OSMANLI MEDRESELERİNDE FELSEFE

8/8/2019 OSMANLI MEDRESELERNDE FELSEFE

1/18

OSMANL MEDRESELERNDE FELSEFE

Do. Dr. lker KTEM"

PHILOSOPHY IN THE OTTOMAN MEDRESSES

SUMMARY

As it is known that the medresses in the Ottoman Empire areserved as secondary and high educationallevels.The first Ottoman

medresse is Orhaniye medresse. It was founded by Orhan Gazi inznik in 1330/1331. Nowadays, we don't have enough knowledgeabout the level of education in this medresse, but we know that,first of all, Davud-i Kayseri was a well-known teacher and thenother teachers joint with him in this medresse. When we examinethese teachers' lives, writings and scientific activities, it isunderstood that, this medresse gives rather high academiceducation. In that period, positive sciences possess also important

place beside Islamic sciences. From this point of view Orhaniyemedresse kept its importance until Bursa became capital city.

Bilindii zere, Osmanllarda medreseler, orta ve yksekretim kurumlar olarak faaliyet gstermilerdir. lk Osmanlmedresesi, Orhan Gazi tarafndan 1330/1331' de znik' de

A.. Dil ve Tarih Corafya Fakltesi. Felsefe Blm, Felsefe Tarihi Anabilim

Dal Bk.


2/18

272 LKERKTEM

yaptnlm olan ve "znik Orhaniyesi" adyla anlan Orhaniyemedresesidir ,I

Gnmzde, bu medresedeki eitimin seviyesi hakknda kesinbir bilgiye sahip olamasak da, burada, bata Davud-i Kayseriolmak zere, mderrislie tayin edilmi olan ahslarn hayatlan veeserleri, dolaysyla bilimsel etkinlikleri incelenecek olursa, bumedresenin olduka yksek seviyede bir eitim kurumu olduu veo devirde nakl bilimler yannda akl bilimlere de ne kadar nemverildii gayet iyi anlalr.2 Bu adan znik Orhaniyesi, Bursa'nn

bakent oluuna kadar ilk sradaki yerini ve nemini korumutur.

Daha sonra, Bursa'nn bakent oluuyla birlikte, YldrmBeyazt tarafndan, Bursa'da yaptrlan medrese ve zellikle, elebiSultan Mehmet tarafndan Bursa'da kurulan Sultaniye medresesi,Bursa'nn nl bir bilim merkezi haline gelmesinde olduka bykroloynamtr, Bursa, 14.asrn sonunda, Anadolu'nun herbakmdan en byk ehirlerinden biri ve lkenin her tarafndan

gelen bilginlerin ve eyhlerin yerletii deerli bir kltr merkezihaline gelmitir. yle ki, bu bilginler ierisinde, Bursa'da kendiadyla anlan bir de medresesi bulunan, Manastr Medresesimderrislerinden nl Molla emseddin Fenari 'yi bile grmek

iBursa'nn almmdan sonra, "Saim-Elle Manastm"ndan evrilme olduundan bu

medreseye "Manastr Medresesi" de denilmitir. 1854 'de zelzeleden yklmtr. Bu

medrese, Bursa ve Edirne baehir olduktan ve oralarda devirlerinin en yksek seviyedeki

bilim merkezleri aldktan sonra bile deerini kaybetmemi eitli devirlerde, Hocazade

diye bilinen Muslihiddin b.Yusuf (lm.1487). Molla Hsrev (lm.1480) ve Fatih devrinin

nl alimlerinden Molla brahim (lm.1514) gibi kimseler bu medresede mderris olarak

bulunmulardr. Medresenin ilk mderrisi ise, akli bilimlerde derin bilgisi olan ve bu

konularda eitli kitaplar bulunan Davud-i Kayseri' (lm.1350) dir. Ayn zamanda,

felsefede zellikle de metafizikte ileri derecede bilgi sahibi olan Kayseri, ilk tahsilini

Karaman'da yaptktan sonra. Kahire'ye gitmi, orada tefsir. hadis ve usil1-i fkh dersleri

vermitir. (Bkz.Cevat zgi. Osmanl Medreselerinde ilim, C.l, s.214; Mustafa Bilge, ilk

Osmanl Medreseleri, s.68; 72).Bu medreseden nce. Osmanllarda eitim-retim faaliyetlerinin nasl

yrtldne ilikin bugn elimizde hemen hemen hibir belge ve bilgi

bulunmamaktadr. Ancak bu hususta cami ve mescitlerin nemli bir rol oynadklar. hem

ibadet. hem de eitim-retim yeri olarak hizmet verdikleri kuvvetle muhtemeldir.

(Bkz.Fahri Unan. Bir Alimin Hayat Hikayesi ve Klasik Osmanl Eitim Sistemi, OTAM

Dergisi, C. 8, s.371).2 Mustafa Bilge, ilk Osmanl Medreseleri. s.7; Ziya Kazc, Osmanl Eitim ve

retim Sisteminde Genel Medreseler, Osmanl Ansiklopedisi,C.5. s.i63.


3/18

OSMANL MEDRESELERiNDE FELSEFE 273

mmkndr. Kendisi ayn zamanda Bursa kads ve mfts olarakda grev yapmtr. Yine, Bursa'da kurulmu olan Es'ediyeMedresesi' nde, Hocazade gibi nl bilginler de mderrislikyapmlardr. Bursa Sultaniyesi Medresesi mderrisleri arasndaise, o devrin en dikkat ekici dnrlerinden olan Mollaemseddin Fenari'nin oullar Mehmed ah Fenari, Yusuf b. BalFenari, Alaaddin Ali Ts, Molla Yeganzade, Hocazade,Takprlzade ve Molla Hsrev bulunmaktadr.3

Bursa' dan sonra Edirne' nin bakent olmas zerine, bu sefer

Edirne' deki medreseler n plana gemi ve nlenmilerdir.rnein, Sultan II. Murad tarafndan, Edirne'de yaptrlm olan veEdirne klliyesinde bulunan Dar'l-Hads, en yksek derecedekimedrese olmas bakmndan, Edirne'nin nl bir bilim merkeziolmasn salamtr. Edirne Dar'l-Hads Medresesi'nde ise,Takprlzade, Kemalpaazade, Kadzade gibi nl dnrler vemderrisler eitli dersler vermilerdir.4

znik Orhaniyesinin kuruluundan Yldrm Beyazt devrinekadar (1402) geen aa yukar yetmi yl aan bir dnemdemedreseler, ilk kez tekilatlanmlar, bylece bnyelerinde yapsalbirtakm deiiklikler meydana gelmitir. 1402' den, Fatih SultanMehmet tarafndan 1471'de, stanbul'da kurulan Sahn- Seman5

3 Mustafa Bilge, a.g.e., s.82; 99; 108; 120.

4 Mustafa Bilge, a.g.e.,s.147. Dar'l-Hadis, hadis retim ve incelemelerine tahsis

edilmi medreselerdir. islam Dnyas'nda hadis retimi ilkin camiierde yaplrken, daha

sonra, bu bilimi retmek zere birok Dar'I-Hadis kurulmutur. Osmanllar'da ilk

Dar'I-Hadis, I.Murad zamannda andarl Hayrettin Paa tarafndan znik'de

yaptrlmtr. Bundan sonra da, II.Murad'n Edirne'de yaptrtm olduu -metinde anlan-

Dar'l-Hadis gelir. Bunlar takiben 16.yzyllda birok Dar'l-Hadis kurulmutur. (Bkz.Ahmet Gl, "Osmanl Medreselerinde Eitim-retim ve Bunlann AraSllda Dar '1-

Hadislerin Yeri"s.137.)

