. passim argumenta contra sententiam Ockhami.

361

doctrinam auicenne, primo metaphisice sue, capitulo secundo,20 vbi ponitquod metaphisica est prima in ordine cognoscendi distincte.

52.14 Secunda et tercia proposicio, scilicet: 'ens est primo verum' et:'homo est primo risibilis' sunt concedende quia de natura communi, queprimo inportatur per istum terminum 'homo', demonstratur ista propriapassio 'risibilitas' in sillogismo demonstrativo, et non de aliquo singular!cum de singular! nulla sciencia sit.21 et idem iudicium est de alia, et tune,conuenienter est dicendum quod subiecta supponunt formaliter.

52.15 Ad aliud22 dico, secundum quod communiter dicunt sophiste,quod ista proposicio: 'piper venditur hie et parysius' est distinguenda.potest, enim, esse copulativa et tune, equipollet duabus proposicionibuscathegorematicis istis, videlicet: 'piper venditur hie' et: 'piper venditurparysius,' et in isto sensu vera est quia non denotatur nisi quod vnumindiuiduum piperis venditur hie et aliud parysius, et hoc est verum. si sitde copulato extreme, tune ista copula eciam copulat inter terminos et estsensus quod idem indiuiduum venditur hie et parysius. et iste falsus< sensus > posset eciam distingui (85r/85v) secundum composicionem etdiuisionem. et in sensu composicionis esset falsa et vera in sensudiuisionis, quia semper resultaret idem sensus qui prius. supponit, igitur,personaliter quia regula generalis est quod, quando aliqua proposicio estmultiplex, si habeat aliquem sensum verum, dicendum est quod terminiistius proposicionis supponunt sicut in sensu vero.

52.16 Aliter posset dici quod per istam proposicionem intelligitur vnaalia, videlicet ista: 'aliquid est commune essencialiter piped23 qui venditurhie et piperi qui venditur romef et tune haberet formalem supposicionemquia ista formalitas communis est. nunc, autem, terminus debet habereeandem supposicionem in proposicione exposita quam habet in expo-nente,24 si proprie habet exponentem vnam - quod dico propter proposi-ciones reduplicativas, exclusiuas, et exceptivas, que habent plures expo-nentes.

20 Avicenna, Meta. tr. 1, cap. 2, fol. 71 E, F: "et hec est philosophia prima quia ipsa estscientia de prima causa esse. et hec est prima causa, sed prima causa vniuersitatis est esseet vnitas; et est etiam sapientia que est nobilior scientia qua apprehenditur nobilius scitum.Nobilior vero scientia quia est certitude veritatis et nobilius scitum, quia est deus et causeque sunt post eum;" ibidem, fol. B: "Sicut enim hec scientia est principium essendi illas:sic scientia huius est principium certitudinis sciendi illas."

21 Aristoteles, Meta. 7, 15 (1039b26-27), p. 466: "Propter hoc autem et substantiarumsensibilium singularium nee definitio nee demonstratio est."

22 ad quartum] annotator 1 in marg.23 em. ms. piperei.24 em. ms. exposite.

362

CAPITULUM QUINQUAGESIMUM TERCIUM

CAPITULUM QUINQUAGESIMUM TERCIUM:EST DE SUPPOSICIONE MATERIALI

53.01 Uisa diuisione supposicionis, de membris diuidentibus est inspecial! dicendum et de tribus quidem,1 scilicet, de simplici, formali, etmateriali, non est magna difficultas.

53.02 nam omnis terminus de mundo, siue sit cathegorematicus siuesinchategorematicus, potest habere supposicionem materialem. de nomi-nibus, quidem, et participijs et verbis satis est manifestum, sicut patet inistis proposicionibus: '"homo" est vox,' '"est" est tercie persone,' '"cur-rens" est participium.' nam nichil est tercie persone nee participium nisiquedam vox significativa.

53.03 deinde patet de terminis sinchategorematicis quod possunt talemsupposicionem habere, sicut in istis proposicionibus: '"bene" est aduer-bium,' '"si" est coniunccio,' et '"pro" est preposicio' et sic de alijs. in om-nibus, enim, talibus subiecta supponunt pro vocibus prolatis.

53.04 Proposicio eciam potest talem supposicionem habere, sicut sidicatur: '"homo est animal" est proposicio,' nisi quod ista proposicio estdistinguenda, nam illud predicatum 'proposicio' potest < sumi ut equi-pollens enunciacioni > ex pluribus vocibus proscripte et sic, secundumquod stat pro alio et alio, habet aliam et aliam supposicionem. nee istudobstat superius dictis2 quia si 'proposicio' sit nomen secunde intencionis,tune bene stat cum dictis, quia dictum fuit quod proposicio, in quasubicitur nomen prime intencionis et predicatur nomen secunde, veleconuerso, est distinguenda. si, autem, sit nomen prime intencionis, adhucnon repugnat supra dictis quia iste terminus 'proposicio' ita significat, velpotest supponere pro3 proposicione scripta sicut pro concepta vel prolata.et ideo dictum fuit in regula data in precedent! capitulo quod ilia proposi-cio in qua eciam predicatur nomen prime intencionis, non significansterminum scriptum, non est distinguenda.

53.05 Et est sciendum quod 'terminus' dupliciter potest accipi: primomodo large, alio modo stricte; stricte sumendo, vocatur 'terminus' solumincomplexum quod non significat verum nee falsum, et sic non sum egovsus semper 'termino'. aliter accipitur large pro quolibet quod potest esseextremum proposicionis cuiuscunque et sic vocatur 'terminus' non solumvna vox, sed eciam vna tota proposicio, cum tota vna proposicio possit

1 em. ms. quedam.2 Vide supra, L 51.15.3 pro] corrector 2 in marg.

363


esse extremum proposicionis, sicut patet in exemplo iam posito; et siclarge accepi ego 'terminum'.

53.06 Secundo sciendum quod ista supposicio materialis potest multi-pliciter contingere nam vno modo contingit quando terminus, qui nonsignificat vocem, supponit pro voce. et dico 'quando non significat vocem'quia, si significant vocem, non esset supposicio materialis, sed personalis.alio modo contingit quod quando terminus, qui non significat diccionemscriptam vel oracionem scriptam, supponit pro diccione vel oracionescripta. Exemplum de primo dicendo sic: '"homo" est vox;' exemplum desecundo dicendo sic: '"sortes" est diccio scripta/ contingit eciam aliomodo quando diccio vel oracio non supponit pro se ipsa, sed pro aliadiccione vel oracione quam, tamen, non significat, sicut patet in ista pro-posicione: '"homo" predicatur de sorte' et in ista: '"sortem currere" estpossibilef '"sortem currere" est verum,' '"homo" predicatur de libro inobliquo' et de consimilibus. nam, predicatum prime proposicionis nonsupponit pro se ipso, sed supponit pro termino in quo mutatur quandoexercetur iste actus significatus, puta, pro isto termino 'sortes'. non, enim,predicatur 'homo' de isto termino 'sortes' dicendo: 'sortes est homo;' etloquor hie de predicacione vocali et non de predicacione mentali, que estin re. eodem modo, hoc quod dico 'sortem currere' non supponit pro seipso in ista proposicione: '"sortem currere" est verum' sed pro illo quodsignificatur in sensu composicionis, puta, pro ista proposicione: 'sortescurrit' quam, tamen, non significatur. Idem patet de tercio: 'homo', enim,in subiecto non supponit pro se ipso, sed pro termino in quo mutatur inactv exercito, puta, isto obliquo 'hominis' quern, tamen, non significat.non, enim, dicitur quando exercetur iste actus significatus: 'liber est (85V86r) homo,' sed quod 'liber est hominis.'

53.07 Ex isto patet falsitas dicencium quod quando terminus supponitnunc pro aliquibus, que prius non significabat, quod tune ampliatur eiussignificacio; non, enim, oportet quod terminus semper possit significareillud pro quo supponit, licet possit supponere pro illo quod significat, sicutstatim patet in exemplis predictis. et ideo, ampliacio non debet sic intelligi;verumtamen, de hoc alibi fiet mencio.4

53.08 De supposicione, autem, simplici, prout est pro conceptv et prore concepta, et de supposicione formali, dicendum est consequenter se-cundum ilia que dicta sunt in primo tractatv.5 si, enim, verum sit quod

4 Vide supra cap. 50, nn. 2, 7.5 Vide supra, L 2.03.

364

CAPITULUM QUINQUAGESIMUM QUARTUM

dictum est ibi, quod, videlicet, participium et verbum et termini sinchate-gorematici inportent conceptvs distinctos ab alijs terminis, tune dicendumest consequenter quod quilibet terminus potest habere vtramque istarumsupposicionum, sicut possunt habere supposicionem materialem. et quasiomnia, que dicta sunt de supposicione materiali, possunt dici de supposi-cione simplici quando est pro conceptv.

53.09 Sciendum, tamen, quod aliqui termini sinchategorematici positi inproposicione possunt habere duplex officium sicut patet hie: 'sortesdisputat vere' vel: 'plato loquitur false.' nam illud aduerbium 'vere' potestesse determinacio composicionis vel determinacio rei verbi; si sit deter-minacio rei verbi, sic est sensus: quod disputacio sortis est vera, et sic, cumillud aduerbium Vere' in isto sensu equipolleat termino cathegorematico,non est dubium quod sibi ut sic possunt competere supposiciones predicte.si, autem, sit determinacio composicionis, tune est sensus quod ista pro-posicio est vera: 'sortes disputat' et manifestum est quod isti sensus suntdiversi cum vnus possit esse verus, altero existente falso. et in isto sensuposset esse dubium vtrum isti termino 'vere' possent competere sup-posiciones predicte quod, tamen, ingeniosis propter prolixitatem, discu-ciendum relinquo; et sic, ista de isto capitulo dicta sufficiant.

CAPITULUM QUINQUAGESIMUM QUARTUM:EST DE SUPPOSICIONE PERSONALI

54.01 De supposicione vero personal! est communis loycorum sentenciaquod terminus cathegorematicus, quando est extremum proposicionissumptus significative, habet supposicionem personalem.

54.02 et per primam particulam excluduntur omnes termini sinchate-gorematici; cuiusmodi sunt 'si' et 'omnis' et talia huiusmodi, que nonpossunt supposicionem personalem habere.

54.03 Per secundam excluduntur verba que non sunt proprie loquendoextrema proposicionis. nam, licet hoc verbum 'currit' possit predicari inaliqua proposicione, dicendo: 'homo currit,' et sic de multis alijs, quiatamen, ista proposicio resoluitur in aliam in qua isto subiecto predicaturparticipium deriuatum ab hoc verbo 'curro' mediante hoc verbosubstantive 'est' dicendo: 'sortes est currens,' ideo non debet dici proprieextremum.

54.04 Si eciam intelligatur de verbis infinitivi modi positis in subiecto velpredicate, quia videtur quod possint esse extremum proposicionis, sicutdicendo: 'comedere est bonum,' diceretur quod verbum infinitivi modi

365


positum in subiecto vel in predicate tenetur nominaliter et non verbaliterex modo et vsu loquencium vel, si non, proposicio non est significativa.per hanc eciam pattern excluditur pars extremi quia, sicut non estextremum, ita nee supponit, sicut patet in ista proposicione: 'omnis homoloycus albus est.' quia, enim, 'homo1 non est extremum sed solum parsextremi, ideo non supponit. nam, si supponeret, distribueretur per signumvniuersale quia illud quod supponit ex parte subiecti in proposicionedistribuitur per signum vniuersale sibi inmediate additum et, per con-sequens, posito quod quatuor homines essent loyci et quod quilibetillorum esset albus, et multi alij essent qui, tamen, non essent albi, tune, si'homo' supponeret, ista proposicio esset falsa: 'omnis homo loycus estalbus' nam, cum 'homo' distribueretur, staret confuse et distributive et,per consequens, pro quolibet contento sub eo et haberet multas1 singu-lares falsas, sicut de se patet.

54.05 Ex quo de primo ad vltimum sequitur quod ista proposicio:'omnis homo loycus est albus,' eciam casu posito, non esset vera et, perconsequens, sua contradictoria, ista videlicet: 'aliquis homo loycus non estalbus' esset vera quia, si vna contradictoriarum est vera, altera est falsa eteconuerso; illud, autem, repugnat posito et bene concesso; igitur, 'homo'in ista proposicione, ideo quia est pars extremi, non supponit.

54.06 Per terciam particulam excluduntur idem termini cathegorematiciquando supponunt simpliciter, formaliter, vel materialiter, sicut patet inista proposicione: '"homo" est vox' et in consimilibus in quibus, sicutpatet de se, subiecta non supponunt personaliter.

54.07 Supposicio, autem, personalis diuiditur, nam quedam est discretaet quedam communis. discreta, autem supposicio2 est in qua terminusdiscreta supponit, vel pronomen demonstrativum per se (86*786V) ueleciam adiunctum termino communi. Exemplum de primo, dicendo:'sortes currit' vel: 'plato currit.' Exemplum de secundo, dicendo: 'istedisputat,' 'ille legit,' et sic de consimilibus. Exemplum de tercio, dicendosic: 'iste homo vel iste homo currit.' vnde, generaliter talis supposicioreddit proposicionem singularem et vocatur 'discreta' quia sub subiectohabente talem supposicionem non contingit descendere aliqua plura, neecopulative nee disjunctive nee per proposicionem de copulato vel dedisiuncto extremo, sicut contingit in alijs, sicut post patebit.

1 em. ms. multiplicitas.2 nota hie de supposicione discreta] annotator 1 in marg.

366


54.08 Supposicionem vero communem habet terminus quando suppo-nit pro suis inferioribus et ista subdiuiditur quia quedam est determinata etquedam confusa. Supposicionem, autem, determinatam habet terminusquando contingit descendere ad contenta sub ipso per proposicionemdisiunctivam, et vocatur 'determinata1 quia ad veritatem proposicionis inqua terminus vel termini habent talem Supposicionem exigitur determi-nata veritas alicuius singularis, sed veritati eiusdem non repugnat veritasplurium singularium. talem, autem, Supposicionem habet 'homo1 in istaproposicione: 'homo est animal.1 supponit, enim, personaliter et deter-minate; contingit, enim, descendere ad eius contenta per proposicionemdisiunctivam, dicendo: 'ergo, iste homo est animal, vel iste homo estanimal1 et sic de alijs, demonstratis contentis sub 'nomine1, eciam sufficitveritas alicuius singularis ad verificandum illam quia ex qualibet forma-liter infertur.

54.09 Est ergo regula generalis3 quod quandocunque sub terminocommuni potest descendere ad singularia per proposicionem disiunctivamet infertur talis proposicio ex qualibet singulari formaliter, tune illeterminus habet Supposicionem personalem determinatam. verbi gracia, inista proposicione: 'homo est animal1 vtrumque extremum habet Supposi-cionem determinatam nam sequitur: 'homo est animal, ergo iste homo estanimal, vel iste homo est animal,1 et sic de alijs, et requiritur determinateveritas alicuius istarum. et sequitur eciam: 'iste homo est animal,1 quo-cunque homine demonstrate, 'ergo homo est animal;1 sequitur eciam:'homo est animal, ergo est hoc animal,1 et sic de singulis et, per conse-quens, vtrumque extremum habet Supposicionem personalem determina-tam.

54.10 per hoc, autem, quod dixi quod 'infertur ex quolibet singulariformaliter1 potest respondere ad quamdam instanciam que posset fieri,nam sub subiecto istius proposicionis: 'omnis essencia diuina est sapiens1

contingit descendere per proposicionem disiunctivam, dicendo: 'ergopater est sapiens1 vel: 'films est sapiens.1 infertur eciam ex qualibet quiasequitur: 'films est sapiens, ergo omnis essencia est sapiens1 quia, cum istanon est consequencia formalis: 'films est sapiens, ergo omnis essenciadiuina est sapiens,1 sed solum tenet gracia materie, ideo subiectum nonhabet Supposicionem predictam.

54.11 Supposicio, autem, confusa subdiuiditur quia quedam est supposi-cio confusa tantum et quedam confusa et distributiva. Supposicio, autem,

3 nota hie quando terminus habet Supposicionem determinatam] annotator 1 in marg.

367


confusa tantum4 est in qua supponit terminus communis et non contingitdescendere sub eo, nee per proposicionem disiunctivam nee per proposi-cionem copulativam nee per proposicionem de copulato extremo, sedsolum per proposicionem de disiuncto extremo, sicut patet in ista proposi-cione: 'omnis homo est animal;1 'animal', enim, in predicate supponitconfuse tantum; non, enim, contingit descendere per proposicionemcopulativam vt, videlicet, dicatur: 'omnis homo est animal, ergo omnishomo est hoc animal et hoc animal' et sic de alijs, nam antecedens estverum et consequens falsum - hoc, tamen, supposito quod ly 'omnis'teneatur diuisiue nam, si collectiue teneretur, esset bona consequencia.non contingit eciam descendere per proposicionem disiunctiuam quia nonsequitur: 'omnis homo est animal, ergo omnis homo est hoc animal, velomnis homo est illud animal' et sic de singulis, sed bene contingitdescendere per proposicionem de disiuncto predicate nam bene sequitur:'omnis homo est animal, ergo omnis homo est hoc animal, vel hoc animal'et sic de singulis. nunc, autem, scimus quod bene sequitur nam illudpredicatum 'hoc vel hoc animal' et sic de singulis, potest predicari dequolibet contento sub 'nomine'. Si, autem, queratur: quam supposicionemhabet terminus communis mediate sequens hoc signum 'omne' quandoipsum signum collectiue tenetur - puta, qualem supposicionem habet'animal' in ista proposicione: 'omnis homo est animal' ? si ly 'omnis'teneatur collectiue, dicendum quod pro illo modo supponendi nonhabemus nomen proprium, nee illud est inconueniens quia, cum talia sintad placitum, possent eis plura (86v/87r) nomina inponi quam communiterinponantur. conuenit, tamen, ista supposicio cum supposicione confusatantum in hoc quod, sicut sub termino habente supposicionem confusamtantum non contingit descendere ad contenta, nisi per proposicionem dedisiuncto extremo aut sub termino supponente in proposicione predicta etsigno se habente ut dictum est, contingit descendere per proposicionem decopulato extremo, non, tamen, ad omnia contenta sub eo sed ad quedamsic et ad quedam non, sicut bene sequitur: 'omnis homo est animal,'sumpto ly 'omnis' collectiue, 'ergo omnis homo est hoc animal, et hoc, ethoc' et sic descendendo ad omnia indiuidua sub 'nomine' contenta. potest,ergo, dici quod supponit confuse et distributive inmobiliter, et hoc largeaccipiendo istam supposicionem.

54.12 Et si dicatur quod nunquam est dicendum quod illud signum'omne' teneatur collectiue vel diuisiue, nisi quando est pluralis numeri,licet enim magister abstraccionum5 dicat hoc, non credo, tamen, sibi in

4 nota hie de supposicione confusa tantum] annotator 1 in marg.5 Vide supra cap. 51, n. 19.

368


hoc. non, enim, video quare non posset ita bene fieri ilia diuisio quando ly'omne' est numeri singularis sicut quando est pluralis, nisi aliqua racioassignaretur - quam, tamen, nondum ipse assignat.

54.13 Supposicio, autem, confusa et distributiva diuiditur quia quedamest confusa et distributiva mobilis et quedam inmobilis. Supposicio, autemconfusa et distributiva mobilis est6 in qua supponit terminus communispro omnibus suis inferioribus et contingit descendere sub tali termino adeius contenta copulative, nee ex aliqua singular! infertur formaliter. illud,autem, contingit quando signum vniuersale additur termino communiinmediate in ydemptitate casus et numeri - quod dico propter congrvita-tem - et hoc, si in predicta proposicione nulla diccio exceptiva ponatur.Exemplum dicendo sic: 'omnis homo est animal' nam subiectum istiusproposicionis supponit confuse et distributive mobiliter; contingit, enim,descendere ad eius contenta copulative, sicut bene sequitur: 'omnis homoest animal, ergo sortes est animal et plato est animal' et sic de singulis. neeinfertur ista ex aliqua illarum formaliter quia non sequitur: 'sortes estanimal, ergo omnis homo est animal.' contingit, enim, instare in materiacontingenti, sicut manifeste de se patet. vtrum, autem, sequatur graciamaterie, posito quod nullus homo sit nisi sortes sit: 'sortes est animal, ergoomnis homo est animal' in consequenciis patebit.

54.14 Supposicio, autem, confusa et distributiva inmobilis7 est quandoterminus supponit pro omnibus suis inferioribus, et contingit descenderead contenta aliqua sub tali termino copulative sed non ad omnia. hanc,autem, supposicionem habet terminus cui inmediate adiungitur signumvniuersale in ydemptitate casus et numeri et hoc quando ipsum sequitur intali proposicione diccio exceptiva. verbi gracia dicendo sic: 'omnis homopreter sortem currit;' illud subiectum 'homo' supponit confuse et distri-butive inmobiliter nam contingit descendere ad eius contenta copulative,sed excepto illo solo qui diccio exceptiva adiungitur, vel quibusadiungeretur si apponeretur pluribus, sicut hie: 'omnis homo pretersortem et platonem currit.'

54.15 Differt, autem, ista supposicio a prima in duabus: primo quia inprima contingit descendere copulative ad omnia contenta sub termino sicsupponente; in ista, autem, non contingit ad omnia quia non ad partemextra captam. non, enim, sequitur: 'omnis homo preter sortem currit, ergosortes currit' sed magis: 'ergo sortes non currit.' et intelligo de descensu

6 nota hie de supposicione confusa distributiva mobili] annotator 1 in marg.1 nota hie de supposicione confusa distributiva in mobili] annotator 1 in marg.

369


qui fit per proposicionem vel proposiciones affirmativas, nam aliquomodo contingit descendere sub termino supponente secundo modo adomnia contenta quia ad aliquod8 affirmative, et ad aliquod negative, sicutpatet intuenti.

54.16 Secunda differentia est quod sub termino supponente confuse etdistributive mobiliter contingit descendere, nulla mutacione facta circaproposicionem in qua supponit, nisi quod loco termini communis poniturterminus singularis, vel discretus, vel pronomen demonstrativum, vel ipsemet terminus supponens cum pronomine demonstrativo. sub termino,autem, supponente confuse et distributive inmobiliter non contingit sicdescendere, sed semper obmittitur aliquid quod nee est terminus com-munis nee signum vniuersale, sicut patet dicendo sic: 'omnis homo pretersortem currit, ergo plato currit' et cetera. In istis, enim, singularibusaliquid obmittitur quod in prima proposicione accipitur, scilicet, pars extracapta et diccio exceptiva.

54.17 Et notandum, quando dixi quod terminus communis sequensmediate signum (87r/87v) vniuersale supponit confuse tantum, intellexiquando sequitur signum vniuersale affirmativum quia, secundumexpertos in loyca, signum vniuersale negativum facit stare terminumcommunem sequentem, eciam mediate, confuse et distributive, eciammobiliter, sicut patet in ista proposicione: 'nullus homo est animal/ nambene sequitur: 'nullus homo est animal, ergo nullus homo est hoc animal,nee hoc animal, nee hoc animal1 et sic de alijs. et idem iudicium forte estde negacione. et ista de isto capitulo ad presens dicta sufficiant.

CAPITULUM QUINQUAGESIMUM QUINTUM:DE ALIQUIBUS DUBIJS, CUM EORUM SOLUCIONIBUS,

QUE POSSUNT FIERI CONTRA PREDICTA

55.01 Quia vero 'dubiorum solucio est veritatis manifestacio'l ideo utileest ad quedam dubia, que possunt moueri contra predicta, respondere. Et

8 em. ms. aliquam.

1 Vide Aristoteles, Meta. 3, 1 (995a26-28), p. 115: "Posterius enim investigatiopriorum estsolutio dubitatorumf ibidem 1,7 (988b20-23); 1, 10 (993a25-27); 3, 1 (995b2-3); Abelardus, Sic et non, edd. B. B. Boyer, R. McKeon (Chicago, London: University ofChicago Press, 1976), fasc. 2, p. 103, lines 338-339: "Dubitando quippe ad inquisitionemvenimus; inquirendo veritatem percipimusf eiusdem In hexaemeron, PL 178: 732B, etLogica ingredient/bus, ed. B. Geyer (Beitrdge zur Geschichte der Philosophic des Mittel-alters, 21, 1, Minister in W., 1919), p. 223, lines 6-14, 16-17.

370

CAPITULUM QUINQUAGESIMUM QUINTUM

primo potest esse dubitacio de supposicione discrete nam dictum est quod'supposicio discrete est in qua supponit terminus discretus' et cetera. Exhoc videtur primo sequi quod supposicio simplex vel materialis fit sup-posicio discrete nam in ista proposicione: '"sortes" est vox' supponitterminus discretus et, tamen, dictum est quod 'sortes' habet hie supposi-cionem materialem; ergo, supposicio materialis est supposicio discrete; sedsupposicio discrete est personalis; ergo, materialis est personalis - cuiusoppositum dictum est.

55.02 Item, terminus supponens pro re singular! et discrete videturhabere supposicionem discretam; sed in istis proposicionibus 'homo estspecies,' '"homo" est vox,' subiecta supponunt pro re singular! et discrete;ergo, videtur quod habeant supposicionem discretem; sed supposiciodiscrete est personalis; ergo, et cetera.

55.03 Ad ista dico quod 'supposicio discrete est in qua supponitterminus discretus' et cetera, et hoc est intelligendum: quando comparaturextremo illius nature quod solum competit rebus extra, distinguendo resextra contra signa rerum. Per hoc patet ad primam instenciam de ista pro-posicione: '"sortes" est vox' nam, quamuis supponat hie terminus discre-tus, non, tamen, comparatur extremo quod possit competere rei extra. Insecunda, autem, non supponit terminus discretus, quamuis predicatumpossit competere rei extra. Ad argumentum, igitur, quod innuitur ex2

istis, dico quod non sequitur: 'supponit pro re discrete et singular!, ergohabet supposicionem discretam' nisi ilia res distingueretur contra signarerum, pute, contra voces et conceptvs; sic, autem, non est in proposito.

55.04 Et si dicatur quod ad minus subiectum istius proposicionis: 'homoest species' supponit pro re discrete et singular!, distincte contra signarerum, ergo videtur quod habeat supposicionem discretem, Ad hoc dicoquod bene verum est quod supponit pro re distincte contra signa rerum;sed, temen, ilia res non est singularis et discrete nisi denominative solum.et hoc ad hoc non sufflcit quod habeat supposicionem discretem. et siarguitur contra illud, querendo de quantitete istarum proposicionum, quianon videtur quod possit responderi nisi quod sint singulares, patet; sedtermini proposicionum singularium videntur habere supposicionemdiscretem; ergo, et cetera, Ad illud: quidquid sit de quantitete isterum pro-posicionum - non, enim, diffinio3 ad presens quia de hoc postea tracte-bitur - dico quod consequencia ista non valet generaliter loquendo: 'sunt

2 em. ms. quod.3 em. ms. diffmicio.

371


proposiciones singulares, ergo termini habent supposicionem discretam'sicut patet de ista proposicione: '"sortes" est vox,' et eodem modo est demultis alijs.

55.05 Secundo potest esse dubitacio de hoc quod dictum est quod 'sup-posicio discreta est in qua supponit terminus communis cum pronominedemonstrative' quia in ista proposicione: 'hec arbor crescit in orto modo'supponit terminus communis cum pronomine demonstrativo et, tamen,non videtur quod subiectum habeat supposicionem discretam. si, enim,habeat supposicionem discretam, falsa est et inpossibilis et, tamen, conce-ditur communiter; ergo, et cetera.

55.06 Ad istud dico quod ista proposicio et omnes4 consimiles sunt devirtute sermonis false; per istam, tamen, intelligitur ista: 'arbor consimilisspeciei crescit in horto modo' et ista est vera et supponit hie 'arbor' insubiecto determinate et, per consequens, in prima proposicione suppone-bat determinate secundum illam communem regulam supra datam.5

55.07 Tercio potest esse dubitacio de hoc quod statim dictum est de sup-posicione discreta, quod, videlicet, talem habet terminus discretus com-paratus extremo competenti rei extra, nam, in ista proposicione: 'sortes estanimal' supponit terminus discretus et comparatus (87V880 et cetera et,tamen, non videtur habere supposicionem discretam quia, cum isteterminus 'sortes' inponatur multis indiuiduis, erit communis perappellacionem illis et poterit pro illis in proposicione supponere et, perconsequens, contingit descendere sub ipso per proposicionem disiunc-tiuam dicendo: 'sortes est animal, ergo sortes est animal' demonstrandovnum hominem qui vocetur 'sortes' vel iste: 'sortes est animal' de-monstrando alium et sic de singulis indiuiduis que significat iste terminus'sortes'. infertur eciam formaliter ex qualibet tali quia sequitur formaliter:'hie sortes est animal,' demonstrando vnum, 'ergo sortes est animal;' sedterminus sub quo contingit descendere habet supposicionem deter-minatam, vt dictum est supra; ergo, supposicio discreta est supposiciodeterminata et, per consequens, male ex opposite diuiduntur quod, tamen,factum est supra.

55.08 Ad illud dicunt aliqui quod, licet 'sortes' sit commune multis perappellacionem, hoc, tamen, est equiuoce quia vna inposicione siuesignificacione non inponitur nisi ad significandum vnum et, per

4 em. ms. omnis.5 Vide supra, L 54.09: "Est ergo regula generalis..."

