()

o<j

---t> z Tl z a,

o' i o

s:: ~f,,

t> z

Vol. I 1

C 0 N T E N T S

Penudtulen

Mga Behani te Inged Ta

Mekeatag te Lawa

Guru Kew Mekeatag te Vitamin

Ke Pepenuk ne Berepantag

Pepenuk ne Beredusa

Terema' te Dibabawon

Published by the

Summer Institute of Linguistics

Page

2

3

5

8

10

11

12

Penudtulen

Nekita niyu b~ se ed-ipanew ne

bituen te merukilem? Su ini

ne kena' benar ne bituen ne

ed-ipanew. Su avang te langit

ne beelan te etew. Kena' kayu

su putew se pengawid din.

Edlayang te metmetikang diya'

te langit.

2

Ke etew ne ed-era' te avang te

langit ne ebpekevelegkas te

mevaher ne belegkas. Ebava

sikandin te tangki' ne egke­

tehuan te keramag ne kayi

ebpuun te tana'. Su ke kerarnag

ne diya' te divavew ne kena'

iring te keramag te tana' su

kena' ebpekeuyag te etew.

Ternbu' ebpekebelegkas sikandin

te mevaher wey ebpekevava te

tangki' ne edtehuan te kerarnag.

Mga Behani te Inged Ta

:i

Jose Rizal

Iyan pehenayan ne behani kayi te Pilipinas ne si Jose Rizal.

Imbehey rin ke umur din mekeatag dut te inged din.

Si Jose Rizal ne ikepitu sikandin ne anak dut te sikandin ne

sepulu' wey seveka ne ebpenesuled. Diya' in-anak sikandin te

Calamba, Laguna, bulan te June 19, 1861. Iya pehaney ne meyteru'

din ne ke mga lukes din. Lelima pa' se rahun din ne ebpekeb2_s2, t

en sikandin te Lalag te Eleteala, wey egketuenan din en ke uni ~rin.

Sepulu' wey deruwa se rahun din ne mibpengadi' en sikandin diya 1

te Manila wey sikandin ke metau rut te langun ne ebpengadi1

• Te

d iya' pa' sikandin te Iskwelaan ne idtehel tehel din te ebpegi t;,_rng

se keupianan dut te inged din.

Mibaal si Rizal te ebpegumpungan dut te langun ne mga etew

te kebpekej_seg dut te kebpemulamula, kebpengadi' wey kebasuk.

Miba~l si Rizal te merakel ne riberu'. Deruwa ne timan kayi ne

~oli Me Tangere, wey El Filibusterismo. Ne mibaal sikandin te

-~uk din ne merakel wey iya rnuntus ke penenavun din dut te langun

3

ne mga Filipino.

sikandin imetayi.

Diya' din beeli ini te belenguan te wara' pa' \

Ebpengentapan sikandin dut te langun ne mepuru' te Kesila'

te ebpekidlalag sikandin diya' te langun ne etew engkey se

kegkereeti dut te mga Kesila'. Tembu' be mibilangg~ sikandin te

epat ne rahun. Wey peneheewiten sikandin te kukuman ne nesuhat

en sikandin te dalan te wagib te atag te kerupangan din. Ara' ne

neumpung en te kedtimbaka kandin. Diya' te ralan te ked-imetayi

kandin ne egkeinuinu se mga etaw su iring te wara' igkeuru rin

wey wara' andek din. D'iya' inleveng sikandin te

te Paco.

penlel:evengan

Ke ~ga etew kayi te Pilipinas ne impekita ran ke tadem dan

wey ke limu' dan wey ke kedeyua dan dut te keveveheniyi ni Rizal.

1. Merakel ne bariyu ne mibaal te ledawan etawa tadem d~n

ki Rizal.

2. Ke Rizal Stadium ne inggapak dut te ngaran,ni Rizal te

dalan te ked-edati kandin.

3. Duen dema senge pruvinsiya diya' te uvey te Manila ne

mid-ingeranan te ngaran ni Rizal.