5 Fatih Sultan Mehmet'in Sahn- Seman medreseleri; tefsir, kclam, fkh (islamhukuku), usl-i fkh, Arap dili ve edebiyat branlarnda eitim yapan bir lahiyat

fakltesiydi. (Bkz.LHakkl Uzunarl, Asmanit Devletinin ilmiye Tekilat, s.33); Fatih

Kanunnamesinde "Sahn- Seman" diyc iaret edilen bu medreselere, vakfiyesinde

"Mcdaris-i Semaniye" denilmekte ve yapnn, sekiz medrese ile her medresenin arkasnda

daha kk ve "tetimme" denilen baka sekiz medreseden ibaret olduu bildirilmektcdir.

(Ziya Kazc, a.g.mkl., ayn yer; Adnan Advar, Asmanit Trklerinde ilim, s.44). Ayrca,

"HiliJji.vyl" adl eserini doktora tezi olarak hazrladmz, 18.yy Osmanl mtefekkiri ve

kads Mestcizade Abdullah Efendi'nin dc 1709 ylnda Medilris- Semaniye'de

mderrislik yapt bilinmektedir.


4/18

6 Fahri Unan, Osmanllarda Medrese Eitimi, Osmanlr Ansiklopedisi. C.5. s.155;

Fahri Unan, Medrese-Ynetim ilikileri ve Osmanl Medreselerinin lm Performans

Meselesi, s. i8, V/l.osmanlr Sempozyw/lU Kitab.

7 Cevat izgi. Osmanlr Medreselerinde i /im. s. i08- i09-110; Mustafa Bilge, ilk

Osmanl Medreseleri s.41.

8 Yine, Molla Fenari 'nin birok zor meselenin zmne dair ayrntl bilgi verdii

ve dier baz meselelel'in zm yollarna itiraz ettii "Uveysa 'I Efkr ii iliyar'l

Ebsar" adl akl bil imlere ilikin bir baka eseri vardr. Fenari'nin ayrca yz kadar

bilimden bahseden "Muzecu'I-Ulm" adl bir a nsiklopedik eseri bulunduu baz

kaynaklarda bildirilmekteyse de. bu, doru deildir. Ad geen eserin ah elebi

medreselerine kadar geen aa-yukar yetmi yllk dnemde ise,medreselerde yeni bir yaplanmaya gidilmi, yani onlar, yenidentekilatlanmlardr. Sahn- Seman medreseleri gibi yeni

medreselerin kurulmasnda ise, devletin snrlarnn genilemesi veyetimi elemana duyulan ihtiyacn artmas, zellikle tevik edicibir roloynamtr. Bu bakmdan, Fatih'in kurmu olduumedreseler, youn bir ihtiyac karlamtr. Yalnz, ncelikledevlete eleman yetitirme misyonunu stlenmi olan bu ilkOsmanl medreselerinde, nasl bir eitim-retim metoduuyguland, hangi kitaplarn, nasl okutuldulU akabilinmemektedir; nk bu dnemlerle ilgili bilgiler, genellikledaha sonraki dnemlerde yazlan eserlerle bize ulamtr.

Dolaysyla, ilk dnem verileri, bir lde rivayetleredayanmaktadr .6

Bununla birlikte, eyh 'I-islam Akehirli Hasan FehmiEfendi'nin emriyle hazrlanan listede, Osmanl medreselerimfredat programnda sarf, nahiv, tefsir, hadis, kelam, fkh, us1l-ifkh gibi nakli' bilimlerin yansra, mantk, hikmet (felsefe), tarih,corafya, hendese (geometri), ilm-i hesab (aritmetik) gibi akli'bilimlerin de yer ald grlmektedif,?

Osmanl devletinin kuruluundan (1299) Fatih'in tahta knakadar geen bir buuk yzyllk bir srede Osmanllarda, felsefeninyansra mantk, daha nce Seluklu medreselerinde olduu gibiokutulmaya devam etmitir. rnein, znik medresesininyetitirdii bilginlerden emseddin Molla Fenari'nin (lm.1430)kaleme alm olduu mantk kitab 1886'da (H.1304'de)stanbul'da baslm ve son zamanlara kadar medreselerdeokutulmutur .8

274 LKER KTEM


5/18

OSMANL MEDRESELERNDE FELSEFE 275

Osmanllarda felsefeyle ilk ve derin ilginin Fatih SultanMehmet zamannda balad sylenebilir. yle ki: Bilime, hrdnceye ve sanata fazlasyla itibar eden Fatih, devri n nl fikiradamlarndan Hocazade Muslihiddin Mustafa Efendi ile AlaaddinAli Tus' den Gazal ile bn-i Rt arasnda geen felsefitartmann ana tezlerini ele almalarn ve bu konuda birer eseryazmalarn istemitir. Bylece GazaIf'nin "Teh/t'l Felasife"sive bn-i Rt'n "Tehaft't-Tehaft" birlikte dikkate alnaraknemli bir alma balatlmtr. Her iki dnrn kaleme

aldklar eserler gerek Fatih, gerekse medrese evrelerince itibargrmtr. Bu teebbs, daha sonra "Tehaft Gelenei" diyeadlandrlabilecek bir dnce izgisinin gelimesine de yolamtr.

Fatih Sultan Mehmet, l47l'de, stanbul'da kendi adyla anlanSahn- Seman medreselerini ina ettirdii zaman, programlaryla dailgilenmi, yalnz konular ve bilim dallarn deil, hangi bilimdalnda hangi kitabn okunmas gerektiini de aklamtr.

Programnda "felsefe" adnn getii Sahn- Seman medreselerinde,haftada birer saat felsefe ve mantk dersleri verilmitir.Sleymaniye medreselerinin kuruluuna kadar geen dnemde, bumedreselerde zamann btn akl ve er' bilimleri okutulmutur.Fatih medreselerinin ders programlar ve burada okunan derskitaplaryla ilgili olarak elimizde birtakm rivayet ve ifadeleredayal eitli veriler bulunmakta ise de, sz konusu medreselerinuzun tarihleri ierisinde bu programlarn nasl bir deiim veya

geliim gstedii hususunda, ne yazk ki, fazla ve ayrntl bilgiyesahip deiliz. Genelolarak, Osmanl medreselerinde nasl birprogram uyguland ve hangi kitaplarn okutulduu meselesi,birok aratrmac tarafndan aratrlmtr. Fakat bu aratrmalarnou ve eldeki veriler, farkl medreselere gre, btnlk arz edenbir program oluturacak nitelikten uzaktr. Dolaysyla,gnmzde, Fatih medreselerinin ve dier Osmanl medreselerinin

tarafndan. Fahreddin R a z 'nin "Hadaiku 'I-Envar"ndan alnm olduu bilinmektedir.

(Bkz. A.Advar. Osman it Trklerinde j /im, s. 7-18).