372

CAPITULUM QUINQUAGESIMUM QUINTUM

consequens, non potest habere aliam supposicionem quam discretam. sedista solucio non est sufficiens quia equiuocacio non inpedit6 quin terminuspossit habere supposicionem confusam tantum vel eciam confusam etdistributivam vel determinatam, nisi aliud inpediat; alias, autem, ista pro-posicio: 'canis currit' non esset distinguenda. nee eciam aliqua proposicioin qua poneretur terminus equiuocus quia tune semper staret determinatepro illis quibus vna inposicione inponitur ad significandum et esset tunedeterminate vera vel falsa et, per consequens, non esset necessaria aliquaars ad soluendum paralogismos peccantes per fallaciam equiuocacionis -cuius oppositum patet, secundo elencorum.1 ista consequencia patet, nam'canis' vna inposicione inponitur ad significandum canem latrabilem et,tamen, in proposicione non stat solum pro cane latrabili, quia tune istaproposicio: 'canis currit,' posito quod vnus canis currit, non essetdistinguenda, sed esset simpliciter concedenda. Et si dicas quod isteterminus 'canis' semper ponitur ad significandum plura, vna inposicione,quia omnes canes latrabiles, 'sortes' non, ideo non est simile, illud noninpedit, turn quia, secundum istos, eciam si non esset nisi vnus canislatrabilis, si 'canis' inponeretur ad significandum, non inponeretur vnainposicione nisi ad significandum ilium canem cum, per eos, terminusnon possit significare nisi actualiter existencia et, tamen, adhuc nonobstante, nullo alio nouo casu posito, adhuc proposicio in qua ponereturiste terminus 'canis' esset distinguenda penes equiuocacionem, turn quiaad minus tantum habeo quod, sicut 'canis' in proposicione non solum stat,vel potest supponere, pro illis quibus inponitur vna inposicione, sed eciampro illis quibus inponitur multis inposicionibus, quia si non, ista proposi-cio: 'canis currit,' ut dictum est, nullum sensum haberet falsum. ita 'sortes'non solum stabit in proposicione pro illo cui inponitur vna inposicione,sed pro illis quibus inponitur multis inposicionibus, nisi aliud quam equi-uocacio inpediat - quod satis euidenter est contra opinantem.

55.09 Dico, igitur, aliter quod, quamuis 'sortes' possit inponi ad signi-ficandum plura indiuidua, tamen, illi qui prime vsi sunt isto termino, inquorum disposicione fuit vti eo ad placitum, non sueuerunt quod isteterminus staret in proposicione nisi pro vno et, per consequens, quodhabet nisi supposicionem discretam. et si queras causam, nulla est nisivoluntas vtencium quia forte quantum est ex vi vocis, ita posset isteterminus 'sortes' stare in proposicione pro pluribus, sicut iste terminus'homo', nos, autem, vtimur terminis secundum modum nobis traditum abantiquis.

6 em. ms. inpendit,7 De soph. elen. (165b24-166a38), p. 8, line 6 - p. 10, line 6.

373


55.10 Per hoc patet ad argumentum quia, proprie loquendo, cum isteterminus 'sortes' semper stet pro vno solo, non contingit sub eo des-cendere per proposicionem disiunctivam nisi modo quo debemus vti istotermino mutato.

55.11 Secundo contingit dubitari de hoc quod dictum est de supposi-cione confusa et distributiva mobili; dictum est, enim, quod 'terminuscommunis cui inmediate adiungitur signum vniuersale in ydemptitatecasus et numeri habet talem supposicionem.' illud videtur non esse verumquia sequitur: 'qualislibet homo currit, ergo sortes currit' et cum estfalsum, posito quod sint quatuor homines quorum quilibet habeat vnamqualitatem et currat, sortes, autem, habeat omnes qualitates et non currat.Ad hoc dico quod, licet illud signum 'qualislibet' inmediate secundumsitum addatur isti termino communi 'homo', non, (88V88V) tamen,secundum veritatem oracionis et ideo non distribuit ipsum. Ad cuiuseuidenciam est sciendum quod quedam sunt signa inportancia suadistributibilia et quedam non. signa, vero, non inportancia faciunt stareterminum cui adduntur inmediate secundum situm vel prolacionem,confuse et distributive; cuiusmodi sunt ista: 'omnis', 'nullus', et si quasunt, similia. signa, autem, inportancia sua distributibilia non faciunt stareterminum cui inmediate adduntur secundum situm, confuse et distribu-tive, sed distributibilia que inportant: cuiusmodi sunt 'totus' sumendo'totus' sincathegorematice, et 'qualislibet' et, si qua sunt, similia. Et ideoest regula generalis quod proposiciones in quibus ponuntur talia signadebent resolui in illas in quibus ponuntur distributibilia sua, sicut patet deista proposicione: 'totus sortes est minor sortes' que debet resolui in istam:'quelibet pars sortis est minor sortes' et hoc si ly 'totus' teneatur sincathe-gorematice. ista, igitur, proposicio: 'qualislibet homo currit' debet, secun-dum veritatem sermonis, resolui in istam: 'cuiuslibet qualitatis homocurrit' in qua quidem proposicione non distribuitur 'homo', cum non sitextremum proposicionis, sed hoc quod dico 'cuiuslibet qualitatis' distri-buitur. Ex isto posset sequi vna regula vtilis forte contra aliquos: quodlicet terminus nunquam posset ampliari nee restringi in significando,potest, tamen, restringi in supponendo. nam, quando dicitur: 'omnishomo albus currit,' 'homo' indifferenter significat tarn homines existentesquam non existentes et, tamen, restringitur prescise ad supponendum prohominibus albis et hoc racione adiuncti; vnde, si homines non essent nisiquatuor albi,8 adhuc predicta proposicio esset vera; et de hoc magis alibi;ergo, et cetera.

8 em. ms. alibi.

374

CAPITULUM QUINQUAGESIMUM SEXTUM

CAPITULUM QUINQUAGESIMUM SEXTUM: 1

IN QUO OSTENDITUR QUANDO TERMINUS HABETSUPPOSICIONEM DETERMINATAM

56.01 Quibusdam generalibus de supposicione expositis, videndum estin special! quando terminus habet vnam supposicionem et quando aliam.et primo videndum est de terminis absolutis, secundo de relativis quia deistis et de illis distincte regule dantur; et de supposicione quidem discretanon debet aliud dici quam sit dictum.

56.02 pro supposicione, autem, determinata est vna generalis regula:quod huiusmodi supposicionem habet terminus communis in quacunqueproposicione in qua non additur sibi signum vniuersale, nee mediate neeinmediate, nee aliqua negacio, nee aliquis terminus vel diccio negacionemequiualenter includens. verbi gracia, in ista proposicione: 'albedo est color'quia, enim, isti termino 'albedo' non additur signum vniuersale, neenegacio, nee aliqua diccio negacionem equiualenter includens, ideosupponit determinate et contingit descendere sub predicto termino ad eiuscontenta per proposicionem disiunctivam. et ex qualibet singular! adquam contingit descendere formaliter infertur eodem modo quia istitermino 'animal' in ista proposicione: 'sortes est animal' non additursignum vniuersale, nee negacio, nee diccio negacionem equiualenterincludens, nee mediate nee inmediate, hoc est, nee sibi ipsi nee extremeprecedent!; ideo, stat determinate.

56.03 Ex quo sequitur quod, quamuis talis terminus habeat sempertalem supposicionem in proposicione indifflnita, habet eciam aliquandoearn in proposicione singular!. Similiter in ista proposicione: 'homo nonest' quamuis ponatur negacio quia, tamen, non additur isti termino'homo', nee mediate nee inmediate, et ideo, determinate supponit. idemiudicium est de ista: 'homo est omne animal', sed non in ista proposicione:'omne animal est substancia' quia signum vniuersale additur inmediate istitermino 'animal'; ideo, non habet supposicionem determinatam, sedsupponit confuse et distributive, similiter, quia istum terminum 'substan-cia' precedit signum vniuersale, vel sibi additur mediate, quia additurtermino qui2 respectv sui subicitur, ideo non stat determinate, sed confusetantum. similiter, quia isti termino 'animal' additur negacio in ista proposi-cione: 'hoc non est animal,' ideo non habet supposicionem determinatam,

1 em. ms. capitulum quinquagesimum septimum.2 qui respectv sui ... similiter quia isti termino] corrector 2 in marg.

375


sed supponit confuse et distributive, cum contingat descendere ad omniaeius contenta, sicut de se manifestum est.

56.04 Et est sciendum quod negacionem addi predicato inmediate nonintelligitur ita stricte quin, si sit determinacio verbi, sufficiat, sicut patet inproposicione predicta.

56.05 Secundo sciendum quod, si signum vniuersale affirmativumprecederet mediate terminum communem et, tamen, non distribuerettotum extremum precedens, sed solum partem extremi, non plus in-mutaret eius supposicionem quam si non precederet, et hoc est verumsecundum vsum hominum propter quod talia scire est vtile, sicut patet inista proposicione: 'videns omnem hominem est animal;' quia, enim, illudsignum 'omnis' non distribuit totum illud extremum (88v/89r) sed3 solumpartem extremi, puta, 'hominem', ideo 'animal' non aliter supponit quamsupponat in ista: 'videns hominem est animal' et, per consequens, sicut inista supponit determinate, ita et in precedenti.

56.06 idem patet in istis proposicionibus: 'cuiuslibet hominis asinuscurrit' nam illud predicatum 'currit' non supponit determinate, sed con-fuse, et hoc quia signum 'cuiuslibet' distribuit totum extremum. in ista,autem: 'asinus cuiuslibet hominis currit' supponit determinate, sicut inindiffmita propter hoc: quia signum non distribuit totum extremum.

56.07 Exemplum, autem, de termino equiualenter includente negacio-nem patet in ista proposicione: 'homo differt ab animali' nam illudpredicatum 'animal' non habet supposicionem determinatam propter hoc:quia sibi additur hec diccio 'differ!', que equiualentem negacionemincludit, sed supponit confuse et distributive mobiliter, vnde bene se-quitur: 'homo differt ab animali, ergo homo differt ab hoc animali, et abhoc,' et sic de singulis.

56.08 Sed hie occurrunt alique dubia.4 et prime posset dubitari de sup-posicione istius termini 'homo': quam, videlicet, supposicionem habet inista proposicione: 'homo est animal', eciam posito quod nullus homo sit?non, enim, videtur quod habeat supposicionem determinatam quia adverificandum proposicionem in qua terminus habet talem supposicionemad minus requiritur quod aliqua singularis ad quam contingit sub talitermino descendere per proposicionem disiunctivam sit vera; sed, posito

3 corr. tota linea prima: va-cat\ verbum primum lineae secundae cane.4 nota hie dubia circa supposicionem determinatam. primum dubium. (Sic, "secun-

dum," 'tercium," etc. usque ad "octauum," L 56.17).] annotator 1 in marg.

376


quod nullus homo sit, non videtur quod aliqua singularis possit esse veraquia nee sortes est animal, casu posito, nee plato, et sic de singulis. vel,igitur, oportet quod ista proposicio non sit vera, vel quod aliter quamdeterminate supponat. idem iudicium est de ista: 'homo albus est homo/posito quod nullus homo sit albus.

56.09 Secundo potest esse dubium: qualiter supponunt termini istiusproposicionis: 'homo fuit animal,' posito quod nullus homo fuerit? non,enim, videtur quod possint supponere determinate cum nullam singu-larem habeant veram quia ista: 'sortes fuit animal,' casu posito, non estvera, nee ista: 'plato fuit animal,' et sic de singulis.

56.10 Tercio potest esse dubitacio: pro quo supponunt predicata pro-posicionum de preterite et de futuro, puta, qualiter supponit 'homo' in istaproposicione: 'album fuit homo' et in ista: 'sortes erit homo'? et est causadubitacionis quia non videtur quod 'homo' possit significare nisi hominesexistentes et, per consequens, nee quod possit predicari nisi de hominibusexistentibus, et si non possit predicari, nee, per consequens, poterit proipsis supponere.

56.11 Quarto posset esse dubium de subiecto istius proposicionis: 'equustibi promittitur' vel: ".xx. libre istius tibi debentur' et de consimilibus,quam supposicionem habent subiecta? non, enim, videtur quod habeantsupposicionem determinatam, cum non contingat descendere ad contentasub ipsis per proposicionem disiunctivam. non, enim, sequitur: 'equus tibipromittitur, ergo iste equus, vel iste' et sic de singulis, cum quelibetsingularis sit falsa; et idem iudicium est de alijs.

56.12 Quinto potest esse dubium: qualem supposicionem habentsubiecta istarum proposicionum: 'genera et species sunt secundesubstancie,' 'genera et differencia constituunt speciem' ? et est causa dubi-tacionis quia non videtur quod possint habere supposicionem personalem,cum non supponant pro contentis nee, per consequens, supposicionemdeterminatam, cum a superiori ad inferius sit bona consequencia.

56.13 Sexto posset esse dubitacio: qualiter supponant predicata istarumproposicionum: 'sortes priuatur visu,' 'iste est aptus natus habere visum,'et sic de similibus?

56.14 Septimo de talibus: 'tantum animal est homo,' et sic de alijs.

56.15 Octavo de istis: 'philosophus, apostolus, dicit hoc,' 'comes bur-gondie pugnat,' 'manus regis liberabit nos,' et sic de multis talibus.

377


56.16 De istis, autem: 'accio et passio sunt res extra animam,' 'relacio estvera res,' non oportet dubitare; satis, enim, ostensum est supra quodoportet quod subiecta supponant pro rebus distinctis a rebus absolutis.

56.17 Ad primum dubium dico quod illud exigit vnam magnamdifficultatem: vtrum, videlicet, ad hoc quod proposicio sit necessariarequiratur quod predicatum possit omni tempore predicari de subiecto,mediante hoc verbo 'est' ? de qua, tamen, difflcultate prolixe traetabitur inillo (89V89V) capitulo in quo inquiretur de condicionibus proposicionumdemonstracionem ingrediendum quia ibi habet ista materia locum. Dico,ergo, prout spectat ad propositum, quod tales proposiciones vere sunt devirtute sermonis, eciam casu retento, et quod termini proposicionumtalium supponunt personaliter et determinate, et quando dicitur quod,casu posito, nulla singularis est vera, nego. ymmo, dico quod quelibetsingularis est vera, vnde, ista est vera 'sortes est animal' et ista: 'plato estanimal,' nullo istorum existente.

56.18 Ad cuius euidenciam est sciendum quod quedam sunt predicataque competunt subiecto primo vel secundo modo dicendi per se etquedam que solum competunt subiecto per accidens; prima sunt sicut'animal', 'corpus', 'substancia', 'risibile', respectv hominis.

56.19 Secunda, vero, predicata se habent in duplici differencia quiaquedam inportant rem realiter distinctam a subiecto de quo predicantur,existentem, tamen, formaliter et subiectiue in predicto subiecto; quedaminportant rem vel res realiter distinctas a subiecto. accipiendo 'inportare'pro 'significare' vel pro 'connotare' et extendo 'res reales' ad qualitatesexistentes in anima vel in fantasia vel in sensacione et huiusmodipotencijs, prima predicata sunt: 'album', 'nigrum', 'currens', 'loquens','comedens', et huiusmodi; secunda, vero, sunt: 'cogitatum' et 'intellec-tum', 'fantasticum' et 'ymaginatum', et huiusmodi. nam, dicendo sic:'sortes est cogitatus,' per illud predicatum 'cogitatus' significatur velconnotatur aliqua res realiter distincta a sorte, puta, aliquis actusintellectus vel aliquid simile quod, tamen, in sorte subiectiue non existit ethoc, supposito quod sortes se ipsum non cognoscat, sed quod cognoscaturab alio.

56.20 prima, autem, predicata, que competunt subiecto primo velsecundo modo et eciam ista vltima, que respiciunt acciones inmanentes,indifferenter competunt rei existenti vel non existenti; alia, autem, non.racio huius est quia per proposiciones in quibus predicantur predicatasecundo modo dicta denotatur habitude existencie, sed per proposicionesprimo et tercio modo dictas non, sed per aliquas solum habitudo

378

consequencie. et quod illud sit de intencione in loyca expertorum patet insolucione huiusmodi sophismatis: 'omne coloratum est; omne album estcoloratum; ergo, omne album est.' posito quod sit vnum indiuiduumrubeum et aliud nigrum et nichil aliud, et vnum album et nichil aliud, etsic de alijs coloribus, nam, casu posito, iste descensus non valet, sed peccatper fallaciam equiuocacionis. nam equiuoce accipitur ly 'est1 in maioriproposicione et in minori quia in maiori 'est' dicit esse existencie, sed inminori solum est nota consequencie; cuiusmodi est quando dico: 'si estalbum, est coloratum.'

56.21 Et si arguetur contra: ilia proposicio non est vera que inplicatfalsum; sed ista proposicio: 'homo albus est homo,' posito casu, falsuminplicat quia inplicat aliquem hominem esse album cum, tamen, nullus sit,per positum; ergo, et cetera. Ad hoc dico:5 quidquid sit de maiore, quodminor est falsa, et quando dicitur quod inplicat aliquem hominem essealbum, hoc non est verum; hoc, enim, verbum substantivum 'est',copulans superius cum inferiori, siue illud inferius sit inferius per se velper accidens, non est nota ipsius existencie et ideo, in omnibus talibus estfallacia secundum quid et simpliciter vel aliquis specialis defectus,arguendo ab 'est' tercio adiacens ad ipsum secundo adiacens, sicut patetper philosophum, secundo peryermenias.6

56.22 Ex hoc patet falsitas dicencium quod subiectum predicte proposi-cionis supponit personaliter et significative et, tamen, pro nullo supponit.nam bene sequitur: supponit, ergo pro aliquo supponit, cum ab indiffmitaad particularem, arguendo in eisdem terminis, sit bona consequencia. Et sidicas quod non debet sic inferri sed sic: supponit, ergo denotatur proaliquo supponere; nunc, autem, non sequitur: denotatur pro aliquosupponere; ergo, pro aliquo supponit, Ista responsio non sufflcit. et ideo,probo primam consequenciam esse bonam.

56.23 Ilia consequencia est bona cuius oppositum consequentis infertoppositum antecedentis sicut patet, primo priorum-,1 sed oppositum istiusconsequentis predicte infert oppositum antecedentis; ergo, et cetera,probacio: nam oppositum istius consequentis: 'pro aliquo supponit' estillud: 'pro nullo supponit;' nunc, autem, sequitur: (89V90r) pro nullosupponit8 cum a termino communi, sumpto cum significato vniuersali

5 nota quod illud quod dicitur hie non < videtur > michi bene dictum] corrector 2 inmarg. figura quadrata.

6 Aristoteles, De interp. 10 (19bl5-24); ibidem 11 (21a26-29).7 Aristoteles, An. pr. 1, 16 (35b30-37).8 Verba hie interponenda illegibilia sunt.

379


negative, ad ipsum cum negacione sumptum sit bona consequencia;sequitur: nullus homo, ergo non homo; sed 'non supponere' est oppo-situm huic quod est 'supponere', quod fuit antecedens; ergo, et cetera.

56.24 Secundo sequitur quod falsum dicunt illi qui dicunt istam proposi-cionem esse falsam: 'cesar laudatur,' cesare non existente, nam, cum lausnon sit in laudato sed in laudante, illud predicatum 'laudatur' non inportataliquid quod in cesare realiter existat et, per consequens, nichil prohibetquin, ipso non existente, possit de ipso predicari secundum regulamsuperius datam, hoc supposito - quod, ipso existente, possit de ipsopredicari.

56.25 Tercio sequitur quod falsum est quod dicunt aliqui, scilicet, quodterminus non potest supponere pro illis que fuerunt nisi respectv verbi depreterite nee pro illis que erunt nisi respectv verbi de future, puta, quod'homo1 non potest supponere pro sorte, qui fuit et non est, nisi illudhuiusmodi verbi 'fuit' dicendo: 'sortes fuit homo;' motivum eciam eorumnon valet; termini, enim, sicut ipsi false ymaginantur, non inponuntur adsignificandum solum res presentes, sed eciam indiuidua preterita et futuraet ideo, possunt pro eis supponere, eciam respectv verbi de presenti. et hocest intelligendum quando copula copulat predicatum essenciale vel primovel secundo modo, vel predicatum9 quod solum competit subiecto perdenominacionem extrinsicam, sicut propter aliquem actum intellectusexistentem in anima mea quo intelligo sortem sortes denominatur'intellectus' vel 'cogitatus' et hoc siue sortes sit siue non sit, quia hoc nonrefert.

56.26 Ad secundum dico quod 'homo' habet supposicionem deter-minatam et est proposicio falsa, casu proposito, quando dicitur quod nullasingularis est vera, dicendum quod verum est. nee hoc exigitur, sed solumquod aliqua singularis sit falsa, vnde, regula data superius quod, scilicet,proposicio in qua supponunt termini determinate exigit aliquam singu-larem veram determinate, intelligenda fuit quando supponunt in proposi-cione vera. et eodem modo dicendum est proportionaliter quandosupponunt in proposicione falsa, quod, videlicet, exigitur quod aliquasingularis determinate sit falsa; et ita est in proposito quia ista est falsa,casu proposito: 'sortes fuit animal.'

56.27 Et si dicatur quod illud videtur repugnare statim dictis, namdictum est quod 'homo' significat indifferenter indiuidua presencia,

9 em. ms. preteritum.

380


preterita, et futura et pro ipsis supponit, in tantum eciam quod, nullohomine existente, ista proposicio est vera: 'homo est animal,' ex quibusdictis videtur posse inferri oppositum illius sic arguendo: omnis proposiciode present! est postea vera de preterito, si formetur, sicut si ista proposiciosit modo vera: 'sortes est albus,' ista: 'sortes fuit albus' erit vera eras, siformetur; sed ista proposicio est modo vera de presenti: 'homo est animal/eciam si nunquam fuisset homo, secundum superius dictam; ergo, eraserit ista vera: 'homo fuit animal,' si formetur, eciam posito quod nunquamfuisset homo - cuius oppositum dictum est statim - Ad illud dico quod iliamaior proposicio non est vera vniuersaliter, quamuis hoc a multiscredatur esse verum, sed capit instanciam in multis. tenet, ergo, ilia maiorquando proposicio aliqua est vera de presenti in qua predicatur predi-catum accidentale, reale accidens, inquam, informans subiectum. in illis,autem, in quibus predicata competunt subiectis primo vel secundo mododicendi per se, non tenet generaliter, licet in aliquo casu tenere possit.

56.28 Aliter possit dici distinguendo istam proposicionem: 'homo fuitanimal' secundum amphiboliam; potest, enim, esse vnus sensus: 'homofuit animal,' hoc est, hec proposicio fuit vera: 'homo est animal,' et istesensus est verus et in isto sensu esset concedendum quod, quando aliquaproposicio est vera de presenti, quod postea possit esse vera de preterito, siformetur.

56.29 Alius sensus posset esse: aliquid inportatum per 'hominem' fuit inrerum natura de quo poterat predicari vel de quo actualiter predicatur hocpredicatum 'animal', et iste sensus falsus est, casu retento, quia repugnatposito et sic est negandus processus sicut supra, per verba planiora: possetdici quod ista proposicio: 'homo fuit animal,' casu posito, esset distin-guenda secundum composicionem et diuisionem et in sensu compo-sicionis esset vera, et falsa in sensu diuisionis. sed siue sic, siue sic, idemsensus resultat.

56.30 Ad tercium dubium: dico quod predicata proposicionum depreterito possunt supponere pro presentibus et preteritis, sicut predicatumillius proposicionis: 'album (90r/90v) fuit animal' potest supponere proaliquo indiuiduo, nunc existente albo, et eciam pro indiuiduo quod priusfuit album et modo non est album, magna, enim, miseria est dicere quod'album' in ista proposicione: 'homo fuit albus' non possit supponere proillis que sunt, supposito quod multi homines, adhuc existentes in rerumnatura, fuerint albi10 et quod adhuc modo sunt albi; nam, si ista non sit

10 em. ms. alibi.

381

modo vera: 'homo fuit albus,' eciam posito quod supponat propresentibus, sua opposita est vera, ista, videlicet: 'homo non fuit albus;'sed sequitur: 'homo non fuit albus,' accipiendo subiectum pro hijs quesunt; ergo, ista nunquam fuit vera: 'homo est albus,' accipiendo semper'hominem1 vniuersaliter; sed hoc falsum est quia certum est quod istaaliquando fuit vera, casu posito: 'homo est albus;' ergo, et cetera, sequitureciam: 'homo non fuit albus, ergo homo non fuit hie albus, nee hie albus,'et sic demonstrando omnia contenta sub isto termino 'albedo', cum sup-ponat confuse et distributive mobiliter propter negacionem precedentemet, per consequens, sequitur: 'homo non fuit albus, ergo hie homo/demonstrando sortem, 'non fuit albus,' demonstrando se ipsum qui priusfuit albus adhuc est idem albus; sed hoc est falsum; ergo, illud ex quosequitur.

56.31 Est, tamen, aduertendum quod in aliquo casu particulari benecontingit distinguere proposicionem in quam subicitur talis terminusrespectv talis predicati et respectv verbi de preterite, sicut posito quodomnes homines qui unquam fuerunt albi corumpantur et solum manerentin rerum natura illi qui nunquam fuerunt albi, nee eciam modo sunt defacto; tune, isto casu posito, 'homo fuit albus' esset distinguenda, eo quodsubiectum posset supponere pro illis que sunt vel pro illis que fuerunt; sisupponeret pro illis que sunt, manifestum est quod esset falsa, retentocasu; si, autem, pro illis que fuerunt, vera. et sic patet quod nullum estinconueniens quod pro presentibus possint supponere.

56.32 Si, vero, queras: quam supposicionem habet 'homo' in ista pro-posicione: 'sortes erit homo,' dicendum est diuersimode secundum quodcirca hoc possunt diuersi casus poni. nam, si ponatur quod sortes sit homomodo in rerum natura, et quod debeat durare per tres dies, tune istudpredicatum habet supposicionem determinatam; contingit, enim, descen-dere ad eius contenta, casu posito, per proposicionem disiunctivam:11

'sortes erit homo, igitur sortes erit hie homo, uel sortes < erit hie > homo'et sic de singulis. si, autem, ponatur < quod sortes > non sit nunc inrerum natura, tune non habet < terminu > s 'homo' supposicionem deter-minatam, sed confusam; non, enim, contingit descendere ad eius contenta< per proposicion > em disiunctiuam. non sequitur: 'sortes erit homo,ergo sortes erit hie homo, < vel >1 2 sortes erit ille homo,' et sic desingulis, sed solum contingit descendere per proposicionem de disiuncto

11 sortes erit homo ... per proposicion disunctiuam] corrector 2 in marg.12 < vel > sortes erit ille homo et sic de singulis] corrector 2 //; marg.

382


extreme sicut bene sequitur. 'sortes erit homo, ergo sortes erit hie homo,vel ille,' sic connumerando tam presencia quam futura et, per consequens,supponit confuse tantum secundum regulam supra datam.

56.33 patet, igitur, quomodo idem terminus in eadem proposicionepotest aliter et aliter supponere propter alium et alium casum et est vtilescire volenti studere in libris doctorum et autorum.

56.34 per hoc patet ad quartum dubium 13 nam iste proposiciones:'equus tibi promittitur,' '.xx. libre tibi debentur,' secundum vnum modumdicendi, false sunt in sensu quem faciunt; vere, tamen, sunt in sensu inquo fiunt nam, cum istum terminum 'equus' non precedat signum vniuer-sale, nee negacio, sequitur quod supponat determinate; si, autem,supponat determinate, certum est quod est falsa, per istas, ergo,intelliguntur iste: 'tu habebis de dono alicuius equum' vbi ly 'equum'supponit confuse tantum; habendo, autem, talem supposicionem vera est- bene, enim, sequitur: 'tu habebis de dono alicuius equum, ergo istum,vel istum,' et sic numerando, eciam futura.

56.35 Aliter dico quod iste proposiciones possunt concedi eo modo quoproponuntur quia, sicut tu non habes pro inconuenienti quod terminusiste ex parte predicati confuse supponat tantum, quamuis ipsum nonprecedat mediate signum vniuersale nee negacio, nee equiualenter inclu-dens negacionem, ita non habeo ego pro inconuenienti, nisi aliud obstet,quod terminus iste a parte subiecti supponat confuse tantum et, per conse-quens, non contingit descendere ad eius contenta nisi per proposicionemde disiuncto extreme, sicut nee contingit quando ponitur a parte predicati.

56.36 Et si dicatur quod illud est contra predicta quia dicebatur supraquod 'supposicio determinata est in qua supponit terminus communis cuinon adiungitur signum vniuersale, nee mediate nee inmediate' et cetera;sed sic est in proposito quia isti termino communi 'equus' non adiungitursignum, et cetera; ergo, videtur quod determinate supponit, Dico quod iliaregula debuit intelligi quando talis terminus precedit vel sequitur verbumpresentis temporis, vel quando non ponitur in proposicione equiualente(90v/91r) proposicioni de future.

56.37 per hoc patet ad instanciam que fieri posset de predicate istiusproposicionis: 'sortes erit homo,' quamuis isti predicate 'homo' nonadiungatur, nee mediate nee inmediate, signum vniuersale, nee negacio, et

13 quartum] annotator 1 in marg., et: nota hie de ista proposicione equus tibi promitti-tur] annotator 1 in marg.

383


cetera, quia, tamen, sequitur verbum futuri temporis, ideo determinatenon supponit. similiter, quia ista proposicio, 'equus tibi promittitur'equipollet vni de preterite, puta, isti: 'equus tibi dabitur ab aliquo,' ideodeterminate non supponit. verum est, tamen, quod illud non contingit inomni proposicione de future; vnde, dare regulam generalem quando illudcontingit et quando non, illud faciliter fieri non potest. tenendum est,tamen, quod hoc in aliquibus contingit; idem patet ad aliam proposi-cionem.

