RENGZO MAGAZINE (final) - kokborokoml.tripura.gov.in · kan sawi mai bakah sakhaw dangte nekchepna,...

40
A Kuki-Mizo Literary Magazine Editor: Lalveni Royte Associate Editor: Chalmawia Betu Lalfinpuia Richard Zongte Lalfaktlinga Hrangchal Published by: Directorate of Kokborok & Other Minority Languages Near Sishu Vihar Complex Agartala, Tripura (W) Pin - 7990001 email: [email protected]/[email protected] Fax: 232 3514 Printed by: New Quick Print, Agartala RENGZO

Transcript of RENGZO MAGAZINE (final) - kokborokoml.tripura.gov.in · kan sawi mai bakah sakhaw dangte nekchepna,...

A Kuki-Mizo Literary Magazine

Editor:Lalveni Royte

Associate Editor:Chalmawia BetuLalfinpuiaRichard ZongteLalfaktlinga Hrangchal

Published by:Directorate of Kokborok & Other Minority LanguagesNear Sishu Vihar ComplexAgartala, Tripura (W)Pin - 7990001email: [email protected]/[email protected]: 232 3514

Printed by:New Quick Print, Agartala

RENGZO

RNGZO

2

EditorialEditorialEditorialEditorialEditorial

Pathian hruaina in kum thar(2016) kan lo thleng ta! Hun kal ta tekha kokir in kan hmu leh dawn tawh lova, kha hunah khan kan lt leh dawntawh hek lo.

Mitinin hlimna, hlawhtlinna, sumleh pai, \hian/ \henawm \ha, zalenna,hriselna te neiha, khawtlngah mite hriathlawh tak nih te kan duh \heuh awm e.Hnathawk tam chu a hlawhtling ang a,sum peipunna lama a hun hmang tamchuan sum a la lut tam ang a, midangtetana hun hmang tam leh \anpui ngaite\anpui \hin tu chuan \hian/\henawm tenen inlaichinna \ha a siam tura ngaih ani, chutiang zelin khawtlng tana a hunhmang tam chu khawtlngah mite hriatleh ngaihsan a hlawh ang.

Kan duhzawng te nei tur leh kanthiltum a hlawhtling tur chuan, hunhlutna kan hriatthiam a, \angkai leh hlawkzawk a kan hman thiam a \ul hle a ni.Kan hun hman dan in kan nun dan a hrila, kan hausak emaw pachhiat chhanhriltu pawh kan hun hman dan tho a nihavangin, ruahmanna fel tak nena hunhman thiam hi a pawimawh em em a ni.

Hun hlutna hriatthiamna hi hunhman \hat in\anna a ni \hin.

Kumthar, Hunthar chibai le!

A CHHUNGA THU AWM TE:

1. Sakhaw Inthliarna ........................ 3 - Kailuia Joty

2. Sikni Eng leh Lunglen ................... 4 - Lalhnema Rokhum

3. I Chunnu Chan Hi ........................ 5 - Malsawmhlua

4. Neihfaka Rilbawm ........................ 7 - Remruatdika

5. Tun Hun Hi Hun |ha Chu A Ni ..... 11 - Lal\hapuia Sailo

6. Ka Pasal Duhzawng ...................... 13 - Lalfelkimi

7. Shillong Khawpuiah Chhungkuain.. 14 - JD Mawia

8. Parawl Lungkham ........................ 23 - Saidingliana Sailo

9. Mizo Sakhua British Hun Hma ..... 24 - C. Laitanga

10. Kelkang Lam Hawi Ang Aw.......... 27 - Lalthangvunga

11. Tripura Rama Zo(Kuki) Chanchin.. 29 - HC Ngurdawla

12. Intihsiakna |ha ............................ 37 - Laldawnpuii

Lalveni Royte

RNGZO

3

SAKHAW INTHLIARNA Kailuia Joty Behliangchhip

Khawvel tukverh a\anga han thlirchuan Khawvel hian mahni ram leh sakhualeh kan culture kulmk tak tak te a dal tatial tial in kan hmu a, chumi tungding lehturin kan phe huai huai ang hian a lang, abikin Muslim ramah a nasa lehzualin a hriattheih.

Keini Zofate erawh chu kan pi lehpute kha Hindu ho ang maiin ran thiseninan inthawi \hin a. Mahse tuifinriat rala\angin sap ho an lo kal a, Kristianah minsiam ta vek a. Tun thlengin Kristianna chukan pi leh pu te sakhua ang maiin kannghet bur mai niin a hriat a, ringlo mi tehnenah Chanchin\ha thehdarhtu leh hmala nasa ber kan ni hial awm e. Kan rin LalIsuan ram tinah Chanchin\ha hril turin mintir tlat si a.

Muslim sakhua: Muslim sakhawbetu (Mosolman) te chuan an sakhua hian ngai ropui a, an culture nen hian a kalkawp tlat a, chuvangin khawvel \hang zelhian an sakhua leh culture a lo dal ta tialtial bawk nen, an sakhua Islam sakhua chusakhaw dangten an chimral loh nn leh ahuho a an awm theih nn Islamic Statedin tumin ralthuam hmangin a firfiakachtna a tam ta hle. Sakhaw dang, Hindu,Kristian, Buddhist leh adangte chuanMuslim ram chu \ap chungin an chhuahsana lo \ul ta a ni. Iraq leh Syria bakah sakhawzalenna awm lohna ram a\anga tlan

chhuak refugee te chu England lehAmerica stpui vuanin nuai bi takmeuhan lo mikhual ta a ni.

Kan ram India dep Bangladesh,Afghanistan leh Pakistan-ah pawh Islamicpolicy hian a chiah mk bawk avanginsakhaw dang betu te ngaihtheih lohna anasat avangin thlabarin an awm bawk ani. Vai lam chanchinbu-a kan hmuh anginNi 15-09-2015 Lahore(Pakistan) ahmisual ten Kristiante, Biak Ina an\awng\ai lai in bomb nen luhchilhin mi 18lai an thi a, mi 80 laiin hliam an tuar a,misual luhchilhtu mi pahnih chu mipuiinman in an hal hlum tiin an ziak a ni. Hetakan sawi mai bakah sakhaw dangtenekchepna, hleilenna sawi tur tam tak aawm a ni.

India-ah: India ram chhngah ngeipawh Kristiante nkchepna 2014-2015chhung lekah pawh sawi tur a va tam em!Jobalpur/Mumbai-ah Hindu firfiak RSSleh Bosrong te Biak-in ah lutin pawisa tean la a, Biak-in bungraw tam tak tichhia-in pawnah an thehchhuak a, hmeichhiate pawh mualpho takin an siam a ni. Hngmisual te hi 100 chuang lai an ni tiin vaichanchinbu te chuan an ziak a ni.

Ni 09-12-14 khanBosrong(BJP) ho te chuan Delhi ah lehJharkhand ah Kristiante Biak-in an hal a.

RNGZO

4

Hetianga Kristiante Biak-in BJP firfiaktenan hal hi CPI(M) te chuan demin rampumah an tlangaupui a, Jampui tlngahngei pawh demna thu an tlangaupui bawka ni. Ni 09-12-15 Aizawl News puan daninKristiante Biak In zawng zawng hi HinduTemple a la nih vek tur thu BJP thupuangtuchuan a sawi tiin a puang a nih kha.

Tunlai khawvelah hian, hnam inlakhran duhna te, sakhaw inthliarna te a nasasawt ta hle a, a bikin Muslim ramah a hluara, Sakhaw tenau deuh te chu nekchepinkan awm mek a ni. Keini India ram pawhkan bang bik hauh lo mai. Tun ang

a\anga han thlir chuan BJP leh a kaihhruaiRSS, Bosrong te chuan India hiHindustan State a siam tumin rampumah buaina an chawk chhuak tiinchanchinbu te chuan an ziak a ni. RSSleh Bosrong te hmalakna avanginKristiante chuan kan tuar bik a, kan latuar zel dawn niin a lang.

Chutih laiin kan Mizoram Kristianzingah ngei ah pawh Biakin kan in suasamsak duh a nih chuan, Hindu ho ramahchuan RSS leh Bosrong te chuanKristiante Biak-in chu hala suasam awmrng a ni.

SIKNI ENG LEH LUNGLEN Lalhnema Rokhum Sabual

Tlangsam pr leh nipui pr ten parfung an chawi hunah i ti maw kha?Hei, nipui pr pawhin favang ah pr rawn chhuahin,Sikni eng mawiin a rawn vul leh ta e.I bahsama tlangsam pr ka thiah leh bengzeh lai che pawh;|hangkhat lian zet a liam ta!Ka hriatrenga che hian hriatreng che a duh a;Ka beiseina hian a beisei reng che a,Suangtuahna ram a\angin ka suangtuah che a;Mitthla in ka hmu nunhlui leh sulhnu.Lunglen khawharna hian kan nunhlui ti a ka lo chhal ve \hin kha a paw chhuak a,Romei zamin chhaktlngpui a bawm ang khian;I zun zam hian min la zem chiai asin!Mahse, nang leh kei atan chauha kan thurk thuhruk chuI vul lai takin i parmawina zawng zawng te nenTuma hriatpui lohinFamrolungmual i liampui ta si maw!!

____________________________

____________________________

RNGZO

5

I CHUNNU CHAN HI Malsawmhlua Vanghmun

Rapthlak eltianga hrin chhuah i nia, hmelma pawh lo nei tehreng ni ila katawrh ang kha a tuar ve ka phal lovang.Ni 280 teh meuh dim dawih takin kadawm che a, mi fate ai pawh a hmel\haleh hrisela i lo pian nan tiin neihthinglungkhawng tak meuhvin i tn kabei a. Thlasik khawvawt karah i tn tiin,nipui sensa hnuaiah i tn bawk tiin...

Ka rilru zawng zawng i tn, katheihna zawng zawng i tn bawk. Hehmeithai lungmawl tak hian i damkhawchhuah nan tiin thih huamin ka inperal a. He khawvel ni eng hmu tura i lopianni khan lawm avanga mittui kabiangah a luang hial asin. I tna n katawrh zawng zawng kha na ka ti phallova, ka vei \an tirh a\ang che a ka hrinchhuah thleng che a ka mittui tla zawngzawng te kha tun thlenga he khawvel ihmuh theihna hi a nih avngin ka mittuite kha seng thlawn ka inti phal ngailo.

Fapa duhawm tak i ni a, hekhawvela ka hlim leh theihna turawmchhuna ka hriat chu nagmah chauhi ni. Ka pai \an tirh a\ang che a thlahnihchauh a liam hnua i pan chatuan rammin pan san ta thut kha n ka ti m m a,ka hrethiam thei ngailo a nih kha! Mahsechu ka lusunna na tak ata min ti hlim lehtheitu chu nangmah i ni tih ka hria a. I loseilian ve zel a naupang hrisel tak niin

zantin Bible thawnthu ka chhiarsak \hinche chu ngaihthlak nuam i ti m m a,Bible thu in kan in awi mu \hin a nih kha...

Kum 4 i lo tlin ni khan ka biangahmittui a luang a, i pa khan kum 4 i tlinhuna School kal tir ve che a lo tum lawk\hin vang a ni. Pawl 5 i zir thlengin nitinzantin lehkha zirpui che in ka \hutpui \hinche. Ka neihchhun i ni ang bawkin ineihchhun i nu hi min thlahlelin minmamawh em em \hin a nih kha. I zirthiam loh ka hlau m m a, mi fatephaklova i awm hi ka phal bik ngai lo.Silhfen \ha leh manto i nu hian inbel tirthei ngailo che mah ila ka phk tawka \haleh mawi apianga ka hriat chu ka bel ve\hin che asin.

I silhfen te chu hah taka kathawhchhuah a ni tih i hrethiam phak lova, mahse nuam ti taka lenrual i kawm vetheihna a nih avangin hah chu manhlaka ti \hin. Kum 13 i lo tling ve ta a, mipanaupang i nihna pawh a ni telin a kiam a.Thil \ha leh chhuak thar tinreng i mitin ihmu a, i hai hek lo. I neihchhun i nu hi kanep m m a, nuamsa taka siam che tum\hin mah ila a vantlang aia hniamanunphung hman a ngaih chng pawh atam \hin reng a nih kha. Bawihte, minngaidam la mahse i nu hian maw i tan katheihtawp ka chhuah asin.

RNGZO

6

Ka ngaithla zawm ngam lobawihte....i nu thinlung hi a kehsawm vekasin. Ka awih ngam lova ka awih phalheklo. Mahse ka chunga thleng leh ka thilhriat chu mumang a ni si lo. Bawihte i nutawrh hi a va na tehlul em! I pian dawnaka na tawrh ai pawh khan chu ka thinlungna chu a na zawk a, kum 20 i lo tlin meuhchuan i nu hian i lakah tih theih ka lo vanei tlem ta em. Ka lo beisei leh thlir ve\hin te chu second reilote chhngin mualan liam zo a, i nu hian sawi tur leh tih turreng ka hre ta lo. Ka rum a, na ka ti vawngvawng a ni.

I theihnghilh zo ta em ni kum 20chhunga i tana ka tawrhna leh ka thawhve chhun te kha? Pa tel lovin ka chawilian che a, Furpui leh thlasik khawvawtka lo dai tlang pui \hin che a nih kha! Minchawm let tura ka beisei leh nghahfak, kahlimna, ka duat m m, ka neihchhun kafapa ka lo tih ve ngat chuan he ti hian minthungrul ta si! I nu hmangaihna te kha hetihian i thamral tir mai mai dawn em ni?

I tana \hahnemngai taka \awng\aisak \hin che loh chu tih theih ka nei tawhsi lo. I nu hian ka hmangaih m m che a,thih huam tak meuhvin i tan ka bei \hin

Ka thawhchhuah apiang i tan kahmang a, i thawhchhuah hmuh ve hunnghakhlel takin ka thlir \hin. Kum 18 i tlinmeuh chuan i nu chu min thlahlel tawh lom m a. I hlimna tur thil ka siam sak thiamtawk loh vang che a nih ka rin avangin katheih tawpin ka bei a. I kum ang rualenkawl dan te chu ka theih ang tawk tawkinlehkhabu ah te ka zawng lawr a, ka chhiarchamchi \hin.

