1

SAHITYADARPANAH

OF VISWANATHAKAVIRAJAH

(Under the Project of content Generation with a view to develop E-Databank,

E-Learning and E-Sources of Sanskrit Text.)

Chief Director

Prof. Radha Vallabh Tripathi

Vice Chancellor

Rashtriya Sanskrit Sansthan, Deemed University, New Delhi

Director

Prof. Azad Mishra

Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Bhopal Campus

National Coordinator

Dr. Shukla Mukherjee

Project Officer

Project Co-ordinator Dr. Sugyan Kumar Mahanty

Proof Readers

Dr. Narayanan, E.R.Dr. Kailash Chandra Dash, Dr. Ramachandra Joisi

Data Entry Operator Miss Laxmi Yadav

2

।।ौीः।।।।ौीः।।।।ौीः।।।।ौीः।।

ौी�व�नाथक�वराजकृतः

सा�ह�यदप�णःसा�ह�यदप�णःसा�ह�यदप�णःसा�ह�यदप�णः

�वषयसचूी�वषयसचूी�वषयसचूी�वषयसचूी

ूथमः प�र छेदः

�#तीयः प�र छेदः

ततृीयः प�र छेदः

चतुथ�ः प�र छेदः

पंचमः प�र छेदः

ष&ः प�र छेदः

स'मः प�र छेदः

अ)मः प�र छेदः

नवमः प�र छेदः

दशमः प�र छेदः

सा�ह�यदप�णका�रकावली

3

ूथमः प�र छेदःूथमः प�र छेदःूथमः प�र छेदःूथमः प�र छेदः

म-थार.भे िन�व�1नेन ूा�र23सतप�रसमाि'कामो वा5यािधकृततया वा7देवताया:

सांमु9यमाध:े—

शर�द-दसु-दर;िच�य तमः स-ततमथा�न2खला-ूकाशयतु ।। -ूकाशयतु ।। -ूकाशयतु ।। -ूकाशयतु ।। १ १ १ १ ।।।।।।।।

अःय म-थःय काBयाCगतया काBयफलैरेव फलवFविमित काBयफला-याह-

चतुव�ग�फलूाि'ः सुखादHपिघयाम�प।चतुव�ग�फलूाि'ः सुखादHपिघयाम�प।चतुव�ग�फलूाि'ः सुखादHपिघयाम�प।चतुव�ग�फलूाि'ः सुखादHपिघयाम�प।

काBयादेव यतःतेन त�ःवJपं िनJ3यते ।। काBयादेव यतःतेन त�ःवJपं िनJ3यते ।। काBयादेव यतःतेन त�ःवJपं िनJ3यते ।। काBयादेव यतःतेन त�ःवJपं िनJ3यते ।। २ २ २ २ ।।।।।।।।

चतुव�ग�फलूाि'�ह� काBयतो Ôरामा�दव�ूवित�तBयं न रावणा�दवतÕ् इ�या�द-

कृ�याकृ�यूव�ृ:िनवFृयुपदेश#ारेण सुूतीतैव। उQं च (भामहेन)—

Ôधमा�थ�काममोTेषु वैचTUयं कलासु च ।

करोित कVितW ूीितं च साधकुाBयिनषेवणम ।।् Õ इित ।

�कXच काBयाYम�ू ाि'भ�गव-नारायणचरणार�व-दःतवा�दना, एकः श\दः सुूयुQः

स.य7]ातः ःवग ̂ लोके कामध7ुभवित इ�या�दवेदवा_ये`य< सुूिसYैव । अथ�ू ाि'<

ू�यTिसYा । कामूाि'

4

ननु त�ह� प�रणतबु�Yिभः स�सु वेदशाbेषु�किमित काBये यeः करणीय इ�य�प न

वQBयम। कटकौषधोपशमनीयःय रोगःय िसतशक� रोपशमनीय�वे कःय वा रोिगणः ् ु

िसतशक� राूव�ृ:ः साधीयसी न ःयात ्? �कXच काBयःयोपादेय�वम27नपुराणेऽ3युQम—्

Ôनर�वं दल�भं लोके �वु jा तऽ सुदल�भा ।ु

क�व�वं दल�भं तऽ श�Qःतऽ सुदल�भा ।।ु ु Õ इित।

Ô�ऽवग�साधनं नाlयमÕ् इित च । �वंणुपुराणेऽ�प—

काBयालापां< ये केिचndतका-य2खलािन च ।

श\दमूित�धरःयैते �वंणोरंशा महा�मनः ।।Õ इित।

तेन हेतुना तःय काBयःय ःवJपं िनJ3यते । एतेनािभधेयं च ूदिश�तम। त2�कंःवJपं ्

ताव�काBयिम�यपेTायां क2

5

तेषां दोष�वम�प नाCगी�बयते। अ-यथा िन�यदोषािन�यदोष�वBयवःथाऽ�प न ःयात।्

यदQं tविनकृताु —

Ôौिुतद)ादयो दोषा अिन�या ये च दिश�ताः।ु

tव-या�म-येव ौCृगारे ते हेया इ�युदा>ताः।।Õ इित।

�कXच एवं काBयं ू�वरल�वषयं िन�व�षयं वा ःयात,् सव�था िनदuषःयैका-तमसंभवात ्।

न-वीषदथ ̂नञः ूयोग इित चे:�ह� Ôईषyोषौ श\दाथo काBयमÕ् इ�युQे िनदuषयोः

काBय�वं न ःयात। सित संभवे ् ÔईषyोषौÕ इित चेत,् एतद�प काBयलTणे न वा यम,्

रeा�दलTणे कVटानुवेधा�दप�रहारवत। न�ह कVटानुवेधादयो रeःय रe�वं Bयाह-तुमीशाः ्

�क-तूपादेयतारत.यमेव कतु�म। त#दऽ ौिुतद)ा् ु दयोऽ�प काBयःय। उQं च—

ÔकVटानु�वYरeा�दसाधारUयेन काBयता।

द)ेंव�प मता यऽ रसाjनुगमः ःफुटः।।ु Õ इित।

�कXच। श\दाथ�योः सगुण�व�वशेषणमनुपप-नम। गुणानां रसैकधम��वःय ् Ôये

रसःया�ङ◌्गनो धमा�ः शौया�दय इवा�मनःÕ इ�या�दना तेनैव ूितपा�दत�वात।्

रसािभBयXजक�वेनोपचारत उपपjत इित चेत ् ? तथाऽ3ययुQम। तथा�ह् - तयोः

काBयःवJपेणािभमतयोः श\दाथ�यो रसोऽ2ःत न वा ? ना2ःत चेत,् गुणवFवम�प ना2ःत,

गुणानां तद-वय-Bयितरेकानु�वधािय�वा|। अ2ःत चेत ् ? कथ ं नोQं रसव-ता�वित

�वशेषणम। गुणवFवा-य् थानुपपFयैतHल`यत इित चेत ्? त�ह� सरसा�व�येव वQंु युQम,् न

सगुणा�वित। न�ह ूा2णम-तो देशा इित केनाऽ3यु यते। नन ु Ôश\दाथo सगुणौÕ इ�यनेन

गुणािभBयXजकौ श\दाथo काBये ूयोaया�व�यिभूाय इित चेत ् ? न,

गुणािभBयXजकश\दाथ�वFवःय काBये उ�कष�माऽाधायक�वम,् न तु ःवJपाधायक�वम ्। उQं

6

�ह-ÔकाBयःय श\दाथo शरdरम,् रसा�दतम—्

यः कौमारहरः स एव �ह वरःता एव चऽैTपा-

ःते चो-मीिलतमालतीसुरभयः ूौढाः कद.बािनलाः।

सा चवैा2ःम तथा�प तऽ सुरतBयापारलीला�वधौ

रेवारोधिस वेतसीत;तले चेतः समु�कUठते ।। इित।

एत2 च-�यम ्। अऽ �ह �वभावना�वशेषो�Qमूलःय स-देहसCकरालCकारःय ःफुट�वम ्।

एतेन—

Ôअदोषं गुणव�काBयमलCकारैरलCकृतम ्।

रसा2-वतं क�वः कुव�न कVितW् ूीितं च �व-दित ।।Õ

इ�यादdनाम�प काBयलTण�वमपाःतम। य:ु tविनकारेणोQम् -्ÔकाBयःया�मा tविनः-Õ इित

त2�कं वः�वलCकाररसा�दलTण2bJपो tविनः काBयःया�मा, उत रसा�दJपमाऽो वा ?