56.38 Ad quintum dubium: dico quod ista proposicio: 'genera et speciessunt secunde substancie' et consimiles, vera est et concedenda eo modoquo ponitur, et supponit subiectum pro illis formalitatibus de quibusdictum est. et quando queretur: vtrum supponit personaliter vel non ? dicoquod supponit personaliter. Ad cuius euidenciam est sciendum quodaliqui termini significant tales formalitates primo et principaliter et aliquinon primo nee principaliter, sed secundario et consequenter; verbi graciade primis: 'homo', 'animal', 'homo', enim, primo et principaliter significatracionem formalem hominis, secundario, vero, indiuidua, et eodem modo'animal' racionem formalem animalis. et tales termini, quando supponuntpro ilia racione formali, non supponunt personaliter, sed formaliter, utdictum est supra de ista proposicione: 'homo est species,' nam 'homo' insubiecto supponit formaliter.14

56.39 verbi gracia de secundis terminis: 'species', 'genus', et 'differen-cia'. nam iste terminus 'genus' primo et principaliter significat vnumconceptum mentis communem omnibus formalitatibus que sunt species;secundario vero significat alias raciones formales. nunc, autem, dictumest supra quod terminus supponens pro secundario significatis, nonaccipiendo 'secundarium significatum' sicut in relativis, supponit persona-liter;15 ergo, hoc subiectum 'genere et species' in predicta proposicionesupponit personaliter et determinate quia contingit descendere ad contentasub eo per proposicionem disiunctivam sicut bene sequitur: 'genera etspecies sunt secunde substancie; ergo hec genera et hec species suntsecunde substancie' et sic de alijs. infertur eciam formaliter ex qualibetistarum, vnde bene sequitur: 'hec genera et hec species sunt secunde sub-stancie,' quibuscunque generibus et speciebus demonstratis, 'ergo, generaet species sunt secunde substancie.'

14 Vide supra, L 55.02 et responsionem auctoris L 55.04.'5 ViHo ciinra i ^4 0015 Vide supra, L 54.09

384

56.40 Quando, ergo, dicebatur arguendo ad oppositum quod nonhaberet supposicionem personalem cum non supponeret pro contentis,patet quod falsum hie assumitur quia iste raciones formales sub terminisistis continentur sicut indiuidua sub sua specie suo modo. et huicconcordat quod dicit vnus doctor magne autoritatis et expertus in loycadicens quod, licet 'homo1, respectv suorum indiuiduorum sit vniuersale etcommune simpliciter, secundum quid, tamen, respectv huiusmodi quoddico 'species', est indiuiduum et singulare.16

56.41 Ad sextum dubium: dico quod de virtute sermonis non estquerendum qualem supposicionem habet predicatum illius proposicionis:'sortes priuatur visu,' sed magis proprie loquendo esset querendum: qualessupposiciones? racio, autem, huius est quia ista proposicio ad minus habetduas exponentes in quarum qualibet ponitur iste terminus 'visus' et in vnaillarum proposicionum habet vnam supposicionem et in alia aliam. namillud verbum 'priuatur' est terminus equiualenter includens negacionem etideo, habet duas exponentes; vna est ista: 'sortes fuit in potencia habendivisum' et ista est alia: 'sortes nullum visum habet' vel ista: 'sortes nonhabet aliquem visum.' et in prima proposicione, forte ly 'visum' habet sup-posicionem confusam tantum, et dico 'forte' quia forte adhuc habet aliasproposiciones exponentes. in alia, autem, habet supposicionem confusamet distributivam mobilem. Si, tamen, vsus preiudicet veritati, tune, cumista: 'sortes priuatur visu' communiter ex modo loquendi resoluatur inistas: 'sortes nullum visum habet' vel 'sortes non habet visum aliquem,'dicendum est consequenter quod hoc predicatum 'visum' habet supposi-cionem confusam et distributiuam mobilem et hoc, siue resoluatur invnam, siue in aliam. et per idem patet quid dicendum sit de ista: 'sortes est(91r/91v) aptus natus habere visum.'

56.42 Ad septimum: dico quod predicatum istius proposicionis: 'tantumanimal est homo' habet supposicionem confusam distributivam mobilemet ad hoc videndum planius, resoluenda est ista proposicio in suampreiacentem et tune, secundum regulam supra dictam, iudicandum est desupposicione terminorum in ista sicut in ilia. < preiacens > ,17 autem, estista: 'omnis homo est animal' quia, sicut videbitur postea, ab exclusiua ad

16 "vnus doctor magne autoritatis et expertus in loyca" forsitan Scotus; vide Superuniversalia Porphyrii q. 10, t. 1, p. 135: "An haec sit vera. Homo est Universale. Item, sihomo est Species;" et, q. 11, p. 136: "... Species inest homini, secundum quod homopraedicatur de individuis ... non secundum quod est idem suppositis... Est igitur propositiosimpliciter vera."

17 Nullum verbum interponendum invenitur.

385


vniuersalem de terminis transpositis est bona consequencia. vnde, benesequitur: 'tantum animal est homo, ergo omnis homo est animal.' qualiter,autem proposiciones in quibus ponuntur tales dicciones exclusiue suntdistinguende, patebit in capitulo de proposicionibus exclusiuis. vnde, fortede virtute sermonis non esset dicendum de supposicione talium termino-rum, sicut nee precedencium, cum tales proposiciones habeant pluresexponentes in quarum vna supponunt vno modo et in alia alio modo.

56.43 Ad octavum dubium patebit post in vno capitulo in quotractabitur de supposicione inpropria, puta, de antonomastica et gemina,et sic de alijs. si, vero, tandem fmaliter quereretur de predicatis istarumsupposicionem et proposicionum: 'sortes desinit esse albus,' 'sortes incipitesse gramaticus,' qualem supposicionem habent predicata? dicendum est,sicut dictum est in sexto dubio quod, videlicet, proprie loquendo non estquerendum de supposicione talium, sed magis de supposicionibus, cumquisque talium habeat duas exponentes in quibus predicti termini suppo-nunt aliter et aliter, sicut patet volenti resoluere. et hec de dubijs dictasufficiant; et sic patet veritas capituli istius et cetera.

CAPITULUM QUINQUAGESIMUM SEPTIMUM:DE SUPPOSICIONE CONFUSA TANTUM

57.01 Ostenso quid de supposicione determinata sit dicendum, nunc desupposicione confusa tantum est dicendum. et de ista videtur michi quodnon potest nee per vnam regulam nee per plures sufficienter ostendiquando terminus habet talem supposicionem et quando non. racio huiustacta est in capitulo precedenti quia, sicut visum est ibi, aliqui termini,positi in aliquibus proposicionibus de future, quamuis eos non precedatsignum vniuersale mediate, supponunt confuse tantum et in aliquibus nonet, per consequens, ad dandum regulam sufficientem ad ostendendum inquibus proposicionibus de future termini supponunt confuse tantum et inquibus non, non esset cito factum. possent, tamen, de ista supposicionedari alique regule que loyco possent sufficere communiter.

57.02 Ad euidenciam, igitur, istius supposicionis est sciendum quodaliquando in proposicione precedunt verbum plures termini, aliquandovnus; et intendo hie loqui de proposicionibus proprijs, in quibus pre-dicantur et subiciuntur termini communes, si verbum precedit vnus solusterminus, tune est vna regula generalis: quod, si illi termino ex partesubiecti addatur signum vniuersale affirmativum, tune predicatum talisproposicionis supponit confuse tantum. Exemplum de ista proposicione:'omnis homo est animal,' nam quia hoc verbum 'est' precedit vnus solus

386

CAPITULUM QUINQUAGESIMUM SEPTIMUM

terminus - significatus dico - et sibi additur signum vniuersale afflrma-tiuum, ideo hoc predicatum 'animal1 supponit confuse tantum. vnde,contingit descendere ad eius contenta per proposicionem de disiunctoextreme, nam bene sequitur: 'omnis homo est animal, ergo omnis homoest hoc animal, vel hoc,1 et sic de alijs. dixi, autem, 'signum vniuersaleaffirmativum' quia secus est de signo vniuersali negative, nam signumvniuersale negativum facit supponere terminum, eciam mediate sequen-tem, confuse et distributiue.

57.03 si, autem, ex parte subiecti ponantur plures termini, loquendosemper de terminis sicut supra, hoc potest contingere dupliciter: quia, autsignum vniuersale distribuit totum subiectum, hoc est, omnes terminos1

positos a parte subiecti, aut aliquos2 non. si primo modo, sic adhucpredicatum supponit tantum confuse, sicut patet in ista proposicione:'cuiuslibet hominis asinus currit,1 nam illud predicatum 'currit1 supponitconfuse tantum. et valent iste due regule ad cognoscendum quandopredicatum supponit confuse tantum et quando non.

57.04 Si, autem, signum vniuersale non determinet omnes terminospositos a parte subiecti, sed aliqui sic et aliqui non, non facit tunepredicatum supponere confuse tantum, sed supponit sicut in proposicioneindefmita, sicut patet in ista proposicione: 'videns omnem (91v/92r)hominem est animal1 nam 'animal1 supponit determinate quia, forte,eciam ista proposicio non est vniuersalis. ergo, iste due regule possuntreduci ad vnam que sufficiet ad cognoscendum quando3 predicatumsupponit confuse tantum et sit ista: quandocunque signum vniuersaleafflrmatiuum distribuit vel determinat totum subiectum proposicionis, sipredicatum illius proposicionis sit terminus communis, supponit semperconfuse tantum. verbi gracia dicendo: 'omnis homo currit;1 predicatum,enim, istius proposicionis supponit confuse tantum; si eciam dicatur:'omnis homo albus est homo,1 predicatum supponit confuse tantum quiahoc signum 'omnis1 est determinacio tocius subiecti; determinat, enim,totum hoc: 'homo albus1, quod est subiectum proposicionis, cum precedatcopulam. et hoc sufficit ad sciendum quando predicatum confuse sup-ponit.

57.05 Ad sciendum, autem, quando aliqui termini, positi a partesubiecti, siue qui precedunt copulam, supponunt confuse tantum, sunt

1 em. ms. terminos bis.2 em. ms. aliquas.3 em. ms. in linea "qn," sprscr. "a".

387

LOGICA CAMPSALE ANGL1CJ

eciam alique regule necessarie. vbi sciendum quod, si plures terminicopulam precedant, hoc potest contingere dupliciter: quia, aut signumvniuersale additum determinat totam precedentem copulam, aut non. sinon, tune illud, quod sequitur mediate signum vniuersale a parte eiusdemextremi, supponit confuse tantum. Exemplum dicendo: 'omni temporepost adam fuit aliquis homo,' nam totum illud 'tempore post adam aliquishomo' precedit hoc verbum 'fuit' quia, cum signum vniuersale non estdeterminacio istius termini 'homo' in predicta proposicione, ideo nonsupponit confuse et distributive, nee determinate, sicut patet manifeste,sed supponit confuse tantum. bene, enim, contingit descendere ad eiuscontenta per proposicionem de disiuncto extremo; sequitur, enim: 'omnitempore' et cetera, 'ergo, omni tempore post adam iste homo fuit, vel iste,'et sic de alijs. idem iudicium est de istis proposicionibus: 'omni temporealiquid creabile erit,' 'omnis homo animal fuit.'

57.06 et est sciendum quod illud non solum est verum quando preceditsignum vniuersale, sed eciam quando precedit terminus equiualens signovniuersali, sicut patet in istis proposicionibus: 'vsque ad fmem mundialiquod animal erit,' 'vsque ad finem mundi asinus vel leo erit,' 'semperhomo fuit,' 'tota die aliquis homo fuit hie intus,' posito quod indiuiduishoris fuit intus, et sic de alijs. nam 'animal' in prima proposicione et'asinus' in secunda et 'homo' in tercia, et quarta, et quinta, tantum confusesupponunt et hoc est intelligendum sustinendo quod predicte proposi-ciones sint vere quia, si aliquis nollet eas concedere, diceret faciliter quodpredict! termini determinate supponunt et quod omnes sunt false - et forteillud esset magis secundum proprietatem sermonis quam predicto mododicendo; sophiste, tamen, vtuntur communiter arte predicta.

57.07 Si, autem, signum vniuersale determinet totam precedentemcopulam, hoc adhuc contingere potest dupliciter: quia, aut illi termini sunteiusdem casus, sicut est communiter quando sunt adiectivi et substantivi,aut non sunt eiusdem casus. si non sint eiusdem casus, tune terminusinmediate sequens signum vniuersale supponit confuse et distributive etterminus mediate sequens a parte eiusdem extremi confuse tantum. verbigracia dicendo sic: 'cuiuslibet hominis asinus currit;' ly 'homo' supponitconfuse et distributive, sed ly 'asinus' supponit confuse tantum; posito,enim, quod omnium hominum esset vnus asinus, qui curret,4 certum estquod, casu posito, ista proposicio esset vera et, tamen, non contingeretdescendere ad contenta sub isto termino 'asinus' nisi per proposicionem dedisiuncto extremo, sicut manifeste patet.

4 em. ms. current.

388

CAPITULUM QUINQUAGESIMUM SEPTIMUM

57.08 Si, autem, termini precedentes copulam sint eiusdem casus, sicutadiectivi et substantivi, tune neuter5 eorum supponit confuse tantum, neeconfuse et distributive. Exemplum de ista proposicione: 'omnis homoalbus currit;' posito, enim, quod non omnes homines sint albi et quodmulti asini sint albi, sicut communiter est verum, et quod homines albisolum currant et asini non, tune certum est quod non ad omnia contentaistius termini 'homo', nee istius termini 'albus', contingit descendere, neecopulative, nee disiunctive, (92V92V) nee eciam per proposiciones dedisiuncto vel copulate extremo. neuter, ergo istorum terminorum sup-ponit, sed ambo simul supponunt confuse et distributive mobiliter. vnde,ad omnia contenta sub isto - communi suo modo - 'homo albus1 contingitdescendere copulative, vnde, bene sequitur: 'omnis homo albus currit,ergo iste homo albus currit, et iste homo albus currit,' et sic de alijs, etexpedit ista scire propter sophisticaciones aliquorum.

57.09 visis hijs regulis, sequuntur alie regule et est vna regula: quodsubiectum proposicionis exclusiue affirmative, illo modo quo possumusloqui de eius supposicione propter ilia que dicta sunt, supponit confusetantum. istud patet quia, in resoluendo proposicionem exclusiuam, reso-luitur in vniuersalem affirmativam cuius predicatum est subiectum exclu-siue; predicatum, autem, vniuersalis affirmative supponit confuse tantum.verbi gracia dicendo sic: 'tantum animal est homo' - 'animal1 supponitconfuse tantum. hec, enim, infert istam: 'omnis homo est animal,' vbipredicatum tantum confuse supponit.

57.10 Alia regula est: quod predicatum proposicionis reduplicative, illomodo quo possumus loqui eciam de eius supposicione, supponit confusetantum. verbi gracia dicendo sic: 'homo, in quantum homo, est risibilis,'nam, quamuis non ponatur hoc signum vniuersale vocabiliter, ponitur,tamen, equiualenter; vnde, sequitur: 'homo, in quantum homo, estrisibilis, ergo omnis homo est risibilis,' sicut magis patebit post et, perconsequens, contingit descendere sub hoc predicate 'risibile' per proposi-cionem de disiuncto extremo, sicut manifeste patet.

57.11 Tercia regula est: quod predicatum proposicionis exceptivesupponit confuse tantum. verbi gracia dicendo sic: 'omnis homo, pretersortem, currit' nam hoc predicatum 'currit' supponit confuse tantum nambene sequitur: 'omnis homo, preter sortem, currit, ergo omnis homo,preter sortem, est hoc currens, vel hoc currens, vel hoc,' et sic de alijs.

5 em. ms. neutra.

389


que, autem, sint dicciones exceptive, reduplicative, et exclusive, et qualiterdifferunt, hoc patebit post in suis locis.

57.12 Quarta regula est: quod termini aliquarum proposicionum defuturo, et hoc siue ponantur a parte subiecti siue predicati, quamuis aliquidicunt contrarium, supponunt confuse tantum, secundum quod est tactumin capitulo precedenti. Exemplum de istis proposicionibus: 'sortes erithomo," posito quod sortes non sit, 'equus tibi promittitur,' 'digitus tibiauferetur,' '.6. solidi tibi debentur,' et sic de alijs. nam predicatum istiusproposicionis: 'sortes erit homo,1 casu retento, supponit confuse tantum.vnde, bene sequitur: 'sortes erit homo, ergo sortes erit hie homo, vel hiehomo,' et sic de alijs, denotando tarn presencia quam futura quia tarn istaquam ilia, per predictum terminum inportantur. idem iudicium est desubiectis aliarum proposicionum. quando, tamen, illud contingit et quan-do non, determinate sciri non potest. et ista de isto capitulo dicta sufficiant.

CAPITULUM QUINQUAGESIMUM OCTAVUM:DE SUPPOSICIONE CONFUSA ET DISTRIBUTIVA

58.01 Quia, vero, circa supposicionem confusam et distributivam in-mobilem nichil oportet inmutare cum per ilia que dicta sunt in fine quinticapituli1 possit faciliter sciri quando terminus habet talem supposicionemet quando non, ideo nunc de supposicione confusa et distributiva estdicendum.

58.02 Et ad videndum quando ille terminus habeat talem supposi-cionem est sciendum quod, secundum quod dictum est supra,2 quidamtermini sunt negatiui et quidam equiualenter solum includens negacio-nem. primi termini sunt 'non', 'nullus', et huiusmodi; secundi, vero, sehabent in duplici differencia quia quidam reddunt proposicionem in quaponuntur exclusivam et quidam non. primi sunt 'tantum', 'solus', ethuiusmodi et hoc si ly 'solus' teneatur sinchategorematice; secundi terminisunt 'differunt', 'differens', 'aliter', 'distingui', et sic de alijs.

58.03 Ex istis, igitur, eliciuntur alique regule et est prima regula: quod,quando diccio negativa est determinacio subiecti - et extendo hie'negativam diccionem' ad signum vniuersale negativum - si extrema illiusproposicionis sint termini communes et subiecto non addatur signumvniuersale affirmativum, tune, tarn subiectum quam predicatum suppo-

1 Vide supra, L 54.11-54.17, i.e. capitulum quinti tractatus de supposicionibus.2 Vide supra, L 54.17, 56.03, 56.04 et 56.02, 56.07.

390

CAPITULUM QUINQUAGESIMUM OCTAUUM

nunt confuse mobiliter. verbi gracia dicendo sic: 'nullus homo est animal,''nullus homo currit,' 'non homo est animal/ et sic de alijs. nam tarnsubiecta quam predicata istarum proposicionum supponunt confuse etdistributive mobiliter nam ad omnia contenta, tarn de subiecto quampredicate, contingit descendere copulative, nee ex aliqua singulari forma-liter inferuntur. bene sequitur: 'nullus homo est animal, ergo sortes nonest animal, et plato non est animal,' et sic de singulis, (92v/93r) et nonsequitur formaliter: 'sortes non est animal, ergo nullus homo est animal,'licet forte sequatur gracia materie sicut ad inpossibile sequitur quilibetpreter suum contradictorium. contingit eciam descendere sub predicatecopulative, id3 est per proposicionem copulativam sicut bene sequitur:'nullus homo est animal, ergo nullus homo est hoc animal, nee hocanimal,' et sic de alijs. et idem iudicium est de singulis alijs; est, igitur,regula generalis: quod tarn subiectum quam predicatum proposicionisvniuersalis negative vel equiualentis vniuersali negative - quod dicopropter istam proposicionem: 'non homo est animal' et propter istam:'omnis homo non est animal' que forte equipollet isti: 'nullus homo estanimal,' et propter consimiles - supponunt confuse et distributive mobi-liter.

58.04 Dixi, autem, in predicta regula 'quando negacio est determinaciosubiecti' quia, si esset determinacio copule vel predicati, tune non faceretsubiectum supponere confuse et distributive mobiliter, sed predicatumtantum, sicut patet in ista proposicione: 'homo non est animal' nam, licethie ponatur negacio quia, tamen, non precedit 'hominem' mediate neeinmediate, et ideo eius supposicionem non inmutat quia, tamen,adiungitur ipsi 'animal', ideo facit ipsum stare confuse et distributivemobiliter.

58.05 Dixi, autem 'si extrema illius proposicionis sint termini commu-nes' quia, si vterque esset terminus singularis, si subiecto addereturnegacio vel signum vniuersale negativum, non esset proposicio propria,sicut non est proprie dictum: 'non sortes est plato,' vel: 'non sortes currit,'et sic de alijs.

58.06 Et si dicatur quod ista proposicio: 'nullus sortes currit' videturesse propria, dicendum quod non est propria; quamuis 'sortes' inponatur,distinctis significacionibus, ad significanda plura indiuidua, non statmodo, in proposicione, secundum vsum loquencium, nisi pro vno solo et,per consequens, in tali proposicione non intenditur predicatum remoueri

3 id est per proposicionem copulativam] corrector 1 in marg.

391


nisi ab vno solo et ideo debet sic did: 'sortes non currit,' ex quo satis patetquod frustra additur signum negativum; illud, autem, quod est frustradebet a qualibet arte repelli; ideo, et cetera.

58.07 Tercio adieci quod 'subiecto non addatur signum vniuersaleaffirmativum' pro tanto quia, si sic, tune negacio adueniens non faceretsupponere subiectum confuse, et cetera, sed magis determinate, sicut patetin ista proposicione: 'omnis homo est animal,' nam, si addatur negacio,subiectum non supponat confuse et distributive, sed determinate, sicutpatet dicendo sic: 'non omnis homo est animal/ subiectum, enim, istiusproposicionis supponit determinate quia equiualet isti proposicioni:'quidam homo non est animal' vbi subiectum supponit determinate, sicutpatuit supra, eo modo, autem, secundum artem supra datam, quando vnaproposicio equipollet alteri, eo modo supponunt termini in ista sicut in iliacui equipollet.

58.08 Ex isto patet quod ilia regula sophistarum qui dicunt quodquidquid inmobilitat eciam mobilitatum mobilitat inmobilitatum, nonpatitur instanciam, sed est simpliciter vera. et hoc est intelligendum quod,quando aliquis terminus non supponit mobiliter, sed determinate velconfuse tantum, tune per apposicionem negacionis mobilitatur, hoc est,supponit confuse et distributive mobiliter, sicut patet in isto termino'homo' in ista proposicione: 'quidam homo est animal' nam subiectumistius proposicionis supponit determinate et, per consequens, est inmo-bilitatum; si, tamen, addatur sibi negacio dicendo: 'non quidam homo estanimal' supponet confuse, et cetera, per consequens, erit mobilitatum quiatune predicta proposicio equipollet isti: 'nullus homo est animal' vbi'homo' supponit confuse et distributive mobiliter. idem patet de 'animali'quod stat confuse tantum, cui, si addatur negacio dicendo: 'quidam homonon est animal' patet quod inmobilitatur quia habet supposicionemconfusam et distributive mobiliter, et sicut mobilitat inmobilitatum, itainmobilitat mobilitatum, sicut patet de isto termino 'homo' in ista proposi-cione: 'omnis homo est animal' nam illud subiectum 'homo' mobilitatumest quia supponit confuse et distributive mobiliter; si, tamen, addatur sibinegacio dicendo: 'non omnis homo currit,' tune inmobilitatur quiaequipollet sue contradictorie in qua idem terminus supponit determinatetantum et sic patet quod regula predicta generaliter est vera.

58.09 Ex ista, autem, potest sequi tercia regula deseruiens isti supposi-cioni et est: quod subiectum cuiuslibet (93V93V) proposicionis vniuersalisaffirmative, vel equipollentis sibi, supponit confuse et distributiuemobiliter, predicatum, autem, non sed confuse tantum. verbi gracia

392

CAPITULUM QUINQUAGESIMUM OCTAUUM

dicendo sic de proposicione vniuersali affirmativa: 'omne animal est sub-stancia' nam subiectum istius proposicionis supponit confuse et distribu-tive mobiliter, predicatum, vero, confuse tantum. verbi gracia de proposi-cione equipollenti vniuersali affirmative dicendo sic: 'nullum animal nonest substantial subiectum, enim, istius proposicionis supponit sicutsubiectum precedentis quia mutuo equipollent. Et ex hoc patet differenciainter signum vniuersale affirmatiuum et eciam negatiuum quia signumvniuersale negatiuum facit stare terminum sequentem, siue mediate siueinmediate, confuse et distributive; signum, autem, vniuersale affirma-tiuum non, sed solum terminum inmediate sequentem.

58.10 Quarta regula est: quod quilibet terminus communis cui additurinmediate aliquis terminorum includencium equiualenter negacionem,qui, tamen, non faciunt proposicionem exclusivam, supponit4 confuse etdistributive mobiliter. verbi gracia dicendo sic: 'sortes differt ab nomine,''sortes distinguitur ab nomine,' 'sortes est alius ab nomine,1 'sortes estdifferens ab nomine,' et sic de consimilibus. Differunt, autem, isti terminia terminis negativis pro tanto quia termini negativi possunt congrue etindifferenter addi tam subiecto quam predicate.5

58.11 Et si arguitur contra illud nam, vt videtur, bene sequitur: 'sortesdiffert a platone; plato est homo; ergo, sortes differt ab nomine,' sedpremisse sunt vere, ergo conclusio et, per consequens, male dictum estquod tales proposiciones sunt inpossibiles, Ad illud dico quod, quidquidsit de forma, quod hec est fallacia consequentis. cuius racio est quiapredicatum conclusionis non debet aliter supponere in conclusione quamin premissis et ideo, si in premissis supponat confuse tantum et in con-clusione supponat confuse et distributive mobiliter, non valet discursus,sicut non sequitur: 'omnis homo est animal; sortes est homo; ergo, sortesest omne animal,' sed est fallacia consequentis. et huius causa est quia isteterminus 'animal' non debet aliter supponere in conclusione quam inpremissis, sed quia in premissis supponit confuse tantum et in conclusioneconfuse et distributive, ista est fallacia consequentis. sed ita est in predictodiscursu nam 'homo' in maiori proposicioni determinate supponit; inconclusione, vero, confuse et distributive propter negacionem equi-ualentem inclusam in hoc termino 'differt' et ideo est fallacia conse-quentis.

4 em. ms. supponunt.5 lacuna inter L 58.10-58.11, tres lineae deficiunt.

393


58.12 Quinta regula est: quod terminus sequens mediate terminumreddentem proposicionem exclusivam - iste supponit confuse etdistributive, eo modo quo potest supponere. verbi gracia dicendo sic:'tantum animal est homo' nam illud predicatum 'homo', sequens mediatediccionem exclusivam 'tantum', supponit confuse et cetera, quod patet, re-soluendo ipsam in suam preiacentem nam sequitur: 'tantum animal esthomo, ergo omnis homo est animal/ dixi, autem, 'eo modo quo supponit'quia forte, sicut6 dictum est supra,7 termini talium proposicionumexclusivarum non habent supposicionem solam, sed supposiciones, protanto quia proposicionibus pluribus equipollent, et ista de isto capitulosufficiant.

CAPITULUM QUINQUAGESIMUM NONUM:D£ APPELLACIONE

59.01 Postquam dictum est de supposicione terminorum absolutorum,nunc de appellacione, ampliacione, et restriccione est dicendum.

59.02 Et pro appellacione quidem est sciendum quod differencia estinter nomen appellatiuum et nomen proprium quantum pertinet adconsideracionem loyci in hoc, quod nomen appellatiuum potest, secun-dum vsum loycorum, supponere in proposicione pro pluribus, nomen,autem, proprium non, loquendo proprie. nam, quamuis 'sortes' inponaturad significanda diuersa indiuidua, diuersis inposicionibus, tamen,nunquam proprie supponit in proposicione nisi pro vno. nisi, tune,opponens obligaret ad hoc respondentem, sicut quandoque obligaturrespondens ad sustinendam istam proposicionem: 'homo est asinus' esseverum - nee illud est, sicut aliqui false dicunt, propter hoc quia inponaturdiuersis inposicionibus diuersis, sicut supra satis sufficienter est osten-sum,1 sed solum facit hoc voluntas et beneplacitum vtencium et ex hocoritur. Secunda differencia de qua tractatum est in capitulo precedenti,quod, videlicet, termino proprio non contingit proprie addere signumvniuersale negatiuum vel affirmatiuum.

59.03 Et ex istis potest aliqualiter apparere quid est appellacio; vnde,potest sic describi: appellacio est (93v/94r) termini communis pro omnibusvel pro pluribus indiuiduis supposicio. dico, autem 'termini communis'

em. ms. sic.7 Vide supra, L 52.15 et 54.14, 54.15, 57.09.


394

6

CAPITULUM QUINQUAGESIMUM NONUM

propter duo: primo, ad differenciam termini proprij, cui non competitappellare; secundo, propter subiectum, qui posset esse terminus com-munis, cui ita competit appellare sicut predicate, licet oppositum quidamfalse dicant. dixi, autem, 'pro omnibus' vel 'pro pluribus' propter pre-dicatum proposicionis vniuersalis, nam licet non supponat, nisi pro ali-quibus indiuiduorum suorum, sic patet de predicate istius proposicionis:'omnis homo est animal' nichilominus, tamen, appellat. Tercio, dixi'indiuiduis' ad differenciam terminorum habencium supposicionemsimplicem et materialem nam, licet 'homo' in ista proposicione: '"homo"est vox' supponat pro quadam voce quia, tamen, ilia vox non est indiui-duum 'hominis', ideo no dicitur 'appellare'. posui, autem, 'supposicio' addifferenciam significations nam, licet terminus communis vel nomenappellatiuum extra proposicionem signiflcet, sicut iam est supra dictumfrequenter, non, tamen, proprie loquendo tune appellat.

59.04 Et ex hoc concluditur finaliter quod appellacio non distinguitur asupposicione nisi sicut inferius a suo superiori. appellacio, enim, estquoddam contentum sub supposicione. secundo, sciendum quod sicutsupposicio personalis diuiditur in confusam tantum et in confusam etdistributivam, ita appellacio potest diuidi et possunt eedem regule dari quede illis supposicionibus date sunt, sed quia patet diligenti, ideo ad presenspertranseo.

59.05 Exemplum ad ampliacionem, vero, et restriccionem est sciendumquod iste non sunt proprietates competentes terminis racione significa-ciones eorum. non, enim, est ymaginandum, sicut quidam falseymaginantur, quod terminus communis quandoque significat multa etquandoque pauciora, et quod propter hoc dicantur 'ampliari' et 'restringi'sicut si modo sit mille homines, et corumpantur .30. quod propter hocdicatur significatum 'hominis' restringi quia non significat illos homines.30. corumptos quos prius signiflcabat quia, sicut dictum est supra,2

terminus communis essencialiter significat preterita, presencia, et futura,et equaliter pro ipsis in quibusdam proposicionibus supponit.