4.. Dueni iskuwilaarrnne dusn mga kelesada, avang, , baley.~;w~y

ruma pa' ne ebpemegumpungan ne elin mid-ingeranan te ngaran ni

Rizal •.

5. Uman egkeuma ke December te ketepusan ne ara' ke

egkeedatan ne hewii su ke kineimetayi ki Rizal.

4

Mekeatag te Lawa

Egnguwehen ki.

Engkey buwa se puunan te daru ne egnguwehen ki?

Engkey se ed-ul-ulaan ke embiya egkesuhat ka te daru ne

egnguwehen?

1. Irneley ka diya' te ed-irehaan nu.

2. Sebpengi nuke irung nuke embiya ed-etisa' ka.

Sebpengi nuke be'ba' nu ernbiya ebpekidlalag ka su apey kena'

ed-alin ke daru nu diya te ruma nu.

5

~--

/ '

Ini se dalan te kebpekealin te daru ne egnguwehen.

1. Pesembaya' ta ed-inuman.

2. Ebpekibitiyara ka te merani dut te ruma ne ne duen daru

rin ne egnguwehen.

3. Etew ne kena' metapid dut te daru rin su ed-etisa' ne

kena' edsesabpeng~ ngi~ung din wey ebpikid-are~ te bata' kayi te

be'ba'.

Melemu ka egeram keta' ne daru. Ke etew ne meluvey ke lawa

rin ne melemu ne egkesaut keta' ne daru. Ke etew ne kena' egkaan

te meupiya ne egkeenen ne melemu ne egkesaut keta' ne raru.

Iyan meupiya ne ul-ulaan te etew ne ebpekedaru te egnguwehen

ne ed-imeley diya' te ed-irehaan din. Iyan keupianan te lawa ne

duen daru rin se ed-imeley wey edlipereng. Iyan duma pa' ne

ed-inum sikandin te Cortal

6

.- - -

Tavaka niyu ke mga penginsa'. Kayii se egketavak niyu

ne turisi niyu ke diralem dut te lalag ne meupiya etawa ke

lalag ne meraat.

1. Si Pepito ne egnguwehen. Edtelevan din ke ngirung

din ke embiya ed-etisa'. Meraat be ini etawa meupiya?

2. Si Mariya ne egnguwehen. Mid-erekan din ke ari rin ne

meritan kayi te be'ba'. Meraat be ini etawa meupiya?

3. Si Pedro ne egnguwehen. Mid-ire ha sikandin ne

midlipereng. Meraat be ini etawa meupiya?

4. Si Ina' ne egnguweb.en., '. Miat_eleva!h. din ke 'be 'ba' ,din

te edlalag. Meraat be ini etawa meupiya?

5. Si Pipita ne egnguwehen. Mibpesembiyan din ki . Pepito

ke tasa rin wey pelatu. Meraat be ini etawa meupiya?

6. Si Arna' ne egnguwehen. Egkaan sikandin te meupiya ne

egkeenen wey ed-inum te Cortal. Meraat be ini etawa meupiya?

7

Guru Kew Mekeatag te Vitamin

Diya' te langun ne egkeenen ta ne duen ebpekeiring te

bawi'. Ini ne ed-ingeranan te vitamin. Ke etew ne kena'

egkaan te egkeenen ne duen vitamin din ne melemu ne ebpekedaru.

Guru kew te ngaran dut te mga vitamin wey ke mga pantag dan.

Vitamin A.

Ebpekebmevaher te etew ini. Ebpeketavang te etew te

kebmeupiya te lawa rin. Ebehey te meupiya ne kedtengteng. Ke

etew ne kena' egkaan te egkeenen ne duen vitamin A din ne I

kurang k~,kedtengteng din.

Ini se egkeenen ne duen vitamin A din.

Meriha' te etelug Sera' Be basal

8

Karut Binaning ne sanley

Kangkung Pitsay '

Endei rapit se nekaan niyu guntaani ne hewii?

