RADOVI SA XXII SAVETOVANJA AGRONOMA, VETERINARA I … · Zbornik naučnih radova, Vol. 14 br. 1-2...

UDK/UDC 167.7:63 YU ISSN: 0354-1320

RADOVI SA XXII SAVETOVANJAAGRONOMA, VETERINARA I TEHNOLOGA

Vol.14 br. 1-2

Proceedings of XXIInd Conference ofAgronomist, Veterinarians and Technologiest

Vol.14 No. 1-2

Beograd 2008.

Redakcioni odborMr Nenad Đurić (Beograd), dr Mirko Ivanović (Beograd), dr Savo Vučković (Beograd), dr Milan Adamović (Beograd), dr Dragan Škorić (Novi Sad), dr Tihomir Kasalica (Beo-grad), dr Dragoljub Žunić (Beograd), dr Slobodan Milenković (Čačak), dr Živorad Gajić (Beograd), dr Vladislav Ognjanov (Novi Sad), dr Tripo Šćepanović (Zrenjanin), dr Zorica Pajkić (Beograd), dr Zora Jeličić (Beograd).

Izdavački savetDr Vaso Komnenić (Beograd), mr Gordan Zec (Beograd), mr Slavica Čolić (Beograd), mr Radmila Beskorovajni (Beograd), dr Gordana Šurlan-Momirović (Beograd), dr Milan Nedić (Beograd), dr Mihajlo Nikolić (Beograd), dr Dragan Nikolić (Beograd), dr Đurđina Ružić (Čačak), dr Zoran Keserović (Novi Sad).

Glavni i odgovorni urednikDr Vaso Komnenić

UredniciMr Slavica ČolićMr Radmila Beskorovajni

Uredništvo i administracijaInstitut PKB AgroekonomikIndustrijsko naselje b.b.11213 Padinska Skela

Tel: 011/8871-175, 8871-550, fax: 8871-125E-mail: [email protected]

Priprema: GRID Studio, BeogradŠtampa: GRAFIPROF, Beograd

Tiraž: 200 komada

Zbornik Naučnih radova XXII Savetovanja agronoma, veterinara i tehnologa, štampan je uz pomoć Ministarstva za nauku Republike Srbije.Proccedings of research papers of XXII Conference of agronomist, veterinarians and technologist, is published by Ministry of science.

SADRŽAJ/CONTENT

B. Badivuk, dipl.ing. D. Kovačević, dipl.ing., dr M. IvanovićANALIZA PROIZVODNJE RATARSKIH USEVA U PKB KORPORACIJI U 2007. GODINI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

M. Malešević, Z. Jovićević, S. Štatkić, S. Dolapčev, V. StojšinPOVRATAK KA VIŠIM I STABILNIJIM PRINOSIMA STRNIH ŽITA

MINERAL NUTRITION OF SMALL GRAINS IN INTEGRAL CROP MENAGEMENT SYSTEM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

N. Đurić, S. Obradović, M. Martić, V. Trkulja, S. ProdanovićANALIZA KVALITETA SEMENA PKB SORTI OZIME PŠENICE RODA 1995-2007. GODINE

ANALYSES OF QUALITY OF PKB VARIETIES WINTER WHEAT SEED HARVEST IN 1995-2007. YEAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

N. Erić, A. Kačarević, M. PavlovićHIBRIDI KUKURUZA INSTITUTA PKB AGROEKONOMIK I NJIHOVE PRODUKTIV-NE MOGUĆNOSTI U MAKROOGLEDIMA 2007. GODINE

THE CORN HYBRIDS OF THE PKB AGROECONOMIC AND THEIR PRODUCTIVE POSSIBILITIES IN MACRO EXPERIMENTS IN THE YEAR 2007. . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

A. Radojčić, M. Filipović, J. Vančetović, D. Branković Radojčić, J. PavlovGRUPE ZRENJA I POTENCIJAL RODNOSTI ZP HIBRIDA KUKURUZA

MATURING GROUPS AND GRAIN YIELD POTENTIAL OF ZP MAIZE HYBRIDS. . . 43

J. Srdić, Z. PajićODNOS PRINOSA I KVALITETA ZRNA HIBRIDA KUKURUZA KOKIČARA (Zea mays everta Sturt.)

RELATION BETWEEN GRAIN YIELD AND GRAIN QUALITY OF POPCORN HYBRIDS (Zea mays everta Sturt.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

D. Tomić, S. PeroševićUTICAJ ZALIVANJA KUKURUZA SUMPORNOM VODOM NA PRINOS I KVALITET ZRNA

THE INFLUENCE OF WATERING CORN BY SUPHUROUS WATER ON CORN YIELD AND CORN SEED QUALITY. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

F. Bača, S. Gošić-Dondo, Ž. Videnović, P. ErskiEFEKAT TRETIRANJA SEMENA KUKURUZA IMIDAKLOPRIDOM I TIAMETOKSA-MOM NA SKLOP BILJAKA I PRINOS ZRNA

EFFECTS OF MAIZE SEED TREATMENTS WITH IMIDACLOPRID AND THIAME-TOXAM ON THE PLANT SPACING AND GRAIN YIELD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

V. Babić, M. BabićFENOTIPSKA KARAKTERIZACIJA I MULTIVARIJACIONE ANALIZE

PHENOTYPIC CHARACTERISATION AND MULTIVARIATE ANALYSES. . . . . . . . . . 71

N. Nenadić, M. Nedić, Lj. Živanović, Lj. Kolarić, J. ZekovićPRINOS I KVALITET SORTI SOJE U RAZLIČITIM AGROEKOLOŠKIM USLOVIMA

YIELD AND QUALITY OF SOYBEAN CULTIVARS UNDER DIFFERENT AGROECOLOGICAL CONDITIONS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

E.-Onć-Jovanović; S. Marković, S. Vrbničanin; D. Božić, M. IvanovićSUZBIJANJE EKONOMSKI ZNAČAJNIH ŠIROKOLISNIH KOROVA U PROIZVODNJI KUKURUZA

WEED CONTROL OF BROAD LIFE WEEDS IN CORN PRODUCTION. . . . . . . . . . . . . 87

V. Bjelić, Đ. MoravčevićUTICAJ GUSTINE USEVA NA PROIZVODNJU PARADAJZA U STAKLENICIMA

EFFECT OF CROP DENSITY ON GLASSHOUSE TOMATO PRODUCTION . . . . . . . . . 97

M. Miladinović, M. Damljanović, N. Koković, L. Kostić, P. Vukčević, A. AndrićDEFINISANJE NAJKVALITETNIJIH SUPSTRATA ZA RASADNIČKU PROIZVODNJU PAPRIKE

DEFINITION OF DIFFERENT SUBSTRATES USED IN THE PRODUCTION OF PEPPER SEEDLINGS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

A. Vujošević, D. Beatović, S. Jelačić, N. Lakić, S. LazarevićUTICAJ SPORORAZLAGAJUĆEG ĐUBRIVA NA KVALITET RASADA CVEĆA

THE INFLUENCE OF SLOW DISINTEGRATING FERTILIZERS’ ON QUALITY ON FLOWER SEEDLINGS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

Zbornik naučnih radova, Vol. 14 br. 1-2 (2008)


D. Beatović, S. Jelačić, A, Vujošević, N, LakićPRIMENA SPORORAZLAGAJUĆEG ĐUBRIVA U PROIZVODNJI RASADALEKOVITOG, AROMATIČNOG I ZAČINSKOG BILJA

APPLICATION OF OF SLOW DISINTEGRATING FERTILIZERS IN THE PRODUCTION OF MEDICINAL, AROMATIC AND SEASONING HERBS SEEDLINGS . . . . . . . . . . . 125

M. Urošević, M. Živković, V. KomnenićPREDNOSTI PRIMENE VAZDUŠNO-INJEKTORSKIH RASPRSKIVAČAU ZAŠTITI RATARSKIH KULTUR

ADVANTAGES OF APPLICATION AIR-injeCTOR SPRINKLERS IN PROTECTION OF WHEAT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

V. Milić, S. Petronić, T. PandurevićPRIRODNI RESURSI I PROIZVODNJA ZDRAVSTVENO BEZBJEDNE HRANE U BRDSKO-PLANINSKIM PODRUČJIMA REPUBLIKE SRPSKE

NATURALLY RESOURCES AND PRODUCTION SANITARY SAFE NUTRITION IN HILLY-MOUNTAINOUS AREAS REPUBLIC OF SRPSKA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147


7

UDK:658.511:633Stručni rad

ANALIZA PROIZVODNJE RATARSKIH USEVA U PKB KORPORACIJI U 2007. GODINI

B. Badivuk, D. Kovačević, M. Ivanović

Uvod

PKB Korporacija je naše najveće poljoprivredno preduzeće u čijem se sklopu nalazi 9 gazdinstava: Mladost - Jabučki Rit, Lepušnica – Glogonjski Rit, Kovilovo – Kovilovo, padinska Skela – Padinska Skela, Pionir – Besni Fok, Partizanski Prelaz- Vrbovski, Du-navac – Dunavac, Čenta – Čenta, „7 Juli“ – Surčin.

Oranice na kojima se organizuje biljna proizvodnja, a sve sa ciljem da se zadovolje potrebe stočarstva, prostiru se na oko 21.440 ha. Najveći deo ovih oranica (42%) je ritsko zemljište, zatim aluvijalno zemljište (40%), (15%) je livadsko zemljište, a samo (2,9 %) ili 620 ha je zemljište tipa černozem.

Najznačajniji deo ovih površina (77%) namenjenih ratarskoj proizvodnji, nalazi se u Pančevačkom ritu, 19% je u Sremu, i oko 4% uz reku Dunav.

Po svojim osobinama, zemljišta u Pančevačkom ritu su najtežeg mehaničkog sastava zbog visokog sadržaja gline (koji se kreće oko 70%).

Osim toga, ova zemljišta tokom cele godine imaju visok nivo podzemnih voda, što dodatno otežava obradu zemljište, pa je organizovanje ratarske proizvodnje, specifično i zahteva veoma složenu tehnologiju.

Klimatski uslovi u 2007. godini

Temperatura, suma i raspored padavina su najznačajniji klimatski faktori u realizaciji svih poljoprivrednih kultura.

U tabeli 1. prikazani su podaci o srednjim mesečnim temperaturama i sumama pada-vina po mesecima od I do XII meseca 2007. godine.

Tab. 1. Srednje mesečne to, sume padavina (mm) i broj kišnih dana (januar-decembar) u 2007. god. u poređenju sa 2006.god.

Mesec

Srednje mese ne temp. Suma padavina Broj kišnih dana

2006. 2007. 2006. 2007. 2006. 2007.

Januar 4,8 36,0 13

Februar 4,9 61,4 17

Mart 5,2 7,8 48,2 100,6 9 10


8

Posmatrano u celini za 2007. godinu uočava se da u pogledu temperature nije bilo značajnih odstupanja u odnosu na 2006. godinu.

Što se tiče sume padavina i broja kišnih dana postoje velike razlike koje su drastično uticale na smanjenje i kvalitet prinosa svih ratarskih i povrtarskih kultura.

Rokovi setve nisu mogli da se ispoštuju, a najvažnija industrijska kultura, šećerna repe podbacila je u prinosu za 58,42 %.

OSTVARENI PRINOSI U BILJNOJ PROIZVODNJI U PKB KORPORACIJI

Prinos ratarskih i povrtarskih kultura u 2007. godini u odnosu na 2006. god. prikazani su u tabeli 2.

Tab. 2. Prinos ratarskih i povrtarskih kultura u 2006. i 2007. godini

April 12,3 11,2 76,6 3,8 11 1

Maj 15,5 15,4 34,6 58,0 8 16

J u n 18,7 20,1 135,6 57,8 12 14

J u l 22,0 22,3 14,8 24,2 4 8

Avgust 18,9 23,2 98,8 58,2 8 13

Septembar 17,0 18,4 27,2 75,2 2 16

Oktobar 13,5 137,0 18

Novembar 8,9 82,8 22

Decembar 3,2 22,8 14

Prosek 15,6 12,8 435,8 717,8 54 162

U s e v 2 0 0 6. 2 0 0 7.

ha t t/ha ha t t/ha

Pšenica 3.912 22.044 5,62 4.667 25.241 5,40

Je am ozimi 1.105 4.829 4,37 1.051 5.108 4,86

Ovas - - - 30 137,4 4,58

Kukuruz semen. 531 1.119 2,11 6,37 1.040 1.63

Kukuruz merkan. 2.377 13.879 5,84 2.778 12.760 4,59

Še arna repa 1.091 56.412 57,71 2.342 81.469 30,21

S o j a 2.110 7.275 3,45 1.990 4.189 2,10

Suncokret semen. 327 229 0,70 357 396 1,11

Lucerka seno 2.677 20.886 7,80 2.076 22.783,6 10,97

Kukuruz silažni 3.864 106.733 27,63 3.475 96.876 27,87

Grašak konzumni - - - 303 1.369 4,51

Boranija - - - 179 1.174 6,56

Kukuruz še erac - - - 154 1.724 11,19

Setvena površina I 18.003 20.039


9

Kod proizvodnje pšenice na površini od 4.667 ha ostvaren je prosečan prinos od 5,40 t što je za oko 4% manji prinos nego 2006. godine.

Merkantilni kukuruz koji je zasejan na površini od 2.778 ha ostvario je prinos od 4,59 t/ha što je za 22,59% umanjen rod u odnosu na prethodnu godinu.

Najvažnija industrijska kultura, šećerna repa na površini od 2.342 ha sa prinosom od 30,21 t/ha podbacila je u odnosu na 2006. godininu za 42%.

Analizirajući sve vremenske parametre zaključili smo da su vremenske prilike, ustva-ri, neprilike najviše uticale na smanjenje prinosa i smanjenje digestije.

Veliko smanjenje prinosa zabeleženo je i kod soje, čitavih 40%.Da ne bude da je baš sve crno prinos semenskog suncokreta je bio za 58% veći nego

2006.god.Što se tiče lucerke, ostvaren prinos sena je iznosio 10,97 t/ha što je za 40% veći rod

u odnosu na 2006. god.Prinos silažnog kukuruza na površini od 3.475 ha iznosio je 27,87 t/ha što je gotovo

identično prinosu iz 2006. godine.Na gazdinstvima PKB Korporacije od povrtarskih kultura u 2007. god. proizvedeno

je:na 303 ha konzumnog graška sa prinosom od 4,51 t/ha -na 179 ha boranije sa prinosom od 6,56 t/ha -i kukuruza šećerca na 154 ha sa prinosom od 11,19 t/ha. -

Proizvodne površine i prinosi za žitarice na gazdinstvima PKB Korporacije za 2007.god. prikazani su u tabeli 3.

Tab. 3. Prinos žitarica t/ha u 2007. godini

Iz prikaza u tabeli 3. najuspešniji proizvođači pšenice bili su gazdinstva - Dunavac sa prinosom 6,36 t/ha - Lepušnica sa prinosom 5,89 t/ha - Pionir sa prinosom 5,79 t/ha

Gazdinstvo Pšenica Je am ozimi Tritikale O v a s Sem. Kukur. Merk. Kuku.

ha t/ha ha t/ha ha t/ha ha t/ha ha t/ha ha t/ha

Mladost 472 5,37 125 4,37 80 1,3 140 6,11

Lepušnica 560 5,89 202 4,14 78 3,8 100 0,8 536 5,07

Kovilovo 646 5,45 204 5,30 87 1,6 340 4,93

P. Skela 530 4,94 143 5,19 42 1,9 220 4,41

Pionir 466 5,79 135 4,84 59 3,61 280 6,24

P. Prelaz 533 5,06 81 5,40 73 1,84 87 4,81

Dunavac 353 6,36 51 5,09 78 1,19 94 5,88

enta 468 5,54 30 1,95 140 5,48

7. Juli 639 5,29 110 4,98 30 4,58 88 1,41 941 3,23

PKB 4.667 5,40 1.051 4,86 78 3,8 30 4,82 637 1,63 2.778 4,59


10

U proizvodnji ozimog ječma najbolja su bila gazdinstva - Partizanski Prelaz koji je na 81 ha ostvario prinos 5,40 t/ha - Kovilovo koje je na 204 ha imalo prinos 5,30 t/ha - Padinska Skela sa prinosom od 5,19 t/ha na površini od 143 ha.

U proizvodnji semenskog kukuruza treba odati priznanje gazdinstvu Pionir koje je imalo prinos od 3,61 t/ha, što je za 120% veći prinos u odnosu na proizvodnju u Korpo-raciji u 2007. godini.

Kod proizvodnje merkantilnog kukuruza najveći prinos zrna po ha imalo je gazdin-stvo:

Pionir sa 6,248 t/ha -Jabučki Rit sa 6,113 t/ha -Dunavac sa 5,885 t/ha. -

U tabeli 4. prikazani su rezultati ostvarenih prinosa industrijskih kultura po gazdin-stvima PKB Korporacije.

Tab. 4. Prinos industrijskih kultura (t/ha) u 2007. god.

Za PKB Korporaciju najveći značaj od industrijskih kultura imaju soja i šećerna repa na ukupnoj površini od 4.242 ha. Iz prikazane tabele se vidi da su prinosi bili izuzetno niski na svim gazdinstvima i ispod proseka ranijih godina.

Nešto malo bolji prinos šećerne repe ostvarili su Dunavac, 52,7 t/ha i Pionir 42,2 t/ha. Što se tiče soje najbolje je gazdinstvo Pionir sa 3,59 t/ha i Kovilovo sa 3,13 t/ha.

Semenski suncokret je bio zasejan na 5 gazdinstava na površini od 357 ha sa prinosom od 1,11 t/ha. Najbolji rezultati su postignuti na gazdinstvima Dunavac 1,48 t/ha i „7 Juli“ 1,32 t/ha.

Gazdinstvo Še erna repa S o j a Suncokret semen.

ha t/ha ha t/ha ha t/ha

Mladost 140 25,15 88 2,86 - -

Lepušnica 240 30,24 286 2,69 - -

Kovilovo 214 27,66 345 3,13 - -

Pad. Skela 126 24,05 209 2,80 - -

Pionir 301 36,14 149 3,59 125 1,02

Partizanski Prelaz 442 29,44 175 2,43 100 0,80

Dunavac 205 46,10 5 2,11 87 1,48

enta 205 29,15 186 2,60 - -

7. Juli 469 24,93 547 2,10 45 1,32

PKB 2.342 30,21 1.990 2,70 357 1,11


11

Tab. 5. Prinos krmnih kultura (t) ha u 2007. god.

Gajenje krmnog bilja ima veliki značaj s obzirom na osnovnu delatnost preduzeća a to je stočarstvo. U 2007. godini pod krmnim biljem bilo je 6.468 ha ili 30 % zasejanih površina. Silažni kukuruz je požnjeven sa 3.475 ha sa prosečnim prinosom od 27,87 t/ha što je nešto bolji prinos u odnosu na 2006. god.

Najveći prinos silo mase ostvaren je na Kovilovu 32,60 t/ha. Gazdinstva koja su ostvarila niže prinose bila su i najviše pogođena klimatskim nepogodama. Usev lucerke je u ovoj godini dao rod od 22.783,6 t sena i 12.194,06 t senaže i 2.293 t lucerkinog brašna što će zadovoljiti potrebe stočarstva. Treba naglasiti da je u ovoj godini lucerka imala šest otkosa i najveći prinos je imalo gazdinstvo Dunavac od 14,19 t/ha.

Zaključak

Na osnovu prikaza i analize ostvarenih rezultata u biljnoj proizvodnji u PKB Korpo- -raciji u 2007. godini može se zaključiti:

Biljna proizvodnja za većinu kultura bila je znatno lošija u odnosu na 2006. godi- -nu.

Pšenica je ostvarila prosečan prinos 5,40 t/ha. -Nešto bolji prinos je ostvaren kod ječma 4,86 t/ha. -Kukuruz merkantilni je imao prinos od 4,59 t/ha. -Zadovoljavajući prinos semenskog kukuruza imalo je gazdinstvo Pionir 3,61 t/ha. -Sva gazdinstva su podbacila u proizvodnji šećerne repe gde je prosečan prinos bio -

30,21 t/ha.Soja je realizovala prinos od 2,70 t/ha. -Kod proizvodnje silažnog kukuruza prosečan prinos je bio 27,87 t/ha a najbolje je -

bilo gazdinstvo Kovilovo sa prinosom od 32,60 t/ha.Suncokret semenski je realizovao zadovoljavajući prinos od 1,11 t/ha. -Na kraju da ne zaboravimo i voćarsku proizvodnju koja je dala izuzetan prinos na -

gazdinstvu Dunavac. Sa površina od 2,63 ha ubrano je 135,6 t/ha.

Gazdinstvo Kukuruz silažni Lucerka seno

ha t/ha ha t/ha

Mladost 560 28,98 548 11,3

Lepušnica 404 32,42 519 7,52

Kovilovo 457 32,60 335 9,97

Padinska Skela 396 28,56 345 11,86

Pionir 320 29,05 306 9,45

Partizanski Prelaz 510 25,55 384 10,84

Dunavac 301 32,19 237 14,19

enta 56 20,53 - -

7. Juli 471 16,96 212 8,91

PKB 3.475 27,87 2.886 10,50


12


13

UDK: 633.11Pregledni rad

POVRATAK KA VIŠIM I STABILNIJIM PRINOSIMA STRNIH ŽITA

M. Malešević, Z. Jovićević, S. Štatkić, S. Dolapčev, V. Stojšin*

Ključne reči: mineralna ishrana, đubrenje, strna žita, plodnost, prinos

Do 1991. godine trend prinosa strnih žita u Srbiji, posebno u žitorodnim područjima, u Vojvodini, Mačvi, Stigu i Pomoravlju, pratio je trendove u svetu i Evropi. Od 1981. do 1991. godine prosečni prinosi u Vojvodini su bili oko 5 t/ha a u celoj Srbiji oko 4,5 t/ha. Počev od 1992. do 2007. prosečni prinosi su pali za gotovo 1 t/ha. Oscilacije prinosa po godinama su bile izražene i pre 1991., ali na višem nivou. Kasnije oscilacije prinosa su bile nedopustivo velike, 2,3-4,4 t/ha u Srbiji. Pored prinosa varirale su i površine pod pšenicom i drugim strnim žitima. Sa 800.000-900.000 ha površine pod pšenicom su u poslednjih 10 godina pale na 550.000-650.000 ha.

Zakidanje na tehnologiji gajenja – agrotehnici, zemljište je „pamtilo“. Još nisu vra-ćeni svi hranljivi elementi koji su tokom proteklog perioda izneti prinosom žita i ostalih ratarskih kultura. Posebno se to odnosi na fosfor, kalijum, pa i azot. Raubovanje humusa i organske materije, spaljivanje organske materije, razmnožavanje agresivnih, rizomskih i drugih korova, narušavanje strukture zemljišnih agregata i dr., ostavilo je dubok trag na agrotehniku današnjih dana.

Najveći problem, nasleđen iz ovog perioda su loše navike, nemaran odnos prema po-ljoprivredi onih koji o njoj odlučuju i od nje žive i osećaj manje vrednosti kod onih koji se poljoprivredom bave. Još veća opasnost za biljnu proizvodnju je nazadovanje stočarstva. Iz tog razloga će oporavak biljne proizvodnje i povratak na visoke i stabilne prinose biti usporen.

Za to vreme prinosi pšenice u Evropskoj uniji (i ostalih kultura) su nastavili sa tren-dom rasta. Godišnji rast prinosa je bio 30 kg/ha. Evropska unija je, za razliku od Srbije, istovremeno i povećala površine pod pšenicom. Zbog čega su prinosi žita u Srbiji niski i varijabilni? Pitanje je koje bi moralo biti postavljeno proizvođačima, struci, nauci, držav-nim organima. Jer, isto je zemljište, ista je klima, isti proizvođači, a bolje su sorte, više je naučnih saznanja kod nas i u svetu, bolje su komunikacije, bolja je informisanost itd., a prinosi ostaju na niskom nivou.

Analitički pristup rešavanju ovih problema, uz puno angažovanje nauke, struke i sa-vetodavne službe može doneti uspeh. Donošenje jasne strategije u poljoprivredi i pribli-žavanje vratima Evropske unije će olakšati i ubrzati unapređenje i stabilizovanje biljne proizvodnje, kako po prinosu tako i po kvalitetu. Sve ovo neće biti dovoljno ako se ne popravi ekonomski položaj poljoprivrednika.

* Prof. dr Miroslav Malešević, Zoran Jovićević, dipl. inž., Slaviša Štatkić, dipl. inž., Svetislav Dolap-čev, dipl. inž., Vasa Stojšin, dipl. inž. Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad. [email protected]


14

Godina i prinos

Uticaj godine se ne može izbeći. Vremenske prilike utiču značajno na biljku direktno i preko zemljišta indirektno. Temperaturni tok i njeni ekstremi, padavine količinom i rasporedom u vremenu i prostoru i drugi klimatski činioci, mogu da modeliraju prinos strnih žita i do 40%. Ako se primenjuje potpuna agrotehnika strnih žita uticaj godine se može smanjiti na 10-20%, u pozitivnom ili negativnom smeru. Agrotehnika ima ulogu da omogući nesmetani rast i razviće strnim žitima kao i da umanji negativne uticaje klimat-skih činilaca na biljku. Naročito se to odnosi na klimatske ekstreme. Najmoćnije agroteh-ničke mere u ovom smislu su: optimalni rok setve, prilagođen sistem obrade i pripreme zemljišta za setvu, izbor sistema đubrenja, izbor sorte, optimalni vegetacioni prostor za svaku biljku kao i mere nege tokom vegetacije, zaštita od štetočina, korova i bolesti itd. Svi agrotehnički elementi mogu uiticati na prinos, ali je optimalni rok setve najjači faktor. Zatim sledi đubrenje za strna žita, faktor preko koga se uticaj vremenskih prilika najčešće manifestuje na biljku.

Prisustvo sistema za navodnjavanje je jedina efikasna mera protiv suše. Međutim, dobro izbalansirana NPK ishrana, optimalno đubrenje azotom, optimalan sklop useva, zdrav usev itd., utiču na smanjenje potrošnje vode strnih žita. Tako se na indirektan način proizvođači bore protiv nedostatka padavina.

Izbor prave sorte za konkretne agroekološke uslove je vrlo bitan faktor za postizanje do-brih prinosa. Sve imaju visok potencijal za prinos, ali će otpornost prema stresnim uslovima, pre svega visokim temperaturama ili suši, biti važan kriteriju, posebno za suvlje regione.

Strna žita su veliki potrošači vode posebno ovas i pšenica, i to se nikako ne sme izgu-biti iz vida kod kreiranja tehnologije gajenja.

Vreme setve

Optimalni rok setve je najvažniji činilac u proizvodnji strnih žita. On se ne može kom-penzirati ni jednom drugom agrotehničkom merom.

Tab. 1. Vreme i gustina setve strnih žita u ravničarskim krajevimaSowing period and density in the wheat regions of Serbia

Vrsta žita Small grains

Optimalno vreme setve Sowing period

Orijentaciona gustina setve Seeds/m2

Zrna/m2 Grain/m2 kg/ha

Ozima pšenica – Wheat w. 1.X-25.X 500-600 200-260 Jara pšenica – Wheat sp. 1.II-5.III 550-650 220-260 Ozimi je am – Barley w. 20.IX-5.X 300-400 160-180 Jari je am – Barley sp. 5.II-10.III 350-500 170-200 Ozimi ovas – Oats w. 20.IX-10.X 400-450 120-160 Jari ovas – Oats sp. 1.II-10.III 450-500 130-150 Tritikale ozimi – Triticale w. 20.IX-10.X 450-500 180-230 Durum pšenica – Durum wheat Ozima – Winter 15.X-1.XI 400-500 240-260 Jara – Spring 1.II-5.III 450-550 250-270 Raž ozima – Rye 15.IX-5.X 400-50 180-220


15

Vreme setve utiče na:

dužinu vegetacije, posebno na bokorenje, -razvoj korenovog sistema, -odnos nadzemnog dela biljaka i korena, -visinu biljaka, konačan sklop, -stepen iskorišćavanja NPK hraniva, -konkurentnost žita prema korovima, -otpornost prema patogenima -otpornost prema prezimljavanju itd. -

Zakašnjenje u setvi pogoršava status biljaka i direktno smanjuje potencijal za prinos. Gustina setve obezbeđuje optimalni vegetacioni prostor. Veoma je važno brzo i ujednače-no nicanje biljaka pa zato kvalitet setve mora biti dobar.

Vreme setve utiče na dubinu rasprostiranja korenovog sistema. Žita imaju dobro raz-granat žiličast koren. Kod ozimih žita, zasejanih u optimalnom roku, on prodire do du-bine 100-150 cm. Ako se kasni sa setvom koren ostaje pliće na 60-90 cm. Jara žita se u principu seju tokom zime, čim se može ući u njivu. Njihov korenov sistem se razvija do 60 cm dubine. Upravo od razvijenosti korenovog sistema zavisiće iskorišćavanje NPK hraniva i vode.

Principi i uloga unošenja hraniva

Savremene metode unošenja hraniva u ratarskoj proizvodnji znatno su uvećale prinose žita u svetu, posebno u zemljama zapadne Evrope. Podignut je i kvalitet zrna namenjenog za ljudsku ishranu (Đurić i sar. 2002), preradjivačku industriju i za stočnu hranu. Prinosi su stabilniji nego u prošlosti. Variranja po godinama su sve manja.Važan efekat razvoja sistema đubrenja su podizanje nivoa plodnosti zemljišta i smanjenje osetljivosti biljaka na abiotičke i biotičke stresove (Finck, 1982). Tri su osnovna cilja primene mineralnih i organskih đubriva:

da dopuni snabdevanje biljaka hranivima iz rezervi zemljišta; -da kompenzira iznošenje hraniva prinosom ili ispiranjem iz zone korena; - da održi plodnost zemljišta, nivo hraniva u njemu i popravi njegove nepovoljne oso- -bine, kako bi biljke mogle da razviju svoj genetski potencijal za prinos.

Puni efekat NPK hraniva se može ostvariti samo ako su i drugi faktori koji modeliraju prinos, dovedeni u optimum (Starčević i sar., 2006). Posebno se to odnosi na azot zbog njegovog uticaja na prinos i kvalitet zrna, ali i zbog velike mobilnosti u zemljištu (Male-šević i sar., 2005).

Kontrola plodnosti zemljišta i upotrebe đubriva je osnova za uspešnu primenu hraniva u proizvodnji strnih žita (Bogdanović, 1985, Sekulić i sar., 2005). Poznavanje zahteva bi-ljaka, dinamike usvajanja pojedinih hraniva u toku vegetacije i njihove uloge u formiranju pojedinih biljnih organa je, ključno za utvrđivanje vremena i načina primene hraniva.


16

Delovanje klimatskih činilaca, posebno temperatura i padavina, na biljku i zemljište je u znatnoj meri proučeno. Optimalne vrednosti klimatskih činilaca za rast i razviće str-nih žita su poznate. Klima se kao limitirajući faktor ispoljava naročito pojavom ekstrema nekog činioca i zbog nemogućnosti da se predvide odstupanja od normalnog toka (Dre-zgić, 1972). Informacione tehnologije su znatno olakšale komunikaciju u naučno-struč-nom svetu i prevazišle su trenutne rezultate istraživanja odnosa klima – zemljište - biljka. Rezultati praktične primene biotehnologije u sferi genetike i oplemenjivanja biljaka se neprekidno manifestuju stvaranjem novih sorti sve većeg potencijala za prinos, toleran-tnijim prema abiotičkim stresovima i prouzrokovačima bolesti (Denčić i sar., 1997). Pred takvim rezultatima fundamentalnih istraživanjima, sadasnji prinosi strnih žita mogu de-lovati zabrinjavajuće. Naročito se to može reći za države jugo-istočne Evrope gde spada i Srbija (Starčević i sar., 2006). Zaostajanje ostvarenih prinosa u odnosu na genetski, pa i na realan proizvodni potencijal sorti je konstantna pojava. Sve od trenutka kada su stvorene prve visokorodne sorte, koje su nosile gene za nižu stabljiku i otpornost na pole-ganje (Bedö i sar., 2001), tehnologija gajenja je zaostajala. Drugim recima, iskorišćavanje potencijala sorte u praksi je raslo sporije u odnosu na mogućnosti sorte. Uzroci toj pojavi su izučavani i često je kao glavni uzročnik nižih prinosa od realno mogućih, naznačavana sve slabija veza nauke i prakse, odnosno nedovoljan protok informacija do proizvođača.

U državi Srbiji ekonomski ambijent je bio često ograničavajući faktor ulaganja u teh-nologiju proizvodnje.

Bilans hraniva

Pojava negativnog bilansa hraniva: Ako se posmatra samo jedna proizvodna go-dina, bilo koje vrste strnih žita, izvan plodoreda, u tzv. sistemu slobodnog gazdovanja, bilans između unetih mineralnih hraniva đubrivima i usvojenih tj. iznetih prinosom, je negativan (Malešević 1990; Malešević i sar., 1994). Hanson et. al (1982) su opisali kako je ostvaren svetski rekord u proizvodnji pšenice godine 1964/65, u SAD. Ostvaren je pri-nos od 14,1 t/ha u uslovima navodnjavanja, na 2 hektara površine. Đubrenje je izršeno sa 135 kgN/ha, 25 kg P2O5/ha i 56 kg K2O/ha. Prinosom zrna je izneto 250 kg N, 46 kg P2O5 i 55 kg K2O po 1 ha. Pod idealnim uslovima za mineralizaciju (navodnjavanje) plodno ze-mljište je iz svojih rezervi obezbedilo 115 kg N/ha i 20 kg P2O5. Pošto je vegetacija trajala 330 dana, dnevno je stvoreno 42,7 kg prinosa. Biljke su dnevno usvajale oko 0,76 kg N/ha. Autori ne navode podatke o hemijskom sastavu zemljišta ali se pominje dobra obez-beđenost organskom materijom, da je bogato u lesu, dobro obrađeno i bez patogena koji napadaju korenov sistem. U ovom primeru se zapravo vidi koliko je važno da zemljište poseduje potencijal, kao i sposobnost da tokom čitavog vegetacionog perioda obezbedi biljkama dovoljne količine N, P i K u lakopristupačnom obliku. U tom smislu je važno optimalno stanje vlažnosti zemljišta, kao i zdravlje biljaka.

Negativan bilans azota kod pšenice je utvrđen u rodnim i srednje rodnim godinama, dok je u nerodnim bio uravnotežen ili pozitivan (tab.1, Malešević, 1990,). U srednje rod-nim godinama, koje se karakterišu većim količinama padavina, pšenica je slabije reago-vala na N iz đubriva (optimalna doza je bila 78 kg N/ha). U takvim godinama je ostvaren prinos od skoro 6 t/ha pa je bilans N bio – 58 kg/ha. U rodnim kao i u nerodnim godinama ostvaren je veći efekat N iz đubriva. Međutim, u nerodnim godinama iskorišćavanje N iz


17

đubriva je bilo znatno slabije. Malešević i sar. (1998) su utvrdili negativan bilans azota u 4-godišnjem ispitivanju, svih vrsta strnih žita, osim kod jare durum pšenice. U bilans je uvršten i sadržaj NO3-N pred početak prolećnog dela vegetacije kao i iznošenje N prino-som zrna. Pokazalo se da pozitivan bilans postoji samo kod jare durum pšenice, jer zbog njenog visokog sadržaja u N u zrnu bilo je potrebno uneti vise N đubrivima nego što je prinosom izneto. U bilans nije uračunat prinos slame, pa se može smatrati da je usvojena količina N veća za 25-55 kg/ha zavisno od vrste strnih žita. Time bi bilans bio još više pogoršan.

Tab. 2. Bilans azota kod ozime pšenice u ISDV-ogledu u periodu 1972-1986 (Maleše-vić, 1990)N-Balance in winter wheat in ISDV-trial in the period 1972-1986 years

* Nf – azot iz đubriva – N fertilizer** Optimalna doza N izračunata na bazi regresione analize; optimum N fertilizer

according to regress. analizes

Zemljišne rezerve. Rezerve hraniva omogućavaju biljkama da usvoje potrebne ko-ličine NPK iznad unetih doza đubrivima. U zemljištima dobro obezbeđenim humusom (3-4%) u oraničnom sloju do 30 cm nalazi se 5-7 tona azota po hektaru. Pošto sadržaj humusa opada sa dubinom profila, u podaraničnom sloju se može naći još 4-5 t N/ha. Od te količine 1-3 % je dostupno biljkama u toku godine, što može iznositi 60-240 kg N/ha (Jakovljević i Kresović, 2005).

Red. br. No

Elementi bilansa Elements of balance

Godine, prema visini prinosa Years, according to grain yield

Rodne High

yielding

Srednje Medium

Nerodne Poor

Prosek Mean

1. Prinos, t/ha, zrno Yield grain 6,68 5,94 5,26 5,96

2. Prinos, t/ha, slama Yield straw 4,97 6,68 6,72 6,12

3. Žetveni indeks, % Harwest index, % 57 47 44 49

Iznošenje N, kg/ha N takeout kg/ha

4. Zrnom – with grain 119 108 93 107 5. Slamom – with straw 20 28 25 24 6. Ukupno – total 139 136 118 131

7. Azotni žetveni indeks N – harwest index 86 80 78 81

8. Optimalna doza Nf *, kg/ha Optimum** N applied, kg/ha

108 78 120 102

9. Bilans N, kg/ha N – bilance, kg/ha (6.-8.) -31 -58 +2 -29


18

Sadržaj P2O5 ili K2O od 25-30 mg/100g zemljišta znači da se u oraničnom sloju na-lazi 800-1000 kg ovih elemenata po ha. U podoraničnom sloju od 30-60 cm se nalazi još 400-600 kg/ha. Prema tome, ukupne količine NPK hraniva u zemljištu su velike. Moguć-nosti iskorišćavanja hraniva iz rezervi zemljišta zavise od klimatskih činilaca, mikrobi-ološke aktivnosti, od obrade zemljišta, njegove aerisanosti, odnosa tečne i gasovite faze u zemljištu itd. Ukoliko su osobine zemljišta i svi procesi u njemu u optimumu, biljke će trošiti manje energije za usvajanje hraniva. Time će se pospešiti stvaranje organske materije u toku fotosinteze. Ukoliko su pri tom i povoljni vremenski uslovi za fotosintezu i transpiraciju iskorišćenja NPK je potpunije (Mengel, 1984).

Predusevi za strna žita: U promenjivoj strukturi biljne proizvodnje kada nema plo-doreda, pa čak ni neophodne plodosmene, strna žita često zauzimaju i ona polja gde inače ne bi trebalo da se gaje. Pšenica ili ječam često služe za čišćenje njiva od korova, pripre-mu zemljišta za neku drugu kulturu itd. Tu se unapred zna da se ne mogu dobiti visoki prinosi, već oni koji snižavaju opšti prosek, ali je takva proizvodnja opterećena troško-vima. Najčešći predusev pšenici (i drugim ozimim žitima) u Srbiji je kukuruz (55%). Po pravilu to su hibridi FAO grupe 600-700, pa je zbog toga kukuruz uslovno dobar predusev (Starčević i sar., 2003).

Iz tabele 2 se vidi da je kod kukuruza bilans N negativan. On to nadoknađuje iz rezervi zemljišta pošto mu se period intenzivnog usvajanja N podudara sa intenzitetom minerali-zacije N u zemljištu. Ovo važi i za suncokret, kod koga je deficit N, a često i P2O5 i K2O izraženiji. Na velikom delu njiva dobre plodnosti i obezbeđenosti sa humusom, P2O5 i K2O đubrenje za suncokret izostaje (Crnobarac et al. 2002).

Slična je i konstatacija za soju kao predusev iako je ona azotofiksator i velikim delom svoje potrebe u N zadovoljava uz pomoć kvržičnih bakterija.

Tab. 3. Bilans azota kod najvažnijih preduseva pšenici (strnim žitima)N - balance in previous crops for small grains

(Izvor: više autora: Halvorson et al, 1987, Heyland and Werner, 1992, Radics, 2003)

* azotofiksacija postoji ali nije poznato koliko se N vraća u kvržicama

Ratarska biljka Field crop

Prinos, t/ha

Yield, t/ha

N iznošenje zrno + slama

(kg/ha) N - takeout

grain + straw

Unošenje N (kg/ha)

N -fertilizer

bilans N (kg/ha)

N - balance (3-4)

1 2 3 4 5 Kukuruz - Maize 9 220 150 - 70 Soja - Soybean 3,5* 300 0-60 - 240* Suncokret - Sunflower 2,5 140 40-80 - 80 Uljana repica – Oilseed rape 3,5 180 100-140 - 60 Še erna repa - Sugarbeet 50 200 100-140 - 80 Krompir - Potato 30 210 120-160 - 70 Pšenica - Wheat 6 168 120 - 58


19

Ipak, često se dešava da intenzitet stvaranja kvržica ne prati rast i razviće biljaka (slaba inokulacija, sušno proleće, kasna setva i sl.) pa je biljci potreban N iz đubriva ili iz rezervi zemljišta (Malešević, 1987).

Uljana repica ima takođe negativan saldo N, ali za sada nije značajan predusev strnim žitima zbog nedovoljnog učešća u strukturi setve.

Krompir je povoljan predusev iako se i kod njega često javlja negativan bilans. Rano oslobađanje parcele, unošenje organskih đubriva pred sadnju krompira i način vađenja, čine ovaj predusev veoma povoljnim za ozima strna žita osim za ozimi pivski ječam i ovas, zbog poleganja i njihove izrazite sklonosti ka luksuznoj potrošnji N.

Kod šećerne repe se često javlja negativan bilans N, pogotovo ako se odnose glava i list sa njive. Poremećena struktura zemljišta i kasno vađenje svrstavaju ovu kulturu u lo-šije preduseve za ozima strna žita. Unos 40-50 t stajnjaka pod šećernu repo menja ukupan bilans hraniva u korist naredne kulture (Marinković i sar., 2004).

Strna žita se međusobno slabo podnose kao predusevi pa to treba uvažavati. U praksi se međutim, 10-12% površina zaseje u nekom obliku ponovljene setve.

Prema podacima iz tabele 2 može se zaključiti da se gotovo ni kod jedne biljne vrste koja je predusev žitima ne ostvaruje pozitivan bilans N, pogotovo kada se ostvare viši prinosi od onih navedenih u tabeli. Manje unošenje N (kao i P2O5, K2O), ima svoga oprav-danja kod nekih kultura kao što je suncokret (zbog manje otpornosti na bolesti), uljana repica (bolesti, mogućnost poleganja), šećerna repa (štetni azot, veća potrošnja vode i sl.). U sistemu plodoreda, vraćanje NPK se planira u toku rotacije (Starčević i sar., 1997). Ali ako se radi o slobodnom ratarenju (zemljište u zakupu i sl.) gde se proizvodi ono što je konjukturno, postavlja se problem nadoknade iznetih NPK hraniva prinosom: pod koju kulturu treba uneti više đubriva i kako će se troškovno teretiti proizvodnja.

Ako se žetveni ostaci vraćaju i zaoravaju, kao što bi trebalo, bilans hraniva je nešto povoljniji kod N i K2O i to na nivou rotacije. Jer, ako se na primer, zaorava kukuruzovina ili pšenična slama, gde je odnos C:N vrlo širok, mora se dodati 40-80 kg N za razgradnju organske materije (10 kg/t). Troškovi padaju na teret tekuće proizvodnje iako je efekat dugoročniji. Koliko zapravo N ostaje u kvržicama posle soje i kada se tačno taj N oslo-bađa nije pouzdano utvrđeno. Strna žita (pšenica, tritikale) dobro reaguju na povećanje N u prihrani posle soje. Veće količine N u prihrani se moraju dati za sva strna žita posle suncokreta (10-30% u odnosu na predusev kukuruz). Ovo nije samo posledica negativnog bilansa N u proizvodnji soje i suncokreta već i vrlo visoke evapotranspiracije u periodu sazrevanje-žetva, što ima za posledicu manji sadržaj vlage u zemljištu Malešević, 1987).

Analiza zemljišta na sadržaj lakopristupačnog azota (NO3-N, NH4-N), koja se prime-njuje pred prihranjivanje pšenice (i drugih strnih žita) jasno pokazuje uticaj preduseva na mineralnu ishranu (Bogdanović, 1985, Malešević, 1987, Malešević i sar., 1991). Uticaj je direktan, preko sadržaja i distribucije mineralnog N i indirektan, preko bilansa vlage u profilu. Prihranjivanjem se rešava samo N, ali ne P i K. Status P i K je takođe različit na istom zemljištu, posle različitih preduseva, ali mogućnost intervencije postoji samo u startu vegetacije. Folijarna primena ima vrlo ograničen uticaj.

Potrebe strnih žita u hranivima: Osnovu đubrenja strnih žita čini njihova potreba za NPK kao i dinamika usvajanja hraniva. Veoma je važno poznavanje kritičnih perioda u toku vegetacije kada su potrebe u hranivima najveće i kada njihov eventualan nedostatak


20

izaziva najveći uticaj na prinos. Zahtevi žita prema N, P i K, izraženi u kg/t zrna i odgo-varajuće količine slame su prikazani u tabelama 3, 4. i 5.

Tab. 4. Potrebe strnih žita za hranjivim elementima u kg/t zrna i odgovarajućom količi-nom slame - prosečne vrednostiSmall grains needings for nutritients (kg/t grain and apropriate amount of strow) – average values

(podaci više autora: Brouwer, 1972, Seiffert, et al, 1987, Malešević et al, 1984, Radics, 2003)

* Navedene vrednosti variraju ± 15-20% prema autorima i uslovima gajenja i visini prinosa.

Tab. 5. Iznošenje azota prinosom zrna i slame kod različitih vrsta strnih žita (kg/t)N - takeout in small grains (kg/t) with straw and grain

(Malešević i sar. 1998, Malešević i sar. 1990b, Halvorson et al. 1987, Heyland and Werner, 1992, Mišić i sar., 1996)

Vrsta žita kg/t zrna + slama* N P2O5 K2O Ca O Mg

Pšenica - Wheat ozima - winter jara - spring

30 32

12 12

22 24

6 4

4 3

Je am - Barley ozimi - winter jari - spring

24 20

10 10

25 21

10 10

3 3

Ovas - Oat jari - spring

25

13

30

6

4

Raž - Rye ozima - winter

25

11

25

8

3

Tritikale - Triticosecale ozimi - winter

25

12

18

6

3

Durum pšenica – Durum wheat ozima - winter jara - spring

30 34

12 15

24 24

7 7

4 3


Zrno Grain

Slama Straw

Ukupno Total

Žetveni indeks (%) Harwest index (%) Zrno Grain

Slama Straw

Pšenica - Wheat ozima - winter jara - spring

21 25

7 7

28 32

49 50

51 50


20

18

6 8

26 26

48 46

52 54

Ovas - Oats ozimi - winter jari - spring

21 22

9

12

30 34

40 38

60 62

Raž - Rye ozima - winter

22

6

28

42

58

Durum - Durum wheat ozimi - winter jari - spring

24 26

9 11

33 37

45 42

55 58

Tritikale (ozimi) Triticale-winter 23 8 31 49 51


21

Tab. 6. Bilans azota kod strnih žitaN - balance in small grains production

(Izvor - veći broj autora: Malešević, 1987, Malešević i sar. 1996, Malešević i sar. 1993b, Heyland and Werner, 1992, Malešević i Starčević, 1992, Malešević i sar., 1998)

* Realno moguć prinos kod dobrih proizvođača ako se ispune svi ostali uslovi (agro-tehnički i klimatski)

** Doze N koje se preporučuju za strna žita na srednje plodnim zemljištima gde se ne primenjuje N-min analiza

Veliki broj autora se bavio ovom problematikom. Različiti podaci se navode u litera-turi, što je i razumljivo, zbog različitih uslova izvođenja ogleda, klimatskih i zemljišnih činilaca ili nivoa prinosa. U tabeli su date prosečne vrednosti dobijene od više autora među kojima su i domaći (Malešević i sar., 2004). Prema iznetim podacima najveće izno-šenje N zrnom je kod durum pšenice i jare obične pšenice. U slami ovsa i durum pšenice se nalazi najviše azota pa se prinosom slame kod ovih kultura iznose najveće količine ovog elementa. Kod ovih kultura je ujedno i najnepovoljniji odnos zrno:slama. Žetve-ni indeks je takođe promenjiva veličina i zavisi od uslova godine. U rodnim godinama žetveni indeks je znatno bolji nego u nepovoljnim (Malešević, 1990.). Poleganje useva izrazito pogoršava udeo zrna u ukupnom prinosu strnih žita (Bedö et al. 2001). Pri nižim prinosima od onih navedenih u tab. 5, bilans N je povoljniji. Pri višim prinosima se javlja efekat razblaživanja, pa iznošenje NPK nije srazmerno.