नाjः,-ूहेिलकादावितBया'ेः । �#तीय

7

(Ôअ:ा अऽ िनमaजित, अऽाहं, �दवसकं ूलोकय ।

मा पिथक ! राय-tयक ! शयायां मम िनमंआयिस ।।Õ इित संःकृतम।्)

इ�यादौ वःतुमाऽःय BयC7य�वे कथ ं काBयBयवहार इित चेत ् ? न,-अऽा�प

रसाभासव:यैवेित ॄूमः, अ-यथा Ôदेवद:ो मामं याितÕ इित वा_ये त�यःय ृ

तदनुसरणJपवयC7यावगतेर�प काBय�वं ःयात। अ2ः�व् ित चेत ् ? न, रसवत एव

काBय�वाCगीकारात ्।

काBयःय ूयोजनं �ह रसाःवादसुख�पUडदान#ारा वेदशाb�वमुखानां सुकुमारमतीनां

राजपुऽादdनां �वनेयानां Ôरामा�दव�ूवित�तBयं न रावणा�दवतÕ् इ�या�दकृ�या-

कृ�यूव�ृ:िनवFृयुपदेश#ारेण इित िचर-तनैर3युQ�वात ् । तथा चा7नेयपुराणेऽ3युQम-्

Ôवा7वैद7tयूधानेऽ�प रस एवाऽ जी�वतमÕ् इित ।

Bय�Q�ववेककारेणाऽ3युQम-् काBयःया�मिन अ2Cगिन, रसा�दJपे न

कःयिच�#मितःÕ इित । tविनकारेणाऽ3युQम-्Ôन�ह कवे�रितव:ृमाऽिनवा�हेणा�मपदलाभः,

इितहासादेरेव त2�सtदेःÕ इ�या�द ।

ननु त�ह� ूब-धा-तव�ित�नां केषांिच-नीरसानां पjानां काBय�व ंन ःया�दित चेत ्?

न, रसव�पjा-तग�तनीरसपदानािमव पjरसेन, ूब-धरसेनेव तेषां रसव:ाCगीकारात ्। य: ु

नीरसेंव�प गुणािभBयXजकवण�सावाyोषाभावादलCकारसावा च काBयBयवहारः स

रसा�दम�काBयब-धसा.याnौण एव ।

य:ु वामनेनोQम—् Ôरdितरा�मा काBयःयÕ इित, त-न; रdतेः संघटना�वशेष�वात। ्

संघटनायादयsाtयः काBया�मा यो Bयव2ःथतः ।

वा यूतीयमाना9यौ तःय भेदावुभौ ःमतृौ।।Õ इित ।

8

अऽ वा या�म�वं ÔकाBयःया�मा tविनः-Õ इित ःववचन�वरोधादेवापाःतम ्। त2�कं

पुनः काBयिम�यु यते—

वा_यं रसा�मकं काBयमवा_यं रसा�मकं काBयमवा_यं रसा�मकं काBयमवा_यं रसा�मकं काBयम ्््—्

रसःवJपं िनJपियंयामः। रस एवा�मा सारJपतया जीवनाधायको यःय । तेन

�वना तःय काBय�वानCगीकारात ् । Ôरःयते इित रसःÕ इित

Bयु�प�:योगाावतदाभासादयोऽ�प गpृ-ते । तऽ रसो यथा—

शू-यं वासगहंृ �वलो_य शयनाद�थाय �क2Xच छनैु -

िन�िाBयाजमुपागतःय सुिचरं िनव�Uय� प�युमु�खम ्।

�वbBध ंप�रच.ु\य जातपुलकामालो_य गUडःथलीं

लaजानॆमुखी �ूयेण हसता बाला िचरं च2ु.बता ।।

अऽ �ह संभोगशCृगारा9यो रसः ।

भावो यथा महापाऽराघवान-दसा2-ध�वम�हकाणाम—्

यःयालीयत शHकसी2.न जलिधः प&ेृ जग-मUडलं,

दंायां धरणी, नखे �दितसुताधीशः, पदे रोदसी ।

बोधे T�ऽगणः शरे दशमुखः, पाणौ ूल.बासुरो,

tयाने �व�मसावधािम�ककुलं, कःमैिचदःमै नमः ।।

अऽ भगव�#षया रितभा�वः।

रसाभासो यथा—

मध ु�#रेफः कुसुमैकपाऽे पपौ �ूयां ःवामनुवत�मानः ।

शCृगेण च ःपश�िनमीिलताTीं मगृीमकUडूयत कृंणसारः ।।

अऽ स.भोगशCृगारःय ितय�27वषय�वािसाभासः । एवम-यत ्।

9

दोषाः पुनः काBये �कंःवJपा ? इ�यु य-ते—

दोषाःतःयापकष�काः।दोषाःतःयापकष�काः।दोषाःतःयापकष�काः।दोषाःतःयापकष�काः।

ौिुतद)ापु)ाथ��वादयः काण�वखXज�वादय इवु , श\दाथ�#ारेण देह#ारेणेव,

Bयिभचा�रभावादेः ःवश\दवा य�वादयो मूख��वादय इव, साTा�काBयःया�मभूतं

रसमपकष�य-तः काBयःयापकष�का इ�यु य-ते । एषां �वशेषोदाहरणािन वआयामः।

गुणादयः �कंःवJपा इ�यु य-ते—

उ�कष�हेतवः ूोQा गुणालCकाउ�कष�हेतवः ूोQा गुणालCकाउ�कष�हेतवः ूोQा गुणालCकाउ�कष�हेतवः ूोQा गुणालCकाररdतयः।। ररdतयः।। ररdतयः।। ररdतयः।। ३३३३ ।।।।।।।।

गुणाः शौया��दवत,् अलCकाराः कटककुUडला�दवत,् रdतयोऽवयवसंःथान�वशेषवत,्

देह#ारेणेव श\दाथ�#ारेण तःयैव काBयःया�मभूतं रसमु�कष�य-तः काBयःयो�कष�का

इ�यु य-ते । इह यj�प गुणानां रसधम��वं तथा�प गुणश\दोऽऽ

गुणािभBयXजकश\दाथ�यो;पचय�ते । अत< ÔगुणािभBयXजकाः श\दा रसःयो�कष�काःÕ

इ�युQं भवतीित ूागेवोQम ्। एषाम�प �वशेषोदाहरणािन वआयामः ।

इित ौीम-नारायणचरणार�व-दमधुोतसा�ह�याण�वकण�धारtविनूःथापनपरमाचाय�क�वसू�Q-

रeाकरा)ादशभाषावार�वलािसनीभुजCगसा2-ध�वम�हकमहापाऽौी�व�नाथक�वराजकृतौ सा�ह�यदप�णे

काBयःवJपिनJपणो नाम ूथमः प�र छेदः।

अऽ मूलका�रकाः-३ उदाहरणsोकाः-६।

10

�#तीयः प�र छेदः�#तीयः प�र छेदः�#तीयः प�र छेदः�#तीयः प�र छेदः

वा_यःवJपमाह—

वा_यं ःयाjो7यताकाCTास�:युQः पदो चयः।वा_यं ःयाjो7यताकाCTास�:युQः पदो चयः।वा_यं ःयाjो7यताकाCTास�:युQः पदो चयः।वा_यं ःयाjो7यताकाCTास�:युQः पदो चयः।

यो7यता पदाथा�नां परःपरस.ब-धे बाधाभावः । पदो चयःयैतदभावेऽ�प वा_य�वे

Ôव�ना िसXचितÕ इ�याj�प वा_यं ःयात ् । आकाCTा ूतीितपय�वसान�वरहः। स च

ौोतु2ज�]ासाJपः। िनराकाCTःय वा_य�वे Ôगौर�ः पु;षो हःतीÕ इ�यादdनाम�प वा_य�व ं

ःयात। आस�:बु�tय�व छेदः। बु�Y�व छेदेऽ�प वा_य�वे इदानीमु चा�रतःय देवद:श\दःय ्

�दना-तरो चा�रतेन ग छतीित पदेन सCगितः ःयात। अऽाकाCTायो7य् -

तयोरा�माथ�धम��वेऽ�प पदो चयधम��वमुपचारात।्

वा_यो चयो महावा_यमवा_यो चयो महावा_यमवा_यो चयो महावा_यमवा_यो चयो महावा_यम ्््—्

यो7यताकाCTास�:युQ इ�येव।

इ�थ ंवा_यं �#धा मतम।। इ�थ ंवा_यं �#धा मतम।। इ�थ ंवा_यं �#धा मतम।। इ�थ ंवा_यं �#धा मतम।। ्् ्् १ १ १ १ ।।।।।।।।

इ�थिमित वा_य�वेन महावा_य�वेन च । उQं च त-ऽवाित�के—

Ôःवाथ�बोधसमा'ानामCगा2Cग�वBयपेTया।

वा_यानामेकवा_य�वं पुनः संह�य जायते।।Õ इित।

तऽ वा_यं यथा— Ôशू-यं वासगहृम—्Õ इ�या�द । महावा_य ं यथा— रामायण-

महाभारत-रघुवंशा�द।

पदो चयो वा_यिम�युQम। तऽ �कं पदलTणिम�यत आह् —

वणा�ःपदंवणा�ःपदंवणा�ःपदंवणा�ःपदं ूयोगाहा�ूयोगाहा�ूयोगाहा�ूयोगाहा�न2-वतैकाथ�बोधकाः।न2-वतैकाथ�बोधकाः।न2-वतैकाथ�बोधकाः।न2-वतैकाथ�बोधकाः।