Binaning ne kesila'

Mantikilya

Dut ~e riberu' ne ebpekeuma pa' ne duen duma ne guhud

~ek~. 1g te vitamin.

9

Ke Pepenuk ne Berepantag

Mid-insaan si Anggam dut te mga bata' te "Meambe ke duen

pepenuk ne berepantag?

Ke si Anggam te "Duen manuk ne berepantag su ebpeketabang

te ebpengengawid. Egkaan sikanqan te ebpekekaid dut te

plnemula iring dut te seredut wey tepuri' wey rumat. Ke ruma

ne ed-eyamen.

Ke Bengit

Ke bengit ne merehen .ne

ebpengitengan. Su sika se barek

din ne iring te tana' wey iring

te nengehangu ne utan. Ke peka

rin ne merarag wey mekelawag

igenat te peka taman te ikug. Ke

ruma rut te lawa rin ne berekiki

te meputi' wey merarag. Ke mata

rin ne dekela' wey mesihey.

Paras te bereitungan ke bengit

su kayi te kebpenira'sira' din.

Diya' edsesalag ke bengit te tana' ne metikang se utan din.

Ne dutun sikandin edlipereng te meandew. Ne embiya merukilem

ne edlayang su ebpemenga' te kegkaan din.

Egkaan ke bengit te rumat wey mga binatang ne deisek.

Mevaher se paa rin wey meharang se sulu rin.

Jin se sulu rin ne meharang te kegkaan din.

mevaher wey medidis ne neteyempeku'.

ked tukt 1k din? 10

Ini se id-ingutel

Ke tuktuk din ne

Memenu be buwa se

. '

Pepenuk ne Beredusa

Mid··-i:c1s:_wi:1 ;:0i_ Anggarn diJ.t te mga bata' te "Meambe ke duen

egkehiyec. ns beredusa ne pepenuk?"

Midtava.k E:'.i Anggam te "Ke ruma ne pepenuk ne beredusa su

egkeenen ean ke ruma ran ded wey ke ruma ne berepantag ne

binatang. Duen pepenuk ne egkaan te parey wey ruma ne p~ne-

mula. Ke ruma ne egkaan te kevukaran wey mga bahas te kayu.

Ke banug ne beredusa ne

Ke Banug

Dekela' L~ne pepenuk ke

banug. Melangkas se

kedlayang din. Melayat wey

mevaher se paa rin. Meharang

se sulu rin. Nctsyempeklit

. 1 .

ke tuktuk din wey meharang.

-----------·-.. ----·------·-

Ke bc:.r_·~Jg nc egka_an te piyak, pepenuk., rumat, uled, bakbak.,

tepuri 1 ~oy egkaan te kerebkavan .

, 1 J_~

Terema' te Dibabawon

Ke Andew Wey Ke Bulan

--....... -·-----~~----------

Guna su neuhet ne gewii ne iJr·n pa' nepantag se menguwed

pa' ke kelibutan ne neked-esawa ;-· . .,.~ andew wey bulan. :Lni. se

kedtiwaley ran ne meupiya su warr;.' igkE.~yruwi su langu.."l ne

nearen ne peupiya pa' ke ked-ubpa 'ulTa' dan wey ebpekedliruuey

pa' ne tiwaley. Guna su neuhet se ked-ubpa'ubpa' dan kayi te

puntur te buvungan ne neume en se ked-anak kayi te bulan.