I \hiante nena in len dawn \umacheng 100 min dil khan ka pe che a nihkha. I nu khan a bak ka nei tawhlo asin!Ka hmangaih che a, i dawta ka hmangaihleh ber pawh nangmah tho i ni. Zirna runsang bela thiamna paw chhuak turin neihthinglungkhawng in phairam zirna runsangan tihah chuan i liam ta a, i thiamna hmangahe mi rethei tak i nu min la chawm ve hunbeiseina sang tak nena thlir chungin mahnia khawsak pawh chu pawisa phal lovinkhawhar leh baihvai takin kan run riangtakah chuan ka lo awm \hin a nih kha. Nitinin i nu hian i tana dilin ka \awng\ai \hin a, itan ka thawk a, hlawhtlinna nena ka fapa ilo kir leh hun chu nghakhlel taka thlirchungin kawla ni chhuak chu ka lo chhiarral \hin.

Thla tina i riahbuk awm man sumtuakin ka theih ang ang zuarin kainphochhuak ve \hin a, chu chu ka nitinhun leh nun hmandan a ni. Tlai lam a ni a,chutia i zirna tur sum tuaka thil ka zawrhkual lai chuan ka phone chhete chu a lo riral ral a,

...i fapa hian ruk a ru a, a kuta\angin ruihhlo \hahnem tak kan

man...he lai hmuna a zir zel hi arem tawh lo va , a rawn haw maia ngai dawn ta...

RNGZO

7

a nih kha. I nu hmangaihna hi dawn lt la, ithungrulh dn hi \ha tawkin i ngai thei angmaw? I hringtu, pa leh i Pa vana mite khianvan a\angin an thlir reng \hin che a, he leiai Nu neihchhun laka i khawsak dan

hi an pawmpui ve che in i ring em ni??

Bawihte, i dawn chiang lo a ni - iCHUNNU chan hi...

_______________________________

Kan damchhng kumte hi thawnthuang in kan ti tawp \hin, kan damchhngkum te chu kum sawmsarih a ni; chaknaavangin kum sawmriat pawh a ni theie (Sam 90:9-10)

He thumak, ril leh dik bawk si hi kachhiar \hin a, ka chhiar nawn fo \hin. Ahrilhhai thlkin, a lungchhiat thlk a, alunglenthlk hle bawk. Khuarl mah nise,thawnthu ang leka twp mai tur chuan kanva pamhmai awm ve! Duh vang rngapiang lah kan ni mawlh si lo. Duhthuerawh sam ve in kan inhampuar a, beiseinanung neiin kan khualzin kawng chu kanzawh nitin a. tumram thleng phk/ta erawhengzat tak awm ang i maw! Chulam chukan Theologian te leh sakhaw lama kanpuip-te khel atan dah ta ila. Sam ziaktuthlirna tukverhah hian literature thlirnatarmit vuahin i han dk dk dk dawnchhin teh ang.

Thawnthu chu: Thawnthu ruangam hichi hnih in \hen ta ila; Phuahchawp(fiction) leh thutak behchhan nei( fable)

NEIHFAKA RILBAWM Remruatdika Sabual

te in. Tin, thawnthu chuan ziaktu/sawitu anei a, chhiartu/ngaithlatu a nei bawk \hin.Kan damchhng kum thawnthu chutudang ziak mah ni lovin, keimahni ngei hia ziaktu, editor leh a tlangzarhtu kan ninghal. Kan ding leh kan veia mite hichhiartu te chu an ni leh mai. Tun hun kanhman mk ah hian eng ang thawnthu ngechhiar atan I lo hnutchhiah tawh a, i ziahmk le? Edit ngai a awm in i hria em?

I thawnthu ziah chu:

(i) Ngaihnawm leh bengkhawn hlawh tak,chhiartu apiang te lawm leh rilru pawh fahve ang reng tak, a bik taka Nu-ho ngaihvenleh rilrem zwng tak ni si- puitling rilru pu-a tarmit vuah meuh a han chhiar erawhchuan, thu belhchian dawllo leh mumalawmlo nge?

(ii) Chhiar chakawm tehchiam a lang lo.Taihmak chhuaha chhiar hrm hrm erawhchuan, a rilzia, takzia leh ropuiziainchherchhuan uaih mai leh chhiartu te tanachhenfakawm tak ni ang lawi si?

RNGZO

8

A eng khi nge i thawnthu chuannachu ni ta? Hla siamtu chuan, Miten minchhiar, min thlir reng e, ka awmdanzawng zawng an hailo a lo ti. A ni renglah taka, mite hian kan nitin nundn,chetzia leh ngaihhlut zawng cheninchipchiar fahranin min lo chhiarsak klhklh \hin a lo ni. Thawnthu phuahchawpleh lemderna-a thuam (fictitious) chuhnutchhiah lo hram la. A tir lamah phurpuihlut mahse, chhiar nawn tlakah miin anngai lova, a sawngsawhlawt hek lo. SirWalter Scott-a thukhawchangin, vaivutakan kir leh rual rual in theihnghilh zui a nileh \hin. A lehlam ah ve thung chuan rinawmleh fel taka mahni eizawnna hna thawk \hinte, Krista avanga damlai ropuinaphmtute, Kan chunga thiltisualtutengaidam ang che, thinlungtaka titute leh nung tura nitin thi \hintethawnthu chu a darh zau zl a, chhiartuan pung zl a, an pung zl bawk ang.Nazareth tlangval hi a entirna hnaivai bera ni awm e.

Kum 70/80 chu: Mihringte ngaihakum 70/80 hi Lalpa ngaiha zn vn khatpawh tlinglo a ni. Chumi chhng chuan asr a sa, a tur a hrng hnuaiah rual el rngrng leh rual khum loh hlauvin kanhmanhlel a. kan thawhrim ang ai erawhchuan, nghawngkawl nuam bta phur zngtak phur erawh kan tlem ngawt ang. Samziaktu vek hian hng hi hria in em ni, Kandamchhung nite chhiar dan tur minzirtir ang che, Finna thinlung kan neihphah hial na turin (Sam 90:12) a lo tihle? Damchhung nite chhiar thiam hi engzat

tak awm ang maw?Hun hmang \ha leh hmang hlawk

thiam te chuan chng sng, sng, nuaileh a aia tam pawhin an peipung a,\angkai taka hmangin thlarau bo man nnte hial an hmang \hin. Hun hlutzia lehhman \angkai nachang hrelo te chuankum 70/80 pawh hi dam se, vawk hma-a tuikeplung(lunghlu) paih an sawi anginan chil pherh nuaih mai a ni. An tnchuan a reina chu thawhrimna lehlungngaihna mai a ni zui lehnghal.

Mathusela dam chente kan LalIsua dam chente leh Fam Lalzova damchente, kan sawi dawn lo. Sap\awngahWe live in deeds not in years tiin kanhmu. A ni reng asin, Hringnun hlutnahi kan dam rei leh rei lovah an chhtrng rng lo. Thil \ha ti atana siam, Amakutchhuakte kan nih(Ephesi 2:10)angin, kan damchhng hun kum 70/80lek peka awm, hringmi ni tura kan lopiang hi, a vanneihthlak nge avanduaithlak? Chu zawng kan nitinnundan, chetzia leh khawsak phungin ahril ngei ang.

Life is short, but the art of lifeis long.

Lunglen leh kan nun: Ngaihtuah-na ril tak sawrbing a lungleng theia siamkan ni hi, kan vanneihna nge vanduainani ta ang? Engpawhnise Mak tak leh Riltaka siam chu kan ni phawt. Kumupatna hi khuarl a ni a, pumpelh theih ani lo va, tar erawh rilru puthmang thilzawk a ni. (Zk-8 pg-232). A pawmawmnameuh mai. Khuarl chu tu nge

RNGZO

9

pumpelh tehlul ang? Han ti ve khanglangila, kan lunglenna hrilchhuak hla:

Kan rawn fang leh hmana kan \uannatlng,|uahpui leh vau an vul leh ta;Kan sul-i-hnu khuarei an chang zo taHring leh thar hnah nem ten lo bawmtih angte hian, \hangthar lo seilian mk telung a kuai zo lovin an nunah awmzia anei tam tawh awm lo ve. Keini a hmingabawngk leh vawk k rap hmasa te chu,heng hla te hian an znah min uai tir in,min timur sung sung thei nia.

Znleng erawh a chm \anglaiahLuahloh lungdi nghilh ni I awmlo tihangte phei hi chuan, A!! sawi zel lo zawkteh ang! He tuarharpui lungln kan sawimk phnah hian Hringnun zirlai buchhahpui a inphum ru a, chulam chutlemazawng luhchilhin keu dawn chhin tehang. Hun liam tawh ngaiin kan lung a lnga kan kr \hin. Maktak leh riltak erawhchu, chung kan kurpui leh lungleng vawngvawnga min siamtute chu- Kan hlim nui rileh lawm lai nite ni lovin, kan lungngaih,mangan, khawhar leh buaina chhumpuiinmin nuai lai zawk daih an lo ni asin.P.B.Shelley chuan Our sweetest songsare those that tell of saddest thoughtan lo ti mathlawn lovin, Shakespeare-apawhin Which like, a toad ugly andvenomous wears a jewel in its head alo ti ve bawk, u\awk tr pai hial khawpahmelchhia hian lunghlu a pai ru ve \hintihna ni hmiang ka ti mai. A ni, retheihnate,pachhiatnate leh harsatna kan tih te Siamtu

anchhia ni diak tura kan puh hi zawng adiklo hul hual. Hng ang te hianHringnun min hmelhriattir in,hmachhawn dan min zirtir a, huaisennamin siamin, Himalaya tlng hiallawnchhuak tura chona min siamtu pawhhng tho hi an ni. Lalpa remruatna dnhi a makin a ril thlawt! Amaha rinna nghattlat tute chuan,A hmelmawi minhmuhtirtu tiin tuarna phna malsawmnaawm chu an hmu a, an chhar a, hnehnahlado an chham a, Rinna in tlng an tlir\hin a lo ni. A va ropui em!

Tunhma tunhnu: Ti leh pek tehang, thing\ang kuai rual kan nih ve lai techuan MotoGP, Formula-I leh car racingte aia ropui zawk tawlailir race lehkalchhet kal te kha kan khawvel a ni maia. Tiger Wood-a ten Golf khela sum tamtak an hailuh te chu kaihbu kaih aia aropuina chuang kan hre rng rng lo.Hmnah chuan sahrang inhleh inchaweiah kan insawm a, kan lengkhawma, beisei lt nei lovin kan in kan bawk\hin.Member leh chairman an awm lova,tumah tlawn lungawi tumin kan pak huamngai lo. Mawl takin, lungrual tak si in kanchng hova, hramthiam va tinreng te lehhramthiam lem lo te pawhin Siamtu lungan ti awi a ni.

Tunah erawh kan nun lodanglamin, kan khawsak duh dan a rawninthlak chho zl a. Kan nawm kan mkinkan mihring puite leh thilsiam chungahhlei kan ln a. A sawhkhawk(reaction)erawh kan tawrh ngei a rinawm. Aids,

RNGZO

10

Cancer, Diabetes te chu ram sakawlh lehramhuaite ai daiha \ihbaiawm leh kan nunsuattu an lo ni ta. Pu ChhrbraSekibuhchhuak leh MaurawkelaZawngkhuang te ai zawka ropui lehthiltithei Corruption lah chu, a zungchawpa pho-ro an tum teh pawhin, a \iakinleivng a dp hring dup hman tawh bawksi. A kahhlumna hlo (weedicides) \ha miPathian Thu lah chu Biak-in chhungahman tawk lek fang a lo ni leh zel a. SuddenMuanga \awngkam takin Mak thei ngei!!

Survival of the fittest theory khaataka hmang(apply) in a ruh no no kan katlng lawp lawp a. Chnho a harsa in nunhopawh kan in huphurh zo ta. Khawvel leh achhunga thil te hi hnawmhnea ngai tura minzirtirtu te lah an pocket a Gawrom thei fuzel a. Hlemhletna duhlo viau a insawi \hintepawn hluihlawn thil an zakzeh bang chuanglo. Mihring \awnga sawifiah rual a ni lo.Mi pamham leh huamhap te khawvelahkeiniho hi chu zngkhua a bungbut hun mideka nghakin kan la khawsa ve \awk \awkchu a nih ber mai hi maw!

Hun hian hun dang a rawnherchhuahpui a, hnahthel tla leh thereng lohram te, phingphihlip chhuak te lehchhimbal zm te, romei zm leh \iau chhmte chen hian khuarel mawina leh duhawmnaan pholang \hin. Kan tan erawh hun bi

chhinchhiahna a ni thung. Kan nitinnundan erawh khawtlng leh kohhran angpawn a \ha lamin a her danglam mawhhle. RD Block kan nei, office zahawmleh mawi fahran JSBA office pawh kannei. Chuti chung chuan ram leh hnamanga kan khawsak zel na turahDevelopment tluantling leh thlarau nundamna tak tak erawh kan lei zo chuanglo.

Sawi tawh \hin angin |KPKumpuana bawhzui rem si lo, YMAhnatlang a puitlin chi ni bawk si lo, hnamanga kan ropuina tur leh ringtu kan nihanga kan thanmawi lehna tur hiankhawilai a\anga \an tur nge ni a, khawiplatform a\anga sawi chi nge ni ta ang?A hun thu ngaihtuah chuan hnute tui mairing tawh lova chaw tak ring tawh turkan ni lawi si.

Hawh teh u, kan puanven sawichhingin, a diklo lai leh hrutrual ngaiapiangte chu dim miah lovin mimal lehpawl ang te, politiciante leh kohhran tepawh thlei bik nei lovin i hrt ngam angu. Kum lo herchhuak leh zl tur hian engang thil leh nundan nge a rawn herchhuah-pui zel dawn kan hre si lo. He subjectkhirh zet mai buan thlu thei tur, faduhawm tak tak kan Nu-ho hian minhan hrinsak teh u khai.____________________________

RNGZO

11

. TUN HUN HI HUN |HA CHU A NI

Lal\hapuia Sailo Vanghmun

Eng tin tin emaw \hiante nen chawlhhmangin Nagaland lamah kan thleng chhove hlawl mai a. Nagaland thlen chhohtakah chuan, naupangte kan nih lai a\angaan sawi lar em em \hin indopui II hun laiasipai thite thlanmual, Kohima WarCemetery tlawh ve ngei chu \ha in kanhria a.