11

यथा- घटः। ूयोगाह̂ित ूाितप�दकःय Bयव छेदः। अन2-वतेित वा_यमहावा_योः।

एकेित साकाCTानेकपदवा_यानाम ् । अथ�बोधका इित कचटतपे�यादdनाम ् । वणा� इित

बहवचनम�वव2Tतमु ्।

अथu वा य< लआय< BयC7य

12

अिधौयणावौयणा-ता�दपूवा�परdभूतो Bयापारकलापः पाका�दश\दवा यः। एंवेव �ह

BयQे;पािधषु संकेतो गpृते, न BयQौ आन-�यBयिभचारदोषापातात ्।

अथ लTणा—

मु9याथ�वाधे तjुQो यया-योऽथ�ः ूतीयतेमु9याथ�वाधे तjुQो यया-योऽथ�ः ूतीयतेमु9याथ�वाधे तjुQो यया-योऽथ�ः ूतीयतेमु9याथ�वाधे तjुQो यया-योऽथ�ः ूतीयते ।।।।

Jढेः ूयोजना#ाऽसौ लTणा श�Qर�प�ताJढेः ूयोजना#ाऽसौ लTणा श�Qर�प�ताJढेः ूयोजना#ाऽसौ लTणा श�Qर�प�ताJढेः ूयोजना#ाऽसौ लTणा श�Qर�प�ता ।। ।। ।। ।। ५५५५।।।।।।।।

ÔकिलCगः साहिसकःÕ इ�यादौ किलCगा�दश\दो देश�वशेषा�दJपे ःवाथऽ̂स.भवन ्

यया श\दश_�या ःवसंयुQान पु;षादdन ू�याययित् ् , यया च ÔगCगायां घोषःÕ इ�यादौ

गCगा�दश\दो जलमया�दJपाथ�वाचक�वा�ूकृतेऽसंभवन ःवःय सामी3या�दसंब2-धनं तटा�दं ्

बोधयित, सा श\दःया�प�ता ःवाभा�वकेतरा ई�रानुा�वता वा श�Qल�Tणा नाम । पूव�ऽ हेतू

J�ढः ूिस�Yरेव । उ:रऽ ÔगCगातटे घोषःÕ इित ूितपादनाल`यःय

शीत�वपावन�वाितशयःय बोधनJपं ूयोजनम ् । हेतु ं �वना�प यःय कःयिच�संब2-धनो

लTणेऽितूसCगः ःयात,् इ�युQम-्ÔJढेः ूयोजना#ाऽसौÕ इित ।

केिच:ु Ôकम�2ण कुशलःÕ इित Jढावुदाहर2-त । तेषामयमिभूायः-कुशाँHलातीित

Bयु�प�:ल`यः कुशमा�हJपो मु9योऽथ�ः ूकृतेऽसंभवन �ववेचक�वा�द् -

साध.य�स.ब-धस.ब2-धनं दTJपमथW बोधयित । तद-ये न म-य-ते । कुशमा�हJपाथ�ःय

Bयु�प�:ल`य�वेऽ�प दTJपःयैव मु9याथ��वात ्। अ-य�Y श\दानां Bयु�प�:िनिम:म-य च

ूव�ृ:िनिम:म ् । Bयु�प�:ल`यःय मु9याथ��वे Ôगौः शेतेÕ इ�यऽा�प लTणा ःयात ् ।

ÔगमेडuःÕ (उणा�द-२।६७) इित ग.धातोडuू�ययेन Bयु�पा�दतःय गोश\दःय

शयनकालेऽूयोगात ्।

तेदानाह—

मु9याथ�मु9याथ�मु9याथ�मु9याथ�ःयेतराTेपो वा_याथऽ̂-वयिसYयेःयेतराTेपो वा_याथऽ̂-वयिसYयेःयेतराTेपो वा_याथऽ̂-वयिसYयेःयेतराTेपो वा_याथऽ̂-वयिसYये ।।।।

13

ःयादा�मनोऽ3युपादानादेषोपादानलTणा ।। ःयादा�मनोऽ3युपादानादेषोपादानलTणा ।। ःयादा�मनोऽ3युपादानादेषोपादानलTणा ।। ःयादा�मनोऽ3युपादानादेषोपादानलTणा ।। ६ ६ ६ ६ ।।।।।।।।

JढावुपादानलTणा यथा-Ô�ेतो धावितÕ। ूयोजने यथा-Ôकु-ताः ू�वश2-तÕ।

अनयो�ह� �ेता�दिभः कु-ता�दिभ

14

�वषियणा अिनगीण�ःय �वषयःय तेनैव सह तादा�.यूतीितकृ�सारोपा । इयमेव

JपकालCकारःय बीजम। JढावुपादानलTणा सारोपा यथा् -Ôअ�ः �ेतो धावितÕ। अऽ �ह

�ेतगुणवान�ोऽिनगीण�ःवJपः ःवसमवेतगुणतादा�.येन ूतीयते। ूयोजने यथा-Ôएते

कु-ताः ू�वश2-तÕ । अऽ सव�ना.ना कु-तधा�रपु;षिनद̂शात ् । Jढौ लTणलTणा सारोपा

यथा-ÔकिलCगः पु;षो युtयतेÕ। अऽ किलCगपु;षयोराधाराधेयभावः स.ब-धः। ूयोजने

यथा- Ôआयुघृ�तमÕ् । अऽायुंकारणम�प घतृं काय�कारणभावस.ब-धस.ब-tयायुःतादा�.येन

ूतीयते। अ-यवैलTUयेनाBयिभचारेणायुंकर�वं ूयोजनम ्।

यथा वा-राजकVये पु;षे ग छित Ôराजासौ ग छितÕ इित । अऽ ःवःवािमभावलTणः

स.ब-धः। यथा वा- अममाऽेऽवयवभागे ÔहःतोऽयमÕ् । अऽावयवावय�वभावलTणस.ब-धः।

Ôॄाणेऽ�प तTाऽसौÕ । अऽ ता�क.य�लTणः। इ-िाथा�सु ःथणूासु Ôअमी इ-िाःÕ । अऽ

तादय�लTणः स.ब-धः। एवम-यऽा�प । िनगीण�ःय पुन�व�षयःया-यतादा�.य-

ूतीितकृ�साtयवसाना । अःया

15

शोधयित ।Õ ूयोजने यथा-Ôगौवा�हdकःÕ Jढौ लTणलTणा साtयवसाना गौणी यथा—Ôराजा

कUटकं शोधयितÕ। ूयोजने यथा Ôगौज�HपितÕ।

अऽ केिचदाहःु - गोसहचा�रणो गुणा जायमा-jादयो लआय-ते । ते च गोश\दःय

वाहdकाथा�िभधाने िनिम:ीभव2-त । तदयुQम-् गोश\दःयागहृdतसCकेतं वाहdकाथ�मिभघा-

तुमश_य�वा| गोश\दाथ�माऽबोधना च । अिभधाया �वरत�वा| �वरताया<

पुन;�थानाभावात ्।

अ-ये च पुनगuश\देन वाहdकाथu नािभधीयते, �क-तु ःवाथ�सहचा�रगुणसाजा�येन

वाहdकाथ�गता गुणा एव लआय-ते । तद3य-ये न म-य-ते । तथा�ह- अऽ गोश\दा#ाहdकाथ�ः

ूतीयते, न वा ? आjे गोश\दादेव वा ? ल2Tता#ा गुणा| ? अ�वनाभावा#ा ? तऽ, न

ूथमः, वाहdकाथऽ̂ःयासCकेितत�वात। न �#तीयः् , -अ�वनाभावल`यःयाथ�ःय शा\देऽ-वये

ूवेशासंभवात ्। शा\दd pाकाCTा श\देनैव पूय�ते । न �#तीयः,-य�द �ह गोश\दा#ाहdकाथu न

ूतीयते, तदाऽःय वाहdकश\दःय च सामानािधकरUयमसमXजसं ःयात ्।

तःमादऽ गोश\दो मु9यया वFृया वाहdकश\देन सहा-वयमलभमानो-

ऽ]�वा�दसाध.य�संब-धा#ाहdकाथW लTयित । वाहdकःया]�वाjितशयबोधनं ूयोजनम ्।

इयं च गुणयोगाnौणी�यु यते । पूवा� तूपचारािमौणा छुYा। उपचारो �ह नामा�य-त ं

�वशकिलतयोः श\दयोः साँयाितशयम�ह.ना भेदूतीितःथगनमाऽम ् । यथा—

अ27नमाणवकयोःÕ। शु_लपटयोःतु ना�य-तं भेदूतीितः, तःमादेवमा�दषु शुYैव लTणा ।

BयC7यःय गूढागूढ�वा| �#धा ःयुः फललTणाः ।। BयC7यःय गूढागूढ�वा| �#धा ःयुः फललTणाः ।। BयC7यःय गूढागूढ�वा| �#धा ःयुः फललTणाः ।। BयC7यःय गूढागूढ�वा| �#धा ःयुः फललTणाः ।। १० १० १० १० ।।।।।।।।