6/18

276 LKERKTEM

tedrisat programlarn tam olarak ele alan mstakil bir kaynak

bulunmamaktadr ,9

Bu nedenle, nl melliflerin otobiyografilerinde, vakt-izamannda okuyup okuttuklar dersler hakknda verdikleri bilgiler,Osmanl medreseleri ders programlarna k tutmas bakmndanbirinci derecede nem ve deer tamaktadr.1 rnein,Takprlzade'nin "akfiik-i Numfiniye"si, Katip elebi 'nin"Mizfin'l-Hakk" ve "Kef'z-Znun"u, shak b. Hasan et-Tokam'nin "Nazmu'l-Ulum"u, Saaklzade'nin "Tertibu'l-ULUm"u,ErzUfumlu brahim Hakk'nn "Tertibu'l- Ulum"u, Bursal smailHakk'nn "Tamfimu'l-Feyz"i, Cevdet Paa'nn "Tezfikir'li bu

9 Fahri Unan, Kuruluundan Gnmze Fatil Klliyesi, s.337. Bu hususta, ne

"Kavanin-i Talebe-i ilim" de, ne "Tellisu'l- Beyanfi Kavanin-i AI-i Osman" da ve ne de

"Kiinl'l- AlMr" da yeterli bilgi vardr. (Bkz.Cevat zgi, a.g.e., s.68); Sheyl nver, bu

konuda unlar sylyor: "Fatih Klliyesinin esas tedris program vardr. Buna "Kanun-u

Talebe-i UlCtm"derler. Fakat btn aratrmalarmza ramen elimize gememitir. Fatih

Klliyesinin bir okutma plan vardr ve bunu tertip edenlerden birisi de Ali Kui'dir veAyvansarayl'nn yaad l8.asrn sonlarna kadar en az -drt asr deimeden devam

etmitir. Bu programn tanziminde Molla Hsrev'in de fikrinin alnd sylenmitir."

(Bkz. Sheyl nver, Fatil Klliyesi ve Zama ilim Hayat, s.99-100.) "Fatih dneminde

hazrland ileri srlerek muhtemelen ad geen alimlerin eseri olduu belirtilen

"Kanunname-i Talebe-i uam" veya "Kanun- rfiyye-i Osmaniye" adl program

niteliini tayan bir talimatnameye gre: Yksek rtbeli mderrisler: erl-i Adad'

(UsGl-i Fkh), Hidaye'yi (Fkh), Keaj' (Tefsir) ve kendi setikleri kitaplar; rtbece

ikinci srada bulunan mderrisler: Telvil'i (Us1l-i Fkh) okutacaklard. nc

sradakiler: Miftal', drdnc sradaki mderrisler ise, erl-i Tavali' yi (Kelam), erl-i

Metali'yi (Mantk), Mutavvel'i ve Haiye-i Tecrid' i (Kelam) okutacaklard. Bu dersprogramnn btn medreseleri ilgilendirdii, mderrislerin belli bir tasnife tabi

tutuluundan anlalmaktadr. Ancak, Osmanl medreselerinde hangi ders ve kitaplarn ne

lde okutulduklarn syleyebilmek, yine de, gtr. Baz kanunnamelerde ve

vakfiyelerde "Haiye-i Tecrid" ve "erl-i Mevkf' gibi okutulmas istenilen kimi eserler

zikredilmise de, bunlarn, Osmanl medreselerinde okutulan ders ve eserlerin tamam

olmad, ulema tarafndan medreselerde pekok eserin okutulduu bilinen bir gerektir.Genel olarak, Osmanl medreselerinde okunan ve okutulan dersler, uygulanan ders

programlar, esas itibaryla 19.yy.n sonlarna kadar nemli bir deiiklie uramamtlr."

(Bkz.Fahri Unan, Osmanl/arda Medrese Eitimi, s.i55-156); (Cahid Baltac, XV-XVI.

Asrlar Osmanl Medrese/eri, s.35-36); (Bkz. .Hakk Uzunarl, Osmanl Devletininilmiye Tekilat, s. 39-40).

L O Cevat zgi, a.g.e.,ayn yer; Bunlar, resm olmayan, yani uygulanmas gerekli ve

kanun zorunluluu olmayan bilgi ve belgelerdir. Bir de, resm olan belgeler vardr ki,bunlar. medreselerle ilgili tzkler, vakfiyeler ve diplomalardr. (Bkz.Hseyin Atay,

Osmanl/arda Yksek Din E,itimi Medrese Programlart-icazetllmelcr- Islalt

Hareketleri, s.78-79).


7/18


adan da deerli eserlerdir. yle ki, Takprlzade Ahmet, adgeen eserinde, hikmet'ten Mevlanazade'nin, Hocazade'nin erhiile birlikte "erhu'l-Hidayeti'!-Hikme" adl kitabn okuduunuifade eder. shak b. el-Hasan et Tokadi ise,"Nazmu'I-UICtm"unda,genelolarak, Osmanl medreselerinde hesap, hendese yannda ilamhikmet, tabii hikmet, mantk, hey'et, kimya vb. gibi akli bilimlerinde okutulduuna iaret eder. Ona gre, ilam ve tabii hikmet adnaokutulan kitaplar arasnda arat, ifa ve Hikmet'l Ayn'n ayr venemli bir yeri vardr. ErzUfumlu brahim Hakk da ayn ekilde,"Tertibu' l-UlCtm"unda ahlakn yansra riyazi ve tabii bilimlerihikmet (felsefe), hendese, hesap, hey'et, corafya, ncfim(astronomi), terih (anatomi), tp ve feraiz olmak zere saydktansonra, bu bilimlerde okutulan temel kitaplar sz konusu eder. iiYine, Katip elebi, "Mizan'l-Hakk"nda, 1645-1650 yllararasnda hikmet adna Kadmfr'i okuttuunu ifade eder.1

Ayrca, Katip elebi, "Kef'z-ZnCtn"unda, Osmanlmedreselerinde, ilm-i hikmet veya felsefenin 16. asrn sonlarna

kadar okutulduunu ve buna dair emseddin Molla Fenari'nin,Kadzade-i Rfimi'nin, Hocazade'nin, Ali Kuu'nun, MeyyedzadeAbdurrahman'n, Mirim elebi'nin, bn-i Kemal'in ve KnalzadeAli Efendi'nin eserleri bulunduunu kaydettikten sonra, bazeyh 'l-islamlarn dini akidelere ters dtn iddia ederekfelsefe eitimini yasakladklarn ve yerine zaten medreselerdeokutulan "Hidaye" ve "Ekmel"i koydurduklarn, bunun daOsmanl medreselerinin fikri bakmdan gerilemesine sebep

olduunu yazmaktadr.13 Katip elebi, hem Kef'z-ZnCtn'undahem de Mizan' L Hakkk,14nda felsefe ve pozitif bilimlerin

ii Cevat zgi, Osmanl Medreselerinde lim, C.I, s.85; mer zylmaz, Osmanl

Medreselerinin Eitim Programlar, s.57-58 ..i, Katip elebi. Miz{l/l 'I-Hakk ii htiydri 'I-Ahakk. s.21 .13Kiitip elebi, Kef'z-Znun, c.i, s.680; smail Hakk Uzunarl. Osmanl

Devletinin bniye Tekilatl. s.21; Adnan Advar, Osmanl Trklerinde lim. s.127; Cevat

zgi, Osmanlt Medreselerinde lim, c.i, s.122.