Dimapur a\angin Kohima kal turintaxi kan la chho ve tawp mai a, vawikhatmah la kal lohna ram leh kan tlawh tumWar Cemetery pawh chu khawi laihmunah chiah nge a awm pawh hre lokan nih avangin rilru chu a ngampa zan loa ni. Mahse, vanneihthlak takin kan taxichuanpui pa pakhat chu pa vengva takmai leh Nagaland sorkara officer pakhathi a lo ni hlauh mai a. Kan chungah a \hain, state dang a\anga Nagaland hmunachawlh rawn hmang kan ni tih a hriat hnuphei chuan min lo lawm thiam hle mai.Nagaland chanchin tlangpuite min hrilh a,kal kawnga thingpui dawra kan chawlhlawk laia kan thingpui inna te chu kan hriatlohin min lo pek sak vek mai a, alawmawm rual rualin a zahthlak ang renghle a ni. Tin, Kohima khawpui leh achhehvela hmun tlawh awmte chu chiangtakin min hrilhfiaha, a vanneihthlak tak zeta ni. Tichuan, Kohima chu kan thlengchho ve ta hlawl mai a, hai rual loh turhian Kohima khawpui laili tak maiah chuanIndopui II-na hun laia sipai thi te thlanmual

(Kohima War Cemetery) chu tlngah hmunzau tak awhin a lo awm lurh mai a. Amawiin, a fai em em mai a. Uluk takaenkawl a ni tih hi a hriat ngawih ngawih ani. Chu thlanmuala thlan lung pakhat larem em mai, 2nd British Division sipaipawla thite hriatrengna thlanlungah chuan, When you go home tell them of us andsay that for their tomorrow we gave ourtoday ( Kan vangkhawpui lama, lamang i let leh ni chuan, ti hian han hrilhnang che, nakina an nun khua hlim takaan hman theih nan kan tun hun hi kanhlan ta e tiin) tih kha a lo inziak kuaumai. Ka han chhiar nawn ka han chhiarnawn a, rilru a khawih tak zet a ni. 2ndBritish Division sipai pawlte khan an hunhman mek hlutzia kha an hre chiang hle inka hria. An miten hlim taka nakin hun anrawn hman theih nan huaisen takin ral lakahan an nun an hlan ta a nih kha.Amaherawhchu, khang sipai huaisente khaKohima daia khan an arte thih mai mai lo ani tih erawh kan hria. Khang sipaite khakhawvel hian a hrereng a, a chhuangin azaha, theihnghilhni reng a nei tawh lo ang.Kum tin mai he thlanmual hi khawvel hmunhrang hrang a\angin khualzin (tourist) tenan tlawh ruih ruih mai a. A awmna stateNagaland sorkar tan pawh sum hnar \hatak pakhat a nih phah ta zel a ni.

Mihring nunah hian eng hun hi ngepawimawh ber ang? tih inzawt ta ila, katun hun hi tiin chhang ila, kan chhang

RNGZO

12

kan dawng mauh mai chu a ni si a. A neitukan ni lo chung pawh hian duh tawkinhman phalsak kan ni. Chu kan hun chuengtiang tak hian nge kan lo hman \hin.Ti hian ti teh ang- Ni tin darkar 24 hmangralturin nang leh kei hi he khawvelah hianengti ti turin nge kan lo pian ve ringawt?Pathian hian chhan neiin min siam a, kanduh dan dana hun hi hman phalsak kannih rualin min siamtu min siam chhan anga kan hman si loh chuan a tawpah kanhlim ngai lovang. Minute 1 pawh hi kannunah a pawimawhna kan hre lo a nihchuan mi vanduai berte zinga chhiar telkan ni ngei ang. Hun hi pawisa ang a nia, pawisa chu kan duh duh danin kanhmang ral thei a, chutiang bawkin hunpawh kan duh danin kan hmang thei,mahse vawikhat kan hmansual tawh chuana lak kir theih tawh loh a, a siam \hat theihtawh hek lo.

Hun tluka dawhthei a awm lo a,hun tluka nunrawng a awm hek lo. Hunhi Pathian ni lo mah se, hun do chuPathian do ang a ni. Chuvangin hun hilam\anga siam loh ngam rual a ni lo. Hunhi Pathian a ni lo a, Pathian ropuinapuangtu a ni.

Leia mihringte neih chhun chu tunhun chiah hi a ni. Chuvangin, nikhatadarkar tin hi chhiarin hmanhlel lo ila,nikhata kan nun darkar tin hi mi dangtechhiar theiha chantir kan tum zawk apawimawh a ni. Nakina i thih dawnavangin, vawiinah invui suh. Tun hun hihun \ha chu a ni lawm mi? Tun hun kanhman \hat hian nakin hun lo la kal zel tura

dik thawkhat viauin a rinawm. Tun hunkan hman \hat hian kan nakin hun a hrilmiau avangin, hlamchhiah theih a ni lo renga ni. Sap thufing pakhatin Vawiina tihtur naktuka tih atan khk suh a lo tihang deuh khan kan tun hun zel mai kanhman\hat hi a lo pawimawh em em mai alo ni. Chuvang chuan, hnam thil a ni emaw,sakhua lam thil a ni emaw kawng tinrengmaiah hian kan tun hun hlut theihzia tur hikan ngaihtuah ngun a va \ul em. Kan tunhun hman mek hi awmzia nei lova, kanhman mai mai zawngin duh lo teh mah ilakan la tawrh hun a lo la thleng ngei dawna ni tih hi ,zing tin ni a lo chhuaka, tlailamah a tla leh \hin a ni tih kan hriat tlukachiang a ni.

Tun hun tak mai, vawiin ni ngei maihi kan tan hian a va han pawimawh em. Apawimawh dan hi kan chhut fo pawh a\ha hle a ni. An hun kal tawh an lo hman\hat loh avangin hnam tam tak chu an raltawh a, an la ral mek zel a nih hi.

Hei hi India ram chhungah ngei pawhhian hmuh theihin a awm a ni tih kan hria.Chutiang hnam chimrala awmte a\anga kaninzir hi a pawimawh hle mai. Kan ram lehhnam ngei mai pawh hi a lo ropuia, hmaalo sawn zel theih nan chuan tuna mitehian kan tun hun hi kan hman\hat a \ul ani.

Nikhat ah darkar 24 a awm a, chutia nih chuan nikhatah minute 1440 kan neia, kum khat chhung phei chuan minute525600 zet kan nei a lo ni. He hun, a manchhiar sen rual loh khawpa hlu hi a thlawnin

RNGZO

13

kan mimal nun dan tur te, chhungkaw nundan tur te leh kan ram leh hnam awmdan

tur chena a hril dawn avangin Tunhun hi hun \ha chu a ni e.

KA PASAL DUH ZAWNG Lalfelkimi Behliangchhip

A hmasa ber ah chuan Siamtunmin duan dan ah he khawvel ah hianmihringte hi mahni maia nunga awm turkan ni lo tih kan hria. Chungte avangchuan kawppui te neia inthlahchhawngturin Pathianin min duang, chutiangkawppui tur mi chu thlan uluk a ngaiin mitam tak damchhung hunah hianduhthusam pawimawh tak tak kan nei a,duhthusam ang diak diak erawh chuan kanawm theilo. Chung duhthusam angte chukeipawh ka nei ve a, ka duhthusam\henkhat te chu ka rawn tarlang ve dawna ni. Dam te a kan awm a, pasal te kan lanei ve anih chuan heng ang mizia te hi kaduhthusam chu an ni ang.

A hmasa ber ah chuan ruihhlo lakafihlim leh Pathian \ih mi a ni a. ruihhlohian kan ram, khawtlng leh inchhungkhurnun a chawkbuai m m tih kan hre \heuha, chutiang mi nena ka damchhung nunhman hi ka thlahlel lo a ni. Pathian \ih mitechuan inchhungkhur inrelbawlna-ahPathian hre chungin hun an hmang \hin a,

malsawmna leh hlimna a ken tel dawnvang a ni. A dawt lehah chuan mizia tlangve thawkhat ni thei se, a nihna takahchuan hmeichhia te nihna taka pawmthiam leh ngaihsak thiam tak mi ni theise. Tichuan he khawvel hausakna leh sumleh pai ringawt um ai chuan, Kristianchhungkua dinpui theih ngei pasal hi kaduhthusam ber chu a ni.

Tin, chhungkua-a insiam anunhona a lo awm dawn chuan tu tepawhin inlaichinna \ha kan mamawh a.Chutiang avang te chuan mihring thikthuchhe lo, mi dik leh rinawm ni se, sumleh pai ngah tak leh hausa ai chuan diknaleh rinawmna a thuam Krista-a hausa mihi ka duhthusam ber chu a ni. A tawpberah chuan mihringte tana hun ruat,khawvel damchhung hunah hiandamchhan kan neih hre chunga,chhungkua din ngam, mi inringtawk,Pathian \ih mi, zaidam leh huamhap lo,inngaitlawm tak mi hi pasal atana kaduhthusam mi chu a ni.

____________________________

____________________________

RNGZO

14

Chhungkuaa zin hi rilruin ka phiar\hin a, ka suangtuahna hmasaah chuan LTClain, Kolkata khawpui leh hmar chhakState-ho fan a ni a. Mahse in sak kan tumleh tk thut avngin Shillong khawpui leha chheh vl fan rih zi kan rl ta zwk a.Tichuan, chhungkuaa zin tura inbuatsaihin,kan nupaa chawlh (Earned leave) lk lehkan sum mamawh tur (GPF) lkte thlenginengkim tluang taka kan tifel thei chu kanlawm hle a. Shillong khawpui hi zirnaavnga kan chhuahsan hnu pawhin zanhnih khat lek riaka han kal zawk zawkchng nei \hin mah ila, sulhnu hlui chhuialunglen kaitho tur zwnga han fan leh n aawm ta ngai lo va. Hetia chhungkuaa zintheihna remchang Pathian zra ka nei ta hika lawm em em a. Chuvngin, kan zinchhunga kan thil hmuh leh tawnte bkahnun hlui mual liam tawhte kaitho thar lehin,sulhnu ramreh lamte pawh suangtuahnaafan nawn leh zi ka rel a, ka han ziak dawna ni.

Ruahman anga engkim inpeihin,October 4, 2013 (Zirtawpni) khanDharmanagar a\angin tli dr 5-ah CapitalTravel-in Km 376-a hla Shillong panin kanchhuak ta a. Khasi Student Union (KSU)kaihhruai, NGO pwl swm inzawmkhwmten ILP ngiata Shillong bandh anneih avngin lirthei tln dn tih danglam ani a. Chuvng chuan zng dr 3 vlaShillong thleng \hin kha chhn dr 12:25

SHILLONG KHAWPUIAH CHHUNGKUAIN JD Mawia Vanghmun

in kan thleng a, chhun ngah zin kawngkan thlir theih phah a, a tihzia zw mahzawk. Thlenna tura kan ruat lawk, kan tutein luah, Nongthymmai vnga BethelColony kan han lut chu kan hlim ngeimai. Shillong kan thlen vel lai hian ruahtam vak lovin a sr seng seng a, khua avawt hle a; chumi n chuan pawn chhuaklovin inah kan chawl a. October 6, 2013(Chawlhni) tuk chu Shillong Mizo Baptistkohhrana inkhawm kan tum chu,Presbyterian kohhranin crusade an neihlai a nih avngin, an biak in in\awm, MizoChurch a inkhawm a rem loh avnginBaptist House (Laitumkhrah)-ah kaninkhawm ta zawk a. Ka rin ai daihin kantam, Hall chhung (biak in ang thova cheibwl)-a leng lo kan kal khawm a ni. Huntir lamah Chairman-in mikhual inkhawmtemin dintir a, Zoram lam a\angin mi 3 leh,Jampui a\angin keiniho mi 5 kan ding a,kei phei chu ka hming a han lam lehnghala, a zahthlk in a lawmawm hle.Rev.Lalnunziran inkhawm a kaihruai a,Rev.Lal\anpuia H/o Pi Malswmkimi(Hmawngchuan mkpa)-in thu sawina huna hmang a; inkhawm a nuam ngei mai.Shillong Mizo kohhranho tih dn hisermon inkhawm bnin sande-sikul neihchhunzawm \hin a ni a. Hemi n hian zngfir a\angin ruah tam vak lovin a sur nilenga, a vawt hle.

Znah chhng inkhawm neiin

RNGZO

15

inkawmhona hun hlimawm tak kan hmanga, Pathian hnenah khaw \ha kan dl bawka. October 7, 2013 (Thawh\anni)-a kanzng tho chu khua a lo \ha ut ta mai a, kanlawm ngei mai. Kan naute zingah medicalcheck-up ngai an awm avng lehNEIGRIHMS chu kan tlawh tur list-a teltho a nih bawk avngin tlawh trin hemitk, zng dr 7-ah kan chhuak a. India hmrchhak mipuite tna din, damdawi in lianleh zirna (Medical College) ni bawk, UPAChairman, Pi Sonia Gandhi-in March 5,2010-a a hawn, North Eastern IndiraGandhi Regional Institute of Health &Medical Sciences (NEIGRIHMS), Golf-Link piah hla raiha awm chu kan va tlawha. Nongthymmai a\angin Rynjah-Demseiniong-Nongmensong kawngzawhin kan kal a. Khawpui chm loh, hmunfianrial raih maia din a ni bawk a, a kawtzwl zau nuam taka pangpr mawi tinrngleh thing mawi phunte nena chei, fai mma enkawl chu thlalk pawh phal loh a ninin, tlem chu kan han la lui hrm a. Aropui viau lo nain, a hmun thu-ah Hospitallian dang tam takte aiin a thlan nahawmzwk wm e. Mahse, heti teh duaha hmingsei an puttir hi erawh a \ul lo ngei mai. AllIndia Institute of Medical Sciences(AIIMS) New Delhi tih ang khuan IndiraGandhi Institute of Medical Sciences(IGIMS), Shillong tih emawIndira GandhiMedical College (IGMC),Shillong emawtih mai wm; North Eastern, Regional lehHealth tihte hi telh a ngai miah lo. Kumtam a liam hnu chuan \hangtharten PiGandhi hming tluan chu North EasternIndira Gandhi emaw an la ti daih mai theiasin. St. Thomas School tih kha a \hat

twk tehlul nen, duh tawk lovinSt.Thomas English Medium HighSchool kan ti kual kawi ta duah ang deuha ni. A nihna leh kente hminga trlan telkher kan tum \hin hi eng dang vng nilovin, tribal lung no rilru mai a ni. London-a Sikul ropui tak pakhat, BA thlenga zirtheihna chu, Kitton School an ti tawitek mai nia.