Dinamika usvajanja hraniva: Dinamika usvajanja hraniva prati tok formiranja or-ganske materije, tj. rast i razviće žita. Ozima žita već tokom jeseni usvajaju određenu količinu N, P i K do ulaska u zimu. U zavisnosti od vremena setve i drugih uslova gajenja, do ulaska u zimu ozima žita mogu stvoriti 147 - 1.544 kg/ha suve materije. Pri tome se usvojene količine N kreću od 7 do 55 kg/ha, dok se količine P2O5 kreću između 2 i 14

)

Vrsta strnih žita Small grains

Prinos* zrna (t/ha) Yield

Iznošenje N N - takeout, kg/ha N iz ubriva**

(kg/ha) N - fertilizer

Bilans N N-balance

(4.-5.) Zrnom Grain only

Ukupno Total

1. 2. 3. 4. 5. 6. Pšenica ozima Winter wheat

7 147 196 120 - 76


7 5

140 100

182 130

80 60

- 102 - 70

Ovas jari Spring oats

4 88 136 50 - 86

Durum-Durum wheat ozimi - winter jari - spring

6 4

144 104

198 148

130 120

- 68 - 28

Tritikale ozimi Triticale winter

7 141 217 100 - 117


22

kg, a K2O između 3 i 20 kg. To čini negde 10-25% ukupno usvojenih količina N, P i K (Heyland u. Werner, 1992). Pri kraju faze bokorenja ove su vrednosti mnogo veće.

Posle zimskog prekida vegetacije, kada se temperature ustale na +5ºC, usvajanje hra-niva se nastavlja mnogo jačim intenzitetom nego tokom jeseni. Bokorenje ozimih useva traje do kraja marta i početka aprila. Pošto se smatra da je faza bokorenja period u kome se stvara kapacitet za prinos (procenat N, P i K je najviši, formira se značajan broj bočnih izdanaka, počinje razvoj sekundarnog korenovog sistema, završava se vegetativna faza rasta itd.), prisustvo dovoljnih količina lakopristupačnih oblika N, P i K (kao i svih ostalih hranjivih elemenata) u zoni korenovog sistema je od krucijalnog značaja (Barraclough, 1986). U ovoj fazi dolazi do punog izražaja potencijalna i aktivna plodnost zemljišta.

Strna žita imaju veoma sličnu dinamiku usvajanja N, P i K. Biljke intenzivnije usva-jaju hraniva nego što stvaraju organsku materiju. Da bi se fiziološki procesi koji vode stvaranju organske materije nesmetano odvijali, biljka prethodno mora da usvoji dovoljne količine hraniva. Dakle, usvajanje hraniva prethodi stvaranju nove organske materije. Obzirom da je pri kraju bokorenja i u početku vlatanja korenov sistem žita relativno slabo razvijen količina lakopristupačnih hraniva u sloju zemljišta od 0 do 90 (100) cm je pre-sudna za razvoj potencijala useva (Matzel and Teske, 1984).

Zbog toga su zapravo dinamika unošenja NPK đubriva, količine i oblici hraniva bit-ni za visok prinos. Unošenje hraniva (đubrenje) mora uslediti pre nego što žita uđu u kritičan period mineralne ishrane. Zbog toga je važno poznavanje plodnosti zemljišta, preduseva, vremenskih činilaca, biologije vrste tj. osobina sorte, kako bi se blagovremeno obezbedili uslovi za intenzivno usvajanje hraniva i nesmetani rast i razviće useva. Od mo-menta vlatanja (početak porasta u stablo) do faza cvetanje-oplodnja-početak formiranja zrna, žita usvoje oko preostalih 75% NPK hraniva (oko 150 kg N, 60 kg P2O5 i oko 100 kg K2O po 1ha). Taj period traje oko 60 dana i odvija se tokom aprila i maja (u nekim godinama može se završiti i polovinom maja). Od momenta početka formiranja zrna pa do pune zrelosti, većina strnih žita ne usvaja nove količine NPK već ih iz starijih organa translociraju prema klasu, odnosno zrnu (Đokić i Kostić, 1996, Ortiz-Monasterio et al, 2003, Kastori i sar., 2005). Za 45 (u rodnim godinama 50) dana, u novostvorenom orga-nu - zrnu formiraju velike količine suve materije. Pri prinosu od 7 t/ha sa 13% vlage, tj. 6,09 t/ha apsolutno suvog zrna, dnevno se nagomilava 136 kg/ha suve materije. Najpre se formira klica, za 4-5 dana, a potom endosperm.

Transport N, P2O5 i K2O u zrno se takođe odvija velikom brzinom. Za prinos od 6,09 tha-1 suve materije potrebno je da biljke usvoje, transportuju u zrno i ugrade u visoko-molekularna jedinjenja (belančevine i dr.) oko 135 kg/ha N, 36 kg/ha P2O5 i oko 46 kg/ha K2O. Dnevno to iznosi oko 3 kg/ha N, 0.8 kg P2O5 i 1 kg K2O po ha.

Zbog izuzetno velikog intenziteta stvaranja organske materije, u periodu oplodnja - puna zrelost od presudnog su značaja:

1) dobra snabdevenost biljaka vodom,2) prisustvo dovoljnih količina i dobra izbalansiranost N, P i K,3) da dnevne temperature ne prelaze 25-26ºC, a noćne 11-12ºC (veća amplituda tº je

veoma važna za povoljan žetveni indeks kod strnih žita),4) da bude što veći broj sunčanih sati - direktno osvetljenje biljaka,5) da listovi i klas budu zdravi, bez prisustva patogena i štetočina, 6) da nema korovske flore,


23

7) da nema poleganja useva, ali da je usev na ivici poleganja (Malešević, 1987, 1990, Halvorson et al, 1987, Malešević i sar, 1998).

Svaki od navedenih činilaca ima uticaj na formiranje prinosa. Međutim, temperature imaju esencijalni značaj. Povećanje temperature pojačava intenzitet nakupljanja suve ma-terije ali veoma skraćuje trajanje faza formiranja i nalivanja zrna. Kišni periodi u trajanju 5-7 dana, sa puno oblačnosti, smanjuju transpiraciju i pogoršavaju transport asimilativa u zrno (Malešević, 1990).

Kod jarih formi strnih žita vegetacioni period se odvija od kraja februara, tj. posle nicanja, pa do 1. dekade jula. Za 120-130 dana jara žita ne mogu stvoriti toliko organske materije kao ozima žita (Malešević i sar, 1994). Jara žita su bolje prilagođena ovakvim uslovima, imaju veći intenzitet stvaranja organske materije, bolje podnose više tempe-rature pa su njihovi zahtevi prema mineralnoj ishrani još izraženiji. Dovoljne količine lakopristupačnih hraniva moraju biti dostupne u profilu zemljišta 0-60 cm dubine, dokle doseže njihov korenov sistem (Malešević i sar, 2005).

Rekordni ili vrlo visoki prinosi

Kada prinosi strnih žita znatno prevazilaze prosečne može se govoriti o visokim ili rekordnim prikazani u tabeli 6. Sigurno je da svaki proizvođač priželjkuje visoke prinose i spremni su na veća ulaganja u mineralnu ishranu, seme, obradu, zaštitu, mere nege, itd.

Tab. 7. Rekordni prinosi strnih žitaRecord yields in small grains

1) Prinosi koji su češće postizani u proizvodnji2) Prinosi koji su postizani u proizvodnji u povoljnim godinama

Analizirajući rekordne prinose postignute u Srbiji, došlo se do zaključka da nikakva posebna ulaganja nisu učinjena na parcelama koje su dale takve prinose. Postoji nešto zajedničko kod rekordnih prinosa. Sorta može da se javi kao limitirajući faktor u smislu pravog izbora za određeni region, konkretne agroekološke uslove. Moderne sorte najno-vije generacije (Rapsodija, Astra, Simonida ili nešto ranije registrovane; Pobeda, Pesma, Renesansa) ostvarivale su prinose od 10 i više t/ha. Interakcija sorta-godina je vrlo velika


Prinos zrna Yield t/ha

Ukupno N iznošenje, kg/ha

Total N - takeout, kg/ha

Upotreba N iz ubriva

N - fertilizer (kg/ha)

Pšenica-Wheat 91) (10) 2) 252-280 120 + ? Je am -Barley ozimi -winter jari-spring

9 (10)

6

234-260

156

80 + ? 60 + ?

Ovas jari –winter oat 5 170 50 + ? Durum ozimi Winter durum wheat

8 264 130 + ?

Tritikale-Triticale 9 (10) 279-310 100 + ? Raž-Rye 8 224 90 + ?


24

(Malešević i sar, 1990b, Mladenov i sar, 1997). Kod rekordnih prinosa direktan uticaj vremenskih činilaca preko temperatura, količine i rasporeda padavina, trajanja osunčava-nja, vetrova itd. je poznat (Malešević, 1990, Bedo et al, 2001). Indirektan uticaj tih istih faktora preko zemljišta i mineralne ishrane je mnogo komplikovaniji i teže ga je spoznati. Mere nege tokom vegetacije preko zemljišta ili preko biljaka, kao izraz nastojanja farme-ra da se uslovi za rast i razviće žita poboljšaju posle delovanja nekog klimatskog činioca su ograničene. Može se pomenuti valjanje posle setve ili u proleće posle dugog delovanja mrazeva, primena roto-drljače radi aeracije površinskog sloja zemljišta, prihranjivanje -osnovno i korektivno, zaštita od bolesti, štetočina i korova i sl (Malešević i sar., 1994, Starčević i sar., 2003). U poslednje vreme se koriste rastvorljiva đubriva za prihranjivanje preko lista, a sve češće se primenjuju biostimulatori i sl.

Prihranjivanje sa N bez jasne dijagnostike i preciznog utvrđivanja količine, može da donese suprotne efekte od očekivanih. Nepotrebno povećavanje lisne površine prouzro-kovane viškom N, povećava potrošnju vode i slabi imunitet biljaka prema biotičkim i abi-otičkim stresovima, slabi otpornost prema poleganju itd (Malešević, 1987, Bogdanović, 1985, Bogdanović i sar. 2005).

Rekordni prinosi podrazumevaju naročito sledeće: optimalni rok i gustinu setve, unos dovoljnih količina NPK hraniva i obezbeđenje maksimalne mikrobiološke aktivnosti u zemljištu. Zemljište treba da akumulira dovoljno zimske vlage za kritične periode ve-getacije kao i da se u zemljišnom rastvoru nađe dovoljno lakopristupačnih oblika N, P i K. Tokom vegetacionog perioda ne smeju se događati klimatski ekstremi, posebno ne temperaturni. Strna žita su veoma osetljiva na povećanje temperature posebno u periodu februar-mart i tokom juna. Nagli prelaz iz zime u proleće daje nezadrživo ubrzanje vege-taciji. Skraćuju se ne samo vegetativna već i generativna faza. Remeti se odnos nadzemne mase i površine korena tako da biljke ne mogu da se snabdevaju dovoljnim količinama vode i hranjivim materijama.

Osetljivost strnih žita na nedostatak vlage je poznata. U rodnim godinama padavine su bliske prosečnim, ili nešto veće, ali raspored mora biti idealan. Duži kišni periodi nisu poželjni zbog smanjenja osunčavanja.

Što se tiče mineralne ishrane, količine N, P i K iz đubriva treba da su takve da ne budu limitirajući faktor. Sadržaj P i K u zemljištu treba da bude na nivou obezbeđenosti tj. 15-25 mg/100 g zemljišta. To važi i za status humusa i ukupne organske materije. Mineralizujuća sposobnost zemljišta treba da bude maksimalno potencirana blagovre-menom obradom, bez preteranog gaženja oraničnog sloja. U realizaciji rekordnih prinosa značajnu ulogu igra i podoranični sloj. Snabdevanje vodom i hranivima iz sloja 30-60 cm dubine nije dovoljno proučavano. Zna se međutim, da hraniva iz podoraničnog sloja ulaze u zemljišni rastvor, a korenov sistem žita ga dobro prožima. Uloga dubljih slojeva zemljišta dolazi do izražaja posle faze vlatanja, u toku intenzivnog porasta, klasanja, cve-tanja i oplodnje.

U rekordnim godinama stvara se nešto veći prinos organske materije. Intenzitet na-kupljanja organske materije je veći nego u prosečnim godinama. Isto važi i za intenzitet translokacije hranjivih materija u zrno.

Treba napomenuti da je period oplodnja-puna zrelost u godinama rekorda duži od pro-seka i traje 50-52 dana. Obzirom da su biljke u rodnim godinama niže u porastu, u odnosu na srednje rodne, brzina transporta asimilativa u zrno je veća, a translokacija potpunija.


25

Zato je žetveni indeks, kao i azotni žetveni indeks, znatno veći kod rekordnih prinosa. Odnos zrno:slama je znatno u korist zrna i kreće se do 58 : 42 kod pšenice (Malešević, 1990).

Prema iznetim činjenicama, za ostvarenje visokih prinosa potrebno je pre svega ze-mljište dovesti u stanje maksimalne mikrobiološke aktivnosti. Obzirom da je plodnost ze-mljišta u značajnoj meri narušena dosadašnjim načinom gajenja biljaka, pojava rekordnih prinosa neće biti učestalija u skorijoj budućnosti.

Umesto zaključka

Potreba za spoznavanjem preciznije veze između biljke, zemljišta i klimatskih činila-ca postaje sve veća razvojem savremenih informacionih sistema. Pojedinačno delovanje klimatskih činilaca na procese u biljkama i u zemljištu je manje-više poznato. Rezultanta delovanja temperatura i padavina na zemljište je oslobađanje lakopristupačnih hraniva u zemljišni rastvor, pri čemu ostaje niz otvorenih pitanja:

Odgovor je moguće naći u promenjenom pristupu istraživačkom radu. Oslonac na višegodišnje, stacionirane oglede i multidisciplinarni pristup problematici su neophodni. Angažman kompententnog tima istraživača, sa jasno definisanim ulogama, može doneti očekivane rezultate.

Uz stacionarne, postoje i drugi ogledi koji nisu vezani za istu parcelu, ali traju više godina. Integralnim pristupom i nalaženjem rešenja korisnih za proizvodnju staviće Insti-tut na lidersku poziciju u savetodavstvu. Neminovno regionalno povezivanje istraživanja, potpomognuto politikom EU preko FP6 i FP7 projekta, obezbediće, pre svega mladim istraživačima značajnu ulogu u svetskoj nauci.

Literatura

Barraclough, P.B. (1986):1. Nutrient fluxes in the rhizosphere high-yielding grain crops. XIII Congress of the International Society of Soil Science (ISSS), Hamburg, Vol. II : 217-224.Bedö, Z., Malešević, M., Lang, L, (2001):2. Exploatation of genetic yield potential in small grain crops. 453-512. In: Toral B., Quarrie S.A., Janjić, V., Atanasov, A,, Kne-žević, D., Stojanović, S.(eds) Genetics and Breeding of Small Grains. Agricultural Research Institute Serbia, BeogradBogdanović, D. (1985.):3. Dinamika mineralnog azota u černozemu pod pšenicom. Ze-mljište i biljka, I, 63-76.Bogdanović, D., Ubavić, M., Malešević, M. (2005):4. Metode za utvrđivanje potreba biljaka za azotom. (In: Kastori R. (ED) : Azot, agrohemijski, agrotehnički, fiziološki i ekološki aspekti) Monografija, Novi Sad, 2005, str.151-189.Brouwer, W, (1972):5. Hanbuch des speziellen Pflanzenbau, Parei-Verlag, Berlin-Ham-burg, S. 4-185.Crnobarac, J., Dušan, N., and Marinković, B. (2002):6. N-min method in sunflower fertilization. Proceedings of 7th Congress European Society for Agronomy, pg. 675-676. Cordoba, Spain.


26

Denčić, S., N. Mladenov, P. Rončević, L. Panković, V, Djurić (1997):7. Genetic and productivity potential of Wheat cultivars developed in Novi Sad. Zbornik radova, 29:195-204, Novi Sad.Đokić, D., M. Kostić (1996):8. Uticaj doze i vremena dodavanja azota na koncentraciju,akumulaciju, raspodelu i iskorištavanje u pšenice. Savremena poljopri-vreda, 1-2:5-11.Drezgić, P. (1972):9. Sistemi obrade i fertilizacije u cilju intenziviranja biljne proi-zvodnje uVojvodini In: B. Divkoviće (ed) Soils of Vojvodina, Institut za ratarstvo i povrtarstvo,Novi Sad, 567-613.Đurić, V. (2002):10. Uticaj azotne ishrane na promene tehnoloških karakteristika različi-tih genoripova pšenice. Doktorska disertacija, Tehnološki fakultet. Novi Sad.Finck, A. (1982):11. Fertilizers and Fertilization, Introduction and Practical Guide to Crop Fertilization. Verlag Chemie, Weinhem, Deerfield Baech, Florida, Basel.Gottin-gen, FRG, 2: 163-166.Halvorson, A.D., Alley, M.M., Murphy, L.S. (1987):12. Nutrient Requierments and Fer-tilizer Use, In: Wheat and Wheat Impruvment E.G. Heyne (Ed), 345-383, Agronomy series, Madison, Wisconsin, USA, Hanson, H., N. E. Borlaug, R. G. Anderson (1982):13. Wheat in the Trird World. Westri-ew Press, Boulder, Colorado.Heyland, K.U., Werner, A. (1992):14. Wheat. In: IFA World fertilizer use manual, DJ. Halliday & Trankel M.E. (eds.), Paris, Limburgerhof, 65-93.Jakovljević, M., Kresović, M. (2005):15. Nitrogen in soil. (In: Kastori R. (ED) : Azot, agrohemijski, agrotehnički, fiziološki i ekološki aspekti) Monografija, str.35-79. Novi Sad.Kastori, R., Petrović, N., Maksimović, I. (2005):16. Uloga azota u životnim procesima biljaka. (In: Kastori R. (ED) : Azot, agrohemijski, agrotehnički, fiziološki i ekološki aspekti) Monografija, str.117-151.Novi Sad.Malešević, M., Bogdanović, Darinka i Petrović, N. (1991):17. Uticaj ekoloških Činilaca na dinamiku nitrata u zemljištu i njihovo usvajanje i raspored u organima biljke pšeni-ce, Zbornik radova Instituta za taratstvo i povrtarstvo, Novi Sad 19,377-389.Malešević, M., Starćević, Lj., Bogdanović, D., Mihajlović, D. (1996):18. Promena sa-držaja proteina u zrnu pšenice u zavisnosti od temperature i nivoa azotne ishrane. 91-104. U: Vukobratović R.(red.) Proizvodnja i prerada žita i brašna. Tehnološki fa-kultet, Novi Sad.Malešević, M. (1987):19. Problematika azotne ishrane pšenice. Zbornik radova Instituta za rat. i povrt., 21: 149-163, Novi Sad.Malešević, M. (1990):20. Značaj temperatura i padavina za određivanje optimal nih ko-ličina azota i njihov uticaj na visinu prinosa ozime pšenice (Triti-cum aestivum L.). Doktorska disertacija, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad.Malešević, M., Crnobarac, J., Kastori, R. (2005):21. Primene azotnih đubriva i njihov uticaj na prinos i kvalitet proizvoda. (In: Kastori R. (ED) : Azot, agrohemijski, agro-tehnički, fiziološki i ekološki aspekti) Monografija, str.231-269. Novi Sad.Malešević, M., Bogdanović, D., Starcević Lj. (1998):22. Functional link between soil and fertilizer nitrogen in small grains production. Proceed, of 2nd Balkan Sympos. and Field Crops, NoviSad, Vol.2, 347-353.


27

Malešević, M., Starčević, Lj., Bogdanović, D., Milovac M. (1998):23. Effect of preci-pitation on the level and distribution of nitrate in soil and its. Utilization by wheat (Triticum aestivum L.). Proced. of 5th Congress of European Society for Agronomy (ESA), Nitra the Slovak.Malešević, M., Starčević, Lj., Mihailović, D., Bogdanović, D. (1997):24. Identifikacija glavnih činilaca azotne ishrane pšenice. “Uredjenje, korišćenje i očuvanje zemljišta” Izdanje Jugoslovenskog društva za proučavanje zemljišta (JDPZ) (Ed. S. Dragović), 300-308, Novi Sad.Malešević, M., Starčević, S., Milošev, D. (1994):25. “Uslovi gajenja i tehnologija proi-zvodnje strnih žita”. Poglavlje monografije “Mehanizovana proizvodnja strnih žita”, (Ed, T, Furman), Institut za polj. tehniku, Polj. fakultet, 1-17, Novi Sad.Malešević, M., Spasojević, B., Momčilović, V, Jovičević, Z. (1990b):26. Optimalna azot-na ishrana u funkciji formiranja prinosa novih genotipova ozirne pše nice (Triticum aestivum L.), Savremena poljoprivreda, 38, 507-514.Malešević, M., Starčević, Lj. (1992):27. Malting barley production. In: Lazić V. (ed.) Pivski ječam i slad, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, 14-52.Malešević, M ., Starčević, Lj., Konstantinović, J., Crnobarac, J. (1993b):28. Tehnologija proizvodnje pivskog ječma sa osvrtom na sortnu specifičnost, Zbornik radova Institu-ta za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad, 21, 319-34.Marinković, B., Crnobarac, J., Jaćimović, G. (2004):29. Đubrenje šećerne repe azotorn, fosforom i kalijumom u funkciji prinosa i kvaliteta. Zbornik radova, Naučni institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad, 40, 373-378.Matzel, W., Teske, W. (1984):30. Nitrat uptake by winter wheat from different depths of soil,Proc. of 9th World fertilizer Congress, CIEC, Budapest, ed. E, Welte and I. Szabolcs,Mengel, K. (1984):31. Ernahrung und Stoffwechsel der Pflanze. Gustav Fisher Verlag, Stuttgart-New YorkMišić, T, Malešević, M., Pržulj, N., Spasojević, B. (1996):32. Contribution of breeding, seed industry and tehnology of growing in smail grain production improvement. Thir-ty years of the seminar of agronomists 1965-1995, Institut for Field and Vegetable Crops, Novi Sad, 237-259.Mladenov, N., Pržulj, N., Malešević, M., Prodanović, S., Bogdanović, M., Marković, 33. M. (1997):Effect of Genotype x Enviroment Interaction on Seed Quality in Winter Wheat. Proceedings of Agro Annual Meeting (AAM) China 97, pp 562-569, China Agriculture Press, Beijing.Ortiz-Monasterio, J.I., Munske, G.G.B., M. van Ginkel (2003):34. Nitrogen and Phosp-horus Use Efficiency, 200-207, „Application of Physiology in Wheat Breeding”, (eds. Reynolds, M.P., Ortiz-Monasterio, J.I., McNab, A.), Mex ico, CYMMYT.Republic, vol.II, 15-17.Radics, L. (2003):35. Szäntóföldi növénytermesztés. Szaktudás Kiado Ház, Budam-pest.Seiffert, et al, (1987):36. Drusch - und Hackfruchtproduktion, VEB Deutscher Lan-dwirtschafts Verlag, Berlin.


28

Sekulić, P., Kastori, R., Stevanivić, D., Maksimović, I. (2005):37. Nitrogen and the envi-ronment. (In: Kastori R. (ED) : Azot, agrohemijski, agrotehnički, fiziološki i ekološki aspekti) Monografija, str.383-419. Novi Sad.Starčević, Lj., Malešević, M., Marinković, B., Crnobarac, J. (1997) Der Internati-38. onale Organische Stickstoffdauerdiingungsversuch (IOSDV), Novi Sad nach 12 Ja-hren. Arch.Acker - Pfl, Boden., vol. 41: 155-165.Starčević, Lj., Latković Dragana, Marinković, B. (2003):39. Mineral nitrogen in the soil and its effect on corn yield. Annales UMCS, Sec.E, Vol. 58, 177-184.Starčević, Lj., Malešević, M., Marinković, B., Crnobarac, J., Panković, L., Latković, 40. D., i Jaćimović, G. (2006): Agrotehnika ratarskih biljaka. U: Monografija, XL Semi-nara agronoma (Ed): Maširević, S., Lazić, B., Malešević, M. Str. 306-320. Naučni institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad.


29

UDC: 633.11Review paper

MINERAL NUTRITION OF SMALL GRAINS IN INTEGRAL CROP MENAGEMENT SYSTEM

M. Malešević, Z. Jovićević, S. Štatkić, S. Dolapčev, V. Stojšin*

Summary

In this paper the main topic is mineral nutrition of all small grains. There is essay basics on domestic and foreign literatture, to define critical moments in vegetation period of small grains, regarding input and consumption of basic elements of mineral nutririon. Appearance of negative nutrient balance, esspecialy nitrogen, brings the need for revising the sistem of fertilisation. Main previous crops for cereals, in our agricultural areas, also have negative balance in most nutrition elements. It is justifiaed question how to estimate the main fertilisation principles of field crops, preserve soil fertility and achieve high, good quality, stable production.

The lack of record yields points on problem of soil, as the ground for field crop pro-duction. A long time periond of incomplete technology of growing, had bad effect on po-tential and active soil fertility. The influence of science is not decisive in soil menagement systems in Serbia.

Maintenance on long-term trials and multidisciplinary accession to investigations can produce adequate solutions. By regional connectivity of researches, accessing to interna-tional project will be opened and plant production can be improved.

Key words: mineral nutrition, fertilization, small grains, nutrient balance, yield

* Miroslav Malešević, Ph. D., Zoran Jovićević, B.Sc., Slaviša Štatkić, B. Sc., Svetislav Dolapčev, B. Sc., Vasa Stojšin, B. Sc. Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad. [email protected]


30


31

UDK:633.11:631.559+633"324"Stručni rad

ANALIZA KVALITETA SEMENA PKB SORTI OZIME PŠENICE RODA 1995-2007. GODINE

N. Đurić, S. Obradović, M. Martić, V. Trkulja, S. Prodanović*

Izvod: Osnovni preduslov za postizanje visokih i stabilnih prinosa pšenice (pa tako i PKB sorti pšenice) je upotreba sortnog i kvalitetnog semena za setvu, uz primenu odgova-rajuće tj. optimalne tehnologije gajenja. Činjenica je da i danas velika upotreba nekvalitet-nog i nedeklarisanog semena u proizvodnji pšenice, a to se može zaustaviti jedino obez-beđenjem dovoljnih količina kvalitetnog i jeftinog semena. Pokazatelji kvaliteta semena pšenice (čistoća, frakcija sitnog semena, masa 1000 zrna, vlaga, klijavost i zdravstveno stanje) prikazano je na osam PKB sorata ozime pšenice. Rezultati pokazuju da je po svim parametrima ispitivano seme PKB sorti u organizaciji Poljoprivredne korporacije Beograd zadovoljavalo norme propisane Zakonom o semenu i Prailnikom. U proseku za sve godine čistoća je bila 98,7 %, vlaga 12,7 %, masa 1000 zrna 42,90 g, klijavost 91,40 %, broj zrna korova u 1000 g semena 2,8, procenat frakcije 1,9 % i Fusarium spp. 2,0 %.

Ključne reči: pšenica, sorta, prinos, seme, pokazatelji kvaliteta.

Uvod

U vekovnoj borbi za opstanak čovečanstva čovek se uvek okretao prirodi i to onom njenom delu od kojega je i najviše zavisio, a to je hrana. Iz tih egzistencijalnih razloga po-ljoprivredna proizvodnja a posebno stvaranje novih genotipova odnosno sorata pšenice i njeno dalje širenje kroz proizvodnju semena i semenarstvo različitih kategorija što ima izuzetan značaj, jer se 95 % hrane proizvodi od semena.

Pšenica je osnovna hlebna biljka, kojom se hrani oko 70 % svog stanovništva Ze-mlje (Jeftić, 1986.), a gaji se na oko 23 % obradivih površina u svetu, što iznosi oko 230.000.000 hektara.

Za obezbeđenje veće ukupne proizvodnje pšenice kao i postizanje stabilnih prinosa u prvom redu je neophodno koristiti kvalitetno seme za setvu, što i jeste primarni zada-tak semenarstva. Razvijeno i dobro organizovano semenarstvo PKB sorata podrazumeva stalnu proizvodnju semena svih kategorija i na taj način odražavanje nivoa genetske čistoće sorti pšenice. O očuvanju genetskog identiteta PKB sorti vode računa selekcio-neri – oplemenjivači u Institutu PKB Agroekonomik, odnosno stručne službe koje vrše aprobaciju semenskih useva. Deklarisano seme ima visoku sortu čistoću i visok procenat klijavosti.

* Mr Nenad Đurić, Vesna Trkulja, dipl. inž., Institut PKB Agroekonomik, P. Skela.Beograd,. Svetlana Obradović, dipl. inž., Maja Martić, dipl.inž., „Eko – Lab“ DOO za upravljanje kvalitetom, P. Skela-Beograd, prof. dr Slaven Prodanović, Poljoprivredni fakultet Zemun-Beograd.


32

Proces proizvodnje sortnog semena započinje proizvodnjom izvornih kategorija se-mena u Institutu PKB Agroekonomik. Od tog semena proizvodi se dalje kategorije seme-na utvrđene Zakonom o semenu i to: predosnovno seme, osnovno seme i seme prve sortne kategorije (komercijalno seme).

Može se staviti znak jednakosti između kvalitetnog i deklarisanog semena pšenice. Kvalitetno seme se dobija kroz dug proizvodni proces koji započinje setvom a završava preko aprobacije, žetve i uskladištenje. Ispitivnajem kvaliteta, doradom i izdavanjem po-trebnih uverenja i atesta, seme postaje deklarisano i daje mogućnost postizanja visokih i ujednačenih prinosa, jer seme visokih fizioloških vrednosti daje ujednačen ponik, a snažno razvijena biljka visok prinos (Savić i sar. 2000.).

Materijal i metod rada

Kao materijal ispitivanja korišćeno je osam sorata ozime pšenice stvorenih u Institutu PKB Agroekonomik, različitih po svojim morfološkim osobinama, dužini vegetacije, pri-nosu i kvalitetu zrna i to: PKB Mlinarka, PKB Krupna, PKB Lepoklasa, PKB Sunce, BG Maksima, PKB Talas, PKB Vizeljka i BG Merkur.

Analizirani su uzorci semena pšenice po partijama za period od 1995-2007. godine i to samo prva sortna reprodukcija ili kategorija. Ispitivane su: čistoća, frakcija, masa 1000 semena, vlaga, klijavost i Fusarium spp. Metode ispitivanja su po Pravilnicima o kvalitetu semena poljoprivrednog bilja. Ispitivanje je rađeno u akreditovanoj laboratoriji „Eko-Lab“ DOO za upravljanje kvalitetom. Sve vrednosti o kvalitetu semena predstav-ljaju višegodišnji prosek.

Treba podsetiti na nekoliko parametara kvaliteta semena predviđenim Zakonom o semenu i Pravilnikom o kvalitetu semena koji su uzeti za analizu:

Veličina partije je propisana na 20.000 kg semena jedne iste sorte -Prosečni uzorak je uzorak od 1000 g -Najmanja Zakonom propisana čistoća je 97 % -Najveća dozvoljena vlaga kod semena pšenice je 14 % -Najmanja dozvoljena klijavost je 88 % - Procenat frakcije ne sme biti veći od 3 % (ili seme koje prođe kroz sito promera 2,2 -x 2,50 mm)Korovskog semena ne sme biti više od 5 zrna u uzorku -Zdravstveno stanje: do 5 % - Fusarium spp

Rezultati istraživanja i diskusija

Čistoća semena u proseku za sav period ispitivanja bila je 98,7 % i dosta je ujedna-čena, između godine ispitivanja. Ipak najviša je bila 1997. godine 99,3 % što je rezultat agrotehnike i dobro obavljene aprobacije semenskog useva. Najmanja je bila 2002. go-dine 97,9 % (tab. 1). U odnosu na sorte najviša je bila kod sorte BG Merkur 99,2 % a najmanja kod sorte PKB Krupna 98,1 % (tab. 2).

Sadržaj vlage u semenu pšenice u proseku za sve ispitivane godine bio je 12, 7 %. U žetvenoj 2002. godini bio je najniži i iznosio je 11,3 %, a najviši je bio 1997. godine 13,8


33

% (tab. 1). U odnosu na sorte sadržaj vlage se kretao od 13,3 % kod PKB Lepoklase do 12,2 % kod sorti PKB Talas i PKB Vizeljka (tab. 2).

Masa 1000 semena u proseku za sve godine ispitivanja je 42,90 g i kretala se od 47,27 g u 2004. godini do 40,18 g u 2003. godini (tab. 1). U odnosu na ispitivane sorte kretala se od 47,34 g kod PKB Krupne do 39,43 g kod sorte PKB Talas (tab. 2). treba istaći da je masa zrna osobina prevashodno uslovljena genetskim faktorom (Đurić, 2001.), a da bi došlo do punog izražaja genetskog faktora bitni su i uslovi spoljne sredine. Borojević, (1964) navodi da krupnije seme ima veću energiju klijanja brži porast klice i da se formira veći broj klasaka po biljci.

Prosečna klijavost za ceo ispitivani period kretala se od 90 % 1995. godine do 93,7 % u 2007. god. (tab.1). U odnosu na sorte najmanja je bila kod sorte PKB Mlinarka 90,9 % a najviša kod sorti PKB Talas i PKB Vizeljka 93,4 % (tab.2).

Procenat frakcije semena odnosno procenat semena koje propada kroz sito promera 2,2 x 2,50 mm u proseku za ceo ispitivnai period je 1,9 % i kretala se od 2,7 % u 2003. god. Do 0,9 % u 1997. god. (tab.1). U odnosu na sorte najmanji je kod sorte PKB Lepo-klasa 1,3 % a najviši kod sorte PKB Vizeljka 2,9 % (tab.2).

Broj zrna korova u uzorku kretao se za sve ispitivane godine u proseku 2,8 pri čemu je najviši broj korova bio 4 u 1999. godini a najmanji 1,1 u 2005. i 2007. godini (tab.1). Može se zapaziti da je zadnjih nekoliko godina broj korova u proseku manji što ukazuje na dobru zaštitu semenskih useva kao i pravilne mere nege. U odnosu na sorte kretao se od 3,1 kod sorte BG Maksima do 2,0 kod sorte PKB Krupna i BG Merkur (tab.2).

Sve ispitivane sorte u svim godinama ispitivanja u pogledu zdravstvenog stanja (Fu-sarium spp.) zadovoljavaju zakonske norme (tab.1 i 2). treba naglasiti da se u Poljopri-vrednoj korporaciji kao obavezna mera nege u semenskim usevima pšenice vrši hemijsko štićenje funkgicidom protiv fuzarioza, u fazi cvetanja pšenice.

Tab. 1. Kvalitet semena PKB sorti ozime pšenice roda 1995-2007. godinaSeed quality of PKB winter wheat varieties harvest in 1995-2007. year

Godina Year

isto a %

Purity

Vlaga %

Humidity

Masa 1000 semena

g Weight of

1000 seeds

Klijavost %

Germination

% frakcije % of

fractions

Br. zrna korova u

1000 g semena Number of weed seeds in 1000 g

of wheat

Fusarium spp. %

1995. 98,6 13,1 42,77 90,0 2,0 3,5 2,9

1996. 98,8 12,0 41,50 91,0 2,0 3,6 2,2

1997. 99,3 13,8 44,7 91,6 0,9 3,3 1,9

1998. 98,5 13,0 43,30 91,9 2,0 1,6 2,0

1999. 98,6 13,4 41,70 90,4 2,1 4,0 2,9

2000. 98,5 12,3 42,96 92,2 1,9 1,2 1,2

2001. 98,8 13,3 41,35 90,5 1,8 3,9 3,0

2002. 97,9 11,3 44,55 91,8 2,6 3,2 1,5

2003. 98,5 11,6 40,18 91,2 2,7 3,8 1,5

2004. 98,8 13,4 47,27 91,2 1,3 3,9 1,2

2005. 98,7 13,7 43,54 90,8 1,8 1,1 2,8

2006. 99,0 12,6 42,87 92,0 1,6 1,8 2,0

2007. 98,5 11,9 41,07 93,7 2,1 1,1 1,3

Prosek

Average 98,7 12,7 42,90 91,40 1,9 2,8 2,0


34

Tab. 2. Kvalitet semena PKB sorti ozime pšenice roda 1995-2007. godinaSeed quality of PKB winter wheat varieties harvest in 1995-2007. year

Zaključak

Na osnovu rezultata analize kvaliteta semena PKB sorti pšenice roda 1995-2007. -godine mogu se doneti sledeći zaključci:Čistoća se kretala od 98,1 % kod PKB Krupne do 99,2 % kod BG Merkura. - Sadržaj vlage u semenu pšenice bio je od 12,2 % kod PKB Talasa i PKB Vizeljke do -13,3 % kod PKB Lepoklase. Masa 1000 zrna kretala se od 39,43 g kod PKB Talasa do 47,34 g kod PKB Kru- -pne.Klijavost se kretala od 90,9 % kod PKB Mlinarke do 93,4 % kod BG Merkura. -Procenat frakcije bio je od 1,3 % kod PKB Lepoklase do 2,9 % kod PKB Vizeljke. -Broj zrna korova u uzorku bio je od 2,0 kod PKB Krupne do 3,1 kod BG Maksime. - Sve ispitivane partije u pogledu zdravstvenog stanja zadovoljavaju norme propisane -Zakonom.

Literatura

Borojević, S. (1964):1. Proizvodni kapacitet semena i klasova pšenice različite veličine. Savremena poljoprivreda, 5.Đurić, N. (2001):2. Genetička analiza nasleđivanja osobina hiubrida F1 i F2 generacija nastalih dialelnim ukrštanjem sorata pšenice. Magistarski rad.Jeftić, S. (1986):3. Pšenica, Naučna knjiga.Savić, M. i sar. (2000):4. Analiza kvaliteta semena pšenice roda 1995.-1999. godine. Zbornik naučnih radova, Vol. 6. 2.

Sorta Variety

isto a %

Purity

Vlaga %

Humidity

Masa 1000 semena

g Weight of

1000 seeds

Klijavost %

Germination

% frakcije % of

fractions

Br. zrna korova u

1000 g semena Number of weed seeds in 1000 g

of wheat

Fusarium spp. %

PKB Krupna 98,1 12,5 47,34 91,0 2,2 2,0 1,8

PKB Mlinarka 98,3 12,6 46,99 90,9 1,8 2,9 2,3

PKB Sunce 99,0 12,6 40,10 92,4 1,6 2,1 1,5

PKB Lepoklasa 98,8 13,3 43,14 92,4 1,3 2,8 1,6

BG Maksima 98,5 12,6 41,03 90,6 2,0 3,1 2,3

PKB Talas 98,6 12,2 39,43 93,3 2,0 2,9 1,2

PKB Vizeljka 98,6 12,2 42,73 90,8 2,9 3,0 2,2

BG Merkur 99,2 13,2 40,10 93,4 1,6 2,0 1,2


35

UDK:633.11:631.559+633”324”Professional paper

ANALYSES OF QUALITY OF PKB VARIETIES WINTER WHEAT SEED HARVEST IN 1995-2007. YEAR

N. Đurić, S. Obradović, M. Martić, V. Trkulja, S. Prodanović*

Summary

The basic prerequisite for the achievement of high and stable wheat yield (as well as for PKB wheat cultivars) is the use of varietal and high-quality seed for sowing, along with the application of appropreate, i.e. optimal growing technique. The fact is that, even today, the great use of unquality and undeclarated seed is presented in wheat production; this could be stopped only by providing the sufficient amount of high-quality and inex-pensive seed. The quality indicators of wheat seed (the purity, the fraction of small seeds, Kernel weight-the weight of 1000 seed, the moisture, the seed germination and the health condition) are presented on eight PKB winter wheat cultivars. The results indicate that the tested seed of PKB cultivars, realized under the management of PKB Enterprize, have sa-tisfied all the standards issued by the Seed Law and the Book of Regulation. The average for all the years was as follows: purity-98,7 %; moisture-12,7%; Kernel weight-42,9 g; germination-91,4 %; the number of weed seed in 1000 g of wheat seed-2,8; the fraction percentage-1,9 % and Fusarium spp.-2,0 %.

Key words: wheat, variety, yield, quality indicators.

* Nenad Đurić, M. Sc., Vesna Trkulja, B. Sc., Institute PKB Agroekonomik, P. Skela.Belgrade, Sve-tlana Obradović, B. Sc., Maja Martić, B. Sc., „Eko – Lab“ DOO for quality managament, P.Skela-Belgrade, Slaven Prodanović, Ph. D., Faculty of Agriculture Zemun-BeLgrade.


36


37

UDK:633.15:631.559Originalni naučni rad

HIBRIDI KUKURUZA INSTITUTA PKB AGROEKONOMIK I NJIHOVE PRODUKTIVNE MOGUĆNOSTI U

MAKROOGLEDIMA 2007. GODINE

N. Erić, A. Kačarević, M. Pavlović*

Izvod: U radu su iskazane mogućnosti hibrida kukuruza Instituta PKB Agroekonomik u svojstvu prinosa zrna u 2007. godini na osnovu rezultata makroogleda sa 4 lokaliteta. Najveći prinos zrna ostvario je hibrid Dukat-4 (10,796 t/ha) na lokalitetu Padinske Skele. Na istom lokalitetu nešto nižu vrednost u svojstvu prinosa zrna iskazao je novopriznati hibrid Kondor 4 (10,692 t/ha). Srednje kasni hibrid Srećko-5 realizovao je prinos od 10,682 t/ha. Rani hibridi kukuruza Staniša i Zlatar-2 ostvarili su prinos oko 10 t/ha.

Ključne reči: hibrid kukuruza, lokalitet, prinos zrna.

Uvod

Kukuruz je po zasejanim površinama naša najvažnija ratarska kultura. U Srbiji se ku-kuruz gaji na oko 1.300.000 ha. Njegovo gajenje je široko rasprostranjeno u svetu. Spada u najvažnije zrnaste kulture. Ima široku ulogu u ishrani ljudi, domaćih životinja, a takođe široku primenu nalazi i u industrijskoj preradi. Gotovo svi delovi biljke mogu poslužiti za industrijsku preradu, što samoj biljci daje poseban ekonomski značaj. Kukuruz kao okopavina pri visokoj agrotehnici ostavlja iza sebe polje očišćeno od korova, u čemu se ogleda njegov agrotehnički značaj. Procenjuje se da se preko 80% ukupne proizvod-nje kukuruza u svetu koristi za ishranu domaćih životinja. Zato danas postoji potreba za stvaranjem novih produktivnijih hibrida da bi se zadovoljile rastuće potrebe. Radom naših naučnika i stručnjaka stvoreni su i u proizvodnji prihvaćeni hibridi kukuruza koji se karakterišu visokim potencijalom rodnosti, stabilnosti, otpornosti i adaptibilnosti (Boro-jević, 1991) za različite uslove gajenja. Da bi hibridi kukuruza iskazali svoje produktivne mogućnosti potrebno je napraviti pravilan izbor hibrida za određeni lokalitet (Jeličić i sar. 2004, Tolimir i sar. 2004). Sve ovo ima za cilj bolju iskorišćenost genetskog potencijala rodnosti hibrida kukuruza.


U 2007. godini hibridi kukuruza Instituta PKB Agroekonomik ispitivani su u makro-ogledima na 4 lokaliteta: Padinska Skela (Ogledno polje), Kovin, Požarevac i na terito-

* Nada Erić, dipl.inž, Anka Kačarević, dipl. inž., Miodrag Pavlović tehničar, Institut PKB Agroekono-mik, Padinska Skela – Beograd. e-mail: [email protected]


38

riji Bosanske Federacije opština Bihać-lokalitet Golubićko polje. Ogledi su izvedeni na različitim tipovima zemljišta, u zavisnosti od lokaliteta: ritskoj crnici (Padinska Skela), černozem na lesnoj terasi (Kovin), smonica (Požarevac) i aluvijum (Golubićko polje).

Predusevi ogleda bili su pšenica, soja i ugar. Veličina elementarne parcele za sva-ki hibrid zavisila je od izvođača ogleda i kretala se oko 390 m2. Setva ogleda je bila najčešće polovinom aprila. Ovu vrstu ogleda karakteriše mašinska setva, odnosno setva pneumatskim sejalicama, sa optimalnim gustinama za date FAO grupe zrenja, uobičajena agrotehnika i ostale mere nege useva koje su potrebne. Rezultati toga rada biće prikazani i komentarisani na osnovu ostvarenog prinosa zrna ispitivanih hibrida kukuruza.


U tab. 1. prikazani su rezultati prinosa zrna ispitivanih hibrida kukuruza na lokalitetu Padinska Skela. Na ovom lokalitetu ispitivano je 9 hibrida kukuruza. Sejani su hibridi svih grupa zrenja od FAO 100-700. Na ovom lokalitetu najveći prinos zrna ostvario je hibrid Dukat 4 (10,796 t/ha), a najniži prinos realizovao je hibrid Biser-4 (9,400 t/ha). Hi-bridi koji su realizovali prinos preko 10 t/ha su: Kondor 4 (10,692 t/ha), Srećko-5 (10,682 t/ha), Staniša (10,100 t/ha) i Zlatar-2 (10,058 t/ha). Nešto niže prinose dali su hibridi Di-jamant-6 (9,777 t/ha), Soko (9,567 t/ha) i hibrid Rubin-7 (9,471 t/ha). Na ovom lokalitetu je primenjeno jedno navodnajavanje. Posebnu pažnju treba obratiti na novopriznati hibrid Kondor 4 koji je priznat od strane Ministarstva Poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, Odeljenje za priznavanje i zaštitu sorti poljoprivrednog bilja.

Tab. l. Prinos zrna (t/ha) u lokalitetu Padinska Skela u 2007.god.Grain yield (t/ha) in locality Padinska Skela in 2007.

Hibrid Kondor 4 spada u grupu srednje ranih hibrida kukuruza, grupe zrenja FAO 400. Spada u grupu vrlo otpornih hibrida kukuruza prema uzročnicima bolesti i štetočina. Pogodan je za setvu u svim ravničarskim i brežuljkastim rejonima do 500 m nadmorske visine. Pri sklopu od 65.000-75.000 biljaka/ha postiže prinos i preko 14 t/ha. U Komisiji za priznavanje sortnog bilja najbolje rezultate je pokazao na području Kikinde, Zemun polja i Pančeva. Za ova tri lokaliteta prinos je za 15% bio veći u odnosu na standard. U

Hibrid Hybrid

FAO Grupa zrenja

FAO Maturity group

Gustina setve br.zrna

Seed density No.grains

Prinos zrna (14% vl.)

Grain yield (14% moisture)

t/ha

Rang Rank

Soko 100 73.300 9,567 7 Zlatar-2 200 74.600 10,058 5 Staniša 300 64.600 10,100 4 Biser-4 400 64.200 9,400 9 Kondor 4 400 64.800 10,692 2 Dukat 4 400 56.100 10,796 1 Sre ko-5 500 59.700 10,682 3 Dijamant-6 600 51.800 9,777 6 Rubin-7 700 51.200 9,471 8


39

2007. godini izvršeno je umnožavanje roditeljskih komponenti hibrida kukuruza Kondora 4, da bi se u 2008. godini na većoj površini mogao uvrstiti u semensku proizvodnju.

U tab. 2. prikazan je prinos zrna hibrida kukuruza u lokalitetu Kovina. Na ovom loka-litetu ispitivano je 5 hibrida kukuruza: Staniša, Dukat 4, Srećko-5, Dijamant-6 i hibrid Ru-bin-7. Sejani hibridi su grupe zrenja FAO 300-700. Najveći prinos zrna realizovao je kasni hibrid Dijamant-6 (5,239 t/ha), a najniži prinos ostvario je rani hibrid Staniša (3,410 t/ha).

Hibridi Dukat 4, Srećko-5 i Rubin-7 ostvarili su prinose nešto iznad 4 t/ha, što je za njihove produktivne mogućnosti nisko. Uzrok ovako niskog prinosa su nepovoljni kli-matski faktori u toku vegetacionog perioda kukuruza što je karakteristika 2007.godine.