ूयोजने या अ)भेदा लTणा दिश�ताःताः ूयोजनJपBयC7यःय गूढागूढतया ू�येकं

�#धा भू�वा षोडश भेदाः। तऽ गूढः, काBयाथ�भावनाप�रप_वबु�Y�वभवमाऽवेjः। यथा—

Ôउपकृतं बह तऽु -Õ इित । अगूढः अितःफुटतया सव�जनसंवेjः यथा—

उप�दशित कािमनीनां यौवनमद एव लिलतािन ।।

16

अऽ Ôउप�दशितÕ इ�यनेन Ôआ�वंकरोितÕ इित लआयते। आ�वंका-

राितशय

17

Ôश\दबु�Yकम�णां �वर.य BयापाराभावःÕ इित नयेनािभधालTणाता�पया�9यासु ितसषृ ु

व�ृ:षु ःवं ःवमथW बोधिय�वोपTीणासु यया अपरोऽ-योऽथu बोtयते सा श\दःयाथ�ःय

ूकृितू�ययादे< श�QBय�Xजनtवननगमनू�यायना�दBयपदेश�वषया BयXजना नाम ।

तऽ—

अिभधालTणामूला श\दःय BयXजना �#धा ।। अिभधालTणामूला श\दःय BयXजना �#धा ।। अिभधालTणामूला श\दःय BयXजना �#धा ।। अिभधालTणामूला श\दःय BयXजना �#धा ।। १३ १३ १३ १३ ।।।।।।।।

अिभधमूलामाह—

अनेकाथ�ःय श\दअनेकाथ�ःय श\दअनेकाथ�ःय श\दअनेकाथ�ःय श\दःय संयोगाjैिन�य2-ऽतेःय संयोगाjैिन�य2-ऽतेःय संयोगाjैिन�य2-ऽतेःय संयोगाjैिन�य2-ऽते ।।।।

एकऽाथऽ̂-यधीहेतुBय�Xजना साऽिभधाौया ।। एकऽाथऽ̂-यधीहेतुBय�Xजना साऽिभधाौया ।। एकऽाथऽ̂-यधीहेतुBय�Xजना साऽिभधाौया ।। एकऽाथऽ̂-यधीहेतुBय�Xजना साऽिभधाौया ।। १४ १४ १४ १४ ।।।।।।।।

आ�दश\दा�#ूयोगादयः ।

उQं �ह—

Ôसंयोगो �वूयोग< साहचयW �वरोिधता ।

अथ�ः ूकरणं िलCगं श\दःया-यःय संिनिधः।।

सामय�मौिचती देशः कालो Bय�Qः ःवरादयः।

श\दाथ�ःयानव छेदे �वशेषःमिृतहेतवः।।Õ इित ।

ÔसशCखचबो ह�रःÕइित शCखचबयोगेन ह�रश\दो �वंणुमेवािभध:े । अशCखचबो

ह�रःÕ इित त�#योगेन तमेव । Ôःथाणंु व-देÕइित ःथाणुः िशवः । ÔसवW जानाित देवःÕ इित

देवो भवान ् । Ôकु�पतो मकरtवजःÕ इित मकरtवजः कामः। Ôदेवः पुरा�रःÕ इित पुरा�रः

िशवः। Ôमधनुा म:ः �पकःÕ इित मधवु�स-तः।Ôपात ुवो दियतामुखमÕ् इित मुख ंसांमु9यम ्।

Ô�वभाित गगने च-िःÕ इित च-िः शशी । Ôिनिश िचऽभानुःÕ इित िचऽभानुव��ः। Ôभाित

रथाCगमÕ् ÔरथाCगमÕ् इित नपुंसकBय_�या रथाCगं चबम ् । ःवरःतु वेद एव

�वशेषूतीितकृ-न काBय इित तःय �वषयो नोदा>तः।

18

इदं च केऽ3यसहमाना आहःु -Ôःवरोऽ�प काका�दJपः काBये �वशेषूतीितकृदेव ।

उदा:ा�दJपोऽ�प मुनेः पाठोQ�दशा शCृगारा�दरस�वशेषूतीितकृदेवÕ इित एत�#षये

उदाहरणमुिचतमेव इित, त-न; तथा�ह— ःवराः का_वादयः उदा:ादयो वा BयC7यJपमेव

�वशेषं ू�यायय2-त, न खलु ूकृतोQमनेकाथ�श\दःयैकाथ�िनय-ऽणJपं �वशेषम ् । �कXच

य�द यऽ _विचदनेकाथ�श\दानां ूकरणा�दिनयमाभावादिनय2-ऽतयोर3यथ�योरनुJपःवरव-

शेनैकऽ िनयमनं वा यं, तदा तथा�वधःथले sेषानCगीकारूसCगः; न च तथा, अत एवाहः ु

sेषिनJपणूःतावे—ÔकाBयमाग ̂ ःवरो न गUयतेÕ इित च नयः, इ�यलमुपजीBयानां

मा-यानां Bया9यानेषु कटाTिनTेपेण । आ�दश\दात ् Ôएताव-माऽःतनीÕ इ�यादौ

हःता�दचे)ा�दिभः ःतनादdनां कमलकोरकाjाकार�वम ्।

एवमेक2ःम-नथऽ̂िभधया िनय2-ऽते या श\दाथ�ःया-याथ�बु�Yहेतुः श�Qः

साऽिभधामूला BयXजना । यथा मम तातपादानां महापाऽचतुद�शभाषा�वलािसनीभुजCग-

महाकवी�रौीच-िशेखरसांिध�वम�हकाणाम—्

Ôदगा�ल2Cघ�वमहो मनिसजं संमीलयंःतेजसा ु

ूोjिाजकलो गहृdतग�रमा �वंव7वतृो भोिगिभः।

नTऽेशकृतेTणो िग�रगुरौ गाढां ;िच ंधारयन ्

गामाब.य �वभूितभू�षततनू राज�युमावHलभः।।Õ

अऽ ूकरणेनािभधया उमावHलभश\दःयोमाना.नीमहादेवीवHलभभानुदेवनपृितJपेऽथ ̂

िनय2-ऽते BयXजनयैव गौरdवHलभJपोऽथu बोtयते । एवम-यत ्। लTणामूलामाह—

लTणोपाःयते यःय कृते त:ु ूयोजनमलTणोपाःयते यःय कृते त:ु ूयोजनमलTणोपाःयते यःय कृते त:ु ूयोजनमलTणोपाःयते यःय कृते त:ु ूयोजनम ््् ्।।।।

यया ू�यायते सा ःयाBयXजना लTणाौयायया ू�यायते सा ःयाBयXजना लTणाौयायया ू�यायते सा ःयाBयXजना लTणाौयायया ू�यायते सा ःयाBयXजना लTणाौया ।। ।। ।। ।। १५ १५ १५ १५ ।।।।।।।।

19

ÔगCगायां घोषःÕ इ�यादौ जलमयाjथ�बोधनादिभधायां तटाjथ�बोधना च लTणायां

�वरतायां यया शीत�वपावन�वाjितशया�दबutयते सा लTणामूला BयXजना ।

एवं शा\दdं BयXजनामु_�वाथमाह—

वQृबोYBयवा_यानाम-यसंिनिधवा ययोः।वQृबोYBयवा_यानाम-यसंिनिधवा ययोः।वQृबोYBयवा_यानाम-यसंिनिधवा ययोः।वQृबोYBयवा_यानाम-यसंिनिधवा ययोः।

ूःतावदेशकालानां काको

20

Ôउअ 2ण चल 2ण3प-दा, िभिसणीप:2.भ रेहइ बलाआ ।

2ण.मलमरगअभाअणप�र2lठआ (दा) सCखसु�: Bव ।।Õ

(Ôपँय िन

21

Ôिनःशेष युतच-दनमÕ्-इ�या�द । BयC7याथ�ःय यथा-Ôउअ 2ण चल—Õ इ�या�द।

ूकृितू�यया�दBयXजक�वं तु ूपXचियंयते ।

श\दबोtयो Bयश\दबोtयो Bयश\दबोtयो Bयश\दबोtयो Bयन_�यथ�ः श\दोऽ3यथा�-तराौयः।न_�यथ�ः श\दोऽ3यथा�-तराौयः।न_�यथ�ः श\दोऽ3यथा�-तराौयः।न_�यथ�ः श\दोऽ3यथा�-तराौयः।

एकःय BयXजक�वे तद-यःय सहका�रता ।। एकःय BयXजक�वे तद-यःय सहका�रता ।। एकःय BयXजक�वे तद-यःय सहका�रता ।। एकःय BयXजक�वे तद-यःय सहका�रता ।। १८ १८ १८ १८ ।।।।।।।।

यतः श\दो BयXजक�वेऽ3यथा�-तरमपेTते, अथuऽ�प श\दम,् तदेकःय

BयXजक�वेऽ-यःय सहका�रतावँयमCगीकत�Bया ।

अिभधा�दऽयोपािधवैिशंlयात �ऽ�वधो मतः।अिभधा�दऽयोपािधवैिशंlयात �ऽ�वधो मतः।अिभधा�दऽयोपािधवैिशंlयात �ऽ�वधो मतः।अिभधा�दऽयोपािधवैिशंlयात �ऽ�वधो मतः।्् ््

श\दोऽ�पश\दोऽ�पश\दोऽ�पश\दोऽ�प वाचकःत#HलTको BयXजकःतथा ।। वाचकःत#HलTको BयXजकःतथा ।। वाचकःत#HलTको BयXजकःतथा ।। वाचकःत#HलTको BयXजकःतथा ।। १९ १९ १९ १९ ।।।।।।।।

अिभधोपािधको वाचकः। लTणोपािधको लTकः। BयXजनोपािधको BयXजकः।

�कXच—

ता�पया�9यां व�ृ:माहः पदाथा�-वयबोधनेता�पया�9यां व�ृ:माहः पदाथा�-वयबोधनेता�पया�9यां व�ृ:माहः पदाथा�-वयबोधनेता�पया�9यां व�ृ:माहः पदाथा�-वयबोधनेुु ुु ।।।।