NEIGRIHMS a\angin khawvl pumhuap pawha hmun hmingthang GolfLinks fang turin Taxi-in kan tln vangvang a. Kum 1898-a 9 Holes GolfCourse khelhna atna hmuh chhuah,1924-a Capt. Jackson-a leh C.K.Rhodes-a ten 18 Holes tura an tihhmaswn tk,tuifinriat zawl a\anga teha ft. 5200-a sng,US Golf Association & Museum-tenGleneagles of the East an lo tih ngat,India rama Golf Course upa pathumnaahchuan duh tawkin kan lng vl a. Pope,John Paul meuh pawn a lo han tlawh vetawh, he hmun mawi m m, hlobet hringdup hmuna Lalpan chhungkuaa minbawhtir avngin Pathian hnenah lawmthusawiin \awng\aihona hun kan hmang a;tichuan ei leh in turte nen thlte lain hlimtakin hun kan hmang a. Golf Links hihmanlai at tawh nula tlangval chhiarsenlohten tudang ngai lo leh tu mitmei mahveng lova hmangaih biahthu di lungawichunga an lo inhlanna \hin, khuanu thilthlawn pk phllng mawi leh nuam tak ani. Mahse, hmun \henkhat laiah saidawmkeh nawi nuai ka hmu tlat mai a; khawpuia ni emaw, thingtlang khawt a ni emaw,vantlng mipui tlat phkna chin tawh rengrenga saidawm keh nawi (pieces of

RNGZO

16

glass) hmuh theiha a awmna hnam lehkhawtlng nun chu kan suangtuah thiammai awm e. Chu hmun a\anga PoloGround kan hrut kual thuak hnuin Indiahmr chhaka Bazr hmingthang ber, a ramneituten Khyndai Lad (kawng 9 infin)an tih, Police Bazar (PB)-ah kan chuangchhuak a. Centre Point an tih lai velte chua lo mawi ta hle: Shillong tiropuitu berpakhat, PB leh GS Road kuam ruam vlahchuan dawr pawh a lo changkng ta ngeimai. Vishal, Plaza, R.B.Store, MohniStore, Uncle Shop leh a dang dangah tekan lt chhuak ve zut a. Chapala BookStall pawh a ngai ngaiin a lo la ding vereng bawk: he lehkhabu dwr hi kan hunlai a\ang tawha zirlaiten kan tlawh zut \hina nih bkah hriatrengna chhan ka nei vetlat a. Shillong ka zin apianga tlawhinlehkhabu pakhat tal lei ka inbat angin,David Roy-a ziak A Khasi Rememberedtih ka lei a; a \ha bawk nin ka duh angina informative tawk lo deuh. Hmar chhakram politics sawiho chnga an hming kanlam ve fo \hin: David Roy,Capt.Williamson Sangma, Hoping Stone,Marbaniang Lyngdoh, Nichols Roy tehokha an ngaihsanawm ve hlawm alawm l.

Chapala Book Stall-ah hian kum42 liam ta, kum 1971, November siknieng mawi tak hnuaiah khan K & J Hills-anula hmel\ha, zaidam leh fel (Khasi-Anglo) Rose Mary Lyngdoh, LoretoConvent-a zirlai nen \hianah kan inchharhlauh mai a. Kum 1972 (21st January)-aPrime Minister, Pi Indira Ghandi-in hmarchhak ram swi danglamna, North EastStates Re-Organization (Tripura leh

Meghalaya State puitlinga hlankaina lehMizoram leh Arunachal Pradesh U.T.hmuhna) hun ropui tak Polo Ground-a arawn hawn n kha ka ngai \hin. Khami nikhan nilngin Rose Mary leh a \hiannu,Ammy Sangma leh ka \hianpa, NozadoAngami te nen Polo Ground leh Golf-links-ah te hlim takin hun kan lo hmanghove a. India hmr chhaka tribal hnam hranghlir hlim taka inkawmho kan ni a. Khasiram chanchin leh seven sisters (NE India)chungchngte kan phk twktin kan lothlir tlng ve a ni. Khang hun laia kangaihsan m m, India hmar chhakpolitics-a mi hrng pahnih: A.Z. PhizoAngami leh Laldenga chanchin kan hriatang angte kan sawi tlng a, chumi n chuka hrereng \hin. He Catholic nula, Spang maia vun ngo, Rose Mary hianLaitumkhraha an in nuam takah min sawm\hin angin ka lng fo va. A hnen a\anghian Khasi ram lungngaihna (sorrow ofK & J Hills) an tih phah hial \hin (Rl besakhua kan tih mai), Nongsohnohchanchin pawh thawnthu ngaihnawmtluka sei ka hriat phah nghe nghe a ni.

Kan khawpui fan laiah kir leh ila,Bara Bazr erawhchu a lo la danglam rngrng lo: a zm ngai rengin a la zm a, atwt ngai rengin a la twt a, a \awp ngairengin a la \awp reng bawk.Sa dwr lehthlai dwr thler vlte, thir zawrhna tlar lehSecond hand lane vl te kan nu nen kanhrt kual ruak ruak a; mamawh tenau leiduh kan neihte lei sawk sawkin kanchhuahsan ta vat a. A thlang lawkaMawkhar Christian High School te, EarlHostel te, Robert Hospital te chu kan zu

RNGZO

17

tlawh hman ta lo va, a ngai te tein la awmhlawm tak maw! Mizo Modern HighSchool awmna, Nongrim Hills leh uVnhlupuii (zai thiam lar) leh a u,Vndingliana te nen u Dawla (HCCTDawla) hova kan lo khawsakho tawhnalungtilng tlng, Motinagar han fan ka duhvei nen kan kal hman ta lo bawk.Laitumkhrah, Dhankheti, Malki, GariKhana, Mawlai, Umpling, Jingkieng,Nongthymmai, Alu Kudam, Happy Valleyleh adangte erawh lungln hnem twk tingchuan kan hrt nual.

Tlawh tur ka list znga tel,Shillong khawpui a\anga km 15-a hla,Umiam Lake (Barapani) dl zau leh mawitak kan zu tlawh a, Lum Nehru Park-ahtelngin Orchid Lake Resort vlah thla tekan la a. He dl hi khuanu siam rng nichiah lo, siam chawp (artificial lake) a nia; mahse a hmun rem leh nawm mavngin India rama hmun hmingthangpakhat zin mite tlawh chk a ni ve reng\hin. Hun kan ngah loh avngin UCCerawhchu kan thleng ta lo. Khawpui a\angakm 12-a hla, Elephant Falls kan tlawha. A lui luan thlkna ngaw hnuai hmun dinuam m mah cement concrete kawng\ha tak leilawn zawh thlain tui thianghlimm m, hlauhawm chhinchhiahna thlenglo deuhva tui daiin thlte kan la a kan hlimngei mai. Khawpui chhunga hmunhmingthang pahnih: Lady Hydari Parkleh Wards Lake-te hi zin mite tlawh ngeingei \hin a nih avngin kan tlawh bawk a.Kum 1893-a Assam Chief Commissioner,William Ward-a bul \an, ama hming chawiaWards Lake an tih hi sakawr ke hniak

anga kual a nih avngin, Horse-shoeshape lake an ti bawk. A kam phl vlhi a mawiin a nuam m m a; a khuahnako thlang maiah thei huan BotanicalGarden nuam tak a awm bawk a, chuchuan a vawng dai nuam lehzual hle.Hydari park hi sa huan a ni chiah lo nain,ramsa chi engemawzat: sazuk, sakhi,savawm, zwng, mu chi hrang hrang, savachi hrang hrang tlawhtute hmuh atn andah a, pangpar mawi tak tak hual vel phulhring dup hmun lnna nuam tak lehnaupangte tna inawm hlimna, pipu uainaleh tawlhpahrit nuam tak takte an siambawk. Km 10-a hla, Shillong Peak kantlawh bawk a, he tlng sng a\angaShillong khawpui zau tak han thlir vel chua hmuhnawm ngei mai. Khawthlirna insngah enhlatna/enlenna (Binacular) lianan bun a, chuta \anga han thlir phei chuankhawpui chhunga mihring che velte chu angai ngaiin an hmuh theih a. Barapani,Golf link, PB leh hmun dang dang mitlwnga hmuh phk loh hla tak takte chianga hmuh theih hlawm avangin mit a tlaihle.Tlawh tel ngei tura ka hual:Cherrapunjee, Mawlynnong leh Mairang-te erawhchu kan nun min peihpui tk lohavngin hun dang atn kan khek rih mailo thei ta lo va.

Kumpui sl sawmli zet liam ta,Shillong-a ka sikul kina hmasa ber, DonBosco ka han fang leh chu ka lung a lngngei mai. He hmarchhak ram sikul lianbera kan luh laia tk zna min vil \hintu,American Sp tlangvl, English channelhleih chhuak ngat, football leh infiamnatinreng tuimi, Brother John Stonton-a khan

RNGZO

18

mi mal takin mi ngainain harh (\uan rang)hi mi ti m m \hin a; most energeticand quick boy min ti thlawt nia. Kum1969 July (a n kha ka chiang ta lo)-aAmerica vnsng lawng (Appolo-11),hmanga Amstrong-a te thlaa an inkahkain khan a pindanah a inkalh khum a, zankhuain VOA/BBC te puan chu a lo recordvek a. A tuk zng Study Hall-ah Americavansng zin mi (Astronouts) pathum: NeilAmstrong, Aldrin leh Collins-a ten thlaan han thlen tk chanchin chu chhuangtak leh nuam ti takin a sawi a. Thlaler thlitleh ri vk vk kara Amstronga \awngtape-record-a lo thunte chu minngaihthlaktirin a sawifiah a. Chumi \umabrother Stontona sawi pakhat, a hnu lamdaih pawha Martin Romawia (u bera kanneih) hova kan sawizui fo chu: Americachu lei vanram a ni ber mai a, a ramhruaitute pawh khu he khawvelmihringte tana nu leh pa an ni a tihial mai chu. Mahse, kum 1931 daiha\anga in\an tawh sumdawnna lamachhiatpui Great Depression avangaUS economy a tlak hniam sawtzia a\angachhuiin, mi thiamte chuan kum zabi 21-na chhungin Superpower nihna dinhmunchuan US chu chhuahsan dawnin an loring tawh chu a ni si a.

Kan brother, (California-a M.Sc)chuan khang hun lai pawh khan greatdepression chanchin hre lo tur chu a nilo. Chuti chunga Missionary ve nafam,khati taka mahni ram a ngaih ropuizia khamak ka ti hnuhnawh fo \hin. Super powertur lam chu khawii ram pawh ni dawn se,NASA hna thawh ropui tak avanga thla

(moon) hial an han rah a\anga kum 46zet a liam hnu, vawiin thleng hi chuan USAchu khawvel hnktu, thiltithei ber lehkhawvel chung en a la ni zel rih chu ania. Chuvangin, USA mipuite khuankhawvel tna a pawimawhzia leh anmawhphurhna hre chiangin, ram hruaituan duhtui hle a. An President tur ngat pheichu a thiamna leh finna piahah, an ramdanpui humhim tur leh zalenna kawngahenge a lo tih tawh a, US leh khawvel tneng hmathlir (vision) nge a neih, tihzawng zawngte thlirin, a nun pum an lepsehmasa vek phawt \hin a ni ber a. Chutiangtak meuhva uluk leh duhtuia an thlanchhuah, US President chu leia mipakhat, thiltihtheihna nei sang ber(most powerful man on earth) tih a nihial \hin rng a ni. Khu ram ropui kangaihtuah chnga kum 40 hma lama kanbrother John Stontona sawi kha kahrechhuak leh nawlh \hin a; khawvelmihringte nu leh pa a lo ti hial pawh khaka dem lutuk ta bik lo ve.

India hmarchhaka biak in lian ber,Don Bosco kianga ding, St. Cathedralte, a thlanga Mizo biak in leh adangtebkah, Mizo High School (Happyvalley)-te pawh ka nupui fanaute hihmuhpui ngei ka duh avngin ka fanpuia. Shillong Mizo biak in hi tu khaw khainmin hriatpui lo mah se, neitu rilru ka puve tlat \hin. A chhan chu a hmun laihzawlna hnatlngah thlantui luangin \umhnih ka feh chhuak ve a; Zoramin an fakm m, Assam Chief Minister,B.P.Chaliha 1969-a he biak in an hawntir\umin thingpui ruai fatuan ka tel ve leh

RNGZO

19

bawk. Khami n khan \hian tam tak kachhar a, chhaktiang kwlrwn nula pakhatnen phei chuan kan in en romantic zui tanghe nghe a. Tripura tribal politicstuifinriata ka liluh vng lai, Eighties bulaJampui nula pakhat Shillonga zirlai hnenaka chanchin a lo zawh bk inhriatna kannei tawh lo va. Kha enchimloh nula,Agelten sipisial bik tura an siam luih nimai wm tak, a lam hawi tawhten mit lksawn leh mai nachng an hriat loh khawpaennin theih loh thil nung, |hasensiari khatu \angnmah tak bei tawh ang mawtihtetu khaw hriat lovin ka ngaihtuah fo va.Ani pawn, Rngdikawm tlangval zei lehhawihhawm kha khawi lam lanu berin ngern hmun lnpuiin li khum luahpui tkang maw tihte a suangtuah ru ve fomai thei bawk (tlangval zei lehhawihhawm tih chu a kamchhuak a nimiau va). Chng ang vel mai mai,hnuchhawn tawh thil hlui hailan lehte hinun tihlimtu a ni ve fo, sual lah ni hek lole! Thuhriltu bu dungthulin, vn kawngbosan lo leh slhnu sernung nei lo twkavnglai nun lo chen ve hlak hi rual pawlnaa nih bkah upat hnu lama lungln hnemtu\ha tak a ni wm asin!

Happy Valley (Madanrting pheia)Mizo High School (Higher Secondary nita) chu a lo danglam nasa hle tawh a. Kumtam tak hnua hnglai vel ka han fang lehchu ka lung a lng ngei mai. Happy Valleyhi Bangladesh pian kum, 1971 khankumpui lingleta ka lo khawsak tawhna anih bkah \hian tam tak ka chharna hmuna ni a. Ka sangawi zawnpui leh \hian bul,

mi tlawmngai leh thilphal, Lalhmangaiha(Pu C.Pahlira, Ex-CEM fapa) Aizawl, hunlo taka kum 1981-a mual min liamsan tanen Shillong Mizo zawng zawngte hriathlawh, Mizo High School strike-ah Ringleader a puh kan nih avnga hnawhchhuah hial kan tawhna a ni a. Happyvalley hi khatih laia keini \hian dun tnkha chuan unhappy Valley a ni zawkmah. He hmun hi nulat tlangvl kawngpawha rual ka pawl \anna leh nun kawngtam tak ka chharna hmun a nih avnginka theihnghilh thei lo va; ka ngai m m\hin. Mahse, kum 40 hnua ka han fan lehchuan hmelhriat tumah hmuh tur an awmtawh lo va. Mizo erawh tun hma aiin antam zwkin, Mizo dwr pawh a lo tlar vethliai tawh a, chu chuan min tilawm hle.Happy Valley hi Zofate tn pawha hlimnakwn ni deuh deuh tura ngaihhruihna thukam hnih khat nen Mizo dawrkite chuduhsakna chibai kan hlan nual a, anlawm ve hle hlawmin ka hria.