Tab. 2. Prinos zrna (t/ha) u lokalitetu Kovin u 2007.god.Grain yield (t/ha) in locality Kovin in 2007.

Na lokalitetu Požarevca (tab.3.) u Zavodu za poljoprivredu ispitivano je 5 hibrida kukuruza. Ispitivani hibridi su grupe zrenja FAO 300-700.

Svi ispitivani hibridi su realizovali niske prinose i to: Dukat 4 (4,066 t/ha), Dijamant-6 (3,852 t/ha), Srećko-5 (3,720 t/ha), Rubin-7 (3,522 t/ha) i Staniša (3,475 t/ha).

Uzrok ovako niskih prinosa je višestruk. Prvo, dugotrajna suša u martu i aprilu mese-cu dovela je do neujednačenog nicanja. Kada je nicanje konstatovano u 3. dekadi aprila meseca niklo je svega 40% biljaka. Kiše koje su usledile kasnije početkom maja meseca, uslovile su nicanje 20-30% biljaka u zavisnosti od hibrida, tako da nije ostvaren potreban sklop biljaka po ha. Drugo, u vreme oplodnje temperature vazduha su bile iznad proseka sa odsustvom padavina, što ima za posledicu slabiju oplodnju i pojavu izvesnog broja jalovih biljaka.

Tab. 3. Prinos zrna (t/ha) u lokalitetu Požarevac u 2007.god.Grain yield (t/ha) in locality Požarevac in 2007.

Hibrid Hybrid

FAO Grupa zrenja

FAO Maturity group





t/ha

Rang Rank

Staniša 300 64.000 3,410 5 Dukat 4 400 55.000 4,458 4 Sre ko-5 500 56.000 4,521 3 Dijamant-6 600 52.000 5,239 1 Rubin-7 700 51.000 4,879 2

Hibrid Hybrid

FAO Grupa zrenja

FAO Maturity group

Ostvaren sklop Realized pattern



t/ha

Rang Rank

Staniša 300 32.000 3,475 5 Dukat 4 400 27.000 4,066 1 Sre ko-5 500 27.000 3,720 3 Dijamant-6 600 28.000 3,852 2 Rubin-7 700 28.000 3,522 4


40

U tab. 4. prikazan je prinos zrna hibrida kukuruza u lokalitetu Golubićko polje (Op-ština Bihać). Na ovom lokalitetu ispitivana su 4 hibrida kukuruza: Staniša, Dukat 4, Sreć-ko-5 i hibrid Rubin-7. Najveći prinos zrna realizovao je kasni hibrid Rubin-7 (9,300 t/ha) a najniži prinos ostvario je srednje kasni hibrid Srećko-5 (6,400 t/ha). Rani hibrid Staniša je ostvario prinos od 7,500 t/ha a hibrid Dukat-4 iskazao je prinos od 6,900 t/ha.

Za 2007. godinu možemo slobodno reći da je to jedna od nepovoljnijih godina. Ras-pored padavina u toku vegetacionog perioda kukuruza nije bio adekvatan. S obzirom da nije bilo padavina u kritičnim periodima to nije znatnije uticalo na ostvarene prinose.

Tab. 4. Prinos zrna (t/ha) u lokalitetu Golubićko polje u 2007.god.Grain yield (t/ha) in locality Golubićko polje in 2007.

U tab. 5. prikazani su rezultati prinosa zrna hibrida kukuruza po lokalitetima. Iz prilo-ženog se vidi da je najveći prosečan prinos ostvaren na lokalitetu Padinske Skele (10,060 t/ha), a potom na lokalitetu Golubićko polje (7,525 t/ha) . Od posmatranih hibrida kuku-ruza najveći prosečan prinos realizovao je novopriznati hibrid Kondor 4 (10,692 t/ha) i hibrid Zlatar-2 (10,058 t/ha). S obzirom da su ovi hibridi bili prisutni samo na jednom lokalitetu, najstabilniji prinos na svim lokalitetima ima kasni hibrid Rubin-7 (6,793 t/ha). Uzimajući u obzir 2007.god. koja je bila sušna i nepovoljna svi hibridi su iskazali niske prinose u odnosu na svoje produktivne mogućnosti, izuzev hibrida koji su sejani na loka-litetu Padinske Skele gde je bilo primenjeno jedno navodnjavanje.

Tab. 5. Prinos zrna (t/ha) hibrida kukuruza po lokalitetima u 2007.god.Grain yield (t/ha) maize hybrids per localitions in 2007.

Hibrid Hybrid

FAO Grupa zrenja

FAO Maturity group





t/ha

Rang Rank

Staniša 300 71.000 7,500 2 Dukat 4 400 65.000 6,900 3 Sre ko-5 500 65.000 6,400 4 Rubin-7 700 57.000 9,300 1

Hibridi Hybrids

L O K A L I T E T I L o k a l i t y Prosek

Average Pad.Skela Kovin Požarevac Gol.polje Rubin-7 9,471 4,879 3,522 9,300 6,793 Dijamant-6 9,777 5,239 3,852 - 6,290 Dukat 4 10,796 4,521 3,720 6,400 6,360 Sre ko-5 10,682 4,458 4,066 6,900 6,527 Kondor 4 10,692 - - - 10,692 Biser-4 9,400 - - - 9,400 Staniša 10,100 3,410 3,475 7,500 6,121 Zlatar-2 10,058 - - - 10,058 Soko 9,567 - - - 9,567

Prosek Average

10,060

4,501

3,727

7,525


41

Zaključak

Na osnovu rezultata iz makroogleda u 2007. godini za ispitivane hibride kukuruza Instituta PKB Agroekonomik može se zaključiti sledeće:

Najveći prinos zrna ostvario je srednje rani hibrid Dukat 4 (10,796 t/ha) na lokalitetu Pa-dinske Skele, a najniži prinos taj isti hibrid ostvario je na lokalitetu Požarevca (3,720 t/ha).

Najveću prosečnu vrednost u visini prinosa zrna ostvario je novopriznati hibrid Kondor 4 (10,692 t/ha), a nešto niži prinos realizovao je rani hibrid Zlatar-2 (10,058 t/ha). Za ostale hibride prosečne vrednosti prinosa su se kretale u granicama od 6,1 t/ha do 9,5 t/ha.

Najveći prinos zrna ispitivanih hibrida kukuruza ostvaren je na lokalitetu Padinske Skele 10,060 t/ha, a najniži na lokalitetu Požarevca 3,727 t/ha.

Za lokalitet Golubićko polje ostvaren je prosečan prinos zrna od 7,525 t/ha. Na ovom lokalitetu kasni hibrid Rubin-7 je ostvario prinos od 9,3 t/ha.

Na lokalitetu Kovina prosečan prinos zrna iznosio je 4,501 t/ha.U ovakvim godinama kao što je bila 2007. godina, bez padavina i sa visokim tempe-

raturama, prednost se daje ranijim hibridima zbog kraćeg vegetacionog perioda, što se iz priloženog i vidi, izuzev u uslovima intenzivnog navodnjavanja gde mogu doći u obzir i kasni hibridi.

Literatura

Borojević, S. (1991):1. Principi i metodi oplemenjivanja bilja, Naučna knjiga, Beo-grad.Jeličić, Z., Krstanović, S., Kuzevski, J., Stojnić, Erić, N. (2004):2. Rezultati hibrida ku-kuruza Instituta PKB Agroekonomik u 2003. godini. Zbornik naučnih radova, Institut PKB Agroekonomik, Beograd, 10, 1, 5-10.Tolimir, M., Kaitović, Ž., Jovanović, Ž., Rošulj, M., Cvijanović, G., Vesković, M., Jo-3. vin, P. (2004): ZP hibridi kukuruza u proizvodnim ogledima 2003.godine. Zbornik naučnih radova, Institut PKB Agroekonomik, Beograd, 10, 1, 13-18.


42

UDC: 633.15:631.559Original scientific paper

THE CORN HYBRIDS OF THE PKB AGROECONOMIC AND THEIR PRODUCTIVE POSSIBILITIES IN MACRO

EXPERIMENTS IN THE YEAR 2007.

N. Erić, A. Kačarević, M. Pavlović*

Summary

In this work the possibilities of the corn hybrid of the PKB Agroeconomik are stated concerning the income of the grain in the year 2007. on the basis of the results of the macro experiments from 4 (four) localities. The largest income of the grain performed the hybrid Dukat-4 (10,796 t/ha) on the locality of Padinska Skela. On the same locality, a little lower value of the grain income showed a new acknowledged, hybrid Kondor 4 (10,692 t/ha). The middle late hybrid Srećko-5 realized the income of 10,682 t/ha. The early corn hybrids Staniša and Zlatar-2 realized the income of 10 t/ha.

Key words: corn hybrid, locality, grain harvest.

* Nada Erić, B.Sc, Anka Kačarević, B.Sc., Miodrag Pavlović, Institute PKB Agroekonomik, Padinska Skela – Belgrade, [email protected]


43

UDK:633.15:631.559Stručni rad

GRUPE ZRENJA I POTENCIJAL RODNOSTI ZP HIBRIDA KUKURUZA

A. Radojčić, M. Filipović, J. Vančetović, D. Branković Radojčić, J. Pavlov*

Izvod: Kukuruz je jedan od najznačajnijih ratarskih useva ne samo u svetu već i u našoj zemlji. U Srbiji se kukuruz u poslednje dve decenije gaji na površinama od 1.2 do 1.3 miliona hektara, uz ostvarenu prosečnu proizvodnju od 5.7 miliona tona godišnje. Poznato je da kod nas postoje povoljni prirodni uslovi za njegovu proizvodnju, ali i to da su po godinama velika kolebanja prinosa zbog velike varijabilnosti u količini, a posebno u rasporedu padavina u toku vegetacije. Cilj ovog rada je da se utvrdi potencijal rodnosti ZP hibrida kukuruza, FAO grupa zrenja 400-700. U radu su korišćeni podaci proizvod-nih STRIP ogleda šest ZP hibrida kukuruza (ZP 434, ZP 578, ZP 677, ZP 680, ZP 684 i ZP 704) sa 16 lokaliteta u toku tri godine. Praćen je prinos zrna i sadržaj vlage u zrnu šest ispitivanih genotipova, a analiza varijanse urađena je pomoću statističkog programa ANOVA. Rezultati istraživanja su pokazali da je hibrid ZP 434 ostvario prosečan prinos zrna od 8.528 t·ha-1 koji se nije statistički značajno razlikovao od prinosa zrna hibrida ZP 684 od 8.626 t·ha-1. U isto vreme hibrid ZP 434 imao je statistiki značajno viši prinos nego hibridi FAO grupe zrenja 700. Na osnovu iznetih rezultata višegodišnjeg proseka na više lokacija može se zaključiti da hibridi FAO grupe zrenja 400 imaju potencijal rodnosti na nivou hibrida FAO grupe zrenja 600-700.

Ključne reči: kukuruz, FAO grupe zrenja, prinos, ZP hibridi.

Uvod

Kukuruz je jedan od najznačajnijih ratarskih useva ne samo u svetu već i u našoj zemlji. U Srbiji se kukuruz u poslednje dve decenije gaji na površinama od 1.2 do 1.3 mi-liona hektara, uz ostvarenu prosečnu proizvodnju od 5.7 miliona tona godišnje. Poznato je da kod nas postoje povoljni prirodni uslovi za njegovu proizvodnju, ali i to da su po godinama velika kolebanja prinosa zrna usled velike varijabilnosti u količini i posebno u rasporedu padavina u toku vegetacije kukuruza. Adaptabilnost i stabilnost sorte zavisi od interakcije genotipa i uslova spoljne sredine (Borojević, 1991) što se odnosi i na hibridni kukuruz. Neki hibridi kukuruza bolje su prilagođeni na stres, tako da i u nepovoljnim uslovima daju zadovoljavajuće prinose. Zbog toga je važno i za takve uslove pronaći ade-kvatne hibride, a to je moguće samo na osnovu proizvodnih makro-ogleda, tj. ispitivanja u praksi. Imajući u vidu da se posle berbe kukuruza, na tim proizvodnim površinama,

* Aleksandar Radojčić, dipl. inž., dr Milomir Filipović, dr Jelena Vančetović, Dragana Branković Ra-dojčić, dipl. inž., Jovan Pavlov, dipl. inž., Institut za kukuruz „Zemun Polje“, Slobodana Bajića 1, 11185 Zemun Polje, Beograd, e-mail: aradojcic@[email protected]


44

najčešće seju ozimi strni usevi i da se kukuruz sve više kombajnira u zrnu, umesto ranije berbe klipa kukuruza, nameće se potreba za gajenjem hibrida kukuruza kraće vegetacije, otpornih na sušu i nepovoljne vremenske uslove.

Cilj ovog rada je da se utvrdi potencijal rodnosti ZP hibrida kukuruza, FAO grupa zrenja 400-700.


Uslov za uvođenje nekog hibrida u proizvodnju je visoka rodnost, blagovremeno sa-zrevanje, otpornost na sušu, poleganje i bolesti. Zbog toga se hibridi ispituju u različitim agroekološkim uslovima i na osnovu mikro- i makro-ogleda na velikom broju lokaliteta, vrši se izbor hibrida koji će biti preporučeni za široku proizvodnju. U ovom radu su kori-šćeni podaci proizvodnih tzv. STRIP ogleda, šest ZP hibrida kukuruza FAO grupe zrenja 400-700 (ZP 434, ZP 578, ZP 677, ZP 680, ZP 684 i ZP 704). Ogledi su postavljeni na 16 lokaliteta (Bajmok, Dupljaja, Gospođinci, Kovačica, Krajišnik, Loznica, Mačvanski Pr-njavor, Omoljica, Parta, Sakule, Senta, Sombor, Šabac, Šalinac, Zemun Polje i Žarkovac) u toku tri godine, 2003-2005. Odabrane lokacije reprezentuju glavna proizvodna područja kukuruza u Vojvodini i Centralnoj Srbiji. Od tipova zemljišta na ovom području najviše su zastupljeni: černozem, ritske i livadske crnice i slatine, ali ima i peskovitih, odnosno, nerazvijenih zemljišta (Živković i sar., 1972). Na osnovu meteoroloških parametara može se zaključiti da temperature vazduha nisu bitnije uticale na rodnost hibrida kukuruza, dok je količina i naročito raspored padavina u toku vegetacije varirao po godinama, što je uslovilo značajne razlike u prinosu zrna kukuruza. 2003. godina je bila sušna sa veo-ma malom količinom padavina u periodu nalivanja zrna, odnosno najvažnijem periodu vegetacije kukuruza, dok su naredne dve godine (2004 i 2005) bile rodne sa povoljnom količinom i rasporedom padavina, što se podudara sa višegodišnjim prosekom da svaka treća ili četvrta godina bude izrazito sušna (Tab. 1).

Tab. 1. Mesečne količine padavina (mm) i srednje mesečne temperature vazduha (oC) na Agrometeorološkoj stanici Zemun Polje, za ispitivani period od 2003 do 2005. godineMonthly precipitations (mm) and average monthly temperatures (oC) in Zemun Polje, during the period 2003-2005

Godina

Year X-III IV V VI VII VIII IX IV-IX

Koli ine padavina po mesecima (mm)

Monthly precipitations (mm)

2003 128.4 14.6 36.4 19.0 105.4 26.4 41.2 243.0

2004 248.6 65.7 50.7 149.4 55.7 64.7 41.1 427.3

2005 272.2 35.9 59.6 88.4 78.5 126.2 32.1 420.7

Srednje mese ne temperature vazduha (oC)

Average monthly temperatures (oC)

2003 11.5 20.8 24.3 22.5 24.5 18.6 122.2

2004 12.8 15.8 20.1 21.3 20.6 15.4 106.0

2005 11.8 17.1 18.9 22.1 20.1 18.9 108.9


45

Praćen je prinos zrna i sadržaj vlage u zrnu šest ispitivanih hibrida kukuruza, a analiza varijanse urađena je pomoću statističkog programa ANOVA.


U toku trogodišnjeg ispitivanja šest ZP hibrida kukuruza, FAO grupe zrenja 400-700, na 16 lokaliteta, najviši prinos zrna ostvario je hibrid ZP 684 od 8.626 t·ha-1. Na drugom mestu bio je hibrid ZP 434, sa ostvarenim prinosom zrna od 8.528 t·ha-1. Drugim rečima, tokom tri ispitivane godine, hibrid ZP 434 dao je za oko 100 kg·ha-1 niži prinos zrna od hibrida ZP 684, a pri tome je imao za oko 5% niži sadržaj vlage u zrnu (Tab. 2).

Tab. 2. Prinos zrna i sadržaj vlage u zrnu šest ispitivanih hibrida kukuruza na 16 lokali-teta tokom 3 godineGrain yield and grain moisture content in six tested maize hybrids at 16 locati-ons during three years

Kada se analiziraju pojedinačne godine, može se konstatovati da je u sušnoj 2003. godini, najviši prinos zrna ostvario hibrid ZP 434 sa 6.566 t·ha-1. Na drugom mestu bio je hibrid ZP 684, sa ostvarenim prinosom zrna od 5.689 t·ha-1. Ostali hibridi ostvarili su zna-čajno niže prinose zrna. U umereno rodnoj 2004. godini, hibrid ZP 684 ostvario je prinos zrna od 9.599 t·ha-1, a hibrid ZP 434, 9.231 t·ha-1. Odnosno u godini u kojoj su postojali povoljni uslovi za nalivanje zrna, hibrid sa dužom vegetaciom (ZP 684) dao je viši prinos zrna od hibrida sa kraćom vegetaciom (ZP 434), za oko 3-4%. U izuzetno rodnoj 2005. godini hibrid ZP 684 ostvario je prinos zrna od 10.589 t·ha-1, a hibrid ZP 434 prinos zrna od 9.786 t·ha-1.

Zaključak

U godinama sa povoljnim rasporedom padavina tokom vegetacije kukuruza hibri-di pune vegetacije (FAO 600-700) imaju duži period nalivanja zrna i daju više prinose zrna.

Hibrid

Hybrid

2003 2004 2005 Prosek

Average

% H2O Prinos

Yield % H2O

Prinos

Yield % H2O

Prinos

Yield % H2O

Prinos

Yield

ZP 434 15.2 6.566 21.7 9.231 20.5 9.786 19.1 8.528

ZP 578 17.5 5.475 24.8 9.597 23.4 10.052 21.9 8.375

ZP 677 19.8 5.342 26.6 9.259 27.0 10.283 24.5 8.289

ZP 680 19.9 5.169 26.3 8.924 26.6 9.616 24.2 7.903

ZP 684 20.3 5.689 26.9 9.599 26.0 10.589 24.4 8.626

ZP 704 21.2 5.254 26.8 8.609 27.4 10.018 25.1 7.960

LSD(0.05)

(0.01)

0.571

0.757

0.542

0.719

0.547

0.726

0.316

0.417


46

U sušnim godinama hibridi sa kraćim vegetacionim periodom (FAO 300-400), period nalivanja zrna prolaze u uslovima bolje snabdevenosti zemljišta zalihama vlage i daju više prinose zrna u odnosu na hibride sa dužim vegetacionim periodom.

Na osnovu iznetih rezultata višegodišnjeg proseka, na više lokacija, može se zaključiti da je hibrid ZP 434 ostvario prosečan prinos zrna od 8.528 t·ha-1, koji se nije statistički značajno razlikovao od prinosa zrna hibrida ZP 684 od 8.626 t·ha-1. U isto vreme hibrid ZP 434 imao je statistiki značajno viši prinos nego ostali ispitivani hibridi FAO grupe zrenja 600-700.

Imajući u vidu potrebu da se sve veće površine zasejane kukuruzom ubiraju u zrnu i da hibridi FAO grupe zrenja 300-400 imaju za oko 5% niži sadržaj vlage u zrnu od hibri-da pune vegetacije, te da u godinama sa jako nepovoljnim vremenskom uslovima tokom jeseni, hibridi kraće vegetacije omogućuju raniju berbu-žetvu, blagovremenu pripremu zemljišta i setvu ozimih strnih useva, hibrid ZP 434 ima značajnu prednost pri izboru hibrida u odnosu na ostale ispitivane hibride.

Literatura

1. Borojević S. (1991): Principi i metodi oplemenjivanja bilja. Izd. naučna kuća, Beo-grad.

2. Živković, B., Nejgebauer, V., Tanasijević, Đ., Miljković, N., Stojković, L., Drezgić, P. (1972): Pedološka karta. U: Zemljišta Vojvodine, izd. Geokarta, Beograd.


47

UDC: 633.15:631.559Professional paper

MATURING GROUPS AND GRAIN YIELD POTENTIAL OF ZP MAIZE HYBRIDS

A. Radojčić, M. Filipović, J. Vančetović, D. Branković Radojčić, J. Pavlov*

Summary

Maize is one of the most important agricultural crops in the world, and also in our country. In Serbia, in last two decades maize is grown on the area from 1.2 to 1.3 million hectares, with the average production of 5.7 million tones per year. It is the fact that there are favorable natural conditions for its production in our country, but the grain yield fluc-tuates depending on rainfall quantities and especially rainfall disposition during the vege-tation period. The purpose of this work is to establish the grain yield potential of ZP maize hybrids from FAO 400-700 maturing groups. Data from STRIP trails of six ZP maize hybrids (ZP 434, ZP 578, ZP 677, ZP 680, ZP 684 and ZP 704), from 16 locations during 3 years, are used in this work. Grain yield and grain moisture content were measured in six tested genotypes and analyze of variance was done with ANOVA statistical software. Results of this investigation showed that the hybrid ZP 434 had an average grain yield of 8.528 t·ha-1, which is not statistically significantly different from the grain yield of the hybrid ZP 684 which yielded 8.626 t·ha-1. At the same time, hybrid ZP 434 had the stati-stically significantly higher grain yield than the hybrids from FAO 700 maturing group. According to the presented results of lasting several years averages on several locations, we can conclude that the hybrids from FAO 400 maturing group have a grain yield poten-tial at the same level as the hybrids from FAO 600-700 maturing group.

Key words: maize, FAO maturing groups, yield, ZP hybrids.

* Aleksandar Radojčić, B.Sc., Milomir Filipović, Ph.D., Jelena Vančetović, Ph.D., Dragana Branković Radojčić, B.Sc., Jovan Pavlov, B.Sc., Maize Research Institute „Zemun Polje“, SlobodanaBajića 1, 11185 Ze-mun Polje, e-mail: [email protected]


48


49


ODNOS PRINOSA I KVALITETA ZRNA HIBRIDA KUKURUZA KOKIČARA (Zea mays everta STURT.)

J. Srdić, Z. Pajić*

Izvod: Oplemenjivanje kukuruza kokičara odvija se sa istom značajnošću u dva sme-ra: povećanja prinosa zrna i povećanja zapremine iskokanog zrna. Prinos kao najvažnija ekonomska karakteristika kod svih kultura u slučaju kukuruza kokičara je u istom rangu kao i osobina zapremina kokičavosti.

Ogled sa 12 hibrida kukuruza kokičara postavljen je po principu slučajnog bloka u četiri ponavljanja na tri lokacije. Ispitivane su osobine prinos zrna kukuruza, zapremina kokičavosti i broj zrna u 10 g. Analiza varijanse pokazala je visoku značajnost lokacije, genotipa i interakcije ova dva faktora za sve tri osobine. Ovo ukazuje na činjenicu da su posmatrane osobine pod uticajem ne samo genetičkih faktora, već i pod velikim uticajem faktora sredine kao i interakcije genotip x sredina.

Utvrđena je korelacija između posmatranih osobina, pomoću Spaerman-ovog koefi-cijenta korelacije ranga. Negativna korelacija bila je između prinosa i zapremine kokiča-vosti r(p-z)= -0,1, koja iako nije bila statistički značajna ukazuje na to da prinosniji hibridi kukuruza kokičara daju zrno manje zapremine kokičavosti. Ovakvi rezultati govore u prilog kompleksnosti procesa oplemenjivanja kukruza kokičara, budući da su zahtevi po-stavljeni i u smislu povećanja prinosa i povećanja zapremine kokičavosti.

Ključne reči: kukuruz kokičar, zapremina kokičavosti, prinos.

Uvod

Kukuruz kokičar (Zea mays everta Sturt.) je specifična vrsta kukuruza tvrdunca, a kokice koje se formiraju od zrna kokičara predstavljaju omiljenu „grickalicu“ ljudi širom sveta. Endosperm kukuruza kokičara najvećim delom sadrži tvrdi endosperm, građen od gusto zbijenih, poligonalnih granula skroba, bez vazdušnih međuprostora. Kokice nastaju kada pod pritiskom koji izaziva zagrevanje, dođe do pucanja perikarpa, a skrobna zrna endosperma razviju se u tanak film (Hosney i sar., 1983).

Kao i kod drugih vrsta kukuruza, prinos je veoma važna osobina, ali specifičnost kokičara je u tome što je zapremina kokičavosti, odnosno kvalitet iskokanog zrna po-djenako važan. Zbog toga popravljanje osobina kvaliteta zrna predstavlja najvažniji cilj programa oplemenjivanja kukuruza kokičara (Dofing i sar., 1990). S obzirom da su prinos i zapremina kokičavosti podjednako važne osobina oplemenjivanje kokičara uvek se vrši

* Mr Jelena Srdić, dr Zorica Pajić, Institut za kukuruz „Zemun Polje“, Slobodana Bajića 1, e-mail: [email protected]


50

paralelno na obe osobine. Otežavajuća okolnost u tom procesu je to što postoji uglavnom negativna zavisnost ove dve osobine (Sakin i sar., 2005; Erić i sar., 2003), pa povećanje zapremine kokičavosti izaziva smanjenje prinosa.


U radu je korišteno 12 ZP hibrida kokičara, koji po dužini vegetacije pripadaju FAO grupi 600. Ogled je postavljen po slučajnom blok sistemu u 4 ponavljanja na tri lokacije: Zemun Polje, Pančevo i Bečej u toku 2007 godine. Genotipovi su sejani u 2 reda sa uku-pnim brojem biljaka 40 i dva rubna reda sa strane ogleda. Veličina elementarne parcele bila je 7m2 i gustine 57.142 biljka/ha.

Mereni su prinos i procenat vlage u trenutku berbe, pa je prinos preračunat na 14% vlage. Uzorci za ispitivanje zapremine kokičavosti sušeni su prirodno do nivoa vlage od 14%. Krunjenje klipova vršeno je ručno, kako ne bi došlo do oštećenja perikarpa, što izaziva smanjenje procenta iskokanih zrna i zapremine kokičavosti. Zapremina kokiča-vosti merena je po standardnoj metodi za ocenu zapremine kokičavosti (MWT- Official Metric Weight Volume Test), aparatom koji određuje ekspanziju zrna kokanjem sa uljem. Krupnoća zrna određena je na osnovu broja zrna u 10 g.

Dvofaktorijalna analiza varijanse za prinos zrna, zapreminu kokičavosti i broj zrna u 10 g urađena je po Hadživuković-u, (1974). Takođe izračunat je Spearman-ov koeficijent korelacije ranga između posmatranih osobina (Zar, 1999).


Prosečan prinos hibrida kukurza kokičara po lokacija kretao se od 4,43 t/ha na loka-ciji Pančevo do 6,07 t/ha u Zemun Polju. Hibrid ZP kok11 koji je imao najviši prinos na lokacijama Zemun Polje (8,44 t/ha) i Bečej (6,98 t/ha), bio je rangiran kao najbolji po prinosu. Veoma visoke prinose ostvarili su i hibridi ZP kok 10 (5,77 t/ha), koji je rangiran kao drugi i ZP kok12 (5,72 t/ha), treći po rangu prinosa (Tab.1)

Tab. 1. Prosečan prinos 12 ZP hibrida kokičara (t/ha)Average grain yield for 12 ZP popcorn hybrids (t/ha)

Hibrid

Hybrid Zemun Polje Be ej Pan evo

Prosek

Average

Rang

Rank

ZPSC 611k 6,13 5,14 4,97 5,41 5

ZPSC 614k 6,47 5,35 5,16 5,66 4

ZP kok3 5,76 4,26 4,14 4,72 9

ZP kok4 4,86 4,42 3,60 4,30 10

ZP kok5 6,03 4,38 4,30 4,90 8

ZP kok6 4,41 3,74 3,92 4,02 12

ZP kok7 6,04 4,84 4,45 5,11 7

ZP kok8 5,93 5,62 4,64 5,40 6


51

Najmanji prosečan prinos ostvario je hibrid ZP kok6, koji je zauzeo poslednje mesto po rangu na dve lokacije Zemun Polje (4,41 t/ha) i Bečej (3,74 t/ha). Slabe prinose imali su i hibridi ZP kok9 (rang 11) i ZP kok4 (rang 10), (Tab. 1).

Najmanja prosečna zapremina kokičavosti bila je na lokaciji Pančevo (36,78 cm3/g), dok je najveća bila u Zemun Polju (37,39 cm3/g). Najveću zapreminu kokičavosti imao je hibrid ZPSC 611k sa zapreminom kokičavosti od 39,17-40,83 cm3/g. Drugo mesto po rangu zauzeo je hibrid ZP kok9 sa zapreminama kokičavosti od 38,33-41,17 cm3/g. Ovaj hibrid je ujedno bio i jedan od onih sa najslabijim prinosom (rang 11), što ukazuje na obrnutu proporciju ove dve osobine.

Hibridi koji su imali najmanje zapremine kokičavosti ZPkok 11 (32,33 cm3/g) i ZP kok 12 (33,89 cm3/g), bili su u isto vreme i najprinosniji, što daje potvdu prethodnoj kon-stataciji o obrnutoj srazmeri ove dve osobine.

Tab. 2. Prosečna zapremina kokičavosti 12 ZP hibrida kokičara (cm3/g)Average popping expansion for 12 ZP popcorn hybrids (cm3/g)

Iako je utvrđeno da najprinosniji hibridi uglavnom imaju loše zapremine kokoičavosti ipak, može se izdvojiti nekoliko hibrida koji su imali veoma dobre zapremine kokičavo-sti, ZPSC 611k (rang 1), ZPSC 614k (rang 3) i ZP kok10 (rang 4), koji su i imali visoke prinosa zrna, tj. nalazili se na jednom od prvih 5 mesta po rangu prinosa.

Na osnovu koeficijenta korelacije ranga utvrđeno je da postoje negativne korelacije između svih posmatranih osobina (Tab. 3).

Koeficijent korelacije između prinosa i zapremine kokičavosti imao je nisku vrednost (-0.10), što je ukazivalo na slabu negativnu zavisnost ove dve osobine. To daje potvrdu prethodnih rezultata da sa povećanjem prinosa dolazi do smanjenja zapremine kokiča-vosti, što predstavlja i najveći problem u oplemenjivanju ovog tipa kukuruza: stvaranje hibrida viskog prinosa i kvaliteta iskokanog zrna.

Hibrid

Hybrid Zemun Polje Be ej Pan evo

Prosek

Average

Rang

Rank

ZPSC 611k 40.83 39.17 39.67 39.89 1

ZPSC 614k 39.50 38.17 39.17 38.94 3

ZP kok3 39.00 38.50 36.67 38.06 8

ZP kok4 32.50 34.33 32.00 32.94 11

ZP kok5 39.00 38.83 37.50 38.44 5

ZP kok6 39.00 38.83 36.50 38.11 7

ZP kok7 39.00 37.17 38.50 38.22 6

ZP kok8 36.83 37.67 36.67 37.06 9


52

Rezultati koji potvrđuju problem veoma slabe (Pajić i sar., 2006) ili negativne kore-lacije (Erić i sar., 2003) ove dve najvažnije osobine kukuruza kokičara, potvrđeni su na različitim genotipovima ovog tipa kukuruza.

Negativna korelacija utvrđena je i između prinosa i broja zrna u 10 g, tj. prinosniji genotipovi imali su manji broj zrna u 10 g, odnosno krupnije zrne. Takođe genotipovi krupnijeg zrna imali su i veću zapreminu kokičavosti.

Tab. 3. Koeficijent korelcije rangaRank correlation coefficient

Uticaj genetičkih i negenetičkih faktora bio je značajan na ispoljavanje sve tri posma-trane osobine. Najvažniji faktor koji utiče na ispoljavanje osobine prinos zrna kukuruza kokičara je svakako genotip (Pajić, 1990), ali takođe i faktori spoljne sredine, odnosno kako je utvrđeno u ovim istraživanjima uticaj različitih lokacija imaju značajan uticaj na ispoljavanje ove osobine. Uticaj interakcija genotip x spoljna sredina imao je visokozna-čajan uticaj na variranje sve tri posmatrane osobine.

Postojanje značajnog uticaja genetičkih i negenetičkih faktora na ispoaljavanje oso-bina prinosa i zapremine kokičavosti kao dve najvažnije osobina za ovaj tip kukuruza potvrđuju mnoga istraživnja (Dofing i sar., 1991; Ziegler, 1994; Erić i sar., 2003).

Tab. 4. Analiza varijanse za prinos, zapreminu kokičavosti i broj zrna u 10gAnalysis of variance for grain yield, popping expansion and No. of kernals per 10g

Prinos

Yield

Zapremina koki avosti

Popping expansion


Popping expansion -0,10

Br. zrna u 10g

No. of kernels per 10g -0,27 -0,26

d.f. Prinos

Yield


Popping expansion

Br. zrna u 10g

No. of kernals per 10g

Lokacija (L)

Location 2 61,12** 356,24** 207,06**

Hibrid (H)

Hybrid 11 16,68** 22,82** 67,07**

H x L 22 2,07** 19,29** 3,86**

** zna ajno na nivou od 1%


53

Zaključak

Rezultati ovih istraživanja pokazuju i potvrđuju da je veoma teško u procesu opleme-njivanja kukurza kokičara ispuniti zahteve koje postavljaju proizvođači, u pogledu pri-nosa zrna i potrošači u pogledu kvaliteta iskokanog zrna kokičara, jer su ove dve osobine uglavnom u negativnoj korelaciji. Najprinosniji hibridi ZP kok11 i ZP kok12 imale su najmanje zapremine kokičavosti. Ipak hibridi ZPSC 611k, ZPSC 614k i ZP kok10 koji su bili među prvih 5 hibrida po prinosu zrna imali su i veoma dobre zapremine kokičavosti.

Analizom varijanse utvrđeno je da na ispoljavanje posmatranih osobina, prinos, za-premina kokičavosti i krupnoća zrna veoma važan uticaj imaju genetički (hibrid) i nege-netički faktori (spoljna sredina), kao i uticaj interakcije ova dva faktora. Ovo upućuje na zaključak da pored prinosa i druge dve osobine imaju veoma kompleksnu prirodu i da na variranje njihovih vrednosti ima uticaj kako izbor dobrog hibrida, tako i uslovi spoljne sredine.

Literatura

Dofing, S.M., Thomas-Compton, M.A., Buck, J.S. (1990):1. Genotype x popping met-hod interaction for popping volume in popcorn. Crop Science, 30, 62-65.Dofing, S.M., Croz-Mason, N.D., Thomas-Compton, M.A. (1991):2. Inheritance of ex-pansion volume and yield in two popcorn x dentcorn crosses. Crop Science, 31, 715.Erić, U., Pajić, Z., Videnović, J. (2003):3. Uticaj genotipa i spoljne sredine na prinos i zapreminu kokičavosti hibrida kukuruza kokičara (Zea mays L. everta). J. Sci. Agric. Research, 64, 27-33.Hadživuković, S. (1974):4. Statistički metodi, ed. Radnički univerzitet „Radivoj Ćirpa-nov“, Novi Sad.Hosney, R.C., Zeleznak, K., Abdelrahman, A. (1983):5. Mechanism of popcorn pop-ping. J. Cereal Sci. 1, 43-52.Pajić, Z. (1990):6. Popcorn and sweetcorn breeding. Maize ’90, Maize Breeding, Pro-duction, Processing and Marketing in MediterenianCountries. Sept 17 to Oct.13 1990, Belgrade , Yugoslavia.Pajić, Z., Srdić, J., Filipović, M. (2006):7. Odnos rodnosti i zapremine kokičavosti hi-brida kukuruza kokičara (Zea mays L. everta). Selekcija i semenarstvo, 12, 81-83.Sakin, M.A., Gokmen, S., Yildirim, A., Belen, S., Kandemir, N. (2005):8. Effects of cul-tivar type on yield and quality of popcorn (Zea mays everta). New Zealand Journal of Crop and Horticultural Science, 33, 17-23. Zar, J.H. (1999):9. Biostatistical Analysis, 4th edition. Prenice-Hall, Inc., New Jersey, USA.Ziegler, K.E., Ashman, R.B. (1994):10. Popcorn. In: Hallauer, A.R. ed. Speciality corns, Florida CRS Press Inc., Ames, Iowa, pp 189-223.


54


RELATION BETWEEN GRAIN YIELD AND GRAIN QUALITY OF POPCORN HYBRIDS (ZEA MAYS EVERTA STURT.)

J. Srdić, Z. Pajić*

Summary

Popcorn breeding programs develop at the same time in two directions with equal si-gnificance. One of them is producing higher yielding hybrids and the other is developing hybrids with higher popping volumes.

The experiment was arranged in a randomised complete block design with four repli-cations over three locations. Three traits were analized, grain yield, popping expansion and No. of kernals per 10g. ANOVA showed very significant influence of genotype, lo-cation and interaction of G x L, for all three traits. This points out that those traits are not influenced only by genetic factors, but also by environmental factors and the interaction of those two factors.

Spearman’s correlation coefficient was established between examined traits. All corre-lations were negative and non significant. Nevertheless, especially correlation between grain yield and popping volume (rp-z=-0.10) indicated that hybrids with higher yields produced lower popping volumes. This once more concluded that breeding of popcorn is very complex process, for there is a necessity for high yielding and good popping quality hybrids.

Key words: grain yield, popcorn, popping expansion.

* Jelena Srdić, M.Sc., Zorica Pajić, Ph.D., Maize Research Institute „Zemun Polje“, Slobodana Bajića 1, e-mail: [email protected]


55

UDK: 635.15: 546.212.22Stručno saopštenje

UTICAJ ZALIVANJA KUKURUZA SUMPORNOM VODOM NA PRINOS I KVALITET ZRNA

D. Tomić, S. Perošević*

Izvod: Istraživanje uticaja sumpora na prinos i kvalitet zrna kukuruza šećerca ZP 411 vršeno je tokom 2005 i 2006. godine. Cilj rada bio je da se utvrdi kako zalivanje kukuruza šećerca, termalnom vodom prirodno obogaćenom sumporom utiče na prinos i kvalitet zrna kukuruza. Različiti uslovi vodnog režima i količine sumpora u vodi na zemljištima sa različitim pH vrednostima i sadržajem humusa, značajno su uticali na prinos i kvalitet zrna kukuruza šećerca. Bolji rezultati su postignuti u 2005 god. u uslovima kiselog i slabo humusnog zemljišta kada se efekat navodnjavanja sumpornom vodom manifesto-vao u povećanju prinosa za 100% u odnosu na nenavodnjavani kukuruz. U 2006 god. u uslovima neutralnog i bogatog humusom zemljišta, zalivanog sumpornom vodom i bez zalivanja, razlika u odnosu dobijenih parametara je skoro duplo manja. Razlika u odnosu ispitanih parametara zalivanog kukuruza sumpornom i tehničkom vodom u 2005 god. je mnogo veća u odnosu na 2006 god. Sve ovo ukazuje na zaključak da zalivanje kukuruza šećerca sumpornom vodom ima najvećeg efekta u povećanju prinosa i kvaliteta zrna u uslovima kiselog i siromašno humusom zemljišta.

Ključne reči: vitamini, zalivanje, karotin, kvalitet zrna, prinos, proteini, sumporna voda i ugljeni hidrati

Uvod

Kukuruz (Zea mays L.) je po prinosima prva žitarica sveta (Starčević i sar., 1995) Kao i svaki drugi organizam i biljka kukuruza tokom svog životnog ciklusa prolazi razne faze rasta i razvoja. U svakoj fazi kukuruz ima određene zahteve prema uslovima spoljne sre-dine kao što su toplota, svetlost, vlaga, mineralna ishrana i pH zemljišta. Tako npr. isti hi-brid kukuruza jedne godine će dati viši prinos i bolji kvalitet zrna nego druge u zavisnosti od vrste vode kojom je zalivan, od pH zemljišta i količine sumpora i sadrzaja humusa.U fazi cvetanja kukuruzu je najpotrebnija voda i njen kvalitet, kao i dostupnost makro ele-menata, što je u direktnoj vezi sa prinosom i kvalitetom zrna (Radenović i sar., 1987).

Sasvim je pogrešno da se kukuruz danas više koristi u stočnoj ishrani i u industriji, umesto da je osnovna ljudska namirnica. Zrno kukuruza je bogato vrednim biološkim sa-stojcima, a u narodnoj medicini koristi se i kao lek za odstranjivanje kamenaca iz bubrega, pomaže kod oboljenja krvnih sudova, visokog pritiska, dijabetisa, bolesti srcanog misica, mokracnih puteva, rahitisa, kašlja, bolova u kičmi, arterioskleroze. (Bekrić, 1997).

* Mr Dragan Tomić- Zavod za poljoprivredu Vranje, e-mail: [email protected], mr Suzana Peroše-vić-Hemijsko-tehnološka škola Vranje.


56

Područje Vranja i Vranjske Banje obiluju izvorima mineralno termalnih voda oboga-ćenih sumporom, čija temperatutra na samom izvoru iznosi 94-110oC (Spasić, 2003). Za vranjski kraj, kao i za okolinu Vranjske Banje smatra se da poseduju ogromne kapacirete tople mineralno termalne vode koja se ubraja u red najpoznatijih voda u Evropi, čiji potencijali su nedovoljno iskorišćeni u poljoprivrednoj proizvodnji, kako ratarskih tako i povrtarskih kultura, a vrlo malo se koristi u cvećarstvu. Topla voda sa više izvora koja prirodno sadrži sumpor otiče formirajući potok reke „Banjštice“ čiji tok prolazi kroz više hiljada hektara plodnih oranica, rashlađena na temeraturi od 25-45oC, koja je izuzetno povoljna za zalivanje u najtoplim mesecima (jul-avgust) kada je amplituda temperature vode i zemljišta skoro jednaka nuli i neiskorišćena se uliva u Južnu Moravu. (Spasić, 2003).


Istraživanja su vršena na privatnom imanju u Vranjskoj banji, na parcelama na kojima dominira tip zemljišta aluvijum, zemljište lakog mehaničkog sastava.

Prinos, kvalitet zrna i sadržaj ugljenih hidrata, proteina i prisustva vitamina (B1, B2 i C) i karotina, ispitivano je u kukuruzu šećercu u 2005 i 2006 godini u uslovima kiselog zemljišta siromašnog humusom gde je navodnjavanje vršeno tehničkom vodom i u uslo-vima neutralnog zemljišta bogatog humusom, gde je navodnjavanje vršeno prirodnom mineralnom vodom obogaćenom sumporom. Zalivanje je vršeno u dva navrata: u fazi cvetanja i nalivanja zrna kukuruza šećerca ZP 411. Ogled je postavljeni u tri ponavljanja u svakoj godini na površini od po 1 ha. Agrohemijske analize zemljišta vršene su u Zavodu za poljoprivredu Vranje.


Rezultati dobijeni tokom ispitivanja prikazani su u tabelama 1 i 2.

Tab. 1. Ispitivanja u 2005 god.Examinations in 2005.

Godina Year

pH-zemljista soil pH

Sadržaj humusa

% Humus content

SO4 u vodi mg/l

SO4 in water

S u zemlji

% S in soil

Prinos t/ha yield

Vitamini mg/100 g Vitamins

Sadržaj še era

% Sugar content

Sadržaj proteina

% Proteins content B1 B2 C

Karotin carotene

Suporna voda Suphurous

water 5,60 2,10 314,9 0,015 3,60 0,225 0,198 13,00 0,08 13,89 14,10

Kontrola Control 5,60 2,10 - 0,015 1,80 0,115 0,105 8,00 0,03 6,50 7,80

Tehni ka voda Tecnical water 5,60 2,10 49,3 0,015 2,21 0,171 0,151 10,01 0,05 9,80 10,50


57

Tab. 2. Ispitivanja u 2006 god.Examinations in 2006.

Na osnovu dobijenih rezultata jasno se vidi da je prinos kukuruza šećerca u uslovima zalivanja sumpornom vodom u 2005 god. i uslovima kiselog zemljišta siromašnog humu-som u odnosu na nezalivani kukuruz za 100% veći. Sadržaj vitamina B1 veći je za 96%, B2 za 89%, C za 63%, karotina za 167%, sadržaj šećera veći je 114% a sadržaj proteina za 81%. U odnosu na kukuruz zalivan tehničkom vodom u istim agroekološkim uslovima prinos je veći za 63%, sadržaj vitamina B1 za 31%, B2 za 31%, C za 30%, karotina za 60%, sadržaj šećera 42% i sadržaja proteina za 34%.

Kukuruz zalivan sumpornom vodom na neutralnom zemljištu, bogatom humusom ima veći prinos za 30%, sadržaj vitamina B1 za 10%, B2 za 18%, C za 16%, karotina za 57%, sadržaj šećera 21% i sadržaja proteina za 34% od istog hibrida u istoj proizvodnoj godini i istim agroekološkim uslovima koji je zalivan tehničkom vodom. U odnosu na nezalivani prinos je veći za 47%, sadržaj vitamina B1 za 37%, B2 za 35%, C za 30%, karotina za 83%, sadržaj šećera 24% i sadržaj proteina za 50%.

Upoređujući prinose kukuruza koji su zalivani vodom sa istom količinom sumpora, ali u različitim zemljišnim uslovima u 2006. godini prinos je veći za 59 %, vitamina B1 za 16%, B2 za 16%, C za 15%, karotina za 38%, sadržaj šećera 13% i sadržaja proteina za 22% u odnosu na 2005. godinu

Sl. 1. Kukuruz zalivan sumpornom vodom na neutralnom i bogato humusnom zemljištu, visine stabljike 3,10 m- Vranjska Banja 2006 god.Corn watered with sulphurous water on neutral and rich with humus soil, plant height 3.10 m - Vranjska Banja 2006

Sl. 2. Kukuruz zalivan sumpornom vodom na kiselom i siromašnom humusom zemlji-štu, Vranjska Banja 2005 god.Corn watered with sulphurous water on acid and poor with humus soil, Vranjska Banja, 2005.

Godina Year

pH-zemljista soil pH

Sadržaj humusa

% Humus content

SO4 u vodi mg/l

SO4 in water

S u zemlji

% S in soil

Prinos t/ha yield

Vitamini mg/100 g Vitamins

Sadržaj še era

% Sugar content

Sadržaj proteina

% Proteins content B1 B2 C Karotin

Carotene

Suporna voda Suphurous

water 6,70 4,20 314,9 0,015 5,70 0,260 0,230 15,00 0,11 15,74 17,20

Kontrola Control 6,70 4,20 - 0,015 3,87 0,189 0,170 11,54 0,06 12,69 11,48

Tehni ka Tecnical water 6,70 4,20 49,3 0,015 4,39 0,236 0,194 12.93 0,07 13,04 12,80


58

Sl. 3. Kukuruz nezalivan na kiselom i siromašnom humusom zemljištu, - Vranjska Banja 2005 god.Unwatered corn on acid and poor with humus soil - Vranjska Banja 2005.

Sl. 4. Kukuruz zalivan tehničkom vodom na kiselom i humusom siromašnom zemljištu, - Vranjska Banja 2005 god.Corn watered with technical water on acid and poor with humus soil, Vranjska Banja 2005.

Zaključak

Na osnovu dvogodišnjih rezultata ovih istrazivanja može se izvesti sledeći zaklju-čak:

Različiti uslovi vodnog režima i količine sumpora u vodi na zemljištima sa različitim pH vrednostima i sadržajem humusa, značajno su uticali na prinos i kvalitet zrna kuku-ruza šećerca.

Na kiselom zemljištu, siromašnom humusom, kukuruz zalivan sumpornom vodom daje veće prinose i bolji kvalitet zrna od kukuruza koji je zalivan tehničkom vodom ili uopšte nije zalivan, pri istim agrotehničkim i agroekološkim uslovima u istoj proizvodnoj godini.

Daleko najbolji rezultati u visini prinosa i kvaliteta zrna tj. sadržaja vitamina B1, B2, C, karotina, šećera i proteina, su postignuti u uslovima neutralnog zemljišta, bogatog hu-musom i pri zalivanju kukuruza termalnom vodom koja prirodno sadrži sumpor.