ता�पया�थW तदथW च वा_यं तोधकं परे ।। ता�पया�थW तदथW च वा_यं तोधकं परे ।। ता�पया�थW तदथW च वा_यं तोधकं परे ।। ता�पया�थW तदथW च वा_यं तोधकं परे ।। २० २० २० २० ।।।।।।।।

अिभधाया एकैकपदाथ�बोधन�वरामा#ा_याथ�Jपःय पदाथा�-वयःय बोिधका ता�पयW

नाम व�ृ:ः । तदथ�< ता�पया�थ�ः। त#ोधकं च वा_यिम�यिभ�हता-वयवा�दनां मतम ्।

इित सा�ह�यदप�णे वा_यःवJपिनJपणो नाम �#तीयः प�र छेदः।

अऽ मूलका�रकाः-२० । पूवा�िभः सह २३ ।

उदाहरणsोकाः-९ । पूवः सह १५ ।

22

ततृीयः प�र छेदःततृीयः प�र छेदःततृीयः प�र छेदःततृीयः प�र छेदः

अथ कोऽयं रस इ�यु यते—

�वभावेनानुभावेन BयQः संचा�वभावेनानुभावेन BयQः संचा�वभावेनानुभावेन BयQः संचा�वभावेनानुभावेन BयQः संचा�रणा तथा ।�रणा तथा ।�रणा तथा ।�रणा तथा ।

रसतामेित र�या�दः ःथायीरसतामेित र�या�दः ःथायीरसतामेित र�या�दः ःथायीरसतामेित र�या�दः ःथायी भावः सचेतसाम ।। भावः सचेतसाम ।। भावः सचेतसाम ।। भावः सचेतसाम ।। ्् ्् १ १ १ १ ।।।।।।।।

�वभावादयो वआय-ते। सा2Fवका

23

चम�कार2दयगो&ीृ ग�र&क�वप2Uडतमु9यौीम-ना-रायणपादै;Qम । ्

तदाह धम�द:ः ःवम-थेÑ

रसे सार

24

क;णादाव�प रसे जायते य�परं सुखमक;णादाव�प रसे जायते य�परं सुखमक;णादाव�प रसे जायते य�परं सुखमक;णादाव�प रसे जायते य�परं सुखम ््् ् ।।।।

सचेतसामनुभवः ूमाणं तऽ केवलमसचेतसामनुभवः ूमाणं तऽ केवलमसचेतसामनुभवः ूमाणं तऽ केवलमसचेतसामनुभवः ूमाणं तऽ केवलम ््् ् ।। ।। ।। ।। ४ ४ ४ ४ ।।।।।।।।

आ�दश\दा| बीभ�सभयानकादयः।

तथाऽ3यस>दयानां मुखमुिणाय पTा-तरमु यतेÑ

�कXच तेषु यदा दःख ंन कोऽ�प ःया:द-मुखः�कXच तेषु यदा दःख ंन कोऽ�प ःया:द-मुखः�कXच तेषु यदा दःख ंन कोऽ�प ःया:द-मुखः�कXच तेषु यदा दःख ंन कोऽ�प ःया:द-मुखःु ुु ुु ुु ु ।।।।

न�ह क2

25

कथ ं त�ह� ह�र

26

�वभावादयोऽ�प ूथमतः साधारUयेन ूतीय-त इ�याहÑ

परःय न परःयेित ममेित न ममेित चपरःय न परःयेित ममेित न ममेित चपरःय न परःयेित ममेित न ममेित चपरःय न परःयेित ममेित न ममेित च ।।।।

तदाःवादे �वभावादेः प�र छेदो न �वjतेतदाःवादे �वभावादेः प�र छेदो न �वjतेतदाःवादे �वभावादेः प�र छेदो न �वjतेतदाःवादे �वभावादेः प�र छेदो न �वjते ।। ।। ।। ।। १२ १२ १२ १२ ।।।।।।।।

ननु तथा�प कथमेवमलौ�कक�वमेतेषां �वभावादdनािम�यु यतेÑ

�वभावना�वभावना�वभावना�वभावना�दBयापारमलौ�ककमुपेयुषाम�दBयापारमलौ�ककमुपेयुषाम�दBयापारमलौ�ककमुपेयुषाम�दBयापारमलौ�ककमुपेयुषाम ््् ् ।।।।

अलौ�कक�वमेतेषां भूषणं न तु दषणमअलौ�कक�वमेतेषां भूषणं न तु दषणमअलौ�कक�वमेतेषां भूषणं न तु दषणमअलौ�कक�वमेतेषां भूषणं न तु दषणमूूूू ्् ् ् ।। ।। ।। ।। १३ १३ १३ १३ ।।।।।।।।

आ�दश\दादनुभावसXचारणे । तऽ �वभावनं

र�यादे�व�शेषेणाःवादाCकुरणयो7यतानयनम । अनभुावनमेव.भूतःय र�यादेः समन-तरमेव ्

रसा�दJपतया भावनम। सXचारणं तथाभूतःयैव तःय स.यक चारणम् ् ।्

�वभावादdनां यथासं9यं कारणकाय�सहका�र�वे कथ ं ऽयाणाम�प रसोोधे कारण-

�विम�यु यतेÑ

कारणकारणकारणकारण----काय�काय�काय�काय�----सXचा�रJपा अ�प �ह लोकतःसXचा�रJपा अ�प �ह लोकतःसXचा�रJपा अ�प �ह लोकतःसXचा�रJपा अ�प �ह लोकतः ।।।।

रसोोरसोोरसोोरसोोधे �वभावाjाः कारणा-येव ते मताः ।। धे �वभावाjाः कारणा-येव ते मताः ।। धे �वभावाjाः कारणा-येव ते मताः ।। धे �वभावाjाः कारणा-येव ते मताः ।। १४ १४ १४ १४ ।।।।।।।।

ननु त�ह� कथ ंरसाःवादे तेषामेकः ूितभास इ�यु यतेÑ

ूतीयमानः ूूतीयमानः ूूतीयमानः ूूतीयमानः ूथमं ू�येकं हेतु; यतेथमं ू�येकं हेतु; यतेथमं ू�येकं हेतु; यतेथमं ू�येकं हेतु; यते ।।।।

ततः स.बिलतः सवा� �वभावा�दः सचेतसामततः स.बिलतः सवा� �वभावा�दः सचेतसामततः स.बिलतः सवा� �वभावा�दः सचेतसामततः स.बिलतः सवा� �वभावा�दः सचेतसाम ््् ् ।। ।। ।। ।। १५ १५ १५ १५ ।।।।।।।।

ूूूूपाणकरस-याया चBय�माणो रसो भवेतपाणकरस-याया चBय�माणो रसो भवेतपाणकरस-याया चBय�माणो रसो भवेतपाणकरस-याया चBय�माणो रसो भवेत ््् ् ।।।।

यथा खUडम�रचादdनां स.मेलनादपूBव� इव क2

27

साव

28

नायं ]ा3यः ःवस:ायां ूती�यBयिभचारतःनायं ]ा3यः ःवस:ायां ूती�यBयिभचारतःनायं ]ा3यः ःवस:ायां ूती�यBयिभचारतःनायं ]ा3यः ःवस:ायां ूती�यBयिभचारतः ।।।।

यो �ह ]ा3यो घटा�दः स-न�प कदािचद]ातो भवित, न pय ं तथा; ूतीित-

म-तरेणाभावात । ्

यःमादेष �वभावा�दसमूहाल.बना�मकः ।। यःमादेष �वभावा�दसमूहाल.बना�मकः ।। यःमादेष �वभावा�दसमूहाल.बना�मकः ।। यःमादेष �वभावा�दसमूहाल.बना�मकः ।। २० २० २० २० ।।।।।।।।

तःमा-न काय�ःतःमा-न काय�ःतःमा-न काय�ःतःमा-न काय�ःÑÑÑÑ

य�द रसः काय�ः ःया:दा �वभावा�द]ानकारणक एव ःयात। तत< रसूतीितकाले ्

�वभावादयो न ूतीयेरन,् कारण]ानत�काय�]ानयोयु�गपददश�नात। न�ह च-दनःपश�]ानं ्

तaज-यसुख]ानXचकैदा स.भवित । रसःय च �वभावा�दसमूहाल.बना�मकतयैव ूतीतेन�

�वभावा�द]ानकारण�विम�यिभूायः ।

ÑÑÑÑनो िन�यः पूव�संवेदनो2a]तःनो िन�यः पूव�संवेदनो2a]तःनो िन�यः पूव�संवेदनो2a]तःनो िन�यः पूव�संवेदनो2a]तः ।।।।

असंवेदनकाले �ह न भावोऽ3यअसंवेदनकाले �ह न भावोऽ3यअसंवेदनकाले �ह न भावोऽ3यअसंवेदनकाले �ह न भावोऽ3यःय �वjते ।। ःय �वjते ।। ःय �वjते ।। ःय �वjते ।। २१ २१ २१ २१ ।।।।।।।।