~ Wey em be megemew en ini se bata' ne engkey be se meama. lni se

bata' ne inanak ne meupiya im be se paras din. Ugaid ne pehar1e;y

ihemew ne imbaney en kayi te bulan kayi te andew se ''Epiya

be engkey pa' se kegkelimu'. nu kayi te anak ta ne kena' .r1u

pe' be tengtengi." Ke se andew pe' ma ne "Engkey be se lrc1.lf~W

rin se duen anak ta ne kena' ku bes maa egketengtengan etawR.

egkesekupu. Iyan da' iring mibiraan su keniyan en iya megemew

te kenikew an se bata'. Embiya limu' ka ra' ne wara' meibped

te lawa ku. Guna be su neuhet se ked-ubpa'ubpa' dan ne midtekew

en migkahi ·ini se bulan te amey rin ne iya kediey ne egkeuma te

ginawa ne ebpemi 'pi ' e pa' guntaani. lni be se bata' ne irnv'-Y'J.t

ku neungangen de' be ke edsulawen nu. Embiya edsulawen nu ne

ebpatey ini se bata'. Embiya be edsulawen nu ini se bata' wey

ebpatey ne epiya be engkayi se mid-anak ki en ne ebpekebelag ki..

Ini se andew ne wara' en kehiyan din. Guna su impuyut kayi te

bulan ini se anak ne wara' mehuhet ne nekolipereng en ini

se bata'. Midwaleng se bulan, kua rin ini SP ebpemi'pi'an d1n

ne megenat se ebpemi'pi'. Guna su liyus er_ kayi te bul.an te

12

• .

'

------ -r-,.··-___,....---.... - ·-- - - -

t:-bpemi 'pi' ne rnigkah!:_ en i:i; · , ;' :.Jew te engkey be se lalew rin se

du en anak ta ne kenE.' r:0. r~ ?.·~1, ,, l: · k i tc: • Engkey se egkeleheri ni

iney kayi te anak dey. Ke1ri.a :_:u ed sulawen ku ini se anak dey·:ne

impuyut. Wey em be sulawa k2yj te andew ini se anak dan ne wey em

be mebuntara' te raman kayi te anJew ini se bata' ne engkey pe be

se minatey en ini se bata'. Guna be mekeuli' en ini se bulan ne

mibpemi'pi' ne midlembasan din da' te edsulew ini se bata' ne

impuyut. Engkey pe' be se minatey en ini se bata'. Migkahi en ini

se bulan te "Maan ke be iya amey rin se midsulew nu ini se bata '·

Ware en sama' ne kedteJaan ku kenikew te kena' nu edsulawa. Wara'

ke bes iya mebpemineg. Inteng ke be ne minatey en imbe iya ini se

bata'. Am pe' be ne egkehiyen ku ne ebpekebelag ki guntaani. Ini

ne ware en kehiyan kayi ie a~Jew su nekesinebew en dema. Midwaleng

se bulan ne penedtara r1~ i:ii s0 b~ta' ne neipus din te ebpenadtad

ne isi vurak din ke,yi t-c p 1 u,u' t? kiqu wey lam bas kayi te tana' se

egkahi te ini be se rnl 11te.dtad ku i;Ili'll-r cley eB;kevaluy ne keuyahe..n

te mewri ne egkevw;,;:!d. In:l o~ se kayi te puru' te kayu

rnekesempuyat ne ire i_ b·.' :oe f~ 1 ~t:c k:.;:"n t;~ rnc:wri ne egkevuwad ne rapi t

te divavew. Ini be se Pcr~e-ie:.11 .c: eJ'- tl? tana' ne elin ded egkekaan

te mewri ne egkevuwad kayi tr .. : ·:·:, 1e ':;3_rw'. Geina be ne nepasad:~kli

en te edsivurak ke aJc:j: ce mj_ii l,•,,it.:1.d ku. Ai:i pe' be ne ebpesuwayey

ki amey rin. Tu us bf t c- • b~-.r _ .J':;·:::P\- ku su d iya' ke be te ed silaan

,, <:l 1. :::. te ed Jembungan ed-ubpa' •

Wey ran em be me bpesuwc.,yr-:y e.'l ::e :Jc euwc-1 ne mi dwaleng se and ew ne

~ayi en te edsilaan me~sil2'. : .. i .: .. \:iL(.n<:; sc bulan ne kayi en te

eJlembungan medsila'.