Najbolji rezultati su postignuti u 2005 god. u uslovima kiselog i slabo humusnog zemljišta kada se efekat navodnjavanja sumpornom vodom manifestovao u povećanju prinosa za 100% u odnosu na nenavodnjavani kukuruz. U 2006 god. u uslovima neutral-nog zemljišta, bogatog humusom, zalivanog sumpornom vodom i bez zalivanja, razlika u odnosu dobijenih parametara je skoro duplo manja manja. Razlika u odnosu ispitanih parametara zalivanog kukuruza sumpornom i tehničkom vodom u 2005. god.je mnogo veća u odnosu na 2006 god. Sve ovo ukazuje na zaključak da zalivanje kukuruza šećerca sumpornom vodom ima najvećeg efekta u povećanju prinosa i kvaliteta zrna u uslovima kiselog i siromašno humusom zemljišta.


59

Literatura

Bekrić V. (1997):1. Upotreba kukuruza. Beograd. Radenović Č., Vasić G., Denić M. (1987):2. Kukuruz, Beograd,.Starčević, Lj., Latković Dragana, Marinković, B. (1995):3. Proizvodnja kukuruza u Vojvodini. Prošlost, sadašnjost i budućnost. «Zbornik radova», Poljoprivredni fakul-tet, Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad, Sveska 23, 227-240.Spasić N. (2003):4. Vranjska Banja, 119-122.

* Dragan Tomić, M. Sc., - Zavod za poljoprivredu Vranje, e-mail: [email protected], Suzana Peroše-vić, M. Sc., -Hemijsko-tehnološka škola Vranje.


60

UDC: 635.15: 546.212.22Professional paper

THE INFLUENCE OF WATERING CORN BY SUPHUROUS WATER ON CORN YIELD AND CORN SEED QUALITY

D. Tomić, S. Perošević*

SummaryThe research of the influence of sulphur on the yield and quality of the sweet corn

seed named ZP 411su was done during the years of 2005 and 2006. The aim of the re-search was to determine how the watering of the sweet corn by thermal water naturally enriched with sulphur influences the yield and the quality of the corn seed. Different conditions of the water regime and the quantity of sulphur in water, which is found in the soil with different pH values and different contents of humus, had an important influence on the yield and quality of the corn seed. The best results were made in 2005 in the con-ditions of the soil which was acid and poor with humus, when the effect of watering with sulphurous water manifested as the increase of the yield for 100% in comparison with the unwatered corn. In 2006, in the conditions of the soil which was neutral and rich with humus, watered with sulphurous water, the difference between the final parameters was almost half less. The difference in the proportion of the examined parameters of the corn watered with sulphurous and technical water in 2005 was much bigger than in 2006. All this shows that watering of the sweet corn with sulphurous water has the greatest effect in the increase of the yield and quality of the corn in the conditions of the soil which is acid and poor with humus.

Key words: sulphurous water, watering, yield, seed quality, carbohydrates, proteins, vitamins, carotene.

* Dragan Tomić, M. Sc., - Zavod za poljoprivredu Vranje, e-mail: [email protected], Suzana Peroše-vić, M. Sc., -Hemijsko-tehnološka škola Vranje.


61

UDK: 633.15Originalni naučni rad

EFEKAT TRETIRANJA SEMENA KUKURUZA IMIDAKLOPRIDOM I TIAMETOKSAMOM NA SKLOP

BILJAKA I PRINOS ZRNA

F. Bača, S. Gošić-Dondo, Ž. Videnović, P. Erski*

Izvod: Nakon prelaska sa višegodišnje monokulture na gajenje kukuruza u plodoredu, pa i u ponovljenoj setvi, brojnost populacije kukuruzne zlatice se smanjila ispod ekonom-skog značaja. Ostale su aktuelne samo autoktone zemljišne štetočine.Tretiranje semena kukuruza insekticidima, predstavlja preventivnu meru zaštite od žičnjaka i grčica, kao i od ptica koje vade klijance. Cilj ispitivanja bio je, da se testira efikasnost imidakloprida i tiametoksama preko očuvanja sklopa, ostvarenog prinosa zrna i proveri reagovanje osam hibrida na tretman semena navedenim sistemičnim insekticidima.

Sklop biljaka: kod imidakloprida Gaucho 600 FS na 63 (hibrid x godina x lokalitet) pozitivna razlika iznosila je 815 biljaka/ha a kod tiametoksama Cruisera 350 FS 196 biljaka/ha. Indeks sklopa bio je 103.2, kod prvog i 100.4 kod drugog insekticida. Prinos zrna: primenom imidakloprida Gaucha 600 FS ostvarena je pozitivna razlika od 364 kg/ha, a kod primene tiometoksama Cruisera 350 FS 570 kg/ha.

Na osnovu prosečnih vrednosti ostvarenog sklopa biljaka i prinosa zrna može se za-ključiti da su svih osam hibrida pokazali tolerantnost na oba ispitivana insekticida, uz napomenu da nekonzistentnost rezultata treba šire analizirati.

Ključne reči: imidakloprid Gaucho 600 FS, tiametoksam Cruiser 350 FS, hibridi kukuruza, skop, prinos, štetočine

Uvod

Obzirom da nije realno očekivati da u Srbiji, pa ni u Južnom Banatu kukuruz bude gajen u plodoredu, naročito sada kada je aktivirana akcija proizvodnje bioetanola, neop-hodno je proučiti mogućnosti suzbijanja kompleksa vrsta zemljišnih štetočina. Medju merama zaštite najekonomičnijim se smatra primena insekticida putem tretiranja semena. Tretiranjem semena koristi se najmanje insekticida po hektaru, a istovremeno se očekuje da insekticidi budu dovoljno efikasni i da ne budu fitotoksični za seme ili za mladu biljku. Pored toksičnog delovanja na štetočine od sistemičnih insekticida se očekuje da deluju i repelentno na ptice, prvenstveno vrane i fazane koji često proređuju sklop.

Ukoliko se ne može u potpunosti pridržavati plodoreda kao najefikasnije mere za smanjenje nivoa populacije kukuruzne zlatice, jedan od načina kako se to može postići je

* Dr Franja Bača [email protected], mr Snežana Gošić-Dondo, dr Živorad Videnović, Institut za kukuruz „Zemun Polje“, 11185 Zemun-Beograd, Predrag Erski, dipl. inž. IMT Novi Beograd.


62

upravljanje populacijom imaga smanjenjem hranidbene atraktivnosti useva (Bača i sar., 1998, 2000, 2003, 2006), čime se izbegava masovno polaganje jaja na parceli namenjenoj gajenju kukuruza u ponovljenoj setvi. Drugi pristup je da se poveća hranidbena atraktivnost useva kukuruza na parcelama namenjenim za gajenje drugih useva u narednoj sezoni.

Pored umerene brojnosti štetočina, efikasnost insekticida bez obzira na njihov na-čin primene, zavisi i od niza drugih faktora. Medju drugim faktorima od kojih zavisi efikasnost zemljišnih insekticida u suzbijanju žičnjaka, grčica i larvi kukuruzne zlatice jeste pravovremenost primene, što se najbolje postiže tretiranjem semena. Izuzetno važan faktor je vlažnost i temperatura zemljišta koji aktiviraju delovanje insekticida, klijanje i nicanje biljaka, prekid dijapauze štetočina i početak njihove ishrane. Ističemo kao veo-ma značajan momenat da se tretiranjem semena koristi najmanja količina insekticida uz jednostavan način primene koji može da bude izveden i u centrima za doradu i pakovanje kukuruza. Zbog apikalne dominantnosti u transportu sistemičnih insekticida kroz biljku sistemici štite i nadzemne delove (Sekulić i sar., 1998). Iako se tretiranjem semena in-sekticidima izbegava rizik od negativnog uticaja vremenskih uslova na pravovremenost primene, aktiviranje insekticida može biti ometeno nedostatkom vlage, što može uticati da insekticid nanet na seme slabije deluje i da ispolji izvesnu fitotoksičnot ako je seme posejano u suvu zemlju uz visoke temperature i dug period vremena do prve prave kiše.


Ispitivanja efikasnosti insekticida imidakloprid Gaucho 600 FS i tiametoksama Cru-isera 350 FS izvršeno je tretiranjem semena osam ZP hibrida kukuruza. Ogledi su izve-deni u lokalitetima Banatska Palanka, Crepaja, Samoš, Straža, Vlajkovac i Vršac tokom 2004-2007. godine. Zavisno od godine i lokaliteta korištene su parcele sa monokulturom kukuruza, kao i parcele u plodoredu. Nivo populacije kukuruzne zlatice bio je izuzetno nizak i na parcelama sa višegodišnjom monokulturom.

Za ispitivanje imidakloprida Gaucho 600 FS korištena je doza od 1,0 l/100 kg semena i tiametoksama Cruiser 350 FS u količini 0,9 l/100 kg semena. Odabrano je 8 komerci-jalnih ZP hibrida, četiri srednje rana i četiri pune vegetacije. Seme svih hibrida kao i kon-trola tretirano je u toku dorade sa fungicidom Maxim XL 035-FS 150 g/100 kg semena. Ogledi su izvedeni po metodu strip ogleda u 8 redova. U prvoj 2004. godini ispitivan je samo Gaucho, a u 2005. samo Cruiser, dok su u 2006. i 2007. godini ispitivana oba pre-parata. Registrovani su podaci na 4 ponavljanja od po 10 m2 obuhvaćen je broj biljaka/ha u berbi i prinos zrna (t/ha sa 14% vlage), zatim su izračunati indeksi za sklop i prinosa za svaki hibrid po lokalitetima i godinama ispitivanja. Indeksi su računati po formuli vred-nosti broja biljaka i prinosa zrna u tretmanima/vrednosti u kontroli.

U 2007. godini pored sklopa i prinosa registrovan je i broj jalovih biljaka. Rezultati za sklop i prinos zrna za 63 ponavljanja (hibrid x godina x lokalitet) za Gaucho i 70 ponav-ljanja za Cruiser su sistematizovani, a rezultati o prinosu su statistički obradjeni.

Rezultati istraživanja diskusija

Praktičan značaj ovih rezultata je u tome što su dobijeni u ogledima izvedenim u proizvodnim uslovima koji realno odražavaju ponašanje komercijalnih hibrida i komer-


63

cijalnih insekticida u Južnom Banatu, sadašnje stanje u poljoprivrednoj proizvodnji na površinama individualnih proizvodjača;

tehnologiju proizvodnje kukuruza u Južnom Banatu, - stepen ulaganja uključujući izbor hibrida, količinu mineralnih djubriva i primenu -pesticida.

Dobijeni rezultati o sklopu - broju biljaka u berbi i prinosu zrna kao pokazateljima efikasnosti ispitivanih insekticida, prikazani su u tabelama 1,2, 3, 4, i 5.

Tab. 1. Broj biljaka po hektaru, razlika i indeks sklopa za insekticid imidakloprid Gauc-ho 600 FS po hibridima, Južni Banat 2004., 2006 i 2007. godine.Number of Plants per Hectare, Difference and Index of Plant Stand for Insecti-cide Imidaclopride Gaucho 600 FS over Hybrids, Suoth Banat 2004, 2006 and 2007.

Tab. 2. Broj biljaka po hektaru, razlika i indeks sklopa za insekticid tiametoksam Crui-ser 350 FS po hibridima, Južni Banat 2005., 2006 i 2007. godineNumber of Plants per Hectare, Difference and Index of Plant Stand for Insecti-cide Thiametoxam Cruiser 350 FS over Hybrids, Suoth Banat 2004, 2006 and 2007.

Hibrid

Hybride

Br. Pon. of Rep

Broj biljaka/ha of Plants

Gaucho Gaucho

Kontrola Check

Razlika Difference

Indeks Index

g/lok Y/Loc

Maks. Max.

Min. Min.

9 g/lok 9Y/Loc

9 g/lok 9Y/Loc

± T-K ± T-Ch

T/K T/Ch

ZP 341 9 57.500 41.667 51.574 48.806 2.768 T/K ZP 360 9 54.750 39.000 46.667 47.065 -0.398 99.2ZP 434 9 58.750 38.333 49.537 48.991 0.546 101.1ZP 578 9 60.250 38.333 48.259 46.713 1.546 103.3ZP 680 9 58.000 34.250 45.759 46.852 -1.093 97.7ZP 677 3 52.250 49.000 50.417 42.139 8.278 119.6ZP 684 6 61.750 38.750 47.875 51.583 -3.708 92.8ZP 735 9 57.750 38.000 49.870 47.824 2.046 104.3Prosek/Mean 63 g/l 61.750 34.250 48.627 47.812 0.815 101.7

Hibrid

Hybride

Br. Pon. of Rep

Broj biljaka/ha of Plants

Cruiser Cruiser

Kontrola Check

Razlika Difference

Indeks Index

g/lok Y/Loc

Maks. Max.

Min. Min.

10 g/lok 10Y/Loc

10 g/lok 10 Y/Loc

± T-K ± T-Ch

T/K T/Ch

ZP 341 10 55.000 35.000 49.450 51.850 -2.400 95.4ZP 360 10 59.000 42.000 50.800 49.733 1.067 102.1ZP 434 10 57.000 38.333 49.883 50.492 -0.608 98.8ZP 578 10 55.250 44.000 50.708 50.442 0.267 100.5ZP 680 10 58.000 42.333 48.783 46.892 1.892 104.0ZP 677 7 55.000 43.750 48.107 49.345 -1.238 97.5ZP 684 3 66.250 46.500 54.583 53.917 0.667 101.2ZP 735 10 64.000 42.750 49.942 48.117 1.825 103.8Prosek/Mean 70 g/l 66.250 35.000 49.945 49.749 0.196 100.4


64

Tab. 3. Prinos zrna t/ha (14% vlage) razlike i indeks prinosa za insekticid imidakloprid Gaucho 600 FS po hibridima u Južnom Banatu 2004., 2006 i 2007. godineGrain Yield t/ha-1 (14% moisture), Differences and Yield Index for Insectici-de Imidaclopride Gaucho 600 FS over Hybrids, Suoth Banat 2004, 2006 and 2007.

Tab. 4. Prinos zrna t/ha (14% vlage) razlike i indeks prinosa po hibridima za insekticid tiametoksam Cruiser 350 FS u Južnom Banatu 2005., 2006 i 2007. godineGrain Yield t/ha-1 (14% moisture), Differences and Yield Index for Insecticide Thiametoxam Cruiser 350 FS over Hybrids, Suoth Banat 2005, 2006 and 2007.

Hibrid

Hybride

Br. Pon. of Rep

Prinos zrna t/ha Grain Yield t/ha-1

Gaucho Gaucho

Kontrola Check

Razlika Difference

Indeks Index

g/lok Y/Loc Maks. Max.

Min. Min.

9 g/lok 9Y/Loc

9 g/lok 9Y/Loc

± T-K ± T-Ch

T/K T/Ch

ZP 341 9 15.567 6.418 10.181 9.585 0.596 106.2ZP 360 9 13.378 4.024 8.359 8.051 0.308 103.8ZP 434 9 13.216 5.020 8.944 9.122 -0.178 98.0ZP 578 9 14.926 3.121 8.932 8.541 0.391 104.6ZP 680 9 14.254 5.030 9.981 9.356 0.625 106.7ZP 677 3 10.394 4.676 7.375 5.776 1.599 127.4ZP 684 6 14.957 8.125 11.107 11.465 -0.358 96.9ZP 735 9 16.801 4.365 10.499 8.369 2.130 125.4Prosek/Mean 63 g/l 16.801 3.121 9.566 8.942 0.624 107.0

Hibrid

Hybride

Br. Pon. of Rep

Prinos zrna t/ha Grain Yield t/ha-1

Cruiser Cruiser

Kontrola Check

Razlika Difference

Indeks Index

g/lok Y/Loc Maks. Max.

Min. Min.

10 g/lok 10Y/Loc

10 g/lok 10Y/Loc

± T-K ± T-Ch

T/K T/Ch

ZP 341 10 16.236 4.746 8.984 9.335 -0.351 96.2ZP 341 10 16.236 4.746 8.984 9.335 -0.351 96.2ZP 360 10 13.377 4.861 8.884 8.353 0.531 106.4ZP 434 10 14.175 4.810 9.455 9.241 0.214 102.3ZP 578 10 13.684 5.371 9.720 9.308 0.412 104.4ZP 680 10 13.311 4.895 9.579 9.389 0.190 102.0ZP 677 7 8.536 4.931 8.946 8.503 0.270 105.2ZP 684 3 16.574 10.465 12.899 11.595 1.304 111.2ZP 735 10 14.737 5.748 10.492 8.164 2.329 128.6Prosek/Mean 70 g/l 16.574 4.746 9.601 9.032 0.569 106.3


65

Tab. 5. Prosečan broj biljaka po hektaru, indeks sklopa, prosečan prinos po godinama ispitivanja, Južni Banat 2004., 2005., 2006 i 2007.Average Number of Plants ha-1, Index of Plant Stand, Yield, and Yield Index over the Years, Suoth Banat 2004, 2005, 2006 and 2007.

Broj biljaka u berbi, kao i prinos zrna odražavaju efekat svih biotičkih i abiotičkih faktora i njihove interakcije sa ispitivanim insekticidima i hibridima, naročito od setve do formiranja 6 – 8 listova, pa i kasnije tokom cele vegetacije.

U 2004. godini registrovana je upola manja količina padavina u aprilu odnosu na više-godišnji prosek, a u 2007. je skoro potpuno izostala što je rezultiralo sa ređim sklopom od oko 3000 do 5500 biljaka/ha u odnosu na 2005. i 2006. godinu. Prosečna gustina sklopa za sve hibride, po godinama ispitivanja (tretman + insekticid/2) iznosila je 45,804/ha, 50,349/ha, 51,369/ha i 47,433/ha u 2004., 2005., 2006. i 2007 godini.

Da bi dali konačan sud o tome kolika je vrednost primene sistemičnih insekticida imidakloprida i tiametoksama polazimo od tržišne vrednosti prosečne razlike u prinosu zrna od 522 kg ili od oko pola tone po hektaru i cene oko 200 ml preparata koji se koristi po hektaru pri dozi od 1 lit/100 kg semena uz utrošak do 20 kg semena/ha.

Reakcija pojedinih hibrida, u vidu ostvarenog sklopa, na ispitivane insekticide bila je od negativne kod tri, do visoko pozitivne kod pet hibrida od osam hibrida.

Koliki i kakav su uticaj imali agroekološki uslovi na efikasnost insekticida i rodnost hibrida može se sagledati iz tabele 6. Ako se uporedi prinos u tretmanima sa prinosom u kontrolnim varijantama samo za 2006. i 2007. godinu, kada su istovremeno ispitivana oba insekticida dobijaju su još veće pozitivne razlike, nego kad se uzmu i uproseče rezultati za sve tri godine. Pozitivne razlike izmedju oba tretmana i kontrole iznosile bi 806 kg/ha.

Da ne bi pogrešno tumačili dobijene prosečne rezultate po insekticidima (imidaklo-prid na 70 i tiametoksam na 63 ponavljanja hibrid/lokalitet/godina) posebno je potrebno analizirati agroekološke uslove za 2007. godinu kada se jasno vidi da su rokovi setve došli do izražaja; pri ranijoj setvi do 15. aprila u Samošu dobijen je prosečan prinos od 10.369 t/ha. U druga dva lokaliteta, gde je vreme setve bilo oko nedelju dana kasnije, isu-

Godina/ Year 2004/2005 2006 2007 Prosek/ Mean biljaka/ Plants (3x7) (3x2x7) (3x2x7) 63+70 g/l/h

Gaucho (3x7) 46.762 50.774 48.345 48.627 Cruiser (4x7) 50.652 51.369 47.579 49.945 Kontrola/Check/G 44.845 51.666 46.924 47.812 Kontrola/Check/C 50.428 51.666 46.924 49.749 Gaucho Indeks /Index 104.3 98.3 103.0 101.7 Cruiser Indeks /Index 100.4 99.4 101.4 100.4 Prinos Yield Gaucho (3x7) 10.003 10.891 7.805 9.566 Cruiser (4x7) 10.641 11.245 6.569 9.601 Kontrola/Check/G 10.180 10.262 6.383 8.942 Kontrola/Check/C 10.095 10.262 6.383 9.032 Gaucho Indeks /Index 98.3 106.1 122.3 107.0 Cruiser Indeks /Index 105.4 105.9 102.9 106.3


66

šivanje površinskog sloja zemljišta delovalo je na neravnomerno nicanje pa je u Crepaji ostvaren prinos od 6.794 t/ha, a u Banatskoj Palanci samo 5.429 t/ha.

Kao što je navedeno u radu Bača i sar. (2002) niža efikasnost sistemičnih insekticida od željenog nivoa može se dovesti u vezu sa izvesnim brojem poznatih i nekoliko pretpostav-ljenih razloga. Glavni poznati razlog manje efikasnosti insekticida primenjenih tretiranjem semena u zaštiti kukuruza od zemljišnih štetočina, naročito od larvi kukuruzne zlatice je često visoka populacija larvi u višegodišnjoj monokulturi kukuruza. Do sličnog zaključka došli su i Štrbac i sar. (1999), prema kojima, neki od ispitivanih insekticida pokazuju dobre rezultate u zaštiti kukuruza, ali samo u kratkotrajnoj monokulturi (1-2 godine). Takodje, na postizanje napred navedenih rezultata značajno je uticao nedostatak padavina i njihov neravnomeran raspored u sve tri, odnosno sve četiri godine ispitivanja.

Iste insekticide ne treba primenjivati na jednom polju uzastopno dve ili tri godine. Poznata je pojava izvesne biološke razgradnje insekticida od strane zemljišne mikoflore kao i vezivanje za koloidni kompleks.

Vremenski usloviIspitivanja su izvršena u periodu od četiri godine, a svaki insekticid je ispitivan tokom

tri godine.

Tab. 6. Mesečne količine padavina (mm) u Zemun Polju za period vegetacije 2004-2007.g. i višegodišnji prosek Mothly Amount of the Precipitation (mm) at Zemun Polje for the Growing Sea-son 2004-2007 and Long-Term Average

Prema količini i rasporedu padavina prikazanim u tabeli 6, u prvoj 2004. godini (kada je ispitivan insekticid imidakloprid preparat Gaucho 600 FS) zalihe zimske vlage for-mirane od padavina u januaru do kraja marta iznosile su svega 91.9 mm. U 2005. (kada je ispitivan samo insekticid tiametoksam, preparat Cruiser 350 FS) zalihe zimske vlage iznosile su 112.3 mm. Tokom naredne dve godine, kada su istovremeno ispitivana oba insekticida, zalihe zimske vlage su bile 162.4 mm u 2006. i 186.8 mm u 2007. Tokom aprila, u vreme setve kukuruza količine padavina su se veoma razlikovale po godinama, tako da je u 2004. bilo samo 27.2 mm, u 2005. 46.5 mm, u 2006. 93.1 mm i u 2007. samo 11.0 mm. Prema navedenim podacima u tri od četiri godine bio je značajan nedostatak padavina u vreme njihovog maksimalnog delovanja i na insekticid i na seme, odnosno mladu biljku. Vegetacioni period u 2007. može se smatrati izuzetno nepovoljnim sa nedo-

g gGodina Year

J+F+M J+F+M

April April

Maj May

Juni June

Juli July

Avgust August

Septem. Septem.

Vegetac. Vegetat.

Godina Year

2004 91.9 27.2 53.6 125.0 66.4 39.4 35.8 347.5 509.4 2005 112.3 46.5 39.6 65.0 44.0 64.0 21.4 280.5 395.1 2006 162.4 93.1 33.3 143.6 27.3 105.0 10.8 413.1 657.4 2007 186.8 11.0 52.6 86.0 18.9 51.6 73.0 293.1 *V.G. X 113.5 51,5 75,4 91,7 56,5 55,5 42,4 373,0 654,5

višegodišnji prosek Long-term average


67

statkom padavina u aprilu sa oko 11 mm i u juli sa 18.9 mm. Praktično izostanak padavina u aprilu rezultiralo je nedostatakom vlage u površinskom sloju potrebne za klijanje i ni-canje. Suša i visoke temperature u julu negativno su uticali na oplodnju i nalivanje zrna. Pozitivan efekat zimske zemljišne vlage najviše je iskorišćen u lokalitetu Samoš, gde je postavljanje ogleda bilo 13. aprila, pa je ostvareno bolje nicanje, ravnomerniji razvoj biljaka, manja pojava jalovosti i najveći prinos. Obilje padavina u junu u sve četiri godine omogućilo je potpunu regeneraciju korena kukuruza u lokalitetima sa monokulturom, tako da i ako je i bilo oštećenja korena od larvi kukuruzne zlatice, uz dovoljno vlage ostvarena je dobra regeneracija korena.

Zaključak

Na osnovu prosečnih vrednosti ostvarenog broja biljaka i prinosa zrna/ha za dva in-sekticida ispitivana tokom tri godine na osam komercijalnih hibrida kukuruza, može se zaključiti sledeće:

- Insekticidi imidakloprid i tiametoksam primenjeni tretiranjem semena nisu bitnije uticali na povećanje ili smanjenje biljnog sklopa, u odnosu na kontrolne varijante.

- Ostvaren je nešto viši prosečan prinos zrna kod oba insekticida, medjutim reakcija hibrida se medjusobno razlikovala i po hibridima i po lokalitetima i godinama ispi-tivanja.

- Potvrdjena je poznata pojava velike varijabilnosti u zavisnosti od insekticida, hibri-da, lokaliteta i godine ispitivanja.

- Visoka varijabilnost ukazuje na mogućnost dobijanja veoma poželjnih rezultata, kao i sasvim suprotnih od očekivanja. Zato je neophodno biti veoma obazriv u dono-šenju konačnog suda o njihovoj efikasnosti, naročito u komercijalnoj proizvodnji, jer je ostvareni sklop, a naročito prinos zrna proizvod multiplih interakcija izmedju poznatih faktora; insekticida i hibrida, kao i nepoznatih; vrste zemljišnih štetočina i njihove brojnosti, kao i zemljišnih i klimatskih uslova koji variraju od setve do for-miranja 6 – 8 listova, pa i kasnije tokom prve polovine vegetacije.

ZahvalnicaAutori se zahvaljuju saradnicima sa terena Karlu Brizi, Milivoju Grubanovu, Simi

Damjanovu, Voji Milutinoviću na organizacionoj, materijalnoj i radnoj pomoći.

Literatura

Bača F., Stojčić J., Trkulja V., Radanović S., Lopandić D., Skoko M., Paravac D. 1. (2006): Uticaj zastupljenosti kukuruza u sjetvenoj strukturi na brojnost populacije kukuruzne zlatice na područjuBača F., Videnović Ž., Erski P (2002):2. Efikasnost insekticida za tretiranje semena u zaštiti kukuruza od larvi kukuruzne zlatice u južnom banatu. Zbornik naučnih radova 2002. Vol.8 br.1, Institut Agroekonomik Beograd. Str. 81-90.Bača F., Videnović Ž., Erski P., Stanković R., Dobriković D. (2000):3. Značaj vremena setve i izbora hibrida u smanjenju napada kukuruzne zlatice. Biljni lekar br.2-3, str. 108-111.


68

Bača F., Videnović Ž. (1998):4. Uticaj vremena setve i dužine vegetacije kukuruza na atraktivnost biljaka za imaga kukuruzne zlatice Diabrotica virgifera virgifera LeCon-te, IV Jugoslovenski Kongres o zaštiti bilja, Vrnjačka Banja 21 – 26 septembar 1998. Zbornik rezimea, str.81.Sekulić R., Štrbac P., Kereši T., (1998):5. Suzbijanje štetočina tretiranjem semena in-sekticidima - značajan prilog integralnoj zaštiti bilja. Zbornik radova, XXXII Seminar agronoma, Sveska 30: 15-30.Štrbac P., Kereši T., Sekulić R. (1999):6. Suzbijanje larvi kukuruzne zlatice (Diabrotica virgifera virgifera Le Conte) primenom različitih insekticida. Četvrto jugoslovensko savetovanje o zaštiti bilja, Zlatibor, 1999, Zbornik rezimea: 64.


69

UDC: 633.15Original scientific paper

EFFECTS OF MAIZE SEED TREATMENTS WITH IMIDACLOPRID AND THIAMETOXAM ON THE PLANT

SPACING AND GRAIN YIELD

F. Bača, S. Gošić-Dondo, Ž. Videnović, P. Erski*

Summary

The abundance of pests and the rate of plant damages are controlled by the maize seed treatments with insecticides, as a preventive measure and a measure leading towards the lower population. It is expected that insecticides are efficient when used in relatively small dosages and that are not phytotoxic to seeds and young plants.

The aim of the present study was to test the efficiency of imidacloprid and thiame-toxam via both, the maintenance of plant spacing and obtained grain yield and also to check the response of certain hybrids to the seed treatment with systemic insecticides.

Eight commercial ZP hybrids, four medium early maturity and four full season hybrids, were selected to test imidacloprid (Gaucho 350 FS - 1.0 l per 100 kg seeds) and thiametoxam (Cruiser 350 FS in the amount of 0.6, 0.9 and 1.0 l per 100 kg seeds). Seeds of all hybrids, including the control, were treated with the fungicide Maxim XL 035-FS (150g/100 kg seeds). Strip trials were performed in six locations in south Banat in the 2004-2007 period. The number of plants ha-1 at harvest and grain yield (t ha-1 at 14% moi-sture), in four replications of 10 m2 each, were recorded and then indices of plant spacing and grain yields for each hybrid over locations and years were calculated. The indices were estimated by the formula of values of plant spacing and the yield in treatments/values in the control.

Plant spacing: the average number of plants in the treatment with imidacloprid Gau-cho 600 FS (63 hybrids/locations) and the control was 48,627 ha-1 and 47,812 ha-1, res-pectively, while the positive difference amounted to 815 plants ha-1 in the treatment. The index of plant spacing was 103.2, and it varied over hybrids, locations and years from 74.9 to 161.4.

The corresponding values in the treatment with Cruisera 350 FS (70 hybrids/locati-ons) and the control were 49,945 ha-1 and 49,749 ha-1, respectively. A positive difference in favour of the treatment amounted to 196 plants ha-1. The index of plant spacing was 100.4, and it varied from 82.6 to 132.7.

Grain yield: the average grain yield in the treatment with 600 FS and the control was 9,306 t ha-1 and 8,942 t ha-1, respectively. An average positive difference in favour of the

* Franja Bača Ph.D., Snežana Gošić-Dondo M.Sc., Živorad Videnović Ph.D., Predrag Erski B.Sc., Maize Research Institute, Zemun Polje, Belgrade. Industry of machines and tractors - IMT, Novi Beograd


70

treatment amounted to 364 kg ha-1. The index based on the average grain yield amounted to 104.1.

The corresponding values in the treatment with Cruisera 350 FS and the control were 9,601 t ha-1 and 9,031 t ha-1, respectively, which means that the positive differences was 570 kg ha-1.

According to the average values of obtained plant spacing and grain yields for both insecticides, it can be concluded that a positive response of maize to the seed treatments (364 to 570 kg ha-1) was established under the conditions of a low abundance of soil pests, particularly western corn root worm, during the 2004-2007 period. Although all eight hybrids expressed tolerance to both observed insecticides, it should be stated that the inconsistence of results can create a different impression.

Key words: imidaklopride Gaucho 600 FS, tiametoksam Cruiser 350 FS, Mize hybrids, plant spacing, yield, pests


71

UDK: 004.01Stručni rad

FENOTIPSKA KARAKTERIZACIJA I MULTIVARIJACIONE ANALIZE

V. Babić, M. Babić*

Izvod: Masovna upotreba PC računara i u agronomskim istraživanjima u novije vre-me omogućila je primenu metoda multivarijacione analize koje omogućavaju sagledava-nje simultane međizavisnosti imeđu tri ili više nezavisno promenljivih. Ukoliko u svojoj bazi podataka imamo fenotipsku karakterizaciju selekcionog materijala po principima UPOV-og deskriptora, bilo da smo se odlučili za praćenje manjeg broja osobina ili za kompletan set osobina, jednostavnim skriningom željenih osobina uz primenu neke od metoda multivarijacionih analiza možemo za par minuta dobiti važne informacije.

Za anlizu je uzet set od 58 linija koje su fenotipski opisane u jednoj godini i jednom ponavljanju po principima UPOV-og deskriptora. Posmatrajući tri ocene: ugao stabla i prvog lista iznad klipa, položaj lista i širina lista, cilj istraživanja je bio da se utvrdi da li ispitivane linije prave prirodne, homogene grupe na osnovu ove tri karakteristike.

Primenjena je hijerarhijska klaster analiza Ward-sov metod, a verodostojnost rezultata je testirana diskriminacionom analizom. Na osnovu unapred definisanih grupa klaster analizom, diskriminacionom analizom su formirane linearne kombinacije nezavisno pro-menljivih tako da je greška pogrešne klasifikacije minimalna. Prve tri diskriminacione funkcije obuhvatile su 100% varijanse to znači da je najmanja greška pogrešne klasifika-cije onda kada je dati set podataka podeljen u 4 grupe.

Formiranje jedinstvenih baza podataka, koje postaju neiscrpan izvor korisnih infor-macija za stručnjake koji se bave planskim i usmerenim oplemenjivanjem, diktira potrebu iznalaženja efikasnog načina za korišćenje ogromnog obima informacija u čemu koršćena metodologija u datom radu može biti od izuzetnog značaja.

Ključne reči: baze podataka, fenotipska karakterizacija, diskriminaciona analiza

Uvod

Bavljenje selekcionim radom podrazumeva praćenje i ocenjivanje velikog broja svoj-stava linija i hibrida, kako u procesu selekcije, tako i kroz proces semenarstva i proi-zvodnje. UPOV-a konvencija radi zaštite prava oplemenjivača predviđa praćenje velikog broja osobina varijeteta (sorti, linija, hibrida). Kako se očekuje da će i naša zemlja postati potpisnica UPOV-e konvencije javila se potreba da se brojna zapažanja, koja se i inače redovno sprovode na našem elitnom materijalu, standardizuju u tom pravcu. Stoga je usta-novljen sistem gde se u momentu kada određeni hibrid ulazi u proces priznavanja u Sortnu

* Mr Vojka Babić, dr Milosav Babić, Institut za kukruz „Zemun Polje“, Zemun.


72

komisiju, kako sam hibrid, tako i njegove komponente opisuju po standardima testiranja koje je ustanovio UPOV (UPOV publication 2000). Pored seta od tridesetak komercijalnih hibrida i njihovih roditeljskih linija, od 2002. godine pa do danas, urađena je fenotipska karakterizacija i oko 230 hibrida i njihovih komponenti u trajanju od tri godine.

Različiti metodi mogu biti upotrebljeni za ocenu karakteristika u DUS testu u zavisnosti od tipa varijeteta i osobina koje se ocenjuju. Da bi jedno svojstvo moglo da se koristi za DUS testiranje mora da zadovolji određene uslove (TG/1/3). Mora da bude rezultat genoti-pa, da je u dovoljnoj meri konzistentno i ponovljivo u određenoj sredini, da se može jasno definisati i prepoznati, da ispoljava dovoljnu varijaciju između varijeteta da bi bilo moguće ustanoviti različite stepene ekspresije i time i različitost između varijeteta i da omogućava jasne zahteve u pogledu stabilnosti u smislu da obezbeđuje konzistentne i ponovljive rezul-tate posle svakog novog ciklusa umnožavanja (UPOV/DATA/BEI/04/8, TG/2/6).

U cilju pravilne upotrebe određenog svojstva u testiranju potrebno je razumeti različi-te načine njihovog ispoljavanja. Različiti su tipovi ekspresije svojstava i njihova primena u DUS testiranju. U osnovi postoje tri tipa osobina: kvalitativne, kvantitative i pseudo kvalitativne. Različiti nivoi ekspresije svojstava su podeljeni u stadijume i označeni odre-đenim brojem-ocenom. Testiranje takođe podrazumeva upotrebu odgovarajućih varijete-ta određene biljne vrste kao repera za nivo ekspresije datog svojstva.

Kvalitativna svojstva su ona koja se ispoljavaju u diskontinuiranim stadijumima (pol biljke). Kod ovakvih osobina stadijumi su sami po sebi jasni i nezavisni. Po pravilu, ove karakteristike nisu pod uticajem sredine.

Kvantitativne karakteristike su one čija se ekspresija proteže kontinuirano od jednog do drugog ekstrema. Ekspresija se rangira u određeni broj stadijuma u zavisnosti od osobi-na i uz to ide određena ocena. Na primer visina biljke: 1-veoma nisko, 3-nisko, 5-srednje, 7-visoko, 9-veoma visoko. Stadijum ekspresije bi svakako trebao da ima puno značenje za DUS procenu mada Uputstva za testiranje ne preciziraju razliku potrebnu za različitost.

Postoje još i pseudo kvalitativna svojstva, to su ona koja se u krajnjoj meri ispoljavaju kontinuirano ali variraju od jednog do drugog oblika (oblik lista: ovalan- zašiljen, oblik klipa: koničan-cilindričan) i ne mogu da budu definisana sa dve krajnje pozicije. Tako su ocene klipa: koničan-1, konično –cilindričan-2 i cilidričan-3.

Međutim ovde neće biti reči o DUS testu samom po sebi već o tome kako se korisno mogu upotrebiti ocene pojedinih osobina genotipova za unapređenje procesa selekcije. Ocene fenotipskih karakteristika različitih genotipova su u osnovi jako jednostavne i do njih se dolazi vizuelnom ocenom bez nekog posebnog merenja bar kada se radi o kuku-ruzu. Za razliku od egzaktnih merenja, koja se sprovode u istraživačke svrhe, kao što su merenje dužine i širine lista ili merenje dužine i prečnika klipa, ovakve ocene ne zahteva-ju obimna merenja na većem broju biljaka, većem broju ponavljanja pa i u trajanju od više sezona. Znači ne zahtevaju angažovanje veće količine radne snage već jedan stručnjak za određenu biljnu vrstu može da oceni veliki broj genotipova u toku jedne sezone. Naravno, fenotipska karakterizacija namenjena selekciji ne mora da sadrži sve preporučene osobine iz Uputstva za DUS testiranje već samo one koje su od interesa za odabir superiornog materijala. Stvaranje hibrida za uslove intenzivne poljoprivrede, gušće setve i intenzivnu primenu navodnjavanja i đubrenja, podrazumeva korišćenje početnog materijala koji se dobro ponaša u takvim, intenzivnim uslovima gajenja. Stvaranje nove početne populacije koja će se sastojati od genotipova, koji imaju uzan habitus, odnosno mali ugao stabla


73

i lista, uspravan i širok list podrazumeva izbor odgovarajućih linija iz ogromnog broja materijala kako iz banke gena tako i iz materijala koji se nalazi u tekućim komercijalnim programima oplemenjivanja. Predstoji dugotrajan i mukotrpan proces pronalaženja ta-kvih linija. Sa povećanjem broja traženih parametara proces iznalaženja odgovarajućeg materijala se komplikuje. Postoji jedna količina materijala sa kojim se često radi i tu nema problema. Dobar oplemenjivač poznaje svoj materijal i moći će da odabere nekoliko lini-ja. A šta sa brojnim materijalom koji nije u frekventnoj upotrebi?


Masovna upotreba PC računara i u agronomskim istraživanjima u novije vreme omo-gućila je jednostavnu primenu metoda multivarijacione analize koje omogućavaju sagle-davanje simultane međuzavisnosti imeđu tri ili više nezavisno promenljivih (Ruiz, 2001). Ukoliko se u bazi podataka nalazi fenotipska karakterizacija selekcionog materijala po principima UPOV-og deskriptora, bilo da je u pitanju praćenje manjeg broja osobina ili kompletnog seta osobina, jednostavnim skriningom željenih osobina uz primenu neke od metoda multivarijacionih analiza možemo za par minuta dobiti važne informacije. U ovom slučaju radilo se o izdvajanju materijala uskog habitusa i uspravnog i širokog lista.

Za analizu je uzet set od 58 linija koje su fenotipski opisane u jednoj godini i jednom ponavljanju po principima UPOV-og deskriptora. Posmatrajući tri ocene: ugao stabla i pr-vog lista iznad klipa, položaj lista i širina lista cilj je bio da se utvrdi da li ispitivane linije prave prirodne, homogene grupe na osnovu ove tri karakteristike. Ocene za ove osobine kod kukuruza kreću se od 1 do 9.

Primenjena je hijerarhijska klaster analiza Ward-sov metod, a kao mera sličnosti/ra-zličitosti upotrebljen je squared euclidien distance. Ukoliko se barata sa bazama podataka koje sadrže 1000 i više jedinica onda bi k-sredina klaster analiza ili dvostepena klaster analiza bile u stanju da efikasno savladaju takav set podataka.

Adekvatnost primenjene klaster analize je testirana diskriminacionom analizom (Ko-vacic, 1998, Hastie et all., 1994). Osnovni cilj diskriminacione analize je formiranje line-arnih kombinacija nezavisno promenljivih kojima će se diskriminacija između unapred definisanih grupa izvršiti tako da greška pogrešne klasifikacije bude minimizirana (Mi-lligen and Cooper, 1985).


Na dendogramu slike 1 prikazani su rezultati klaster analize. Ispitivanih 58 linija uzi-majući u obzir osobine: ugao stabla i prvog lista iznad klipa, položaj lista iznad klipa i širina lista u krajnjoj instanci se grupišu u dva klastera. U prvom klasteru nalaze se linije sa širokim i listom srednje širine veoma malog do malog ugla stabla i lista i veoma uspravnog do uspravnog lista. U drugom klasteru nalaze se linije sa uzanim listom ili sa listom srednje širine i uglom stabla i lista od veoma malog do srednjeg. Po logici stvari cilj je da se definišu klasteri tako da se u svakom klasteru nalazi veoma karakteristična, homogena grupa linija sa jedne strane, a da sa druge strane postoji dovoljna distanca između klastera za klasifikaciju.


74

U prvom pokušaju izvršeno je sečenje dendograma na odstojanju 5 i time definisano 5 klastera. Prvom klasteru pripada 10 jedinica i to su linije veoma malog ugla između stabla i lista sa veoma uspravnim do blago povijenim listom i veoma šorokom do širokom liskom. Drugom klasteru pripada 13 linija i to su linije sa srednjim uglom između stabla i lista srednje do jako povijenim listom i liskom srednje širine. U trećem klasteru nalazi se 7 linija koje imaju veoma mali do mali ugao stabla i lista blago povijen list i malu do veoma malu širinu liske. U četvrtom, najbrojnijem klasteru nalazi se 18 linija koje imaju srednju širinu liske, mali do veoma mali ugao stabla i lista i blago povijen list. Na kraju, u petom klasteru, nalazi se 10 linija koje imaju malu do srednju širinu lista, mali do veoma mali ugao stabla i lista i blago do srednje povijen list ( slika 1 linija sečenja “a”).

Sl. 1. Dendrogram klaster analize za osobine ugao, položaj i širina lista

Dendrogram for a cluster analysis for the traits of leaf angle, position and width

Rescaled Distance Cluster Combine C A S E 0 5 10 15 20 25 Label Num +---------+---------+---------+---------+---------+ 42 58 4 5 32 54 24 1 51 38 52 56 6 31 33 18 26 16 14 37 43 49 22 34 9 53 8 50 28 29 19 30 44 41 57 15 25 27 23 2 7 17 35 21 36 3 12 55 39 46 10 13 20 45 48 11 40 47

a b


75

Sl. 2. Teritorijalna mapa 5 klastera na osnovu 4 diskriminacione funkcijeTerritorial map of 5 clusters based on 4 discriminant functions

Zatim je dobijena klaster analiza sa pet grupa testirana diskriminacionom analizom. Iako model prikazuje teritorijalnu mapu pet klastera tabela Eigenvalues pokazuje da su dovoljne tri kanonične diskriminacione funkcije da objasne varijabilnost datog seta poda-taka (sl. 2). Prva diskriminaciona funkcija obuhvata 69% varijanse, druga 23.4% i treća 7.6% (tab. 1).

Function 2 -6.0 -4.0 -2.0 .0 2.0 4.0 6.0

6.0 12 12 12 12 12 12 4.0 12 12 12 12 12 12 2.0 * 12 112 11144422 111444 45522 * 11444 45 5522 11144 45 5522 .0 111444 45 5522 11444 * 45 * 5522 11144 45 5522 11444 45 5522 11144 44445 5522 111444 44444433333555 5522 -2.0 11444 44444333333 33355 5522 44 44444433333 3355 5522 444444333333 33555 5522 444444333333 * 33355 5522 333333 3355 552 33555 5 -4.0 33355 33555 33355 3355 335 3 -6.0

-6.0 -4.0 -2.0 .0 2.0 4.0 6.0 Canonical Discriminant Function 1


76

Tab. 1. Eigenvrednosti diskriminacionih funkcija Eigenvalues of discriminant functions

a U analizi su upotrebljene prve tri kanoničke diskriminacione funkcije

Na osnovu unapred definisanih grupa diskriminacionom analizom su formirane line-arne kombinacije nezavisno promenljivih tako da je greška pogrešne klasifikacije mini-malna (Fonseca et all. 2004). Međutim kako prve tri diskriminacione funkcije obuhvataju 100% varijense to znači da je najmanja greška pogrešne klasifikacije onda kada je dati set podataka podeljen u 4 grupe.

Prva promenljiva ili položaj prvog lista iznad klipa je u viso koj korelaciji sa prvom diskriminacionom funkcijom (0.81). Širina lista je u pozitivnoj korelaciji sa drugom dis-kriminacionom funkcijom, a ugao stabla i prvog lista iznad klipa u visokoj negativnoj korelaciji sa trećom diskriminacionom funkcijom (tab. 2).

Tab. 2. Struktura matrice prve tri diskriminacione funkcije u slučaju pretpostavke 5 grupaMatrix structure of the first three discriminant functions in case of assumption of five groups

Može se zaključiti da inicijalna podela u pet grupa nije najadekvatnija. Sada se testira pretpostavka podele u 4 grupe. Seče se dendogram na odstojanju oko šest (sl. 1, linija sečenja „b“). I prethodna analiza je ukazala na statističku značajnost samo prve tri diskri-minacione funkcije. Isto se može zaključiti i na osnovu F testa diskriminacionih funkcija gde su p vrednosti za sve tri diskriminacione funkcije ispod 5% (tab. 3).

Tab. 3. F test značajnosti diskriminacionih funkcijaF test of significance for discriminant functions

Funkcija Eigenvrednost % od varijanse Kumulativno %

Kanoni ka korelacija

1 2 3

3.297a

1.119a

0.362a

69.0 23.4 7.6

69.0 92.4

100.0

0.876 0.727 0.516

Osobina

Funkcija 1 2 3

Položaj lista Širina lista Ugao stabla i lista

0.808*

-0.458

0.624

0.183 0.889* 0.338

0.560 -0.003 -0.705*

* Najve a apsolutna korelacija izmedju svake varijable i bilo koje diskrimanacione funkcije

Test funkcija Wilksova

Lambda Chi-square Stepeni slobode Signifikantnost

1 prema 3 2 prema 3 3

0.081 0.346 0.734

134.721 56.721 16.543

9 4 1

0.000 0.000 0.000


77

Naravno sve tri varijable ili nezavisno promenljive su značajne za diskriminaciju i model ih uzima u analizu. Minimalna vrednost parcijalnog F nezavisnih varijabli za ula-zak u analizu ili bolje rečeno minimalna vrednost parcijalnog F potrebna za diskriminaci-ju iznosi 3.84. Sve tri promenljive imaju F vrednosti daleko iznad toga (tab. 4).

Tab. 4. F vrednosti nezavisno promenljivih u slučaju podele na 4 klasteraF values of independent variables in case of dividing into four clusters

Centri klastera na teritorijalnoj mapi se sada pomeraju tako što se peti klaster pridru-žuje trećem klaseru (sl. 3).