i. Eserin tam ad. bilindii zere. "Mizdn'I-Hakk li htiydri'I-Ahakk"tr. "En Doruyu Semekteki Hak Terazisi" diye evirebileceillliz bu eser, Katip elebi'nin,

dneminin baz din-sosyal konularn nsbet fikirler asndan ele ald eseridir.Kendisi, kitabnn banda, biroklarna doru yolu gsterip, onlar taassup bandan

kurtarmak iin bu eseri kaleme aldn syler. Eserde. baz din tefsir ve inanlarla

atan mspet bilimlerin savunuculuunu yapar. Ayrca. insanlarn dnya yaratldndan


8/18

278 LKERKTEM

medreselerden kaldrldn, bunun ise Osmanl dnce yapsnn

geliimi asndan son derece zararl olduunu vurgulam; felsefeve pozitif bilimlerin adeta savunuculuunu yapmtr. O, herdevirde, zellikle de, Osmanl devletinin ilk devirlerinden SultanSleyman zamanna gelinceye kadar Gaza, Fahreddin-i Raz, Id,Beyzav, iraz, Kutbeddin-i Raz, Taftazan, Crcan, Devvangibi hem hikmeti (felsefeyi) hem de eriat bilen sekindnrlerin yetitiini ve itibar grdn belirtmi, Fatih 'inSemaniye medreselerini yaptrdktan sonra, bu medreselerde

"Haiye-i Tecrid"15 ve "erh-i Mevakrj"16 gibi kitaplarnokutulmasn istediini, fakat sonradan gelen, hibir eybilmedikleri halde bilgin geinen baz bo kafal kimselerinmeselelerin asln aratrmadan onlar reddettikleri gibi,"felsefiyattr" diye bu kitaplar da okutmayp yerine "Hidye"l? ve"Ekmel"18 i okuttuklarn, ama sadece bunlarla yetinilmesi makulolmad iin ne felsefiyatn, ne Hidye' nin ne de Ekmel'inkaldn, bu yzden de Osmanl lkesinde ilim pazarna durgunluk

geldiini, bilimlerin izinin silindiini, ad geen kitaplar okutacakolanlarn kknn kurumaya yz tuttuunu kaydetmitir.19

Katip elebi," Kef'z-Znun" da, "lmu'l-Hikme" madde-sinde akl ve nakl bilimler alannda yetimi kimselerinstanbul'un fethinden Osmanl devletinin ortalarna kadar bunakarlk "Mizn'! Hakk"da Osmanl devletinin ilk devirlerindenSultan Sleyman zamanna kadar var olduunu belirtmi; bylece

iki farkl zaman izgisi vermitir. Oysa, bu doru deildir. nk

beri frkalara ayrlm olduunu, her frkann eitli inan ve davranlar bulunduunu,

bu nedenle insanlar arasnda farkl grlerin bulunmasn doal karlamak gerektiini

belirtir. O, yine bu eserinde, medreselerin giderek artan banazlna iddetle kar kar.

15 Bu eser, Nasirddin-i TGs'nin "Tecrid'!-Ke!iim" adl eserine yazlan bir

haiyedir. Esasnda, bu esere Osmanllar tarafndan pekok erh, haiye, hami, ta'lik ve

kelimat yazlmtr. (Bkz. Katip elebi, Kefii'z-Ziinn, c.' S.346-35 i;Ayrca bkz:F.Unan, a.g.mkl, s.23.)

,,,Bu eser, Crcani tarafndan Id'nin "e1-Meviikj'na yazlan bir erhtir.

17 Burhaneddin Ali'nin "Hiddyetii'!-Mbtedf" adl eserine yine kendisinin yazderhtir.

i R Ekmelddin Muhammed b.Mahmud el-Baberti'nin "Hidiiye" ye yazd erhtir.

Asl ad "e!-iniiye"dir. Eser, lIs1l-i fkh, yani hukuk metodolojisi ile ilgilidir. Bu nedenle,Osmanl medreselerinde en fazla okutulmu eserler arasnda yer almaktadr.

19 Bkz. Kaip elebi, Miziiii'! Hakk fi ihtiyari'! Ahakk, s,20-21 (Orhan aik

Gkyay neri). Ayrca bkz. Ccval zgi, OSll/al" Medrese!eride ilim, s.134.


9/18

OSMANL MEDRESELERiNDE FELSEFE 279

16.yy.n sonlarnda Sleyman el-Felek, Takiyddin er-Rasd, el-Magrib, el-Antaki, 17.yy'da el-Ermeyn, Hseyin el-Felekf,Dmk, l8.yy'da Yanyal Esad Efendi, Abbas Vesim Efendi,Mftz3.de-i Yeniehri Muhammed Said, Mestciz3.de AbdullahEfendi, Veffii, Halifende smail Efendi, 19.yy'da Hseyin HsnEfendi gibi deerli pek ok dnr ve bilgin yetimitir. Yine,Katip elebi'nin, bu eserlerinde kullanm olduu "bilimlerinizinin silindii" ibaresi Kadzade' nin "erhu' l-Mulahhas 'ndanitibaren neredeyse her devirde tekrarlanan bir ibaredir; dolaysylagereklii aksettirmez?O

Sahn- Seman medreselerinin kuruluundan, Kanun SultanSleyman tarafndan yaptnlm olan Sleymaniye medreselerininkuruluuna kadar geen dnemde ise, ki 1471-1557 yllarn kapsar,medreseler nc kez tekilatlanmlardr. Bylece, Sahn- Semanmedreselerinden farkl olarak, matematik ve tp medreseleri ileDar'l-Hadis'e yer verilmitir. Bu dnem, ayn zamanda,medrese1erin gelime ve ykselme dnemi olmutur. Sleymaniye

medreselerinde, KeHim ve Hikmet ubesi ierisinde "slamFelsefesi Tarihi", "Genel Felsefe Tarihi" ve "Mantk" dersleri yeralm ve bu disiplinlerden her birisine birer krs tahsis edilmitir.

u halde, l5.yzylda, gerek Sahn- Seman medreselerinde,gerekse onun gelimi ekli olan Sleymaniye medreselerindematematik, astronomi ve tp gibi akl bilimlerin yannda, yine bubilimler arasnda saylan felsefe okutulmutur.

Sleymaniye medreselerinin kuruluundan II. Merutiyetekadar geen zaman diliminde ise, l557'den 1908'e kadar, aa-yukar yz elli bir yl, medreseler duraklama, gerileme ve kmednemlerini geirmilerdir. Bununla birlikte, bu dnemde,Tanzimattan sonra alan ve vaiz yetitirmek zere kurulmu birihtisas medresesi olan Medresetu'l-Vaizinde ise, tefsir, hadis, fkh,kelam, us1-i fkh gibi derslerin yansra, felsefe, mantk, psikoloji,ahlak, metafizik, felsefe tarihi, islam felsefesi dersleri de yer alm,

bu dersler Mehmet Ali Ayn tarafndan verilmitir21

2''Bkz. Cevat zgi.a.g.e.,s.135.

21 Hseyin Atay. a.g.e., s.309; Ayrca bkz. M.Ergn, 1.1.Merutiyet Dneminde

Medreselerin Durumu ve isliih almalar, A..DTCF Dergisi. C.XXX, S.I-2.