59.06 Ampliacio, ergo, et restriccio sunt proprietates competentestermino racione sue supposicionis vt, videlicet, tune dicatur terminus'ampliari' quando supponit pro omnibus contentis subiecti et 'restringi'quando supponit pro aliquibus et aliquibus non. Istud, vero, contingitmobiliter nam aliquando terminus dicitur 'restringi' quando supponit propresentibus et non pro preteritis nee pro futuris et hoc racione alicuius

2 Vide supra, L 56.08-56.37, praesertim L 56.20.

395


verbi vel adiectiui vel substantiui adiuncti ex parte eiusdem extremi, vel etalterius. aliquando, autem, restringitur quando supponit pro futuris et nonpro presentibus nee preteritis, et aliquando pro preteritis et non pro futurisnee presentibus. et hec omnia contingunt propter aliquam novam parti-cipacionem vel propter alicuius termini addicionem. verbi gracia, quandorestringitur ad supponendum pro presentibus et non pro alijs dicendo sic:'homo est currens' vel: 'homo est albus' nam, licet idem subiectum 'homo'significet tarn homines preterites quam eciam futures, tamen, nonsupponit nisi pro hominibus existentibus in actu et hoc, si predicte pro-posiciones sint vere quia nullus homo potest esse currens vel albus nisiactualiter existat.

59.07 Dixi, autem, 'a parte eiusdem extremi vel alterius' propter istasproposiciones: 'homo albus est animal' et: 'animal est album' nam 'animal'ex parte predicati in vtraque proposicione restringitur ad supponendumpro indiuiduis albis et hoc propter istum terminum 'albus' positum in vnaa parte subiecti et in alia a parte predicati. verbi gracia, quando restringiturad supponendum pro futuris tantum dicendo sic: 'antichristus erit homo'nam, licet signiflcatum significet indifferenter omnia indiuidua, non,tamen, supponit nisi pro vnico indiuiduo future et hoc non est solum ubiracione huiusmodi verbi 'erit', futuri temporis, sed magis sit hoc virtutesubiecti. verbi gracia, quando terminus supponit pro preterite dicendo sic:'sortes, qui non est, fuit homo;' 'homo', enim, prescise non supponit nisipro aliquo preterite et hoc non est racione huius verbi 'fuit', sed magisracione verbi substantiui negatiue, quod patet (94r/94v) in ista proposi-cione: 'sortes fuit homo' vbi predicatum supponit pro re presenti,supposito quod sortes adhuc sit in rerum natura, quamuis ipsum precedathoc verbum 'fuit' preteriti temporis. dixi, autem, 'propter alicuius terminiaddicionem' quia, sicut patet in ista proposicione: 'omnis homo estanimal,' 'homo' in subiecto supponit indifferenter pro omnibus indiuiduiset, si addatur iste terminus 'gramaticus' vel 'loycus' vel 'albus' et sic dealijs, restringitur virtute talium terminorum ad prescise pro indiuiduis sicse habentibus supponendum.

59.08 Est, tamen, sciendum quod non potest certa regula dari adsciendum qui sunt termini restricti et qui non. aliqui false credunt quodnon solum illud competat verbis, sed eciam nominibus, pronominibus, etaduerbijs, sicut patet in ista proposicione: 'homo velociter currens estalbus' nam, si multi homines currerent lente, tune totum illud 'homocurrens', quantum est de se, equaliter pro omnibus supponit; si, tamen,vnus solus curreret velociter, restringitur tune per illud aduerbiumappositum ad supponendum prescise pro illo. adieci, autem, quod

396

CAPITULUM SEXAGESIMUM

terminus potest restringi propter 'nouam posicionem' et illud potest multismodis contingere nam, sicut est dictum supra, si nullus casus ponatur, sedsolum proferatur ista proposicio: 'homo fuit albus,' subiectum potestsupponere pro presentibus vel pro futuris et, per consequens, nonrestringitur ad presencia vel futura.

59.09 Si, tamen, diceretur 'pono quod omnes qui vnquam3 fuerunt albicorumpantur et remaneant solum nigri,' tune, si proponeretur ista pro-posicio: 'homo fuit albus,1 ista esset distinguenda quia, si subiectumsupponeret pro hijs qui sunt, falsa esset, casu posito; Si pro illud quifuerunt, vera. et, per consequens, ex tali proposicione restringitur pre-dictus terminus ad supponendum pro preteritis tantum; et iste est vnusmodus restringendi terminum.

59.10 Secundo modo sit restriccio termini propter nouam posicionem vtsi opponens dicat respondenti quod, quandiu disputabimus, quod isteterminus 'canis1 non significet nisi canem latrabilem; tune, casu posito,terminus iste supponeret tantum pro talibus indiuiduis nee haberetrespondens istam proposicionem in qua ponitur predictus terminus penesequiuocacionem distinguere.4

59.11 si diceret: 'cedat tempus,' alijs modis potest fieri restriccio, quos,tamen, potest studiosus ex predictis elicere faciliter et ideo, ad presenspertranseo. ista eciam que dicta sunt de restriccione sufficienter faciuntscire quid est ampliacio et quando et quomodo terminus dicitur et debet'ampliari' nam quandoque potest contingere propter alicuius termini velpropter solam nouam apposicionem; ideo, ad presens pertranseo.

CAPITULUM SEXAGESIMUM:DE SUPPOSICIONE TERMINORUM RELATIUORUM

60.01 Dicto de supposicione terminorum absolutorum dicendum est desupposicione terminorum relativorum. ad cuius euidenciam est sciendumquod hie non accipitur 'termini relativi' sicut communiter loyci accipiunt,puta, pro illis quorum vnus per alterum diffinitur; cuiusmodi est 'pater1,'films', 'simile', 'equale', et huiusmodi, licet quandoque in aliquibus pro-posicionibus contingeret talibus terminis vti, sicut bene dicitur: 'sortes estsimilis platoni,' vel 'equalis', et sic de alijs, sed debent hie accipi 'terminirelativi' generalius, more gramaticorum, scilicet: prout 'relatiuum' potest

3 em. ms. numquam.4 lacuna, circa quinque verba deficiunt.

397

ssssssssssssssssssssssss98

dici omne quod est 'rei antelate recordatiuum'1 et isto modo, tailspronomina, 'iste', 'ille', 'quf, 'que', et huiusmodi possunt dici 'terminirelativi'.

60.02 Hoc viso, sciendum est quod relativa, isto modo accepta, sehabent in duplici differencia nam quedam vocantur 'relativa ydemptitatis',quedam 'diuersitatis'. sed relativa diuersitatis sunt sicut: 'alter', 'reliquus',et cetera; relativa, vero, ydemptitatis se habent in duplici differencia quia2

quedam referunt indifferenter tarn indiuidua predicamenti substanciequam indiuidua aliorum predicamentorum; quedam, vero, prescisereferunt quedam encia per accidens, composita ex indiuiduis diuersorumpredicamentorum; relativa, autem, referencia encia per accidens sunt:'qualis', 'quantus', 'tantus', 'totus', et huiusmodi. relativa, autem, refe-rencia encia siue indiuidua tam predicamenti substancie quam aliorumpredicamentorum se habent in duplici differencia nam quedam sunt'reciproca' et quedam non. reciproca, vero, sunt: 'se', 'suus'; nonreciproca: 'ille', 'iste', 'idem1, et huiusmodi. (94v/95r) Ex isto mododicendi 'relativa1, et ex illis que dicentur in isto capitulo, patet falsitasdicencium quod ista relativa, 'iste', 'ille', 'idem', et huiusmodi, sint relativa'substancie' et non accidentis. nam, cum ista possint eque referre, velfacere recordari, de ipso accidente, si refera < n > tur, sicut de ipsa sub-stancia, sicut post patebit, manifestum est quod non possunt plus dici,proprie loquendo, relativa substancie quam accidentis.

60.03 De relativis, autem, non reciprocis, referentibus tam indiuiduasubstancie quam indiuidua aliquorum predicamentorum, dantur aliqueregule et prima est: quod omnis proposicio indiffmita, in qua talia relativareferuntur, est distinguenda, sicut patet: 'hec albedo disgregat, et iliainformat substanciam' nam, posito quod 'albedo' in subiecto supponat proalbedine que est in sacramento altaris, tune est ista proposicio distin-guenda, dicendo quod hoc relatiuum 'ilia' potest referre idem numero, velidem specie; et in vno sensu est vera et in altero falsa nam, si referat idemnumero, patet quod falsa est proposicio, casu posito, quia tune est sensus:'albedo, que est in sacramento altaris, disgregat, et ilia eadem informatsubstanciam.' et iste sensus est falsus quia certum est quod albedo insacramento altaris non informat substanciam, cum nulla substancia ibiinformetur; si, autem, referat idem specie, potest esse vera quia tune estsensus quod 'albedo, que est in sacramento altaris, disgregat, et aliqua alia,

1 Ockham. Summa logicae I, 76, p. 233, line 6.2 em. ins. que.

398

CAPITULUM SEXAGESIMUM

que, tamen, est eiusdem specie! cum ilia, informal substandard et hec estuerum quia albedo sortis informat substanciam.

60.04 Ex isto sequuntur duo: primum est quod illud relatiuum, proprieloquendo, refert tarn substanciam quam accidens, quamuis contrariumdicat hokam. secundo, sequitur quod falsum est quod dicit idem, quod,videlicet, tale relatiuum semper supponit pro eodem pro quo suumantecedens, vel prima pars talis copulative, nisi accipiat pro eodem specie- quod, tamen, non facit, sed pro eodem numero, sicut patet intuenti dictasua.

60.05 Et si dicas quod quando tale relatiuum, vel talis terminus, nonrefert idem numero sed solum idem specie, quod tune non est relatiuum,sed pronomen demonstratiuum, Istud non valet quia hie vtor 'relative1 eomodo quo gramatici vtuntur. nunc, autem, certum est quod gramaticushabet pro eodem pronomen demonstratiuum et relatiuum quia, secundumeum, pronomen demonstratiwm est rei antelate recordatiuum, nee debetillud ita stricte intelligi quod non faciat recordari de eadem re numero velspecie.

60.06 Alia regula est: quod, sicut antecedens in proposicione vniuersaliaffirmativa, que est pars vnius copulative, supponit confuse et distributive,ita illud relatiuum, illud antecedens referens, supponit eciam distributive,verbi gracia dicendo sic: 'omnis homo currit et ille disputat1 nam, sicut'homo' supponit confuse et distributive, ita hoc relatiuum 'ille1, nee,tamen, debet sic intelligi quod flat desensus sub antecedente per vnumindiuiduum et sub relative per alivd, sed sub vtroque per idem, puta,dicendo: 'omnis homo currit et ille disputat, ergo sortes currit et disputat etplato currit et plato disputat1 et sic de alijs. et hoc est intelligendum proprieet de virtute sermonis quamuis, gracia materie, posset aliter fieri.

60.07 Et est sciendum quod quando antecedens alicuius talis proposi-cionis est terminus communis et non additur sibi signum vniuersale, sedrelatiuum referat idem specie et non idem numero, tune, loco relativi,contingit conuenienter ponere eundum terminum communem, sicut benesequitur: 'homo currit et ille disputat, ergo homo currit et homo disputat1

et hoc, si 'ille1 referat idem specie quia, si referret idem numero, noncontingeret inferre, sicut non sequitur: 'sortes currit et ille disputat, ergohomo currit et homo disputat1 quia in consequente inplicatur diuersitas etnon in antecedente.

60.08 Quarto sciendum quod, quamuis huic relative addatur negacionon, tamen, supponit confuse et distributive nisi suum antecedens sup-

399

ponat isto modo, sicut patet in ista proposicione: 'sortes disputat et platonon est illef hoc, enim, relativum 'ille', quamuis addatur sibi negacio, nonsupponit confuse et distributive, sed tantummodo discrete, sicut suumantecedens et ideo, regula data supra de termino (95V95V) supponenteconfuse et distributiue propter hoc quod additur sibi negacio, debetintelligi de terminis absolutis et non relativis.

60.09 De relativis, autem, reciprocis, que secundum aliquos ideovocantur 'reciproca' quia suum antecedens in eadem cathegoria vel in aliaindifferenter referunt, est sciendum quod talia relativa quandoque suntextremum proposicionis, quandoque solum pars extremi. si sunt extre-mum proposicionis, tune est vna regula generalis: quod semper suppo-nunt pro eodem pro quo suum antecedens, sicut patet in istis proposi-cionibus: 'sortes vidit se,' 'sortes currit et cognoscit se,' et sic de alijs. namhoc relativum 'se' in vtraque proposicione pro ipso sorte supponit. si,autem, talia relativa non sint extremum proposicionis, sed pars extremi,tune est alia regular quod nunquam supponunt pro illo pro quo suumantecedens, sed primo vel pro illis pro quo vel pro quibus terminussubstantiuus sibi inmediate adiunctus supponit, sicut patet in istis proposi-cionibus: 'albedo disgregat et informat suum subiectum,' 'sortes disputat etsuus asinus currit.' nam hoc relativum 'suum' in proposicione prima nonsupponit pro albedine, sed pro subiecto albedinis pro quo supponitadiunctum suum substantiuum, et idem est iudicium3 de ipso in secundaproposicione.

60.10 Tercia regula est: quod quando tale relativum supponit pro suoantecedente, eo modo supponit sicut suum antecedens, ita, scilicet, quod sisuum antecedens supponit confuse et distributive, et illud relativum, sicutpatet in ista proposicione: 'omnis homo videt se' in qua hoc relativum 'se'supponit confuse et distributive; debet, tamen, fieri descensus per indiui-dua sub vtroque, sicut dictum est supra.4

60.11 De relativis diuersitatis est vna regula que pro ipsis < daripotest > quod, videlicet, talia relativa nunquam supponunt pro eodem proquo supponit5 suum antecedens, sed secundum proprietatem sermonissemper supponunt pro aliquo alio, sicut patet in istis proposicionibus: 'sivnum contrariorum est verum, reliquum est falsumf 'vnus homo currit etalter disputat,' et sic de alijs.

3 em. ms. idem est iudicium est.4 Vide supra, L 60.06.5 supponit suum] corrector 1 in marg.

400

CAPITULUM SEXAGESIMUM PRIMUM

60.12 De relativis referentibus encia per accidens, cuiusmodi sunt 'tails','quantus', et huiusmodi, est sciendum quod relativum referens aliquodcompositum ex aliquo indiuiduo predicament! qualitatis et alio indiuiduoalterius predicamenti, nunquam supponit pro eodem pro quo suumantecedens, et hoc in proposicione propria, sed pro aliquo habentiqualitatem similem illi pro quo supponit antecedens, sicut patet in ista pro-posicione: 'sortes est talis, qualis est plato.' nam hoc, quod dico 'quale',non supponit pro sorte, sed pro platone habente eandem qualitatem speciecum ipso. idem iudicium est de termino inportante aliquod 'quantum'quod, videlicet, non supponit pro illo pro quo antecedens, sed pro aliquoequalis quantitatis cum illo pro quo supponit antecedens, sicut patet in istaproposicione: 'sortes est tantus, quantus est plato.' nam hoc, quod dico'quantus1, non supponit pro sorte, sed pro platone, licet ad veritatem talisproposicionis requiratur quod, si sortes habeat tres pedes vel quatuorlongitudinis, quod plato tot habeat et non plures.

60.13 Si, autem, sit relativum inportans quantitatem discretam, tunequandoque supponit pro eodem pro quo antecedens, quandoque pro aliovel pro alijs, sicut patet in ista proposicione: 'duo homines currunt et totdisputant/ nam hoc, quod dico 'tot', potest indifferenter supponere proillis pro quibus antecedens vel eciam pro alijs nam, si solum duo hominescurrerent et, si idem disputarent, adhuc predicta proposicio esset vera.

60.14 Et est sciendum quod accipiendo 'supposicionem' sicut accipitgramaticus, solum subiectum dicitur 'supponere', quia, apud eum, idemsubiectum supponit et reddit supposicionem verbo; illud, autem, solumsubiecto competit. sed isto modo non accipiunt loyci 'supposicionem', sedalio modo, quo dictum est in principio istius tractatus, videlicet, secundumquod est pro se vel pro alio posicio6 - secundum quod fuit ibi prolixiusdictum, et ista de supposicione proprie dicta sufficiant.

CAPITULUM SEXAGESIMUM PRIMUM:DE SUPPOSICIONE INPROPRIA

61.01 Nunc, autem, predictis adiungendum quod, sicut multe speciessunt supposicionis proprie, ita supposicionis inproprie. vnde eciam diui-ditur supposicio inpropria in antonomasticam, geminam, sine-(95v/96r)dochicam, et methaforicam;' et in omnibus talibus proposicionibus,sumitur et supponit terminus inproprie.


1 Scriba bis erravit legendo formas verbi "methaforica" in exemplari suo; hie scripsit

401


61.02 Supposicio, autem, 'antonomastica' est quando terminus supponitpro aliquo indiuiduo cui maxime et principaliter competit. verbi gratia:'philosophus dicit hoc,' 'philosophus negat hoc;' in istis, enim, proposi-cionibus, subiectum supponit pro aristotile et hoc secundum vsum moder-norum, qui ipsum inter philosophos reputant principaliorem et maiorem,licet, secundum aliquos, plato pro maiori et excellenciori habebatur. vnde,de platone dicit tullius2 in libro de natura deorum, plato 'deus philo-sophorum',3 et augustinus: 'plato', inquit, 'omnium philosophorumprelatus',4 et ego credo platonem excellenciorum aristotile; ipse, enim,nunquam cogitauit illas abusiones quas sibi aristotiles inponit, sicut supralibrum terciumphisicorum, in capitulo de infinite5 prolixius declaraui. Deisto eciam modo supponendi patet in ista proposicione: 'apostolus dicithoc' et consimilibus.

61.03 'Gemina', autem, supposicio est quando aliquis terminus commu-nis in aliqua proposicione copulativa supponit pro diuersis indiuiduis,puta, in prima parte pro vno et in secunda parte pro altero, sicut patet inista proposicione: 'piper venditur hie et piper venditur rome' nam, sicutdictum est supra,6 ista proposicio non est vera nisi sit copulativa et tune,predictus terminus pro diuersis supponit.

61.04 'Sinedochica', autem, supposicio est quando pars supponit prototo, sicut patet in ista proposicione: 'manus regis liberabit nos' et inconsimilibus. nam hoc quod dico 'manus' supponit pro toto rege et estlocucio, sicut et supposicio, inpropria.

61.05 Supposicio autem 'methaforica' est quando continens pro con-tento, vel locus pro locato supponit. verbi gracia de primo dicendo: 'bibeciphum', 'comede scutellam', et huiusmodi nam 'ciphum' in subiectoprime proposicionis non supponit pro se, nee pro illo quod significat, sedpro vino quod in ipso continetur: et idem iudicium est de predicate

"methodo" in linea cum literis "cam" spscr., infra L 61.05 (fol. 96r, line 16) "metho" inlinea cum literis "ca" spscr.

2 em. ms. thimeus.3 Cicero, De natura deorum 2, 12, 31-32, edd. J. G. Baiter, C. L. Kayser, M. Tullii

Ciceronis opera quae supersunt omnia (Leipzig: Tauchnitz, 1864), t. 7, p. 49: "audiamusenim Platonem quasi quendam deum philosophorum..."

4 Augustine, De ciuitate del 8, 4, edd. B. Dombarts, A. Kalb (Turnhout: Brepols, 1955;ex ed. 4 Teubner 1928-1929), [Corpus christianorum], t. 47, p. 220, lines 50-52: "Fortasseenim qui Platonem ceteris philosophis gentium longe recteque praelatum acutius atqueueracius intellexisse ac secuti esse fama celebriore laudantur..."

5 Cf. supra, L 41.47, n. 34.6 Vide supra, L 52.05, 52.15, 52.16.

402

CAPITULUM SEXAGESIMUM SECUNDUM

secunde proposicionis. verbi gracia quando locus pro locate supponitdicendo: 'burgundia pugnat contra franciam,' 'persia pugnat contra nos,'7

'francia dominatur nobis' et in consimilibus. ad hoc enim quod tales sintvere requiritur quod subiecta supponant pro populo tails terre et non proterra ilia, sicut patet manifeste. et per hoc patet solucio illius dubitacionismote in septimo capitulo huius tractatus8 de qua nondum erat dictum.

61.06 Et in hoc determinatur generaliter quo ad ilia que de supposi-cionibus, ampliacionibus, et de restriccionibus dicere intendebam; insequentibus de proprietatibus proposicionum tractaturus, et sic istasufficiant.

CAPITULUM SEXAGESIMUM SECUNDUM:DE PROPRIJS PARTIBUS PROPOSICIONUM

62.01 Postquam de elemento loyce, scilicet, de termino, vbi loycusconsiderare incipit, et de eius singulis proprietatibus dictum est, nunc circaistam partem sic procedam: primo, secundum modum philosophi, primoperyermenias,1 dicam aliquam in speciali de proprijs partibus proposi-cionis; secundo, inquiram de multiplicitate huius termini 'proposicio',diuidendo ipsum in sua significata; tercio, inquiram: quid requiritur etquid sufflcit ad veritatem proposicionis? quarto, tractabo de equipollenciaproposicionum; et quinto, de conuersione.

62.02 circa primum est sciendum quod, quamuis multe species vocispossent assignari quia, tamen, proprie loquendo, nulla potest essesubiectum vel predicatum proposicionis nisi ilia de qua loquitur philo-sophus secundo de anima,2 que, scilicet, cum intencione signiflcandiprofertur ideo, ceteris premissis, de hijs solum ad presens fiet sermo.

62.03 secundo est sciendum quod, quamuis apud gramaticum sint multepartes oracionis - quia octo - loycus, tamen, de duobus, scilicet, denomine et verbo, principaliter considerat. cuius racio est quia loycussolum considerat de illis ex quorum concursu potest componi oracio

7 em. ms. perse pugnant contra nos.8 Vide supra, L 56.15 ubi dubium proponitur et L 56.43 ubi solutio postponitur.

1 Aristoteles, De interp. 1-3.2 Aristoteles, De an. 2, 8 (420b5-33), p. 160: "Vox autem sonus quiddam est animati...

Vox autem sonus animalis est, et non qualibet parte ... lingua: et ad gustum, et locutionem... interpretatio autem est propter bene esse... Non enim omnis sonus animalis vox est,sicuti diximus... Sed oportet, et animatum verberans et cum imaginatione aliqua.Significativus enim quidam sonus est vox..."

403


verum vel falsum significans. nunc, autem, alie partes a nomine et verbo,vel non possunt esse subiectum vel predicatum proposicionis, sed solumdeterminacio subiecti vel predicati vel copule - cuiusmodi sunt aduerbia,coniuncciones, interiecciones, et cetera huiusmodi - de quibus dictum estin primo tractatu3 et, per consequens, non componitur ex ipsis oracioverum vel falsum significans vel, si possunt, propter contingenciam,tamen, quam habent cum nomine et verbo, ad ipsum nomen et verbumreducuntur. patet de participio nam, eciamsi participium posset esseextremum proposicionis, sicut patet dicendo sic: (96V96V) 'currens esthomo' loycus, tamen, ipsum ad nomen et verbum reducit, sed magis estdicendum - quamuis boecius dicat contrarium4 - quod reducatur adnomen quam ad verbum et hoc maxime si in oracione significativaponatur.

62.04 Diccionum, igitur, de quibus loycus principaliter considerat, alianomen, alia verbum. Nomen, vero, est vox significativa ad placitum, sinetempore, cuius nulla pars, per se sumpta, aliquid significat, finita, recta,'vox' ponitur ibi pro genere; 'significatiua' ad differenciam vocis nonsignificatiue vt 'bu', 'ba'; 'ad placitum' ponitur ad differenciam vocissignificantis naturaliter - cuiusmodi sunt planctus vel gemitus infirmo-rum, et sic de alijs; 'sine tempore' ponitur ad differenciam verbi, quodcum tempore significat. Et si queratur et instetur de talibus nominibus:'heri', 'eras', 'dies', 'mensis', que videntur tempus significare, ad hoc potestresponderi secundum quod respondet algazel in loyca sua, manerie prima,capitulo quarto.5 Ad cuius euidenciam est sciendum quod aliud estsignificare tempus et aliud est significare aliquid contigisse in tempore;verbum, enim, primo et principaliter significat accionem et passionem,connotando tempus in quo talis accio vel passio fuit facta; nomen, vero,rem illam quam significat non connotat in tempore contigisse; quando,ergo, dicitur quod nomen significat tempus, non intelligitur quin nomenpossit tempus significare sed intelligitur quod rem, quam significat, non

3 Vide supra, L capitula 3 ,4 .4 Boethius, Commentarii in librum Aristotelies FJEPI EPMHNE1AZ, prima editio, t. 1,

p. 62, line 9 - p. 64, line 12; secunda editio, t. 2.1, p. 71 (sic, pro "73"), line 13 - p. 78, line28; PL 64: 309n-310c, 429c-434n, ubi Boethius commentabatDe interpret. 3 (16bl9-20).

5 Algazel, Logica, fol. 3 r ~ v : "Si autem aliquis dixerit quod postquam heri: et olim: eteras significant tempus: et tune (3r~v) sunt verba: respondebis quod verbum significatintentionem: et tempus illius intentionis: heri vero vel eras vel olim significant tantumipsum tempus et tempus est ipsa eorum propria significatio non tempus significationis: Sienim heri significaret aliquid contigisse in tempore necesse esset quod tempus esset preternaturalem significationem eius: heri tune diceretur esse verbum: et conveniret ei diffinitioverbi."

404


significat fuisse in preterite vel esse in presenti vel futuram in future,significat - sicut ad sensum patet. 'cuius nulla pars' et cetera ponitur addifferenciam oracionis, nam partes nominis, inquantum huiusmodi, nichilde intellectv tocius separate significant. Et si dicas quod partes illius:'adeodatus'6 significant, ad hoc respondet algazel in loyca sua, et manerieprima, capitulo secundo, 'de incomplexis',7 dicens hoc esse quoddamcommune et equiuocum vel ambiguum nam, aliquando sumitur adcognoscendum proprium nomen rei, sicut hoc nomen 'petrus', et in istosensu eius partes sumpte per se nichil significant, non plus quam partesistius nominis 'petrus'; aliquando, autem, sumitur ad significandum a quotalis res sit data et tune, vni complexo equipollet, et in isto sensu, parteseius separate bene aliquid significant - sed tune, nichil ad propositum.'Finita' ponitur ad differenciam nominis infmitivi; nomen, enim,infmitum non est nomen, sicut nee homo mortuus est homo.8 fit, autem,nomen infmitum per addicionem negacionis ad ipsum, ut: 'non homo','non asinus'. vocatur, autem, 'nomen infinitum' quia, secundumboecium,9 ilia, que per nomen infinitum significari possunt, infinita sunt;'non homo', enim, potest predicari de infinitis; asinus, enim, est 'nonhomo', angelus est 'non homo', et sic de alijs. nichil, autem, secundumquod dictum est, potest de alio predicari nisi ipsum aliquo modo significet.

62.05 est, tamen, aduertendum quod non solum ista negacio habetinfmitare terminum, sed eciam hec preposicio 'in', sicut patet de talibusterminis: 'iniustus', 'inequalis', et sic de alijs. vnde philosophus, secundoperyermenias,™ ad affirmativam, inquit, de predicato infinite sequiturnegativa de predicato fmito, et non econuerso, sicut sequitur: 'homo estiniustus, ergo non est iustus' ex quo patet, secundum intencionem philo-

6 Hoc nomen Augustini filii invenitur apud Biblia, 1 Par 20; 2 Reg (Sam.) 21: 19.7 Algazel, Logica, fol. 2r: "Cum autem dixeris adeodatus si fuerit nomen proprium erit

incomplexum: Non enim intelligitur ex eo nisi quantum ex hoc nomine petrus: si verovolueris intelligere a quo sit datus, tune erit complexum..."

8 VideDeinterp. 11 (21a22)etA?o/7. 2, 1 (412b21)(oculus),A/«?ta. 1, 9 (991 a5)(imagolignea) et ibidem 7, 10 (1035b25) (digitus).

9 Boethius, vide supra n. 4 huius capituli, t. 1, p. 52, lines 23-26: "hoc enim quoddicimus non homo tarn multa significat quam multa sunt quae a definitione hominisdisiunguntur. sed hoc Aristoteles vocabulum, cum infinitum nomen vocaret, primusinvenit;" ibid. t. 2.1, p. 63, lines 7-12: "id quod dicimus non homo quo vocabulo debeatappellari non vocavit antiquitas. et usque ad Aristotelem nullus noverat quid esset id quodnon homo diceretur, sed hie huic sermoni vocabulum posuit dicens: sed sit nomeninfmitum, non simpliciter nomen;" PL 64: 304o-305A, 425B-C.

10 Aristoteles, Deinterp. 10 (19b5 sqq.), p. 18 sqq., praesertim (19b34), p. 20, line 1:"... est iustus non homo - non est iustus non homo."

405


sophi, quod iste terminus 'iustus' infinitatur non solum per addicionemhuius negacionis 'non', sed eciam per addicionem huius preposicionis 'in'.

62.06 Ex quo sequitur secundo quod nomen potest infinitari, non solumextra oracionem, sed eciam in oracione, per quod differt a verbo quod,licet posset extra oracionem infinitari, non, tamen, in oracione, sicut postpatebit.

62.07 tercio sequitur ex hoc quod boecius non sufficienter significatracionem quare nomen infinitum vocatur 'infinitum' nam, sicut patet perpredictam, 'iniustus' est terminus infinitus et, tamen, certum est quod noncompetit nisi hominibus et angelis. Intelligendum est, igitur, illud dictumboecij, quando terminus infinitus infinitatur per negacionem quia fortenon credidit quod terminus aliter infinitari possit.

62.08 Vel aliter posset dici quod tales termini, 'iniustus', 'inequalis', ethuiusmodi, proprie et stricte non sunt termini infiniti, non plus quam isteterminus 'cecitas', sed sunt termini priuativi et tune diceretur quod, siphilosophus vocet tales terminos 'infinites', hoc non est intelligendumproprie et stricte vtendo isto termino 'infinitum', sed extendendo ipsumeciam ad terminos priuativos.

