Organon 5 Topikler Aristoteles

7/29/2019 Organon 5 Topikler Aristoteles

http://slidepdf.com/reader/full/organon-5-topikler-aristoteles 1/338



ARİSTO

O R G A N O N

V

T o p i k l e r

ΤΟΠΙΚΑ

Bu eseri Prof. Hamdi Ragıp ATADEMİR dilimize

çevirmiştir.

İSTANBUL 1952 — MÎLLÎ EĞİTİM BASIMEVİ



Bu eseri Dil ve T. - C. Profesörlerinden Hamdi Ragıp ATADEMİR J. Tricot’nun Fransızca (]. Vrin Basımevi, Paris 7939) tercümesinden dilimize çevirmiş, Tercü

me Bürosu Aristo Komisyonu Üyelerinden Dr. Suat SİNANOĞLU ile Dr. Samim SlNÂNOĞLU Yunanca asliyle, Mehmet KARASAN da Fransızca tercümesiyle

karşılaştırarak incelemişlerdir.



G İ R İ Ş

Topikler’i teşkil eden ve ehemmiyet bakımın-

dan pek farklı olan sekiz kitabın konusu, olası

bilginin aleti olarak alınan diyalektiğin incelenme-

sidir. Bu kitaplar bilhassa Port Royal mantığı

(3. bölüm, I. XVIII) ile «kullanılan bütün delil-

lerin kendilerine icra olundukları bazı umumi baş-

lar» diye tarif olunabilen bir Topoi veya müş-

terek yerler koleksiyonunu ihtiva eder. Argü-

mantasyon burada Birinci ve ikinci Analitikler -

'de incelenen ilmî ispattan çok farklıdır: gerekli-

nin yerini olası, ilmin yerini sanı alır; tartışma,

hakikatin kendini aramağa ve keşfetmeğe değil,

ancak bir hasmı açıkça kuvvetsiz düşürmeğe, itira-

fa mecbur etmeğe çalışır.

Bu demektir ki bir bütün olarak Topikler, iki Analitikler'in yazılışından önce yazılmış ve

Organon’un ilk kitaplarına bağlanmış gibi görü-nüyor. II. den VII. ye kadar olan kitaplar muhte-

mel olarak en eskileridir ve doğrudan doğruya

Kategoryalar’ dan sonra gelmeleri lâzımdır. İspat-

çı ilim teorisi burada henüz bilinmiyor, terimlerin

mânasının henüz hiçbir teknik katîliği yoktur. Söz-

gelimi, αυλλογιόζ ve συλλογίζεσθαι terimleriumumi olarak istidlâli ifade etmek için kullanıl-

mışlardır. Hiçbir suretle, Birinci Analitikler'in



II

başında tarif edildiği üzere sillogistik tümdenge-

lim mânasına gelmez. Bunun aksine olarak, Eflâ-

tun diyalektiğinin hatırlamaları burada bol bol

mevcuttur. Μετέχίν fiilinin sık sık kullanılması

bunun şahididir. — I. ve VIII. kitaplar (öbür

kitaplardaki kısa birtakım parçalan gibi) mu-

hakkak daha sonradır: Fakat sık sık kıyas teorisi-

ne başvurmakla beraber, bu kitaplar Analitikler’ -

den sonra yazılmışlardır. Gerçekte, argümantas-yon katilikten mahrum olmakta devam eder, ter-

minoloji de gene ilk devre kitaplarında olduğu

gibi belirsizdir.

Topikler’ in kronolojisini tesbit etmek için va-

rılan sonuçlar, bütünlüğü içinde, bunlardır. Ana

litikler’e yapılan yollamalara gelince, bunlıır dahasonra yapılan düzeltmeler, yeni baştan işlemeler

ve kısmî rötuşlar olarak açıklanabilir. Öbür yan-

dan, Analitikler’de de Topikler ’e yollamalar var-

dır. Topikler’ in doktrini ara sıra burada bile bile

nakzedilmiş bulunuyor.

Böylece Topikler, Aristo'nun bir gençlik eseri

gibi alınabilir. Sonradan gözden geçirildikleri belli

olan bazı kısımlar müstesna, terkip ve yazılması ku-

surludur, yazarın tecrübesizliğini hissettiriyor gibidir.