10/18

280 LKERKTEM

17. yzyldan sonra medreselerde yava yava akl bilimler

itibardan dmeye balam; matematik, astronomi ve felsefe gibidersler her ne kadar tamamen ortadan kalkmam ise de, ikinciplanda kalmtr. Katip elebi'nin szlerinden, 17. yzylnbanda, hatta daha i6.yzylda bile Osmanl medreselerinde aklfbilimlerde bir gerileme olduu anlalmaktadr.

Hakikaten, 16. yzyln sonlar ile 17. yzyln balar,Osmanl devletinde birok bakmdan kkl deiikliklerinyaand, olduka dikkat ekici bir dnemdir. Bu dnemde,

Osmanllarn duraklamaya balad, devletin askeri, iktisad,siyas, ma1f ve sosyal alanlarda eitli problemlerle karlat,bunun sonucu olarak bozulan dengelerin sosyal bir kurum olanmedreseleri de etkiledii, bu yzden de bilimsel etkinliin yavayava dt kabul edilir ve bu durum, apak olarak,gerektiinde ispat edilebilecek ekilde, zaman zaman ortayakonulur. Ancak, bilimsel etkinliin dmesinde bu sorunlarn etkiliolduu inkar edilemezse de meseleyi sadece byle bir deiimleaklamak yeterince tatmin edici deildir.

Osmanl 'nn k dnemine rastlayan 17. yzylda, Franszhkmetinin stanbul'daki eliliinin istei zerine, 1741 'de adbilinmeyen birisi tarafndan kaleme alnm olan, "Kevdkib-iSeb'a"n ("Yediyldz") adl eserin, medreselerde okutulan dersler,kitaplar ve mderrisler hakknda istenilen lde bilgi verdii, yaniretim programn tam olarak sunduu bilinmektedir. Bunun

yansra, Kevakib-i Seb'a'da, bilimler faydal bilimler, ne faydasne zarar olan bilimler ve zararl bilimler olmak zere eayrlmaktadr. Akaid, fkh, Arap dili ve edebiyat, mantk,matematik, astronomi, anatomi ve tp faydal bilimler ierisindesaylrken, iir ve edebiyat ne faydal ne de zararl bilimlerdenaddedilmekte, oysa felsefe, sihir ve astrolojiyle birlikte zararlbilimler arasnda gsterilmektedir.23

n Kitap, Fransa'nn stanbul byk elisi Marquis de Villeneuve'n istei zerine

kaleme alnm olup. bir nsz. iki blm ve bir sonszden olumutur. (Bkz. Cevat izgi.

Osmollli Medreselerinde ilim. c.i, s.69.)

2. 1 Cevat zgi. a.R.e .. s.68; A.Advar. a.g.e., s.i75-176.


11/18

OSMANl MEDRESELERNDE FELSEFE 281

Kevakib-i Seb'a'ya gre, Osmanl medreselerinde, faydalbilimlerden olan mantktan, nce saguci risalesi, erh ve haiyeleriile birlikte okunur; daha sonra erhlerinden Hsam Kati ve

Haiyesi, Muhyiddin RisCilesi, Fenari ve Haiyesi, emsiyye kitab,Tehzib, emsiyye'nin erhi, Kutbiddin-i irazi Haiyesi ve erh-i

MatCili okunurdu. Hikmetten nazari hikmet diye sz eden Kevakib-i Seb'a'ya gre, ameli hikmet fkhtr. Nazari hikmette okunankitaplar ise, Hidaye metni, erh-i Kadmir ve Haiyesi ileHikmet'I-Ayn'dr. Balca program bir btn olarak veren

kaynaklar arasnda, Kevakib-i Seb'a'da Tokadi'nin (lm.1689)"Nazmu'I-ULUm"u, Saaklzade'nin (lm.1732) "Tertibu'I-Ulum"u,Erzurumlu brahim Hakk'nn (lm.1780) "Tertibu'I-Ulum"u,Uaki"nin (lm.1786) "Kaside fi'l Kutubu'l Mehurefi'I-Ulum"uve Muhammed Behet el Eseri' nin "A' lamu' I-Irak" yeralmaktadr. 24

Kukusuz, medreselerin knde, ders programlarndan aklibilimlerin karlmasnn nemli bir rol vardr; ama, tek neden bu

deildir. Bunda, bilginlerin bir an nce idari kadrolara gemek iinfrsat aramalar, bu yzden medreselerde fazla kalmak istememeleride etkili olmutur. Mderrislerin ayn medresede uzun yllar dersvermemeleri, yani ksa sre iinde medrese deitirmeleri, enazndan baz medreselerin ihtisaslama bakmndan ne karakbelirli bir hrete ulamalarn gletirmitir. rnein, Osmanlmedreseleri arasnda sekin bir yeri bulunan ve olduka uzun birsre ayakta kalm olan Sahn- Seman medreselerinde ders veren

yaklak bin ikiyz civarnda bilim adamndan pek aznn,ekonomik skntlardan dolay, ancak birka sene burada kalarakeitim-retim faaliyetlerini srdrdklerini biliyoruz. Bilginlerinidari kadrolara gemeyi hayatlarnn gayesi haline getirmiolmalar, onlar hzla siyas olaylarn iine ekmi, sk skhiziplemelere yol am, yenierilerle ibirlii yaparak eitlikarklklar karmalarna sebep olmu; ksacas onlar bilimseletkinliklerde bulunmaktan alkoymu ve bylece lkenin iinde

bulunduu sosyal, kltrel, siyas, iktisad hatta askeri birtakmsebeplerin de birlemesiyle bilimsel etkinlik hzla dm veyazerinde zihin yorulan bilim dallar snrl kalm, sadece fkh,

24 Ccvat zgi, a.g.e .. ayn yer.


12/18

282 LKER KTEM

yani islam hukuku gibi pratik faydalar grlen, pratik uygulama

alan bulunan konulara arlk verilmitir.25

Medreselerin duraklama, gerileme ve kme dnemi olarakbilinen 1557' den 1908' e kadar olan aa-yukar yz elli biryllk dnemde, bir kez daha, islah26 edilmeleri konusu gndeme

25 F.Unan, a.g.mkL., s.21-22; Bu konuyla ilgili olarak ayrca bkz. M.Safvet,

"Medreselerimiz", Beyan'l-Hak Dergisi, LVI 87 (1326). s.I642-1645,1648; Mustafa

Ergn. II. Merutiyet Dneminde Medreselerin Durumu ve Islah almalar, s.59; 64,

A.. DTCF Dergisi, C.XXX, S.1-2, Ocak 1979-Haziran 1982; H.Atay, Medreselerin

Gerilemesi, A..ilahiyat Fakltesi Dergisi. c.xxv. s.15-56.26Medreseleri islah giriimi, Tanzimat dneminde balamtr. 1867'de onbe kiilik

bir mderris heyeti toplanarak, medreselerin dzeltilmesi iin gerekli grdkleri tedbirleri

bir rapor halinde ynetime sunmulardr. Bu rapor, medreselerin, Fatih dnemine gre,

ilerlemek yle dursun, stelik daha da geri kaldn gstermektedir. (Bkz. H. Hatemi,

19.yy.da Medreseler, Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Trk Ansiklopedisi, C.2, s.502). Kanuni

devrinden Tanzimatn ilanna kadar geen uzun dnemde medreseler kendi haline

braklm, bunlarda hibir islahat yaplmamtr. Tanzimatla birlikte, zellikle 1839-1877

yar arasnda Diir'I-Fnun, Diir'I-Muallimn, Diir'l-Muallimiit, Mekteb-i Mlkiye ve

Galatasaray Lisesi almtr. 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, retmenokuar ve onlarn programlar hususunda ayrntl hkmler getirmitir. Mkemmel

muallimler yetitirmek zere, Rtiye, dadiye ve Sultaniye ubelerinden oluan bir byk

Diir'I-Mullimn'in kurulacan, her ubenin, biri, edebiyata, teki, ulum-u fnln'a

mahsus iki blm olacan belirtir. Yine, bu nizamname. kz ilkokullar ve kz

rtiyelerine kadn retmen yetitirilmesi iin bir Dar'I-Muallimat almasn ngrm

ve bu okul 1870'de almtr. (Bkz. Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi, 2.bsk, s.123-124.)