62.09 Quarto sciendum quod per aliud infinitatur terminus et per aliudnegatur. nam terminus, ut dictum est, infinitatur per negacionem,negatur, tamen, per significare vniuersale faciens stare terminum com-munem in proposicione confuse et distributive; dictum est prolixius intractatv de supposicionibus.11

62.10 Ex hoc sequitur quod infinitacio differt a negacione termini quia,per terminum negatum, nichil proprie datur intelligi. si, enim, dicam'nullus homo', intellectum in nullo constituit, sed per terminum infinitum- si, tamen, terminus infinitus non sit transcendens - potest aliquidintelligi. dixi, autem, 'si terminus infinitus non sit transcendens' propteristos terminos: 'non ens', 'non vnum', et sic de consimilibus, per quos, devirtute sermonis nichil dari intelligi (96v/97r) licet hoc non faciat negacio,sed lata termini significacio.

62.11 Tercio sciendum est quod termini sincathegorematici - cuiusmodisunt 'quidam', 'nullus', et cetera - infinitari non possunt. termini eciamsingulares infinitari non possunt vnde, breuiter, relinquitur quod solumtermini cathegorematici communes et substantivi infinitari possunt. dixi,

11 Vide supra capitula L 50-61.

406

autem 'substantivi' quia forte adiectivum infinitari non potest, sicut patetsic dicendo: 'non albus'; hoc, tamen, sub dubio relinquo propter hoc quoddictum est supra de isto termino 'iniustus' et ideo, expertus in gramatica dehoc inquirat subtilius.

62.12 'Recta' ponitur ad differenciam nominis 'obliqui' nam, cum casusnominis coniunctus verbo non faciat oracionem veram vel falsam, ideo inloyci consideracione non cadit. quod, autem, ex casu nominis et verbi nonsignificetur verum vel falsum patet in istis proposicionibus: 'hominiscurrit,' 'diei est,' et in consimilibus. Et si dicatur istam proposicionem:'hominis est asinus' signiflcare verum vel falsum et, tamen, subiectumest12 casu obliquo nominis, Ad hoc dicendum quod < nee > predicta pro-posicio nee consimiles, de virtute sermonis, sunt vere vel13 false; vtuntur,tamen, hac proposicione ex bonitate intellectus et modo loquendi, eomodo quo vtuntur: 'asinus est possessio hominis' et, per consequens, sicutdicimus istam esse veram vel falsam, sic eciam illam, sed hoc non est devirtute sermonis, sed quia quod in proposicione deficit, per intellectumsuppletur.

62.13 Quomodo, autem quedam nomina sunt prime intencionis etque < dam > secunde, et que < dam > nomina sunt prime et secunde in-posicionis, et multa alia que de nomine dicuntur, in primo tractatv14 suntprolixius dicta.

62.14 Viso quare nomen describitur et visa declaracione membrorum,facilius est videre que de verbo sunt dicenda nam, cum verbum sit voxsigniflcativa ad placitum cum tempore, cuius nulla pars per se sumptaaliquid significat, finita, recta - omnes partes per predicta sufficienterpatent, preterquam due vltime. Ad cuius euidenciam est sciendum quodilia pars 'finita' ponitur ad differenciam verbi infmiti nam, cum ex nomineet verbo possit oracio significatiua componi, ex verbo, autem, infinite etnomine non, manifestum est quod verbum infinitum non est verbum.'verbum', autem, infinitum pro tanto appellatur15 quia nichil determinatesignificat. 'non currit,' enim, potest dici de illo quod ambulat, et de illoquod non comedit, et de illo quod non studet, et sic de inflnitis et ideo,'verbum infinitum' appellatur.

12 em. ms. subiectum est casus nominis.13 em. ms. nee.14 Vide supra capitula L 10, 11.15 Nota quia uerbum appelletur Infinitum] annotator 4 in marg.

407


62.15 Secundo sciendum quod verbum solum extra oracionem infmi-tatur, et in oracione nunquam. cuius racio est quia verbum, positum inoracione, actualiter ad subiectum comparatur et ideo, si sibi adueniatnegacio, quia negacio inportat diuisionem vnius ab alio, diuidit, casuposito, actvm signiflcatum per verbum a substancia significata per nomenet, per consequens, non significat nisi quod actus signiflcatus per verbuma subiecto remouetur; sed illud solum facit oracionem negativam, sicutsatis de se patet; ergo, et cetera.

62.16 Tercio sciendum quod solum verbum tercie persone extra ora-cionem infinitari potest. cuius racio est quia, quamuis ex virtute sermonisverbum prime vel secunde persone non sit oracio completa, ex usu,tamen, loquencium, sensum retinet oracionis complete et ideo, sicutverbum tercie persone non infinitatur in oracione positum, ita nee verbumprime vel secunde persone, quamuis eciam minime in oracione ponatur.vtrum, autem, verba excepte accionis et verba substantiva, vel eciamverba infiniti modi, infinitari possint, expertus in gramatica discutiat.

62.17 Ilia, autem, particula 'recta' ponitur ad differenciam casus verbi -est, autem, casus verbi: verbum preteriti temporis et futuri. est, autem,differencia inter casus verbi et casus nominis quia, licet ex casu nominis etverbi oracio significativa non resultet, ex nomine, tamen, et casu verbipotest oracio significativa resultare et16 - si huius aliqua causa possetassignari - quia, videlicet, in casu verbi rectum verbum intelligitur; credo,tamen, magis illud prouenire ex usu loquencium. quod, autem, ex casuverbi et nomine, proposicio significativa resultet, patet dicendo sic: 'sortesfuit.1

CAPITULUM SEXAGESIMUM TERCIUM:DE ORACIONE

63.01 Hijs de nomine et verbo in speciali expositis, Restat nunc deoracione tractare. est, tamen, primo sciendum, antequam de eius multi-plicitate dicatur, quod iste terminus (97V97V) 'populus' ita significat multaindiuidua quod non significat vnum solum, et sicut iste terminus 'dif-finicio' inponitur ad signiflcandum multas voces,1 et non vnam, sic isteterminus 'oracio' - quando sumitur pro vocibus - nunquam nisi pluresvoces, et ita plures simul quod nunquam vnam per se. hoc patet de se quia

16 quamvis] annotator 3 in marg.

1 Signum ad verbum interponendum quod non invenitur.

408

CAPITULUM SEXAGESIMUM TERCIUM

illud quod per 'oracionem', scilicet, istum terminum, significatur, estverum vel falsum; per vnam, autem, solam vocem non significatur nequeverum neque falsum.

63.02 Ex isto statim concluditur quod, sicut non esset bene et propriedictum dicendo 'populus est homo1 vel 'diffinicio est diccio,' sic non estproprie dictum quod 'oracio sit vox,' sed magis proprie, ymmo propriesimpliciter, dicere quod 'oracio est voces,' sicut dicere quod 'populus esthomines.' quod si ex hoc concludas philosophum in primo peryermeniasinproprie diffinicionem vocis assignasse cum dicat ibi oracionem vocemesse,2 hoc pro magno inconuenienti non repute. Si, tamen, diceretursustinendo philosophum, quod oracio in ilia descripcione vel diffmicionesupponit pro se et non pro aliquo complexo, tune patet quod iliadescripcio non esset ad propositum quia partes istius diccionis 'oracio'nichil separate significant - cuius, tamen, oppositum oracioni ibidemattribuit.

63.03 Primo sciendum quod in diffmicione vel descripcione oracionisnon ponitur quod cum tempore vel sine tempore significet ad denotandumquod veritas aliquarum proposicionum, eciam perfectarum, non exigitquod res significata per proposicionem in tali tempore vel in tali sit, sicutpatet de ista proposicione: 'homo est animal,' et de multis alijs de quibusdictum est supra,3 quod, siue res significate4 per subiecta sint siue non,adhuc nichilominus possunt esse vere. Ex quo patet falsitas dicenciumquod ideo in descripcione oracionis non ponitur 'cum tempore' vel 'sinetempore' quia alique oraciones significant sine tempore, sicut ille que exsolis nominibus componuntur, cum nee veritas nee falsitas ex tali com-posicione resultet, turn quia alique oraciones ex nomine et verbo com-ponuntur que, tamen, non significant cum tempore, sicut ille de quibusstatim dicebatur.

63.04 Secundo sciendum quod, assignando species huius termini 'ora-cio', illas que ad loycum non pertinent proprie et stricte loquendo, propterhoc: quia nee verum nee falsum significant, cuiusmodi sunt oracio 'inper-fecta', 'inperativa', 'optativa', 'deprecativa', et cetera; huiusmodi dimittereintendo. procedendo, igitur, secundum ilium modum quo procedit algazelin loyca sua, manerie tercia, capitulo secundo,5 proposicio primo diuiditur

2 Aristoteles, De interp. 4 (16b26), p. 7, line 20: "Oratio autem est vox significativafcf. ibidem p. 43, line 12.

3 Vide supra, L 56.08-56.10, 56.17-56.33.4 em. ms. significata.5 Algazel, Logica, fol. 4r: "Diuisio prima est quod enunciatiua alia est cathegorica vt

hie mundus cepit: alia hypothetica..."

409


in 'cathegorematicam' et 'ypotheticam'. proposicio, autem, cathegore-matica est ilia que habet subiectum et predicatum et copulam, principalespartes sui, vt: 'homo est animal.' Est, tamen, aduertendum quod in pro-posicione cathegorematica quandoque in subiecto vel in predicateponuntur vniuersales termini, quandoque tam in predicate quam insubiecto, et quandoque illi plures vni soli incomplexo equipollent etquandoque non. verbi gracia de primo dicendo: 'omnis substanciaanimata, sensibilis, racionalis est animal' vel sic: 'omnis homo est animalracionale, mortale,' nam totum subiectum prime proposicionis et totunisigniflcatum predicati secunde equipollet significato illius incomplexi'homo'. Exemplum de secundo dicendo sic: 'animal racionale, mortale,mouetur motv pedum suorum,' nam signiflcatum predicati equipolletsignificato istius incomplexi 'ambulat.' quamuis, igitur, ita sit quod insubiecto vel in predicate plures termini ponuntur, dum, tamen, ex illisoracio signiflcatiua non resultet, non propter hoc tollitur quin sit oraciocathegorematica. de oracione, autem, cathegorematica, in qua ex partevnius extremi multi termini non equipollent vni incomplexo, multaexempla possent poni.

63.05 Proposicio, autem, ypothetica est ilia que ex pluribus componiturproposicionibus. dico, autem, 'ex pluribus proposicionibus' pro tanto quianon solum proposicio ypothetica potest componi ex pluribus cathegore-maticis, sed eciam pluribus ypotheticis; quia, tamen, non vtuntur com-muniter nisi compositis ex duabus cathegorematicis, ideo de alijs ad pre-sens non sit cura.

63.06 Ex isto, tamen, sequitur quod ilia difflnicio qua diffinitur proposi-cio ypothetica quod, videlicet, proposicio ypothetica est ilia que compo-nitur ex duabus cathegorematicis, (97v/98r) non est sufflciens, nee con-uertibilis cum difflnito quia quandoque proposicio ypothetica ex duabusvel ex pluribus ypotheticis componitur.

63.07 proposicionis, autem, ypothetice sex sunt species, scilicet: 'copula-tiva', 'disiunctiva', 'condicionalis', 'causalis', 'temporalis', et 'localis'. pro-posicio, autem, copulativa est ilia que componitur ex pluribus proposi-cionibus, mediante ista coniunccione 'et'. verbi gracia dicendo sic: 'sortescurrit et plato disputat.' proposicio, autem, condicionalis est ilia quecomponitur ex pluribus proposicionibus, mediante ista coniunccione 'si',verbi gracia: 'si deus est, fllius producitur.' non refert, tamen, hancconiunccionem 'Si' preponere in proposicione condicionali, vel ponere inmedio duarum proposicionum cathegorematicarum, nam idem sensusresultat dicendo sic: 'si deus est, filius producitur' et: 'fllius producitur, Si

CAPITULUM SEXAGESIMUM TERCIUM 41 1

deus est.' proposicio causalis est que componitur ex pluribus proposi-cionibus, mediante ista coniunccione 'quia. verbi gracia dicendo sic: 'diesest, quia sol lucet.' temporalis est ilia que componitur ex pluribus proposi-cionibus, mediante hoc aduerbio temporali 'dum\ vel 'quando'. verbigracia dicendo: 'dum sortes currit, plato disputat/ Localis est ilia quecomponitur ex pluribus proposicionibus, mediante hoc termino sincathe-gorematico 'vbi\ verbi gracia: 'sortes currit vbi plato disputat."

63.08 Distinccionem, vero, harum proposicionum a cathegorematicis, etipsarum inter se, require in loyca algazelis, capitulo supra dicto quia ibiad plenum reperies;6 sed, propter breuitatem, obmitto. quod, vero, adveritatem istarum proposicionum requiratur, dicetur postquam negociumde proposicionibus cathegorematicis fuerit expeditum.

63.09 Item, alia est diuisio proposicionis quia quedam est 'de inesse',quedam 'de modo'. proposicio de inesse est ilia, generaliter, vbi nulla estdeterminacio modalis modificans subiectum vel predicatum vel copulam,et intelligo de modificacione que fit per alterum istorum terminorum:'necessarium', 'inpossibile', 'possibile', 'contingens', 'verum', 'falsum','dubitatum', 'scitum', 'demonstratum', ignoratum' et, si qua sunt, similia.

63.10 Modalis est ilia in qua ponitur aliquis modorum predictorum etpotest esse talis modus determinacio subiecti vel predicati vel eciamcopule, et siue sic, siue sic, semper reddit proposicionem modalem. Et estsciendum quod quamuis, secundum communem vsum loycorum, istimodi, necessarium, possibile, inpossibile, contingens, vel eciam aduerbiaab ipsis deriuata vel eis correspondencia, faciant proposicionem modalem.nunquam, tamen, est eorum intencio - quamuis hokam eis false inponat7

- quin eciam isti termini 'scitum', 'ignotum', 'dubitatum', et sic de alijsreddant proposicionem modalem in qua ponuntur. nam ego, existens8

antequam aliquid de dictis istius vidissem, quandoque cum sophistisexpertis conferebam et ipsi, volentes me capere, ponebant istum casumquod, videlicet, septem homines currerent et quod, tamen, ego nonviderem nisi tres istorum currere, sed ignorarem alios quatuor currere; demodo ponebant michi istam proposicionem: 'tantum tres hominessciuntur a te currere/ volentes quod de veritate vel falsitate proposicionisresponderem. ego, vero, casu posito, dicebam istam proposicionem esse

6 Vide supra n. 5 huius capituli.7 Ockham, Summa logicae II, 1, p. 242, line 33 - p. 243, line 62 et ibidem p. 242,

lines 36-43.8 Nota reminiscentiam scholarem ipsius auctoris.


distinguendum secundum composicionem et diuisionem, et in sensucomposicionis quidem, erat falsa, et in sensu diuisionis, vera. sensum,autem, proposicionis dicebam esse, quando iste modus 'sciturn' vel 'scita'predicabatur de ista proposicione: 'tantuni tres homines currant' dicendosic: 'hec proposicio, "tantum tres homines currant," est scita a me' et istesensus, sicut patet, est falsus. istam, autem, distinccionem et modumloquendi approbabant ipsi sophiste, ex quo manifeste patet quod, sicut estintencionis eorum quod iste modus 'possibile' vel 'necessarium' redditproposicionem modalem, ita et isti modi 'scitum' et 'demonstratum', et sicde alijs, licet isti modi ita in communi vsu non cadunt, sicut predict!faciunt.

63.11 Si autem queratur quare philosophus, in primo priorum, vbide proposicionibus modalibus tractat,9 de modis predictis non facitmencionem, dicendum est: ideo philosophus de istis mencionem nonfecisse quia per ilia que dicit de modis communibus potest homo facilitercognoscere quid de talibus sit dicendum. non, ergo, sophiste estinponenda rabies cum, sicut ex dictis patet, ita predicti modi (98r/98v)reddant proposicionem modalem, sicut illi qui in communi vsu cadunt.

63.12 Item, alia diuisio proposicionis est quia quedam 'affirmativa',quedam 'negativa'. proposicio negativa de inesse est ilia in qua negaturverbum, sed modalis negativa est ilia in qua negatur modus, ypothetica,autem, negatiua, secundum algazel in loyca sua,10 est ilia in qua negaturconiunccio vel aduerbium medians inter proposiciones, sicut exemplificatcondicionalem, nam ista condicionalis: 'Si sortes currit, sortes mouetur'est affirmativa; ista, vero: 'Si sortes non currit, sortes non mouetur' estnegativa.

63.13 Item, alia diuisio proposicionis est quia aliqua est 'negativa' aliqua'de negate predicate', de negativa dictum est, Sed proposicio de negatopredicate est ilia in qua additur negacio termino sequent! copulam, sicutpatet dicendo: 'sortes est non albus;' per oppositum patet que sit11 proposi-cio affirmativa.

63.14 Item, quedam est proposicio 'de predicate negate,' quedam 'depredicate infinite', verbi gracia dicendo sic: 'sortes est non iustus,' 'sortesest iniustus.' sed hec diuisio non valet nisi supposito quod negacio termino

9 Aristoteles, An. pr. 1 ,3 (25a27-25b25).10 Algazel, Logica, fol. 4V: "... negatio vero hypothetica coniuncta sit vt negatio appo-

natur coniunctioni sic non cum sol est super ipsam terram stelle occultantur..."11 em. ms. sint.

412

CAPITULUM SEXAGESIMUM TERCIUM 413

addita ipsum non infinitet. luxta istam est alia quia quedam est 'depredicate infinite' et quedam 'de predicate finite', exempla patent, sup-posito quod terminus compositus ex nomine et hac preposicione 'in' nonsit priuativus, sed infinitus; sed de hoc supra.12

63.15 Item, alia est diuisio proposicionum nam quedam est 'cathegore-matica simplex', hoc est, non equipollens ypothetice, et quedam est 'cathe-gorematica composita' siue equipollens ypothetice. verbi gracia de primis:'sortes est animal,' 'sortes currit;' verbi gracia de secundis: 'tantum homocurrit,' 'homo, inquantum homo, est racionalis,' et de hijs de quibusdicetur amplius infra.

63.16 congrva diuisio proposicionis est quia quedam est 'singularis',quedam 'non singularis'. proposicio singularis est ilia in qua subiciturterminus discretus vel pronomen demonstrativum cum termino com-muni, et de hoc frequenter supra, capitulo de supposicionibus.13

63.17 Non singularis iterum diuiditur in 'indeterminatam' et 'determina-tam'. Indeterminata vocatur 'indefmita', non quia subiectum indetermi-nate supponat, sed quia subiectum nullo signo determinatur.

63.18 Determinata, vero, diuiditur in 'vniuersalem affirmativam' et in'vniuersalem negativam', 'particularem affirmativam' et 'particularemnegativam'. Indefmita, autem, est ilia in qua subicitur terminus communissine signo, ut: 'homo currit,' 'homo est animal;' vniuersalis, autem, tarnaffirmativa quam negativa, est ilia in qua subicitur terminus communis,signo vniuersali determinatus, particularis in qua subicitur terminuscommunis, signo particulari determinatus. verbi gracia de primis: 'omnishomo currit,' 'nullus homo currit;' verbi gracia de secundis: 'quidamhomo currit,' 'quidam homo non currit.'

63.19 Circa, autem, vniuersalem est sciendum quod non omnis proposi-cio in qua subicitur terminus communis, signo vniuersali determinatur,est vniuersalis quia, si signo vniuersali addatur negacio, ilia proposicionon est vniuersalis, sed particularis. per hoc patet quid debet responderiquando queretur: quanta est ista proposicio: 'non omnis homo currit' ? velista: 'non nullus homo currit1 ? neutra, enim, istarum est vniuersalis, sedvtraque est particularis et hoc propter negacionem, signo additam. et ideo,illud quod dicebatur, 'proposicio vniuersalis est ilia' et cetera, debetintelligi: quando signo non additur negacio. secundo, sciendum quod

12 Vide supra, L 62.05.13 Vide supra, L 54.07, 56.16; 55.01-55.06.

aliqua proposicio, in qua non ponitur signum vniuersale, est vniuersalis,sicut patet hie: 'non quidam homo currit;' sed de hijs omnibus patebit intractatv de equipollentijs.

63.20 Tercio sciendum quod omnis proposicio in qua subicitur pro-nomen demonstrativum pluralis numeri, nominativi casus, est vniuersalis.et per hoc patet ad questionem que posset fieri de istis proposicionibus:'isti currunt,1 'hij sunt homines,' et de consimilibus. si queratur: quantesint tales proposiciones? respondendum est quod vniuersales. illud statimpatet quia vere ilia proposicio est vniuersalis ad cuius veritatem necessarioexigitur quod predicatum competat pluribus; sed ita est proposicio; ergo,et cetera, maior patet per modum distinctum supponendi quern habetpredicatum proposicionis vniuersalis, et predicatum aliarum proposi-cionum, de quo supra.14 Si dicatur quod dictum est supra quod ilia pro-posicio est singularis in qua subicitur pronomen demonstrativum; sed itaest hie; ergo; dicendum quod illud debet intelligi: 'quando subiciturpronomen demonstrativum singularis numerif sic, autem, non est inproposito; (98V99r) ergo, et cetera.

63.21 Quarto sciendum est quod non solum proposicio cathegorematicaest vniuersalis, sed eciam proposicio ypothetica. De proposicione, autem,ypothetica condicionali ponit algazel exemplum in loyca sua;15 nam istacondicionalis: 'si sortes semper currit, sortes semper mouetur' est vniuer-salis et idem iudicium est de alijs proposicionibus, et idem iudicium est departiculari, < de > singulare, et sic de alijs.

63.22 Quinto sciendum est quod de parte copulative in qua subiciturpronomen demonstrativum, idem iudicium est quam ad vniuersalitatem etparticularitatem, et sic de alijs proprietatibus pertinentibus ad quantitatemproposicionis, sicut de suo antecedente. Et per hoc patet si queratur dequantitate vltime partis illarum proposicionum: 'sortes currit et idemdisputat/ 'plato currit et iste est animal,1 et sic de alijs in quibussubiciuntur relativa ydemptitatis, quod respondendum est, sicut responde-tur de proposicione precedenti, licet non semper oporteat quod predictarelativa referant idem numero, sicut sint in vltimo capitulo de suppo-sicionibus declaratum.16 et sicut dictum est de istis proposicionibus quesunt partes proposicionis copulative singularis, ita dicendum est de illis

14 Vide supra, L 56.42, 57.04, 57.05, 57.09, 58.03-58.05, 58.08, 58.09.15 Algazel, Logica, fol. 4r: "... hypothetica coniuncta constat ex duabus partibus

quarum vnaqueque est enuntiatiua. Prima autem pars est vt cum dicitur cum sol est superterram... Pars secunda hec est tune stelle occultantur."


414

CAPITULUM SEXAGESIMUM TERCIUM

que sunt partes proposicionis copulative vniuersalis; et idem iudicium dealijs compositis debet esse.

63.23 Sexto sciendum quod non omnis proposicio in qua subiciturterminus communis, signo vniuersali determinatus - eciam posito quodsigno non addatur negacio - est vniuersalis, sed vlterius exigitur quodsubiectum talis proposicionis personaliter, siue significative, supponat. etper hoc patet quod iste proposiciones: '"omnis homo" est teminuscommunis, signo vniuersali determinatus,' '"omnis homo" est totum inquantitate,' et consimiles, in sensu in quo sunt vere, non sunt proposi-ciones vniuersales, sed sunt singulares. verum est, tamen, quod, sisubiecta personaliter supponerent, quod essent vniuersales, licet false. Exquo satis manifeste sequitur quod eadem proposicio, licet in alio et aliosensu, potest esse singularis et vniuersalis, vera et falsa, possibilis etinpossibilis.

63.24 Septimo sciendum quod non solum predicte proposiciones, dequibus dictum est, sunt vniuersales, sed eciam ilia in qua subiciturpronomen demonstrativum pluralis numeri, genitivi casus, determinatosigno vniuersali. et per hoc patet quid respondendum est Si queratur dequantitate istius proposicionis: 'quilibet istorum currit,' et sic de con-similibus. et sicut respondetur ad questionem factam per 'quantum ?' detalibus vbi subiciuntur talia pronomina determinata, signo vniuersali,dicendo quod sunt vniuersales, sic respondendum esset quod essentparticulares si talia pronomina, signis particularibus determinarentur.

63.25 Si, vero, queratur de istis proposicionibus: 'homo est species,''animal est genus/ 'deus creat,' 'alter istorum currit,' et huiusmodi, quantesunt? dicendum est generaliter de omnibus quod sunt indefinite, nam,licet subiectum tarn proposicionis prime quam secunde, vni soli reicompetat, quia tamen, ille res pro quibus predicta subiecta supponunt nonsunt indiuidua nee singularia, ideo non debet dici quod sunt proposicionessingulares. Et si dicatur quod subiecto proposicionis indefinite nonrepugnat eciam eo modo supponendi quo supponit in eadem proposicionepluralibus conuenire, quod tamen, predictis subiectis non competit,Dicetur quod, quamuis illud ut in pluribus contingat, hoc, tamen, utsemper, non oportet.

63.26 aliter forte posset dici quod predicte proposiciones non sunt neesingulares, nee particulares, nee indefinite, nee vniuersales, et tuneoporteret consequenter concedere quod ista quatuor non sufficerent adrespondendum de qualibet proposicione ad questionem factam per'quantum ?'

415


63.27 De tercia proposicione posset dici quod est singularis vel quod estindefinita nam, racione rei significate, posset dici singularis, racione veromodi significandi termini subiecti, posset vocari indefinita.

63.28 De quarta est dicendum simpliciter quod est indefinita; ergo, estsciendum quod ad questionem factam per 'que?' de aliqua proposicionerespondendum est: 'cathegorematica' vel 'ypothetica'. verbi gracia, siqueratur: que est ista proposicio: 'sortes est homo" ? respondendum est:'cathegorematica'. Si, autem, queratur: que est ista: 'si sortes currit, sortesdisputat' ? respondendum est: 'ypothetica'. Ad questionem, autem, factamper 'quanta?' de aliqua proposicione respondendum est 'vniuersalis' vel'particularis' vel 'indiffinita' vel 'singularis' licet forte (99r/99v) de qualibetnon contingat, sicut statim dictum est. verbi gracia, si queratur: quanta estista: 'quidam asinus currit' ? respondendum est: 'particularis', et sic dealijs.

63.29 ad questionem, autem, factam per 'qualis?' respondendum est:'affirmativa' vel 'negativa'; de hoc require superius.17

63.30 Item, alia diuisio proposicionis est quia quedam est de presenti, utista: 'sortes est animal,' quedam de preterito, ut ista: 'sortes fuit albus,'quedam de futuro, ut ista: 'deus creabit.'

63.31 Item, decima diuisio est secundum habitudinem predicati adsubiectum, nam quedam est 'contingens' sive 'possibilis' et quedam'necessaria' et quedam 'inpossibilis'. et ista diuisio non est eadem cum iliaqua dicebatur quod altera est 'de inesse' et quedam 'modalis', nee eciamsubdiuisio alterius membri. non, enim, est idem proposicionem essenecessariam vel contingentem et modalem, sicut non est idem esse pro-posicionem de necessario et necessariam. nam aliqua proposicio est denecessario que, tamen, est inpossibilis, sicut patet de ista: 'deus, denecessitate, est asinus' et aliqua est de inpossibili que, tamen, estnecessaria, sicut ista: 'inpossibile est deum esse sapientem.' accipitur, ergo,ista diuisio penes habitudinem predicati ad subiectum vt, videlicet, dicaturproposicio 'necessaria' quando predicatum semper et omni temporecompetit subiecto, sicut patet in istis proposicionibus: 'homo est animal,''deus est sapiens,' et huiusmodi; 'possibilis', vero, quando predicatumpotest competere et non competere, saltern diuersis temporibus, eidemsubiecto. 'Inpossibilis', vero, quando predicatum nunquam potestcompetere subiecto, sicut patet in ista: 'homo est asinus,' 'deus male regit

17 Vide supra, L 63.12-63.14, 63.18.

416

CAPITULUM SEXAGESIMUM TERCIUM 417

mundum.' et secundum hoc, accipitur de materia cathegorematice pro-posicionis, scilicet, necessaria, sicut patet in primis proposicionibus;contingens, sicut patet in secundis; remota, sicut in vltimis.

63.32 Item, alia diuisio est quia quedam sunt 'de recto1, quedam 'deobliquo'. de proposicionibus de recto patet; de obliquo iterum, quandoquecadit ex parte subiecti tantum, sicut patet hie: '"hominem currere" verumest;' quandoque ex parte predicati tantum, sicut patet hie: 'verum est"sortem esse asinum";'18 quandoque tarn ex parte predicati, quam ex partesubiecti, sicut patet hie: 'verum est "sortem esse asinum".'

63.33 Item, quedam proposiciones in nullo termino participant, sicutpatet de ista: 'sortes disputat, sed asinus currit;' quedam, autem, in alterotantum, sicut patet de istis: 'sortes currit,' 'sortes disputat;' quedam, vero,in vtroque, sed hoc adhuc dicitur quod quedam participant in vtroque ter-mino - ordine, tamen, retrograde, sicut patet de istis: 'sortes est homo,''homo est sortes,' et quedam eodem ordine, sicut patet de istis: 'sortescurrit,' 'sortes non currit.' istarum, vero, due sunt 'contrarie', sicut vniuer-salis affirmativa, vniuersalis negativa; quedam, autem, 'contradictorie',sicut vniuersalis affirmativa et particularis negativa, vniuersalis negativa etparticularis affirmativa. quedam, vero, 'subcontrarie', sicut affirmativaparticularis et particularis negatiue, et quedam 'subalterne', sicutvniuersalis affirmativa et particularis affirmativa et vniuersalis negativa etparticularis negativa; et patet exempla in figura.19

63.34 Lex, autem, contrariarum talis est: quod, si vna est vera, alterasemper est falsa, et in omni materia, et non conuertuntur quia ambepossunt esse simul false in materia contingenti, sicut patet in istis dicendo:'ofnnis homo currit,' 'nullus homo currit.' Et est sciendum quod nonsolum vniuersalis affirmativa et vniuersalis negativa sunt contrarie, sedeciam vniuersalis affirmativa et particularis negativa, vniuersalis negativaet particularis affirmativa, nam tales proposiciones legem contrariarumretinent, videlicet, quod, si vna est vera, altera est falsa, et nonconuertuntur quia vtraque potest esse falsa in materia contingenti, sicutpatet in figura in exemplis.