Eski şerhcilerin bir çoğunun kanaati hilâfına, olası-

nın mantığı gereklinin mantığının mütemmimi delil-

dir; ilmî hakikatin erişilemiyeceği bir alana teva-

fuk eden ikinci bir mantık da değildir. O, dahaçok, ispat ve ilim teorisine hazırlık mahiyetinde

bir nevi ekzersiz olarak görünmektedir. Bu teori-

nin, Aristo’nun kafasında, Eflâtun’un Sofist'lerin



ve bizzat kendisinin kullandıkları, ananevi diya-

lektiği tamamlaması lâzımdı.

Eserin bütününün Aristo’ya, ait olduğu mu-

hakkaktır; bilhassa bunu Aristo’nun eserinin pek

çok sayıda mevcut sitasyonları ispat eder. Bu si-

tasyonların listesi índex Aristotelicus’tedir (102 a

40) Bazı kısımlar üzerine, hattâ V. kitabın bütü-

nü üzerine birtakım şüpheler belirdi, fakat ileri

sürülen sebepler (bilhassa, J. Pflug, De Aristo-

telis Topicorum libro quinto dissertatio. Leip-

zig, 1 9 0 8 ) katî olmaktan uzaktır.

Biz, dokuzuncu kitabını teşkil ettiği Topik -

ler’ in gerçekte bir zeylinden başka bir şey olmı-

yan Σοφιστιοί έλεγχοι’u ayrı bir cilt olarak neş-

retmeyi uygun gördük.

J • T.

III



B i b l i y o g r a f y a

M E T İ N L E R

Bu tercüme 7. Stracbe ve AI. Wallies baskısı

(Leipzig, Bibi. Teubner, 1933) ndan yapılmıştır

ki bugün elimizde bulunan en iyi metindir. Bu-

nunla beraber, notlar halinde gösterilen bazı yer-

ler için Waitz'in veya Bekker' in section’lerini

tercih ettik: bu son baskıya ait referanslar kenar-

da, usule göre gösterilmişlerdir.

Grekçe ve Lâtince Kommanterler

Alexandre d’Aphrodise. — İn Aristotelis To-

picorcem Iibros octo Commentaria éd.

M. Wallies, Berlin, 1891 (Coll. Ac.

Berol., II, 2,)

Pacius (J-).— Aristotelis... Organum, Mor-

giis, 1584.

— 7» Porphyrii Isagogen et Aristo-

telis Organum Commentarium. Aure-

liae Allobrogum, 1605.

Maurus (Sylvester). — Aristotelis Opera... Tomus I, Roma, 1668.

Waitz (Th.). — Aristotelis Organon, Graece, Leipzig, 1844 1846. 2 Vol.



VI

Başvurulan Başlıca Eserler

Bundan önceki ciltlerin bibliyografyasına baş-

vurulmasını tavsiye ederiz. Biz, ayrıca Tbe works of Aristotle (Oxford, I, 1928) de Pickard Cam-

bridge' in İngilizce tercümesinden de faydalandık.



ORGANON V



TOPİKLER

KİTAP I

< DİYALEKTİK ÜZERİNE UMUMİ

FİKİRLER. — DİYALEKTİK’İNKONULARI. — DELİLLER >

1

< KİTABIN UMUMİ PLÂNI >

Bu kitabın gayesi, olası öncülerdenhareket ederek, ortaya atılan her meseleüzerinde bir delil serdetme imkânını vere-cek bir metot bulmaktan ve bir delil ilerisürdüğümüz zaman kendimizin buna zıtolacak bir şey söylemekliğimizi menet-mekten ibarettir. O halde bizim ilkin di-yalektikle kıyasın ne olduğunu kavrıyacaktarzda bir kıyasın ne olduğunu, çeşitleri-nin neler olduğunu göstermemiz gerekir,çünkü bizim bu kitapta inceleme konumuzdiyalektik kıyas olacaktır.