Bu dnemde, medrese programlarnda da esasl deiiklikler yaplmtr. Din dersleri,

yine eitimin arlk merkezini tekil etmekle birlikte. aritmetik ve geometriden baka

tarih, corafya, felsefe, fizik ve tabii bilimler de programa girmitir. (Bkz. i. Yaltkaya,

"Tanzimattan Evvel ve Sonra Medreseler" Tanzimat, Yznc Yl Mnasebetiyle, s.466;S.C.Antel, "Tanzimat Maarifi", Tanzimat, Yznc Yl Mnasebetiyle, s.461; Y.Akyz,

Trk Eitim Tarihi, s.57.) Bilindii zere, Tanzimatta birtakm eviri faaliyetlerinde de

bulunulmu, bu yolla fikr bakmdan Batllamaya tcebbs edilmitir. shak Hoca ve

Tamanl Rfk Efendi, matematie ilikin ilk tercmeleri yapmlar. vidinli Tevfik ise,

lkemizde matematik ile felsefe ve mantk arasndaki ilikileri gstermitir. Salih Zeki ilk

defa matematik felsefesiyle uram ve o yllarda lise programna konulan felsefe

dersleri iin Alexis Bertrand'n ilim ve felsefe ilikisi hakknda yazd eserini "Felsefe-iilmiye ve A1lakiye" adyla dilimize kazandrmtr. Felsefede ilk admlardan biri de

brahim Ethem'in 1895'de dilimize "Metot zerine Konuma" diye evirdii Descartes'n

"Discourse de la Methode" uyla atlmtr. Ahmet Mithat ise, "Daarck" adyla karmolduu dergide baz felsefi makaleler yazmtr. O dnemde mantk alannda da eitli

eserler dilimize kazandrlmtr. Ali Sedat ve smail Gelenbev bu evirilerde nemli rol

oynamlardr. talyan Gallupi'nin mantk'a dair eseri "Mi{hii'I-Fiinn" (Fenlerin

Anahtan) adyla, i860'da dilimize evrilmitir. Dilimize kimin kazandrd bilinmeyen

ama eski mantkla yeni mant ilk defa yanyana getirmesi ve Bat felsefesine kap amasbakmndan dikkate deer bir eser olarak nitelendirilen "Mi{ah 'I-Fiin" 860 ve


13/18


gelmi ve bu konuda, ilk kez eyh Ali-zade Hoca Muhyiddin

Efendi "Medreselerin1

slfih" (1896) adl bir eser kaleme almtr.Bundan sonra, Diyarbakrl Mehmet Faik "1sldh- Meddris"ini(1909), Mehmet Ubeydullah "lsl{i/- Meddris-i Kadfme"sini(1910) ve Kazanl Halim Sabit bay "Ulemd ve Talebe-i Ulum

Efendi/ere, lsldh-1 Meddris Mnasebetiyle" (1913) adl eserinikaleme almlardr.

Medreselerin dzeltilmesi konusunda ilk somut giriim, 1910yl balarnda olmutur. Merutiyet ynetiminin medreseler

konusunda baard ilk ve en nemli i, "Meddris-i lmiyeNizamndmesi"ni kabul edip uygulamaya koymasdr. Buna gre,medreselerde yllk retim sresi, dokuz ay olarak belirlenmi veders programlar yeniden yaplmtr. Bylece, altnc snflardacebirin yansra hem mantk, hem de hikmet okutulmutur. Yedincisnfta ise, hey'et (astranomi) ve kimyann yansra hikmet-i cedideprogramda yer almtr.2?

Evkaf nazr Mustafa Hayri Efendi zamannda, "lsldh- Meddris Nizamndmesi" hazrlanm ve buna gre, medreselerin1914 'de "Dar 'l-Hilafeti 'I-Aliye" medresesi ad altndabirletirilmesine karar verilmitir. Bu birletirmeden ksa bir srence, "lsldh-1 Meddris Nizanndmesi"nin ise yaynlanmasndan biryl sonra, yani 1913' de stanbul Beyazt medresesi mderrisiErefzade Mehmet evketf, medrese islahat hakknda bir eser28

yaynlam ve bu eserinde, medreselerin orta ve yksek retim

ksmlarnda okutulacak dersleri aklamtr.Mehmet evket}, medreselerin yksek retim ksmn:

UlUm-u er'iyye ubesi, Fkh ubesi, Hikmet ubesi ve Lisanubesi olmak zere dt ubeye ayrmtr. Ulum-u er'iyye ubesi

872'de olmak zere iki kez baslmtr. Yine, bu dnemde, Psikoloji'de Aristo'nun

Psikoloji eserleri esas alnarak baz eserler kaleme alnmtr. Hoea Tahsin Efendi'nin

"i lm-i Ahval-i Ruh"u Avrupiii psikoloji anlayn lkemizde yerletirmitir. (Bkz.

H.z.lken, Trkiye 'de ada Diince Tarihi, s.221; N .ner, Tanzimaan SonraTrkiye'de ilim ve Mail/k An/an/. s.5 i).

27 M.Ergn.a.g.mkl., S.78-79.

2' Mehmet evket! Efendi 'nin bu eserinin ad: "Med&ris-i i stamiyye Islahat

Progran" dr. (Programla ilgili daha fazla bilgi ve yorum iin bkz. Cevat zgi. Osmanh

Medreselerinde ilim, C.L, s. ii-ii2; Hseyin Atay. a .g.e., s.238).


14/18

284 LKERKTEM

ile Fkh ubesinde alt yllk, dier ubelerde be yllk retim

srelerinin olmas gerektiini belirtmitir. UlUm-u er'iyyeubesi'nde: Tefsir, Hadis, Kelam ve Ahlak-i slami olmak zeredrt ksm vardr. Fkh ubesi'nde ise, Fkh ve Hukuk olmakzere iki ksm vardr. Fkh ksmnda: Fkh ve Feraiz, U s11-iFkh, lm-i Hilaf ve Cedel, Tabakat- Fukaha ve Sk1k-u er'iyyeolmak zere be blm; Hukuk ksmnda ise, Merhale-i Hukuk,Tarih-i Hukuk, Hikmet-i Hukuk, Hukuk-u Medeniye, Hukuk-uCeza ve dare ve Us1l-i Muhakemat olmak zere alt blm vardr.