63.35 Lex, autem, subcontrariarum talis est: quod, si vna est falsa,reliqua est vera, semper et in omni materia, et non conuertuntur quia

18 corr. asinus hominis currit expunct.19 Id est, figura quadrata quae dicitur "oppositionum," videDe interp. 10 (19b8 sqq.) et

supra, L 34.10, 34.14.


ambe possunt esse vere in materia contingent!, sicut patet de istis: 'aliquishomo currit,' 'aliquis homo non currit.'

63.36 Lex subalternarum talis est: quod, si vniuersalis est vera,singularis est vera, semper et in omni materia, et non conuertuntur. nonoportet, enim, quod, si particularis sit vera, quod eius vniuersalis sit vera,sed, si particularis est falsa, sua vniuersalis est falsa, semper et in omnimateria, et non conuertuntur, sicut patet.

63.37 Lex contradictoriarum (99V explicit codex).

TABULA CAPITULORUM

(fol. 100V)

Capitulum primum. quid sit terminus carta primaCapitulum secundum. de diuisione terminorum carta primatercium. quod aliqui termini possunt subici et pre-

dicari et aliqui non carta terciaquartum. quod aliqui termini sunt cathegorematici et

aliqui sincathegorematici terciaquintum. de nomine inportante aliam rem a concrete quartasextum. de nominibus abstract's1 inportantibus ean-

dem rem cum suis concretis sed distinctum for-maliter quarta

septimum. de solucionibus instanciarum que possuntfieri contra dicta sexti capituli sexta

octauum. de concretis et abstractis septimanonum. de absolutis et connotatiuis septimadecimum. de nominibus prime inposicionis nonaundecimum. de nominibus prime et secunde intencio-

nis decimaduodecim. de equiuocis et uniuocis decimatercium decimum. de singular! et uniuersali duodecimaquartum decimum.2 in quo probatur quod vniuersale

non sit aliqua res et quod non sit idem realiter in-diuiduis et distinctum formaliter ab eis quinta decima

quintum decimum. soluciones racionum facte quodvniuersale non sit aliqua res et quod non sit idemrealiter indiuiduis et distinctum formaliter ab eis quinta decima

1 abstractis] in marg.2 quod non sit idem realiter indiuiduis et distinctum ab eis] verba iterata sunt in marg.

TABULA CAPITULORUM 419

sextum decimum. in quo ostenditur quot sint speciesvniuersalium

septimum decimum. de indiuiduoduodevicesimum. de genere et que differentia est inter

genus generalissimum et genus subalternum etquid sit illud a quo sumitur genus et quod poniturin genere

undevicesimum. in quo ostenditur quid sit speciesvicesimum. de differencia generis et specieivicesimum primum. de differencia que est unum vni-

uersalevicesimum secundum. de propria passionevicesimum tercium. de accidentevicesimum quartum. de diffmicione quid sitvicesimum quintum. de descripcione quid sitvicesimum sextum. de diffinito et de descriptovicesimum septimum. quid sit subiectumvicesimum octauum. quid sit predicatumvicesimum nonum. de diuersis modis significandi ter-

minorumtricesimum. quot modis fit diuisiotricesimum primum. de tototricesimum secundum. de eodem distinctotricesimum tercium. de diuersotricesimum quartum. de oppositis tarn complexis

quam incomplexistricesimum quintum. qui sit passiotricesimum sextum. de quibus communibus ad decem

predicamentatricesimum septimum. quid sit predicamentum(a/b)Capitulum tricesimum octauum. de predicamentis in

generaliCapitulum tricesimum nonum. de predicamento sub-

stanciequadragesimum. de proprietatibus substanciequadragesimum primum. de predicamento quantitatisquadragesimum secundum. de quantitate discretaquadragesimum tercium. de predicamento relacionisquadragesimum quartum. de predicamento qualitatisquadragesimum quintum. de predicamento actionisquadragesimum sextum. de predicamento quandoquadragesimum septimum. de predicamento vbiquadragesimum octauum. de predicamento posicionis

duodevicesimaundevicesima

vicesimavicesima secundavicesima secunda

vicesimavicesimavicesimavicesimatricesimatricesimatricesimatricesima

quartasextaoctauanonasecundaterciaterciaquarta

tricesima quintatricesima sextatricesima septimatricesima octauatricesima nona

tricesima nonaquadragesima prima

quadragesima secundaquadragesima tercia

quadragesima quarta

quadragesima sextaquadragesima octauaquinquagesimaquinquagesima sextasexagesimasexagesima sextaseptuagesima primaseptuagesima quintaseptuagesima octauaoctogesima


quadragesimum nonum. de predicamento habitus octogesima primaquinquagesimum. de differentia que est inter signi-

ficacionem et supposicionem octogesima primaquinquagesimum primum. de diuisione primaria sup-

posicionis proprie octogesima secundaquinquagesimum secundum. de aliquibus dubiis

supposicionis octogesima quartaquinquagesimum tercium. de supposicione materiali octogesima quintaquinquagesimum quartum. de supposicione personali octogesima sextaquinquagesimum quintum. de aliquibus dubiis cum

eorum solucionibus octogesima septimaquinquagesimum sextum. de supposicione determi-

nata octogesima octauaquinquagesimum septimum. de supposicione confusa

tantum nonagesima primaquinquagesimum octauum. de supposicione confusa

et distributiua nonagesima secundaquinquagesimum nonum. de appellacione nonagesima terciasexagesimum. de supposicione terminorum relatiuo-

rum nonagesima quartasexagesimum primum. de supposicione inpropria nonagesima quintasexagesimum secundum. de propriis partibus proposi-

cionis nonagesima sextasexagesimum tercium. de oracione nonagesima septima

Nota nomen compositoris huius operisrequire carta vicesima prima.

(sigilium, Bibliothequenationale, RF)

Logica campsale anglici contra ocham

(sigilium, Bibliothecae universitatisBononensis)

420

Pseudo-Richard of Campsall: Indexes

I. INDEX NOMINUM

See v. Index generalis and, for the starred items, see also the in. Index fontium.Double starred items are found only in the latter.

AdamAlgazel**AntichristusApostolus (Paulus)Aristoteles (Philosophus)*Autor istius libri (Sex principiorum)* *Augustinus*Averroes (Commentator)* *Avicenna**Boethius**Burgondia; comesCampsalis, Richardus, see Kamsal and Richardus Campsalis**CesarChristusCicero*Commentator, see Averroes**DamascusDoctor subtilis, see loannes Duns Scotus**Francia; rexGandavus (Henricus)* *Gilbertus Porretanus, see Autor istius libri**Gregorius papa i**Guillelmus Ockham, see OckhamHarclay (Henricus), see HercoleHenricus, see Gandavus**Hercole (Henricus Harclay)Ihesusloannes (Evangelista)*loannes papa xxn*loannes Damascenus*loannes Duns Scotus, see ScotusInnocentius papa iv

422 INDEXES

ludaKamsal; see also Richardus Campsalis**'Magister abstraccionum' * *Maria virgoMercuriusOckham, Guillelmus**OxoniaParysiusPaulus (auctor putativus epistolae ad Hebraeos)**Paulus (Apostolus)PersiaPetrus Aureolus*Petrus Lombardus*Petrus Rogerius*Philosophus, see Aristoteles*Plato*Porphyrius**Porretanus (Gilbertus, auctor putativus libri sex principiorumYRex francieRichardus Campsalis**; see also KamsalRogerius (Petrus)*RomaScotus, loannes Duns**Simplicus**Tullius (Marcus T. Cicero)*

II. INDEX REGULARUM

De terminis equiuocis aut vniuocis

1 Ad sciendum ... qui termini sint equiuoci: si iste terminus potest subici inaliqua proposicione ... respectv alicuius predicati... et si illud predicatum nonpossit competere omnibus contends sub illo subiecto ... ista diccio fuitequiuoca ... exemplum: 'canis currit.' 12.08

2 [encia] vniuoca primo modo (conceptvm communem ... eciam aliquid reale)[inportant] vel secundo modo (solum conceptvm communem et nichil ex parterei inportant): si 'est' potest secundo adiacens indifferenter, ita de vnoconceptorum sub alio termino predicari, ac si de alio non predicaretur, ymmo,eciam si ab aliquo negaretur, tune non solum est ille conceptvs ... communis,sed eciam aliquid reale ... competit eis vniuoce. si, autem, esse non possit dealiquo conceptorum predicari nisi de alio predicetur, tune solum conceptvmcommunem et nichil reale ... inportetur. 12.09

INDEXES

De opposite

3 quidquid mobilitat inmobilitatum mobilitat mobilitatum.34.22; cf. no. 30, 58.08

De rebus ponendis ad verificandum proposiciones

4 quandocunque aliqua proposicio affirmativa verificatur pro rebus, si vna resnon sufficiat ad verificandum talem proposicionem, oportet ponere duas, et sidue non sufficiant, tres, et sic in infmitum. 41.19; cf. 45.05

De relacionibus

5 potencia subiectiva semper dicit respectvm realem. 43.07

6 potencia obiectiva non dicit nisi respectvm racionis. 44.14

De absolutis

1 non plus repugnat sibi, ymmo minus, intelligi sine subiecto quam esse sinesubiecto. 44.14

De supposicionibus

8 nulla proposicio, in qua subicitur terminus prime intencionis et predicaturterminus prime intencionis non significans terminum scriptum, predicatur,inquam, affirmatiue vel negatiue, est distinguenda distinccione qua diciturquod potest supponere simpliciter vel personaliter et sic de alijs, sed estsimpliciter concedenda vel neganda, nisi interueniat alius defectus. 51.15

9 hac, enim, distinccione [supponere simpliciter vel personaliter] non estdistinguenda proposicio in qua subicitur et predicatur nomen secundeintencionis. 51.15

10 in illis proposicionibus, et non in alijs, cadit huiusmodi distinccio [supponeresimpliciter vel personaliter]: in quibus subicitur nomen vel terminus primeintencionis et predicatur terminus secunde intencionis vel econuerso.

51.15; cf. 53.04

11 quando aliqua proposicio est multiplex, si habeat aliquam sensum verum,dicendum est quod termini istius proposicionis supponunt sicut in sensu vero.

52.15

12 quod quandocunque sub termino communi potest descendere ad singulariaper proposicionem disiunctivam et infertur talis proposicio ex qualibetsingular! formaliter, tune ille terminus habet supposicionem personalemdeterminatam ... et requiritur determinate veritas alicuius istarum.

54.09; cf. 55.06

13 quod proposiciones in quibus ponitur talia signa [omnis, nullus, qualislibet,totus] debent resolui in illas in quibus ponuntur distributabilia sua. 55.11

423

INDEXES

14 quod, licet terminus nunquam posset ampliari nee restringi in significando,potest ... restringi in supponendo. 55.11

15 quod supposicionem determinatam habet terminus communis in quacunqueproposicione in qua non additur sibi signum vniuersale, nee mediate neeinmediate, nee aliqua negacio, nee aliquis terminus vel diccio negacionemequiualenter includens. 56.02

16 quod, si illi termino ex parte subiecti addatur signum vniuersale affirmativum,tune predicatum talis proposicionis supponit confuse tantum. 57.02

17 si ex parte subiecti ponantur plures termini... hoc potest contingere dupliciter:signum vniuersale distribuit totum subiectum, hoc est, omnes terminos ... sicadhuc predicatum supponit tantum confuse. 57.03

18 si ... signum vniuersale non determinet omnes terminos ... a parte subiecti,non facit tune predicatum supponere confuse tantum, sed ... sicut in proposi-cione indefinita. 57.04

19 iste due regule [17, 18] possunt reduci ad vnani: quandocunque signumvniuersale affirmatiuum distribuit vel determinat totum subiectum proposi-cionis, si predicatum illius proposicionis sit terminus communis, supponitsemper confuse tantum. 57.04

20 si plures termini copulam precedant ... dupliciter ... signum vniuersale ad-ditum determinat totam precedentem copulam aut non: si non, tune illudquod sequitur mediate signum vniuersale a parte eiusdem extremi supponitconfuse tantum... 57.05

21 si... determinet totam ... hoc adhuc dupliciter: si illi termini non sint eiusdemcasus, tune terminus inmediate sequens signum vniuersale supponit confuseet distributive et terminus mediate sequens a parte eiusdem extremi confusetantum. 57.07

22 si eiusdem casus, tune neuter eorum supponit confuse tantum nee confuse etdistributive. 57.08

23 quod subiectum proposicionis exclusive affirmative ... supponit confusetantum. 57.09

24 quod predicatum proposicionis reduplicatiue ... supponit confuse tantum.57.10

25 quod predicatum proposicionis exceptiue supponit confuse tantum. 57.11

26 quod termini aliquarum proposicionum de future, siue a parte subiecti suepredicati, supponunt confuse tantum. 57.12

27 quod quando diccio negativa est determinacio subiecti ... si extrema ... sinttermini communes et subiecto non addatur signum vniuersale affirmativum,tune tarn subiectum quam predicatum supponunt confuse mobiliter. 58.03

28 quod tarn subiectum quam predicatum proposicionis vniuersalis negative velequiualentis vniuersali negative ... supponunt confuse et distributive mobi-liter. 58.03

424

INDEXES 425

29 si [negacio] esset determinacio copule vel predicati, tune non faceret subiectumsupponere confuse et distributive mobiliter, sed predicatum tantum. 58.03

30 quidquid inmobilitat eciam mobilitatum mobilitat inmobilitatum.58.08; cf. no. 3, 34.22

31 quod subiectum cuiuslibet proposicionis vniuersalis affirmatiue, vel equipol-lentis sibi, supponit confuse et distributive mobiliter, predicatum, autem, non,sed confuse tantum. 58.09

32 quod quilibet terminus communis cui additur inmediate aliquis terminorumincludencium equiualenter negacionem, qui ... non faciunt proposicionemexclusiuam, supponit confuse et distributiue mobiliter. 58.10

33 quod terminus sequens mediate terminum reddentem proposicionem exclusi-vam, iste supponit confuse et distributive. 58.12

De appellacionibus

(possunt eedem regule dari que de illis supposicionibus date sunt. 59.04)

De terminis restricts aut non

(non potest certa regula dari ad sciendum qui sunt termini restrict! et qui non.59.08)

De relativis non reciprocis(ille, iste, idem)

34 quod omnis proposicio indiffmita, in qua talia relatiua referentur, estdistinguenda. 60.03

35 quod, sicut antecedens in proposicione vniuersali affirmativa, que est parsvnius copulative, supponit confuse et distributive, ita illud relatiuum, illudantecedens referens, supponit eciam distributive. 60.06

De relativis reciprocis(se, suus)

36 quod semper supponunt pro eodem pro quo suum antecedens. 60.09

37 quod nunquam supponunt pro illo pro quo suum antecedens, sed primo velpro illis pro quo vel pro quibus terminus substantiuus sibi inmediateadiunctus supponit. 60.09

38 quod quando tale relativum supponit pro quo suo antecedente, eo modosupponit sicut suum antecedens ... si suum antecedens supponit confuse etdistributive, et illud relativum. 60.10

De relatiuis diuersitatis

39 quod talia relatiua nunquam supponunt pro eodem pro quo supponit suum

426 INDEXES

antecedens, sed secundum proprietatem sermonis semper supponunt proaliquo alio. 60.11

Leges opposicionis

40 Lex ... contrariarum ... quod, si vna est vera, altera semper est falsa, et in omnimateria, et non conuertuntur quia ambe possunt esse simul false in materiacontingenti. 63.34; cf. 34.18, 34.23, 34.24

41 Lex ... subcontrariarum ... quod, si vna est falsa, reliqua est vera, semper et inomni materia, et non conuertuntur quia ambe possunt esse vere in materiacontingenti. 63.35

42 Lex subalternarum ... quod, si vniuersalis est vera, singularis est vera, semperet in omni materia, et non conuertuntur. non oportet... si particularis sit veraquod eius vniuersalis sit vera, sed, si particularis est falsa, sua vniuersalis estfalsa semper et in omni materia, et non conuertuntur. 63.36

43 Lex contradictoriarum [quod, si vna est vera, reliqua falsa, semper et in omnimateria, et conuertuntur quia nee ambe possunt esse simul vere nee ambesimul false]. 63.37; cf. 34.23

III. INDEX FONTIUM

Algazel, Logica 48.09, n. 8; 62.04, n. 5; 62.04, n. 7; 63.04, n. 5; 63.12, n. 10;63.21, n. 15

Aristoteles, Praedicamenta 9.08, n. 23; 12.02, n. 1; 13.11, n. 8; 15.09, n. 8; 18.09,n. 7; 20.23, n. 8; 21.04, n. 2; 23.01, n. 2; 28.08, n. 3; 32.03, n. 2; 34.02,n. 1; 34.07, n. 3; 38.05, n. 4; 38.13, n. 10; 39.03, n. 1; 39.04, n. 2; 39.05,n. 4; 39.10, n. 11; 40.27, n. 13; 41.08, n. 3; 41.12, n. 5; 41.20, n. 7; 41.29,n. 18; 41.33, n. 21; 42.49, n. 10; 42.49, n. 12; 42.54, n. 14; 43.08, n. 6;43.31, n. 18; 43.32, n. 19; 43.33, n. 21; 43.34, n. 22; 43.35, n. 24; 43.66,n. 40; 43.86, n. 54; 43.94, n. 57; 44.06, n. 4; 44.17, n. 12; 44.23, n. 14;44.44, n. 24; 45.07, n. 5; 45.18, n. 10; 47.09, n. 4; 51.11, n. 17

De interpretatione 1.02, n. 6; 1.03, n. 10; 1.12, n. 29; 9.07, n. 16; 10.03, n. 8;24.20, n. 11; 34.10, n. 5; 38.10, n. 8; 46.12, n. 10; 46.25, n. 15; 56.21, n. 6;62.01, n. 1; 62.04, n. 8; 62.05, n. 10; 63.02, n. 2

Analytica priora 1.04, n. 11; 20.03, n. 2; 44.16, n. 10; 46.22, n. 14; 56.23, n. 7;6 3 . 1 1 , n . 9

Analytica posterior 16.05, n. 3; 20.04, n. 3; 24.16, n. 10; 26.02, n. 1; 35.06,n. 4; 45.47, n. 21

Topica 21.15, n. 7; 28.06, n. 1; 43.35, n. 24De sophisticis elenchis 16.02, n. 2; 20.11, n. 4; 34.19, n. 8Physica 12.11, n. 6; 34.15, n. 7; 40.23, n. 10; 41.13, n. 6; 41.32, n. 20; 41.46,

n. 29; 41.59, n. 36; 41.61, n. 37; 42.28, n. 5; 43.65, n. 39; 44.04, n. 2;44.28, n. 16; 44.31, n. 17; 44.32, n. 19; 44.50, n. 33; 44.50, n. 34; 45.06,

INDEXES 427

n. 3; 45.12, n. 7; 45.13, n. 8; 45.23, n. 13; 45.41, n. 18; 46.07, n. 8; 47.01,n. 1; 48.08, n. 7

Decaelo 18.11, n. 10De generatione et corruptione 40.11, n. 7; 41.73, n. 43Deanima 24.07, n. 2; 35.03, n. 1; 35.04, n. 2; 43.09, n. 7; 52.08, n. 13; 62.02,

n. 2; 62.04, n. 8Metaphysical. 03, n. 13; 9.11, n. 24; 13.03, n. 1; 14.07, n. 6; 14.07, n. 8; 14.08,

n. 9; 14.25, n. 18; 15.09, n. 7; 16.05, n. 3; 18.02, n. 1; 18.09, n. 7; 18.12,n. 11; 22.07, n. 4; 22.10, n. 5; 23.10, n. 8; 24.12, n. 5; 24.15, n. 9; 26.03,n. 2; 31.03, n. 1; 32.09, n. 6; 34.12, n. 6; 35.10, n. 8; 36.05, n. 4; 36.13,n. 6; 36.15, n. 7; 36.15, n. 9; 36.17, n. 10; 36.18, n. 13; 41.04, n. 1; 41.59,n. 35; 41.63, n. 39; 43.03, n. 1; 43.07, n. 4; 44.40, n. 21; 45.12, n. 6; 45.47,n. 20; 46.05, n. 3; 46.06, n. 5; 52.08, n. 14; 52.14, n. 21; 55.01, n. 1; 62.04,n. 8

Ethica Nicomachea 5.04, n. 11; 44.16, n. 11; 44.48, n. 28; 44.49, n. 30; 44.49,n. 32; 44.52, n. 35

ps-Aristoteles, De porno sive De morte 52.01, n. 3Auctor istius libri, In Aristotelis Physicorum libros 41.47, n. 34; 61.02, n. 5Augustinus, De ciuitate del 61.02, n. 4

De trinitate 41.22, n. 9; 41.22, n. 10; 41.23, n. 11Averroes, In Aristotelis Metaphysicorum libros 14.09, n. 10; 14.10, n. 11; 14.11,

n. 12; 14.12, n. 13; 14.13, n. 14; 24.14, n. 7; 26.03, n. 2; 41.09, n. 4Epitomes in Aristotelis Metaphysicorum libros 26.03, n. 3In Aristotelis Physicorum libros 43.72, n. 42; 45.25, n. 15In Aristotelis Moralia Nicomachea 44.48, n. 29

Avicenna,Metaphysica6.\2,n. 31; 10.03, n. 10; 14.16, n. 15; 15.23, n. 15; 43.36,n. 25; 43.74, n. 45; 52.13, n. 20

Boethius, In Aristotelis Categorias 39.09, n. 9; 40.02, n. 1In Porphyrium 37.06, n. 5In Aristotelis De interpretatione 3.06, n. 9; 62.03, n. 4; 62.04, n. 9Liber de diuisione 30.01, n. 1; 30.04, n. 3; 30.07, n. 5; 44.10, n. 6

Chartularium uniuersitatis Parisiensis 21.04, n. 4; 22.01, n. 1; 40.11, n. 6; 47.11,n. 6

Cicero, De natura deorum 61.02, n. 3Corpus iuris canonici 41.36, n. 25; 44.14, n. 8Gregorius papa i, Libri duo homiliarum in evangelium 47.12, n. 8Henricus Gandauus, Quaestiones quodlibetales 43.93, n. 56loannes Damascenus, Logica 29.08, n. 6; 38.06, n. 5; 39.11, n. 12; 40.03, n. 2Kamsal, see Richardus Campsalis"Magister abstraccionurrT 51.13, n. 19; 54.12, n. 5Missale Romanum 41.25, n. 14Ockham, Guillelmus, Summa logicae 1.12, n. 31; 2.05, n. 11; 5.05, n. 16; 7.02,

n. 3; 7.03, n. 14; 9.01, n. 1; 12.03, n. 2; 13.07, n. 3; 13.08, n. 4; 14.02, n. 1;15.06, n. 5; 16.08, n. 4; 29.08, n. 6; 32.09, n. 5; 35.09, n. 6; 35.10, n. 7;

428 INDEXES

35.11, n. 9; 35.12, n. 10; 36.02, n. 3; 37.07, n. 6; 38.04, n. 3; 38.05, n. 4;39.06, n. 5; 39.11, n. 12; 40.03, n. 2; 40.07, n. 3; 40.14, n. 9; 40.27, n. 12;41.31, n. 19; 43.56, n. 34; 43.66, n. 40; 43.73, n. 44; 43.74, n. 45; 43.75,n. 46; 44.26, n. 15; 45.07, n. 5; 50.11, n. 8; 51.05, n. 6; 51.13, n. 20; 60.01,n. 1; 63.10, n. 7

In libros Sententiarum 15.06, n. 5; 43.49, n. 30Petrus Aureolus, Scriptum super Sententiarum libros 43.56, n. 35; 45.50, n. 24Petrus Lombardus, Libri quatuor Sententiarum 41.36, n. 23; 43.09, n. 8; 47.14,

n. 10Petrus Rogerius 1.09, n. 23; 51.13, n. 18Plato, Meno 44.48, n. 27Porphyrius, Isagoge 13 .11,n . 9; 18.03, n. 2; 18.05, n. 3; 18.05, n. 4; 18.05, n. 5;

20.01, n. 1; 20.17, n. 6; 21.04, n. 3; 21.06, n. 5; 22.01, n. 1; 23.01, n. 1;23.01, n. 3; 23.02, n. 4; 37.06, n. 5

"Porretanus," Liber sex principiorum 35.05, n. 3; 44.34, n. 20; 45.18, n. 9; 45.22,n. 11; 45.41, n. 19; 45.47, n. 22; 45.51, n. 25; 45.42, n. 26; 46.01, n. 1;46.01, n. 2; 47.09, n. 5; 48.04, n. 2; 48.10, n. 9; 49.09, n. 3; 49.10, n. 4

Richardus Campsalis (Kamsal) 18.11Sacra Scriptura: Daniel 45.05, n. 2

Matthaeus 43.78, n. 48Marcus 41.05, n. 2;Lucas 41.05, n. 2loannes 34.06, n. 2; 40.30, n. 14AdHebraeos41.71, n. 42

Scotus, loannes Duns, Super praedicamenta Aristotelis 44.47, n. 25Super libros Aristotelis De sophisticis elenchis 5.03, n. 10Super libros Aristotelis De anima 52.11, n. 17In Porphyrium 29.04, n. 3; 56.40, n. 16In libros Sententiarum: Ordinatio 36.02, n. 1

Opus Oxoniense 11.03, n. 4; 13.14, n. 16; 41.46, n. 31; 43.37, n. 26; 43.38,n. 27; 44.22, n. 13; 45.25, n. 14; 45.27, n. 17; 47.12, n. 9; 47.19, n. 13;48.05, n. 4; 51.04, n. 4; 51.06, n. 9; 52.11, n. 17

Simplicius, In Aristotelis Categorias 43.37, n. 26

IV. INDEX PARTIUM

1.02 ... de termmis nunc tractabo.21.12 ... de isto adhuc tangitur plus in tractatv de proposicionibus...23.10 ... in isto tractatv...24.24 ... in materia libri posteriorum, vbi de demonstracione tractabo...27.04 ... patebit in tractatv de supposicionibus.28.12 ... in tractatv de decem principijs rerum...29.02 ... in principio huius tractatus...

INDEXES 429

32.05 ... in tractatv de consequencijs...34.14 ... in tractatv de supposicionibus.35.01 ... postea <de> demonstracione fiet sermo...36.01 Postquam ... de nominibus secunde intencionis, Restat nunc de x predica-

mentis, quibus correspondent nomina prime intencionis, aliqua pertrac-tare.

40.30 ... in tractatv de obligacionibus.42.37 ... in tractatv de numeris, primo capitulo...43.96 ... in tractatv de supposicionibus...46.22 ... in tractatv de supposicionibus.49.11 ... postea, in sequenti, tractabo de proprietatibus competentibus terminis in

proposicione, puta de supposicione et de alijs...50.01 Postquam ... de proprietatibus ... extra proposicionem ... primo de supposi-

cione...50.03 ... in tractatv de insolubilibus...50.09 ... in tractatv de obligacionibus...51.02 ... in tractatv primo.56.17 ... tractabitur in illo capitulo in quo inquiretur de condicionibus proposi-

cionum demonstracionem ingrediendum...56.43 ... in vno capitulo in quo tractabitur de supposicione inpropria...57.11 ... que autem sint dicciones exceptive, reduplicative, et exclusive, et qualiter

differunt, hoc patebit in suis locis.60.14 ... in principio huius tractatus...61.05 ... in septimo capitulo huius tractatus...62.01 Postquam de elemento loyce, scilicet, de termino, vbi loycus considerare

incipit... nunc circa istam partem sic procedam: primo, secundum modumphilosophi, primo peryermenias, dicam aliquam in speciali de proprijspartibus proposicionis; secundo, inquiram de multiplicitate huius termini'proposicio,' ... tercio, inquiram: quid requiritur et quid sufficit ad verita-tem proposicionis? quarto, tractabo de equipollencia proposicionum; etquinto, de conuersione.

62.03 ... in primo tractatv...62.13 ... in primo tractatv sunt prolixius dicta.63.19 ... patebit in tractatv de equipollentijs.63.22 ... sicut sint in vltimo capitulo de supposicionibus declaratum.