Kıyas bir sözdür ki bu söz içinde ba-zı şeyler konulmuş olmakla onlardan fark-lı bir başka şey, konulan şeyler vasıtasiy-le zaruri olarak çıkar. — Kıyas, doğru ve



4 ORGANON V.

ilk olan öncüllerden, veya kendilerinden

edindiğimiz bilginin (****) kendisinin dekaynağı ilk ve doğru olan öncüllerde bu-lunan öncüllerden hareket ettiği zamanbu bir ispat'tır. — Olası öncüllerden ne-tice çıkaran kıyas ise diyalektik' tir. —Yakînliklerini (****) başka şeylerdendeğil, kendi kendilerinden çıkaran şeylerdoğru ve ilk’tirler: Çünkü, ilmin ilkeleriiçin niçin’lerini araştırmak gerekmez; builkelerin her biri kendiliklerinden yakinî olmalıdır. — Bütün insanların, veya onla-rın pek çoğunun veya hakimlerin, vebunlar arasında da hepsinin, veya çoğu-

nun veya en hatırı sayılanların ve en ün-lülerinin sanıları olası’dır. — Olası görün-mekle beraber, gerçekte olası olmıyan sa-nılardan hareket eden kıyas, bir de, olasısanılardan veya olası görünen sanılardanbaşka netice çıkaran kıyas Eristik’tir'tir:

gerçekte olası görünen her şey olası de-ğildir, çünkü olası denilen hiçbir şey, ilkbakışta, muhakkak bir yanlışlık karakteriarz etmez, nitekim eristik delillerin ilkele-ri için durum budur, bu delillerde yanlış-lığın tabiatı derhal kendini belli eder, hat-tâ birçok zaman, orta halli bir anlayış sa-

hibi kafalar için bile. Böylece, demin sö-zünü ettiğimiz eristik kıyasların birincisi-ne yine Kıyas diyelim, fakat öbürüne sa-dece kıyas değil, eristik kıyas adını vere-



ORGANON V.

lim. Çünkü o gerçekte netice çıkarmadığı

halde, ancak görünüşte netice çıkarır.Üstelik, sözünü ettiğimiz bütün kıyas-

lardan başka, paralojizmalar vardır kibunlar birtakım belli ilimlere has öncül-lerden kurulurlar. Nitekim geometri vekendisiyle aynı cinsten olan ilimler içindurum budur. Gerçekte, bu istidlal şekli

yukarda gösterilen kıyaslardan farklı gö-rünüyor. Söz gelimi, yanlış şekiller çizenkıyas ne doğru ve ilk olan öncüllerdenbaşlıyarak, ne de olası öncüllerden başlı-

yarak netice çıkarır: o bizim tarifimiziçine girmez, çünkü ne bütün insanların,

ne çoğunun, ne hakimlerin ve bunlar ara-sında da ne hepsinin, ne en ünlülerininönermeleri kabul etmez; ama sözü edilenilme has olsa da, doğru olmıyan önerme-lerden başlıyarak kıyasını yapar. Gerçek-te o, ya olduğundan başka türlü yarımdaireler çizmekle, veya çizilmeleri ica-

betmediği şekilde bazı çizgileri çizmekle,paralojizmasını vücuda getirir.

öyleyse, basit bir taslağın sınırlarıiçinde kalmamız için, türlü kıyas nevileri-

nin gösterdiğimiz kıyaslar olduğunu ka-bul edelim. Umumi bir tarzda, hem sözü-nü ettiğimiz bütün kıyaslar, hem de bun-dan sonra sözünü edeceğimiz kıyaslaragelince ayırtlarımızı burada durdurabi-liriz. Maksadımız, gerçekte, bunlardan her



<>ORGANON V.

birinin kesin tarifini vermek değildir. Bizancak onların kısa tasvirlerini yapmak is-tiyoruz, ve bu, benimsediğimiz metot için,onların her birini herhangi bir tarzda bi-

lebilmemize tamamiyle yeter düşüncesin-deyiz.

2

< DİYALEKTİK’İN FAYDASI >

Bu söylediklerimizden sonra, bu kitap-tan elde olunabilecek faydaların sayısı vetabiatını söylemek zorundayız. —Üç tarzdafaydalıdır: ekzersiz olarak, günlük karşı-laşmalarda ve felsefi ilimler için. Ekzersiz

olarak faydalı olması kendiliğinden belli:bu metoda sahip olmamız ileri sürülen ko-nuda bizi daha çokdelil serdetmeye mukte-dir kılacaktır. — Günlük karşılaşmalarda dafaydalıdır; çünkü, bir kere halk adamınınkanaatlerini sayıp gözden geçirdikten

sonra, ona yabancı olan sanılar alanındadeğil, onun kendi öz sanıları alanında onun-la karşılaşabileceğiz, ve onun bize pektemelli görünmiyecek olan bütün delilleribir yana atacağız. — Nihayet, felsefî ilim-lerin incelenmesine gelince meselelerdeher iki yönde deliller sağlamak imkânı

bize her bir halde hakikat ve yanlışı da-ha kolayca keşfettirecektir. — Bir başkafaydası da her bir ilmin ilk ilkeleri hak-kındadır: gerçekte, adı geçen ilme has