Sl. 3. Teritorijalna mapa 4 klaster na osnovu 3 diskriminacione funkcijeTerritorial map of 4 clusters based on 3 discriminant functions

Korak tolerancija F za povla enje Wilksova lambda 1 širina lista 1.00 35.696 2 širina lista ugao stabla i lista

0.98 0.98

35.361 28.118

0.388 0.335

3 širina lista ugao stabla i lista položaj lista

0.98 0.878 0.895

28.675 15.062 10.481

0.214 0.151 0.129

Function 2 -6.0 -4.0 -2.0 .0 2.0 4.0 6.0

6.0 12 12 12 12 12 12 4.0 12 12 12 12 12 1422 2.0 14 442 14 42 * 14 42 14 42 * 14 42 14 42222 .0 14 4333322222 14 * 43 33333222222 14 43 33333322222 14 43 33333222222 14 43 * 3333332 14 43 3 -2.0 14 43 14 43 14 43 14 43 14 43 14 43 -4.0 14 43 14 43 14 43 14 43 14 43 14 43 -6.0 14 43

-6.0 -4.0 -2.0 .0 2.0 4.0 6.0 Canonical Discriminant Function 1


78

Zaključak

U raznim oblastima istrživanja veoma često pokušavamo prirodu nekog objekta ili pojave da razumemo ili opišemo istovremenim merenjem većeg broja nezavisno promen-ljivih. Nažalost, takođe veoma često, nismo u stanju da, kompleksnu prirodu objekata ili pojava posmatranja, sagledamo u potpunosti. Sam prinos, koji predstavlja naš najčešći predmet interesa, po svojoj prirodi predstavlja višedimenzionu pojavu koja obuhvata više različitih karakteristika i na koju utiče veći broj faktora ili simultano međuzavisnih pro-menljivih. Masovna upotreba PC računara i u agronomskim istraživanjima u novije vre-me omogućila je jednostavnu primenu metoda multivarijacione analize koje omogućava-ju sagledavanje simultane međuzavisnosti imeđu tri ili više nezavisno promenljivih. Od zadatog cilja istraživanja, problema koji treba razjasniti, kao i tipa podataka, zavisi izbor odgovarajuće metode (Amsalu, 1999). Takođe izbor metoda zavisi od toga da li su istra-živanja orijentisana ka međuzavisnosti promenljivih ili im je osnovni zadatak ispitivanje međuzavisnosti objekata. U prvom slučaju, kada se ispituje međuzavisnost promenljivih posmatraju se kolone matrica podataka i tada su u osnovi ovih metoda kovarijacione i korelacione matrice. U drugom slučaju, u cilju poređenja dva objekta (hibrida, linija ili sredina), posmatramo redove matrica odnosno definišemo različite mere bliskosti. Osnov ovih metoda predstavljaju matrice odstojanja između objekata.

Formiranje jedinstvenih baza podataka koje postaju neiscrpan izvor korisnih informa-cija za stručnjake koji se bave planskim i usmerenim oplemenjivanjem, diktira potrebu iznalaženja efikasnog načina za korišćenje ogromnog obima informacija u čemu korišće-na metodologija u datom radu može biti od izuzetnog značaja.

Literatura1.

Amsalu A., Endashaw B. (1999):2. Multivariate analysis of morphological variation in sorghum (Sorghum bicolor (L.) Moench) germplasm from Ethiopia and Eritrea. Genetic Resources and Crop Evolution 46, 3.Fonsec, A. F. A. da, Sediyama T., Cruz C. D., Sakiyama N. S., Ferrão R. G., Ferrão 3. M. A. G., Bragança S. M. (2004): Discriminant analysis for the classification and clustering of robusta coffee genotypes. Crop Breeding and Applied Biotechnology 4, 3: 285-289.Hastie T. et all. (1994):4. Flexible discriminant analysis by optimal scoring. Journal of American statistical Association, 89: 1255-1270.Kovacic Z. (1998):5. Multivarijaciona analiza. Ekonomski fakultet-Beograd, pp 131.Kovacic Z. (1998):6. Multivarijaciona analiza. Ekonomski fakultet-Beograd, pp 2-5.Milligan G.W. and Cooper M,C. (1985):7. An Examination of Procedures for Determi-ning the Number of Clasters in Data set. Psychometrika, 50c. 159-179.Ruiz J,. de Galarreta I,. Alvarez A. (2001):8. Morphological classification of maize lan-draces from northern Spain. Genetic Resources and Crop Evolution 48, 4.UPOV, (1999):9. Guidelines for the conduct of tests for distinctness, uniformity and stability for Maize . TG/2/6+Corr.UPOV, (2000):10. What it is, what it does. UPOV Publication No.437(E)


79

UPOV, (2002):11. General intoduction to the examination of Distinctness, Uniformity and Stability and the development of Harmonized Descriptions of new Variete of Plants. TG/1/3UPOV, (2004):12. Designing the DUS tests. UPOV/DATA/BEI/04/4UPOV, (2004):13. Examining uniformity. UPOV/DATA/BEI/04/8


80

UDC: 004.01Professional paper

PHENOTYPIC CHARACTERISATION AND MULTIVARIATE ANALYSES

V. Babić, M. Babić*

Summary

The mass utilisation of personal computers in agricultural studies in recent times has provided the application of multivariate analysis methods that facilitated recognition of simultaneous interdependence among three or more independent variables. If our data base encompasses records on the phenotypic characterisation of the breeding material according to principles of the UPOV descriptor, a simple screening of desired traits by the application of some of multivariate analysis methods, a very important information could be gained in just a couple of minutes regardless of monitoring of a few or a complete set of traits.

A set of 58 inbreeds, phenotypically described in one year and one replication accor-ding to UPOV descriptor, was analysed. According to the three estimates (the angle between the blade and stem on leaf just above upper ear, leaf attitude of blade and leaf width), the aim of the study was to determine whether the observed lines were actually natural, homogenous groups on the basis of these three properties.

The hierarchical cluster analysis, Ward’s method, was applied, and credibility of re-sults was tested by the discrimination analysis. Based on groups predefined by the cluster analysis, linear combinations of independent variables were formed by the discrimination analysis, hence the error of an incorrect classification was minimal. The first three discri-mination functions encompassed 100% of a variance, meaning that the smallest error of the incorrect classification was if the given data set was divided into four groups.

The formation of the unique data bases, that become an inexhaustible source of infor-mation for experts working on planned and directed breeding, dictates a need to ascertain the efficient way for the utilisation of the enormous scope of information wherein the applied methodology in such a work can be of an exceptional importance.

Key words: data bases, phenotypic characterisation, discrimination analysis

* Vojka Babić, M.SC., Milosav Babić, Ph. D., Maize Research Institute, Zemun Polje, Slobodana Baj-ića 1, 11185 Belgrade, Serbia. Corresponding author ( fax +381 11 3756 707; e-mail: [email protected])


81

UDK: 633.34:631.111+631.559Originalni naučni rad

PRINOS I KVALITET SORTI SOJE U RAZLIČITIM AGROEKOLOŠKIM USLOVIMA

N. Nenadić, M. Nedić, Lj. Živanović, Lj. Kolarić, J. Zeković

Izvod: U višegodišnjem periodu analizirani su rezultati prinosa i kvaliteta zrna sorti soje u različitim agroekološkim uslovima. U ogledima su bile zastupljene sorte soje pre-duzeća “Selsem” Beograd, različite dužine vegetacionog perioda, i to: Dukat (0 grupa zrenja), Galeb (I grupa) i Gorštak (II grupa zrenja). Sortni makroogledi su izvedeni na različitim tipovima zemljišta i različitim lokacijama.

U zavisnosti od godine i lokacije, prinos zrna ranostasne sorte (0 grupa zrenja) varirao je od 1,39 do 5,47 t/ha, sorte I grupe zrenja od 1,38 do 5,48 t/ha i pozne sorte (II grupa zrenja) od 1,38 do 5,55 t/ha. U proseku za lokacije i godine, najveći prinos zrna soje (3,86 t/ha) postignut je sa sortom Gorštak, zatim sa sortom Galeb (3,72 t/ha) i najmanji (3,53 t/ha) sa sortom Dukat. Udeo sirovih proteina, u apsolutno suvom zrnu soje, varirao je od 42,16% u sorte Gorštak do 44,03% u sorte Dukat, a sadržaj ulja od 20,35% kod sorte Galeb do 20,53% kod sorte Gorštak.

Prema dobijenim rezultatima, sadržaj proteina bio je u negativnoj korelaciji sa visi-nom prinosa sorti, što nije bio slučaj sa sadržajem ulja.

Ključne reči: lokacija, prinos zrna, sadržaj proteina i ulja, soja, sorta. Uvod

U svetskim razmerama, soja predstavlja najvažniju biljnu vrstu za proizvodnju ulja. Osim ulja, iz zrna soje zadovoljava se polovina svetske proizvodnje u proteinima. Zaseja-ne površine pod sojom u svetu permanentno se povećavaju, naročito u Brazilu, Argentini i SAD. Do 2013/14. godine planira se povećanje proizvodnje soje u svetu za još 37 pro-cenata, u odnosu na sadašnje stanje (PGP magazine, 2004). U Srbiji, kretanje zasejanih površina pod sojom u ranijem periodu bilo je ciklično. Posle svake rodne godine površina je povećavana i do 50% i obrnuto, vrlo značajno je smanjivana. U poslednje 3-4 godine površine pod sojom su relativno stabilizovane i variraju između 140.000 i 185.000 hek-tara (Nenadić i sar., 2007).

Visok i stabilan prinos soje može se postići samo kada se zasniva na gajenju sorti visokog genetičkog potencijala rodnosti i primeni savremene agrotehnike. Proizvođači-ma soje u našoj zemlji stoje na raspolaganju domaće sorte koje su vrlo rodne i genetički nemodifikovane. Spadaju u grupu vrlo kvalitetnih sorti, a osim toga, selekcionisane su u našim klimatskim uslovima, što znači da su prilagođene našem podneblju.

* Dr Nedeljko Nenadić, red. prof., dr Milan Nedić, red. prof., mr Ljubiša Živanović, asistent, Ljubiša Kolarić, dipl. inž., asistent pripravnik, Poljoprivredni fakultet, Zemun – Beograd; Jovica Zeković, dipl. inž., Delta Agrar, Beograd.


82

Cilj ovog rada bio je da se u različitim agroekološkim uslovima ispita prinos i kvalitet domaćih sorti soje različite dužine vegetacionog perioda. Time bi se mogla izvršiti pravil-nija rejonizacija sorti i u izvesnoj meri povećati prosečan prinos soje u nas.


U trogodišnjem periodu (2005-2007. godine), vršena su istraživanja uticaja sorte na prinos, sadržaj proteina i ulja u zrnu soje. Sortni makroogledi su obavljeni na ukupno 36 lokacija u Bačkoj, Sremu, Banatu i Mačvi. Lokacije su bile sledeće: Bečej (4 lokaliteta), Šid, Vrbas, Apatin, Sremska Mitrovica (2 lokaliteta), Ada, Srpski Itebej, Stara Pazova, Vajska, Erdevik, Čelarevo, Pančevo, Banatsko Novo Selo, M. Pričinović, Lazarevo, Sr-bobran, Lešnica, Kovilj, Veliki Radinci, Klenje, Novo Selo i Mladenovo. Makroogledi su postavljeni na zemljištu tipa černozem, livadska crnica, ritska crnica i aluvijum. U ogledu su bile zastupljene tri sorte različite dužine vegetacionog perioda preduzeća “Selsem” Be-ograd, i to: Dukat (0 grupa zrenja), Galeb (I grupa) i Gorštak (II grupa zrenja). Površina ogledne parcele za svaku sortu iznosila je 7.800 do 10.000 m2. Sorte su gajene u optimal-noj gustini useva, zavisno od grupe zrenja, a primenjena agrotehnika bila je standardna, kao za redovnu proizvodnju soje. Na svim ogledima žetva je obavljena kombajnima, kada je utvrđivan prinos i vlažnost zrna. Hemijske analize na sadržaj sirovih proteina i ulja u zrnu sorata soje u 2005. i 2006. godini izvedene su u fabrici ulja “Dunavka”, Veliko Gradište, a 2007. godine u SP laboratoriji AD “Bečej” u Bečeju. Dobijeni rezultati su izraženi u odnosu na apsolutno suvu masu zrna. Rezultati prinosa zrna, sadržaja proteina i ulja obrađeni su statistički, metodom analize varijanse, i prikazani tabelarno. Pojedinačne razlike između sorti utvrđene su LSD testom.


U ovom radu prikazani su i analizirani trogodišnji rezultati prinosa i kvaliteta zrna sorti soje različite dužine vegetacionog perioda i u različitim agroekološkim uslovima.

Prinos zrna. U makroogledima, na svih 36 lokacija, kod svih sorti, prinos zrna soje varirao je između 1.377 i 5.475 kg/ha (Plazinić i sar., 2007). Najmanji prinos, u proseku za sorte, postignut je u Srpskom Itebeju 2007. godine kada je iznosio 1.381 kg/ha, a naj-veći u Apatinu 2006. godine (5.423 kg/ha). U proseku za godine, lokacije i sorte ostvaren je prinos zrna soje od 3.704 kg/ha (tab. 1).

Tab. 1. Prinos zrna sorti soje (prosek za lokacije, kg/ha)Soybean seed yield of varietes (average for locations, kg/ha)

Godina Year

Sorta (A) Variety Prosek Average

Indeks (%)

Index Dukat (0) Galeb (I) Gorštak (II)

2005 2006 2007

3.791 3.985 2.816

4.202 4.129 2.824

4.309 4.309 2.968

4.101 4.141 2.869

100,0 101,0 70,0


83

U proseku za lokacije i sorte, u godinama sa povoljnim meteorološkim uslovima, na-ročito količinom i rasporedom padavina, dobijen je visok prinos soje koji je iznosio 4.101 kg/ha (2005. godine), odnosno 4.141 kg/ha (2006. godine). Suprotno tome, u godini sa nepovoljnim vodnim i toplotnim režimom, kakvim se odlikovala 2007. godina, dobijen je znatno manji prinos soje (za oko 30%) i iznosio je 2.869 kg/ha (tab. 1). Najveći pro-sečan prinos (po godinama i lokacijama) ostvarila je sorta Gorštak (3.862 kg/ha), zatim sorta Galeb (3.718 kg/ha) i najmanji sorta Dukat (3.531 kg/ha). Da pozne, sorte dužeg vegetacionog perioda, naročito u područjima i godinama sa više padavina, daju veći pri-nos ukazuju brojna dosadašnja istraživanja (Belić i Molnar, 1977; Nenadić i Sarić, 1984; Belić i sar., 1987; Nenadić, 1995).

Sadržaj sirovih proteina. U proseku za lokacije, godine i sorte, sadržaj sirovih pro-teina u zrnu soje iznosio je 43,24% (tab. 2).

Tab. 2. Sadržaj sirovih proteina u zrnu sorti soje (prosek za lokacije, %)Seed crude protein content of soybean varietes (average for locations, %)

LSD 2005. godina 2006. godina 2007. godina

A A A 0,05 457,2 459,1 996,0 0,01 600,8 603,3 1341,3

Ukupan prosek Total

average

3.531 3.718 3.862 3.704 -

Indeks (%)

Index 100,0 105,3 109,4

- -

Godina Year


Indeksni poeni Index Dukat (0) Galeb (I) Gorštak (II)

2005 2006 2007

47,00 45,52 39,56

45,71 45,11 39,73

44,49 44,28 37,81

45,73 44,97 39,03

100,00 98,34 85,35

Ukupan prosek Total

average

44,03 43,52 42,16 43,24 -

Indeksni poeni Index

100,00 98,84 95,82 - -


A A A 0,05 1,51 2,06 2,17 0,01 2,05 2,77 2,92


84

U zavisnosti od godine, sadržaj sirovih proteina značajno je varirao i kretao se između 35,50% kod sorte Gorštak na lokaciji Lazarevo 2007. godine do 49,49% kod sorte Du-kat na lokaciji Vajska 2005. godine (Plazinić i sar., 2007). U proseku za sorte i lokacije, najmanji sadržaj sirovih proteina (39,03%) utvrđen je u sušnoj 2007. godini, a najveći (45,73%) u 2005. godini kada je iznosio 45,73% (tab. 2).

Produžavanjem dužine vegetacionog perioda sorti soje, sadržaj sirovih proteina se sma-njivao. Najveći sadržaj proteina (44,03%) bio je u sorte Dukat, manji (43,52%) u sorte Ga-leb i najmanji (42,16%) u sorte Gorštak. Negativna korelacija između visine prinosa zrna sorti soje i sadržaja proteina uočena je i u ranijim istraživanjima (Nenadić i sar., 2006).

Sadržaj ulja. U proseku za lokacije, godine i sorte, sadržaj ulja u zrnu soje iznosio je 20,47% (tab. 3).

Tab. 3. Sadržaj ulja u zrnu sorti soje (prosek za lokacije, %)Seed oil content of soybean varietes (average for locations, %)

U zavisnosti od godine, sadržaj ulja varirao je od 18,13% kod sorte Galeb na lokaciji Apatin 2005. godine do 24,40% kod sorte Gorštak na lokaciji Bečej 2007. godine (Plazi-nić i sar., 2007). U proseku za sorte i lokacije, najmanji sadržaj ulja (19,54%) utvrđen je u 2005. godini, a najveći (22,12%) u 2007. godini (tab. 3).

U proseku za godine i lokacije, najmanji sadržaj ulja (20,35%) bio je u sorte Galeb, veći (20,52%) u sorte Dukat i najveći (20,53%) u sorte Gorštak.

Zaključak

Na osnovu trogodišnjih rezultata istraživanja u različitim agroekološkim uslovima o uticaju sorte na prinos i kvalitet semena soje, može se zaključiti:

Godina Year


Indeksni poeni Index Dukat (0) Galeb (I) Gorštak (II)

2005 2006 2007

20,16 20,04 21,37

19,22 19,53 22,30

19,23 19,67 22,69

19,54 19,75 22,12

100,00 101,07 113,20

Ukupan prosek Total

average

20,52 20,35 20,53 20,47 -

Indeksni poeni Index

100,00 99,17 100,05 - -


A A A 0,05 0,72 0,64 1,69 0,01 0,98 0,86 2,28


85

- U proseku za godine i lokacije, najveći prinos zrna soje (3.862 kg/ha) ostvaren je sa sortom Gorštak (II grupa zrenja), zatim sa sortom I grupe Galeb (3.718 kg/ha) i najmanji sa ranostasnom sortom Dukat (3.531 kg/ha);

- Sadržaj sirovih proteina varirao je od 42,16% u sorte Gorštak do 44,03% u sorte Dukat, a sadržaj ulja od 20,35% u sorte Galeb do 20,53% u sorte Gorštak;

- U sve tri godine sadržaj proteina bio je uglavnom, sa izvesnim odstupanjem, u nega-tivnoj korelaciji sa visinom prinosa sorti, što nije bio slučaj sa sadržajem ulja.

Literatura

Belić, B., Molnar, I (1977):1. Najznačajnije agromere za postizanje visokih prinosa soje i izbor sorte za pojedine reone Vojvodine. Zbornik radova Savetovanja o unapređenju proizvodnje soje u Vojvodini, Novi Sad, 1-15.Belić, B., Nenadić, N., Varga, B. (1987):2. Racionalizacija proizvodnje soje u Jugosla-viji. Zbornik radova “Hrana i razvoj”, Beograd.Nenadić. N., Sarić, B. (1984):3. Uticaj savremenih agrotehničkih mera i sorte na mo-gućnost uspešne proizvodnje soje. Zbornik radova “Proizvodnja i potrošnja protein-skih hraniva”, Novi Sad-Bečej, 67-79.Nenadić, N. (1995):4. Agrotehnika soje. Soja-proizvodnja i prerada. Ur: N. Nenadić i D. Simić. Poljoprivredni fakultet-Zemun i INR Uljarice, Beograd.Nenadić, N., Nedić, M., Živanović, Lj., Kolarić, Lj., Jevremov, B. (2006):5. Uticaj sorte i vremena setve na prinos soje. Zbornik naučnih radova 12, 1-2: 67-74, Institut PKB Agroekonomik, BeogradNenadić, N., Nedić, M., Živanović, Lj., Kolarić, Lj., Zeković, J., Anđelović, S. (2007):6. Prinos soje od 5.000 i 6.000 kg/ha – stvarnost ili zabluda. Zbornik naučnih radova 13, 1-2: 73-82, Institut PKB Agroekonomik, Beograd.Pioneer Growing Point (2004):7. Checking the scoreboard, Magazine November.Plazinić, V., Nenadić, N., Anđelović, S. (2007):8. Soja (oplemenjivanje, sortiment, se-menarstvo, rezultati istraživanja), “SELSEM” d.o.o. Beograd.


86

UDC: 633.34:631.111+631.559Original scientific paper

YIELD AND QUALITY OF SOYBEAN CULTIVARS UNDER DIFFERENT AGROECOLOGICAL CONDITIONS

N. Nenadić, M. Nedić, Lj. Živanović, Lj. Kolarić, J. Zeković

Summary

Both yield and quality of soybean grains of various cultivars under different agroeco-logical conditions were studied for a couple of years. The soybean cultivars of the Belgra-de Company “Selsem”: Dukat (maturity group 0), Galeb (maturity group I) and Gorštak (maturity group II) having different vegetation period lengths were used in the trial. Field trials were conducted on different soil types and at various sites.

Depending on the vegetation year and site, grain yield of the early maturing cultivar (maturity group 0) ranged from 1.39 to 5.47 t/ha; grain yield of the maturity group I cul-tivars was 1.38 to 5.48 t/ha and that of the late maturing cultivars (maturity group II) 1.38 to 5.55 t/ha. On average, the highest soybean grain yield (3.86 t/ha) was obtained with the cv. Gorštak followed by the cv. Galeb (3.72 t/ha). The cv. Dukat was the least yielding (3.53 t/ha). The share of raw proteins in the predominantly dry soybean grain varied from 42.16% in the cv. Gorštak to 44.03% in the cv. Dukat. Oil content ranged from 20.35% in the cv. Galeb to 20.53% in the cv. Gorštak.

Based on the results obtained it can be concluded that, in contrast to oil content, there was negative correlation between protein content and yield of the cultivars studied.

Key words: site, grain yield, protein and oil content, soybean, cultivar.

* Nedeljko Nenadić, Ph.D., full proffesor, Milan Nedić, Ph.D., full proffesor, Ljubiša Živanović, M.Sc., assistant, Ljubiša Kolarić, B.Sc.., teaching assistant, Faculty of Agriculture, Belgrade-Zemun; Jovica Zeković, B.Sc., Delta Agrar, Belgrade.


87

UDK: 633.15:631.559Originalni naučni rad

SUZBIJANJE EKONOMSKI ZNAČAJNIH ŠIROKOLISNIH KOROVA U PROIZVODNJI KUKURUZA

E.-Onć-Jovanović; S. Marković, S. Vrbničanin; D. Božić, M. Ivanović*

Izvod: U usevu kukuruza na zemljištu tipa ritska crnica ispitivana je efikasnost herbi-cida na bazi aktivnih materija: 2,4-D DMA; dikambe; bentazona; mezotriona; prosulfuro-na; tifensulfuron-metila; prosulfurona i dikambe; mezotriona i terbutilazina; tebutriona i izoksadifen-etila; foramsulfurona, jodsulfuron-metil-natrijuma i izoksadifen-etila; s-me-tolahlora i atrazina. Za ocenu delovanja ispitivanih herbicida praćen je broj korovskih biljaka i njihova sveža masa po jedinici površine, iz kog je računata efikasnost ispitivanih tretmana.

Primenom 2,4-D DMA; dikambe; bentazona; mezotriona; prosulfurona; tifensulfuron-metila; prosulfurona i dikambe; mezotriona i terbutilazina; tebutriona i izoksadifen-etila; foramsulfurona, jodsulfuron-metil-natrijuma i izoksadifen-etila, samostalno, kao i nakon primene s-metolahlora i atrazina, (u datim uslovima) evidentirana je različita efikasnost na jednogodišnje širokolise korovske vrste. Bolji rezultati su postignuti u kombinaciji zemljišne i folijarne primene herbicida u odnosu na samu folijarnu primenu.

Ključne reči: kukuruz, herbicidi, primena pre nicanja, primena posle nicanja, širo-kolisni korovi.

Uvod

Kukuruz se gaji na velikim površinama u Srbiji i zauzima najveću biljnu proizvodnju na poljoprivrednim gazdinstvima. Kao okopavina, odnosno usev koje se gaji u širokore-dom rastojanju, veoma često stupa u kompetitivnu interakciju za životni prostor i resurse (vodu, svetlost, hraniva) kada su oni u deficitu, sa korovskim biljkama. Procenjeno je da se gubici u prinosu useva izazvani korovima kreću oko 10% u razvijenim i čak do 25% u zemljama u razvoju (Romado i Tilberg, 2000). Pored izvođenja agrotehničkih mera, primena herbicida i dalje predstavlja osnovni vid suzbijanja korova u ovom usevu (Dražić i Konstantinović, 1998; Konstantinović i Meseldžija, 2001; Onć-Jovanović i sar., 2007). Primenom herbicida, sastav korovske flore se stalno menja, prilagođava i bori za opsta-nak stvaranjem rezistentnih populacija u odnosu na pojedine herbicide (najčešće triazine i inhibitore ALS-aza) i favorizovanjem vrsta koje su otporne na neke herbicide (Stefanović i Simić, 2001).

* Eleonora Onć-Jovanović, dipl.inž., mr Slobodanka Marković PKB Agroekonomik, dr Sava Vrbniča-nin, mr Dragana Božić, Poljoprivredni fakultet Beograd-Zemun, dr Mile Ivanović, PKB Korporacija


88

Takođe, nastupajuće klimatske promene nas dovode u sušne uslove sa visokim tem-peraturama vazduha, što je nepovoljno kako za gajenu biljku, tako i za dejstvo herbicida. S druge strane, te iste klimatske promene manje su nepovoljne za korovske biljke iz razloga njihove izvanredne prilagođenosti na promenjive i ekstremne vremenske ulove (dugotrajne suše, poplave itd.). Dakle, dosadašnje strategije zaštite od korova se moraju modifikovati i prilagoditi ovakvim prilikama.


Ogled za ispitivanje delovanja različitih kombinacija herbicida u usevu kukruza je postavljen saglasno EPPO/OEPP metodologiji (1998), po tipu slučajnog blok sistema u četri ponavljanja. Osnovni podaci o ogledu prikazani su u tabeli 1, a podaci o meteoro-loškim uslovima u tabeli 2. Ispitivani tretmani i vremena primene herbicida su prikazani u tabeli 3.

Tab. 1. Osnovni podaci o ogledu

Tab. 2. Srednje mesečne temperature vazduha(0C) i količine padavina (mm) za vegeta-cioni period kukuruza u 2007. godini (Padinska Skela)

Lokalitet Padniska Skela Tip zemljišta ritska crnica Predusev pšenica Djubrenje (djubrivo, koli ine, datum)

NPK (15:15:15; 250 kg/ha, 10.04.2007.) UREA (150 kg/ha, 8.04.2007.)

Datum setve 23.04.2007. Eksperimentalni plan slu ajan blok raspored Površina osnovne parcele

11,5 m2

Datum primene herbicida

04.05.2007 24.05.2007

Temperatura vazduha ( C)

10,9 (setva) 16 (pre nicanja) 21 (posle nicanja)

Brzina vetra (m/s) 2 Faza useva u vreme primene herbicida

Pre nicanja Posle nicanja (4-5 listova)

Na in primene herbicida

Le na prskalica 1100/004

Koli ina vode po ha 200 L Vreme ocene efekta herbicida

I ocena 12.06.2007. II ocena 11.07.2007.

Mesec Temperature Padavine Mart 8,67 100,6 April 12,62 3,8 Maj 17,85 59,0 Jun 21,34 57,8 Jul 22,17 24,2

Avgust 21,55 58,2 Septembar 13,80 75,2


89

Tab. 3. Ispitivani tretmani i vreme primene

Tret. Preparat Aktivna materija Doza,kg,l/ ha

Vreme primene

T1 Dikocid 2,4-D DMA 2,0 posle nicanja T2 Dikamba 480 SL dikamba 0,5 posle nicanja T3 Bentazor 480 SL bentazon 4,0 posle nicanja T4 Callisto mezotrion 0,25 posle nicanja T5 Peak 75 WG prosulfuron 0,02 posle nicanja T6 Harmony 75 WG tifensulfuron-metil 0,01 posle nicanja T7 Casper 55WG prosulfuron

dikamba 0,3 posle nicanja

T8 Calaris mezotrion

terbutilazin 1,5 posle nicanja

T9 Laudis tebutrion izoksadifen-etil

2,0 posle nicanja

T10 Maister OD foramsulfuron jodosulfuron-metil-natrijum izoksadifen-etil

1,5 posle nicanja

T11 Primextra gold 720 SC Dikocid

s-metolahlor atrazin 2,4-D DMA

3,0

2,0

pre nicanja posle nicanja

T12 Primextra gold 720 SC Dikamba 480 SL

s-metolahlor atrazin dikamba

3,0

0,5


T13 Primextra gold 720 SC Bentazor 480 SL

s-metolahlor atrazin bentazon

3,0

4,0


T14 Primextra gold 720 SC Callisto

s-metolahlor atrazin mezotrion

3,0

0,25


T15 Primextra gold 720 SC Peak 75 WG

s-metolahlor atrazin prosulfuron

3,0

0,02


T16 Primextra gold 720 SC Harmony 75 WG

s-metolahlor atrazin tifensulfuron-metil

3,0

0,01


T17 Primextra gold 720 SC Casper 55WG

s-metolahlor atrazin prosulfuron dikamba

3,0

0,3


T18 Primextra gold 720 SC Calaris

s-metolahlor atrazin mezotrion terbutilazin

3,0

1,5


T19 Primextra gold 720 SC Laudis

s-metolahlor atrazin tebutrion izoksadifen-etil

3,0

2,0


T20 Primextra gold 720 SC Maister OD

s-metolahlor atrazin foramsulfuron jodosulfuron-metil-natrijum izoksadifen-etil

3,0

1,5



90

Tab. 4. Ocena efikasnosti za herbicidne tretmane primenjene folijarno u usevu kukuruza

pj

j

Kor

ov.

vrst

a

Mer

ni

para

m.

po m

2

I OC

EN

A

II O

CE

NA

TR

ETM

AN

I EFI

KA

SNO

ST (%

) TR

ETM

AN

I EFI

KA

SNO

ST (%

) T1

T2

T3

T4

T5

T6

T7

T8

T9

T1

0 T1

T2

T3

T4

T5

T6

T7

T8

T9

T1

0

AB

UT

H

br.

bilja

ka

81,7

20

,7

95,7

100

98,3

78

,4

95,7

0 10

0 10

0 69

,1

0 10

0 10

0 65

0

90

0 65

15

sv.

mas

a 98

,6

90

96,4

100

98,5

94

,6

99,9

21,4

100

100

86,1

0

100

100

98,6

43,7

95,5

0 62

,965

,1

AM

AR

E

br.

bilja

ka

65,6

92

,2

100

100

100

100

100

21,9

100

100

100

0 10

0 57

28

,610

0 10

0 0

71,4

100

sv.

mas

a 97

,7

98,8

10

0 10

0 10

0 10

0 10

0 88

10

0 10

0 10

0 0

100

86,6

91

100

100

31,3

70,1

100

CH

EA L

br.

bilja

ka

71,4

10

0 10

0 10

0 28

,6

100

100

28,6

100

71,4

10

0 10

0 10

0 10

0 10

0 10

0 10

0 10

0 10

0 10

0

sv.

mas

a 98

,7

100

100

100

69,6

10

0 10

0 82

,610

0 95

,6

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

DA

TST

br.

bilja

ka

76,3

84

,7

97,2

100

57,6

0

65

70,6

100

98,9

0

68,2

68,2

100

54,5

0 0

0 54

,568

,2

sv.

mas

a 94

,2

97,7

96

,310

0 93

82

,1

93,6

58,7

100

99,9

59

,7

50,8

73,1

100

93,3

0 71

,953

,957

,833

,6

HIB

TR

br.

bilja

ka

80

100

91,7

96,7

96,7

88

,3

100

0 80

96

,7

100

65

100

50

100

25

100

75

90

100

sv.

mas

a 93

,7

100

83,3

99,3

98,6

98

,6

100

23,1

98,6

99,6

10

0 0

100

0 10

0 54

,410

0 62

19

10

0

POR

OL

br.

bilja

ka

67,7

10

0 99

,549

,960

,9

93,4

78

,70

86,1

97,5

79

,3

100

100

0 42

,773

,281

,739

81

,791

,5

sv.

mas

a 59

,2

100

96,4

70,1

70,4

90

,4

81,3

0 72

,494

,2

80,1

10

0 10

0 36

,890

,797

,196

,763

,490

,898

,8

SOL

NI

br.

bilja

ka

17,1

14

,3

100

100

0 0

0 0

91,8

100

100

32,7

58,2

100

78,2

32,7

36,4

54,5

96,4

90,9

sv.

mas

a 90

78

,2

100

100

0 0

68

0 99

,810

0 10

0 0

27,2

100

64,4

0 15

86

,178

,390

,5

XA

NST

br.

bilja

ka

100

100

100

100

0 0

100

100

0 10

0 10

0 10

0 10

0 10

0 10

0 10

0 10

0 10

0 10

0 10

0

sv.

mas

a 10

0 10

0 10

0 10

0 0

0 10

0 10

0 0

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100


91

Tab. 5. Ocena efikasnosti za herbicidne tretmane primenjene preko zemljišta i folijarno u usevu kukuruza

pj

pj

j

Kor

ov.

vrsta

Mer

ni

para

m.

po m

2

I OC

ENA

II

OC

ENA

TR

ETM

AN

I EFI

KA

SNO

ST (%

) TR

ETM

AN

I EFI

KA

SNO

ST (%

) T 1

1 T 1

2 T 1

3 T 1

4 T 1

5 T 1

6 T 1

7 T 1

8 T 1

9 T 2

0 T 1

1 T 1

2 T 1

3 T 1

4 T 1

5 T 1

6 T 1

7 T 1

8 T 1

9 T 2

0

ABU

TH

br.

bilja

ka

85,3

85

,3

98,3

100

98,3

100

100

59,5

94

100

100

90

100

65

75

0 75

0

100

40

sv.

mas

a 98

,9

95,4

99

,910

0 98

,710

0 10

080

,199

,710

0 10

0 98

,8

100

91

98,8

56,5

99

10

100

43,9

AM

AR

E

br.

bilja

ka

100

100

100

100

100

100

100

100

89,1

100

100

100

71,4

100

100

100

100

100

100

100

sv.

mas

a 10

0 10

0 10

010

010

010

010

010

099

,710

010

0 10

0 10

0 10

010

010

010

010

010

010

0

CH

EA L

br.

bilja

ka

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

sv.

mas

a 10

0 10

0 10

010

010

010

010

010

010

010

010

0 10

0 10

010

010

010

010

010

010

010

0

DA

TST

br.

bilja

ka

98,9

10

0 90

,410

098

,996

90

,494

,390

,410

090

,9

100

77,3

100

100

100

100

22,7

100

100

sv.

mas

a 99

,9

100

96,7

100

99,6

99,6

98,8

98

97,5

100

87,5

10

0 70

10

010

010

010

071

10

010

0

HIB

TR

br.

bilja

ka

96,7

10

0 10

091

,710

088

,310

083

,396

,710

050

10

0 50

90

10

090

10

040

10

090

sv.

mas

a 99

,8

100

100

98,9

100

97,5

100

71,7

91,9

100

0 10

0 0

93,7

100

99,2

100

0 10

098

,7

POR

OL

br.

bilja

ka

100

100

98,8

100

100

100

100

100

80

100

91,5

10

0 79

,310

0 75

,687

,810

048

,894

93

,9

sv.

mas

a 10

0 10

0 98

10

010

010

010

010

088

,610

077

,6

100

84,7

100

98

98,5

100

60,4

97,9

92,9

SOLN

I

br.

bilja

ka

100

98,1

98

,110

010

010

010

010

098

,110

081

,8

100

87,3

100

100

81,8

100

96,4

100

100

sv.

mas

a 10

0 99

,9

99,4

100

100

100

100

100

99,9

100

53,3

10

0 10

10

010

097

,810

097

,210

010

0

XA

NST

br.

bilja

ka

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

sv.

mas

a 10

0 10

0 10

010

010

010

010

010

010

010

010

0 10

0 10

010

010

010

010

010

010

010

0


92

Za ocenu efikasnosti herbicida korišćeni su ramovi dimenzija 1x1 m, pri čemu je utvrđen broj korvskih vrsta i njihovih jedinki po m2 kao i sveža nadzemna masa po vr-stam (dva puta u toku vegetacije). Efikasnost herbicida je izražena u odnosu na ukupan broj jedinki i njihovu svežu nadzemnu masu 18. i 47. dana nakon folijarne primene her-bicida. Dobijeni rezultati su statistički obrađeni i predstavljeni kao % efikasnosti za broj biljaka po jedinici površine kao i za njihovu svežu nadzemniu masu. Srednje vrednosti su računate na osnovu vrednosti iz četiri ponavljanja.

Rezultati i diskusija

U usevu kukuruza na području Padinske Skele dominiraju jednogodišnje širokoli-sne korovske vrste: Abutilon theophrasti (ABUTH), Datura stramonium (DATST), So-lanum nigrum (SOLNI), Portulaca oleracea (POROL), Amaranthus retroflexus (AMA-RE), Hibiscus trionum (HIBTR), Chenopodium album (CHEAL), Xanthium strumarium (XANST), Polygonum lapathifolium (POLLA) i Polygonum persicaria (POLPE). Apso-lutna dominacija jednogodišnjih širokolisnih korova na ovom području je rezultat inten-zivne primene agrotehničkih mera i redovne primene herbicida. Efekat delovanja ispiti-vanih tretmana (T1, - T10, - folijarna primena herbicida) je prikazan u tabeli 4.

Kao što se iz dobijenih rezultata može videti u prvoj oceni tretmani od T1 do T10 (18 dana nakon primene herbicida, izrađene preko sveže nadzemne mase korova) dali su ra-zličitu efikasnost u suzbijanju A. theophrasti, A. retroflexus, Ch. album, D. stramonium, H. trionum, P. oleracea, S. nigrum i X. strumarium (tab. 4). U odnosu na ove tretmane najslabija efikasnost, u prvoj oceni, postignuta je na vrstu S. nigrum, izuzev tretmana T3, T4, T9, T10, (Bentazor 480 SL, Callisto, Laudis i Maister OD preparatI). Takođe, na P. oleracea T1, T4,T5, tretmani (Dikocid, Callisto, Peak 75 WG, preparati) nisu ispoljili do-voljnu efikasnost i na X. strumarium T5 T6 i T9 tretmani (Peak 75 WG, Harmony, Laudis preparat) uopšte nisu delovali.

Međutim, na nekim od ovih tretman u drugoj oceni konstatovana je veća brojnost jedinki, veća nadzemna masa i nedovoljna efikasnost na A. theophrasti (izuzev tretmana- T3 i T4), D. stramonium (izuzev tretmana-T4), A. retroflexus (tretmani- T2, T4, T6, T9), H. trionum (tretmani- T2, T4, T5, T9), i S. nigrum (tretmani T2, T3, T5, T6, T7) (tab. 4). Veća brojnost jedinki 45 dana nakon primene herbicida može se dovesti u vezu sa fakto-rima sredine (pre svega padavinama) i sa vremenom i količinom primenjenih herbicida. Neravnomeran raspored padavina, naročito posle primene herbicida uticao je na ispolja-vanje herbicidnog efekta (tab.2, tab.3). Takođe, razvučen period klijanja i nicanja kasno prolećnih vrsta kao što su A. retroflexus, D. stramonium, S. nigrum itd., (Kojić i sar., 1997) doveo je do toga da je efekat nekih od primenjenih herbicida izostao. Odnosno, kasnoprolećne vrste su i kasnije nicale kada je efekat herbicida bio znatno slabiji.

Rezultati efekta delovanja kombinacije herbicida primenjenih preko zemljišta i foli-jarno (tretmani od T11 do T20 ) su prikazani u tabeli 5. Znači, pre nicanja useva i korova parcele su tretirane preparatom Primextra gold 720 SC (s-metolahlor + atrazin), a nakon nicanja useva i korova primenjene su varijante kao kod same folijarne primene herbicida (tab. 3). Postignuta je dobra efikasnost u prvoj oceni na dominantne širokolisne vrste korova, a što je u vezi sa pravovremenom primenom s-metolahlora i atrazina, kao i ko-ličinom primenjenih herbicida. U drugoj oceni, u odnosu na prvu, evidentirana je veća


93

brojnost i veća nadzemna sveža masa kod vrste A. theophrasti gotovo na svim eksperi-mentalnim parcelama, pri čemu je nedovoljna efikasnost dobijena na tretmanu T16 (0% i 56,5%) i T20 (40,0% i 43,9 %) (tab. 5). Takođe, nedovoljna efikasnost na posmatrane parametre registrovana je i kod D. stremonium, H. trionum i S.nigrum na tretmanu T13.U odnosu na ostale dominantne korovske vrste postignuta je dobra ili 100% efikasnost kod svih tretmana kombinacije zemljišne i folijarne primene herbicida. Dobijene rezultate možemo dovesti u vezu sa biološkim osobinama korovskih vrsta, ali i sa količinom i vremenom primene s-metolahlora i atrazina.

Suština svake poljoprivredne proizvodnje je postizanje visokih i stabilnih prinosa. Imajući u vidu rezultate iz tabele 6, može se reći da je na ispitivanim tretmanima T4 (21%) T14 (4%), T6 (15%), T16 (7%) i T8 (11%) registrovano smanjenje prinosa.

Tab. 6. Uticaj herbicida na prinos zrna kukuruza u 2007. godini

Tretmani Prinos zrna u kg ha-1

Realizacija prinosa u odnosu na kontrolu (%)

T1 9191 97 T2 10126 106 T3 9400 99 T4 7535 79 T5 9611 101 T6 8108 85 T7 9448 99 T8 8482 89 T9 9550 100 T10 10248 108 T11 8663 103 T12 9919 117 T13 8728 103 T14 8078 96 T15 8912 105 T16 7895 93 T17 9680 115 T18 8747 103 T19 9116 108 T20 9456 112

Kontrola I

9505 100

Kontrola II 8447 100

Kontrola I sa primextra gold ; Kontrola II bez primextra gold


94

Zaključak

Na osnovu rezultata istraživanja mogu se izvesti sledeći zaključci:Primenom 2,4-D DMA (Dikocid); dikambe (Dikamba 480 SL); bentazona; (Bentazor

480 SL); mezotriona (Callisto); prosulfurona (Peak 75 WG); tifensulfuron-metila (Har-mony 75 WG); prosulfurona i dikambe (Casper 55 WG); mezotriona i terbutilazina (Cala-ris); tebutriona i izoksadifen-etila (Laudis) i foramsulfurona, jodsulfuron-metil-natrijuma i izoksadifen-etila (Maister OD) samostalno nakon nicanja useva i korova nije ostvarena uvek dobra efikasnost na dominantne korovske vrste u usevu kukuruza na području Pa-dinske Skele. Povećana brojnost i masa u drugoj oceni (47 dana posle primene herbicida) u odnosu na prvu ocenu (18 dana nakon primene herbicida), odnosno slabija efikasnost na A. theophrasti, A. retroflexus, H. trionum, P. oleracea, D. stramonium i S. nigrum u vezi je sa faktorima sredine, i to, pre svega padavinama, kao i sa količinom primenjenih herbicida.

Primenom s-metolahlora i atrazina (Primextra gold 720 SC) posle setve, a pre ni-canja useva i korova, i primenom 2,4-D DMA (Dikocid); dikambe (Dikamba 480 SL); bentazona; (Bentazor 480 SL); mezotriona (Callisto); prosulfurona (Peak 75 WG); ti-fensulfuron-metila (Harmony 75 WG); prosulfurona i dikambe (Casper 55 WG); mezo-triona i terbutilazina (Calaris); tebutriona i izoksadifen-etila (Laudis) i foramsulfurona, jodsulfuron-metil-natrijuma i izoksadifen-etila (Maister OD) nakon nicanja korova i ku-kuruza registrovana je dobra efikasnost u suzbijanju širokolisnih vrsta korova. Dobijeni rezultati potvrđuju hipotezu da vreme primene herbicida, njihova perzistentnost i pravilan raspored padavina u prvom delu vegetacije su dobar preduslov za uspešnu zaštitu useva kukuruza od zakorovljenosti u periodu od nicanja do sklapanja redova, u kom je kukuruz najosetljiviji na prisustvo korova (najmanje konkurentan sa korovima).

Primena kombinacije herbicida, a naročito jedinjenja različitih mehanizama i spektra delovanja, kao i vremena primene daju dobre rezultate u suzbijanju jednogodišnjih širo-kolisnih korovskih vrsta u usevu kukuruza.

Literatura

Dražić,D., Konstantinović,R. (1998):1. Dosadašnji rad u Jugoslaviji na suzbijanju ko-rova herbicidima u ratarskim usevima i perspektiva. Zbornik radova Instituta za ratar-stvo i povrtarstvo, Novi Sad, 30: 45-61.Jovanović-Onć, E., Marković, S., Ivanović, M. (2007):2. Suzbijanje korova u kukuruzu nakon nicanja useva. Zbornik naučnih radova, XXI Savetovanje agronoma, veterinara i tehnologa, Beograd, 13 (1-2): 67-72.Kojić, M., Popović, R., Karadžić, B. (1997):3. Vaskularne biljke Srbije kao indikatori staništa, Institut za istraživanja u poljoprivredi “Srbija”, Institut za biološka istraživa-nja “Siniša Stanković”.Konstantinović, B., Meseldžija, M. (2001):4. Korovi u okopavinama i suzbijanje prime-nom herbicida, Biljni lekar, 2: 125-131.OEPP/EPPO (1998):5. Guideline for the efficacy evaluation of herbicides- Weeds in sunflower. EPPO Standards, Gudelines for the efficacz evaluation of plant protection products, Herbacides & Planth growth regulators, 4: 30-33.


95

Stefanović, L., Simić, M. (2001):6. Značaj pravovremene primene herbicida u suzbija-nju korova u usevu kukuruza. Agroinovacije, 2: 137-144.


96

UDC: 633.15:631.559 Original scientific paper

WEED CONTROL OF BROAD LIFE WEEDS IN CORN PRODUCTION

E.-Onć-Jovanović; S. Marković, S. Vrbničanin; D. Božić, M. Ivanović*

Summary

In crop of corn on the ofmarshy blanck soil type was observed of efficiency of herbi-cides: the 2,4-D DMA; dikambe; bentazona; mezotriona; prosulfurona; tifensulfuron-me-tial; prosulfurona and dikambe; mezotriona and terbutilazina; tebutriona and izoksadifen-etila; foramsulfurona, jodsulfuron-metil-natrijuma and izoksadifen-etila; s-metolahlora and atrazina. Herbicide efficiency was estimated according to the number of weed plants and their mass per area. On the basis of data efficiency of evaluated tretmant was calcu-lated.

By applying the 2,4-D DMA; dikambe; bentazona; mezotriona; prosulfurona; tifen-sulfuron-metila; prosulfurona and dikambe; mezotriona and terbutilazina; tebutriona and izoksadifen-etila; foramsulfurona, jodsulfuron-metil-natrijuma and izoksadifen-etila; independetly, as and after applying s-metolahlor and atrazine( in specified terms), was noticed various efficiency on present broad weeds. Better results were achieved in com-bination of soil and foliar applications of herbicide regard to foliar aplication only.

Key words: corn, herbicides, applyed pre emergence, applyed post emergence, broad weeds.

* Eleonora Onć-jovanović, B.Sc., Slobodanka Marković, M.Sc., PKB Agroekonomik, Sava Vrbniča-nin, Ph.D., Dragana Božić, M.Sc.,Agriculturali faculty Beograd-Zemun, Mile Ivanović, Ph. D., PKB Corpo-ration


97

UDK:635.64:631.544.4/.559Originalni naučni rad

UTICAJ GUSTINE USEVA NA PROIZVODNJU PARADAJZA U STAKLENICIMA

V. Bjelić, Đ. Moravčević*

Izvod: Paradajz je ispitivan u usevima čija je gustina varirala od 2,08 do 4,17 biljaka/m2. Ispitan je njen uticaj na broj plodova po biljci, masu ploda, prinos plodova po biljci i prinos plodova po m2. Korišćen je hibridni paradajz. Svaka biljka je u proseku dala 26,35 plodova. Paradajz je davao veći broj plodova u ređim usevima. Masa ploda je u proseku dostigla 115,24g i opadala je sa povećavanjem gustine useva. Tako se ponašao i prinos plodova po biljci, čija prosečna vrednost iznosi 3,04kg. Sa površine od 1m2 u proseku je dobijano 8,78 kg paradajza. Ovaj prinos je rastao sa povećavanjem gustine useva. Poka-zalo se da gustina useva za gajenje paradajza u staklenicima treba da iznosi oko 3 biljake/m2.