V. INDEX GENERALIS

absolutum: semper nobilior relative 43.27absurdum et irracionale: argumentum opponentis 15.17accidens: non habet differenciam nee diffmitionem 24.12, 24.14; a. vocis non

competit conceptui 2.07; a. separabile: nigredo hominis, inseparable:nigredo corvi 23.10; cicatrix a. inseparabile 23.10

430 INDEXES

acquisicio et deperdicio nove rei: influunt veritatem proposicionum 1.08actus: compositus, divisus 46.19-22; v. composicio, divisio; a. exercitus 18.03,

20.02, 52.11, 53.06; a. primus, secundus: risibile vel risibilitas et ridere22.10; a. purus 18.10, 21.08; a. rectus, reflexus 44.45; a. significatus 18.03,28.11, 51.04, 52.11, 53.06

adam: tempus post 57.05amphibole 30.07, 43.78, 46.24, 56.28ampliacio: cap. 59 passim; 53.07; terminus qui supponit pro omnibus contentis

59.06; 61.06angelus: ut sciens conceptus 1.08; v. 21.06, 21.08, 21.09, 21.13, 21.15; non habet

differenciam proprie dictam 24.12; proposicionem format 24.19, 40.17;numerus infmitus a. in eodem loco 41.05, 41.73, 46.07, 47.11, 47.12,47.15,48.02

anglicum (ydioma) 12.06anglia 14.17anima 6.07; a. christi perfeccior anima iude 21.04; a. intellectiva post a. sensitiva

informans materiam 18.08; ex duabus non fit vna 21.04; a. racionalisdistinguitur realiter a materia et a forma sensitiva 21.08

antichristus: ens in potencia 36.13, 43.07, 46.14; homo futurus 59.07antiqui 39.11, 44.41antonomastica supposicio: cui maxime et principaliter competit terminus 61.02apostolus (paulus) 61.02apparent! et diminuto, in esse 18.13appellacio: cap. 59 passim; competit termino respectv singularium 50.05;

communis per a. 55.07, 55.08; describitur: termini communis pro omnibusvel pluribus indiuiduis supposicio 59.03; non distinguitur a supposicionenisi sicut inferius a suo superiori 59.04; figura a. 40.07

appellare for mam 50.06apposicio: et subtraccio diccionum variant proposiciones in voce 2.02, 2.09;

variant veritatem 4.03argumentum: inpediens seipsum 46.23aristoteles: dicitur 'philosophus' sed plato excellencior 61.02armacio 49.04, 49.05ars certa 10.01, 18.03articuli fidei 10.01; parysienses 21.04, oxonienses 47.11asininum: argumentum opponentis 15.19asinus et corpus celeste 43.13, 43.58, 43.74assenciendo non, sed gracia exercicij 4.03astronomici 43.74atthomi 41.73augustinus 61.02autores authentic! 16.09; et doctores 47.09autoritas 36.17, 37.07; locus ab a. 52.11; philosophi debent exponere et dare

intentum a. 24.15

INDEXES 431

bonum et malum: in moralibus opponuntur 34.02brevitas: in scribendo servanda 5.05, 8.03, 9.14, 17.06, 20.01, 20.22; longum

foret nimis 21.06; 27.01, longum foret 32.01, 45.36, 45.52burgondia: pugnat contra franciam 61.05; comes b. pugnat 56.15

calciacio 49.04, 49.05calciamentum 49.09calliga 49.03, 49.08, 49.09castitas 44.17, 44.43(a) casu, dictum puerile et 36.09casus: loycalis vna 63.10cathegorematici termini: possunt esse subiectum et predicata proposicionis 3.01;

habent certam et determinatam significacionem 4.01, 4.04; equalitersignificant presencia, futura, preterita 4.05

catholici 36.17, 41.13, 47.06causa: efficiens 40.29, 41.49, 43.46; formalis 41.49, 41.54; materialis 41.54;

secunda 16.07, 45.04, 45.32; sine qua non 43.45; vltima 13.03causalitas: causarum secundarum 45.32cerebrum: 'passio1: ascensus sanguinis a corde ad c. 35.01cesar 56.24chimera et tragelaphum: encia inpossibilia 41.71christianus 43.11, 43.83christus 6.06, nichil dampnatum in c. et in iuda 14.06, 15.07; anima c. perfeccior

anima iude 40.11; corpus c. sacramentum altaris 41.25, 41.26, 43.48,43.53, 47.10, 47.12, 47.14, 48.05, 48.06, 48.10; natura humana a verbodiuino sustentatur 41.51; ante aduentum c. 43.11; filius marie virginis43.83; inminuet fomitem peccati 35.02

cicatrix: accidens inseparabile 23.10ciphus 61.04cismasia: c. vini pro tribus denarijs 43.10circulacio: in essencialiter ordinatis 45.47colerici 35.01communia: ad decem predicamenta: ens, unum 36.01composicio, diuisio (in sensu c. vel d.) 17.06, 41.57, 43.79, 46.21, 46.22, 51.15,

52.15, 53.06, 53.09, 56.29, 62.10; cf. actus composicionis, diuisionis.conceptus: significans res extra naturaliter 1.09; communis predicabilis de

omnibus in quid 36.02, 36.03condensacio: inproprie: una pars quanti supponitur alteri parti; proprie: corporis

porosi, per accionem agentis mouentis partes aliquas illius, ille partessubintrant poros illos 41.43

confuse et distributiue stare: pro quolibet contento 54.04; c., d. mobiliter 34.18congruitas et ornatus sermonis 10.04coniugacio: accidens verbis conpetens 2.11consequencia formalis: quando oppositum consequentis repugnat antecedent!

17.05; arguere a subalterno ad generalissimum genus, non econuerso 18.07

432 INDEXES

conseruacio 23.06continere: penes genus et speciem 20.17contingencia futura 46.12; v. antichristuscontinuum: c. conponatur ex finitis indiuisibilibus 46.18; instancia temporis

continua non sunt actv, sed in potencia 46.19conuersio proposicionum 62.01coordinacio predicamentalis 38.14cor: ascensus sanguinis a c. est 'passio' 35.01corpus celeste 41.62, 45.03, 45.09; et asinus 43.13, 43.58, 43.74coruus: in quo nigredo 23.02; nigredo c. accidens inseparabile 23.10, 35.15;

nigredo causatur a principijs intrinsicis 44.24creacio 14.04, 15.05, 16.07, 22.13, 23.06, 44.47; eterna c. 20.12curialiter distinguere 52.11

damascus 38.13damscenus 29.08, 38.06, 39.11, 40.03demencia: in arguendo 15.07deperdicio noue rei et acquisicio: influunt veritatem proposicionum 1.08descripcio: exprimens quid nominis 9.06, 24.01 sqq., longa oracio 25.01determinacio ecclesie vel sacre scripture 15.19deus: summe simplex 15.18; potest creare sine causis secundis que nunc de facto

non creat 16.07; gloriosus 18.11; simplex 21.09; agens sine motv ettransmutacione 45.09; non est in genere 21.11, cf. 18.11

diccio distrahens 15.27dici de omni 20.03, 42.41dictamen practicum 44.21; Aristoteles de d. p. 43.88dictum puerile et a casu: in arguendo 36.09differencia indiuidualis 6.03difficile quando doctores mutuo contradicunt 12.11diffmicio: naturalis, metaphisicalis, loycalis 24.07, 24.08; homo naturalis, meta-

phisicalis, loycalis 24.09, 24.11; d. descriptiua 9.06, 24.01 sqq., 25.01; queconponitur ex diuersis terminis, aliqui inportant aliquid essenciale, aliquiaccidentale 25.03, v.g. 'homo' animal racionale, erecte ambulatiuum,habens latas ungues; 'deus1 substancia creans vel producens de nichilo,ibidem; tot distincte quot sciencie 24.06; d. per se et primo conuertitur cumdiffmito 26.02

diffmitum: cui conpetit diffmicio per se et primo conuertitur cum diffmicione26.01

digiti motvs 40.28diligens et studiosus 36.12diminuto, in esse apparent! et 18.13disputacio: a causis ordinatis dependet 45.32distinccio formalis 5.01, 6.02, 6.03, 6.09, 7.03, 7.06, 10.04, 15.01; in diuinis, a

fortiori in creaturis 15.18; in re 21.08

INDEXES 433

distinguere: penes equivocacionem 18.03diuina natura 18.11diuisio: v. composicio, d.; risu digna quando membra coinciderent 36.09doctor: vnus solempnis 18.11; dd. catholic! 18.06; dd. et philosophi 52.11; dd. et

autores 56.33dulcedo: causatur in melle a principijs intrinsicis 44.24duracionis ordo: aut o. nature 16.03

ecclesia: e. vel sacre scripture determinacio 15.19, 22.11; e. doctrina 40.30; e.romane determinacio 44.14

elencus: ignorancia e. 51.15ens: conceptus e. communis uniuoce deo et creaturis 33.03; inportat conceptum

predicabilem in quid de omnibus rebus 36.02; in actv, in potencia tripliciteraccipitur 36.13-17; in anima, extra animam 18.12, 18.13; creatum,increatum 42.38; per se tripliciter dicitur 36.05-07; accipit philosophusquamlibet rem que non est composita ex aliquibus diuersorum generum36.10; per accidens: res composita ex rebus diuersorum generum sicutalbum, musicum 36.11; e. in potencia, v. supra: in actv; e. primum 18.10;uniuocum secundo modo 12.09-11; e. et unum prima inpressione inintellectv inprimuntur 10.03; e. verum, bonum, vnum: sunt transcendencia10.02; e. et vnum: communis ad decem predicamenta 36.01; racio formalise. 52.13

entitas formalis 31.09, 31.10'equinitas est tantum equinitas' 6.12, 42.38equiparancia relatiua 43.97equipollencia proposicionum 62.01equiuocacio 9.13, 45.40, 51.11, 55.08, 59.10(non) erronea opinio, licet falsa 41.40esse: sicut ad e. sic ad e. singulare 13.03; e. ad, e. in 43.20, 43.36, 43.79, 45.25; in

e. apparent! et diminuto 18.13; e. existencie: non quoddam accidens 20.12,20.18; e. extra 20.13; e. et essencia non distinguuntur realiter 32.03; etessencia sunt idem realiter 43.06; e. essencie 20.12; e. fictum et apparens20.13; e. intencionale 11.01; e. intellectum 43.09; e. intrinsicum 21.12; e.reale 42.28, 43.30; e. singulare 13.10; e. ultimum 21.02, 21.07 (ultimate ine.)

essencia et esse: sunt idem realiter 43.06; e. diuina: res simplicissima 13.06, 17.02,sed est tria supposita 13.07; ochamiste inter e. diuinam et relacionesdistinccionem formalem concedunt 15.18, 51.08, 54.10

'est in proposicione: copulet inter terminos 2.03-06; secundo adiacens 12.09,41.17, 45.08; tercio adiacens 20.11, 41.15, 41.16, 56.21; equivoce: dicitesseexistencie sed ... solum nota contingencie 56.20; verbum substantivum54.03, 56.21

(ab) eterno: vere sunt proposiciones? 24.17, 24.19, 24.20ethici siue morales 35.02

INDEXES

etymolya vocabuli: (connotare) 9.07eukaristia 48.06; v. sacramentum altaris; e. officium 44.14evum: aliquid mensurans existenciam angeli 46.07exercitij gratia: (non assenciendo) 4.03existencia 43.98experiencia: e. docet me facere istam exposicionem 43.99; e. et sensui manifeste

contradicit 45.49experimentaliter 11.02experimentum: e. in cognicione fidei 43.99exponere: e. et dare intentum verbis philosophi 24.15; exponens proposicio 7.06,

8.03, 52.16, 56.41, 56.42, 56.43; proposicio falsa si vna exponens est falsa38.09

expositorius (sillogismus) 1.06, 4.06, 13.09, 13.14, 45.19, 51.07extensio: (et intensio) 46.27, 47.15; et remissio 47.16extrema proposicionis 3.01

fallacia: amphibolic 30.07, 43.78, 46.24, 56.28; consequentis 15.11, 15.20, 15.23,39.13, 41.25, 42.50, 43.77, 43.82, 45.09, 46.03, 46.20, 58.11; equi-uocacionis 18.03, 42.50, 51.07, 55.08, 56.20; figure diccionis 15.22, 42.50,43.80, 51.07, 51.15; non causa ut causa 15.20, 36.03, 46.20; secundumquid 15.20, s. q. et simpliciter 20.11, 56.21

falsa, licet non erronea opinio 41.40falsificare (verificare) proposiciones 4.03, 22.10, 25.03, 41.19, 45.05fantasia: motus factus a sensv 43.46fantasmata 44.48fides: que ex f. tenemus 6.08, 22.08; periret f. 41.26; quilibet christianus ex f.

debet reputare 43.83; contra veritatem f. 46.29, 47.12; si f. compelleret47.13; autoritas f. de incarnacione Jhesu 52.08; f. meritum 47.12; f. nostraet sacra theoloya 20.24; f. sola 6.08; tenemus per f. 44.06

figura: opposicionis proposicionum 34.10, 34.14, 63.33, 63.34; appellacionis40.07

filiacio 5.07, 13.06, 23.09, 29.09, 34.04, 34.05, 43.64, 43.83, 43.86, 43.87, 44.43,44.44, 51.08; cf. 6.06, 6.08, 54.10, 60.01, 63.07

finiti et infiniti (homines) 4.05forma: media, ex concursv elementorum 44.22; naturalis 42.53; pluralitas forma-

rum 21.07; f. tocius 6.01, 6.02, 6.03, 6.05, 6.07, 7.04,. 31.04, 31.05, 31.09,31.11,42.32, 42.33, 42.46

francia: dominatur nobis 61.05; f. rex 43.10frivolum (argumentum) 15.05; differentia f. 19.04futura contingencia 46.12; v. antichristus

gallicum (ydioma) 12.06geometer 24.06geometria 44.48

434

INDEXES 435

gemina supposicio: terminus communis in copulativa supponit in prima parte provno et in secunda parte pro altero 61.03

glosa: extorta 15.09; g. decreti 41.36gramatica 44.41, 62.11, 62.16gramaticus: de relatiuis 60.01, 60.05; de supposicione 60.14; de octo partibus

oracionis 62.03

habitus: methaphisicalis vel loycalis 43.05hercole (Harclay, Henricus) 44.42heresis40.17, 40.18,40.30hereticum: consequens h. 15.18, 43.53, 46.13; heretici 40.26, 40.30homo: loycalis, phisicalis, methaphisicalis 24.06-11; describitur ut risibilis et recte

ambulativum latas habens ungues 25.01humanitas: tantum est humanitas 15.23, 29.03; v. equinitas

'identitas indiscernibilium1 21.06, 22.08ihesus 1.01; incarnacio i. 52.08ignorancia elenci 51.15incompossibilitatis simultaneitatis 45.51indifferens homo 40.08indiuiduacionis principia 42.23; cf. 13.10indiuiduum: apud philosophos: quod in vel sub aliqua determinata specie est

17.02; existencia i. non requiritur ad veritatem predicacionis 20.08; quodinportatur per terminos 'homo', 'humanitas', de se non est i. et singulare6.03, 6.08

indiuisibilia: tarn materia quam compositum de se sunt i. 41.48; linea componiturex punctis - et repute probabile 41.54, 56.57

(de) inesse (proposicio) 8.03, 42.32, 43.36inessencialis: modus quo obiecta fidei tenentur 6.08infmitum: nullum corpus circularis figure potest esse i. 18.11; i. et fmitum 4.05;

non quanta i. possunt esse in eodem loco 41.05; processus in i. seu regressusin i. 11.08, 14.02, 31.06, 40.08, 41.19, 41.60, 45.03, 45.12

informare: aliud est i. aliud sustentare 41.51inherere: accidens in subiecto 35.15inmanentes operaciones intellectus 43.09innocentius (papa iv) 44.14inpossibilitas: accionum contrariarum essendi simul 45.51inposicionis nomina (prime, secunde, tercie) 10.05inplicacio 32.09inproprius et abusiuus modus loquendi 16.07; et methaphorice loqui 18.05intellectus: debilitas i. 24.14; et voluntas non distinguuntur in anima realiter

32.02; in instanti agit intencionem 45.21intelligence 43.53; mouentes orbem 43.69, 45.03, 45.09; dicuntur ab eterno per

errorem phisicorum 46.29

436 INDEXES

intencio: per vnam simplicem tola proposicio intelligitur? 1.05; dividitur inprimam, secundam, et terciam 11.03; prima 17.04; secunda 37.05; secun-dum i. philosophi 62.05; i. et extensio 46.27, 47.15; i. et remissio 47.16

'intraneitas' 30.09iusticia 44.17, 44.41, 44.43ioannes: evangelista 34.06; papa xxn 44.14; damascenus 29.08, 38.06, 39.11,

40.03irracionale, absurdum et: argumentum 15.17iuda: nichil in i. et in christo dampnatum 15.07

Kamsal 18.11

laus vocalis in patria 47.06legio: angelorum malorum in vno demoniaco 41.05lex: contrariarum 63.34; subcontrariarum 63.35; subalternarum 63.36linea: conponitur ex punctis - et reputo probabile 41.54; cf. 41.55, 41.57littera: ad 1. intelligendum 20.18loyca: qui 1. ignorat 15.23; fastidium 1. 18.03; in 1. peritus 20.18; autores 1. 21.06;

et theoloyca 23.10; 1. considerat res secundum quod se minus distincte etmagis distincte intellectvi reputantur secundum vniuersalitatem et particu-laritatem 24.07; de pertinentibus ad 1. 45.15; secundum expertos in 1. 54.17;de intencione in 1. expertorum 56.20; vnus dicitur expertus in 1. 56.40,62.01

loycus 23.05; quomodo 'subiecto' utitur 27.02; quomodo 'dividere' 30.01; aliterde diuisione quam phisicus seu philosophus naturalis 30.09, 43.95; etphilosophus naturalis 42.53; et methaphisicalis 43.05; considerat naturamterminorum 43.85; quod non pertinet ad 1. 44.15, 44.18; tarn 1. quamtheologi 8.02, 32.01, 43.85, 59.02; de relatiuis 60.01; de supposicione 60.14;de duabus partibus oracionis 62.03, 62.12, 63.04; et theologi 35.05, 41.64;sentencia communis 1. 54.01; medici vel phisici, sed non 1. sic vtuntur'passione' 35.01; 1. et philosophus naturalis 43.91; non in omni partelibrorum loycalium loquitur (aristoteles) sicut 1. 43.95; modica noticia deaccione sufficit 1. 45.01; materia proprie 18.07, 36.18, 40.10, 41.10; habetdiffmicionem propriam 24.06, 27.02, 30.01, 30.09; ad 1. pertinet vocabuladistinguere 41.10; non multum tractaret de qualitate 44.01, 44.03; adnaturalem, non ad 1. 44.15; porretanus rudis 1. 44.34; consideracio determinis incipit 1.02; experti in 1. 3.03; debet habere noticiam nominis 5.01,8.02, 18.03, 30.01

luna: deus posset creare aliam 1. 20.24; quare eclipsatur 43.91ly 8.02, 9.06, 42.41, 42.53, 54.11, 55.11, 56.20, 56.34, 57.07, 58.02.

magis et minus 21.04maria virgo gloriosa 34.06, 40.11, 43.83(tarn) materia quam conpositum: de se indiuisibilia 41.48

INDEXES 437

materia prima: est ens in potencia 36.14; non sustentat formam substancialem41.51

medici vel phisici 35.01mel: dulcedo m. causatur a principijs intrinsicis 44.24mensura: de vlna et panno coniunctim 43.05mercurius: ens in potencia quia potest describi in lapide 36.13metaphisica 42.26, 52.13metaphisicus 18.04; non considerat nisi quidditatem rei abstracte 24.07; m. et

loycus considerant quidditatem rei in se 13.13, 18.04, cf. 19.01; m. habetdiffinicionem propriam 24.06, 24.07, 43.05

metaphorica supposicio: continens pro contento vel locus pro locato 61.05metaphorice et inproprie loquendo 18.05, 50.04miraculum 41.07mobile, primum 47.04, 47.06moderni: deficiunt quoad raciones formales 21.08; dubitant de quantitate 36.04,

40.14; 42.01, cf. 33.02; quidam decepti saluare volunt omnia per conceptus37.03; indigent pena et sensu 35.06; false soluunt questionem depassionibus 35.07; deficiunt in loyca 51.07; secundum m. non est aliquiddistinctum realiter a rebus de quibus predicatur quantitas 45.01; vsus m.61.02

modus inessencialis: quo obiecta fidei tenentur 6.08modus predicandi quartus: distinguendus a modo essendi 20.04modus dicendi per se: primus 20.06, 20.07, 35.16, 56.18, 56.20, 56.25, 56.27; se-

cundus 56.18, 56.20, 56.25, 56.27; tercius 56.20monachus albus 51.17morales, sive ethici 35.02(in) moralibus, loquendo moraliter: bonum et malum opponuntur 34.02, 43.86motus: primi mobilis vniformis et regularissimus 41.63; et materia: nee doctor nee

philosophus sufficienter disseruit de istis 45.15mundus: omnis terminus de m. 53.02; m. machina 41.68, 47.06; a polibus m.,

artico vel antartico 47.19musca 40.17, 40.28, 40.29, 43.44

natura: communis 4.06, 14.06, 15.01, 26.02, 29.07, 39.13, 40.07, 51.06, 51.09,52.08, 52.14; n. humana 13.13; n. diuina 18.11; n. 'sustentare1 est adsuppositum contrahere 7.06; n. ordo, ordo duracionis differunt 16.03; n.aliquando ad existenciam, aliquando ad intelligenciam 43.98; quod tota n.non potest facere, sorte existente 49.02

naturalis forma 42.53naturalis philosophus 13.04, 18.04, 42.53, 43.91, 43.96, 44.15naturaliter loquendo 22.08necessitas: sine n. pluralitas non ponenda 38.03; v. principium parsimonie pro-

posicionum 24.18, 24.21; existencia non requiritur pro n. proposicionis inqua genus predicatur de specie 20.08

438 INDEXES

nigredo: corui: inseparabile, hominis: separabile 23.10; respectv corui causatur aprincipijs intrinsicis 44.24

nomen: inposicionis prime et secunde 10.01-10.05; n. prime intencionis 11.01-11.08; correspondent decem predicamentis 36.01; n. secunde inposicionis11.05, 24.01, 36.01; tercie inposicionis 11.07; quarte et in infinitum 11.08

non esse: quilibet odit suum non e. 35.04numerus: vocibus, non conceptibus competit 2.07(vt) nunc 43.81

obligacio: tempus o. 40.30, 41.56obligare: opponentem ad respondendum 50.09, 59.02, 59.10(in) obliquo (casv) 3.01 sqq., 6.10operaciones intellectus sunt inmanentes 43.09opinio: communis 41.49; o. falsa licet non erronea 41.40; loycorum o. 54.01opponens, respondens 50.09, 59.02, 59.10oracionis partes 62.03orbes inferiores 47.05ordo: causarum essencialiter ordinatorum 45.32; duracionis, nature 16.03,

predicamentalis non est tantum vocum vel conceptuum 39.05, 39.12; o.vniuersi 43.69

ornatus et congrvitas sermonis 10.04oxonia 18.11, 23.09,40.11oxonienses (articuli) 47.11

paganus (aristoteles) 41.64(de) panno et vlna coniunctim, mensura 43.05, cf. 46.07 vlna mensura pannipapa 43.10; see innocentius dv), ioannis (xxn)paralogismus 4.06, 13.09, 15.24, 39.08, 41.49, 51.07, 51.08, 51.17, 55.08parsimonie principium: inpugnatur 41.19, 45.05; allegatum ab opponente 38.03partes formales 18.10; oracionis: conceptus distincti correspondentes: 2.03parysius 40.11, 43.46, 43.56, 43.68, 43.70; venditur hie et p. 52.05, 52.15parisienses (articuli) 21.04, 47.11passio: ascensus sanguinis circa cor ad cerebrum et ad cetera membra 35.01;

fomes peccati 35.02; actus voluntatis tristans vel afflictans 35.03; actus siuehabitus informans animam, salus et perfeccio eius 35.04; 'effectus illacioqueaccionis' 35.05; illud quod de aliquo demonstratur 35.06; entis passionibusnon conuenit vniuoce 'ens' 33.04; omnia que sunt dicta de accione possuntde p. dici 45.52; 44.47

paternitas 5.07, 13.06, 15.18, 23.09, 34.04, 34.05, 43.31, 43.63, 43.83, 43.86,43.87, 44.43, 44.44, 45.50, 51.08; cf. 54.10, 60.01

patria: beatitudinis locus 47.06paulus, see apostoluspeccare: p. modo siue figura 20.03; in materia siue forma p. 15.23peccatuni: primorum parentum 35.02

INDEXES

penuria vocabulorum 43.88, 51.12persia: pugnat contra nos 61.05perseitas: primi modi 35.16; secundi modi 22.10, 22.12persona 6.07; supposicio 'personalis' pro indiuiduo quolibet 51.09petrus: aureoli 43.56, 45.50; lombardus, magister sententiarum, 41.36; cf. 43.09,

47.14; p. rogerius 1.09, 51.13philosophantes 23.02philosophia: oppositum clamat tota p. 18.10; maxime errorem dicunt in p. 26.04;

falsum tarn in p. quam in theoloya 44.34; est negare totam p. 46.08philosophus: aristoteles antonomastice dicitur p. 61.02; p. et autores authentici

16.09; p. moralis habet diffmicionem hominis propriam 24.06; p. naturalis13.04, 18.04, 18.07, 40.10, 42.53, 44.15; rem considerat quomodo et aquali agente posset corrumpi, quibus partibus conponitur, quem effectumpotest producere 24.07; cui pertinet tractare de subiecto reali, non sicutloyco 27.02; aliter quam loycus de diuisione 30.09, 43.95; habet iudicare decausa corrupcionis et generacionis 43.91; p. et theologus diuerse deindiuiduo, singular! supposito 17.02; raciones philosophice et theoloycedande sunt 41.02; oportet negare p. fidei causa 47.06; scotus contra p.47.12; p. et doctores 52.06, 52.11

phisice loquendo 12.11phisicus 30.09; p. et medici 35.01; p. error: intelligence ab eterno 46.29; p.

librorum 61.02; cf. 41.47: prolixe tractaui exponendo de vacuo, 4 phisico-rum\ ad librum p. pertinet 34.15, 41.11

pictura vel statua cesaris 35.06(ad) placitum: contra eum qui velit loqui a. p. non est disputandum 32.09plato: excellencior aristotele 61.02pluralitas: non sine necessitate ponenda 38.03; cf. 41.19, 45.05; p. formarum

21.07poli mundi: articus, antarticus 47.18porretanus: rudis loycus 44.34possibilia 41.71potencia: materia ad formam, materie et forme ad conpositum, essencia possibilis

ad suum esse 43.06; p. subiectiua, obiectiua 43.07; p. absoluta dei 6.02,15.03; creare aliam luna 20.24; facere vnum corpus in diuersis locis 22.08,47.05, 47.07, 49.02; sine causa secunda quod facit per talem causam 16.07;dicunt aliqui quod deus potest falsificare proposicionem que vera est per se,perseitate secundi modi 22.10; cf. 14.03, 15.01, 15.02, 16.07, 29.06, 31.08,32.02,32.03,36.17,40.24,41.13,41.14,41.15,41.17,41.19,41.34,41.39,41.49, 41.51, 41.54, 41.55, 41.56, 41.58, 41.64, 41.69, 41.70, 42.06, 42.24,42.47, 43.43, 43.47, 43.48, 43.50, 43.51, 43.62, 43.64, 43.71, 43.79, 43.98,44.06,45.05, 45.06, 45.11, 48.06

precium: vini, a rege statutum 43.10, 43.12; cf. cismasiapredicacio: in re, in conceptv, in voce 35.14; cf. proposicio in re 13.11; p. nobis

nota in voce, scripto vel conceptv 15.16; p. non dicit realem inherenciam

439

440 INDEXES

28.12, non in re extra 44.09; p. in quid 16.01, 16.02, 16.06, 18.11, 20.04,20.23, 23.01, 30.09, 30.10, 30.12, 36.02, 36.04; p. in re magis vere etproprie est quam in voce vel conceptv 35.14; p. in quale 16.01, 16.03,23.01; p. inprimo modo 20.04-20.09, 25.02, 38.02; p. secundi modi 22.10;p. generis de specie 20.08; p. idem de se, secundum boecium nulla verier3.06; p. talis vel talis non indicat res esse tales vel tales, sed magis econuerso36.10

predicamentum: intencio secunda multipliciter accipitur pro re, pro conceptv, provoce 37.01-37.04; pro coordinacione contentorum sub genere generalis-simo 37.06; non omnia decem p. sunt de genere qualitatis 16.08, nee novemalia uti dicunt ockhamiste; sicut conceptus vel vox, p. predicatur eciam detranscendentibus 37.08

predicata: capitula 3, 28 passim; quatuor tantum sunt p. 28.06, 62.02presenti, verbum de 36.16presentialitatis respectus 47.12primo modo dicendi per se 38.02; cf. modus dicendi per seprimum principium: non potest esse falsum 20.09, 43.93; non potest probari

45.05prima substancia 20.23principia: decem p. rerum 28.12; p. quo 42.53, 42.54, 43.27probabilis via 2.11probare: non est omnino 'demonstrare' 14.01processus in infmitum, see 'infmitum'proposicio: in mente, in voce, in scripto 13.11, 14.18, 15.16; in re 13.11, 35.14; p.

in voce correspondet p. in mente 2.02; p. de inesse 8.03, 42.32, 43.36; nulladeterminacio modalis 63.09; p. mentalis 11.01, 13.11, 14.15; p. vera abeterno 24.17, 24.19, 24.20; p. per se nota 50.08; p. per se secundo modo22.10; p. cathegorematica habet subiectum, predicatum, et copulam utpartes principales 63.04; compositaequipollens ypotheticep. 63.15, simplexnon; p. ypothetica ex pluribus cathegorematicis turn ypotheticis 63.05,63.06; ypothetica causalis ex pluribus pp. mediante 'quia' 63.07; ypotheticacondicionalis ex pluribus pp. mediante 'si' 63.07; ypothetica copulativa expluribus pp. mediante 'et' 63.07; ypothetica localis ex pluribus pp. mediante'vbi' 63.07; temporalis mediante 'dum' vel 'quando' 63.07; p. modalis vbiponitur aliquis modorum 63.10, cf. 8.03; p. non singularis 'determinata'63.18; non singularis 'indeterminata' seu 'indiffmita' 63.17; p. negatiua deinesse: negatur verbum 63.12; negatiua modalis: negatur modus 63.12; p.negatiua 'de negato predicate1 additur negacio termini sequentis copulam63.13; negatiua 'de predicate infinite' 63.14; queritur num potest intelligi p.per vnam simplicem intencionem 1.05; num differ! a termino in quernresoluitur 1.02, 104, 1.06

proprietas sermonis 57.06, 60.11proteruia 46.08, 51.14proterire 4.01, 38.08

INDEXES 441

puerile: dictum a casu 36.09punctualia 42.54purusactus 18.10, 21.08

'quandoleitas 46.07, 46.17, 46.25quid rei, quid nominis 9.05, 9.06, 11.03, 24.22quies: priuacio motus 29.10

rabi: velint vocari 43.78racio: quando vti racione incipimus 10.02; formalis r. 4.01; r. formalis vltimata

13.02reduplicacio in predicacionis 19.03, 22.06, 22.07, 26.01, 32.07, 38.08, 38.09regula 12.08,12.09, 32.03, 34.22, 43.07, 51.15, 51.17, 51.18, 51.19, 52.15, 53.04,