न खलु िन�यःय वःतुनोऽसंवेदनकालेऽस.भवः।

ना�प भ�वंयन साTादाना�प भ�वंयन साTादाना�प भ�वंयन साTादाना�प भ�वंयन साTादा्् ्् न-दमयःवूकाशJप�वात।न-दमयःवूकाशJप�वात।न-दमयःवूकाशJप�वात।न-दमयःवूकाशJप�वात।््््

काय�]ा3य�वलTणभावा-नो व:�मानोऽ�प ।। काय�]ा3य�वलTणभावा-नो व:�मानोऽ�प ।। काय�]ा3य�वलTणभावा-नो व:�मानोऽ�प ।। काय�]ा3य�वलTणभावा-नो व:�मानोऽ�प ।। २२ २२ २२ २२ ।।।।।।।।

�वभावा�दपरामश��वषय�वात सचेतसाम�वभावा�दपरामश��वषय�वात सचेतसाम�वभावा�दपरामश��वषय�वात सचेतसाम�वभावा�दपरामश��वषय�वात सचेतसाम् ्् ्् ्् ् ।।।।

परान-दमय�वेन संवेj�वाद�प ःफुटम ।। परान-दमय�वेन संवेj�वाद�प ःफुटम ।। परान-दमय�वेन संवेj�वाद�प ःफुटम ।। परान-दमय�वेन संवेj�वाद�प ःफुटम ।। ्् ्् २३ २३ २३ २३ ।।।।।।।।

न िन�व�कHपकं ]ानं तःय माहकिमंयतेन िन�व�कHपकं ]ानं तःय माहकिमंयतेन िन�व�कHपकं ]ानं तःय माहकिमंयतेन िन�व�कHपकं ]ानं तःय माहकिमंयते ।।।।

तथाऽिभलापसंसग�यो7य�व�वरहातथाऽिभलापसंसग�यो7य�व�वरहातथाऽिभलापसंसग�यो7य�व�वरहातथाऽिभलापसंसग�यो7य�व�वरहा-न च ।। -न च ।। -न च ।। -न च ।। २४ २४ २४ २४ ।।।।।।।।

स�वकHपकसंवेjःस�वकHपकसंवेjःस�वकHपकसंवेjःस�वकHपकसंवेjःÑÑÑÑ

स�वकHपक]ानसंवेjानां �ह वचनूयोगयो7यता, न तु रसःय तथा ।

साTा�कारतया न च ।साTा�कारतया न च ।साTा�कारतया न च ।साTा�कारतया न च ।

29

परोTःत�ूकाशो नापरोTः श\दसंभवातपरोTःत�ूकाशो नापरोTः श\दसंभवातपरोTःत�ूकाशो नापरोTः श\दसंभवातपरोTःत�ूकाशो नापरोTः श\दसंभवात ््् ् ।। ।। ।। ।। २५ २५ २५ २५ ।।।।।।।।

त�कथय कVगःय तFवमौतुा)पूव�िनJपणूकारःये�याह-

तःमादलौ�ककः स�यं वेjःतःमादलौ�ककः स�यं वेjःतःमादलौ�ककः स�यं वेjःतःमादलौ�ककः स�यं वेjः स>दयैरयम स>दयैरयम स>दयैरयम स>दयैरयम ््् ् ।।।।

त2�कं पुनः ूमाणं तःय साव इ�याह—

ूमाणं चव�णैवाऽ ःवािभ-ने �वदषां मतम ।। ूमाणं चव�णैवाऽ ःवािभ-ने �वदषां मतम ।। ूमाणं चव�णैवाऽ ःवािभ-ने �वदषां मतम ।। ूमाणं चव�णैवाऽ ःवािभ-ने �वदषां मतम ।। ुु ुु ्् ्् २६ २६ २६ २६ ।।।।।।।।

चव�णा आःवादनम ् । त च Ôःवादः काBयाथ�संभेदादा�मान-दसमुवःÕ

इ�युQूकारम।्

ननु य�द रसो न काय�ःत�कथ ंमह�ष�णा �वभावानुभावBयिभचा�रसंयोगािसिनंप�:ःÕ

इित लTणं कृतिम�यु यते—

िनंपFया चव�णःयाःय िनंप�:;पचारतःिनंपFया चव�णःयाःय िनंप�:;पचारतःिनंपFया चव�णःयाःय िनंप�:;पचारतःिनंपFया चव�णःयाःय िनंप�:;पचारतः ।।।।

यj�प रसािभ-नतया चव�णःया�प न काय��वं तथा�प तःय कादािच�कतया

उपच�रतेन काय��वेन काय��वमुपचय�ते।

अवा य�वा�दकं तःय वआये BयXजनJपणे ।। अवा य�वा�दकं तःय वआये BयXजनJपणे ।। अवा य�वा�दकं तःय वआये BयXजनJपणे ।। अवा य�वा�दकं तःय वआये BयXजनJपणे ।। २७ २७ २७ २७ ।। ।। ।। ।।

तःय रसःय । आ�दश\दादलआय�वा�द ।

ननु य�द िमिलता र�यादयो रसाःत�कथमःय ःवूकाश�वं कथ ं

वाऽखUड�विम�याह-

र�या�द]ानतादा�.यादेव यःमािसो भवेतर�या�द]ानतादा�.यादेव यःमािसो भवेतर�या�द]ानतादा�.यादेव यःमािसो भवेतर�या�द]ानतादा�.यादेव यःमािसो भवेत ््् ् ।।।।

अतोऽःय ःवूकाश�वमखUड�वं च िसtयितअतोऽःय ःवूकाश�वमखUड�वं च िसtयितअतोऽःय ःवूकाश�वमखUड�वं च िसtयितअतोऽःय ःवूकाश�वमखUड�वं च िसtयित ।। ।। ।। ।। २८ २८ २८ २८ ।।।।।।।।

य�द र�या�दकं ूकाशशरdरादित�रQं ःया:दैवाःय ःवूकाश�वं न िसtयेत,् न च

तथा, तादा�.याCगीकारात। यदQम् ्ु -Ôयj�प रसान-यतया चव�णा�प न काया� तथा�प

कादािच�कतया काय��वमुपकH3य तदेका�म-यना�दवासनाप�रणितJपे र�या�दभावेऽ�प

30

Bयवहार इित भावःÕ इित । Ôसुखा�दतादा�.याCगीकारे चाःमाकVं िसYा-तशयामिधशय

�दBयं वष�सहॐं ूमोदिनिामुपेयाःÕÕ इित च । Ôअिभ-नोऽ�प स ूमाऽा

वासनोपनीतर�या�दतादा�.येन गोचरdकृतःÕ इित च । ]ानःय

ःवूकाश�वमनCगीकुव�तामुप�र वेदा2-तिभरेव पातनीयो दUडः। तादा�.यादेवाःयाखUड�वम ्

।

र�यादयो �ह ूथममेकैकशः ूतीयमानाः सवऽ̂3येकVभूताः ःफूर-त एव

रसतामापj-ते। तदQमु —्

Ô�वभावा अनुभावा< सा2Fवका Bयिभचा�रणः ।

ूतीयमानाः ूथमं खUडशो या-�यखUडताम ।।् Õ इित।

Ôपरमाथ�तः�वखUड एवायं वेदा-तूिसYॄतFवव#े�दतBयःÕ इित च । अथ के ते

�वभावानुभावBयिभचा�रण इ�यपेTायां �वभावमाहÑ

र�याjुोधका लोके �वभावाः काBयनाlययोःर�याjुोधका लोके �वभावाः काBयनाlययोःर�याjुोधका लोके �वभावाः काBयनाlययोःर�याjुोधका लोके �वभावाः काBयनाlययोः ।।।।

ये �ह लोके रामा�दगतरितहासादdनामुोधकारणािन सीतादयःत एव काBये नाlये च

िनवेिशताः स-तः Ô�वभाBय-ते आःवादाCकुरूादभा�वयो7याः �बय-ते सामा2जकर�या�दभाु वा

एिभःÕ इित �वभावा उ य-ते । तदQं भ:ृ�ह�रणाु Ñ

Ôश\दोप�हतJपांःतान बुYे�व�षयतां गतान ।् ्

ू�यTािनव कंसादdन साधन�वेन म-यते ।।् Õ इित।

तेदावाह—

आल.बनोydपना9यौ तःय भेदावुभौ ःमतृौआल.बनोydपना9यौ तःय भेदावुभौ ःमतृौआल.बनोydपना9यौ तःय भेदावुभौ ःमतृौआल.बनोydपना9यौ तःय भेदावुभौ ःमतृौ ।।।।

ःप)म। तऽ् —

आआआआल.बनं नायका�दःतमाल.\य रसोnल.बनं नायका�दःतमाल.\य रसोnल.बनं नायका�दःतमाल.\य रसोnल.बनं नायका�दःतमाल.\य रसोnमातमातमातमात ््् ् ।। ।। ।। ।। २९ २९ २९ २९ ।।।।।।।।

31

आ�दश\दा-नाियकाूितनाियकादयः। अथ यःय रसःय यो �वभावः स

त�ःवJपवण�ने वआयते । तऽ नायकः—

�यागी कृती कुलीनः सुौीको Jपयौवनो�साहd�यागी कृती कुलीनः सुौीको Jपयौवनो�साहd�यागी कृती कुलीनः सुौीको Jपयौवनो�साहd�यागी कृती कुलीनः सुौीको Jपयौवनो�साहd ।।।।