Ključne reči: paradajz, gustina useva, staklenik, prinos.

Uvod

Među povrtarskim usevima koji se gaje u staklenicima paradajz ima najvažnije mesto. U našoj zemlji on zauzima približno polovinu ukupnih stakleničkih površina. Gajenjem paradajza u staklenicima postižu se vrlo povoljni proizvodni i finansijski rezulatati.

Da bi paradajz normalno uspevao i davao visok prinos, mora se gajiti u usevima od-govarajuće gustine. Veoma je osetljiv na jako guste useve, naročito kada se gaji u toku zime. Previše gust raspored biljaka utiče da se one međusobno jako zasenjuju, što ometa fotosintezu u njihovim listovima. Paradajz je izrazito ostljiv na slabu osvetljenost (zase-njivanje), jer je poreklom iz predela koji su dobro osunčani. Optimalna osvetljenost za njegovo gajenje je oko 20.000 luksa.

U gustim usevima biljke slabije usvajaju vodu i elemente mineralne ishrane, što ta-kođe ometa fotosintezu. Zatim, menja se mikroklima oko samih biljaka, koje zadržavaju vlagu, kako u vazduhu, tako i u zemljištu, pa se javljaju razne bolesti, naročito gljivične (plamenjača, trulež). Otežan je i rad u staklenicima radi izvođenja agrotehničkih mera (zalivanje, orezivanje biljaka, berba i dr.).

Paradajz ne treba gajiti ni u jako retkim usevima. Tada između biljaka ostaje nedo-voljno iskorišćen prostor što poskupljuje eksploataciju staklenika. Zaštićeni prostor, a naročito staklenike, treba racionalno iskorišćavati.

* Dr Vukašin Bjelić, vanr. prof., Đorđe Moravčević, dipl. inž., Poljoprivredni fakultet, 11080 Zemun-Beograd, [email protected]


98

Postoje mnogi radovi koji objašnjavaju uticaj gustine useva na proizvodnju paradaj-za u staklenicima. To su inostrani radovi (Motov, 1987; Kartalov, 1993; Andriolo i sar., 2004). Pokazalo se da gustina useva može značajno da utiče na uspeh te proizvodnje.

Cilj ovog rada je bio da se odredi uticaj gustine useva na proizvodnju paradajza u našim staklenicima.


Paradajz je proučavan u selu Šopići, koje se nalazi u neposrednoj blizini Lazarevca. Tamo su locirani veliki staklenici (12ha) holandskog porekla. Proučavanja su trajala dve godine (2003. i 2004).

Korišćen je hibrid »big bif» (Big Beef). Poreklom je iz Amerike. Namenjen je za ga-jenje u staklenicima i plastenicima. To je srednje rani hibrid. Odlikuje se visokim rastom (indeterminantan tip). Plodovi su srednje krupni do krupni, umereno čvrsti i lepo obojeni (crvena boja). Veoma su ukusni. U povoljnim uslovima daje visoke prinose.

Paradajz je gajen iz rasada, koji je sejan oko 20. novembra. Korišćen je pikirani rasad. Rasađivan je oko 20. januara. Razmak između redova je bio konstantan (80cm), dok je razmak u redu varirao i kretao se od 30 do 60cm. Tako su dobijene 4 (četiri) gustine use-va: 2,08; 2,50; 3,12 i 4,17 biljaka/m2.

Korišćena je standardna agrotehnika (obrada zemljišta, đubrenje, navodnjavanje, pri-hranjivanje). Paradajz je gajen na jedno stablo. Biljke su vođene uz kanap (oslonac).

Berba plodova je započinjana u aprilu (oko 10. aprila). Obavljano je 12-15 berbi. Plo-dovi su brojani i mereni, što je poslužilo da se dobiju sledeći rezulatati: broj plodova po biljci, masa ploda, prinos plodova po biljci i prinos plodova po m2. Berba je završavana krajem juna.

Ogledi su izvođeni po slučajnom blok sistemu u četiri ponavljanja. Veličina elemen-tarne parcelice iznosila je 9,6m2 (3,2x3m). Rezultati su obrađeni analizom varijanse i testirani LSD testom.

U staklenicima su vladali optimalni uslovi za uspevanje paradajza, što se naročito odnosi na temperaturu i vlagu, koje su bile precizno regulisane. Nije se moglo uticati na svetlosne uslove i oni su zavisili od sunčeve radijacije, a bili su nešto povoljniji u 2004. godini.


Sa svake biljke paradajza u proseku je ubrano 26,35 plodova (tab. 1). Tamo gde je po m2 gajeno od 2,08 do 3,12 biljaka (retki i srednje gusti usevi) paradajz je ostvarivao veoma ujednačene vrednosti za broj plodova po biljci (od 26,95 do 27,51plod). Razlike koje ovde postoje variraju od 0,01 do 0,56 plodova i nisu statistički značajne. Paradajz koji je gajen (ispitan) u delu ogleda gde je gustina useva dostizala 4,17 biljaka/m2 (naj-gušći usev) davao je 23,99 plodova, a to je značajan zaostatak za ređim usevima. Tako se pokazalo da gusti usevi negativno utiču na ovu osobinu paradajza.


99

Tab. 1. Uticaj gustine useva na broj plodova po biljciEffect of crop density on fruit number per plant

U ogledima koje su izvodili Nederhoff i sar. (1992) paradajz je u proseku davao 29,41 plod ili 3,06 plodova više nego što je davao u našim ogledima. Oni su takođe ustanovili da previše gusti usevi (preko 4,5biljaka/m2) ostvaruju negativan uticaj na obrazovanje plo-dova od strane paradajza. Beneton (2007) nije konstatovao veće promene u broju plodova po biljci, a razlog je malo variranje gustine useva, koja se kretala od 3,2 do 4,6 biljaka/m2. Ovde je broj plodova po biljci iznosio 31,4.

Masa ploda je u proseku dostigla 115,24g (tab. 2). U retkim i srednje gustim usevima (od 2,08 do 3,12 biljaka/m2) paradajz je donosio plodove čija se masa kretala oko 120g. Tačnije rečeno, ona se kretala od 116,10 do 122,32g. Razlike su izrazito male (2,13-6,22) i nisu statistički značajne. To je dokaz da su retki i srednje gusti usevi pružali slične uslo-ve za razvoj (formiranje) plodova. Povećanje gustine useva na 4,17 biljaka/m2 negativno se odrazilo na masu ploda, koja ovde iznosi 104,2g. Razlike su evidentne, pa se može smatrati da gustina useva može uticati na krupnoću (masu) ploda kod paradajza.

Tab. 2. Uticaj gustine useva na masu plodaEffect of crop density on fruit weight

Gustina useva

Crop density

(biljaka, plants/m2)

Broj plodova po biljci

Fruit number per plant

Godina

Year PROSEK

Average 2003. 2004.

1. 2,08 26,23 27,67 26,95

2. 2,50 26,93 28,08 27,51

3. 3,12 26,58 27,34 26,96

4. 4,17 23,95 24,03 23,99

PROSEK

Average 25,92 26,78 26,35

LSD 0,05 2,34 1,88 - 0,01 3,55 2,84 -

Gustina useva

Crop density


Masa ploda

Fruit weight (g)

Godina

Year PROSEK

Average 2003. 2004.

1. 2,08 120,65 123,98 122,32

2. 2,50 120,47 115,99 118,23

3. 3,12 117,11 115,09 116,10

4. 4,17 109,42 99,16 104,29

PROSEK

Average 116,91 113,56 115,24

LSD 0,05 17,15 10,19 - 0,01 25,98 15,44 -


100

Slične rezultate za ovu osobinu paradajza dobili su mnogi istraživači (Andriolo i sar., 2004; Beneton, 2007; Ucan Chan i Sanches del Castillo, 2005). U gustim usevima se smanjuje fotosinteza, pa se to reflektuje i na formiranje plodova (ostaju sitni). Takvi usevi često oskudevaju u vlazi i hranivima, jer je za guste useve neophodna intenzivna agroteh-nika. Sve to, ali i neki drugi uslovi, negativno utiču na masu ploda.

Prinos plodova po biljci dostigao je vrednost koja u proseku iznosi 3,04kg (tab. 3). U najvećem delu ogleda analizirani prinos se kretao od 3,13 do 3,31kg. Toliki prinos pa-radajz je ostvarivao u usevima čija je gustina varirala u rasponu od 2,08 do 3,12 biljaka/m2 (retki i srednje gusti usevi). Pomenute vrednosti su izrazito ujednačene, pa razlike koje ih dele ne treba uzimati u obzir. U gustom usevu (4,17 biljaka/m2) prinos po biljci je znatno reduciran, dostigavši samo 2,49kg. On je za 0,64 do 0,82kg manji od prinosa koji je ostvarivan u ređim usevima i to su značajne razlike. Paradajz, dakle, bolje plodonosi u ređim usevima.

Tab. 3. Uticaj gustine useva na prinos plodova po biljciEffect of crop density on fruit yield per plant

Motov (1987) iznosi slične rezultate do kojih je došao ispitujući paradajz u usevima čija se gustina kretala od 2,5 do 6,6 biljaka/m2. Sa povećavanjem gustine do 3,80 biljaka/m2 ovaj prinos je rastao, a zatim je usledilo njegovo rapidno opadanje. U optimalnoj gustini (oko četiri biljke/m2) paradajz je davao 3,78kg plodova.

Po m2 u proseku je dobijano 8,78kg paradajza (tab. 4). Najveća pojedinačna vrednost za ovaj prinos u dvogodišnjem proseku iznosi 10,39kg. Paradajz ju je ostvario u najgu-šćem usevu (4,17 biljaka/m2). Ostale vrednosti (prosečne) za posmatrani prinos iznose od 6,86 do 9,76 kg/m2 i one su veće gde je i gustina useva veća. To pokazuje da su gušći usevi bili produktivniji. Radi se o tome da se visoki prinosi ostvaruju preko velikog broja biljaka i velikog broja plodova po jedinici površine, ali se ne sme ići u veliku krajnost (Gavriš, 1987).

Gustina useva

Crop density


Prinos plodova po biljci

Fruit yield per plant (kg)

Godina

Year PROSEK

Average 2003. 2004.

1. 2,08 3,17 3,44 3,31

2. 2,50 3,24 3,25 3,24

3. 3,12 3,12 3,14 3,13

4. 4,17 2,61 2,38 2,49

PROSEK

Average 3,03 3,05 3,04

LSD 0,05 0,53 0,44 - 0,01 0,80 0,66 -


101

Tab. 4. Uticaj gustine useva na prinos plodova po m2

Effect of crop density on fruit yield per m2

Tudžarov (1990) je registrovao prinos koji je u proseku iznosio 10,73kg/m2. Najve-ći prinos paradajz je ostvario u usevu čija se gustina sastojala od 4,5biljaka/m2, a to je 12,7kg. U ogledima koje su izvodili Nederhoff i sar. (1992) optimalna gustina useva bila je 4,17 biljaka/m2. Tu je paradajz ostvario prinos koji iznosi 11,3kg/m2.

Zaključak

Gustina useva je snažno uticala na paradajz. U ređim usevima su dobijane veće vred-nosti za broj plodova po biljci, masu ploda i prinos plodova po biljci, dok se najgušći usev izdvaja po visokom prinosu po jedinici površine (kg/m2). U proseku se najbolje ispoljio usev čija je gustina iznosila 3,12 biljaka/m2. On se u pogledu prinosa po m2 neznatno razlikuje od najgušćeg useva (4,17 biljaka/m2), ali se od njega značajno razlikuje (pozitiv-no) kada su drugi rezultati u pitanju (broj plodova po biljci, masa ploda i prinos plodova po biljci). Zato se može zaključiti da gustina useva u proizvodnji paradajza u staklenicima treba da iznosi oko 3 biljke/m2.

Literatura

Andriolo, J.L., Godoi, M.C., Bortolotto, O.C., Luz, G.L. (2004):1. Growth and fruit yield of greenhouse tomato plants under high plant density and defoliation. Ciencia Rural, Vol. 34, No 4, 1251-1253.Beneton, J. (2007):2. Tomato Plant Culture. CRC Press Inc., London, 163-192.Gavriš, S.F. (1987):3. Tomati. Roseljhozizdat, Moskva, 43-61.Kartalov, P. (1993):4. Oranžerijno zelenčukoproizvodstvo. Zemizdat, Sofija, 101-131.Motov, V.M. (1987):5. Vlijanie shemi posadki na rost i razvitie rastenij tomata. Ovošće-vodstvo i plodovodstvo Urala, No34, 64-68.

Gustina useva

Crop density


Prinos plodova po m2

Fruit yield per m2 (kg)

Godina

Year PROSEK

Average 2003. 2004.

1. 2,08 6,58 7,15 6,86

2. 2,50 8,11 8,13 8,12

3. 3,12 9,71 9,81 9,76

4. 4,17 10,87 9,91 10,39

PROSEK

Average 8,82 8,75 8,78

LSD 0,05 1,28 1,18 - 0,01 1,94 1,79 -


102

Nederhoff, E.M., Koning, A.N., Rijsdijk, O.L. (1992):6. Leaf deformation and fruit pro-duction of glasshouse grown tomato (Licopersicon esculentum Mill.) as affected by CO2, plante density and pruning. Journal Hortic. Sci., 67 (3), 420-440.Tudžarov, T. (1990):7. Domati. Naša kniga, Skopje, 48-52.Ucan Chan, J., Sanches del Catillo, F. (2005):8. Effect of plant density and fruit thinning on tomato yield and fruit size. Revista Fitotecnia Mexicana, Vol. 28 (1), 33-38.


103

UDC: 635.64:631.544.4/.559Original scientific paper

EFFECT OF CROP DENSITY ON GLASSHOUSE TOMATO PRODUCTION

V. Bjelić, Đ. Moravčević*

Summary

Trials were conducted during winter and spring (January-June). The following four crop densities were investigated: 2,08; 2,50; 3,12 and 4,17 plants/m2. The properties mo-nitored were: number of tomato fruits per plant, fruit weight, fruit yield per plant and fruit yield per unit area (kg/m2). The American hybrid big bif was used in the trial. Investiga-tions were conducted in 2003 and 2004. On average each plant yielded 26,35 fruits. The number of tomato fruits was greater in thin plant populations. The average fruit weight was 115,24g and had a declining trend in denser plant populations. The same may be concluded with regard to fruit yield per plant. Its average weight amounted to 3,04kg. On average 8,78kg of tomatoes were obtained on 1m2. Increasing plant density tended to increase yield. The most favourable crop density in glasshouse tomato production was 3 plants/m2.

Key words: tomato, plant density, glasshouse, yield

*Vukasin Bjelic, Ph.D., Đorđe Moravčević, B.Sc.,Faculty of Agriculture, 11080 Zemun-Belgrade


104


105

UDK: 635.64: 631.878Originalni naučni rad

DEFINISANJE NAJKVALITETNIJIH SUPSTRATA ZA RASADNIČKU PROIZVODNJU PAPRIKE

M. Miladinović, M. Damljanović, N. Koković, L. Kostić, P. Vukčević, A. Andrić*

Izvod: Osnovu za dobijanje ovih supstrata čini ”Pešterski” treset koji po rangu fizič-ko-hemijskog kvaliteta spada u najvišu kvalitetnu grupu na svetu. Pored treseta, za ekspi-rimentalnu proizvodnju supstrata, njih četrdeset pet koristili smo ovčiji stajnjak, CaCO3, zeolit i kompleksno mineralno đubrivo 15:15:15, u raznim kombinacijama i količinama. Kako bi ustanovili dali stepen mineralizacije treseta utiče na kvalitet proizvodnje rasada paprike, proizveli smo supstrate gde tresetnu komponentu čini samo mineralizovani tre-set, polu mineralizovani i nemineralizovani

Na osnovu rezultata koje smo dobili, ustanovljeno je da na kvalitet supstrata nije delo-vao odnos mineralnog i organskog treseta u njemu, već količina dodatog ovčijeg stajnjaka i mineralnog đubriva.

Dejstvo dodatih količina mlevenog krečnjaka i zeolita nije se ispoljilo na habitus ra-sada paprike, što ne znači da veće količine ovih materijala ne bi pozitivno delovale. Bu-dućim ogledom ovo ćemo ispitati.

Ključne reči: „Pešterski treset“, supstrat, zeolit, paprika

Uvod

Odavno je poznato da je treset nezamenljiva komponenta u proizvodnji vrhunskih supstrata koje koristimo u rasadničkoj proizvodnji povrća, voća, cveća i dendrološkog bi-lja (Lazić i Popović, 1989). Takođe, biljke proizvedene u tresetnom supstratu po rasađiva-nju daju obimnije i kvalitetnije proizvode, kao i bolji habitus sa više cvetova u cvećarskoj proizvodnji. Sem proizvodnje rasada tresetni supstrati se koriste i kao osnova za razvoj biljaka nakon rasađivanja, kako na otvorenom prostoru, tako i u stakleničko-plasteničkoj proizvodnji paprike i drugog bilja.

S obzirom na činjenicu, da se ”Pešterski” treset dosad prodavao u naturalnom obliku, od njega nisu spravljani nikakvi supstrati, pristupili smo radu na stvapanju pojedinačnih supstrata, posebno za različite biljne kulture, a rukovodeći se njegovim fizičko hemijskim svojstvima.

Pored treseta, za ekspirimentalnu proizvodnju supstrata, njih četrdeset pet koristili smo ovčiji stajnjak, CaCO3, zeolit i kompleksno mineralno đubrivo 15:15:15, u raznim kombi-

* Miroslav Miladinović1, dipl. inž., dr Milan Damljanović 2 , Nikola Koković1, dipl. inž., Ljiljana Kostić1, dipl. biol., mr Predrag Vukčević2, Aleksandar Andrić2, dipl. inž. 1Institut za zemljište, Beograd, 2Centar za povrtarstvo-S. Palanka, 3Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede – Beograd. e-mail: [email protected]


106

nacijama i količinama. Od upotrebljenih materijala posebnu pažnju predstalja ovčiji staj-njak kojeg u ovom kraju, usled velike zastupljenosti ovčarstva, ima u velikim količinama. Navedeni stajnjak prestavlja i veliki ekološki problem i njegova upotreba u proizvodnji supstrata smanjila bi količinu amonijaka koji se gubi prilikom razlaganja stajnjaka usled adsorpije amonijaka od strane treseta i zeolita (Witter and Kirchmann, 1988). Kako bi ustanovili dali stepen mineralizacije treseta utiče na kvalitet proizvodnje rasada paprike, ogledne supstrate i u tom prvcu ispitujemo.Tako, proizveli smo supstrate gde tresetnu komponentu čini samo mineralizovani treset, polu mineralizovani i nemineralizovani.

Ogled smo postavili 13. februara 2006. god. U stakleniku ,,Centra za povrtarstvo,,-Smederevska Palanka.

Cilj ovih istraživanja je da sastav supstrata na bazi pešterskog treseta, koji će služiti za proizvodnju kvalitetnog rasada paprike. Najkvalitetnije supsrate ispitaćemo i u rasad-ničkoj proizvodnji drugih povrtarskih kultura.

Takođe i cilj nam nije samo da proizvedemo najkvalitetniji supstrat, već da isti bude i ekonomski isplativ, a samim tim i konkurentan po ceni sa drugim supstratima na tržištu.

Bez skromnosti, očekujemo da nam ovi rezultati omoguće da proizvedemo takve sup-strate za povrtarsku proizvodnju, koji će biti i kvalitetniji i jevtiniji od uvoznih.

Materijal i metode rada

Da bi ublažili ekstremnu kiselost Pešterskog treseta (pH u n KCL-u 4.6-4.8) dodavali smo razne krečne materijale, a za pospešivanje mikrobiološke aktivnosti i obogaćivanje njegove hranjljive vrednosti, dodali smo mu različite količine zgorelog ovčijeg i goveđeg stajnjaka. Takođe, ispitali smo i zbirno dejstvo mineralnih hraniva (N,P,K) dodavanjem mineralnih djubriva 15:15:15. Dodavanjem prirodnog zeolita u malim količinama (1% težinski), u raznim varijantama odnosa nemineralizovanog i mineralizovanog treseta, pratili smo da li ovako male količine zeolita deluju na kvalitet rasada paprike. Naime, poznato je pozitivno dejstvo zeolita u visokim dozama (preko 15%) na kvalitet supstata što su dokazali mnogi autiri (Damjanović i sar. 2006, Đuklić i sar. 2007) , međutim zbog visoke cene zeolita ovakvi supstrati bili bi preskupi za šire tržište .

Kako smo dejstvo svih dodatih materijala na rasad paprike, pratili u kombinaciji razli-čitih odnosa mineralizovanog i nemineralizovanog treseta kao i zgorelog ovčijeg i gove-đeg stajnjaka, tako smo ujedno pratili i zbirno dejstvo svih dodatih materijala.

Za definisanje najboljih proizvodnih mogućnosti “Pešterskog” treseta u proizvodnji supstrata za rasadničku proizvodnju paprike korišćeni su:

razne odnose mineralnog i organskog tresetazgoreli ovčiji stajnjak -goveđi stajnjak -prirodni mleveni krečnjak -zeolit i -mineralno đubrivo 15:15:15 -

Ogled je postavljen sa paprikom sorte Župska rana u kontejnerskim uslovima proi-zvodnje sa 37 varijanti, a u 26 ponavljanja.

Odnos i količine navedenih materijala u zapreminskom i težinskom odnosu predstav-ljeni su tabeli 1.


107

Tab. 1. Šema ogleda sa “Pešterskim” tresetom i test kulturom paprikomTrial sheme with “Pester” peat and pepper as test plant

p p pp p

Broj varijante Number

Varijanta Varianty

Mleveni kre njak 1%

Ground CaCO3 (a)

Zeolit 1%

Zeolite (b)

Min. ubrivo 15:15:15

1% Min. fertiliser (c)

kre 1% zeo. 1%

15:15:15 1% Mixture (a+b+c)

1 100% m. t. 1/1 " + 1/2 " + 1/3 " + 1/4 " +

2

95% m.t. + 5% o.s.

2/1 " + 2/2 " + 2/3 " + 2/4 " +

3

70% m.t.+25% o.t. + 5% o.s.

" + " + " + " +

4 50% m.t +

45% o.t. + 5% o.s.

4/1 " + 4/2 " + 4/3 " + 4/4 " +

5

25% m.t.+70% o.t. + 5% o.s.

" + " + " + " +

6 95% o.t. +

5% o.s.

6/1 " + 6/2 " + 6/3 " + 6/4 " + 7 100% o.t. " + " + " + " +

1 2 3 4 5 6 8

90% m.t. + 10% o.s.

8/1 " + 8/2 " + 8/3 " + 8/4 " + 9

65% mt. + 25% o.t. + 10% o.s


108

Praćenje nicanja razvoja i dinamike rasta vršeno je okularno (foto zapisima), a konač-ni rezultati dobijeni su merenjem korena i stabla biljaka iz najkvalitetnijih varijanti.


A. Na osnovu okularnog merenja i foto zapisa faza razvoja rasada paprike ustanovili smo:

1. Da je rasad paprike kod osnovne varijante 1 najbolje reagovao na dodatak mine-ralnog đubriva 15:15:15, nešto slabije kad smo mu dodali mleveni krečnjak, a nikako pri dodatku zeolita i svih materijala ukupno (sl. 1).

" + + + +

10

45% m.t. + 45 o.t. + 10% o.s.

10/1 " + 10/2 " + 10/3 " + 10/4 " + 11

20% m.t.+70% o.t + 10% o.s

" + " + " + " +

12

90% o.t. + 10% o.s.

12/1 " + 12/2 " + 12/3 " + 12/4 " + 13

40% m.t +

45% o.t.+ 15% o.s.

" + " + " + " +

14

45% mt + 45% o.t.+ 10%

g.sta.

14/1 " + 14/2 " + 14/3 " + 14/4 " + 15

40% m.t + 45% o.t + 15%

g.st.

16

45% m.t + 45% o.t. + 10% o.s.

1% 1%

16/1 " 2% 16/2 " 2.5% 16/3 " 1% 1% 16/4 " 1% 1%


109

2. Kod osnovne varijante 2 najbolje je rasad paprike regovao na dodatak mineralnog đubriva 15:15:15, nešto slabije pri dodatku svih materijala (2/4), a nikako pri dodatku zeolita i mlevenog krečnjaka (sl. 2).

3. Kod osnovne varijante 4 dejstvo dodatih materijala na rasad paprike bio je isti kao i kod osnovne varijante 2 (sl. 3).

4. Kod osnovne varijante 6 dejstvo dodatog mineralnog đubriva i dejstvo dodatih svih ispitivanih materijala bio je približno isti, a ostale varijante bile su daleko lošije (sl. 4).

5. Kod osnovne varijante 8 najbolje se iskazalo dejstvo dodatog mineralnog đubriva dosta slabije dejstvo svih ostalih materijala zajedno, a veoma slabo je delovao dodati ze-olit. Dodati mleveni krečnjak nije vidno delovao na habitus paprike u odnosu na kontrolu (sl. 5).

6. Kod osnovne varijante 10 ponovio se slučaj opisan kod varijante 2 i 4 t.j. na rasad paprike najbolje je delovalo dodato mineralno đubrivo, a nešto slabije dodatak svih ma-terijala ukupno (10/4), (sl. 6).

7. Kod osnovne varijante 12 dobili smo veoma interesantne rezultate. Naime, sem varijante kojoj smo dodali prirodni krečnjak ostale su izrazito kvalitetne, čak kontrola se pokazala kao najkvalitetnija. Isti je slučaj i kod osnovne varijante 14 (sl.7 i sl. 8)

8. Osnovna varijanta 16 iskazala se kao najlošija varijanta posmatrajući ceo ogled (sl. 9).

9. Ukupno posmatrajući izgled rasada paprike proizvedenog na “Pešterskom” tresetu u odnosu na isti proizvedenom na kontrolnom supstratu je evidentan. Naime, rasad papri-ke proizveden na “Pešterskom” tresetu ima mnogo kvalitetniji habitus i zeleniju boju od kontrolnog rasada (sl. 10).

Slika 1 Slika 2

Slika 3 Slika 4


110

Slika 5 Slika 6

Slika 7 Slika 8

Slika 9 Slika 10

B. Sedam dana nakon pojave prvih pupoljaka čupanjem ekstremnih biljaka sveli smo sve varijante na po 10 reprezentativnih biljaka.

Kod reprezentativnih biljaka rasada paprike odredili smo njihovu visinu u cm, broj listova, masu korenovog sistema, stabla i listova u gramima kao i broj biljaka sa pojavom pupoljaka.

Rezultati ovih merenja prikazani su u tabeli 2.


111

Tab. 2. Uticaj sastava supstrata na biološke osobine rasada paprike - ,,Župska rana”Influence of substrate content on biological characteristics of - ,,Župska rana” pepper

m.t.-mineralni treset-mineral peat o.t.- organski treset/organic peato.s.- ovčiji stajnjak-sheep manure g.o.- goveđi stajnjak-live stock manurezeo.- zeolit-zeolite 15:15:15- komleksno mineralno đubrivo

- mineral fertiliser

Red

. br

. N

o

Sups

trat

Subs

trat

e

Vis

ina

biljk

e

Plan

t he

ight

(c

m)

Br.

stal

nih

listo

va p

o bi

ljci

Num

ber o

f pe

rman

ent

leav

es p

er

plan

t

Mas

a 10

bilj

aka

(g)

mas

s of 1

0 pl

ants

Po

java

pu

polja

kaBu

d pr

esen

ce

Kor

en

Root

stock

Stab

lo

Stal

k Li

st

Leav

es

1 1-

100

% m

.t.

7.52

4.

4 0.

8 1.

2 1.

4 -

2 1/

3-10

0%m

.t.+1

%15

:15:

15

21.5

9.

4 9.

1 9.

3 4.

3 3

3 2/

4-95

%m

.t.+

5%o.

s. 25

.83

11.0

4.

8 11

.4

9.9

6

4 4/

3-50

%m

.t.+4

5%o.

t.+5%

o.s.+

1%

15:

15:1

5 31

.32

11.9

5.

3 18

.4

14.1

8

5 4/

4-

50%

m.t.

+45%

o.t.+

5%o.

s. +1

%15

:15:

15+1

%kr

e+1

%ze

o.

23.3

2 9.

27

4.5

10.1

8.

4 3

6 6/

2- 9

5%o.

t.-5%

o.s.

+1%

zeo.

17

.29

7.9

1.8

4.0

3.6

- 7

6/3-

95%

o.t.-

5% o

.s.+1

%15

:15:

15

25.9

6 11

.44

6.5

12.0

11

.3

9

8 6/

4- 9

5%o.

t.-5%

o.s.

+ 1%

15:1

5:15

+1%

kre

+1%

zeo

26.4

7 10

.6

13.1

17

.4

19.2

6

9 8/

3-90

%m

.t.+1

0%o.

s.+1%

15:1

5:15

30

.47

11.8

12

.5

24.6

21

.8

9 10

10

/3-4

5%m

.t.+4

5%o.

t.+1%

15:1

5:15

26

.13

10.1

17

.0

19.4

18

.5

5 11

12

/3-9

0%o.

t.+10

%o.

s.+1%

15:1

5:15

28

.03

10.8

16

.5

20.3

19

.1

6

12

12/4

-90%

o.t.+

10%

o.s.+

1%

15:1

5:15

+1%

kre

+1%

zeo

26.9

7 8.

9 11

.5

14.6

12

.8

1

13

14/3

-45

%m

.t+45

%o.

t.+10

%g.

sta.

1%15

:15:

1525

.46

9.8

3.3

10.2

8.

7 4

14

14/4

-45%

m.t+

45%

o.t.+

10%

g.st

a.

+1%

15:1

5:15

+1%

kre

+1%

zeo

26.8

7 10

.5

13.6

17

.2

16.0

2


112

Analizirajući podatke iz tabele 2, zapažamo da se reprezentativne biljke gajene na supstratima pod rednim brojevima: 3, 4,7,8,9 i 11 izdvajaju po pozitivnim generativnim karakteristikama tj. da imaju više od 50% biljaka sa oformljenim pupoljcima. Međutim, biljke gajene na supstratima pod rednim brojevima 3, 4 i 7 i pored dobrog habitusa imaju malu masu korenovog sistema, pa zbog ovog njih eliminišemo iz daljeg ispitivanjima.

Od preostalih supstrata (8, 9 i 11), biljke gajene na supstratu br. 9 (supstrat nastao me-šanjem 90% mineralnog treseta i 10% ovčijeg stajnjaka uz dodatak 1% 15:15:15) poka-zuju najbolji kvalitet. Uz dobar habitus ove biljke imaju jako razvijeno stablo sa krupnim listovima, dobro razvijen korenov sistem i kod svih biljaka sem jedne zapažen je razvoj pupoljaka.

Zbog pozitivnih dejstva koji su ispoljili, potrebno je i dalje ispitivati supstrate poseb-no pod rednim brojevima 11 i 8, kao i supstrat broj 7.

Zaključak

Praćenjem nicanja razvoja i dinamike rasta paprike ,,Župska rana”, biljke rasada naj-bolje su se razvijale u supstratima pod rednim brojevima 12 i 14, kao i u supstratima pod rednim brojevima 2/3, 4/3 i 8/3.

Ovo znači, da u ovoj fazi razvoja rasada na kvalitet supstrata nije delovao odnos mi-neralnog i organskog treseta u njemu, već količina dodatog ovčijeg stajnjaka i mineralnog đubriva.

Dejstvo dodatih količina mlevenog krečnjaka i zeolita pri ovome se nije ispoljilo na habitus rasada paprike, što ne znači da veće količine ovih materijala ne bi pozitivno delo-vale. Budućim ogledom ovo ćemo ispitati.

Izvršenim merenjem reprezentativnih biljaka rasada paprike, u fazi pojave prvih cvet-nih pupoljaka ustanovili smo da je najkvalitetniji rasad bio onaj koji je uzgajan u varijanti 8/3 (90% mineralnog treseta i 10% ovčijeg stajnjaka uz dodatak 1% 15:15:15). Ovaj supstrat nam je i u prethodnoj fazi ispitivanja pokazao visok kvalitet.

Zbog poteškoća nabavke ovčijeg stajnjaka potrebno je u budućim istraživanjima po-kušati da se isti u celosti ili jednim delom zameni alternativnim materijalima, koji su pored ostalog i ekonomski prihvatljivi.

Literatura

Damjanović, M., Zdravković, M., Marković, Ž., Zečević, B., Đorđević, R., Stanković, 1. Lj. (2006): Domaći supstrati u proizvodnji rasada povrća. Monografija ,,Prirodne i mineralne sirovine i mogućnosti njihove upotrebe u poljoprivrednoj proizvodnji i pre-hrambenoj indusrtiji”, str. 179-189. Beograd.Duklić, Ž., Milutinović, S., Kodžopeljić, S., Dželatović, S., Pavlović, R. (2007):2. Inova-cije u ratarskoj i povrtarskoj proizvodnji. III Simpozium sa međunarodnim učešćem. Univerzitet u Beogradu. Poljoprivredni fakultetĐurovka, M., Lazić, B., Marković, V. (1993):3. Povrtarstvo. Univerzitet u Novom Sadu. Poljoprivredni fakultet.Miladinović, M., Perović, V., Popović, V. (2006):4. Osnove tehničko tehnoloških mo-gućnosti valorizacije tutinskog treseta. Studija. Beograd.


113

Miladinović, M., Damjanović, M., Brković, M., Popović, V., Perović, V. (2006):5. Uku-pne i eksplatacione količine treseta ,,pesterske” tresave i određivanje dela njegovog bio-potencijala. Studija. Beograd.Witter E, Kirchmann, H.(1988):6. Peat, zeolite and basalt as adsorbents of ammoniacal nitrogen during manure decomposition. Plant and Soil, Vol. 115, No. 1, 43-52 .

* Miroslav Miladinović1, B. Sc., Milan Damljanović2, Ph. D., Nikola Koković1, B. Sc., Ljiljana Ko-stić1, B. Sc., Predrag Vukčević3, M. Sc., Aleksandar Andrić3, B. Sc. 1Institute of Soil Science, Belgrade, 2Cen-tre for Vegetable Crops – S. Palanka, 3Ministry of Agriculture, Forestry and Water Management – Belgrade. e-mail: [email protected]


114

UDC: 635.64: 631.878Original scientific paper

DEFINITION OF DIFFERENT SUBSTRATES USED IN THE PRODUCTION OF PEPPER SEEDLINGS

M. Miladinović, M. Damljanović, N. Koković, L. Kostić, P. Vukčević, A. Andrić*

Summary

This study, and similar studies performed on other vegetable test crops, is aimed at the production of high quality substrate for vegetable production. The base for the preparation of these substrates is ”Pešter” peat, which is, by the rank of its physical-chemical qualiti-es, classified in the highest quality group in the world. In addition to peat, for the experi-mental production of substrates, altogether forty-five, we applied sheep manure, CaCO3, zeolite and a complex mineral fertiliser 15:15:15, in various combinations and quantities. To be able to determine whether the degree of peat mineralisation affects the quality of pepper seedling production, we produced the substrates in which the peat component is composed only of mineralised peat, semi-mineralised and non-mineralised peat.

Based on the test results, it was concluded that the substrate quality was not affected by the ratio of the mineral and organic peat in it, but the quantity of the added sheep ma-nure and mineral fertiliser.

The effect of added quantities of ground limestone and zeolite did not affect the habit of pepper seedlings, which does not mean that the higher quantities of these materials would not have a positive effect. We shall test it in our future experiment.

Key words: “Pešter peat“, substrate for nursery production of vegetables.


115


UTICAJ SPORORAZLAGAJUĆEG ĐUBRIVA NA KVALITET RASADA CVEĆA

A. Vujošević, D. Beatović, S. Jelačić, N. Lakić, S. Lazarević*

Izvod: U radu je ispitivan uticaj različitih doza spororazlagajućeg đubriva Scotts (Osmocote Exact) formulacije 15:9:9:MgO + Me na kvalitet rasada kadifice (Tagetes patula L), ukrasne žalfije (Salvia officinalis L.), gazanije (Gazania rigens L.) i lepog jove (Impatiens wallerana L), Ogled je postavljen u stakleniku Poljoprivrednog fakulteta u Beogradu tokom 2006 i 2007 godine.

Rasad cveća je proizveden u polistirenskim kontejnerima (speedling system) i poli-propilenskim saksijama (pot system). U toku proizvodnje rasada dodavano je đubrivo u dozama (0, 1, 2, 3, i 4 g/l). Dobijeni rezultati ukazuju da doza đubriva od 4g/l supstrata značajno utiče na kvalitativne osobine rasada ispitivanih vrsta cveća

Ključne reči : spororazlagajuće đubrivo, kadifica, ukrasna žalfija, gazanija, impati-ens, rasad

Uvod

Srbija raspolaže znatnim proizvođačkim potencijalima u poljoprivredi koji, pored za-dovoljavanja domaćih potreba, mogu da predstavljaju i solidan izvozni potencijal, koliko god proširenje Unije sužava prostor za izvoz (Cvijanović i sar., 2005). Pored povrća, voća, uljanih kultura i nekih vrsta mesa, cveće i ukrasno šiblje takođe predstavlja izvozni potencijal Srbije (Vujošević, 2007). Imajući u vidu da poslednjih godina potrošnja cveća kontinuirano raste, i da se u 21. veku predviđa rast potrošnje po godišnjoj stopi od 10%, što će premašiti 200 milijardi USD, (Vujošević, 2002), neophodno je da se na adekvatniji način iskoriste prirodni potencijali uz primenu novih svetskih dostignuća u tehnologiji gajenja, organizaciji proizvodnje i plasmana a u cilju povećanja proizvodnje, plasmana i učešća Srbije na svetskom tržištu. Proizvodnja cveća u Srbiji se povećava iz godine u godinu. U toku 2005.godine (Vujošević, 2007), proizvodnja je obavljena na površini od 1143ha od čega u društvenom sektoru na 115 ha i u individualnom sektoru na 1.028 ha.

U pogledu proizvodne strukture-asortimana u Srbiji je najzastupljenija proizvodnja rasada sezonskog cveća i saksijskog cveća a nešto manje proizvodnja rezanog cveća

*Mr Ana Vujošević, asistent, Damir Beatović, dipl. inž., stručni saradnik, dr Slavica Jelačić, docent, dr Nada Lakić, vanredni profesor, Poljoprivredni fakultet Beograd. Dr Slobodan Lazarević, docent, Šumarski fakultet Beograd Rad je rezultat istraživanja koje finansira Ministarstvo nauke Republike Srbije. Projekat: TR 6900B:”Primena spororazlagajućih đubriva i prirodnih biostimulatora u komercijalnoj proizvodnji rasada cveća, lekovitog, aromatičnog i začinskog bilja”.


116

(Vujošević i Stevanetić, 2007 e). Vrednost izvoza u toku 2006. godine je iznosila 1,7 miliona USD što je povećanje za oko 20% u odnosu na 2005.godinu, dok je vrednost uvoza iznosila 8,7 miliona USD, što je smanjenje za oko 3,3 % u odnosu na 2005. godinu (Vujošević, A. 2007e). Povećana potražnja za rasadom cveća (Vujošević, 2002) nameće potrebu intenziviranja proizvodnje rasada, a jedan od načina jeste proizvodnja u kontej-nerima kao i proširenje asortimana.

Savremena proizvodnja rasada cveća se pored različitih kontejnerskih sistema proi-zvodnje, (Latimer, 1991), zasniva i na korišćenju različitih supstrata i primeni različitih spororazlagajućih đubriva (Nelson, 2003). Upotreba spororazlagajućih đubriva u proi-zvodnji rasada u kontejnerima i saksijama danas je našla najveću primenu u proizvodnji ukrasnog bilja i cveća (Belger i Drach, 1989). Takođe, domaći istraživači su proučavali uticaj spororazlagajućeg đubriva na kvalitet rasada lekovitog, aromatičnog i začinskog bi-lja, (Beatović i sar. 2007 a,b,c). kao i na kvalitet rasada cveća, (Vujošević i sar. 2007bcf). Prednost upotrebe ovih đubriva ogleda se u tome da se jednokratnom primenom, potpuno zadovoljavavaju potrebe biljaka za mineralnim hranivima. Ova đubriva kontrolisano, u relativno preciznom vremenskom intervalu otpuštaju biogene elemente. Na taj način se izbegava njihova potpuna aktivacija u momentu primene, odnosno sadnje biljaka, što se obično događa prilikom primene običnih mineralnih đubriva. Ovim se izbegava stvaranje visoke koncentracije soli u supstratu što je u slučaju proizvodnje rasada u kontejnerima i saksijama najčešći uzrok propadanja biljaka (Hanić, 2000).

Kadifica (Tagetes patula L), ukrasna žalfija (Salvia officinalis L.), gazanija (Gazania rigens L) i lepi jova (Impatiens wallerana L), spadaju u grupu jednogodišnjeg cveća koje u poslednjih nekoliko godina, zbog svojih dekoratvnih osobina, zauzimaju sve veći pro-cenat u proizvodnom asortimanu naših proizvođača. Pored ostalih cvetnih vrsta i ove vr-ste predstavljaju značajan dekorativni materijal u ozelenjavanju javnih zelenih površina, okućnica, bašti, balkona, žardinjera, (Ferrante i sar., 2006, Vujošević i sar., 2007bc). Ove cvetne vrste karakteriše dug period cvetanja, od maja do kasne jeseni. Da bi se obezbedi-lo kontinuirano i obilno cvetanje neophodno je da ove cvetne vrste imaju dovoljno hrane tokom čitavog perioda vegetacije.

Cilj ovog rada bio je da se sagleda uticaj različitih doza spororazlagajućeg đubriva na kvalitet rasada kadifice, ukrasne žalfije, gazanije i lepog jove.


Istraživanja su sprovedena tokom 2006 i 2007. godine u stakleniku Poljoprivrednog fakulteta u Beogradu. U ogledu su korišćene jednogodišnje vrste cveća kadifica (Tagetes patula L),serija Bonanza - PA Seeds, ukrasna žalfija (Salvia officinalis L.) serija Scarlet Queen - PA Seeds, gazanija (Gazania rigens L) serija Kiss Bronze Star- Goldsmith Seeds i lepi jova (Impatiens wallerana L) serija Xtreme - Goldsmith Seeds . Ogled je izveden u dve faze. U prvoj fazi obavljena je setva semena u polipropilenskim kontejnerima od 144 saća (870 biljaka/m2). Kao supstrat za setvu semena i proizvodnju rasada korišćen je komercijalni supstrat koji se sastoji od belog treseta (70%) i crnog treseta (30%) sa sadržajem soli oko 0,5 - 1,1g/l i pH vrednosti od 5,2 do 6,0. Setva semena je obavljena početkom februara 2006. i 2007.


117

Sa pojavom prva dva para stalnih listova biljke su presađene u polipropilenske saksije veličine 9 cm u gotov, komercijalni supstrat (Floragard) i ogled je ušao u drugu fazu gde je ispitivan uticaj spororazlagajućeg đubriva po sledećim tretmanima:

1. 0 (kontrola)2. 1g/l supstrata3. 2g/l supstrata4. 3g/l supstrata5. 4g/l supstrataU ogledu je korišćeno Scotts (Osmocot Exact) spororazlagajuće đubrivo formulacije

15:9:9:MgO+Me. Đubrivo je dodato biljkama odmah nakon presađivanja, u fazi dva para stalnih listova. Proizvodnja rasada obavljena je u optimalnim i svakodnevno kontroli-sanim uslovima koji su neophodan preduslov uspešne proizvodnje (optimalna dnevna - noćna temeperatura, optimalna relativna vlažnost vazduha, vlažnost supstrata). Tokom proizvodnje rasada korišćene su standardne mere nege rasada: zalivanje, zasenjivanje i provetravanje. Proizvodnja rasada trajala je do kraja maja 2006. i 2007. godine. Metodom potpuno slučajnog uzorka za dalju analizu uzeto je po 30 biljaka od svake varijante.

Analizirani su sledeći parametri kvaliteta rasada: visina (cm), nadzemna masa (g), broj bočnih grana, broj pupoljaka, broj cvetova- cvasti, dužina cvasti.

Analiza eksperimentalnih rezultata izvršena je putem deskriptivne i analitičke statisti-ke uz pomoć statističkog paketa STATISTICA. Rezultati istraživanja su prikazani preko osnovnih pokazatelja deskriptivne statistike (interval varijacija, aritmetička sredina i nje-na standardna greška, medijana i koeficijent varijacije).

S obzirom na cilj rada, sa statističkog stanovišta, ispitivana je tvrdnja da se međusob-no ne razlikuju prosečne vrednosti skupova. Provera hipoteze izvršena je parametarskim (ANOVA) i neparametarskim (Kruskal-Wallis) modelom analize varijanse, LSD- testom i Mann-Whitney-evim U-testom. Ispitivanje da li podaci ispunjavaju uslove za primenu parametarske metodologije za testiranje izvršeno je Levene-ovim testom (Hadživuković, 1977) .

U cilju određivanja doze đubriva čijom upotrebom se postižu najbolji rezultati u proi-zvodnji rasada kadifice, ukrasne žalfije, gazanije i lepog jove, određen je zajednički rang za sve posmatrane karakteristike (visina, nadzemna masa, broj bočnih grana, broj pu-poljaka , broj cvetova- cvasti, dužina cvasti) putem Ivanovićevog odstojanja, (Lakić i Stevanović, 2003).


Najveće prosečne vrednosti za nadzemnu masu (Tab. 1) dobijene su upotrebom doze od 4g/l spororazlagajućeg đubriva kod kadifice ( 18,95g), ukrasne žalfije (12,31g) i impa-tiensa ( 51,17g) dok je kod gazanije , najveća prosečna nadzemna masa ostvarena prime-nom doze od 3g/l spororazlagajućeg đubriva . Vrednosti u svim uzorcima ispitivanih vrsta su homogene ( Cv ≤30%). Na prosečnu visinu kod kadifice (Tab. 1) najviše je uticala primenjena doza đubriva od 3g/l supstrata (20,21 cm).

Broj bočnih grana kretao se od 4-10 kod kadifice, 2-10 kod ukrasne žalfije i 3-13 kod impatiensa. Najveći prosečan broj bočnih grana po biljci (Tab. 1) ostvaren je upotrebom doze od 4g/l đubriva kod kadifice (7,4) i impatiensa (9,2) dok je kod ukrasne žalfije na


118

prosečan broj bočnih grana najviše uticala doza od 3g/l đubriva (5,8). Pri upotrebi 4g/l spororazlagajućeg đubriva (Tab. 1) obrazovan je prosečno najveći broj pupoljaka kod impatiensa, 15, i gazanije 2, a najmanji, kada se đubriva ne koriste (kontrola).

Zbog heterogenosti podataka za ispitivanu karakteristiku broj cvetova kod kadifice, gazanije i impatiensa i broj cvasti kod ukrasne žalfije (Cv>30%), medijana je uzeta kao validniji pokazatelj proseka (Tabela 1) i na osnovu nje najmanji prosečan broj cvetova/cvasti dobija se kada se đubriva ne koriste ili kada se primeni najveća ispitivana doza, 4g/l kod kadifice, impatiensa i gazanije, dok se najveći kada se koristi 2g/l đubriva kod kadifice, 3g/l kod impatiensa i gazanije i 4g/l kod ukrasne žalfije.

Tab. 1. Osnovni pokazatelji deskriptivne statistike za ispitivane parametre kvalteta rasada kadifice, ukrasne žalfije,gazanije i lepog jove kod primene različitih doza spororazlagajućeg đubriva The basic showers of descriptive statistics for examined parameters of quality of Tagetes patula, Salvia splendens, Gazania rigens and Impatiens wallerana seedlings by the usage of various dosage of slow disintegrating fertilizers

Primenom različitih doza spororazlagajućeh đubriva, dobijaju se statistički vrlo zna-čajne razlike prosečnih vrednosti analiziranih parametara kvaliteta rasada ispitivanih vr-

sta (Tab. 2) izuzev za karakteristiku broj cvetova kod gazanije i impatiensa gde su razlike statistički značajne.