Hikmet ubesi'nde: Felsefe, Riyaziyyat, Tabiiyyat, Corafya,Tarih ve Siyer olmak zere ksmlar vardr. Lisan ubesi se,Arapa, Farsa ve Trke olmak zere ksma aynlmtr.29

Felsefe ksm da kendi ierisinde a) Felsefeye Giri b) FelsefeTarihi c) Mantk ve Mnazara d) Psikoloji e) Hikmet-i Hhiyef) Ahlak g) Pedagoji h) Gzel Sanatlar ksmlarna aynlmtr.3o

DarU'1 Hilafeti'l Aliye medresesinin orta retim ksmnda 7.

ve 8. snflarda haftada l' er saat felsefe dersleri veriImi tir. Dahasonra orta retim ksmnn programnda deiiklik olmu vefelsefe dersleri "hikmet" adyla 5. snfta haftada 2 saat, 6. snftaise 1 saat olmak zere okutulmutur. Medresenin yksek retimksmnda 1.2.3. ve 4. snflarda ise, haftada 2'er saat felsefe,psikoloji, mantk, ahlak, metafizik, felsefe tarihi, islam felsefesiverilmitir. lk Felsefe, . ve 2. snflarda haftada 4'er saat, mantk,. ve 2. snflarda haftada 2'er saat, psikoloji ise, . snfta haftada

4 saat olarak verilmitir. Felsefe grubu dersleri olarak mantk, yineyksek retim ksmnda 6. ve 7. snflarda 2'er saat, psikoloji 7.snf ta haftada 2 saat ve pedagoji 8. snfta haftada saatverilmitir.

Mtehassisfn31 ksmnda 1) Tefsir ve Hadis ubesi 2) Fkhubesi 3) Kelam, Tasavvuf ve Felsefe ubesi olmak zere ube

29

Hseyin Atay, a.g.e., s. 240-24 I; Cevat izgi, Osmanh Medreseleriilde ilim, C. I,S.IIO-III .

30 Hseyin Atay, ii. g. e., ayn yer.

31 Medresetu'I-Mtehassiso: sliih- Mediiris Nizamniimesine gre. Diir'l-

Hiliifeti'l Aliye Medresesinin yksek ksmnn da zerinde, uzmanlar yetitirmek zere

kurulmas tasarlanm. retim sresi iki ylolan bir retim kurumudur. Ancak 1917

ylnda faaliyete geebilmitir. (Bki'.. M.Ergn. a.g.mkl., s.88.)


15/18


bulunmaktadr. Kelam-Tasavvuf ve Felsefe ubesinde, "lkFelsefe" dersleri Emin bey ve Nimet bey tarafndan 1. ve 2.snflarda haftada 4 saat, mantk, Elmall Hamdi bey tarafndanhaftada 2 saat, slam Felsefesi Tarihi, zmirli smail Hakk beytarafndan,. ve 2. snflarda haftada 3 saat, Genel Felsefe Tarihiise Ferit bey tarafndan, yine, haftada 3 saat olmak zereverilmitir.32

Daha sonra, eyh'l-slam Musa Kazm Efendi, medreseslahatn yeniden ele alm ve 17 Ekim 1917' de yeni bir

nizamname kartmtr. Bu nizamnameye gre, Sleymaniyemedresesi, Tefsir ve Hadis ubesi, Fkh ubesi, Kelam veHikmet ubesi ve Edebiyat ubesi olmak zere drt ubeyeayrlmtr. Daha sonra, Kelam ve Hikmet ubesi ierisinde yeralan slam Felsefesi Tarihine, Genel Felsefe Tarihine ve Mantk'abirer krs verilmitir.33

II. Merutiyet (1908-1918) den sonra, Osmanl medreseleri,

drdnc ve beinci kez tekilatlanmlar, kendilerini yenilerneyealmlar, fakat bunda baarl olamamlardr. Bundan birmddet sonra yine, medrese1erin slah fikri ortaya atlm, ilkresm teebbs, Fatih Tbhane medresesinde yaplmtr.Programda, nakl bilimlerin yannda fizik, kimya, cebir, geometrive corafya gibi aklf bilimlerin de okutulmas vurgulanm, ancakbu teebbsten bir sonu alnamamtr. Bu ve bunun gibi baarszteebbslerden sonra, medrese1erin yansra, onlarn yava yava

yksek retim kurumu olarak fonksiyonlarn yitirmeye balamolmalar dolaysyla, 19. yzyln son eyreine doru, Bat'dakiniversite ayarnda bir yksek retim kurumu, yani Dar'l-Fnunkurulmaya allmtr. Bilindii zere, Dar'l-Fnun, eitliyllarda drt kez kurulmu ve kapatlmtr.

lk Dar 'l-Fnun kurma teebbs 1846 ylnda olmutur. lkDar'I-FnGn dersleri ise, 1862 ylnda serbest dersler eklindebalam ve bu dersler 1864 ylnda Atik Ali Paa Camii karsnda,

Nuri Efendi Kona'nda srdrlmtr. Bir mddet sonra, bukonan yanmasyla birlikte, Dar'I-FnGn da kapatlmtr.

32 Hseyin Atay. a. g. e., s.263: 265; 267; 276; 279.

33 Hseyin Atay.a.g.e.,s.290.


16/18

286 LKERKTEM

kinci Teebbs, 1865'de olmu, bina 1869'da tamamlanm

ve 1870'de Sadrazam Ali Paa'nn da hazr bulunduu bir trenle"Dar 'l-Fnfin- Osmanf" almtr. Hoca Tahsin Efendi de bukurumun mdrlne tayin edilmitir. 1869'da bir de "Maarif-iUmfimiye Nizamnamesi hazrlanmtr. Bu nizamnameye gre,Dar'l-Fnfin- Osmanf'de, "Hikmet (Felsefe) ve Edebiyat","lm-i Hukuk" ve "Ulum-u Riyaziye ve Tabiiye" ubelerialmtr .

Grld zere, bu Dar'l-fnfin'da "Hikmet ve Edebiyatubesi" olarak felsefenin ad gemektedir. Fakat burada, henzfelsefe eitimi verilmedii bilinmektedir. 1869 nizamnamesi tammanasyla uygulanamad iin ikinci teebbs de baarsz olmu,hoca ve talebe azlndan dolay "Dar 'l-Fnun- Osmanf" iki yliinde, 1871 'de kapanmtr.34

nc teebbs, 1873'de gerekletirilmitir. 1878'de eitim-retime balayan "Dar'l-Fnfin- Sultanf"nin Edebiyat ubesinde

Hikmet dersleri verilmitir. 1881-1882' de ise, retime sonverilmitir.35

Bundan sonra yine, yeni bir Dar'l-Fnfin almasna ihtiyaduyulmu ve bu yzden tekrar teebbse geilmitir. Bu drdncteebbs II. Abdlhamit zamannda 1882-1885 yllar arasndaMaarif Nazr Said Paa tarafndan gerekletirilmitir.

1900' de resmen alan, "Fnfin-u Riyaziye", "Fnun-uTabiiye", "Ul1m-u Hukukiye", "Fnun-u Hikemiye" ve "lahiyat"olmak zere be ubeden oluan ve adna "Dar'l-Fnun- ahane"denilen yksek retim kurumunda ise, felsefe, Edebiyatfakltesinde okutulan dersler arasnda yer almtr. 1908'den sonra,ehbenderzade Ahmet Hilmi, zmirli smail Hakk ve Mehmetzzet, uzun yllar bu Dar'l-Fnfin'da felsefe, felsefe tarihi ve islamfelsefesi dersleri vermilerdir.