ORGANON V.7

olan birtakım ilkeler üzerine dayanarakonlar üzerinde istidlal yapmak imkânsız-dır, çünkü ilkeler bütün geri kalanın ilkunsurlarıdır; yalnız onlardan her birinetaallûk eden olası sanılar vasıtasiyledirki bunları gerekli bir şekilde açıklamaklâzımdır. O halde, diyalektiğin öz işi, ve-ya en münasip işi buradadır: çünkü araş-

tırıcı tabiatı gereğince, o bize bütün araş-tırmaların ilkelerine yolu açar.

3

< DİYALEKTİK MAHARET >

Retorik, tıp ve bu cinsten başka hü-

nerlere karşı nasıl isek metoda karşı daaynı öyle olduğumuz zaman, yani eldebulunan imkânların yardımiyle, gözetilengayeyi gerçekleştirdiğimiz zaman metodatamamiyle sahip olacağız. Çünkü retorikçiherhangi bir şekilde ikna edecek, veya

hekim herhangi bir şekilde iyi edecekdeğildir; fakat kendi eline geçen imkân-ların hiçbirisini ihmal etmezse, biz onunyeter derecede ilmine sahip olduğunu söy-

liyeceğiz.4

< DİYALEKTİK İSTİDLALİN UNSUR-LARI ÜZERİNE UMUMİ BİLGİLER. >

ilkin metodumuzun hangi bölümler-den kurulduğunu gözden geçirmek zorun-



8 ORGANON V.

dayız. Biz bir yandan diyalektik istidlal-lerin tatbik olunduğu nesnelerin sayı vetabiatını ve hareket ettikleri unsurları;bir yandan da bunları bol bol temin et-menin yolunu yakalamaya muvaffak olsak,maksadımıza yetecek kadar nail oluruz.

Diyalektik tutamakları teşkil eden un-surlar sayıca eşit ve istidlâle konu vazi-

fesi görenlerin aynıdır.Kıyasların konuları meseleler olduğu

halde, diyalektik deliller gerçekte, öner-melerden gelir Her mesele gibi her öner-me de kâh hassayı, kâh cinsi, kâh ilintiyiifade eder, çünkü cinsin tabiatında oldu-

ğuna göre, ayrımın da cinsiyle ayni sırayakonulması gerekir. Bir yandan da, hassakâh nesnenin mahiyetini ifade ettiğinden,kâh da onu ifade etmediğinden ayrımı bi-zim demin gösterdiğimiz iki bölüme ayıra-lım: birisine, mahiyeti ifade edene tarif denecek; öbürüsü ise, bu ilk bilgilere herzaman verilen isimle, hassa diye kalacak-tır. — Şu halde, söylediklerimiz, şimdikibu ayırmamıza göre elde edilen unsurla-rın sayısının dört olduğunu gösterir: tarif,hassa, cins, ilinti. Esasen haddizatindealınarak onlardan her birinin, tek başına

bir önerme veya bir mesele teşkil ettiğinisöylediğimiz farz olunmasın: meselelerinve önermelerin bu ilk bilgilerden hareketettiklerini söylemek istiyoruz. — Mesele



ORGANON V.9

ile önerme arasındaki fark bilhassa cüm-lenin biçimine dayanır. Söz gelimi, hayvan--

yürüyen - iki ayaklı insanın tarifidir ,değil mi ? veya: hayvan, insanın cinsidir, değil mi? denilirse bir önerme eldeolunur. Buna karşılık, hayvan - yürüyen - iki ayaklı insanın tarifi mi, yoksa değil mi? denilirse bu bir meseledir. Bütün

öbür ilk bilgiler için bu aynıdır. Bundantabiî olarak meselelerin ve önermelerineşit sayıda oldukları sonucu çıkar. Çünküher önermeden, sadece cümlenin biçimideğiştirmek suretiyle bir mesele vücudagetirilebilir.