दTोऽनुरQलोकःतेजोवैद7tयशीलवा-नेतादTोऽनुरQलोकःतेजोवैद7tयशीलवा-नेतादTोऽनुरQलोकःतेजोवैद7tयशीलवा-नेतादTोऽनुरQलोकःतेजोवैद7tयशीलवा-नेता ।। ।। ।। ।। ३० ३० ३० ३० ।।।।।।।।

दTः 2Tूकारd । शीलं स#तम । एवमा�दृ ् गुणस.प-नो नेता नायको भवित ।

तेदानाहÑ

धीरोदा:ो धीरोYतःतथा धीरलिलत< ।धीरोदा:ो धीरोYतःतथा धीरलिलत< ।धीरोदा:ो धीरोYतःतथा धीरलिलत< ।धीरोदा:ो धीरोYतःतथा धीरलिलत< ।

धीरूशा-त इ�ययमुQः ूथम

32

यथाÑ मालतीमाधवादौ माधवा�दः। एषां च शCृगारा�दJप�वे भेदानाहÑ

एिभद�2Tणध)ृानुकूलशठJ�पिभःतु षोडशधाएिभद�2Tणध)ृानुकूलशठJ�पिभःतु षोडशधाएिभद�2Tणध)ृानुकूलशठJ�पिभःतु षोडशधाएिभद�2Tणध)ृानुकूलशठJ�पिभःतु षोडशधा ।।।।

तऽ तेषां धीरोदा:ादdनां ू�येकं द2Tणध)ृानुकूलशठ�वेन षोडशूकारः नायकः।

एषु �वनेकम�हलासु समरागो द2Tणः किथतः ।। एषु �वनेकम�हलासु समरागो द2Tणः किथतः ।। एषु �वनेकम�हलासु समरागो द2Tणः किथतः ।। एषु �वनेकम�हलासु समरागो द2Tणः किथतः ।। ३५ ३५ ३५ ३५ ।।।।।।।।

#यो2bचतुःूभिृतषु नाियकासु तुHयानुरागो द2Tणनायकः।

यथाÑ

ःनाता ित&ित कु-तले�रसुता, वारोऽCगराजःवसु-

jू�तै रा�ऽ�रयं 2जता कमलया, देवी ूसाjाj च ।

इ�य-तःपुरसु-दरdः ूित मया �व]ाय �व]ा�पते

देवेनाूितप�:मूढमनसा �#ऽाः 2ःथतं ना�डकाः।।

कृतागा अ�प िनःशCकःत2ज�तोऽ�प न ल2aजतःकृतागा अ�प िनःशCकःत2ज�तोऽ�प न ल2aजतःकृतागा अ�प िनःशCकःत2ज�तोऽ�प न ल2aजतःकृतागा अ�प िनःशCकःत2ज�तोऽ�प न ल2aजतः ।।।।

)दोषोऽ�प िमया)दोषोऽ�प िमया)दोषोऽ�प िमया)दोषोऽ�प िमयावावावावा_किथतो ध)ृनायकः_किथतो ध)ृनायकः_किथतो ध)ृनायकः_किथतो ध)ृनायकः ।। ।। ।। ।। ३६ ३६ ३६ ३६ ।।।।।।।।

यथा ममÑ

शोणं वीआय मुख ं�वच2ु.बतुमहं यातः समीप,ं ततः

पादेन ू>तं तया, सप�द तं ध�ृया सहासे मिय ।

�क2Xच:ऽ �वधातुमTमतया बांपं सजृ-�याः सखे !

tयात

33

नो वबा गित;Yतं न हिसतं, नैवा2ःत, क2

34

भQा नम�सु िनपुणाः कु�पतवधूभQा नम�सु िनपुणाः कु�पतवधूभQा नम�सु िनपुणाः कु�पतवधूभQा नम�सु िनपुणाः कु�पतवधूमानभXजनाः शुYाःमानभXजनाः शुYाःमानभXजनाः शुYाःमानभXजनाः शुYाः ।। ।। ।। ।। ४० ४० ४० ४० ।।।।।।।।

आ�दश\दा-मालाकाररजकता.बूिलकगा2-धकादयः ।

तऽ �वटःÑ

संभोगहdसंभोगहdसंभोगहdसंभोगहdनसंप�#टःतु ध:ू�ः कलैकदेश]ःनसंप�#टःतु ध:ू�ः कलैकदेश]ःनसंप�#टःतु ध:ू�ः कलैकदेश]ःनसंप�#टःतु ध:ू�ः कलैकदेश]ः ।।।।

वेशोपचारकुशलो वा7मी मधरुोऽथ बहमतो गों¤यावेशोपचारकुशलो वा7मी मधरुोऽथ बहमतो गों¤यावेशोपचारकुशलो वा7मी मधरुोऽथ बहमतो गों¤यावेशोपचारकुशलो वा7मी मधरुोऽथ बहमतो गों¤याुु ुु मममम ््् ् ।। ।। ।। ।। ४१ ४१ ४१ ४१ ।।।।।।।।

चेटः ूिसY एव ।

कुसुमवस-ताjिभधः कम�वपुव^कुसुमवस-ताjिभधः कम�वपुव^कुसुमवस-ताjिभधः कम�वपुव^कुसुमवस-ताjिभधः कम�वपुव^शशशशभाषाjैःभाषाjैःभाषाjैःभाषाjैः ।।।।

हाःयकरः कलहरित�व�दषकः ःयात ःवकम�हाःयकरः कलहरित�व�दषकः ःयात ःवकम�हाःयकरः कलहरित�व�दषकः ःयात ःवकम�हाःयकरः कलहरित�व�दषकः ःयात ःवकम�ूू ूू ्् ्् ]ः ]ः ]ः ]ः ।। ।। ।। ।। ४२ ४२ ४२ ४२ ।।।।।।।।

ःवकम� हाःया�द ।

अथ�िच-तने सहायमाहÑ

म-ऽी ःयादथा�नां िच-तायांम-ऽी ःयादथा�नां िच-तायांम-ऽी ःयादथा�नां िच-तायांम-ऽी ःयादथा�नां िच-तायांÑÑÑÑ

अथा�ःत-ऽावापादयः । यFवऽ सहायकथनूःतावे-Ôम-ऽी ःवं चोभयं वा�प सखा

तःयाथ�िच-तनेÕ इित केनिचHलTणं कृतम,् तद�प रा]ोऽथ�िच-तनोपायलTणूकरणे

लTियतBयम,् न तु सहायकथनूकरणे । Ôनायकःयाथ�िच-तने म-ऽी सहायःÕ इ�युQेऽ�प

नायकःयाथ�त एव िसY�वात ।्

यद3युQमÑ्Ôम2-ऽणां लिलताः शेषा म2-ऽंवाय:िसYयःÕ इित, तद�प

ःवलTणकथनेनैव ल2Tतःय धीरलिलतःय म2-ऽमाऽाय:ाथ�िच-तनोपप:ेग�ताथ�म । न ्

चाथ�िच-तने तःय म-ऽी सहायः, �कं तु ःवयमेव संपादकः; तःयाथ�िच-तनाjभावात ।्

अथा-तःपुरसहायाःÑ

Ñत#दवरोधेत#दवरोधेत#दवरोधेत#दवरोधे ।।।।

वामनवामनवामनवामनशUढशUढशUढशUढ�करात.ले छा�करात.ले छा�करात.ले छा�करात.ले छाभीभीभीभीराः शकारकु\जाjाःराः शकारकु\जाjाःराः शकारकु\जाjाःराः शकारकु\जाjाः ।। ।। ।। ।। ४३ ४३ ४३ ४३ ।।।।।।।।

35

मदमूख�तािभमानी दंकुलतै�य�संयुQःमदमूख�तािभमानी दंकुलतै�य�संयुQःमदमूख�तािभमानी दंकुलतै�य�संयुQःमदमूख�तािभमानी दंकुलतै�य�संयुQःुु ुु ।।।।

सोऽयमनूढाॅाता रा]ः ँयालः शकार इ�युQःसोऽयमनूढाॅाता रा]ः ँयालः शकार इ�युQःसोऽयमनूढाॅाता रा]ः ँयालः शकार इ�युQःसोऽयमनूढाॅाता रा]ः ँयालः शकार इ�युQः ।। ।। ।। ।। ४४ ४४ ४४ ४४ ।।।।।।।।

आjश\दा-मूकादयः। तऽ शUडवामन�करातकु\जादयो यथा रeावHयामÑ्

न) ं वष�वरैम�नुंयगणनाभावादपाःय ऽपाÑ

म-तःकXच�ुककXचुकःय �वशित ऽासादयं वामनः।

पय�-ताौियिभिन�जःय सशं ना.नः �करातैः कृतं

कु\जा नीचतयैव या2-त शनकैरा�मेTणाश2Cकनः।।

शकारो म ृछक�टका�दषु ूिसYः। अ-येऽ�प यथादश�नं ]ातBयाः।

अथ दUडसहायाःÑ

दUडे सु>�कुमाराट�वकाः साम-तसैिनकाjा�कुमाराट�वकाः साम-तसैिनकाjा�कुमाराट�वकाः साम-तसैिनकाjा�कुमाराट�वकाः साम-तसैिनकाjा< ।।।।