54.09, 55.06, 55.11, 56.01, 56.02, 56.24, 56.26, 56.32, 56.36, 56.37, 56.42,57.01, 57.02, 57.03, 57.04, 57.05, 57.09, 57.10, 57.11, 57.12, 58.03, 58.04,58.08, 58.09, 58.10, 58.12, 59.04, 59.08, 60.03, 60.06, 60.08, 60.09, 60.10,60.11; see n. Index regularum

(in) recto (casu) 6.10relacio: dei ad creaturam est secundum dici, non racionis 43.24; quedam forma se

habens ad alterum 43.37; r. racionis 43.01, 43.09; quidam actus intellectusde genere qualitatis 43.10; aliqua res valens ex institucione gubernatorumrei publice vel legislatoris aliam rem representare 43.12; r. realis: aliquidprecedens omnem intencionem eciam duracione, ducens intellectum denecessitate nature secundum se totum ad cognoscendum aliquid ab ipsodistinctum realiter 43.02; r. entis ad non ens non est r. realis 43.22; r.secundum dici 43.01, 43.08, 43.24, 43.28

relativum: absolutum semper nobilius quam r. 43.27remissio 47.16res: simplicissima (deus) 13.06; r. est vel non est, a quo oracio est vera vel falsa

36.10; r. reales 15.09; r. non dependet a operacione intellectus: sicformalitas, racio formalis, sunt r. 51.06; r. vniuersalis 52.02; quedampredicata important r. realiter distinctam a subiecto 56.19

respondens: munus r. in disputacione 40.30; et opponens 50.09, 59.02, 59.10restriccio: cap. 59 passim; dicitur terminus 'restringi' quando supponit pro

aliquibus contentis, aliquibus non 59.06rex: francie 43.10ridiculum argumentum 9.07risibile: proprie est passio hominis 45.28risu digna divisio: cuius membra coinciderent 36.09rogerius, see petrus rogeriusroma 14.17, 23.09, 43.46, 43.56, 43.68, 52.16, 61.03

sacramentum: signum gracie inuisibilis 43.11; s. altaris 41.25, 41.28, 41.36,41.51, 41.52, 43.15, 43.48, 43.53, 47.10, 47.12, 47.13, 47.14, 48.05, 48.06,48.10; see eukaristia

442 INDEXES

sacre scripture vel ecclesie determinacio 15.19saluare: ilia que experimus 11.02; moderni decepti qui s. volunt omnia per con-

ceptus 37.03sanctos, secundum 43.47sanguis, see passiosapiencia diuina: distinguitur formaliter ab essencia diuina; transcendens et supra

omne genus 51.08; cf. 54.10, 63.31scolastici viri 21.02scutella 61.04secundo adiacens (est) 12.09, 43.12sensus communis (prudencia vulgaris) 41.76sensum negare 41.13; ad s. patet 43.41, 43.54, 43.90, 44.34; s. et experiencie

manifeste contradicit 45.49; manifestum ad s. 45.50; sicut ad s. patet 62.04sentenciare: et determinare cum proteruia 51.14septimana 46.17sermonis ornatus 2.04, 2.06, 10.04sicero (cicero) 30.04significare: in cognicionem ducere 1.10; accipitur dupliciter 1.11; positiue,

affirmatiue, priuatiue, negatiue, naturaliter, ad placitum 29.02; in proposi-cione et extra, supponere non sic 50.02

significatiua (supposicio): contra supposicionem materialem, simplicem 3.06, 9.02signum 43.11sillogismus: differt a termino 1.03; expositorius 1.06, 4.06, 13.09, 45.19, 51.07simplices: ad vtilitatem quorum de vicijs in loyca et theoloyca hoc opus scriptum

est 23.10; ad instruccionem eorum 44.03; quibus obscurum et inmani-festum fuisset nomen inpositum 44.16

simplicitas dei 21.09simplicissima res (deus) 13.06singulare: cap. 13 passim; secundum esse, secundum dici 13.02; triplex 17.02;

non diffmitur per se et primo; diffmitur per se sed non primo 26.03sincathegorematica diccio: 'vel', 'si' 1.07; terminus qui subiecta vel predicata non

potest esse 3.01; qui certam et determinatam significacionem non habet4.01

sinedochica supposicio: pars supponit pro toto 61.04sol: causa magis creata illuminatiua 22.05solucio: autoritatum dicencium: ens non esse vnivocum 12.11sophisma (sensu sinistro) 40.26, 43.78, 45.11, 46.03, 56.20; raciones sophistice

43.56sophiste(loyci)4.01, 34.22, 52.15, 57.06, 58.08, 63.10, 63.11sophisticacio (sensu sinistro) 40.30, 57.08species (ydolum) 11.01; ita vere et realiter infer mat animam sicut albedo parietem

11.01; intencio quia per earn in aliud tendamus 11.01; ab ipso obiectocausata, representat rem, pro ea nata est in proposicione mentali supponere11.01; res que de se potest omnibus indiuiduis vnius determinate specieiconuenire 19.01

INDEXES 443

speculatiue, non exclusiue 9.10spera: corumptibilium 41.40; s. octo 41.62stare confuse et distributiue aut determinate 4.01statu isto, pro 11.01; debilitas et inperfeccio nostri intellectu p. s. i. 11.02, 24.14statua cesaris, vel pictura 35.06stelle fixe: minima earum grossior tota terra (propter autoritatem) 50.08subiectum proposicionis: capp. 3, 27 passim; 7.06; quidquid precedit verbum

principale, secundum expertos in loyca 3.03; 62.02substancia: prima et secunda 39.02-40.30subtraccio et apposicio diccionum: variant proposiciones in voce 2.02, 2.09;

variant veritatem proposicionum 4.03successivum, permanens 45.17, 45.22, 45.50, 46.01, 46.02, 46.07superficies: cui nihil contrariatur 42.49supponere: significatiue, personaliter 9.02; contra 'significare' 12.05supposicio: capp. 50-61 passim; materialis, simplex, significatiua 3.06; materialis,

simplex 26.04; s. diuiditur in simplicem, lormalem, personalem, etmaterialem 51.01; simplex diffinitur 51.02; formalis 51.06; personalis51.09; materialis subdiuiditur 51.12; qui ponant duas vel tres nimis errant(rogerius, magister abstraccionum, et hokam) 51.13; s. antonomastica61.02; gemina 61.03; metaphorica 61.05; que sunt supposiciones inproprie61.06

suppositum 13.07, 17.02; stricte, que non sunt signa rerum, large, que possuntsubici 17.03, 17.04, 17.05, 17.06

sustentare: aliud est s., aliud 'informare' 41.51synonyma 1.12

tempus: accidens verbis competens 2.11; influit veritatem proposicionum 1.08,34.24; verbum de presenti 36.16; t. obligacionis 40.30, 41.56; t. transicioquoad causas 43.44, 43.47, 43.48; t. motus primi mobilis est regulatissimus46.07

tercio adiacens (est) 20.11terminus: a quo loyca incipit 1.02; t. triplex est 1.02-1.04; t. cathegorematicus in

obliquo potest subici 3.02; t. priuatiue, negatiue significans 29.09, 29.10; t.synonymus 22.12

theoloyca: sacra t. et fides nostra 20.24; raciones philosophice, theoloyce 41.02,41.24, 41.34, 41.49, 41.51, 43.62, 43.78; falsum tarn in philosophia quamin t. 44.34; argumentum t. 45.11, 46.24

theologi, philosophi 17.02; tarn loyci quam t. 43.53; inpossibile apud philoso-phum, non apud t. 41.64; plus dant deo quam aristoteles 32.03, 41.72

tocius, forma 6.01-6.03, 6.05, 6.07, 7.04, 31.05, 31.09, 31.11, 42.32, 42.33, 42.46totum: homogenium 30.03; per aggregacionem, per colligacionem 31.03tragelaphum, chimera et: encia inpossibilia 41.71transcendencia: ens, vnum 7.03; ens 'e alia 10.02, 16.05, 27.07, 30.11, 43.23;

essencia diuina t. 51.08; ens, formalitas que primo inportatur per istum

INDEXES

terminum 'est1 52.13, 62.10; t. non diffmitur 24.03, 27.07, 28.07, 30.11,32.07, 36.01 sqq., 37.08, 39.01, 43.23; terminus infmitus non est t. 62.10

transubstanciacio 43.53tullius 61.02tunica 49.03, 49.08

vbi: cap. 47 passim; circumscriptiuum et diffmitiuum 47.01verbum diuinum 41.51verbum sacramentale 43.11, 43.12verificare (vel falsificare) proposiciones 1.08, 2.06, 4.03, 13.11, 20.16, 25.03,

40.17,41.19,44.27,45.05veritas (proposicionum) v. proposicionis in voce vel conceptv dependet a v. pro-

posicionis in re 35.14virgo (maria) 34.06, 40.11, 43.83virtutes: morales acquisite, theoloyce 35.02virtute sermonis, de 7.06, 18.03, 19.03, 20.17, 21.05, 28.01, 39.06, 40.18, 41.17,

49.09, 50.06, 51.14, 51.18, 52.11, 55.06, 55.11, 56.17, 56.41, 56.42, 60.06,62.10,62.12, 62.16

vlna (et panno coniunctim mensura) 43.05, 46.07vltimata racio formalis 13.02vncia: mensura ponderis 46.05vnitas: minor vnitate naturali 19.02vniuersale: capp. 13-23 passim; v. est illud cui, ex sua racione formali, pluribus

conuenire non repugnat 13.12; potest intelligi sine suis singularibus 50.04vniuoce: deo et creaturis competit conceptus entis commune 33.03; quod sufficit

ad contradiccionem 33.02; 'ens' secundo modo 12.09-12.11vnum: quod est passio entis 36.01, 36.18, 62.10; cf. transcendenciavocabulorum defectus 24.14; v. penuria 43.88, 51.12voces: vtrum alique conceptvs significant sed nullam rem extra 1.13voluntaria et vocalis (difficultas) 29.05voluntas: v. et intellectus non distinguuntur ab anima realiter 32.02; in instanti v.

agit volicionem 45.21; v. vtencium 2.10, 10.01, 44.41; v. et beneplacitumvtencium 12.05, 35.16, 51.14, 51.16, 55.09, 59.02

vox: significans res extra ad placitum 1.09; nichil nisi quedam fraccio aeris 47.06vsus: ex v. loquencium 8.01, 44.41, 51.18, 58.06; hominum 9.05, 9.11, 24.08,

54.04, 56.05; communis 9.09, 20.28; si preiudicet veritati, v. distinguendus56.41

vt nunc 43.81

ydea (platonis) 15.12,24.15ydemptitas: formalis, realis, maior, minor 15.27, 32.01, 32.04, 32.09, 32.10ydioma: gallicum, anglicum 12.06ydolum (species) 11.01

444

Bibliography

i. OPERA MANU SCRIPTA

Adam Wodeham, In libros Sententiarum: Vat. lat. 955Auctores anonymi tres, In libros Sententiarum: Firenze B.N. cod. conv. sopp.

A.3.508; Vat. lat. 986; Vat. lat. 4284Gualterus de Chatton, In libros Sententiarum: Paris B.N. cod. lat. 15887Richardus Campsalis, Questiones date A Ricardo De Camsale super librum

Priorum analeticorum: Cambridge, Gonville and Caius 668*. Contra ponentes naturam: Firenze B.N. cod. conv. sopp. B.4.1618. Utrum materia possit esse sine forma: Miinchen Clm. 8943. Notabilia quedam MagistriRichardi camassale pro materia de contingenciaet presciencia del: London, Brit. lib. Harleian 3243

Pseudo-Richardus Campsalis, Logica Campsale Anglic], ualde utilis et realiscontra Ochanr. Bologna, Univ. 2635

Robertus Holcot, In libros Sententiarum: Cambridge, Pembroke 236; London,Brit. Lib. Royal 10.C.VI; Oxford, Balliol 71; Oxford, Oriel 15

n. OPERA TYPIS DATA

1. A uctores antiquitatis vel mediae aetatis

Abelard. See Petrus Abelardus.Adam Burley. "Four Questions by Adam Burley on the 'Liber sex principiorumV'

Ed. E. A. Synan. Mediaeval Studies 32 (1970) 60-90.Adam Wodeham. "Two Questions on the Continuum: Walter Chatton (?), OFM

and Adam Wodeham, OFM." Edd. J. E. Murdoch, E. A. Synan. FranciscanStudies 26(1966)212-288.

Albertus magnus. AIberti magni opera omnia. Ed. A. Borgnet. Paris: Vives, 1890-1899.

Al-Farabi. "Liber Alfarabi de ortu scientiarum." Ed. C. Baeumker. Beitrdge zurGeschichte der Philosophic des Mittelalters. Miinster i.W.: AschendorffscheVerlagsbuchhandlung, 1916; Band 19, Heft 3.

Al-Ghazzali. Logica etphilosophia Algazelis arabis. Cologne: Petrus Leichensteyn,1506.

Anselmus. Sancti Anselmi Cantuariensis archiepiscopi opera omnia. Ed. F. S.Schmitt. Seckau: Abbatial Press, Rome, Edinburgh: Thomas Nelson &Sons, 1938-1951.

446 BIBLIOGRAPHY

Aristotelis. Aristoteles latinus [Corpus philosophorum medii aevi]:. I 1 -5 Categoriae vel praedicamenta. Ed. L. Minio-Paluello. Bruges, Paris:Desclee de Brouwer, 1961.

. II 1-2 De interpretatione vel periermenias. Ed. L. Minio-Paluello. Bruges,Paris: Desclee de Brouwer, 1965.

. Ill 1-4 Analytica priora. Ed. L. Minio-Paluello. Bruges, Paris: Desclee deBrouwer, 1962.

. IV 1 -4 Analytica posteriora. Edd. L. Minio-Paluello, B. G. Dod. Leiden: E.J. Brill, 1968.

. V 1-3 Topica. Edd. L. Minio-Paluello, B. G. Dod. Leiden: E. J. Brill, 1969.

. VI 1-3 De sophisticis elenchis. Ed. B. G. Dod. Leiden: E. J. Brill, Bruxelles:Desclee de Brouwer, 1975. (Physica, De anima, Metaphysica, Ethica adNicomachum, vide Versionem antiquam' apud expositiones citatas. auctoreThoma Aquinatis).

Pseudo-Aristoteles. Aristoteles latinus, codices, [Corpus philosophorum mediiaevi], Pars prior. Ed. G. Lacombe. Rome: Libreria della Stato, 1939.

Augustinus. De ciuitate dei. cc SL 47: 1, 2. Edd. B. Dombart, A. Kalb. Turnhout:Brepols, 1955; PL 41: 13-804.

. De correptione et gratia. PL 44: 915-946.

. De magistro. CSEL 77. Ed. G. Weigel. Vienna: Hoelder-Pichler-Tempsky,1961; PL 32: 1193-1220.

. De natura boni. CSEL 25, 6, 2. Ed. I. Zycha. Prague: F. Tempsky, Vienna,Leipzig: G. Freytag, 1892; PL 42: 551-572.

. De trinitate. cc SL 50. Edd. W. J. Moutain, Fr. Glorie. Turnhout: Brepols,1963; PL 42: 819-1098.

Averroes. A verrois commentaria et introductiones in omnes libros A ristotelis cumeorum versione latino. Venice: apud luntas, 1562-1574.

. A verrois Cordvbensis commentarivm magnvm in Aristotelis De animalibros. Ed. F. S. Crawford. Cambridge, Ma.: The Mediaeval Academy ofAmerica, 1953. [Corpus comnientariorum Averrois in Aristotelem VI, 1].

Avicenna. Avicenne perhypatetici philosophi ac medicorum facile primi opera...Edd. Canonici sancti Augustini. Venice: Ottavianus Scottus Modeniensis,1508; rpt. Louvain: Bibliotheque S.J., 1961.

Boethius. In Categorias Aristotelis libri quatuor. PL 64: 159A-294c.. Liber de divisione. PL 64: 875o-910c.. A nidi Manlii Severini Boetii commentarii in librum A ristotelis 17EPIEPMH-NEIAZ. Ed. C. Meiser. Leipzig: B. G. Teubner, 1877, 1880, 2 vols.; PL 64:293D-392o, 393A-640A.

. In Isagogen Porphyrii commenta (a se transl.) CSEL 48. Edd. G. Schepss, S.Brandt. Vienna: F. Tempsky, Leipzig: G. Freytag, 1906; PL 64: 7U-158D.

. The Theological Tractates, The Consolation of Philosophy. Edd., transl."IT." (Consolatio, 1609), H. F. Stewart, E. K. Rand. London: Heinemann,Cambridge, Ma.: Harvard University Press, 1946. [The Loeb ClassicalLibrary]. PL 64: 1247D-1354o; 63: 58U-862c.

BIBLIOGRAPHY 447

. A nidi Manlii Severini Boethii Philosophiae Consolatio. Ed. LvdovicvsBieler. Tvrnholti: Brepols, 1957. [Corpus Christianorum. Series latina 94].

Chartularium universitatis Parisiensis. Ed. H. Denifle. Paris: Delalain, 1889.Cicero. De natura deorum. M. Tulli Ciceronis opera quae supersunt. Edd. J. G.

Baiter, C. L. Jayser. Leipzig: B. G. Teubner, 1864.Corpus iuris canonici. Edd. A. L. Richterus, A. Friedberg. Leipzig: Tauchnitz,

1881.Duns Scotus. See loannes Duns Scotus.Glossa ordinaria. Biblia sacra cum glossa ordinaria ... et postilla Nicolai Lyrani...

Paris: I. B. Reginavld, 1590 (t. I, till), Venice: 1603 (t. II), Lyons: G.Trechsel, 1545 (t. IV, t. V).

Gregorius papa i. XL homiliarum in evangelium libri duo. PL 76: 1075A-1314e.Gualterus Burley. "The De potentiis animae of Walter Burley." Ed. M. J. Kitchel.

Mediaeval Studies 33 (1971) 85-113.Guillelmus de Ockham. Summa logicae. Edd. P. Boehner, S. Brown, G. Gal. Saint

Bonaventure, N.Y.: Franciscan Institute, 1974. [Opera philosophica 1].. Script urn in librum primum Sententiarum. Ordinatio. Distinctiones II-III.Edd. S. Brown, G. Gal. Saint Bonaventure, N.Y.: Franciscan Institute,1970. [Opera theologica 2].

. In libros Sententiarum quatuor. Lyon: 1494-1496; rpt. London: GreggPress, 1962. [Opera plurima].

. Expositio aurea et utilis super Artem ueterem edita per uenerabileminceptorem fratrem Guilielmum de Occam cum questionibus A Iberti Parui deSaxonia. Bologna: B. Hectoris, 1496; rpt. Ridgewood,. N.J.: Gregg Press,1964.

. The Tractatus de praedestinatione et de praescientia del et de futuriscontingentibus of William of Ockham. Ed. P. Boehner. Saint Bonaventure,N.Y.: Franciscan Institute, 1945. [Franciscan Institute Publications 2];textum recognovit S. Brown, Saint Bonaventure, N.Y.: Franciscan Institute,1978. [Opera philosophica 2].

. Quodlibeta septem. Ed. J. C. Wey. Saint Bonaventure, N.Y.: FranciscanInstitute, 1980. [Opera theologica 9].

Henricus Gandavus. Quodlibeta Magistri henrici Goethals a Gandauo doctorisSolemnis: Socii Sorbonici: et archidiaconi Tornacensis. Paris: I. B. Ascen-sius, 1518; rpt. Lou vain: Bibliotheque S.J., 1961.

loannes Damascenus. St. John Damascene. Dialectica. Version of Robert Grosse-teste. Ed. Owen A. Colligan. St. Bonaventure, N.Y., Louvain, Paderborn:Franciscan Institute, E. Nauwelaerts, F. Schoningh, 1953. [FranciscanInstitute Publications. Text Series No. 6]. Vide PG 94: 518-676.

loannes Duns Scotus. loannis Duns Scoti opera omnia. Ed. C. Balic. Vatican City:Polyglott Press, 1950 sqq.

. Opera omnia. Ed. L. Wadding. Paris: Vives, 1891-1895.'Magister abstraccionum/ J. Pinborg, "Magister Abstractionum," Cahiers de

I'institut du moyen-dge grec et latin (Universite de Copenhague) 18 (1976)1-4.

448 BIBLIOGRAPHY

Paulus Venetus. Logica magnet. Ed. A. Urcellensis. Venice: Octauianus Scotus,1499.

Petrus Abelardus. "Peter Abaelards philosophische Schriften." Ed. B. Geyer.Beitrdge zur Geschichte der Philosophic des Mittelalters. Miinster i.W.:Aschendorffsche Verlagsbuchhandlung, 1919. Band 21, Heft 1.

Petrus Aureolus. Scriptum super I Sententiarum. Ed. E. M. Buyaert. Saint Bona-venture, N.Y.: Franciscan Institute, 1952.

Petrus de Bradlay. "Master Peter Bradlay on the 'Categories'." Ed. E. A. Synan.Mediaeval Studies 29 (1967) 273-327.

. "A Question by Peter Bradlay on the 'Prior Analytics'." Ed. E. A. Synan.Mediaeval Studies 30 (1968) 1-21.

Petrus Hispanus. Petri Hispani summulae logicales. Ed. I. M. Bocheriski. Turin:Marietti, 1947.

. Peter of Spain (Petrus Hispanus Portugalensis) Tractatus. Called afterwardsSummulae logicales. Ed. L. M. De Rijk. Assen: Van Gorcum, 1972.

Petrus Lombardus. Magistri Petri Lombardi sententiae in IV libris distinctae.Grottaferrata: Collegium s. Bonaventurae, 1971.

Plato. Meno. Interprete Henrico Aristippo. Edd. V. Kordeuter, C. Labowsky.London: Warburg Institute, 1940. [Corpus Platonicum medii aevi 1].

Porphyrius. Porphyrii Isagoge ... et fragmentum vulgo vocatum "Liber sexprincipiorum." Edd. L. Minio-Paluello, B. G. Dod. Bruges, Paris: Desclee deBrouwer, 1966. [Aristoteles latinus I 6-7, Categoriarum supplemental.

Richardus Campsalis. The Works of Richard ofCampsall. Volume I. Ed. E. A.Synan. Toronto: Pontifical Institute of Mediaeval Studies, 1968. [Studiesand Texts 17].

. XVI Dicta de futuris contingentibus (Apud opus quod dicitur Expositioaurea, Guillelmo de Ockham auctore, supra allegatum).

. "Sixteen Sayings by Richard of Campsall on Contingency and Foreknow-ledge." Ed. E. A. Synan. Mediaeval Studies 24 (1962) 250-262.

Pseudo-Richardus Campsalis. "The Universal and Supposition in a LogicaAttributed to Richard of Campsall." Ed. E. A. Synan. In: Nine MediaevalThinkers. Ed. J. R. O'Donnell. Toronto: Pontifical Institute of MediaevalStudies, 1955. [Studies and Texts 1].

Scotus. See loannes Duns Scotus.Sigerus Brabantinus. Siger de Brabant. Questions sur la Metaphysique. Texte

inedit. Ed. C. A. Graiff. Louvain: Institut superieur de philosophic, 1948.[Philosophes medievaux 1].

Simplicius. Simplicius. Commentaire sur les Categories d'Aristote. Traduction deGuillaume de Moerbeke. Edd. A. Pattin, W. Stuyven. Tome 1. Louvain:Publications universitaires de Louvain, Paris: Editions Beatrice-Nauwe-laerts, 1971; Tome 2. Leiden: E. J. Brill, 1975. [Corpus latinum commenta-riorum in Aristotelem graecorum].

Thomas Aquinatis. Doctoris angelici divi ThomaeAquinatis ... opera omnia. Paris:Vives, 1871-1880.

BIBLIOGRAPHY

. "La lettre de saint Thomas a 1'Abbe du Montcassin." Ed. A. Dondaine.In: St. Thomas Aquinas, 1274-1974. Commemorative Studies. Toronto:Pontifical Institute of Mediaeval Studies, 1974.

. Sancti Thomae Aquinatis... In Aristotelis librum De anima commentarium.Ed. A. M. Pirotta. Turin: Marietti, 1936.

. Sancti Thomas Aquinatis ... in Metaphysicam Aristotelis commentaria. Ed.M.-R. Cathala. Turin: Marietti, 1935.

. Sancti Thomas Aquinatis ... in decem libros Ethicorum Aristotelis ad Nico-machum expositio. Ed. A. M. Pirotta. Turin: Marietti, 1934.

2. Auctores moderni

Allen, P. S., Garrod, H. W. Merton Muniments. Oxford: Clarendon Press, 1928.[Oxford Historical Society 86].

Anstey, H. Munimenta academica I. Libri chancellarii et procuratorum. London:Longmans, Green, Reader, and Dyer, 1868. [Rolls Series 50].

Bliss, W. H. Calendar of Entries in the Papal Registers Relating to Great Britainand Ireland. Papal Letters. London: 1895; rpt. Nendeln/Liechtenstein:Kraus, 1971.

Bocheriski, I. M. A History of Formal Logic. Eng. transl. I. Thomas. Notre Dame,Indiana: University of Notre Dame Press, 1961.

Bott, A. The Monuments in Merton College Chapel. Oxford: Blackwell, 1964.Brodrick, G. C. Memorials of Merton College with Biographical Notices of the

Wardens and Fellows. Oxford: Clarendon Press, 1885. [Oxford HistoricalSociety 4].

Courtenay, W. J. Adam Wodeham: An Introduction to his Life and Writings.Leiden: E. J. Brill, 1978. [Studies in Medieval and Reformation Thought 21].

Emden, A. B. A Biographical Register of the University of Oxford to A.D. 1500.Oxford: Clarendon Press, 1957-1959 (Three volumes).

. A Survey of Dominicans in England Based on the Ordination Lists inEpiscopal Registers (1268 to 1538). Rome: S. Sabina, 1967.

Etzkorn, G. J. "Codex latinus Monacensis 8943: Mediaeval Potpourri, Contempo-rary Consternation." In: Studies Honoring Ignatius Charles Brady, FriarMinor. Edd. R. S. Almagno, C. L. Harkins, pp. 247-268. St. Bonaventure,N.Y.: Franciscan Institute, 1976. [Franciscan Institute Publications.Theology Series No. 6].

Garrod, H. W. Merton College. The Injunctions of Archbishop Kilwardby, 1276.Oxford: University Press, 1929.

Gelber, H. Logic and the Trinity: A Clash of Values in Scholastic Thought, 1300-1335. Unpubl. doctoral diss.. University of Wisconsin, 1974.

Highfield, J. R. L. The Early Rolls of Merton College, Oxford. Oxford: ClarendonPress, 1964. [Oxford Historical Society. New Series 18].

James, M. R. The Ancient Libraries of Canterbury and Dover. Cambridge:University Press, 1903.

. A Descriptive Catalogue of the Manuscripts in the Library ofGonville andCaius College. Cambridge: University Press, 1907-1908.

449

450 BIBLIOGRAPHY

Lambot, C. "L'Office de la fete-dieu. Apercus nouveaux sur ses origines." RevueBenedictine 54 (1942) 61-123.

McKisack, M. The Fourteenth Century. 1307-1399. Oxford: Clarendon Press,1959 [The Oxford History of England 5].

Menger, K. "A Counterpart of Ockham's Razor in Pure and Applied Mathe-matics: Ontological Uses." Synthese 12 (1960) 415.

Murdoch, J. E. and Synan, E. A. "Two Questions on the Continuum: WalterChatton (?), OFM and Adam Wodeham, OFM." Franciscan Studies 26 (1966)212-288.

O'Donnell, J. R., Ed. Nine Mediaeval Thinkers. A Collection of Hitherto UneditedTexts. Toronto: Pontifical Institute of Mediaeval Studies, 1955. [Studies andTexts 1].

O'Neil, C. J., Ed. An Etienne Gilson Tribute. Milwaukee: Marquette UniversityPress, 1959.

Pantin, W. A. The English Church in the Fourteenth Century. Cambridge:University Press, 1955.

Paulus, J. Henri de Gand. Essai sur les tendances de sa metaphysique. Paris: J.Vrin, 1938. [Etudes de philosophic medievale 25].

Pelzer, A. Codices Vaticani latini II. Pars prior. Codd. 679-1134. Rome: PolyglottPress, 1931.

Powicke, F. M. The Mediaeval Books ofMerton College. Oxford: Clarendon Press,1931.

Salter, H. E. Cartulary of Oseney Abbey. Volume 3. Oxford: Clarendon Press,1931. [Oxford Historical Society 91].

. The Oxford Deeds of Balliol College. Oxford: Clarendon Press, 1913.[Oxford Historical Society 64].

. Snappe's Formulary and Other Records. Oxford: Clarendon Press, 1924.[Oxford Historical Society 80].

Spade, P. V. The Mediaeval Liar: A Catalogue of the Insolubilia Literature.Toronto: Pontifical Institute of Mediaeval Studies, 1975. [Subsidiamediaevalia 5].

Synan, E. A. "Richard of Campsall, an English Theologian of the FourteenthCentury." Mediaeval Studies 14 (1952) 1-8.

. "The Universal in an Anti-Ockhamist Text." In: O'Neil, C. J., Ed., AnEtienne Gilson Tribute, supra allegatum.

Twyn, R.Antiquitatis academiae Oxoniensis apologia in tres libros divisa. Oxford,University Press, 1608.

Wilson, J. M. The Worchester Liber albus. London: Society for PromotingChristian Knowledge, 1920.

Wood, A. The History and Antiquities of the Colleges and Halls in the University ofOxford. Oxford: Clarendon Press, 1786.

Xiberta, B. F. De magistro lohanne Baconthorp, O.Carmelitarum. Rome: apudcuriam generalitiam, 1927. [Analecta ordinis Carmelitarum 6].

. De scriptoribus scholasticis saeculi xiv ex or dine Carmelitarum. Louvain:Bureaux de la revue, 1931. [Bibliotheque de la revue d'histoire ecclesiastique61.

Richard of Campsall-The Works of Richard of Campsall, Vol. 2 (Studies and Texts)-Pontifical...

Documents

Transcript of Richard of Campsall-The Works of Richard of Campsall, Vol. 2 (Studies and Texts)-Pontifical...