5

< DİYALEKTİK UNSURLARIN HUSUSİİNCELENMESİ >

Şimdi tarifin, hassanın, cinsin ve ilin-tinin ne olduğunu söylememiz lâzımdır:

Tarif, nesnenin mahiyetini ifade edenbir sözdür. Onu ister terimin yerini tutanbir sözün, ister sözün yerini tutan bir sö-zün şekline sokmak kabildi^ çünkü birsözle ifade edilen bazı nesneler tarif deedilebilirler. Fakat hangi tarzda olursaolsun, tarif edilecek nesne bir tek kelime

ile ifade olunduğu zaman, nesnenin tarifi-ni vermek olmadığı apaçıktır, çünkü bubir tarifin daima herhangi bir nev’in-den bir sözdür. Bununla beraber, uy-



ORGANON V. 13

mesele için böyledir. Çünkü bu cinsten

bütün hallerde istenilen şey:sözü edilen

yüklem iki terimden hangisine daha çok uygun bulunuyor ? dur. Kendiliğindenapaçıktır ki hiç bir şey ilintiyi zamanaait veya görelik bir hassa olmaktan ala-koymaz: böylece bir ilinti olan oturmuş olmak, bir insan tek olarak oturmuş oldu-

ğunda, zamana ait bir hassa olabilir, hal-buki insan tek olarak oturmamışsa buoturmamış olanlara nispetle görelik birhassa olacaktır. O halde ilintinin bir gö-relik hassa veya bir zamana ait hassaolmasına hiçbir şey karşı değildir; buna

karşılık, mutlak mânada, o bir hassa ol-mıyacaktır.

6

< YÜKLEMLERİN İNCELENMESİ >

Hassaya, cinse ve ilinti ile ilgisi olan

her şeyin tariflere de tatbik olunabilece-ğini müşahede etmekten kalmıyalım. Ger-çekte, sözü edilen yüklemin tarife girenbir tek terime ait olmadığını gösterdiktensonra (esasen hassa için de yapıldığıgibi) veya tarif içinde gösterilen cinsingerçekte cins olmadığını veya tarifte zik-redilen unsurlardan birinin tarif edileneait olmadığını gösterdikten sonra (bu, ilintiiçin de göz önünde tutulabilir), tarifin ken-dini yok etmiş olacağız ; öyle ki daha önce



14 ORGANON V.

verdiğimiz açıklamalara göre saydığımızbütün ilk bilgiler, bir mânada tarifin tabi-atına ait olabilecektir.

Fakat bunun için, bütün bu ilk bilgi-lere bütüncül olarak tevafuk edecek birtek metod keşfetmeği ümidetmemelidir;çünkü bu bulunması kolay olmıyan birşeydir, ve hattâ bulunsa bile, bu metod

tamamen karanlık olacak ve bu incele-memize pek az yardımı dokunacaktır. Bu-nun aksine olarak, ayırdettiğimiz cinsle-rin her birine bir hususi metod tahsisedilirse, o zaman her bir ilk bilgiye uygunkaidelerden hareket ederek belki konu-

muzu incelemek daha kolay olacaktır. —Böylece, daha yukarda dediğimiz gibi, şe-matik bir bölme ile yetimsemek zorun-dayız. Öbür sorulara gelince, kendilerin-den tarife ve cinse taallûk eden sorular-dan bahseder gibi bahsederek, her birini,kendine en tabiî bir şekilde uygun gelensoruya bağlamak gerekir. Burada sözünüettiğim sorular esasen ilmî olarak kenditürlü başlarına bağlanmışlardır.

7

< TÜRLÜ ÖZDEŞLİK ÇEŞİTLERİ >

Her şeyden önce özdeş teriminin kaçmânada alındığını tarif etmem lâzımdır.