द)िनमहो दUडः । ःप)म ।ु ्

ऋ2�व_पुरोधसः ःयुऋ2�व_पुरोधसः ःयुऋ2�व_पुरोधसः ःयुऋ2�व_पुरोधसः ःयुॄ�ॄ�ॄ�ॄ��वदःतापसाःतथा धम ̂।। �वदःतापसाःतथा धम ̂।। �वदःतापसाःतथा धम ̂।। �वदःतापसाःतथा धम ̂।। ४५ ४५ ४५ ४५ ।।।।।।।।

ॄ�वदो वेद�वदः, आ�म�वदो वा ।

अऽ चÑ

उ:माः पीठमदा�jाःउ:माः पीठमदा�jाःउ:माः पीठमदा�jाःउ:माः पीठमदा�jाःÑÑÑÑ

आjश\दा-म2-ऽपुरो�हतादयः ।

Ñमtयौ �वट�वदषकौमtयौ �वट�वदषकौमtयौ �वट�वदषकौमtयौ �वट�वदषकौूू ूू ।।।।

तथा शकारचेटाjा अधमाः प�रकVित�ताः ।। तथा शकारचेटाjा अधमाः प�रकVित�ताः ।। तथा शकारचेटाjा अधमाः प�रकVित�ताः ।। तथा शकारचेटाjा अधमाः प�रकVित�ताः ।। ४६ ४६ ४६ ४६ ।।।।।।।।

आjश\दा:ा.बूिलकगा2-धकादयः।

अथ ूसCगा| दतानां �वभागगभ�लTणमाहू Ñ

िनस)ृाथu िमताथ�< तथा संदेशहारकःिनस)ृाथu िमताथ�< तथा संदेशहारकःिनस)ृाथu िमताथ�< तथा संदेशहारकःिनस)ृाथu िमताथ�< तथा संदेशहारकः ।।।।

36

काय�ू ेंय2bधा दतो द�य

37

कौमारकेऽ�प िग�रव| गु;तां दधानो

वीरो रसः �कमयमे�युत दप� एव ।।

संTोभेंव3यनु#ेगो माधयुWसंTोभेंव3यनु#ेगो माधयुWसंTोभेंव3यनु#ेगो माधयुWसंTोभेंव3यनु#ेगो माधयुW प�रकVित�तम प�रकVित�तम प�रकVित�तम प�रकVित�तम ््् ् ।। ।। ।। ।। ५२ ५२ ५२ ५२ ।।।।।।।।

ऊमुदाहरणम ।्

भीशोकबोधहषा�jैगा�.भीयW िन�व�कारताभीशोकबोधहषा�jैगा�.भीयW िन�व�कारताभीशोकबोधहषा�jैगा�.भीयW िन�व�कारताभीशोकबोधहषा�jैगा�.भीयW िन�व�कारता ।।।।

यथाÑ आहतःयािभषेकाय �वस)ृःय वनाय च ।ू

न मया ल2Tतःतःय ःवHपोऽ3याकार�वॅमः ।।

Bयवसायादचलनं धयैW �व1ने मह�य�प ।। Bयवसायादचलनं धयैW �व1ने मह�य�प ।। Bयवसायादचलनं धयैW �व1ने मह�य�प ।। Bयवसायादचलनं धयैW �व1ने मह�य�प ।। ५३ ५३ ५३ ५३ ।।।।।।।।

यथाÑ ौतुा3सरोगीितर�प Tणेऽ2ःमन हरः ूसं9यानपरो बभूव ।्

आ�मे�राणां न �ह जातु �व1नाः समािधभेदूभवो भव2-त ।।

अिधTेपापमानादेः ूयुQःय परेण यतअिधTेपापमानादेः ूयुQःय परेण यतअिधTेपापमानादेः ूयुQःय परेण यतअिधTेपापमानादेः ूयुQःय परेण यत ््् ् ।।।।

ूाणाूाणाूाणाूाणा�ययेऽ3यसहनं त:ेजः समुदा>तम�ययेऽ3यसहनं त:ेजः समुदा>तम�ययेऽ3यसहनं त:ेजः समुदा>तम�ययेऽ3यसहनं त:ेजः समुदा>तम ््् ् ।। ।। ।। ।। ५४ ५४ ५४ ५४ ।।।।।।।।

वा7वेवा7वेवा7वेवा7वेषषषषयोम�धरुता त# छCगारचे�)तं लिलतमयोम�धरुता त# छCगारचे�)तं लिलतमयोम�धरुता त# छCगारचे�)तं लिलतमयोम�धरुता त# छCगारचे�)तं लिलतमृृृृ ्् ् ् ।।।।

दानं स�ूयभाषणमौदायW शऽुिमऽयोः समतादानं स�ूयभाषणमौदायW शऽुिमऽयोः समतादानं स�ूयभाषणमौदायW शऽुिमऽयोः समतादानं स�ूयभाषणमौदायW शऽुिमऽयोः समता ।। ।। ।। ।। ५५ ५५ ५५ ५५ ।।।।।।।।

एषामुदाहरणा-यूpािन ।

अथ नाियका �ऽभेदा ःवा-या साधारणा bीितअथ नाियका �ऽभेदा ःवा-या साधारणा bीितअथ नाियका �ऽभेदा ःवा-या साधारणा bीितअथ नाियका �ऽभेदा ःवा-या साधारणा bीित ।।।।

नायकसामा-यगुणैभ�वित यथासंभवैयु�नायकसामा-यगुणैभ�वित यथासंभवैयु�नायकसामा-यगुणैभ�वित यथासंभवैयु�नायकसामा-यगुणैभ�वित यथासंभवैयु�Qा ।। Qा ।। Qा ।। Qा ।। ५६ ५६ ५६ ५६ ।।।।।।।।

नाियका पुनना�यकसामा-यगुणैः�यागा�दिभय�थास.भवैयु�Qा भवित । सा च ःवbी

अ-यbी साधारणbीित �ऽ�वधा ।

तऽ ःवbीÑ

�वनयाज�वा�दयुQा गहृकम�परा पितोता ःवीया�वनयाज�वा�दयुQा गहृकम�परा पितोता ःवीया�वनयाज�वा�दयुQा गहृकम�परा पितोता ःवीया�वनयाज�वा�दयुQा गहृकम�परा पितोता ःवीया ।।।।

38

यथाÑ Ôलaजापaज:पसाहणाइँ परभ�:2ण23पवासाइं ।

अ�वणअद.मेधाइं धUणाण घरे कल:ाइं ।।ु

(लaजापया�'ूसाधनािन परभतृ�िन2ंपपासािन ।

अ�वनयदमध̂ािन ध-यानां गहेृ कलऽा2ण ।। ु )

साऽ�प किथता �ऽभेदा मु7धा मtया ूगHभेितसाऽ�प किथता �ऽभेदा मु7धा मtया ूगHभेितसाऽ�प किथता �ऽभेदा मु7धा मtया ूगHभेितसाऽ�प किथता �ऽभेदा मु7धा मtया ूगHभेित ।। ।। ।। ।। ५७ ५७ ५७ ५७ ।।।।।।।।

तऽÑ

ूथमावतीण�यौवनमदन�वकारा रतौ वामाूथमावतीण�यौवनमदन�वकारा रतौ वामाूथमावतीण�यौवनमदन�वकारा रतौ वामाूथमावतीण�यौवनमदन�वकारा रतौ वामा ।।।।

किथता मदृ< माने किथता मदृ< माने किथता मदृ< माने किथता मदृ< माने ुु ुु समिधकलaजावती मु7धासमिधकलaजावती मु7धासमिधकलaजावती मु7धासमिधकलaजावती मु7धा ।। ।। ।। ।। ५८ ५८ ५८ ५८ ।।।।।।।।

तऽ ूथमावतीण�यौवना यथा मम तातपादानामÑ्

मtयःय ूिथमानमेित जघनं, वTोजयोम�-दता

दरं या�युदरं च रोमलितका नेऽाज�वं धावित।ू

क-दपW प�रवीआय नूतनमनोराaयािभ�षQं Tणा-

दCगानीव परःपरं �वदधते िनलु�Uठनं सुॅुवः।।

ूथमावतीण�मदन�वकारा यथा मम ूभावतीप�रणयेÑ

द:े सालसम-थरं भु�व पदं िनया�ित ना-तःपुरा|,

नोyामं हसित Tणा�कलयते ॑dय-ऽणां काम�प ।

�कंिचावगभीरव�बमलवःप)ृ ंमना7भाषते,

सॅूभCगमुदdTते �ूयकथामुHलापय-तीं सखीम ।।्

रतौ वामा यथाÑ

Ô)ा �)मधो ददाित, कु;ते नालापमाभा�षता,

शयायां प�रवFृय ित&ित, बलादािल2Cगता वेपते ।

39

िनया�-तीषु सखीषु वासभवना2-नग�-तुमेवेहते,

जाता वामतयैव संूित मम ूी�यै नवोढा �ूया ।।Õ

माने मदृय�थाु Ñ

Ôसा प�युः ूथमापराधसमये स9योपदेशं