Ispitivane vrste (Flower seedlings)

Ispitivani parametriParameter

s

Doze spororazlagaju eg

ubriva Dosage

slow-disintegrating fertilizers

Iv Interval varijacije

Interval of variation

X xS Aritmeti ka sredina

standardna greška Arithmetical mean

Standard error

Me Medijana Median

Cv (%) Coefficient of

variation

Tage

tes p

atul

a

Visina (cm) Plant height

0 (test) 10.2 - 19.2 13.51 0.397 13.45 16.08 1 g/l 12.6 – 19.3 16.07 0.350 16.00 11.92 2 g/l 12.8 – 23.7 17.58 0.453 17.35 14.12 3 g/l 14.4 – 27.1 20.21 0.591 20.2 16.01 4 g/l 13.0- 24.6 19.45 0.471 19.85 13.25

Broj bo nih grana

Number of lateral

branches

0 (test) 4 - 8 5.200 0.182 5 19.164 1 g/l 5 - 9 6.633 0.200 7 16.55 2 g/l 5 - 8 6.033 0.176 6 15.98 3 g/l 4 - 10 7.100 0.255 7 19.69 4 g/l 5 - 10 7.467 0.243 7.5 17.84

Nadzemna masa (g)

Plant weight

0 (test) 3.19 – 13.678 8.428 0.353 8.709 22.96 1 g/l 5.142 – 16.827 9.834 0.408 9.764 22.70 2 g/l 7.399 – 27.137 13.03 0.673 12.64 28.29 3 g/l 4.549 – 21.465 16.22 0.639 16.70 21.57 4 g/l 14.06 – 24.094 18.95 0.474 18.54 13.69

Broj cvetova

Number of flowers

0 (test) 1-5 2.967 0.189 3 34.83 1 g/l 1-7 3.267 0.283 3 47.51 2 g/l 2-5 3.667 0.168 4 25.15 3 g/l 0-5 2.967 0.227 3 41.97 4 g/l 0-5 2.567 0.207 2.5 44.22

Nadzemna masa (g)

Plant weight

0 (test) 3.92-6.32 4.86 0.117 4.70 13.16 1 g/l 5.14-10.82 7.35 0.276 7.16 20.51 2 g/l 6.29-13.13 8.42 0.250 8.04 16.27 3 g/l 8.07-16.83 11.70 0.349 11.51 16.35 4 g/l 9.11-15.13 12.31 0.300 12.17 13.32


119

Povećanjem doza spororazlagajućeg đubriva kod kadifice (Tab. 2) statistički vrlo značajno se povećavaju prosečne vrednosti nadzemne mase, visine, broja obrazovanih bočnih grana dok se broj obrazovanih cvetova statistički značajno smanjuje.Sa primenom doze đubriva od 2g/l , broj prosečno obrazovanih cvetova se statistički značajno (3g/l) odnosno vrlo značajno (4g/l) smanjuje.

Salv

ia sp

lend

ens

Broj bo nih grana

Number of lateral

branches

0 (test) 2 - 5 3.133 0.115 3 20.06 1 g/l 3 - 10 4.600 0.302 5 35.92 2 g/l 3 - 8 4.633 0.176 5 20.81 3 g/l 4 - 10 5.800 0.264 5 24.96 4 g/l 4 - 8 5.600 0.218 5.5 21.28

Broj

cvasti Number

of flowerlet

0 (test) 2 – 3 2.933 0.046 3 8.64 1 g/l 2 – 8 3.600 0.252 3 38.32 2 g/l 2 – 7 3.500 0.171 3 26.79 3 g/l 2 – 8 3.700 0.199 3.5 29.39 4 g/l 3 - 6 4.233 0.124 4 16.03

Dužina cvasti

Lenght of flowerlet

(cm)

0 (test) 6.6 – 12.5 8.89 0.239 8.75 14.70 1 g/l 8.2 – 20.2 13.39 0.590 12.6 24.15 2 g/l 9.2 – 22.2 14.17 0.551 13.65 21.30 3 g/l 8.4 – 23.3 15.26 0.545 15.35 19.56 4 g/l 5.6 – 22.3 15.74 0.617 16.2 21.46

Gaz

ania

rige

ns

Nadzemna masa Plant

weight (g)

0 (test) 10.637-17.974 13.40 0.329 13.162 13.46 1 g/l 10.08-22.177 16.10 0.578 15.907 19.66 2 g/l 11.514-29.619 21.25 0.833 21.83 21.48 3 g/l 13.184-33.869 25.05 1.069 25.72 23.38 4 g/l 10.902-35.256 25.09 0.97 26.07 21.36

Broj cvetova

Number of flowers

0 (test) 1-5 3.43 0.163 4 26.14 1 g/l 0-4 2.7 0.209 3 42.56 2 g/l 0-5 3.166 0.249 4 43.15 3 g/l 1-5 3.133 0.207 3.5 36.27 4 g/l 0-5 2.8 0.241 3 47.26

Broj pupoljaka Number of

buds

0 (test) 0-2 0.33 0.099 0 164.00 1 g/l 0-2 0.833 0.118 1 77.72 2 g/l 0-2 0.7 0.118 1 93.03 3 g/l 0-2 1.1 0.120 1 60.16 4 g/l 0-4 1.8 0.2 2 60.85

Impa

tiens

wal

lera

na

Nadzemna masa Plant

weight (g)

0 (test) 13.64 – 33.85 28.52 0.826 30.41 15.86 1 g/l 28.53 – 49.12 37.82 1.025 38.94 14.84 2 g/l 31.01 – 58.05 43.69 1.246 42.60 15.62 3 g/l 20.14 – 65.55 45.62 1.917 46.47 23.01 4 g/l 17.91- 72.74 51.17 1.793 52.59 19.19

Broj bo nih grana

Number of lateral

branches

0 (test) 5 - 8 6.13 0.157 6 14.03 1 g/l 5 - 10 7.13 0.190 7 14.60 2 g/l 5 - 11 8.13 0.278 8 18.75 3 g/l 3 - 13 8.70 0.407 9 25.64 4 g/l 5 - 12 9.27 0.349 9 20.62

Broj pupoljaka Number of

buds

0 (test) 0 – 8 3.53 0433 3 67.19 1 g/l 0 – 19 7.20 0.891 6 67.79 2 g/l 0 – 17 8.40 0.829 8 54.02 3 g/l 3 – 21 11.50 0.877 11 41.78 4 g/l 4 – 41 15.90 1.416 15 48.78

Broj cvetova Number of flowers

0 (test) 4 - 19 9.60 0.728 9 41.54 1 g/l 8 - 26 13.53 0.948 11.5 38.36 2 g/l 4 – 25 11.37 0.920 11 44.34 3 g/l 5 – 29 13.33 1.226 14 50.34 4 g/l 1 - 22 10.4 0.939 10 49.45


120

Primenom i najmanje doze đubriva od 1g/l , kod ukrasne žalfije statistički se veoma značajno povećavaju svi ispitivani parametri u odnosu na kontrolnu varijantu (Tab. 2). Upotreba najveće ispitivane doze od 4g/l spororazlagajućeg đubriva povećava prosečne vrednosti svih posmatranih parametara. Doza od 4g/l statistički veoma značajno utiče na povećanje broja obrazovanih cvasti.

Tab. 2. Rezultati Levene-ovog testa homogenosti varijanse, ANOVE i Kruskal -Wallis-ovog testa za primenu spororazlagajućeg đubriva kod ispitivanih vrstaThe results of Levene’s variance homogenity test, ANOVAand Kruskal-Wallis test for the use of slow-disintegrating

Primena spororazlagajućih đubriva u proizvodnji rasada gazanije vrlo značajno uti-če na povećanje prosečne nadzemne mase (Tab. 1), kao i na povećanje broja prosečno obrazovanih pupoljaka koji se sa primenom najveće ispitivane doze , 4g/l, statistički vrlo

značajno povećavaju (Tab. 2) . Na prosečan broj obrazovanih cvetova najveći uticaj imaju manje doze primenjenih spororazlagajućih đubriva, kao kod kadifice, a da se sa prime-nom najveće doze, 4g/l broj cvetova statistički veoma značajno smanjuje.

Ispitivane vrste Flower seedlings

Ispitivani parametri

(Parameters)

Levene-ov test ANOVA Kruskal-Wallis ANOVA

F p F p H p

Tage

tes p

atul

a

Visina biljke (cm) Plant height

2.05 0.090 34.35 0.000 - -

Broj bo nih grana Number of lateral branches

1.52 0.198 17.60 0.000 - -

Nadzemna masa Plant weight

(g)

2.109 0.083 69.32 0.000 - -


1.543 0.193 3.49 0.009 14.183 0.07

Salv

ia sp

lend

ens


(g)

5.384 0.000 120.882 0.000


5.960 0.000 69.02 0.000

Broj cvasti Number of flowerlet

6.346 0.000 46.595 0.000

Dužina cvasti Lenght of flowerlet

3.832 0.005 66.32 0.000

Gaz

ania

rige

ns Nadzemna masa

Plant weight (g)

7,148 0,000 80,663 0,000

Broj pupoljaka Number of buds

4,809 0,001 42,922 0,000


1,238 0,297 1,878 0,117

Imat

iens

wal

lera

na


(g)

3,864 0,005 81,603 0,000


6,924 0,000 55,649 0,000

Broj pupoljaka Number of buds

6,858 0,000 63,964 0,000


2,477 0,046 10,973 0,026

<0,05 (*) razlika je zna ajna p<0,05 (*) the difference is significant <0,0 (1**) razlika je vrlo zna ajna p<0,0 (1**) the difference is highly significant


121

Sa povećanjem doza spororazlagajućeg đubriva u proizvodnji rasada impatiensa, sta-tistički se vrlo značajno povećava prosečna nadzemna masa, prosečan broj obrazovanih bočnih grana i prosečan broj pupoljaka (Tab. 2). Takođe, povećanjem doza spororazlaga-jućeg đubriva, statistički značajno se povećava i prosečan broj obrazovanih cvetova.

Tab. 3. Vrednosti I-odstojanja za kvalitet rasada ispitivanih vrstaThe values of I distances for quality of flower seedlings

U cilju rangiranja efekata različitih doza spororazlagajućeg đubriva na sve ispitivane karakteristike kvaliteta rasada ispitivanih vrsta cveća (kadifica, ukrasna žalfija, gazanija i

impatiens), izračunate su vrednosti Ivanovićevog odstojanja (Tab. 3) a kao najznačajniji pokazatelj kvaliteta rasada ispitivanih vrsta uzeti su broj cvetova kod kadifice, broj cvasti kod žalfije, broj pupoljaka kod impatiensa i broj cvetova kod gazanijeć Dobijene vred-nosti ukazuju da, što je doza primene spororazlagajućeg đubriva veća, kvalitete rasada cveća je bolji (Vujošević i sar., 2007df).

Zaključak

Rezultati istraživanja ukazuju na značajan, pozitivan i opravdan efekat upotrebe ra-zličitih doza spororazlagajućeg đubriva Scotts (Osmocote Exact ) formulacije 15:9:9 + MgO + Me u proizvodnji rasada kadifice, ukrasne žalfije, gazanije i imatiensa. Njegovom primenom dobija se rasad dobrog kvaliteta, te je njegova upotreba opravdana, što je i cilj istraživanja. Za povećanje nadzemne mase najbolje je u toku proizvodnje rasada kadifice, ukrasne žalfije i gazanije primeniti doze spororazlagajućeg đubriva od 4g/l a impatiensa, doze od 3g/l.

Ispitivana vrsta flower seedlings

Doza ubriva Dosage

slow-disintegrating fertilizers

I-odstojanje I-distance

Rang Ranking

Tagetes patula 0 0.323 V 1 1.261 IV 2 2.267 III 3 2.695 II 4 2.848 I

Salvia splendens 0 0.000 V 1 1.506 IV 2 1.546 III 3 2.307 II 4 2.857 I

Gazuania rigens 0 0.611 IV 1 0.547 V 2 1.219 III 3 1.748 II 4 1.964 I

Impatiens wallerana 0 0.000 V 1 1,078 IV 2 1581 III 3 2,460 II 4 2,847 I


122

Povećanje primenjene doze spororazlagajućeg đubriva preko 1g/l pozitivno utiče i na obrazovanje bočnih grana (kadifice, salvia, imatiens). Što je doza primene veća to je veći broj obrazovanih bočnih grana po biljci. Najveći broj bočnih grana obrazuje se kada se primeni najveća ispitivana doza đubriva , 4g/l ( kadifica i impatiens) a 3g/l kod ukrasne žalfije. Sa povećanjem doza đubriva povećava se i broj pupoljaka po biljci (gazanija i im-patiens). Doza od 4g/l značajno povećava broj obrazovanih pupoljaka u odnosu na manje doze te se može preporučiti kao najbolja.

Najveći broj cvetova ostvaruje se primenom đubriva u dozi od 2g/l kod kadifice i gazanije. Svako dalje povećanje primenjene doze, kod ovih vrsta, dovodi do značajnog smanjenja broja cvetova. Kod impatiensa , najveći broj cvetova ostvaruje se primenom đubriva u dozi od 1-3g/l supstrata a svako dalje povećanje doze dovodi do smanjenja. Kod ukrasne žalfije, primena najveće ispitivane doze, 4g/l supstrata, ima najpovoljniji efekat na obrazovan broj i dužinu cvasti.

Literatura

1. Beatović, D., Jelačić, S., Vujošević, A., Lazarević, S., Lakić, N. (2006): Primena razli-čitih supstrata i prirodnih biostimulatora u proizvodnji rasada lekovitog, aromatič-nog i začinskog bilja, Naučno – stručno savjetovanje agronoma Republike Srpske. Proizvodnja hrane u uslovima Evropske zakonske regulative, Zbornik sažetaka, str 79-80.

2. Beatović, D., Jelačić, S., Vujošević, A. (2007a): Uticaj različitih doza spororazlagaju-ćeg đubriva na kvalitet rasada lekovitog, aromatičnog i začinskog bilja, XVII Simpo-zijum Društva za fiziologiju biljaka SCG, Zbornik izvoda 23.

3. Beatović, D., Jelačić, S. (2007b): Primena spororazlagajućih đubriva u proizvodnji rasada lekovitog, aromatičnog i začinskog bilja, XII Naučno-stručno savjetovanje agronoma Republike Srpske. »Naučna podrška razvojnoj strategiji poljoprivrede Re-publike Srpske«. Teslić 7-9. mart 2007. Zbornik sažetaka, str. 90.

4. Beatović, D., Jelačić, S., Lakić, N., Vujošević, A. (2007c): Uticaj spororazlagajućeg đubriva na kvalitet rasada bosiljka, matičnjaka i ehinaceje, III Simpozijum sa među-narodnim učešćem »Inovacije u ratarskoj i povrtarskoj proizvodnji« 19-20. oktobar Beograd, Zbornik izvoda 96-97.

5. Belger, U., Drach, M. (1989): Triabon-a complete slow-release fertilizer containing crotodur for pot and container plants, Special Issue of BASF No.2. 1-34.

6. Cvijanović, D., Bukvić, R., Lazarević, S., Popović, V., Simonović, V., Vujošević, A. (2005): Revitalizacija i unapređenje proizvodnje cveća. Monografija, Institut za eko-nomiku poljoprivrede, Beograd, 1-198.

7. Erwin. J. (1992): Biuld a better plug. Presentation given at Internacional Plug Conference Orlando, Fla.8. Ferrante, A., Mensuali-Sodi, A., Serra, G., Tognoni, T. (2006): Evaluation of po-

stproduction performance of Salvia splendens potted plants for interiors use.Acta Horts(ISHS) 723:415-420

9. Hađživuković, S.(1977): Planiranje eksperimenta, Privredni pregled , Beograd10. Hanić, E. (2000): Značaj supstrata, kontejnera i hormona u rasadničarskoj proizvod-

nji, Univerzitet »Džemal Bijedić« Mostar, Studij za mediteranske kulture, 2000.


123

11. Lakić, N and S. Stevanović (2003): Ranking of Vojvodina municipalites according to multidimensional denominator of livestock production commodities. J.Sci.Agric. Research 48 (2): 217-226.

12. Latimer, J.G.(1991): Contaiener size and shape influence growth and land shape perfornnance of Marigold seedlings. Hortscience, Vol. 26., (2): 124-126. 13. Nelson, P.V. (2003): Greenhouse Operation&Managment. Sixth Edition; Slow-Re-

lease Fertilizers, Growth-Regulating Compounds. Library of Congress Cataloging. Prentice Hall, p. 335, 434.

14. Roger, C. Styer and David S. Koranski (1997): Plug & transplant production : a grower`s Guide, ball Publishing, Batavia, Ilionis USA15. Van Lersel, MV., Beverly, RB., Thomas, PA., Latimer, JG. (1998): Fertilizer effects

on the growth of impatiens, petunia, salvia and vinca plug seedlings. HortScience 22:875-876.

16. Vujošević, A. (2002): Stanje i očekivanje cvećarske industrije u svetu i mogućnosti njenog razvoja u Jugoslaviji. Međunarodni naučni skup, Proizvodnja hrane – činilac regionalne integracije na Balkanu, Tematski zbornik, Beograd 2002, str. 201-205.

17. Vujošević, A., Lakić, N., Lazarević S., Beatović D., Jelačić S. (2007a): Effect of apli-cation of natural biostimulators and slow disintergrating fertilizer in commercial pro-duction on Begonia (Begonia semperflorens L.) seedlings, Journal of Agricultural Sciences. Belgrade, Vol.52 , No 1, p. 34-42.

18. Vujošević, A., Adamović, M., Beatović, D. (2007b): Uticaj supstrata na kvalitet rasada jednogodišnjeg cveća, XII Naučno-stručno savjetovanje agronoma Republike Srpske, »Naučna podrška razvojnoj strategiji poljoprivrede Republike Srpske«, Teslić 7-9. mart 2007. Zbornik sažetaka, str. 95.

19. Vujošević, A., Adamović, M., Beatović, D. (2007c): Uticaj supstrata na kvalitet rasada dvogodišnjeg cveća, XII Naučno-stručno savjetovanje agronoma Republike Srpske, »Naučna podrška razvojnoj strategiji poljoprivrede Republike Srpske«, Teslić 7-9. mart 2007. Zbornik sažetaka, str. 96.

20. Vujošević, A.. Lakić, N.. Beatović, D.. Jelačić, S,. Lazarević, S (2007d): Uticaj razli-čitih doza spororazlagajućih đubriva na kvalitet rasada kadifice (Tagetes patula L.) i ukrasne žalfije (Salvia splendens L.) III Simpozijum Inovacije u ratarskoj

proizvodnji, Beograd 2007, str. 225.21. Vujošević, A., Stevanetić, S. (2007e): Izvozne mogućnosti srpske cvećarske i rasadni-

čarske proizvodnje Аgroznanje, Banja Luka, Republika Srpska, Vol.8, Br.3. u štam-pi

22 Vujošević, A.. Lakić, N.. Beatović, D.. Jelačić, S,. (2007f): The influence of slow di-sintegrating fertilizers’ dosages on quality of Gazania (Gazania rigens L) seedlings Journal of Agricultural Sciences. Belgrade, Vol. 52 , No 2 (in print)


124


THE INFLUENCE OF SLOW DISINTEGRATING FERTILIZERS’ ON QUALITY ON FLOWER SEEDLINGS

A. Vujošević, D. Beatović, S. Jelačić, N. Lakić, S. Lazarević*

Summary

The work has examined the influence of slow disintegrating fertilizer dosages of Scotts (Osmocote Exact) formulation 15:9:9:MgO + Me on quality of flower seedlings: Fren-ch marigold (Tagetes patula L.), Scarlet sage (Salvia splendens L.), gazania ( Gazania rigens L) and impatiens (Impatiens wallerana L.). seedlings. The researches were done during 2006 and 2007 in glasshouse of Belgrade’s Faculty of agriculture. The seedlings on flower are produced in polystyrene containers (speedling system) and polypropylene pots (pot system). During the production of seedlings the fertilizer has been applied in dosages (0, 1, 2, 3, i 4 g/l). The results show that the fertilizer’s dosage of 4g/l of substrata influences on qualitative properties on flower seedlings.

Key words: slow disintegrating fertilizer, French marigold, Scarlet sage, Gazania, Impatiens, seedlings

* Ana Vujošević, M.Sc., Damir Beatović, B.Sc., Slavica Jelačić, Ph.D., Nada Lakić, Ph.D., Faculty of Agriculture, Belgrade. Slobodan Lazarević, Ph.D., Faculty of Forestry, Belgrade This paper financed by Ministry of Science of the republic Serbia. Project: TR-6900B”Application of slow disintegrating fertilizers and natural biostimulators in the commercial production of flowers, medici-nal, aromatic and seasoning herbs seedlings”.


125

UDK:635.7:631.867Pregledni rad

PRIMENA SPORORAZLAGAJUĆEG ĐUBRIVA U PROIZVODNJI RASADA LEKOVITOG, AROMATIČNOG I

ZAČINSKOG BILJA

D. Beatović, S. Jelačić, A, Vujošević, N, Lakić*

Izvod: U radu je dat pregled rezultata višegodišnjih istraživanja primene spororazla-gajućeg đubriva Scotts (Osmocote Exact) u proizvodnji rasada lekovitog, aromatičnog i začinskog bilja. Rasad bosiljka, matičnjaka, ehinacee, ruzmarina, miloduha, žalfije, ti-mjana, origana, spearmint nane i buhača proizveden je u kontejnerima (speedling system) i u saksijama (pot system).

Dobijeni rezultati istraživanja ukazuju na značajan efekat primene spororazlagajućeg đubriva u proizvodnji rasada lekovitog, aromatičnog i začinskog bilja. Upotreba sproro-razlagajućeg đubriva u proizvodnji rasada lekovitog, aromatičnog i začinskog bilja pred-stavlja novo tehnološko rešenje

Ključne reči: lekovito, aromatično i začinsko bilje, spororazlagajuće đubrivo, rasad

Uvod

Trend rasta upotrebe lekovitog, aromatičnog i začinskog bilja u svetu je prisutan, a naročito u zemljama mediteranskog regiona (Putievsky et al., 2001; Štrbac i Beatović, 2007). U Srbiji postoji dugogodišnja tradicija gajenja i upotrebe lekovitog, aromatičnog i začinskog bilja (Stepanović, 1998, Kišgeci, 2002). Povećane potrebe i uvođenje novih biljnih vrsta u plantažnu proizvodnju nameću intenziviranje postojećih tehnologija pro-izvodnje.

Dosadašnja iskustva u proizvodnji rasada lekovitog, aromatičnog i začinskog bilja ukazuju nam na nedovoljno poznavanje intenzivnih sistema proizvodnje i prednosti koje oni daju. Proizvodnja rasada lekovitog, aromatičnog i začinskog bilja u Srbiji, još uvek se odvija na ekstenzivan način, u hladnim lejama (po sistemu golih žila). (Stepanović, 1998, Kišgeci, 2002). Prilikom ovakve proizvodnje koriste se i različiti neodgovarajući zemljišni supstrati, što kao rezultat dobijamo nekvalitetan rasad, biljke pri rasađivanju trpe stres i potreban im je duži vremenski period za regeneraciju (ukorenjavanje) i za nastavak rasta i razvića.

* Damir Beatović, dipl. inž., stručni saradnik, dr Slavica Jelačić, docent, mr Ana Vujošević, asistent, dr Nada Lakić, vanredni profesor, Poljoprivredni fakultet Beograd. Rad je rezultat istraživanja koje finansira Ministarstvo nauke Republike Srbije. Projekat: TR 6900B:”Primena spororazlagajućih đubriva i prirodnih biostimulatora u komercijalnoj proizvodnji rasada cveća, lekovitog, aromatičnog i začinskog bilja”. PREGLEDNI RAD


126

Intenzivni načini proizvodnje rasada po sistemu zaštićenog korenovog sistema; pro-izvodnja u kontejnerima (speedling system) i saksijama (pot system) najviše se koriste u povrtarskoj i cvećarskoj proizvodnji (Latimer, 1991, Marković i sar., 1992, Damjanović i sar., 1994). Savremena proizvodnja rasada se pored upotrebe različitih kontejnerskih si-stema proizvodnje zasniva i na korišćenju, primeni različitih biostimulatora. U poslednje vreme u savremenoj biljnoj proizvodnji, prisutni su različiti biostimulatori koji utiču na razvoj biljaka (Poincelot, 1993, Nelson, 2003, Beatović i sar., 2006b,c, 2007a,c, Jelačić i sar., 2006a,b, 2007a,b,c,d,e). Biostimulatori utiču na bolju klijavost semena (Yildrim et al., 2002, Jelačić at al., 2006), a predstavljaju pokretače biološke aktivnosti biljaka, istovremeno delujući na biljku, koren i na mikrofloru zemljišta.

Upotreba spororazlagajućeg đubriva

U intenzivnim sistemima proizvodnje rasada, u oplemenjivanju supstrata i ishrani bi-ljaka koriste se različiti oblici đubriva. Primena đubriva ima cilj da mladim biljkama pru-ži optimalan izbor hraniva, da biljke razvijaju dobar korenov sistem i habitus, odnosno da bismo dobili kvalitetan sadni materijal. Nedovoljna ishrana uzrok je slabog rasta sadnica, njihove male otpornosti i vitalnosti korenovog sistema.

U odnosu na specifičnosti biljne proizvodnje, a u zavisnosti od biološke proizvodnje, tehničkih mogućnosti za njihovu primenu, na tržištu se nalaze različiti oblici đubriva. Upotreba spororazlagajućih đubriva na našim prostorima je novijeg datuma. U grupu spororazlagajućih đubriva spadaju ona koja kontrolisano otpuštaju, oslobađaju biogene elemente. Mogu se koristiti pojedinačno ili u kombinaciji sa tečnim đubrivima.

Prednosti primene spororazlagajućeg đubriva i mehanizam njegovog delovanja

Primenom spororazlagajućih đubriva, postoje dve značajne prednosti u odnosu na druga mineralna đubriva. Prva od prednosti ogleda se u mogućnosti skoro potpunog za-dovoljenja potreba biljaka za mineralnim hranivima u određenom vremenskom periodu, jednokratnom primenom đubriva, što se obično postiže mešanjem đubriva sa supstratom, pre sadnje. Iz spororazlagajućih đubriva se u relativno precizno ograničenom vremen-skom intervalu hraniva postepeno oslobađaju procesom hidrolize i aktivnošću mikro-organizama. Na taj način se izbegava njihova potpuna aktivacija u momentu primene, odnosno sadnje biljke, što se obično događa prilikom korišćenja običnih mineralnih đu-briva. Ovim se izbegava stvaranje visoke koncentracije soli u supstratu, koje bi u tom slučaju mogle da oštete korenov sistem biljaka. Druga značajna prednost ogleda se u mogućnosti podešavanja brzine oslobađanja mineralnih elemenata iz đubriva, srazmerno povećanju potreba biljke za hranivima (Hanić, 2000)

Đubriva se proizvode u vidu granula koje su vodorastvorljive. Svaka granula je pre-svučena višeslojnom polimernom opnom koja se ponaša kao membrana kod osmotskih procesa. Zahvaljujući toj osobini đubriva mogu oslobađati u zemljišni rastvor kontroli-sane količine slobodnih elemenata na duži vremenski period. Nakon primene ovih đu-briva voda prodire kroz permeabilnu polimernu membranu i rastvara visoko rastvorljive mineralne elemente u granuli. Nakon toga hranljivi elementi difunduju postepeno kroz membranu iz granule u zemljišni rastvor. Intenzitet difuzije određen je temperaturom


127

zemljišta i u najužoj je relaciji sa potrebama biljke za određenim hranljivim elementom. Difuzija počinje kod temperature zemljišta od 2-3° C. Ukoliko temperatura raste, brzina difuzije hraniva se povećava i obrnuto, ukoliko temperatura opada, brzina difuzije hrani-va se smanjuje. Difuzija hraniva iz granule u zemljišni rastvor je u funkciji temperature zemljišta i nije zavisna od pH, sadržaja organske materije, mikrobiološke aktivnosti i tipa zemljišta (Hanić, 2000) .

Prednost upotrebe ovih đubriva ogleda se i u tome da kada se pojedina kombinacija đubriva doda u supstrat ili u zemljište, više nema potrebe za dodavanjem bilo kojih đu-briva. Kod mešanja đubriva sa supstratima treba voditi računa da se granule ne oštete i da se vrlo pažljivo i potpuno izmešaju sa supstratom. Nakon mešanja supstrat ne sme stajati duže od 2-3 meseca, jer dolazi do porasta koncentracije soli i eventualnih gubitaka ispiranjem (Belger and Drach 1989, Hanić, 2000, Nelson, 2003) .

Proizvodnja rasada lekovitog, aromatičnog i začinskog bilja bilja

Istraživanja sa ciljem sagledavanja uticaja spororazlagajućeg đubriva na kvalitet ra-sada lekovitog, aromatičnog i začinskog bilja sprovedena su tokom 2005, 2006 i 2007. godine u stakleniku Poljoprivrednog fakulteta u Beogradu. Rasad lekovitog, aromatičnog i začinskog bilja (bosiljak, matičnjak, ehinacea, ruzmarin, miloduh, žalfija, timjan, origa-no, spearmint nana i buhač) je proizveden u polistirenskim kontejnerima (Tab. 1) zapre-mine ćelije (76 cm3) i u polipropilenskim saksijama tipa V 9B (ø 9 cm).

Tab. 1. Karakteristike ispitivanog kontejnera (Beatović i sar., 2006a)Properties of the container tested (Beatović i sar., 2006a)

U proizvodnji rasada kao supstrat za setvu semena korišćen je komercijalni supstrat koji se sastoji od: belog treseta (40%) i mešanog treseta (60%) sa sadržajem soli oko 0,9 g/l i pH vrednosti od 5,3 do 5,8. Setva semena lekovitih, aromatičnih i začinskih biljnih vrsta u kontejnere i saksije je obavljena ručno početkom februara meseca 2006 i 2007. godine sa po dve semenke u svaku ćeliju. Nakon nicanja ostavljena je po jedna biljka u svakoj ćeliji. Prilikom proizvodnje rasada dodavano je granulisano spororazlagajuće đu-brivao Scotts (Osmocote Exact) formulacije 15:9:9:MgO+Me. Spororazlagajuće đubrivo je dodato nakon nicanja biljaka u fazi 2 para listova, u različitim dozama (0, 1, 2, 3, 4 g/l zemljišnog supstrata).

Proizvodnja rasada obavljena je u kontrolisanim uslovima (optimalna dnevna - noćna temeperatura, optimalna relativna vlažnost vazduha, vlažnost supstrata). Tokom proizvodnje rasada korišćene su standardne mere nege rasada: zalivanje, zasenjivanje i

Zapremina elije

Cell size (cm3)

Broj elija

Cells number

Oblik elije Cell form

Razmak izmedju

elija Distance between

cells (cm)

Materijal izrade

Material

Dimenzije kontejnera

Container size (cm)

Broj biljaka po

m2

Number of

plants/m2

Zapremina supstrata po kontejneru Container substrate volume (cm3)

76 40 (5x8)

Obrnuta kupa cone

inverse

6 Polistiren 53x31x5,5 243 3040


128

provetravanje. Proizvodnja rasada ispitivanih lekovitih, aromatičnih i začinskih vrsta je trajala: bosiljak 7 nedelja, matičnjak 8 nedelja, ehinacea 8 nedelja, ruzmarin 9 nedelja, miloduh 12 nedelja, žalfija 11 nedelja, timjan 9 nedelja, origano 9 nedelja, spearmint nana 9 nedelja i buhač 11 nedelja.

Uticaj različitih doza spororazlagajućeg đubriva na kvalitet vrsta lekovitog aro-matičnog i začinskog bilja

Proizvodnja rasada u kontejnerima (speedling system)

U našim istraživanjima sa primenom različitih modela proizvodnje rasada (Beatović i sar., 2006a), odnosno upotrebom različitih kontejnera u proizvodnji rasada bosiljka, najbolji rezultati dobijeni su proizvodnjom u polistirenskim kontejnerima zapremine će-lije (76 cm3). Dobijeni rezultati poslužili su kao osnova za postavku različitih modela ogleda, čiji je predmet i cilj istraživanja bio primena spororazlagajućeg đubriva određene formulacije i doze, a koje su upotrebljene u proizvodnji rasada lekovitog, aromatičnog i začinskog bilja.

U proizvodnji rasada bosiljka (kontejnerski način) primenjene su različite doze spo-rorazlagajućeg đubriva. Upotrebom rastućih doza ostvaren je značajan efekat na ana-lizirane parametre kvaliteta rasada bosiljka što je potvrđeno i u radovima (Tessi i sar., 1994, 1995). Najveća upotrebljena doza đubriva od 4 g/l uticala je na najveće dobijene prosečne vrednosti visine biljke, broja listova i mase biljke kao najvažnijih parametara kvaliteta rasada (Tab. 2). Između primenjenih doza od 4 g/l i 3 g/l ne postoje statistički veoma značajne razlike u prosečnim vrednostima ispitivanih parametara kvaliteta rasada bosiljka (Tab.2), pa se može zaključiti da je upotrebljena doza od 3 g/l ostvarila najbolji efekat. Ova doza se može preporučiti kao limitirajuća u proizvodnji rasada bosiljka (Je-lačić i sar., 2006a).

Tab. 2. Prosečne vrednosti ispitivanih parametara kvaliteta rasada bosiljka u kontejner-skom načinu proizvodnje (Jelačić i sar., 2006a)Average values of tested parameters of the quality of basil seedlings in the speedling production system (Jelačić i sar., 2006a)

Doze sporo –

razlagaju eg ubriva Dosage

Slow - disintegrating fertilizers

Ispitivani parametri (Parameters) Visina biljke Plant height (cm)

Broj

listova Number of

leaf

Masa sveže biljke

Fresh plant mass (g)

Dužina korena

Root lenght (cm)

Masa svežeg korena

Fresh root mass (g)

Masa suve biljke

Dry plant mass (g)

Masa suvog korena

Dry root mass (g)

O (kontrola) 19,39 8,00 3,39 10,69 2,88 0,454 0,126 1 g/l 22,19 8,71 5,03 10,60 3,73 0,528 0,157 2 g/l 24,85 9,43 5,84 10,89 2,84 0,528 0,119 3 g/l 27,58 9,54 7,11 10,29 2,65 0,673 0,118 4 g/l 27,80 9,85 7,43 10,29 2,57 0,679 0,106

LSD 0,05 0,01

1,401 1,854

0,322 0,426

0,519 0,687

0,645 0,853

0,392 0,519

0,056 0,074

0,018 0,023


129

Značajan efekat rastućih doza spororazlagajućeg đubriva ispoljen je i u kontejnerskom sistemu proizvodnje rasada matičnjaka. U našim istraživanjima (Jelačić i sar., 2006a) upotrebom najveće doze đubriva od 4 g/l dobijene su dvostruko veće (100%) prosečne vrednosti ispitivanih parametara kvaliteta rasada (Tab. 3). Najveći efekat je postignut na prosečnu visinu biljke koja je iznosila u kontrolnoj varijanti 12,96 cm a primenom doze od 4 g/l dobijena je vrednost od 24,02 cm. Statističkom analizom rezultata (Tab.3) doza od 3 g/l predstavlja limitirajuću dozu u proizvodnji rasada matičnjaka.

Tab. 3. Prosečne vrednosti ispitivanih parametara kvaliteta rasada matičnjaka u kontej-nerskom načinu proizvodnje (Jelačić i sar., 2006a)Average values of tested parameters of the quality of lemon balm seedlings in the speedling production system (Jelačić i sar., 2006a)

Efekat primene đubriva na rast i razvoj ehinacee potvrđen je i u istraživanjima, Mir-za, i sar., 2000; Bonomelli i sar., 2005. Ehinacea je biljna vrsta koja ima velike potrebe za hranivima (Stepanović, 1999).

Upotrebom doze od 4 g/l spororazlagajućeg đubriva u kontejnerskoj proizvodnji rasa-da ehinacee (Tab. 4) dobijene su najveće prosečne vrednosti (23,206 cm) za visinu biljke (Jelačić i sar., 2007b). Između upotrebljenih doza (3 i 4 g/l) nisu zabeležene statistički značajne razlike u prosečnim vrednostima analiziranih parametara, osim za broj listova i masa svežeg korena .

Tab. 4. Prosečne vrednosti ispitivanih parametara kvaliteta rasada ehinacee u kontej-nerskom načinu proizvodnje (Jelačić i sar., 2007ba)Average values of tested parameters of the quality of echinacea seedlings in the speedling production system (Jelačić i sar., 2007b)

Doze sporo – razlagaju eg ubriva

Dosage Slow - disintegrating

fertilizers

Ispitivani parametri (Parameters)

Visina biljke

Plant height (cm)

Broj grana Number of

branch

Masa sveže biljke


Dužina korena Root

lenght (cm)

Masa svežeg korena

Fresh root mass (g)

Masa suve biljke

Dry plant mass (g)

Masa suvog korena

Dry root mass (g)


LSD 0,05 0,01

1,509 1,997

0,532 0,744

0,372 0,492

6,198 8,203

0,283 0,374

0,069 0,091

0,021 0,028

Doze sporo –



Ispitivani parametri (Parameters)

Visina biljke Plant height

(cm)

Broj

listova Number of

leaf

Masa sveže biljke


Dužina korena Root

lenght (cm)

Masa svežeg korena

Fresh root mass (g)

Masa suve biljke

Dry plant mass (g)

Masa suvog korena

Dry root mass (g)


LSD 0,05 0,01

0,846 1,140

0,354 0,477

0,263 0,355

0,402 0,541

0,202 0,272

0,051 0,068

0,023 0,031


130

U proizvodnji rasada ruzmarina upotrebljena doza 3 g/l spororazlagajućeg đubriva je ostvarila najveći efekat, odnosno najveće prosečne vrednosti ispitivanih ispitivanih parametara (Jelačić i sar., 2007c). Najveća upotrebljena doza od 4 g/l uticala je najviše na broj grana, ali bez visoko statističkih značajnih razlika u odnosu dozu od 3 g/l. Efekat pri-mene đubriva u proizvodnji ruzmarina potvrđen je i u istraživanjima Serrano i sar., 2001. Upotrebljena doza od 3 g/l spororazlagajućeg đubriva kao optimalna doza za ruzmarin potvrđena je u ispitivanjima i sa drugim vrstama (Beatović i sar., 2007a,e,f).

Tab. 5. Prosečne vrednosti ispitivanih parametara kvaliteta rasada ruzmarina u kontej-nerskom načinu proizvodnje (Jelačić i sar., 2007c)Average values of tested parameters of the quality of rosemary seedling in the speedling production system (Jelačić i sar., 2007c)

Miloduh je biljna vrsta koja dobro reaguje na đubrenje (Cicuius i Marinica, 1994). Upotrebom rastućih doza od 0 do 4 grama spororazlagajućeg đubriva po 1 litri zemljišnog supstrata, dobijene su statistički vrlo značajne razlike između prosečnih vrednosti visina bi-ljaka (Tab. 6). Najveća prosečna visina biljke od 16,81 cm dobijena je upotrebom doze od 4 g/l. Produkcija broja grana po biljci predstavlja značajan parametar pri proizvodnji rasada miloduha. Najveća produkcija broja grana po biljci (4,68) ostvarena je upotrebom doze od 3 g/l spororazlagajućeg đubriva. Na osnovu rezultata istraživanja (Tab. 6) optimalna doza spororazlagajućeg đubriva u kontejnerskoj proizvodnji rasada miloduha je 3 g/l.

Tab. 6. Prosečne vrednosti ispitivanih parametara kvaliteta rasada miloduha u speedling sistem-u proizvodnje (Beatović i Jelačić, 2007d)Average values of tested parameters of the quality of hyssop seedlings in the speedling production system (Beatović i Jelačić, 2007d)

Doze sporo –




Broj grana Number of

branch

Masa sveže biljke


Dužina korena

Root lenght (cm)

Masa svežeg korena

Fresh root mass (g)

Masa suve biljke

Dry plant mass (g)

Masa suvog korena

Dry root mass (g)

O (kontrola) 18.472 6.436 1.289 14.084 0.798 0.347 0.062 1 g/l 19.100 8.219 1.608 13.578 0.846 0.407 0.069 2 g/l 21.619 9.125 2.169 14.788 0.876 0.499 0.082 3 g/l 22.209 10.688 2.220 12.819 0.931 0.525 0.085 4 g/l 21.081 11.750 2.031 13.134 0.854 0.455 0.066

LSD 0,05 0,01

0,883 1,189

0,720 0,970

0,191 0,258

1,250 0,268

0,109 0,146

0,049 0,066

0,007 0,010

Doze

sporo – razlagaju eg ubriva

Dosage Slow - disintegrating

fertilizers


Broj

grana Number of

branch

Masa sveže biljke


Dužina korena

Root lenght (cm)

Masa svežeg korena

Fresh root mass (g)

Masa suve biljke

Dry plant mass (g)

Masa suvog korena

Dry root mass (g)


LSD 0,05 0,01

0,82 1,09

0,38 0,50

0,23 0,31

1,48 2,61

0,23 0,30

0,36 0,47

0,02 0,03


131

Proizvodnja rasada u saksijama (pot system)

Prema Haniću (2000), u proizvodnji rasada (sadnica) sa zaštićenim korenovim siste-mom na tržištu se nalaze saksije od različitih materijala: treseta (briketi, jiffy-pot, fertil-pot i fin-pot sistem), papira (paper pot) i plastike (tanka, elastična i tvrda plastika). U našim našim istraživanjima korišćene su polipropilenske saksije tipa V 9B (ø 9 cm).

U ogledima sa različitim načinima gajenja žalfije (bez i sa orezivanjem) uz upotre-bu različitih doza spororazlagajućeg đubriva dobijeni su pozitivni efekti (Jelačić i sar., 2007a). Rastuće doze đubriva ostvarile su značajan efekat na posmatrane parametre kva-liteta rasada žalfije (visina biljke, broj grana, masa sveže i suve biljke) naročito pri vari-janti sa orezivanjem. Rezultati ovih istraživanja nam ukazuju na značajan regenerativni efekat žalfije pri orezivanju uz dodatak spororazlagajućeg đubriva.

Najslabiji efekat spororazlagajućeg đubriva ispoljen je u ogledima sa proizvodnjom rasada timjana u saksijama (Beatović i sar., 2007a). Dobijene su veoma male prosečne razlike između visine biljke i mase biljke. U kontrolnoj varijanti bez upotrebe đubriva postignuta je prosečna visina 25,72 cm a pri upotrebi doze od 3 g/l dobijena je prosečna vrednost 27,26 cm. Zanimljivo je napomenuti da je dobijeno depresivno (negativno) dej-stvo upotrebe rastućih doza đubriva na produkciju broja grana timjana, gde su zabeležene najveće prosečne vrednosti broja grana zabeležene u kontrolnoj varijanti.

U odnosu na ne reagovanje timjana na upotrebu rastućih doza spororazlagajućeg đubriva, u proizvodnji rasada origana i spearmint nane, uz upotrebu istih postignuti su značajni efekti. Upotrebom doze od 3 g/l postignut je najbolji kvalitet rasada origana i spearmint nane (Beatović i sar., 2007a). Efekat đubriva je potvrđen i u istraživanjima Singha i sar.,1989.

U istraživanjima (Beatović i Jelačić, 2007d) sa primenom rastućih doza spororazla-gajućeg đubriva u proizvodnji rasada miloduha u saksijama (pot system) ostvarene su visoko statistički značajne razlike između prosečnih vrednosti ispitivanih parametre kva-liteta rasada miloduha (Tab. 7). Pri ovom načinom proizvodnje najveće prosečne vred-nosti većine ispitivanih parametara kvaliteta rasada miloduha postignute su pri upotrebi doze đubriva od 2 g/l. Ova doza predstavlja optimalnu u proizvodnji rasada miloduha u saksijama.

Tab. 7. Prosečne vrednosti ispitivanih parametara kvaliteta rasada miloduha u pot sistem-u proizvodnje (Beatović i Jelačić, 2007d)Average values of tested parameters of the quality of hyssop seedlings in the speedling production system (Beatović i Jelačić, 2007d)

Doze sporo – razlagaju eg

ubriva Dosage


Ispitivani parametri (Parameters) Visina

biljke (cm) Plant height (cm)

Broj

grana Number of

branch

Masa sveže biljke


Dužina korena

Root lenght (cm)

Masa svežeg korena

Fresh root mass (g)

Masa suve biljke

Dry plant mass (g)

Masa suvog korena

Dry root mass (g)


LSD 0,05 0,01

1,01 1,32

0,30 0,45

0,35 0,41

1,59 2,94

0,22 0,31

0,25 0,34

0,02 0,03


132

U proizvodnji rasada buhača u saksijama najveće prosečne vrednosti (22,49 cm) do-bijene su primenom doze đubriva od 3 g/l (Jelačić i Beatović, 2007d). Ovako visoke prosečne vrednosti su rezultat efekta primene đubriva na rasad buhača, što je u skladu sa rezultatima do kojih su došli Taj-ud-Din i Paltoo (1976). Značajan efekat đubriva je ispoljen i kod parametra broj izdanaka (7,74), naročito kod primenjene količine đubriva od 3 g/l (Jelačić i Beatović, 2007d).

Zaključak

Dobijeni rezultati istraživanja ukazuju na značajan efekat primene spororazlagajućeg đubriva u kontejnerskom (speedling system) i proizvodnji u saksijama (pot system) načina proizvodnje na kvalitet rasada miloduha.

Sa stanovišta racionalnalnosti upotrebe spororazlagajućih đubriva optimalna doza u navedenim načinima proizvodnje predstavlja od 3 g/l. Upotreba sprororazlagajućeg đubriva u proizvodnji rasada lekovitog, aromatičnog i začinskog bilja predstavlja novo tehnološko rešenje

Dobijeni rezultati su deo projekata TR-6900B:”Primena spororazlagajućih đubriva i prirodnih biostimulatora u komercijalnoj proizvodnji rasada cveća, lekovitog, aromatič-nog i začinskog bilja”

Literatura

1. Beatović, D., Vujošević, А., Jelačić, S., Lakić, N. (2006a): Modeliranje proizvodnje rasada bosiljka – izbor kontejnera. Arhiv za poljoprivredne nauke. Vol.67, No 238. (2006/2). str. 103-109.

2. Beatović, D, Jelačić, S. Vujošević, A., Lazarević, S., Lakić, N. (2006b): Primena razli-čitih supstrata i prirodnih biostimulatora u proizvodnji rasada lekovitog, aromatičnog i začinskog bilja. XI Naučno-stručno savjetovanje agronoma Republike Srpske, »Pro-izvodnja hrane u uslovima evropske zakonske regulative«. Teslić 13-16. mart 2006. Zbornik sažetaka, 79-80.

3. Beatović, D., Jelačić, S., Vujošević, A. (2007a): Uticaj prirodnih biostimulatora i spo-rorazlagajućih đubriva na kvalitet rasada timjana, origana i spearmint nane, Zbornik naučnih radova Institit PKB Agroekonomik, Vol.13., br. 1-2. str. 157-164.

4. Beatović, D., Jelačić, S. (2007b): Primena spororazlagajućih đubriva u proizvodnji rasada lekovitog, aromatičnog i začinskog bilja, XII Naučno-stručno savjetovanje agronoma Republike Srpske. »Naučna podrška razvojnoj strategiji poljoprivrede Re-publike Srpske«. Teslić 7-9. mart 2007. Zbornik sažetaka, str. 90.

5. Beatović, D., Jelačić, S. (2007c): Nova tehnološka rešenja proizvodnje rasada lekovi-tog, aromatičnog i začinskog bilja, XII Naučno-stručno savjetovanje agronoma Repu-blike Srpske. »Naučna podrška razvojnoj strategiji poljoprivrede Republike Srpske«. Teslić 7-9. mart 2007. Zbornik sažetaka, str. 98.

6. Beatović, D., Jelačić, S., (2007d): Primena spororazlagajućeg đubriva pri različitim načinima proizvodnje rasada miloduha Poljoprivredna tehnika, Godina XXXII, Broj 4. str. 33-38.


133

7. Beatović, D., Jelačić, S., Vujošević, A. (2007e): Uticaj različitih doza spororazlagajućeg đubriva na kvalitet rasada lekovitog, aromatičnog i začinskog bilja. XVII Simpozi-jum Društva za fiziologiju biljaka SCG sa međunarodnim učešćem. Banja Junaković 4-7 jun 2007. Zbornik izvoda str.23.

8. Beatović, D., Jelačić, S., Lakić, N., Vujošević, A. (2007f): Uticaj spororazlagajućeg đubriva na kvalitet rasada bosiljka, matičnjaka i ehinaceje. III Simpozijum sa među-narodnim učešćem Inovacije u ratarskoj i povrtarskoj proizvodnji, Beograd 19-20. oktobar. Zbornik izvoda 96-97.