Tawn hriat thil pakhat han zeh telhram ka duh chu, Jingkieng leilawn hnuailui ka hmuh chng apianga ka tiril la khrfo \hin hi a ni. He luiah hian kum 1971(December) khan hrnghlui zaithiam, PiSiampuii Sailo pasal, Pu Vanlalchhuangaleh a \hianpan zan mut reh tawhah motorchtsualna rpthlk tak twkin a hmunahka-chhawn lohvin an thi ve ve a. Gurkhalipa rawn zualko lo hre hmasatu kan nihavngin ka \hianpa, Lalhmangaiha nenchauh khaw vawt lutuk pawh hre changlovin lung khawkrawk kr kwng thlengvela thuk tuia tla motor chhung a\anga an

RNGZO

20

ruang dai (hlim) theih tawp tak meuhchhuaha kan lo phawrh chhuah mk laiinan lo thleng ta ruih ruih a. Civil Hospitaltualah Mizo tam namn lovin kantlaivarpui hnuin, Motinagar thlan mualahan thln laih a ni a. Heng hun laia ShillongMizo zawng zawng (kohhran tih loh)-inhotu bera kan neih, u Thangkanglova (padangdai tak) khan kan chetzia kha hahpina sawi \hin. Hmangaiha nen kan pahnihchauhva mitthi ruang tui chim png motorchhung a\anga kan lo phawrh chhuak maichu naupanthlk a ti deuh nain, min fakve hle a ni. Hemi \uma fiamthu thiamhmingthang Pu Laldika Sailo lo awm vehlauh chu Prof.T.T.Pachhungan tlaivarhomutchhuak tiharh turin thln kovah nilngafimthu thawha lo pwt vel turin a ruat a;thlnlai e ti lovin, kan nui nilng a ni ber.Pi Siampuii te Aizawl a\anga lo kal mknghah tur a ni si a; thingpui leh a hmeherawh eisen loh an sem reng. Chutah, zandar 8 vela Pi Siampuii lo thlengin \apchunga khaw nge J.D.Mawia te \hian dunchu tia min rawn kuah ruak ruak ta maichu ka zak lutuk hi awm ngaihna hlawl kahre lo; a tuten nge lo hrilh hman tehrengni: Hmangaiha lah chu a lo bibo daih maisi a. Thil \ha lam a ni na vng vngin kapiana hnu lama ka zah ber \um a la ni hialwm e. Thln vur zawha kan hawng chhoHappy Valley-a Pi Nodami inah sikrimeilum i chungin zotui thiang rial novatling fim kiau kan han dwt \an chauh chuka khua a sik ta vak mai a, \hiante buaipuingaiin ka awm chu a ni ve leh ta mai a.Thawmhnaw huh ha ro \hak chungatlaivarpuia zing kwln a\anga zan dar 8hnu lam thlenga thln lai kan nih avngin

ka lo tlin ta lo a ni. Hetiang lam, a hun laiathil tawn hrehawm takte pawh hi nikhawrei hnu chuan thawnthu ngaihnawm a nihve leh fo \hin avngin, tawn hriatngaihnawm tak tak neiten rawn ziak vehlawm se ka ti hle.

Kum 1972 (21st January)-a Statepuitlinga hlan kai, Assam leh Bangladeshritu, Meghalaya hi chhum znna ram (theabode of clouds) tia sawi \hin a ni a. Heram, hnam pathum: Khasi, Jaintia lehGaro-te chnna, Sq.km 22,429-a zauahhian mihring 23,18,822(Mipa:11,76,087)leh Hmeichhia:11,42,735) awmin, sq.km khat zlahmihring 103 an chng a; District 7-ahhetiang hian \hen a ni:

Sl. No. - District hming - DistrictKhawpui - Area(sq.km) - Mihring zat -Shillong a\angin

01 - East Khasi Hills District - Shillong - 2,820 -6,60,923 - 0 km

02 - West Khasi Hills District - Nongstoin - 5,247 -2,96,049 - 66 Km

03 - Ri-Bhoi District - Nongpoh - 2,376 - 1,92,790- 53 Km

04 - Jaintia Hills District - Jowai - 3,819 - 2,99,108- 66 Km

05 - East Garo Hills District - Williamnagar - 2,603- 2,50,582 - 312 Km

06 - Wast Garo Hills District - Tura - 3,715 -5,18,390 - 323 Km

07 - South Garo Hills District - Baghmara - 1,849 -1,00,980 - 445 Km

Total - 22,429 (Area Sq. Km), 23,18,822 (Mihring zat)

RNGZO

21

District khawpui 7-te bk, hmunpawimawh deuh deuh dangte chu Shillonga\anga a hlat zawng nen hngte hi a ni: Anlal ropui leh zalenna sualtu, U Tirot Singhriatrengna Lungphun awmna leh kum1904-a Khasi ram harhna lo thlen \anna,Mairang km.44-te, Sohra (Cherrapunjeeleh Mawsynram) km 56-te, khaw fai-Mawlynnong km 90-te, lei chhung a\angatui lum lo irh chhuahna (hot water springsof sulphur) hmun, Jakrem km 64-te,Dawki km-95 te. Bangladesh ram depaawm, Mawlynnong thingtlang khaw tetakt, chhungkaw 82 chauh awmna hi,Discover India magazine-in kum 2003khan Asia khawmualpuia khaw thianghlimberah a puang a. He khuaa chngte hi anvaiin ziak leh chhiar thiam (100 percentliterate) niin an lungrual hle a. An khuaahhian Polythene leh plastic lam chi hmankhap a niin, environment humhalh thu-ahpawh hma an la nasain kum tin fur laiinthing phun rnpui an nei \hin. A lohmingthan tk hnu hian ram chhung lehram pawn a\anga tlawhtu an ngah tk mavngin, mikhual thlenna, Hotel leh Guesthouse-te chu an harsatna ber a ni ta hial ani.

Khasi te hian keini, Mizote aiinChanchin |ha (Gospel) an dawng hmasaa, kohhran harhna pawh 1904-a Mairang-a thleng chu 1906 khan Zoram a lo thlengve kha a ni a. Zirna leh politic-ah te pawhkeini aiin an hma zawk a; mahse hnamveina rilru (Nationalism)-ah erawh an ngrchuai hle thung: an khawpui ber, Shillongchu hnam dangte chm pil \p a nih hnuleh engkim mai a harsat hnuin an harh vechauh niin a lang. Ka Khasi \hianpa,

Hedingson Kharlukhi (Student Unionhotute zinga mi \hin) kha a chin ka hrepha tawh lova, han intawng leh hlauh ilachuan tihian thu ka rawn ngei ang, ILP hinon-tribal-te danna a nih avngin, hmuhtum tak taka an demand chuan Meghalayaram chhunga tribal in leh lo neia lo khawsanghet tawhte chu do lovin, lam \angahsiam zawk tur a ni. N.E. States Re-organisation Act-1972 kha ngun taka zirin,Indegenous rights over the land andproperties chak taka kengkawhin PeacefulAgitation (Gandhi pattern of movement)hmanga sorkar tih flop chu an tih tur a ni.Tharum tel lova sorkar tih chiai hi inbiaknadawhkan (negotiating table) thlentirtuchauh ni lovin, inremna zawnga inbiakhunah chakna neih a ngai \hin tihte hi kathurawn duh chu a ni.

Kumpinu (British) khan kum 1833-a Khasi & Jaintia Hills a awp a\angaShillong khawpui hi Spho \hutchilh a nia. Aizawl khawpui chu kum 57 (1890-1947) chhung chauh an \hutchilh laiin,Shillong khawpui chu (1833-1947) kum114 chhung zeta rei (Mizorama an awmchhung lt hnih chiah) an \hutchilh a.Chuvngin, he khawpui hi (a ram boruakina zir piahah) Spho kuthnu avnga mawileh nuam a ni ber a. A ram neitu, Khasi-tepawh khi keini Mizote aia nasa taka Spngaisng zawk an ni a; Mizote ai chuan amimir khian Sap\awng pawh an thiaminan hmang tlanglawn zawk a ni. Mizo kamtleu hoten Khasi bakthak an tihte hi kanthiampuipa, Zikpuii pa chuan engati ngean bak no lam kan hmuh theih loh a tithung. An bak no lam chu, rimawi

RNGZO

22

khawvela an advance zia te, anthianghlimzia te, an hnam incheina anzahpui lohzia te hi a ni thei ang. Indiaindependent a\anga Assam khawpui ber(State Capital) ni \hin, kum 1972 a\angaMeghalaya State Capital ni ve leh ta,Shillong khawpui rawn indin dn hi makdeuhvin an sawi nia. Shillong a\anga km15-a hla khaw te tak t, Misi khuaahhmeichhe thianghlim (virgin lady) Lir-ichuan mipa naupang thiin a hring a, ahmingah Shyllong tih sain a in bulhuanah a phm a. Chu naupang thi phumtawh chu tlangval lian leh hmel\ha taka lonung lehin, a nu hnenah chuan, ka nu, ifapa thia i phm kha ka lo nung leh a nihhi, khawpui ka din ang a, chutah chuandemocracy rorlna ka din dawn a ni,engmah hlau suh la, ka awmpui ang che..tiin a nu chu a rawn hnm a. Chu tlangvlchuan ama hming chawiin Shillong hi adin ta a ni, tiin. Historian-te erawh chuan,Shyllong-a thawnthu chu phuahchawp mainiin an ngai thung. He hmeichhe lalnakhawpui (city of matriarchal) hi din a nihhma daih a\angin Shillong peak hi a loawm tawh niin an sawi a; mahse tun thlengpawn Khasi historian-te chuan hekhawpui rawn pian \an dan hi an la sawichiang thei tlat lo hi mak tak a ni.

Chu lam chu eng pawh ni ta maimai se, Shillong khawpuiin Zofate thinlunga luah thkzia hi ka ngaihtuah neuh neuhva. Mizo biak in 3 (Baptist house chapeltiamin) leh Mizo Sikul 2 leh Group YMAawmna, he khawpui hi kum tam tak liamt a\ang tawha Zofa, a hmei a pa tam

takten thiam-finna fiara tui dwta mihlawhtling tak tak an nih theihna bul a nia. Zofate khawvel tukverha min dahtirtu,kan mi thiam hmasa zawng zawng deuhthaw kha Shillong pm chhuak an ni a.Chng mite thu leh hla chu vawiin thlengaan Zofate tual lnna hmun tina kan nunhruaitu, literature hlu ber ber a la ni cheu.Chutih rualin, mi tam tak dangten nunkawng an zawh sual avnga zahna lehmualphona nen beidawng leh inchhira anchhuahsan hmun a ni bawk. Mizohmeichhe MA hmasa ber, nula hmel\ha,zei leh lehkha thiam thei hmingthang,Rokimin kum 1960-a M.A a pass-na,Shillong hi seven sister \halaite inelna lehhml lanna a ni a. He hmun hi Zoramkhawvela unau inhai tawhte lm ang ltainkuahkhawmna inpui a niin, hnaminsuihkhawmna kawngah pawh Mizorammuhil kai harhtu a ni. Pi leh Pute a\angakan ram ni si lo, Zofaten kan khawpuipakhat ang maia kan ngaih, Shillong-ahian Mizote hi tam lama a palina (Khasi-Bengali-Gurkhali-Mizo) kan niin ka mizawhten min hrilh a. Keini aia tamGurkhali-te ai chuan nasa takin kan lrzawk niin an sawi thung. He chhum znnaram, koh duat nana Switzerland of theeast an tih \hin, MZP, MSU leh |halfavangKt te pianna, Mizo literature hlu leh ropuitak tak hring chhuaktu, Shillong khawpuihi ka ngai bng thei lo va; ka mitthlaahhian thmral lovin a chm reng \hin. Rilruasawi tur la inkhachhuan tup chungin hemikum, sikni ni ng mawi tak, pwltlk thlani 21 zanlai dr 12 rk dwnin ka laptopchu ka chhn ta riai riai a____________________________

RNGZO

23

Zing kawl ng hril bawhar pau e zl lai bn nn,Silhpuan belin khur \huam zawh e, siktui thlin;Faisa mah hian dap thar ngai e, hmehrua ilo,Loram chhuah \ul, hlawhfa chang rih, rual bn hlel lo,Chhuanchaw lo t, loram rorel hmanhlel mah hian,|ampui tuihang repsa hneha sp mathlawnin.

Thangvan tualzawl chhumin lo vl, turni lo ngui,Losul lam kawng muangten kan chhui, fur khua iaiin;Phei lai lngin zukmi lo fawm, tho lng twnin,Chhimthli lo thleng, hliappui tawng lo, hawktui kan pawm,Chhawl ang uai hnu kan dai thlawhpui, lung muang lovin,Nilen herin, ip ruak pua-in rn dai kan lut.

Chhemmei bela ei fak rl lai lo hrng khuangruah,Zarhliap a hming, chhuatpui rem zawl khuahtui iang zo;Laikhum hruta pawnpui silhlai lairil lo phng,Virthlipui lng tawnah chham ang zl tlawm ro pai lo run;Sukpuan dungthl dawl ang kan zawr, Mahse KhuanunZahngaih rlin sial ang hawngtir hran(g) na chhimthli.

Zankhua reiah mahten suangtuah ram thar ka din,Zai khat zawhin, Zonun parzu dawt za zelin,Hmasak tur hria, dikna chawi mi lo chang ila,Hmakhua dawn mi, \hulh mai ngai lo nunchan hmangin,Ral ang d lai zelthel, dawn tawi, humsual dai te,Raltiang kaia Zamtlang par rim kan chhuah hun tur .