.14 Ekmeleddin hsanolu, Diir'l-fnun Tarihesine Giri. ilk iki Teebbs,

Bel/eten, c'S4. S.209, S.713.

35 Ali Arslan, Dr '/-Fiil1ln'dn niversitel'e. s.40; Ekmeleddin hsanolu, Dar '1-

fnun Tarihesine Giri. nc Teebbs, Dar'l-fnun-u Sultfm!, Bel/elen. c'S7, S.2 i8.

s.202.


17/18

OSMANl MEDRESELERiNDE FELSEFE 287

1912' de Emrullah Efendi 'nin kurmu olduu ve "Ulm-uer'iyye", "Ulm-u Hukukiye", "Ul1m-u Edebiye", "Ul1m-uTbbiye" ve "Fnn" olmak zere yine be ubeden ibaret olanDar' I-Fnn 'un "Ulm-u Edebiye ubesi"nde felsefe ve felsefetarihi dersleri haftada 6 saat verilmitir. 1.2. ve 3 .snflarda 3' ersaatten haftada toplam 9 saat felsefe ders i , sadece 3.snfta haftada2 saat olmak zere felsefe tarihi ders i yer almtr. Bu dersler,ayrca "Ulm-u er'iyye ubesi"nde de okutulmutur. Burada,felsefe ve felsefe tarihi dersleri ayda alt kez verilmitir.36

KAYNAKA

Advar, Adnan- Aykut Kazanegil- Sevim Tekeli: Osmanl Trklerinde ilim, (Gelitirilmi

IV.bsm) stanbul, 1982, Evrim Mtb.

Akyz, Yahya, Trk Eitim Tarihi (Balangtan /982 'ye), Ankara, 1982, A.. SBF

Basn Yayn Yksek Okulu Mtb.

Antel, Celal: Tanzimat Maarifi, Tanzimat, Yznc Yl Mnasebetiyle, Ankara, 1940,

Maarif Vekiileti.

Arslan Ali, Dar 'l-Fnun 'dan niversiteye, istanbuL, 1995, Kitabevi Mtb.

Atay, Hseyin: Osmanllarda Yksek Din Eitimi-Medrese Programlar-icazenameler-

i slaf{jt Hareketleri, stanbul, 1983, Emek Mtb, Dergah Yayn.

_____ : Medreselerin Gerilemesi, A..ilahiyat Fak. Derg. C.xXIV, Ankara, 1981,

A..Mtb.

Ayn, Mehmet Ali:Dar'I-Fnun Tarihi, stanbul, 1927, Yeni Mtb.

_____ :Osmanl Dar'I-FnGnu, Dar' l-Fnun Edebiyat Fak. Derg. C.L, S. .

Baltac, Cahit: XV.-XVI. Asrlar Osmanl Medreseleri, stanbul, 1976.

Bilge, Mustafa: ilk Osmanl Medreseleri, stanbul, 1984, .. Edebiyat Fak.Mtb.

Bursal, Mehmet Tahir: Osmanl Mellifleri, I-III, stanbul, 1333-1342.

Ergn, Mustafa: IL.Merutiyet Dneminde Medreselerin Durumu ve slah almalar,

A.. DTCF Derg., C.xXX, S.1-2.

Gkyay, Orhan aik: Kaip elebi Yaam, Kiilii ve Yaptlarndan Semeler, Ankara,

1982, Yonca Mtb, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar.

Gl, Ahmet: Osmanl Medreselerinde Eitim-retim ve Bunlar Arasnda Dar'l-

Hadislerin Yeri, Ankara, 1997, TTK Mtb.Hatemi. Hseyin: 9.yy .da Medreseler. Tanzimaltan Cumhuriyee Trk Ansiklofiedisi,

C.2 .

.1 " Hseyin Atay, a.g. e, s.253: 255; 256; Mehmet Ali Ayn, Drii '{-Fiinn Tarihi. s.

42; 45-46: 77-78; lker ktem. Dar'l-FnGn 'da Felsefe. OTAM. S L O . s. 159-]74.


18/18

288 LKERKTEM

hsanolu, Ekmeleddin, Dar'l-fnun Tarihesine Giri, ilk ki Teebbs, Belleten, C.S4,

S_209, Ankara '1990.

_____ ,'nc Teebbs, Dar'l-fnun-1 Sultan, Bel/eten, C.S7, S.218, Ankara,

1993.

zgi, Cevat: Osmanl Medreselerinde ilim, I-LL,stanbul, 1997, iz Yaynclk,

Katip elebi, Kef 'z-ZnCIIl, c., Ankara, 194I, Maarif Vekaeti.

_____ , Mizan'I-Hakkfi ihtiyari'l Ahakk, stanbul, 1980, Tercman Gazetesi Mtb.

Kazc, Ziya: Osmanl Eitim ve retim Sisteminde Genel Medreseler, Osmanl

Ansiklopedisi, C.S.

ktem,lker: Dar'I-Fnun'da Felsefe, OTAM Derg., c.o, Ankara, 1999, A..Mtb.

ner, Necati: Tanzimaltan Sonra Trkiye'de ilim ve Mantk Anlay, Ankara, 1967,

A,.Mtb.

zylmaz, mer: Osmanl Medreselerinin Eitim Programlar, Ankara, 2002, Yeni Umut

Mtb, T .C.Kltr Bakanl Yay.

Safvet, Mehmet: Medreselerimiz, Beyan 'I-Hak Derg. LV/87, 1326.

evket, Mehmet Efendi: Medaris-i islamiye IslaMt Program, stanbul, 1329, Hrriyet

Mtb.

eyh, Mehmet Efendi, Vekayi'l-Fudala II-III, (akayik-i Numaniye ve Zeyilleri),

Yayma Haz: Abdlkadir zcan, stanbul, ar Yay,

Takprlzade, Ahmet: Mevzuatu'l ULUm, Dersaadet, 1313, kdam Mtb.

Unan Fahri, Osmanllarda Medrese Eitimi, Osmanl Ansiklopedisi, C.S.

_____ , Medrese-Ynetim likileri ve Osmanl Medreselerinin lm Performans

Meselesi, V.osmanll Sempozyumu, St, Eyl,1992.

____ : Bir Alimin Hayat Hikayesi ve Klasik Osmanl Eitim Sistemi, OTAM Derg,

C.8, Ankara, 1997, A., Mtb.

____ : Kuruluundan Gnmze Fatih Kl/iyesi, Ankara, 2003, TTK Mtb.

Uzunarl, brahim Hakk: Osmanl Devletinin ilmiye Tekilat, Ankara, i984, TTK

Mtb.

lken, Hilmi Ziya: Trkiye'de ada Dnce Tarihi, stanbul, 1979 (2.bsk) Kardeler

Mtb.

nver, Sheyl: Fatih Kl/yesi ve Zama ilim Hayat, stanbul. 1946, i..Mtb.

Yaltkaya, erafettin: Tanzimattan Evvel ve Sonra Medreseler, Tanzimat, Yznc YlMnasebetiyle, Ankara, i940, Maarif Vekaleti.

OSMANLI MEDRESELERİNDE FELSEFE

Documents

Transcript of OSMANLI MEDRESELERİNDE FELSEFE