9. Belger, U. and M. Drach (1989): Triabon-a complete slow-release fertilizer containing crotodur for pot and container plants, Special Issue of BASF No.2. 1-34.

10. Bonomelli,C., D. Cisterna, and C.Reciné (2005): Effects of Nitrogen Fertilization on Echinacea purpurea Mineral Composition, Ciencia e Investigacion Agraria (in En-glish) 32 (2): 85-91.

11. Cicuius, E., Marinica, A. (1994): Researsch reagarding chemical fertilizers influence upon the production of herba of Hyssopus officinalis L. On sandy soils. Lucari Stiin-tifice, 8: 77-83.

12. Damjanović, M., Marković, Ž., Zdravković, J., Todorović, V. (1994): Primena supstra-ta i smeše supstrata u proizvodnji rasada paradajza gajenog u kontejnerima. Savreme-na poljoprivreda, Vol. 42. vanredni broj, 2tr.166-171.

13. Jelačić, S., Beatović, D., Vujošević, A., Lakić, N. (2006a): Uticaj prirodnih biosti-mulatora i spororazlagajućih đubriva na kvalitet rasada bosiljka (Ocimum basilicum L.) i matičnjaka (Melissa officinalis L.). Poljoprivredna tehnika, Godina XXXI, Broj 4. str.117-123.

14. Jelačić, S., Beatović, D., Vujošević, A. (2006b): Nova tehnološka rešenja proizvodnje rasada ehinaceje, buhača i ruzmarina, Arhiv za farmaciju, Specijalni broj, Godina 56, Br.5., str. 916-917.

15. Jelačić, S., Beatović, D., Lakić, N. (2007a): Uticaj prirodnih biostimulatora i sporora-zlagajućih đubriva na kvalitet žalfije pri različitim načinima gajenja, Zbornik naučnih radova Institit PKB Agroekonomik, Vol. 13., br. 1-2. str. 145-155.

16. Jelačić, S., Beatović, D., Lakić, N., Vujošević, A. (2007b): Uticaj prirodnih biostimu-latora i spororazlagajućeg đubriva na kvalitet rasada ehinaceje (Echinacea angustifo-lia DC.) Arhiv za poljoprivredne nauke. Vol.68, No 243 (2007/3) 65-76.

17. Jelačić, S., Beatović, D., Lakić, N., Vujošević, A. (2007c): Effect of natural biostimu-lators and slow-disintegrating fertilizers on the rosemary (Rosmarinus officinalis L.) Journal of Agricultural Sciences. Belgrade, Vol. 52, No, 2. in print

18. Jelačić, S., Beatović, D. (2007d): Uticaj prirodnih biostimulatora i spororazlagajućih đubriva na kvalitet rasada buhača (Pyrethrum cinerariiefolium Trev.) XII Savetova-nje o biotehnologiji, 2.-3. Mart, Čačak. Zbornik radova, Vol. 12 (13), str. 257-263.

19. Jelačić, S., Kišgeci J., Beatović, D., Vujošević, A. (2007e): Effect of natural biostimu-lators on the quality of medicinal, aromatic and spice nursery plants 1st International Scientific Conference on Medicinal, Aromatic and Spice Plants, Nitra, Slovakia 5-6 december 2007. Book of Scientific Papers and Abstracts, page 198.

20. Hanić, E. (2000) : Značaj supstrata, kontejnera i hormona u rasadničarskoj proizvod-nji, Univerzitet »Džemal Bijedić« Mostar, Studij za mediteranske kulture.


134

21. Kišgeci, J. (2002): Lekovito bilje – gajenje, sakupljanje i upotreba. Partenon, Beo-grad.

22. Latimer, J.G. (1991): Contaiener size and shape influence growth and land shape perfornnance of Marigold seedlings. Hortscience, Vol. 26., (2): 124-126. 23. Marković, V., A. Takač i A. Voganjac (1992): Kontejnerska proizvodnja rasada, Savre-

mena poljoprivreda, Vol 40, broj 1-2, str. 11-14. 1992.24. Mirza, M., M. Younus and W. Chen (2000): Effect of nitrogen and phosphorus fertili-

zation on the growth of Ecninacea angustifolia in plugs. Kernels newsletter 1: 1-2.25. Nelson, P.V. (2003): Greenhouse Operation&Managment. Sixth Edition; Slow-Re-

lease Fertilizers, Growth-Regulating Compounds. Library of Congress Cataloging. Prentice Hall, p. 335, 434.

26. Poincelot Rp. (2003): The use of a comercial organic biostimulant for bedding plant production. Journal of Sustainable Agriculture. 3.2, p. 99-100.

27. Putievsky, E., Dudai, N., E. Lewinsohn and U. Ravid (2001): Cultivation and pro-duction of new species in the mediterranean, Word Conference on Medicinal and Aromatic Plant, Abstract – Map Hungary, p.57. Budapest

28. Serrano, J. Efe and Tinoco, T. (2001): The effect of fertilization and weeding on the yield and quality of the oils thyme (Thymus mastichina L.) and rosemary (Rosmari-nus officinalis L.), World Conference on Medicinal and Aromatic plants, Hungary, p. 254.

29. Singh, V.P., Chatterjee, B.N., Singh, D.V. (1989): Response of mint species tonitrogen fertilization, J. Of. Agric. Sci., Cambridge, 113, 267-271.

30. Stepanović, B. (1998): Proizvodnja lekovitog i aromatičnog bilja, Institut za prouča-vanje lekovitog bilja »Dr Josif Pančić« Beograd.

31. Štrbac, M., Beatović, D. (2007): Potrošnja začina u evropskim zemljama. Аgroznanje, Banja Luka, Republika Srpska, Vol.8, Br.2. u štampi

32. Taj-ud-Din H. and Paltoo R. (1976): Effect of NPK fertilization on tillering, flower bud formation, and fresh flower yield of pyrethrum crop, Pyrethrum Post, 13, p.89-90.

33. Tesi, R., Cabrera, E., Chisci, G., Tallarico, R, (1994): Growth response to fertilization of sweet basil (Ocimum basilicum L.). XXIVth International Horticultural Congress, Kyoto International Conference Hall. Abstract, P-30-2, 286,

34. Tessi, R., Ghiselli, L., Tallarico. (1995): Ricerche sulla coltivazione del basilico in contenitore. Colture Protete, N. 12, p.61-66.

35. Yildirim, E., Dursum, A., Guvenc, I., Kumlay, A.M. (2002): The effects of different salt, biostimulant and temperature levels on seed germination of some vegetable spe-cies, Acta Hort. (ISHS)579:249-253.


135

UDC:635.7:631.867Review paper

APPLICATION OF OF SLOW DISINTEGRATING FERTILIZERS IN THE PRODUCTION OF MEDICINAL, AROMATIC AND

SEASONING HERBS SEEDLINGS

D. Beatović, S. Jelačić, A, Vujošević, N, Lakić*

Summary

The paper presents the review of several years of research of the use of slow decom-posing fertilizer Scotts (Osmocote Exact) in the production of medicinal, aromatic and se-asoning herbs seedlings. Basil, garden balm, lavender, sage, thyme, oregano, spearmint, echinacea, rosemary, pyrethrum and hyssop seedlings have been produced in containers (speedling system) and in pots (pot system) with the use of different doses of slow decom-posing fertilizer.

The obtained research results point to significant effect of slow decomposing fertili-zer in the production of medicinal, aromatic and seasoning herbs. The use of slow decom-posing fertilizer in the production of medicinal, aromatic and seasoning herbs seedlings represents a new technological solution.

Key words: medical, aromatic and seasoning herbs, slow decomposing fertilizer, seedlings

* Damir Beatović, B.Sc., Slavica Jelačić, Ph.D., Ana Vujošević, M.Sc., Nada Lakić, Ph.D., Faculty of Agriculture, Belgrade This paper financed by Ministry of Science of the Republic Serbia. Project: TR-6900B”Application of slow disintegrating fertilizers and natural biostimulators in the commercial production of flowers, medici-nal, aromatic and seasoning herbs seedlings”.


136


137

UDK: 632.934.1Stručni rad

PREDNOSTI PRIMENE VAZDUŠNO-INJEKTORSKIH RASPRSKIVAČA U ZAŠTITI RATARSKIH KULTUR

M. Urošević, M. Živković, V. Komnenić*

Izvod: Rasprskivači sa ravnim mlazom odlukuju se izvanrednim kvalitetom raspodele i u jednakoj su meri pogodni za zaštitu od korova, bolesti i štetočina. Poznati višepodruč-ni (univerzalni) i antidrift rasprskivači bivaju u sve većoj meri zamenjivani injektorskim rasprskivačima. Najveća prednost injektorskih rasprskivača se ogleda u smanjenju drifta, koji kako istraživanja pokazuju može da iznosi do 75 %. Rad sa injektorskim rasprskiva-čima je moguć zahvaljujući vazdušnoj komponenti, i do brzine vetra od 8 m/s pri brzini kretanja od 8 km/h.

Ključne reči: rasprskivači, vazdušna struja

Uvod

Sve rigorozniji ekološki propisi EU postavljaju korisnike tehnike za primenu pesti-cida pred velike izazove. Okvirni pravni uslovi za upotrebu biljnih zaštitnih sredstava i mašina menjaju se kontinuelno. Zbog dejstva zakonskih odredbi potrebno je da mašine za primenu pesticida egzaktno doziraju, aplikuju bez gubitaka i zaštitna sredstva ravno-merno raspodeljuju, kako bi se sa minimalnom dozom postigao optimalan uspeh u zaštiti bilja a istovremeno sačuvala životna sredina.

Poznato je da su rasprskivači veoma važan deo na prskalici za zaštitu biljaka. Opti-malno raspršivanje zaštitne tečnosti moguće je zahvaljujući zajedničkom dejstvu različi-tih delova prskalice, kao što su npr. pumpa, ventili, razvodni sistem, uređaj za automat-sku regulaciju i, naravno, rasprskivači. Ipak, činjenica je da rasprskivači imaju centralni značaj za kvalitet zaštite biljaka i životne sredine. Pogrešnim izborom rasprskivača, ili njihovim lošim održavanjem, mogu se naneti velike štete. Kod nedovoljnog raspršivanja zaštitne tečnosti, pesticid ne može da ostvari puno dejstvo, pa dolazi do značajnih gubita-ka u prinosu i kvalitetu. Ne treba zaboraviti ni posledice zanošenja kapi, kao ni obavezu ispunjavanja ekoloških propisa.

Pregled tehničkih rešenja rasprskivača

Postojeći rasprskivači sa ravnim (lepezastim) mlazom su najjeftiniji i obično se sma-tra da je dovoljno njima opremiti prskalicu. Standardni rasprskivači sa ravnim mlazom pogodni su za prskanje u slučaju da brzina vetra ne prelazi 3 m/s.

* Profesor dr Mirko Urošević, profesor dr Milovan Živković, Poljoprivredni fakultet Zemun, dr Vaso Komnenić, Institut «PKB Agroekonomik», Padinska Skela.


138

Firma TeeJet (Tidžet – SAD), i Lechler (Lehler–Nemačka) su proizvođači koje su naj-zastupljenije na našem tržištu i nude poznate XR i LU – rasprskivače sa ravnim mlazom. Rasprskivači firme Tidžet imaju ugao isticanja mlaza, u zavisnosti od tipa, 80º ili 110º. Najviše se koriste rasprskivači sa uglom isticanja od 110º. Za normu tretiranja od 300 – 400 l/ha pogodni su rasprskivači tipa XR 110–05, a za količinu tečnosti od 200 – 300 l/ha rasprskivači tip XR 110–03. Rasprskivači tipa XR izrađeni su od plastike i najjeftiniji su, dok rasprskivači od nerđajućeg čelika, koji su presvučeni plastikom koštaju do 50% više od prethodnih. Prednost rasprskivača od nerđajućeg čelika je što su preciznije izrade i što im je duži vek trajanja.

Firma Lehler nudi standardne rasprskivače za više namena, pod oznakom LU, sa uglom isticanja mlaza od 90º–120º. Ovi rasprskivači se proizvode od plastike, nerđajućeg čelika ili keramike. Za količinu tečnosti od 200–300 l/ha pri brzini od 5–6 km/h, pogodni su rasprskivači tipa LU 120–03, a za količinu tečnosti od 300–400 l/ha, mogu se upotre-biti rasprskivači tipa LU 120–04.

Tab. 1. Norme tretiranja određenih tipova klasičnih rasprskivačaApplication doses of some types of classical dispersers

Sl. 1. XR raspskivačXR-sprincler

Rasprskivači tipa XR i LU imaju dobru distribuciju tečnosti pri radnim pritiscima od 1–4 bar. Na nižim pritiscima proizvode krupnije kapi što doprinosi smanjenju drifta (za-nošenja). Na višim pritiscima sa sitnijim kapima ostvaruju bolju pokrivenost.

pp f yp f pTidžet Lehler

XR LU

110-03 110-05 120-03 120-04

200-300 l/ha 300-400 l/ha 200-300 l/ha 300-400 l/ha


139

Rasprskivači koji omogućuju smanjeno zanošenje kapi

Rasprskivači sa smanjenom mogućnošću zanošenja su počeli da se proizvode pre 15–ak godina, mada se u našoj praksi još uvek nedovoljno koriste. Njihova prednost je u tome što se biljke mogu prskati i pri brzini vetra čak i pri 8 m/s. Kapi su veće nego kod prethodnih rasprskivača tako da ih vetar ne može lako skrenuti sa puta. Ali to ne znači da se količina tečnosti može smanjiti ispod 200 l/ha. Ukoliko bi se to učinilo došlo bi do smanjenog prekrivanja (ovlaživanja) površine lista.

Ove rasprskivače proizvođač Tidžet nudi pod nazivom DG. Kapi su za 30% veće nego kod prethodnih (XR i LU) rasprskivača koji se ne mogu primenjivati pri većim brzinama vetra. Pogodni su za pritiske od 2–4 bar s tim da pri nižim pritiscima kapi postaju još krupnije. Za količinu tečnosti od 200–300 l/ha pri brzini vožnje od 5–6 km/h pogodni su rasprskivače tipa DG 110–03, a za količinu tečnosti od 300–400 l/ha, rasprskivači tipa DG 110–04. Ako je zanošenje (skretanje) kapi još uvek veliko, treba upotrebiti Turbo TeeJet rasprskivače, kod kojih su kapi veće za oko 30% od prethodnog tipa rasprskivača (DG). Rasprskivači tipa Turbo TeeJet (TT) npr. 110–02 imaju širokougaoni ravan (lepe-zasti) mlaz koji obezbeđuje ravnomernu pokrivenost pri uobičajenim radnim pritiscima 1–3 bar. Međukomora doprinosi proizvodnji krupnih kapi a veliki okrugli izlazni otvor sprečava začepljenje.

Firma Lehler proizvodi ovakve rasprskivače, za upotrebu pri brzini vetra do 5 m/s pod oznakom AD. Tip AD 120–04 pogodan je za količine tečnosti od 200–300 l/h pri brzini vožnje od 5–6 km/ha a tip AD 120–05 za količinu tečnosti od 300–400 l/ha.

Tab. 2. Norme tretiranja određenih tipova rasprskivača sa smanjenom mogućnošću

zanošenja (drifta)Application doses of some types of sprinclers with lower drift psosibility

Sl. 2. DG rasprskivačDG-sprincler

Tidžet Lehler

DG AD

110-03 110-04 120-04 120-05

200-300 l/ha 300-400 l/ha 200-300 l/ha 300-400 l/ha


140

Vazdušno injektorski rasprskivači

Za brzine vetra do 8 m/s firma Lehler nudi tzv. Injektor rasprskivače sa oznakom ID – od Injektor dizna. To je rasprskivač koji sa tečnošću usisava i vazduh (princip injektora), što doprinosi stvaranju krupnih kapi, usled umešavanja vazduha u tečnost. Kroz otvor sa strane na telu rasprskivača usisava se vazduh u struju tečnosti. Time je ostvaren efekat uvlačenja spoljnjeg vazduha Venturijevom cevi koja je smeštena u samom rasprskivaču. Iz tih razloga u struji tečnosti nastaju mehurići koji povoljno utiču na oblikovanje mlaza kod kojeg se javlja smanjeno zanošenje (drift) a deponovanje kapljica na površinu lista je veoma dobro. Ovo iz razloga što mešoviti mlaz (tečnost–vazduh) pored komponente hidraulične energije ima i pneumatsku, što omogućava sigurnije usmeravanje i kvali-tetnije deponovanje (tretman) posebno kod biljaka većeg habitusa. Otvori za vazduh su povoljno smešteni sa strane i zato nema opasnosti od začepljenja a proizvode se od po-lioksimetilenske plastike. Injektorski uložak ID rasprskivača se može izvaditi i očistiti prema potrebi i mogu se postaviti na sve cevi s tzv. bajonet priključkom. Za razliku od prethodnih rasprskivača ovi rasprskivači su kompaktniji i jednostavniji za primenu. Ugao isticanja mlaza tečnosti iznosi 90º i 120º. Za količinu tečnosti od 200–300 l/ha pri brzini kretanja od 5–6 km/h koriste se rasprskivači ID 90–02 ili ID 120–02 a za količinu tečnosti 300–400 l/ha, koriste se rasprskivači tipa ID 90–03 ili ID 120–03.

Vazdušnim injektor rasprskivačima ostvaren je vidan napredak u procesu aplikacije pesticida. Ovi rasprskivači su za praksu pogodno rešenje, jer imaju dobru pokrivnu moć, omogućuju dobro biološko dejstvo pesticida a u isto vreme čuvaju životnu sredinu.

Sl. 3. Šematski prikaz Injektorskog Lehlerovog rasprskivačaScheme of Lehler’s injector sprinkler


141

Prema rezultatima ispitivanja injektorskih rasprskivača, prečnik kapi iznosi 0,4 mm i kod potrošnje tečnosti od 300 l/ha ostvaruju se veoma zadovoljavajući rezultati u smislu prekrivanja ciljne površine (stepena pokrivenosti) nego ukoliko se radi sa količinom teč-nosti od 200 l/ha. Preporučena brzina kretanja izbnosi 6 km/ha.

U praksi su se dobro pokazali i Turbo–Drop Injektor (TDI) rasprskivači koje proizvo-di firma Agrotop iz Italije kao i Tidžet iz SAD ali pod nazivom Turbo-Jet. I kod ovih ra-sprskivača mlaz tečnosti je obogaćen sa vazduhom tako da se ostvaruje hidro–pneumatski efekat, što doprinosi da se biljka zaštiti po čitavom habitusu.

Poznato je da se pri povećanju pritiska kod klasičnih (XR, LU) rasprskivača smanjuje veličina kapi što opet omogućuje intenzivnije zanošenje (drift). Primenom prethodnih tipova rasprskivača kapi ostaju istih dimenzija, bez obzira na promenu vrednosti priti-ska. Ova osobina doprinosi kontrolisanoj primeni pesticida, mogućnosti smanjenja norme tretiranja kao i doze. Sve ovo skupa doprinosi zaštiti životne okoline. Ovi rasprskivači su prilično skupi i komplikovaniji su po građi od standardnih. Za količinu tečnosti od 200–300 l/ha pri brzini vožnje od 6–8 km/h i pri pritisku 7–8 bar koriste se rasprskivači tipa TD 02 a za količinu tečnosti 300–400 l/ha koriste se rasprskivači TD 025.Ovi raspr-skivači su se veoma dobro pokazali i u primeni tečnih đubriva. U tom slučaju se pritisak mora podesiti između 2–3 bar.

Tab. 3. Norme tretiranja injektorskih rasprskivačaApplication doses of injector sprinclers

Sl. 4. ID rasprskivačID sprincler

pp f j pAgrotop Lehler

TD ID

80-02

110-02

80-025

110-025

90-02

120-02

90-03

120-03

200-300 l/ha 300-400 l/ha 200-300 l/ha 300-400 l/ha


142

Ako se ovi rasprskivači upotreblavaju u njhovom optimalnom području pritiska, po-stižu veoma dobra biološka svojstva. Kompaktni injektorski rasrpskivači su dugi oko 2 cm i imaju svojstva standardnih rasprskivača koji proizvode lepezasti mlaz. Oni su vrlo kompaktni ne samo po svojoj konstrukcionoj dužini, već i opsegu pritiska u kome opti-malno rade – vrednost pritiska se kreće od 1,5 – 3 bar.

Dokazano je da u ovom niskom području pritiska se ostvaruju veoma dobra biološka dejstva. Dugački injektorski rasprskivači razlikuju se u većini slučajeva po svojoj dužini. Tako npr. tipovi ID, TurboDrop, AI, AIC ostvaruju dobra biološka svojstva u području pritiska od 5 – 8 bar, što je znatno iznad pritiska kompaktnih rasprskivača.

U praksi su se pojavili tzv. »univerzalni« injektorski rasprskivači. Ovde se radi o injektorskim rasprskivačima, koji sa jednom veličinom otvora mogu da postignu sve kla-se smanjenja drifta (50,75 i 90 %). Firma Lehler proizvodi rasrskivač sa oznakom IDN 120-025 odnosno 120-03 u kategoriji dugih rasprskivača i rasprskivač sa oznakom IDKN 120-04 u kategoriji kompaktnih rasprskivača.

U istoj kategoriji rasprskivača firma Tidžet proizvodi rasprskivač sa oznakom TTI. Kod ovih kompaktnih rasprskivača potreban je pritisak od 4 i više bar kako bi se postigao dobar biološki efekat u borbi protiv korova. Ovaj rasprskivač se proizvodi sa veličinama otvora 025, 03 i 04. Ipak i dugi rasprskivači (ID, AI, AIC) kao i kompaktni (AirMix, IDK) serije velčičine otvora 05 (braon) takođe postižu tri klase umanjenja drifta. U većini slučajeva ovde se ipak javlja problem velike potrošnje vode jer se u svakom slučaju vi-soka klasa smanjenja drifta postiže preko vrlo grubih (krupnih) kapi . Mora se u svakom slučaju konstatovati da se biljke tretiraju pritiskom od oko 5 bar ili višim jer u protivnom može doći do umanjenja biološkog dejstva.

Sl. 5. Šematski prikaz TurboJet (Turbodžet) rasprskivačaScheme of TurboJet sprincler


143

Turbo–Drop–Injekror tj. Turbodžet rasprskivač strujom tečnosti uvlači vazduh kroz otvor (4) a mešanje vazduha i tečnosti se odvija u komori (6) i (7) i kroz otvor (8) usme-rava na ciljnu površinu.

Zbog potrebe preciznije i kvalitetnije primene pesticida i u nepovoljnim vremenskim uslovima, kad god i gde god je moguće, treba primenjivati rasprskivače novije generacije a naročito Injektorske, koji daju dobre pa čak i odlične rezultate, kako kod primene her-bicida, tako i kod korišćenja fungicida i insekticida.

Tab. 4. Zavisnost norme tretiranja od veličine otvora injektorskih rasprskivača, pritiska i brzine kretanjaHole size, pressure and speed influence of injector sprinklers on application doses

Zaključak

U koliko se javlja potreba ravnomernog i dobrog prekrivanja kao što je slučaj kod kontaktnih herbicida, fungicida ili zemljišnih herbicida (naročito na suvom zemljištu), treba koristiti rasprskivače sa odgovarajućim udelom sitnih kapi (XR ili LU, eventualno AD ili DG). Ako se koriste injektorski rasprskivači, pritisak mora biti 6 – 7 bar. U tom slučaju tehnika trpi jači napor ali se izbegava postupak zamene rasprskivača. Udeo finih kapi raste do »nivoa zaštite premazivanjem«, a zanošenje i isparavanje su smanjeni, jer je brzina kapljica veća.

Nedostatak injektorskih rasprskivača jeste visok radni pritisak. Tek od 4 – 5 bar je moguće razumno prskanje. Optimalan radni pritisak je 5 – 7 bar. Mogućnost primene teč-nih mineralnih đubriva sa injektorskim rasprsivačima su ograničene, jer je kod aplikacije sa visokim pritiskom npr. 5 bar, opasnost od mehaničkih povreda znatno viša nego kod klasičnih rasrskivača sa pritiskom od 2 bar. Ukoliko se injektorski raspršivači koriste za primenu tečnih mineralnih đubriva pri čemu za veće količine treba koristiti rasprskivače sa većim otvorom i pritiskom od 2 – 2,5 bar.

Iz svega prethodnog iznetog može se zaključiti da ne postoje univerzalni rasprskivači koji bi zadovoljili i sa aspekta kvaliteta zaštite i sa aspekta smanjenog drifta tako da injek-torski rasprskivači predstavljaju najbolje kompromisno rešenje.

p p f f j p pp Kompaktni injektorski

rasprskiva i Compact injector sprinclers

Dugi injektorski rasprskiva i Long injector sprinclers

1-3 bar 5-8 bar 6 km/h 8 km/h 6 km/h 8 km/h

Veli ina otvora

rasprskiva a Size of

sprinclers hole

02 92-158 69-120 204-256 153-192

025 115-199 87-149 257-324 193-243

03 138-237 104-178 306-384 229-288

04 181-315 136-237 408-511 306-383

05 226-394 170-296 508-639 381-479


144

Literatura

Garrelts J. (2000):1. Lange oder kurze injektordüsen, Getreide Magazin, 6 (1): 5-7.Kramer H. (2007):2. Welche Düse passt zu welchem Betrieb, Getreide Magazin, 1: 58-61www.lechler-agri.com3. www.teejet.com4. www.agrotop.com5. Urošević M., Živković M., Komnenić V. (2002):6. Zavisnost kvaliteta zaštite, uštede sredstava i intenziteta drafta od konstruktivnih rešenja orošivača. 12 Simpozijum o zaštiti bilja i Savetovanje o primeni pesticida, Zlatibor, 159.


145

UDC: 632.934.1Professional paper

ADVANTAGES OF APPLICATION AIR-INJECTOR SPRINKLERS IN PROTECTION OF WHEAT

M. Urošević, M. Živković, V. Komnenić*

Summary

Sprinklers with plane jet have excellent quality of distribution, and are equally suita-ble for protection from weeds, illnesses and pests. Known multiphase (universal) and an-ti-drift sprinklers are replaced with injector sprinklers. The most significant advantage of injector sprinklers is minimization of drift which, according to the results of the research, may be up to 75 %. Work with injector sprinklers is possible because of air component, up to wind velocity of 8 m/s and working speed of 8 km/h.

Key words: sprinklers, drif

* Mirko Urošević, prof., Ph. D., Milovan Živković, Associjate Prof., Faculty of Agriculture, Zemun Beograd; Vaso Komnenić, Ph. D., Institute «PKB Agroekonomik», Padinska Skela-Belgrade.


146


147

UDK: 631.147Stručni rad

PRIRODNI RESURSI I PROIZVODNJA ZDRAVSTVENO BEZBJEDNE HRANE U BRDSKO-PLANINSKIM PODRUČJIMA

REPUBLIKE SRPSKE

V. Milić, S. Petronić, T. Pandurević*

Izvod: Prema reljefu i klimatskim uslovima cijela teritorija Republike Srpske podi-jeljena je u dva proizvodna područja. U prvo proizvodno područje uključene su ravnice pored rijeka, bregoviti reoni i reoni nižih do srednje visokih planina (Banjalučka Krajina, Posavina, Semberija i Birač), a u drugo proizvodno područje uključeni su brdsko-pla-ninski reoni sa kraškim poljima (Romanija sa okolinom Sarajeva i Hercegovina). Ova proizvodna oblast je vrlo različita po reljefu, geološkoj podlozi, klimatskim uslovima i tipovima zemljišta. Prema statističkim podacima iz 1990. godine u drugom proizvod-nom području bilo je 457.801 hektar poljoprivredne površine. Veći dio zemljišta je pod livadama i pašnjacima dok je pod oranicama i baštama samo 11% (50.781 hektar). Pošto Republika Srpska posjeduje prirodne resurse u brdsko-planinskim područjima potrebno je posvetiti posebnu pažnju organskoj poljoprivrednoj proizvodnji. Ovim bi se riješili mnogi ekonomski i socijalni problemi nastali početkom devedesetih godina.

Ključne reči: brdsko planinsko područje, organska proizvodnja

Uvod

U novije vrijeme se u Republici Srpskoj posebna pažnja posvećuje poljoprivrednoj proizvodnji u brdsko-planinskim područjima. Na stimulisanje poljoprivredne proizvod-nje uticalo je više faktora kao što su:

- smanjenje učešća poljoprivrednog stanovništva (1950. godine 76%, 1990. godine 17%) i povećanje gradskog u ukupnom stamovništvu, zatim deagrarizacija i depopulacija seoskih i brdsko-planinskih i područja, te ponovno vraćanje jednog dijela stanovništva u sektor poljoprivrede kao jedinog izvora prihoda (2003. godine oko 56% poljoprivrednog stanovništva)

- optimalno korišćenje agrarnih resursa, povećanje produktivnosti i konkurentnosti uz porast tehničko-tehnološkog nivoa, zaštitu životne sredine i održivi razvoj

- nepovoljna posjedovna struktura, što je posebno karakteristično za seljačka gazdin-stva koja sadrže više odvojenih parcela (do 9) i čija ukupna površina je oko 3,5 ha

* Doc. dr Vesna Milić, Poljoprivredni fakultet, Istočno Sarajevo, Vuka Karadžića 30, e-mail: vesna-mlc@ yahoo.co.uk, doc. dr Slađana Petronić, Republički zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasli-jeđa Republike Srpske, dipl. ing. Tatjana Pandurević, asistent, Poljoprivredni fakultet, Istočno Sarajevo, Vuka Karadžića


148

- prosječna starost i neprofesionalnost proizvođača se ne smanjuje, znatan broj gaz-dinstava nema aktivnih članova na svom posjedu i ta tendencija se nastavlja (do 19 godina starosti 28%, od 20 do 40 godina 26%, od 40 do 60 godina 24% i preko 60 godina 22%)

- nepovoljan odnos između izvoza i uvoza poljoprivrednih proizvoda

Analiza i diskusija

Ukupne poljoprivredne površine Republike Srpske iznose preko 1,250.000 ha, od čega na oranice i bašte dolazi oko 50% (625.000 ha), a ostalih 50% poljoprivrednih povr-šina su livade i pašnjaci (Nikolić i sar., 1997).

Prema reljefu i klimatskim uslovima cijela teritorija Republike Srpske podijeljena je u dva proizvodna područja. U prvo proizvodno područje ubrajamo Banjalučku Krajinu, Po-savinu, Semberiju i Birač, a u drugo proizvodno područje uključeni su brdsko-planinski reoni sa kraškim poljima, a to su sarajevsko - romanijsko područje i Hercegovina.

Prema podacima iz 1990. godine (Okiljević i sar., 1997) struktura poljoprivrednih zemljišta u drugom proizvodnom području bila je slijedeća:

Oranice i bašte 50.781 haVoćnjaci 7.685 haVinogradi 1.270 haLivade i pašnjaci 398.065 haUkupne poljoprivredne površine 457.801 ha

U prvom proizvodnom području poljoprivredna proizvodnja je pretežno intenzivna, a u drugom ekstenzivna. Da bi se na ovom području zadržalo stanovništvo i poboljšao status u ruralnim oblastima potrebno je stimulisati organsku poljoprivrednu proizvodnju (Kovačević i sar, 2005).

Od ukupnih poljoprivrednih površina u brdsko-planinskim predjelima samo 11% čine oranice i bašte, a 87% čine pašnjaci i livade. Na oranicama se pretežno gaje: jara žita, krompir, nešto heljde i krmnog bilja. Jedan od značajnijih izvora prihoda stanovništva je sakupljanje, dorada i otkup samoniklog ljekovitog bilja, dok se na manjim površinama gaji ovo bilje.

Iako se velike površine nalaze pod pašnjacima i livadama, zbog velike migracije sta-novništva devedesetih godina prošlog vijeka kao i opadanja broja domaćih životinja, doš-lo je do zapuštanja i zakorovljenosti ovih površina. Većina poljoprivrednih domaćinstava u ovim ruralnim područjima se bavi ovčarstvom, a u manjoj mjeri govedarstvom, svinjar-stvom i drugim granama stočarstva. Osim ispaše, koja je jako važna, u ishrani domaćih životinja se u manjoj mjeri koristi silažni kukuruz, travno-leguminozne smješe, krompir i povrće lošijeg kvaliteta (Milić i sar, 2006; Pandurević i sar., 2007), a kao koncentrovani dio obroka mogu se koristiti zrnasta hraniva (žitarice, leguminoze i uljarice).

Brdsko-planinska područja Republike Srpske posjeduju prirodne resurse koji mogu da zadovolje uslove za uspostavljanje dugoročne organske poljoprivredne proizvodnje. Na ovim područjima velika je nezaposlenost stanovništva, veliki procenat staračkih do-maćinstava, migracija stanovništva u gradove i iseljavanje mladih u razvijene zemlje. Zbog ekstenzivne poljoprivredne proizvodnje u ovim područjima, odnosno male upotre-


149

be pesticida i mineralnih đubriva, zemljište i voda su nekontaminirani. Zbog navedenih razloga u dugoročnom planiranju ulaganja sredstava potrebno je posebnu pažnju posvetiti ovim područjima i na taj način stimulisati organsku poljoprivrednu proizvodnju, kao i zadržavanje stanovništva, pretežno mladih ljudi, na ovim prostorima.

Proizvodnja jarih žita i heljde

Uzgoj jarih žita veoma je važan za brdsko-planinsko područje, koje zauzima oko 40% poljoprivrednih površina Republike Srpske (Bogdanović i sar., 2002, 2005). U novije vrijeme posebna pažnja u selekciji i oplemenjivanju žita posvećuje se stvaranju sorti ot-pornih na patogene organizme, kao i sorti koje imaju sposobnost da u većoj mjeri koriste mineralna hraniva iz zemljišta, a sve u funkciji proizvodnje zdravstveno bezbjedne hra-ne. Povećanje površina pod jarim – žitima i heljdom doprinijelo bi povećanju količine hljebnog žita za ljude i ishranu stoke (Bogdanović i Milić, 2007). Finansijska ulaganja u proizvodnji heljde su niska, a može da se sije kao glavni usjev u brdsko-planinskom području u proljeće, kada prođe opasnost od kasnih mrazeva.

Proizvodnja krompira

Krompir zauzima značajno mjesto u ratarskoj proizvodnji. U Republici Srpskoj krom-pir se gaji na površini od oko 15000 ha, a prosječan prinos krompira je oko 9,5 t ha-1. Ovako nizak prinos krompira je posledica ekstenzivne poljoprivredne proizvodnje koja se ogleda u upotrebi lošeg sadnog materijala, neodgovarajućeg sortimenta i neadekvatne agrotehnike. Značajne površine se nalaze u brdsko – planinskim područjima (Milić, 2007: Milić i sar, 2000). Na Sokocu se nalazi „Centar“ gdje se proizvodi osnovno sjeme krom-pira. Proizvodnja sjemenskog krompira i realizovani prinosi u proizvodnji su nedopustivo niski (Milić i sar, 2006, 2007). Sada se proizvodi oko 10% sjemenskog krompra, a ostale potrebe se nadomiruju iz vlastite proizvodnje (nedeklarisano sjeme) i iz uvoza.

Značaj ljekovitog bilja za brdsko-planinska područja

U brdskim i planinskim predjelima stanovništvo se često bavi sakupljanjem, a rjeđe i proizvodnjom ljekovitog bilja, koje im služi kao značajan izvor prihoda (Milić i Petronić, 2007). Sakupljanje ljekovitog bilja često je nekontrolisano čime se ugrožava samonikla populacija ljekovitih biljaka i njihovih staništa. U našoj zemlji gajenje ljekovitog bilja je postalo aktuelno u zadnjih nekoliko godina, dok je više razvijena praksa sakupljanja. U tom pogledu naročito su interesantni planinski krajevi pošto neke ekonomski interesantne vrste zahtjevaju ovakve ekološke uslove za gajenje. Glavno ograničenje u bržem razvoju ove djelatnosti u ovim krajevima je relativno mali broj vitalnih seoskih gazdinstava, kao i nepostojanje mašina za ovu vrstu proizvodnje, finansijskih sredstava i dr. Republika Srpska u odnosu na florističko bogatstvo raspolaže sa oko 20% zastupljenosti ljekovitim biljnim vrstama. U prometu se nalazi oko 250 vrsta ljekovitih i aromatičnih biljaka. Po-sebnu pažnju zaslužuju vrste endemskog karaktera kao i ugrožene biljne vrste koje imaju ljekovite osobine (Petronić i Milić, 2003). Poznavanje ljekovitih biljaka i njihovog ge-netskog potencijala omogućava razvoj ljudskih djelatnosti zasnovanih na ekologiji, odr-


150

živom razvoju, ekološkom upravljanju sve u cilju boljih životnih uslova i uspostavljanja narušene ekološke ravnoteže u prirodi.

Ovčarstvo

Ovčarstvo je oduvijek bilo važna grana poljoprivrede na prostorima Republike Srpske (Lalović i sar., 2007). Osnovne karakteristike ove grane stočarstva su: relativno velika brojnost, mala proizvodnja po ovci, ekstenzivno držanje i ishrana, kao i odsustvo plan-skog rada i adekvatne selekcijske službe.U rasnom sastavu ovaca dominiraju autohto-ne rase, dok melezi sa plemenitim rasama predstvljaju mali dio ove populacije. Zadnjih godina se intenzivnije radi na selekcijskoj službi i unapređenju ovčarstva i cjelokupnog stočarstva Republike Srpske (Pandurević i sar., 2007). Današnji fond ovaca čini 460.590 grla, od čega su 327.404 priplodna (Republički zavod za statistiku, 2007). Proizvodnja mesa, mlijeka i vune i sada se zasniva uglavnom na korišćenju prirodnih travnjaka i vi-sinskih terena koji nisu za intenzivnu obradu i ratarenje. Pravac ovčarske proizvodnje u Republici Srpskoj ima uglavnom regionalni karakter. Tako, na primjer, na terenima oko Sane, Une i Vrbasa ovce se eksploatišu kao muzne životinje, u Posavini, Semberiji, na Ozrenu i Romaniji prije svega za proizvodnju mesa (puno manje i mlijeka), a u Hercego-vini takođe za mlijeko.

Zaključak

Organska poljoprivreda treba da doprinese optimalnom korišćenju prirodnih resur-sa, povećanju poljoprivredne proizvodnje u brdsko-planinskim područjima i poboljšanju ekonomskog statusa stanovništva u ovim područjima. Pošto veći dio brdsko-planinskog područja Republike Srpske čine napušteni pašnjaci i livade potrebno je spriječiti dalje propadanje ovih površina, a ovo je moguće uraditi uz stimulisanje i povećanje broja sitnih preživara. Uvođenjem novog sortimenta u ratarskoj proizvodnji postoje pretpostavke o povećanju površina pod jarim žitima, heljdom i krompirom.

Literatura

Bogdanović M., Pržulj N., Milić V. (2001):1. Proizvodnja jarih žita i krompira u brdsko-planinskom području. Agroznanje, sažeci, str. 34-35.Bogdanović M., Milić V. (2005):2. Proizvodnja jarih žita i heljde u brdsko-planinskom području. Agroznanje 6, 2: 15-24.Bogdanović M. Milić V. (2007):3. Proizvodnja zdrave hrane u ruralnim područjima – uzgoj heljde. Tematski zbornik, str.372-378.Kovačević D., Oljača S., Dolijanović Ž., Jovanović Ž., Milić V. (2005):4. Uticaj plodo-reda na prinos važnijih ratarskih useva. Tempo, Čačak. Traktori i pogonske mašine 10, 2: 422-428.Kovačević D., Oljača S., Dolijanović Ž., Jovanović Ž., Milić V. (2005):5. Upravljanje prirodnim resursima i proizvodnja zdravstveno bezbedne hrane u brdsko-planinskom regionu Srbije.Tempo, Čačak. Traktori i pogonske mašine 10, 2: 245-250.


151

Lalović M., Mekić C., Pandurević T. (2007):6. Reprodukivni i proizvodni pokazatelji virtemberške rase ovaca na društvenoj farmi AD „Planina“ Han Pijesak. Zbornik krat-kih sažetaka str.95, Simpozijum sa međunarodnim učešćem, Herceg Novi.Milić V., Petronić S. (2007):7. Ekonomski značaj ljekovitog bilja za stanovništvo pla-ninskih predjela Republike Srpske. Tematski zbornik, str.106-111. Milić V., Vico G., Zoranović R., Vuković, Z. (2007):8. Proizvodnja osnovnog sjemena krompira - ekonomski ili strateški razlozi. XXI Savetovanje agronoma, veterinara i tehnologa. Zbornik naučnih radova 13, 1-2: 95-101.Milić V. (2007):9. Analiza dvogodišnje proizvodnje osnovnog sjemena u „Centru za unapređenje poljoprivrede“ Sokolac. Agroznanje 6, 2: 15-24.Milić V., Bogdanović M., Kovačević D., Zoranović R., Vuković, Z. (2005):10. Proizvod-nja bezvirusnog i osnovnog sjemena krompira u Republici Srpskoj. II Simpozij o zaštiti bilja BiH, Zbornik rezimea, str. 76-77.Milić V., Bogdanović M., Đurić M., Zoranović R., Krsmanović M. (2000):11. Uslovi proi-zvodnje krompira na prostorima sarajevsko-romanijske regije. TEMP HP. INTERNA-TIONAL CONFERENCE, str. 93-96, Čačak.Milić V., Đorđević N., Crnogorac M., Pandurević T., Lalović M.(2006):12. Mogućnost korišćenja krompira u ishrani domaćih životinja. Simpozijum sa međunarodnim uče-šćem, “XVII inovacije u stočarstvu”, Vol. 22, str. 603-614.Nikolić S., Stojčić J., Mejakić V. (1997):13. Stanje i osnove projekcije razvoja biljne pro-izvodnje u Republici Srpskoj. Agroznanje 1: 15-24.Okiljević V., Predić T., Lukić R., Marković M. (1997):14. Poljoprivredno zemljište Repu-blike Srpske osnovni resurs u proizvodnji hrane. Agroznanje 1: 25-29.Pandurević T., Đorđević,N., Govedarica-Lučić A., Mitrović S., Lalović M., Milić V., 15. Đermanović V. (2007): Mogućnost korišćenja sporednih proizvoda povrtarstva u ishrani životinja. XII naučno-stručno savjetovanje agronoma Republike Srpske. Zbor-nik sažetaka str.147. Pandurević T., Đorđević N., Grubić G., Stojanović B., Milić V., Lalović M. (2007):16. Mogućnosti unapređenja ishrane ovaca u tradicionalnom stočarstvu Republike Srp-ske. Međunarodni naučni skup, Jahorina - Istočno Sarajevo. Tematski zbornik str. 570-578, Petronić S., Milić V. (2003):17. Taksonomska analiza tercijarnih ekosistema planine Ja-horine. Akta herbologica 13, 1:Republički zavod za statistiku – Republika Srpska (2007):18. Saopštenje statistike poljo-privrede br. 2.


152

UDC: 631.147Professional paper

NATURALLY RESOURCES AND PRODUCTION SANITARY SAFE NUTRITION IN HILLY-MOUNTAINOUS AREAS

REPUBLIC OF SRPSKA

V. Milić, S. Petronić, T. Pandurević*

Summary:

According relief and climate condition all teritory Republic of Srpska are divide in two production areas. In first production area are involve field near river, cam site and terrain low to midle high mountin (Banjalučka Krajina, Posavina, Semberija and Birač). In second production area are involve hilly-mountainous areas with bands (Romanija with environment Sarajevo and Hercegovina). This productivity zone are very diffe-rent by relief, geologic substratum, climate condition and type of yard. According stati-stic data from 1990. in second production area was 457.801 hecture agriculty areas. The most of this yard are under meadov and pasture, and under plought and garden only 1% (50.781 hecture). Republic of Srpska had naturally resources in hilly-mountainous areas it is need to give especially attention to organic production. This is resolving for many economic and sociality distress.

Key words: relief, hilly-mountainous areas, organic production, yard, climate.

* Doc. dr Vesna Milić, Poljoprivredni fakultet, Istočno Sarajevo, Vuka Karadžića 30, e-mail: vesna-mlc@ yahoo.co.uk, doc. dr Slađana Petronić, Republički zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasli-jeđa Republike Srpske, dipl. ing. Tatjana Pandurević, asistent, Poljoprivredni fakultet, Istočno Sarajevo, Vuka Karadžića


153

GENERALNI SPONZORIXXII SAVETOVANJA

AGRONOMA, VETERINARA I TEHNOLOGA

PKB Korporacija, Beograd

PKB IMES A.D., Beograd

PKB INSHRA A.D., Beograd

SELSEM, Beograd

DELTA AGRAR, Ogranak Delta agrohemija, Novi Beograd

SYNGENTA, Beograd

AGROVOJVODINA KOMERC, Subotica

PINUS Plus, Novi Sad

Dunav Osiguranje, Beograd


154


155


156


157

IMLEK je regionalni lider mlekarske industrije, postoji od 1953, a ine ga mlekare na teritoriji Srbije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine i odnedavno Makedonije. Otkupljuje mleko od 14 000 farmera-kooperanata u Srbiji i sa njima ostvaruje evropske standarde i kriterijume kvaliteta. Duga tradicija, stru ni kadrovi, savremena tehnologija i stalno unapre ivanje proizvodnje rezultiralo je u više od 80 razli itih mle nih proizvoda koje IMLEK svakodnevno donosi. Sve farmere Imlek podržava infrastrukturom, kreditiranjem, obukom i treningom, a to rezultira proizvodnjom mleka prema EU standardima. Otkup sirovog mleka prema standardima EU i stroga konrola gotovih proizvoda predstavljaju preduslov kako bi se IMLEK ravnopravno uklju io na evropsko tržište, kao proizvo a sa prepoznatljivim markama i kvalitetom svojih proizvoda. Tokom 2007. Imlek je farmerima obezbedio kredite u vrednosti od 10 000 eura. Ovi krediti doprinose adaptaciji i izgradnji novih savremenih farmi, dopuni proizvodnog stada, kupovini poljoprivredne mehanizacije za proizvodnju sto ne hrane i zalivnih sistema, a to su sve neophodni uslovi za dalji razvoj primarne proizvodnje. Imlek je u farme investirao instaliranjem 3000 laktofriza (za cuvanje mleka) i muznu opremu, ali i postavio najstrože kriterijume ispod kojih mleko jednostavno ne prima. Uvo enjem nove opreme i tehnoloških postupaka, Imlek prati svetska dostignu a mlekarske tehnologije. Kontinuiranu prednost na tržištu ostvaruje zahvaljuju i, pre svega, standardno visokom kvalitetu proizvoda i savremenom dizajnu novih vrsta pakovanja, a potvrda uspešnog poslovanja su i brojna priznanja Apsolutni šampion kvaliteta, koja ve godinama osvaja na nizu sajamskih manifestacija. Veliki doprinos vrhunskom kvalitetu sirovina, tehnologije rada i proizvoda postignut je dobijanjem HACCP sertifikata. IMLEK pored brojnih inovacija i ulaganja na polju istraživanja, proizvodnje tehnologije, doprinosi i boljem i kvalitenijem savremenom životu stanovnika Srbije, pre svega onih najmladjih, na razli ite na ine, izme u ostalog podžzavanjem akcija humanitarnog karaktera. IMLEK je 2007. donirao 2 000 000 dinara za humani program „Škola bez nasilja„ odvojivši po 2 dinara od svakog prodatog pakovanja okoladnog mleka sa oznakom Unicef „Skola bez nasilja“. Program se uspesno sprovodi u školama sirom Srbije.


158

CIP – Katalogizacija u publikacijiNarodna biblioteka Srbije, Beograd

63

ZBORNIK naučnih radova / glavni iodgovorni urednik Vaso Komnenić. – Vol. 14,br. 1-2 (2008) – Padinska Skela :IRC PKB Agroekonomik, 2008 – (Beograd : Grafiprof). – 24 cm

ISSN 0354–1320 = Zbornik naučnih radova –IRC PKB AgroekonomikCOBISS.SR–ID 105536775

RADOVI SA XXII SAVETOVANJA AGRONOMA, VETERINARA I … · Zbornik naučnih radova, Vol. 14 br. 1-2...

Documents

Transcript of RADOVI SA XXII SAVETOVANJA AGRONOMA, VETERINARA I … · Zbornik naučnih radova, Vol. 14 br. 1-2...