PARAWL LUNGKHAM Saidingliana Sailo Behliangchhip

RNGZO

24

MIZO SAKHUA BRITISH HUN HMA C. Laitanga

Thlahtute kha Sakhaw mi tak an nia, Sakhaw thilah an ulukin an fimkhur mm a ni. An Pathian chu pahnih an ni a,chungte chu: SA leh KHUA an ni. SAchu a pa a ni a, siamtu mihring leh thildangsiamtu a ni a, KHUA , chu a nu a ni a,Pathian nu an ti bawk a, vengtu lehhumhimtu, malsawmtu ngilnei tak a ni a,chuvangin a hmingah pawh KHUA NU ,an ti a ni.

Pathian chu vanah awmin an ring a,van dumpawl zau tak khi Pathian chhuat ani an ti. Khuanu chuan a chhuat abawkkhupin a chhuat awng a\ang chuankhawvel hi a thlir reng a, mi\ha nuntluangte chu mal a sawm \hin a, mi nunrawng lehawmdan \ha lote chuan malsawmna andawng \hin lo, an ti \hin. Ngun taka pi lehpute nun kha kan thlir chuan a thianghlima Pathian duh loh zawng tih an duh ngailo. Dik tak chuan ramsate, rannungte anmamawh emaw an tana hnawksak an nihloh chuan an that mai mai duh lova, an eiduh chi ramsa pawh rawng takin an sawisangailo.

Mihring ngat phei chu an zah mm \hin a, mahse an raldote leh an hmelmate chu diriam tak pawhin an che ve bawka, mahse, chuti chung pawhin Pathianmitmei chu an veng m m \hin a ni.Chhungkua in Sakhua an hman \an danchu hetiang hi a ni. Fapa upa berin nupuineih a, fanu fapate alo neih tawh chuan

indang tur/inhrang chang tura ngaih a nia. Pa berin a fapa upa ber chu inhrangchang a anmahni hming a sakhua nei tura a tih chuan, fapa in zawm a ngai a ni.Tichuan, an in tur te buatsaihinthlawhhma hrang an nei nghal \hin.Amaherawh chu an bil a sakhua siamtur chuan Sakung phun a ngai a, chuchuan vawkpa stnghak a hmang tur ani. Inhrangah awmin vawk an vulh a,vawkpa stnghak an neih hunah Sakungchu buatsaih theih chauh a ni.

Fapa inhrang chang chuan vawkpahnih pathum pawh a vulh thei a, avawk zinga a pa lian ber chu vawkpastnghak chu a ni mai. Chutianga aninpeih tawh chuan favang awlln laiemaw \hal awlln lai hun enin Sakungphun chu buatsaih a ni \hin. Hemi ti turchuan z ngan engemaw zt te,thingtuah tur ruai siamna turte, buh lehbal neih ve emaw a ngai \hin. Fapainhrang chang nazawngin Sakung anphun thei mai \hin lo. Mizo Sakhaw thiltih reng reng hi mi chhumchhia zawktehraitlaina (Charity) lam hi a ni deuh veka ni. Chuvangin, miin sakhaw thil ahman dawn chuan nula tlangval lehkhawtlang an lawm thei m m a ni.Tichuan, Sakung hmang tura engkimpeih a nih tawh chuan, Vawkpa Stnghakchu tu fa hoin an man a, a ke hnung laman \awn kawp a, a ke hmalam an mut a,Sakhaw biakna ran talh reng reng chuarsi lan hma chuan khawih thiang lo a

RNGZO

25

nih avangin Sadawt lo kal hma chuan leika-ah chuan an lo mut reng mai a ni. Hetiangaarsi lan nghah hi Lusei Sakhua bik thilah ani a, hnamdang tihdan chipchiarin ka hrevaklo.

Khua te a lo tlai a, arsi te a lo lanchuan Puithiam (Lusei Sadawt) chu a lokal a, haitein zu a keng a, zu chu hmuaminvawk chu a phuh sang sang a, hetiang hiana han chham ta a-

Sa-in aw ka Sahrial lo chhang ang cheSakunga tho in ka Sahrial lo chhang angche,Thlan chhaka thoin ka Sahrial lo chhangang che,Thlan thlanga thoin ka Sahrial lochhang ang che,

Khawlai a thoin..... Chhuat phova thoin..

Kawtpui thoin ...... Chhuatchet a thoin...

Leirut a thoin........... Muallian a thoin.....

Laithawia thoin...... Lenpuia thoin..........

Thawhhmuna thoin... Muchhipa thoin....

Bualchhuma thoin.... Mulene thoin........

Chhumchih a thoin... Fuanthara thoin...

Zinglaia thoin........

Heng zawng zawng hi a sawi zawhchuan Sadawt chuan raw chang bu sui

zumin vawk zakdawh dinglamah chuana vit vak a, vawk chu a thi ta a ni. Hemihnuah hi chuan tufahoin sa chu ansawngbawl zui ta a ni. Vawk lu chu asawngbawl dan tur anga an tih hnu chuankawmchar Sut-ah khanchhuk achhuangin an \awnbet ta \hin a ni. Hetiaan tih \hin avangin a ni Vawkpa Stnghakan tih \hin ni.

Vawkpa chungchng puithiamin azawh chuan a neitute thlahual tih leh angai a, Ar hluingo hman tur a ni. Ar chu ake pahnih leh a thla pahnih humkawpinpuithiam chuan a then a, a zu hmuamchuan a phuh sang sang a, hetiang hian achham ta a ni-

Hual ang aw, Rokunga (hmingphuahchawp) thla hual ang aw,

Fanu chawiin hual ang aw, fapachawiin hual ang aw,

Khumpui lumin hual ang aw,Tappui lumin hual ang aw,

Nipui dam chen hual ang aw,Thlapui dam chen hual ang aw,

Tumvuaiin hual ang aw, Haitarin hual ang aw,

Pareng chulin hual ang aw,Zawhza zovin hual ang aw,

E...ka chham \helh lo chhangang che, ka lawh \helh lo chhang angche.... a sawi zawh ah ar chu a talha.Sakung phuna vawk chu ruai a siaminkhawtlangin an ei a, zu pawh nganengemaw zat chu an sem ral ang, chutiangchuan khawtlang tan puar leh fnna anbuatsaih a, a neitu ten nithum chhung anserh a, ..... leh mitthi in tlawh phal a ni lo.

RNGZO

26

Tichuan, a neitu chhung chuan anbilin sakhua an lo nei ve ta a, tichuan hnaan thawh theih a sial leh vawk vulh a anhmuingil chuan Chawnfang vawkin ahmang ang a, vawk bawkin a chawng anga, chumi hnu ah Sedawi a chhun ang, ansawngbawl dan chipchiar sawilo mai ila,Sedawi zawh ah Sekhuang Sial puitlingina hmang leh ang. Chutah khuang a chawithei tawh ang. Ti hian chuan pialral a thlengzan thei. Mahse, pialral hi nu leh pa chauhchan tur a ni, chuvangin Sakung siamamahni \anghma a kal chu fapa tam takinan duh fo. Mizo pain a duhthusam santheih ber chu ZAU DAWH a ni. Hei hikhuangchawi kalkawnga a ni. Sial lehVawk leh ran dangte pawh a tam thei angan hmang tawh a, khawtlang mipui taninhnangfk tling tak meuh a ni tawh. Papawk deuh te chuan an thlawhlai mualkhat tawp te ZUVA ei atan an pe tawp\hin. Hei hian Mizo Pi Pute sakhawkalkawng hi mite chunga \hat tih hian akhaikhawm awm e.

Sawi tawh angin Pipute sakhuaah hianramhuai lam hi a tello hrim hrim a, ramhuaichu tina tu, natna siamtu ni a an hriatavangin bawlpu ruaiin an hnenah thil hlanan nei \hin. Hetiang an tih hi chu, tunlaiah

kan pum a lo na thut a, a tihdam dan thiamDoctor kan pan a, a nin eitur min lo chawha kan ei ang chauh hi a ni, thih hnuathlarau chan \hatna tur engmah a awm lo.Chuvangin ramhuai lam hnena thil tih rengreng hi sakhaw lam thil a awm lo. Thilpakhat chiang vak lova piputen an lo hriatchu, vanah hian SA leh KHUA bk hieng eng emaw thil ti ve thei chu awmwma hriatna a awm. Vanhrika tih ringawtte hi, kelin no a dam thei lova, Vanhrikabe rawn turin a kal a, mau te, hnahthial,di leh png te pawhin thu an thawn ve a.Kel chuan Vanhrika hnenah a han sawi a,ama fa damna tur a lo hrilh bakah,mamawh thawn tute mamawh chu \hatakin a tih puitlin sak. Pathian chu a nideuh silo. Vanchung nula te pawh vanlammi anni. Pathiante fa ni wm pawhin ansawi lem lo. Hetiang hian fel fekfawk aengkim tih chu a nilo deuh chuan a lang.

[He Article MIZO SAKHUA tih ziaktu Pu C.Laitanga hi Mizoram sorkar a Art & Culture Dept.a Joint Director a pension, Mizo culture lamadaihriat ngah leh miril, rawntling a ni. Tunah hianama in Hunthar vengah a nupui fanau leh a tu tenen an cheng mk a, Kohhran ah pawhrawngbawltu (Tual Upa) a ni.]_________________________

> Nun awmzia tak tak hre tur chuan thih thlang zawktu dinhmuna din a ngai ani. - Alexander Dumas

> I tawm leh theih loh tur khawpa nasa in i ban phar suh. Seumas Macmanus

> I phelh theih reng chu tanchhum ngai suh. Joseph Joubert

RNGZO

27

KELKANG LAM HAWI ANG AW Lalthangvunga Vaisam

Zoram khawvel a khaw lian ber hia hming na na na chu kan hre vek awm e.Khawlian leh ropui ni silo, lar si, hmunlaili leh rem ni si lo, mi zawng zawng deuhthaw kal chkna a ni tlat. Lehkhabu ansiam a, chanchinbu hrang hrangah an ziakkr ngiai nguai a, a thlarau lo lam pawhziah tham f a awm thei ang.

A KHAW NEITU TE:- Sailo lalropui tak Vanhnuailiana Sailo chuan an leido sukte, pawi leh dawn te nen a harsatnaawmlo tur leh buai thulh a ban phar turZahau Lal fapa Nikuala, pasal\ha leh rintlktak chu mualkil Upa atan a sawm a, a nihian a fapa Liannawla Lal nan Kelkang hia sat a, tichuan Kelkang chu Zahau lalnakhua leh tui a lo ni ta ani.

HARHNA:- He Zahau Lal lalnakhua ah hian harhna hi kum 1937, 1965,1974, 1982, 1992 ah te a lo thleng tawh a,kum 1937 a mi hi HLIMPUI an tih chu ani. Vawi duailo harhna lo chang tawh annih avangin kum 2013 a\anga vawiin thlenga harhna awm mk pawh hi Kelkangahchuan a zia danglam mahse, mipui zingahchuan a mikhual lo hle ang. Harhna hianKohhran a ti chak a, a ti huaisen a, a tiphurin a ti harh a, thawhlawm nasa takin ati pung a, kohhran a ti hmasawn nasa \hinhle. A hrethiamlo hnenah sawifiah a harina hrethiam hnenah chuan sawifiah a ngailo

thung. Penticost ni a\angin vawiinthlengin hrethiam leh hrethiamlo kan laawm zel zawng a nih hi.

KHAWIAH NGE A AWM? :-Aizawl chhim chhak lamah k.m-214 laiahla ah a awm, Champhai kawngahchhovin Keifangah tk\huan ei a nitlangpui a, Champhai/Mualkawiah orderin zanriah hma deuhvah eiin, Kelkang chuen laiin a thlen theih a, thlenin a zanriaheiloh leh inbual loh hi tihdan tlangpui ani, zantin Biakinah Pathian biak inkhawma awm a, tel ziah theih a \ha in ahlwkthlk hle, Reception counter,Biakin kawtah i in report rualin a tklamah GUIDE i mamawh leh mamawhloh i in report nghal anga, i mamawhchuan zing dr 10:00 ah Hmunthianghlimah hunserh hmang turin i kal anga, Guidehruaina zlin Peniel, Paradise, Moria,Gilead sawntlung, Gethsemani leh Gilgalah te hun i hman hnu ah chawhnu dar3:00 velah chuan i thlenin lamah haw inzan lam inkhawm i hmang leh ang a, atk lamah chuan i haw leh mai dawn nia,tin, thlenin ah mikhual dk a awm loh a\ha, a \ul ang angin eirawngbawl,awmhmun cht leh hnathawh tur awmapiang thawhte hrehloh nise, tin,chamchhung tla tur buhfai leh chawhmehemaw a leina tur thlenin te pk hi tihdantlngpui a ni.

RNGZO

28

A RAM LEILUNG:-Chhuahchhawng mual rem takah a tlnghi a awm a, han hawi mai chuan Myanmar(Burma) ram a lang ut mai a, Hmarchhaklamah Champhai khawpui leh eng tlngtlng emaw a awm a, chhim lamah tlngsang pui pui, Lurh tlng, Tan tlng lehZokhaw eng eng emaw a awm nual a, hawivel nuam tak a ni. An thlawhhma ramleilung hi lei sen deuh a ni a, thlai, buh lehvaimim, vaihlo leh sawhthing te a \ha duhlutuk lova, grape te pawh lei\ha nen a \anloh chuan ei a tling vaklo, khawthlang lamangin mau a awm ve lova, an rammawngkilah chauh lo chuan a chin a anchin tlem chu a awm, ramhnuai zawngzawng chu thingtuai leh bawn a ni deuhvek a, a thing tam ber chu FAH, THIL,HLAI leh KHIANGZO te a ni a, hniamtete an ni tlangpui a, thing lianchi chu tlem azawng a awm ve chauh a ni.

HRINGLANG TLANG:- Kan piputen mithi khaw kawng a Hringlang tlngan tih kha hmun hnih lai alo awm nia.Pakhat zawk chu Mualkawi ramah a niaa, Mualkawi ho hian sawrkarah sum tehmu in kawngpui te an lai tlang a, kum 10vel lai kaltaah khan an lo buaipui tawh nghenghe a, tlawhtu erawh an nei vak awmlove, tin, a pahnihna chu Kelkang khawchhuahlama an thlawhhma ramah a ni ngeiang, km 2 vel leka hlaah, buh chhun vumang maiin a lo vm thr mai a, hmuh hmaihrual a nilo, a chhp chu, zokhaw khelmualtiat dawn in a zawl cham durh mai a, helaia\ang hian a ni ang chu khawvel

an thlir a an lung a leng em em e, anloh tih ni. An ni kelkang khua te hi chuanhe Hringlang Tlng hi an chei lm lova,an hauh bur lemlo. Hemi chhuah lamahhian pialtlp thui tak leh hlaipui a awm a,Mithi te chu an tleng thla zawt zawt a, a\henin rahbi te an lo tuk a, chngte chuhmuh tur ala awm a, a bul lawk chuHruaikawn khua, hmna \awngtai damthei Upa Tawka te khua leh Rihdil alo nia, he Kelkang ram Hringlang Tlng hi chua nih hmel zawkin a lang a. Mahse,sawrkar Department lam chuan aengamah hi Hringlang Tlngah an pawmlo chhuah lam an thlawhhma ramahZokhawthar leh Rihdil te hi Mualkawia\angin Km 20 leka hl a ni a, Kelkangkal tan tlawh mai theih a ni, nang pawh ikal ve dawn lawm ni..?

Kelkang harhna chhimtute September2014 a\anga 17.9.2015 thleng anchhinchhiah zat chu:-

1. 17.9.15 ni a mikhual haw zt - 1212. -do- ni a mikhual cham zt

- 5873. -do- ni a mikhual thengthar zt - 3874. -do- ni a mikhual awm mk

- 9745. India ram pawn mi kal zt - 3256. Mizoram state pawn kal tawh zt - 22297. Khaw hrang hrang, khaw kal zt - 4298. Kal tawh zawng zawng zt - 231963____________________________

RNGZO

29

TRIPURA RAMA ZO (KUKI) CHANCHIN HC Ngurdawla Aizawl

chhunzawmna

HNAM BIL BIK CHANCHINTLANGPUITE

MOLSOM(MUAL|HUAM) :-An ni hian Khurpuitlabung/Sinlungchhuak niin an insawi. An hnam hming lopian dan chu- Mual dung pahnih awm\hiang a awm an nih vangin Mual\huamtih an ni a, hei hi an hming hmasa zawk anih a rinawm. Achhan chu khawchhaklama an Zo(Kuki)pui ten an hriat dan anihavangin. Tin, Molsom ti a an inkohnachhan leh chu tlng pakhat mualsawmin a do na-ah khua an nei a, chuta awmtechu Molsom an ti ta a ni tiin an sawibawk. Hemi an khaw hmun hlui hiBangladesh ah awm ni in GunadharChorai chuan a sawi.

An thlangtlak dan chu Khurpuitlabung a\angin Rihlipui bulaRihsirtlngah, khawlek khua-ah, chuta\angin Sinzawl(Manipur)ah,Phaiphengzawlah, chumi hnu in RihliChamphai ah an chho leh a ni. Heta anawm lai hian Awmhro(Darlong inti ta)nen an indo a, an dr an chhuhsak in ansawi. Chumi hnu in Tuichang luiah te,Mat luiah te chhukthla zelin, tuna Tripuraram hi an lut ta a, awmhmun an bengbela, Kirat lalram kha an din ta niin an insawi.

Kirat tih awmzia chu Victory tihna ani. An rl do an hneh hian lawmman annei \hin a, tichuan mipuite chu Kirat tiinan au rual \hin. Chumi chu hria in Tiperahho khan Kirat mite an tia, an ram pawhKirat ram an ti ta zel a ni.

Hetih hun hi kum 1000 AD hmalammah kha ni tur ah an ngai. An ramkhawpui(Capital) hming chuChhimbulnagar a ni. Kum 1153 AD ahkawrvai lal nen an indo \umin an lalbeng an sahthlaksak a, chumi khua chukawrna bul(vai beng sahthlakna) tih a nireng \hin a. tunah chuan Chatakram tiha ni tawh (by Bhogul Bitta Adussi).

An thlang lawka vai lal (Tiperahlal) chuan fapa pathum a nei a, a fapa teber chu a thlaktu turin a ruat a, a u techuan itsikin thah an tum ani tih Lalpachuan a hriatin, Kirat Lal hnenahhumhimna lo pe turin a ngen a. Kirat lalchuan a lo remti mai a. Chuveleh Tiperahlal fapa chu zanah sipai tam tak hruaiinKiratramah chuan a chhova, awmhmuna han khuar a. tichuan hun a lo rei deuha, Tiperah lal fapa chuan Kirat lal techak lohzia chu hriain a bei thut a, ahneh ta a. an lal te chu an bn te a tansaka, Kirat mipuite chu an pem darh chiama, an ram chu Tiperah kutah a tlu lut taa ni.

RNGZO

30

Tichuan Molsom (Mual\huam) hochuan tuna Mizorama Buarpui hmunahkhian khua an din \ha leh a. Buarpui a anawm lai hian buh leh balah an hmuingilinan hausa hle in an insawi. Buarpui hmingawmzia pawh hi malsawmna tihna a ni.Buarpui a an awm laia an hming lar deuhtechu- Buara te, Kapzanga te, Awmlaipuiite an ni. An hming hi a la zo hming hle ani. Vantawngkhawhthla hming put chhanVantawnga pawh Mual\huam hnam niasawi a ni leh zel a, chungte pawh chuBuarpui a awmlai hun bawk a ni thei ang.Tunah chuan Bengali hming deuh vek anpu tawh. Tiperah Rng hnena an chhiahchhunna receipt an la kawl \hat ah chuan,chhiah petu hming chu vai hming niin apa hming chu Zo hming dik tak a la ni.Chumi a\anga an chht let in kum za zetchu vai hming an lo pu hlawm tawh tih anhre thei ta a ni.

Buarpuia an awm lai hian MaharajaDhamikya khan General Raikachak Reanga tir a, a han man leh vek a, Demagiri ah achhukpui a, Chittagong Hill Tract ahReang ho awmna-ah an khawsa ve ta a.Hemi hun hi a kum dik tak an sawi theilova, 1425AD-1435 AD chu ni ngeiin anring. Tichuan rei tak an va awm hnu inSabroom bial a Sinlung tlngah teThangchung khua(Feny lui chhak) ah te,Chhatagram phai ah te, chuta \angin hmarlam an pan a, zawi zawiin tuna an awmnahi an thleng phei ta a ni. An hotu pakhatJoytingir-a ho erawh chuan Lungthing,Laimantlangdam an pan a, an lo kir leh talo in an sawi.

Tiperah Rng khanMolsom(Mual\huam) kha tih chimit tumang hrimin an tlangvalte chu ralhmatawngah a dah \hin a, an thi \euh \euh mai a ni.Kum 1444 AD ah Sultan Khan anDharmanagar a rn \um pawhin Molsom(Mual\huam) ho n khat a mipa pathumawmna a\angin pahnih zel raldo tura phutchhuah an ni a. Hemi \um hian mi singkhatan thi a ni. Kum 1857 ah Magh lehPortugese hovin Udaipur an rn \umpawhin Molsom (Mual\huam) tlangvalsinghnih an thi. Arkanese (Mogh) indovawi-2na ah pawh Molsom (Mual\huam)tlangval ho chu lawnglng za-a chuang ineitur nei lova raldo tura tirh an ni a. Chumi\uma kal te chu pakhat mah an lo kir lehlova, an chanchin hriatna pawh a awmzui lo. (by Kailash Chandra Singh 1851)

Hetiang khawp hian tihduhdahnaleh hnuaichhiahna an lo tuar vangte pawha ni ange, vawiin thleng hian Debbarmangaihsanna leh chung enna an la nei lianem em a ni.

Tiperah Rng Bijoy Manikya(1532-63AD) hunlai daih tawh ah pawh Halamho chu Rng laka hel lo tura thu tiamtiran ni tawh reng a ni. Chuvangin andinhmun hriatchian chuan an thiam awmkhawp mai.

Molsom (Mual\huam) ho hiTiperah Rng khan Nangni zawng fa in nia lehkha zir pawh a ngai lo a loti a ni ang. Chungte avang chu a ni maithei zirna lamah an hnufm rei hle

RNGZO

31

(Rev.Lal\huama). Amaherawhchu tunahchuan an changkang ve ta hle a, mithiampawh an chhuak mek reng a ni. BCM(Kohhran) in Gongrai khua-a St.JamesHigh School a din pawh an \angkaipuihle a ni.

Molsom (Mual\huam) ho hiTripura ah hian an kumhlun hle a ni tihtilangtu pakhat chu, an khaw lian berBijoynondi khua khu kum 1640 vel a dintawh a ni tih an sawi thei. An hnam hi anawm darhsarh a, Tripura ram district tinahhian awmlohna an nei awm lo ve. Tunaan tam na ber chu South Tripura,Sipahijala leh West Tripura district ah tean ni. An hnam hi an kumhlun hle a, mahsean pung lo. A chhan niawm chu kan sawitak ang khan indona-ah mipa te an thi nasaa, tin nupui/pasal inneih pawlh avanginDebbarma(Tiperah) ah hian an ral nasabawk in an insawi. Tunah hian Tripurapumah hian singkhat chu awmin an inhria.

KAIPENG: A hming awmzia chukal-png tihna a ni. An hming put chhanerawh sawi dan a inang vek lo. Annihopawh hian Khurpuitlabung / Sinlungchhuak an inti. Molsom ho nen hian hnaminhnaivai tak an ni. Molsom (Mual\huam)ho sawi dan chuan a ruala thlang tla hovek an ni a, Tuivawmnu (Kalidan) an thlenhnu a in\hen darh chauh niin an insawi.Heng hi a dik a rinawmna chu Kirat Lalram dintu te niin an inswi ve ve a ni. Kirattih pawh an \awng niin an sawi ve bawk.Kaipeng upa ho te chuan Khurpuitlabung(Sinlung) an chhuahsan hnua kal hmasa

pawl, thingmuk thel tu te kha niin aninsawi.

Rihdil bulah khian khua neiin an loawm tawh a. Rihdil kiangah thingpakhat Theibe hi a awm a, a par tlachu van miten an rawn chhar \hin a.tin, a rah chu chhunah nisa ah kanphova, chu chu zan ah inchhnga kandah chuan a ng em em mai a,khawnvar angin kan hmang \hin a nian ti.

An thlang tlk dan chu:Khurpuitlabung (Sinlung) a\anga an lochhuah khan Lungsirkharzawl (Burma) ahan lo lut a. Chuta \ang chuan tunaMizoram nita hi an rawn pal tlang a,Bangladesh ram Comila-ah khuan an awma. Tichuan zawi zawi in Tripura hi rawnlut ta niin an insawi. An thlang tlak laia anlalte chu- Dawingawrpa te, Liandanga te,Turangpuia te an ni an ti. An lal hming tehi an zo hming hle a, mahse tunah chuanMolsom ho ang bawkin Bengali hmingan pu vek tawh a, amaherawhchu\hangthar ho hian zo hming an pu \an lehmk a ni.

Tuna an awm tamna ber chu Tuiduleh Dawnlekha ah te leilet hmun \ha takneiin an awm a, an chheh vel tlng ramaawm tawk an awm bawk. Dumburtuikhuahin an ram a chim chhiat nasatavangin mi tam tak chu an pem darhchiam bawk a, mi \henkhat chu Mizoramleh Mizoram dep langkaih dungahte anawm. An zingah mithiam fel tak tak an

RNGZO

32

an chhuak mek a ni. Mizoram PresbyterianKohhran in Tuidu khua-ah hian HighSchool \ha tak an dinsak a, hei hi an hnamzirna lama chherchhuaktu pawimawh taka ni. Kaipeng ho pawh an tam lova,Tripura ah hian mihring sangriat chu awmngeiin an inhria.

RANGLONG (LANGRONG) :Langrong tih hi an hming hmasa niawmtak a ni. A chhan chu khawchhak lama Zo(Kuki), an unaupui te hian Langrong tivekin an sawi \hin. Chorai lam sawi danchuan Langrong leh Chorai chu unauawmho an ni a. Amaherawhchu Tuiruangkam Maipuan Ringsen khua a an awmlaiin, mi engemaw zat chu Tuiruang kamahRuanglang khuaah an awm a. Chunghochu Langrong tih hming an put a a nihavnga Langrong ho tihna a ni. Tin,Ranglong tia an inkoh lehna chhan chuNaga naupang an thahsak avangin, Nagarl an hlauva, Syhlet thleng rawkin antlanchhia a. Chutah chuan Tiperah Rengan zuk bl a. Tiperah Reng chuan ,Engein duh ber? tiin a lo zawt a, anni chuanChem tiin an chhang a. Tichuan chemchu a lo pe ta \euh mai a. Tichuan an lawmlutuk chuan, Tunah chuan rl pawh kando thei tawh a, lo pawh kan vt thei tawha, Ranglong kan nih tak hi an ti a. Chumiawmzia chu khuhna hawng emawtuamtu hawng tihna a ni. An chem dawnpawh chu tun thleng hian an la kawl \ha ani.

An thlang tlak dan hi sawidan inangloa awm nual. Tunlaiin an mithiam \henkhatchuan Mizoram hi paltlang lova Manipur

leh Assam paltlanga Tripura hi lut niainngai pawl an awm. Kan pipu te thlangtla kha Burma a\ang khian an kal darhnasa rng a. Chuvangin an pemkual danhi chhui pawh a awlsam lo a ni. |henkhatin chhim lam an pan a, an kual an kual a,Bangladesh thleng thla pawl an awm a,\henkhat Manipur a chhuk thla a, Assamlamah te, Nagaland lam daih a \ai darhpawl an awm a. Tin, Manipur a\angaMizoram a rawn inher kual leh a, Tripuralut pawl an awm bawk. |henkhat chuChin Hill leh Mizoram paltlang aBangladesh leh Tripura lut pawl an awmlaiin Mizoram a\anga inher phei leh pawlan awm bawk. Chuvangin Ranglong(Langrong) ho pawh hian an upa te sawihmangin- Manipur ah chuan an awm ngeia, chuta \angin Mizoram lamah rawn herphei lehin Assam phaiah te, Tripura-ah tean chhuk ta niin a lang. Chu chu an unauChorai ho pemkual dan nen pawh a inanghle a ni.

An upate sawi dan chuan-Khurpuitlabung (Sinlung) a\anga an lochhuak hi Burma ah Khampat Bungpuiphun pawl ah pawh an tel ve in an sawi.Chuta \angin Rihlipui Champhaiah te,Serchhip ah te, awm in an insawi. Tin,Darlawn ah te an lo awm tawh a, tunthlengin hmingah te an la chawi a-Darneihthangi te, Darluahpuii tih hmingpu te pawh an awm. Tin, Thenzawl te,Kolasib te, Durtlng tih hming te hianmahni phuah niin an sawi bawk a,Durtlng chip a sang lai ber khi Puia tlngan ti \hin. A chung thu han en hianMizoram chu an paltlang ngei tih a rin-

RNGZO

33

-awm. Kolasib tlngdung a an awm hnuhian \huanghnih in an in\hen a. Hmar lamakal te chuan Naga Lim(Naga awmna ram)an pan a, chungho te chu tunaZeliangrong ho saw an ni a, an hnamhming leh an \awng te pawh inhnai vaitak an ni bawk in an sawi. Tin, thlanglama kal te chuan Jampui tlng te pawhan thleng a. Jampui tlng hming te pawhan dr thuhruk na tlng a nih avanginJamputang tiin an sawi \hin a. Tin,Chittagong Hill Tract te thlengin an insawibawk. An unau Chorai ho hian Tuiruangkamah te awm hova an insawi avanginanni pawh hi Jampui tlng dung vela ankhawsak hnu hian Assam lamah an pheive leh in, Chorai ho nen hian an awm hota zel a ni ang. Tuiruang kama an awm laihian Naga ho hlauvin Syhlet thleng rawkinan tlan chhia a .Tichuan zawi zawi a rawnchho lehin tuna an awmna Dharmanagarbial leh Cachar ah te an awm nghet ta ani.Ranglong (Langrong) ho hi an tamlova, Tripura ah chuan mihring sangriatchu awm ngeiin an inhria. An zingahmithiam fel tak tak an awm tawh a. Halamgroup inzawmkhawm pawl ah pawh ahnarkaitu pawimawh an ni.

CHORAI: Chorai hming lopianchhuah dan hi sawi dan hrang hranga awm-1) Sawi dan pakhatna chu, word pahnihChomphang leh Rai inkawp a\angalakchhuah niin an sawi a. Hmanlai michak an fiahna Rualsei an tih mai chu,Mauva dawh(Champhang) lehHreipui(Rei) an rem khawm hmingChorei tih a\anga lo piang a ni an ti.

2) A dang leh chu tlng hming pakhatChorai Korong a awm a, chu chuGorgongo chhim lam, hmanlaia Assamkhawpui lo ni tawh lai vel hi Chorai ho loawm tawhna hmun a ni a, chumi tlnghming chu hnam hmingah an pu ta niinan sawi.3) Sawi dan dang leh tlanglawn ber chuTripura an lo luh hian Tiperah RengChandra Manikya khan an hnam tlemte alo hmuhin Chorai (naupang) tiin koh nana lo hmang a, chu chu hnam hming ah anpu ta niin an sawi bawk. Hemi ngaihdan\awm hian, Chorai putar Phunneihhlira K-107 mi pawhin, Rengram kan lo luhhian kan lal min thahsak a, lal nei ta lochu vai ho khan Chorai (naupang) tiinmin ko \hin a, chu chu hnam hmingahkan pu ta mai alawm. Keini chuanKhiangte kan inti \hin, Khyang ho nenpawh kan \awng a inhnaih khawp tiina sawi ve bawk.

An thlang tlk dan chu:-Kulhpuitlabung/Sinlung a\anga an chhuahhian Chintang khua (Mongolia) an panchho va, chumi hnu in Sibet (Tibet) ah,chumi hnu in Choraiduai(Arunachal) ah,Manipur a Lungpui khua-ah rei tak anawm a. Lungpui khua a\ang hian Kawlkhawpui ah an lo chho va, heta an awmlai hian Lersia mi hausa tak pawh awmve in an sawi. Tin, Mog hovin an umthlakavangin Bomrang-ah an awm leh a. Hetahhian Liandova leh Lengdoia te pawh anawm. Hetah hian chhak leh thlangzawngin an pem darh leh a. Thlang lamakal te chuan Champhai ah te, Vanlaiphai

RNGZO

34

ah te awmhmun an khuar leh a. Heng laivela an awm lai hian buh leh bal ah pawhan hausa hle a ni ang tun thleng hianKristian ni ve lo te chuan an inthawina hlachham ah pawh- Vanlaiphai a\anginbuh hawng raw an la ti \hin. Mizoramchhungah hian hun engemawti chen chuan awm a, heng lui leh tlng hming te hianmahni phuah vek niin an sawi thei.Chungte chu- Tuivai, Tuichang, Tuivol,Tui Rupini(Tuirini), Thangdai kawn,Daireptlng, Mamit tlng, Hachhek tlng,Hriphaw tlng te an ni. Mizoram hmarthlang lama an awm hnu hian Patharkandibula Awilam tlngah an chhuk leh a,Tuikang ah te, Maipuanringsen ah te anawm leh a, tichuan, lo let chho lehin, Isabilphairuam ah te, Manikbon leh a chhehvelah te, Damcherra leh Tripura hmun hranghrang ah an \aidarh ta a ni. An sawi danchuan Isabil phai hi Chorai ram vek a ni\hin a. Isabil thingpui huan pawh hi saphovin Chorai ram tlawm t t a an lei a nian ti.

Chorai ho pawh hi an tam lova,Tripura ram chhungah hian mihringsangriat vel awmin an inhria. Tripura-ahchuan Zamtuli khua chu an khaw lian bera ni a, in zathum khua an inchhal. An khawupa ber a ni maithei, kum zathum aia reiawm tawhin an insawi. An khaw kiangmaia thingpui huan zaupui mai khu tunhma chuan Ghovai ram vek ni \hin in ansawi. An khaw hual velin leilet hmun annei \ha, mahse an khawsak en in an kangvak lo.

Chorai ho hi Hindu sakhua-ah an lo lut

thk hman tawh em a, heng avang hi a niang, Kristian na pawh in an hnam ah hmaa sawn chak lo hle. Tunah chuan an hnamzingah pawh mithiam an chhuak ve meka ni. Chorai hnam hi an awm darhsarh a,Zo(Kuki) anga hruaikhawm pawh anharsa. An khawpui ber chu Manikbon ani a, Cachar ram chhungah a awm.

HRANGKHAWL (RANGKHOL) :Hrangkhawl hming awmzia chu huaisentihna a ni. Pu C.Chawngkunga Ex-Minister hian Hrangchal tia lehkhabua inziak vaiho lam thiamlo in Hrangkholtiin an lam dik lo mai a ni tia a sawi kahre \hin a, a lo ni thei mai awm e.Kanchanpur a ka awm laiin zan khat chu,Hrangchal Pharmacy intar khu a dawrneitu pa ka chhiartir a, ani pawh chuanHrangkhal tiin a chhiar ri chiah a ni. Chulo pawh Dr. Majumder a khan damlopakhat damdawi a chawh chu, HrangkhalPharmacy-ah a awm ang a ti chiah bawk.A enga pawh ni se a hming awmzia chuHrangchal tih pawh huaisen a ni a, athuhmun tho mai. Tin, Hrangkhawl hohian an awm tawhna an sawi zingahHrangchalkawn saw an sawi ve tlat bawk.Tin, Tripura ram a awm \henkhat lah inRangkhol an inti a hei pawh hi GunadharChorai in a sawi dan chuan, An thlangtla kha Thenzawl velah sawn kawi hruihnawk in a dang a, an kal zel theilo inawmhmun an khuar a, chung ho chuanRangkhol (Hnawk dan/Kawlawk) an intia ni tiin a sawi.

An thlang tlk dan: Anniho hianSinlung chhuak an inti ve a. Sinlung

RNGZO

35

a\anga an lo chhuah hian Burma ah an awma, chuta \ang chuan Mizoram ah lut in hunengemawti chen an awm a. HngHrangchalkawnah te, Saitual leh Sairangah te hian an lo awm tawh a ni. Saitual lehSairang phei chu an hnam hming niin ansawi. Mizoram a\ang hian Chittagong HillTract lamah an phei a, chuta \angin Tripuraah an lut phei leh a. Tichuan Cachar ah te,Haflong lamah te, Mizoram ah te an \aidarh ta a ni.

Tripura rama awm te hi an tam ber a,an inchhut dan chuan mihring sangsarihchu awm turah an inngai. Tripura rama anawm tamna deuh deuh te chu- Rangamura,Deothangkho, Kamalacher, Tuimairang lehSonarai ah te an ni.

An thlang tlk dan: Anniho hianSinlung chhuak an inti ve a. Sinlung a\angaan lo chhuah hian Burma ah an awm a,chuta \ang chuan Mizoram ah lut in hunengemawti chen an awm a. HngHrangchalkawnah te, Saitual leh Sairangah te hian an lo awm tawh a ni. Saitual lehSairang phei chu an hnam hming niin ansawi. Mizoram a\ang hian Chittagong HillTract lamah an phei a, chuta \angin Tripuraah an lut phei leh a. Tichuan Cachar ah te,Haflong lamah te, Mizoram ah te an \aidarh ta a ni.Tripura rama awm te hi an tamber a, an inchhut dan chuan mihringsangsarih chu awm turah an inngai. Tripurarama an awm tamna deuh deuh te chu-Rangamura, Deothangkho, Kamalacher,Tuimairang leh Sonarai ah te an ni.

Hrangkhawl ho hi tam vak lo mahse,

Tripura ram ah chuan mi hriat an hlawhkhawp mai. A chhan chu an hnam hotu\henkhat politics ah mi hriat tham a lar tean awm vang a ni. Pu B.K.Hrangkhawlphei chu Tripura Tribal AutonomousDistrict Council sual chhuaktu a nihavangin a lar hle a ni. Zo(Kuki) hnam tanmai pawh ni lovin Tripura tlng mi zawngzawng tan pawh mi chhuanawm a ni.Tunah chuan mithiam chhuanawm taktak pawh an nei nual tawh in an tlangvalte pawh sipai ah an lut nasa niin an sawi.

Hrangkhawl ho hian tun hnaiahhian Halam kan nilo, Kuki kan ni an tia. A dik takin Halam tih chu Tiperah Rengpek chawp mai a ni. British ho pawhkhan Hrangkhawl Kuki tiin an ziak vereng a ni. An ni ang bawk hian Halamdangte pawh hian Halam awmzia hi chhutchiang ve sela, kan inlak hran bik na lehkan in enhranna te hi a ziaawm deuhmahna. Sinlung chhuak ho hiKawl(Burmese) hovin Chin min ti a,Bengali hovin Kuki min ti a, Tiperah/Reang hovin Sikam min ti. Martyr hmasaber pawh Paitu(Kuki) ti a hriat a ni.

An \o bul chu, Chhinlung/Sinlungchhuak an inti. An chanchin kan hriat hlattheih ber chu Lenchung a an awm lai hia ni awm e. Lenchung khua ah hianAwmhro leh Fatlei an awm thu hiVanchhunga khan a lo ziak a, tinLenchung tih leh Khawchung tih hithuhmun a ni maithei. A chhan chuVairengte dintu ho sawn khawchung aninti a, Darlong an inti bawk \hin in ansawi, an thlah te chu vawiin thlengin an

RNGZO

36

la awm. Chutichuan an dr chhuhsak annih hnu chuan Darlong hnam anga hriat anni a, an thlangtlak dawn a aninnghahkhawmna hmun tlng chu Darlongkhua, Darlong tlngdung hming a pu hlenta a ni. Mizoramah hian an awm reilo nge,an hmun hlui sawi tur a vng hle.Amaherawhchu Thenzawl velah hian hmunan khuar loh pawhin an paltlang ngei a niha rinawm. Heng Saphak lui, Lau lui tih tehi Darlong \awng ni ngeiin a lang. TinThenzawl rama Vantawngkhawhthla pawhhi Vantawngtuitla tiin an hre lar ve khawpmai.

Mizoram an thlen thlak hnu hiananmahni hian lal bik an nei ta lo em ni ang!Tripura an thlen thlak hnu a an lal te chuLusei lal chi vek an ni. An lal ziding bernia an sawi chu |hangur hnam an ni a,chu lah Zahmuaka thlah Lusei ho lal an nia. An lal chi dang lah chu Pachuau(Chuaungo) an ni, chu pawh chu Lusei lalchi bawk an ni. Tin, Awmhro hlawm khatchu Rivung lal Haupui Lala khua leh tui ahan lo awm tawh a ni.Hauvabari ah khuanAwmhro veng hlui chu a awm. Haupuilalafanu Rochhingpuii pawhin a nulat lai chuanAwmhro \awng an hman thu a fate hnenaha sawi. Chuvangin Darlong ho khu Luseilal thuhnuai vek an ni a, Lusei group ahpawh chhiar theih an ni. Mahse British lo

len \antirh lai vela Tiperah ram chhngleh a vela mi rn hrat leh hnam chimawmbera sawrkar ngaih te kha Paitu Kuki(Darlong) ho an nia, Kuki hming putu beran lo ni. British ho khan Lalsukthla a mana, a tn hlum tir \hak a, Zo(Kuki) lal zingaMartyr hmasa ber ti a sawi a ni. Hemihnu hian zawi zawi in Tiperah Reng tenen pawh an inhmu thiam a, Tiperah Rengpawhin a duhsak a, nihna lian tak tak ape a. Kum 1922-ah Lal Sutkhama leh LalNeihliana chu Raja Bahadur nihna a pe a,Lal Ngursailiana chu Raja nihna a pebawk.

Chutianga Kuki anga hriat hlawh berlo ni \hin mahse tunah chuan Darlong tihkha put an duh tawh zawk a.Chu chuScheduled Tribe list ah Darlong ti a inregister tumin hun rei tak a\ang tawh khanan bei a. Hei hi an hnam politic ber pawha ni. Mahse vawiin thlengin an lahlawhtling lo. Tlem lai khan Darlonghming intihluh an duhna lamah em ni,General ah an inti lut \ep in an sawi.Darlong hi an tam lova, an vaiin sangsarihvel niin an insawi. An lal te an lal laia anram bial chhungah khaw sawmhnih velan awm a, mahse a phaizawl ah chuanBengali hovin khaw lian tak taka awmin,an karcheh vek a, thleng laia chawhmehdah ang mai an ni tawh.

> Mi ropui dik tak chu mitin ropuia inngaihtir thei tu hi a ni. -G.K.Chesterton

> Mi hlawhtling nih tum ngawt lo la, hlutna nei mihring nih tum zawk angche. - Albert Einstein

____________________________

RNGZO

37

INTIHSIAKNA |HA Laldawnpuii Behliangchhip

He khawvel hi intlansiakna tualzawl zaupui mai ang,a tlan chak apiangdin channa hmun leh,a tlan muang lehderdep zawk te rahbeha, nekchepnahmun a ni a. A chhung a cheng mihringte hi, chu intlansiakna