Özdeşin, ilk bakışta, üç nev’e ayrıldığıdüşünülebilir: mûtat olarak, özdeşlik’ten



ORGANON V. 15

kâh sayı yönünden, kâh nev’i yönünden,

kâh cins yönünden bir özdeşlik anlarız. —Özdeşlik, birçok isimlendirme, ama tekbir nesne olması halinde sayı yönünden' -dir: söz gelimi, elbise ve manto gibinev’e göre hiçbir ayrılık göstermiyen bir-çok nesneler olduğu zaman, özdeşlik,nevi yönünden' dir: söz gelimi, bir inşanbir insana, bir at bir ata özdeştir, çünküaynı nev'e giren bu tabiattaki nesnelerenev’i yönünden özdeştir denilir. Yine bu-nun gibi, aynı cinse giren nesneler cins

yönünden özdeştir, bir at ile bir insangibi. — Aynı kaynaktan gelen suya aynı

su denildiği zamanın yukardaki mânalar-dan biraz farklı olduğu zannedilebilir.Fakat, gerçekte, bu türlü bir özdeşlik,nev’in birliği gereğince şu veya bu tarzdaözdeş olduğu söylenen nesnelerle aynısınıf içinde yer almak zorundadır, çünkü

bu kabîl nesnelerin hepsi, öyle anlaşılı-yor ki, aynı ailedendir ve birbirlerineçok yakındırlar. Her suya, gerçekte, her-hangi bir su ile, bir benzerliği haiz olmasıyüzünden, nev’i yönünden bu suya özdeş-tir denilir ve aynı kaynaktan gelen sumisalinde, biricik fark, bu benzerliği dahaçok kuvvetlendirmesindedir. İşte bununiçin biz onu herhangi bir tarzda, nev’inbirliği gereğince özdeş denilen nesneler-den ayırmadık.



18 ORGANON V.

tarif içinde bulunan terimlerden biri ise,bir cins veya bir ayrım olacaktır, çünkütarif cinsle ayrımlardan mürekkeptir, hal-buki, tarif içinde bulunan terimlerden birideğilse, apaçıkça bu bir ilintidir, çünkübiz ne bir tarif, ne bir hassa, ne bir cinsolmamakla beraber nesneye ait olan şeyeilinti adını verdik.

9

< KATEGORYALAR VE YÜKLEMLERLEOLAN MÜNASEBETLERİ >

Bu dediklerimizden sonra bizim sözü-nü ettiğimiz dört yüklemin içinde buluna-

cağı kategorya cinslerini tâyin etmekgerekir.Bu kategoryaların sayısı ondur: öz,

nicelik, nitelik, görelik, nerelik, zaman,durum, sahip olma, fiil ve infialdir, ilinti,cins, hassa ve tarif daima bu kategorya-

lardan birinin içinde olacaktır, çünkü budört kavram tarafındân teşkil edilen bü-tün önermeler ya özü, ya niteliği, ya nice-liği, ya öbür kategoryalardan birini ifadeederler. — Kendiliğinden apaçıktır kinesnenin ne olduğunu ifade ederken kâhcevher (****), kâh nitelik, kâh öbür kate-

goryalardan biri ifade olunur. Gerçekte,bir insanın karşısında bulunduğu vakit,önünde bulunanın bir insan veya bir hay-van olduğu söylenir, onun ne olduğu gös-



2» ORGANON V.

rak almamalıdır; çünkü sağduyuya sahipolan hiçbir insan ne hiçbir kimse tara-

fından kabul edilmiyeni ileri sürecektir, nede herbir kimseye veya insanların ço-ğunca apaçık olanı soru haline koymıya-caktır: İkinci halde, zorluk yoktur, birin-cide ise, hiçbir kimse muvafakat etmiyecektir.

Diyalektik önerme kâh her kimse, kâhçokluk için, kâh hakimlerce, bunlar ara-sından da, ister hepsince, ister çoğu için,ister en hatırı sayılırları için, olası birsorma (******) dır; esasen bu sorma para-doksal olmamak zorundadır, çünkü çoklu-

ğun kanaatlerine zıt olması şartiyle ha-kimlerin kanaati kabul olunabilir.Olası samlara benziyen önermeler ve

olası sayılan sanıların zıtlarını çelen öner-melerle, kabul edilen sanatların öğrettik-leriyle uygunluk halinde bulunan bütünkanaatler de diyalektik önermelerdir. Böy-lece, zıtların ilminin bir ve aynı olduğubir olası sanı ise zıtların duyusunun dabir ve aynı olması, olası görünecektir. Bu-nun gibi, gramerin sayıca bir olduğu olasıbir sanı ise, fülüt çalmak sanatının da sa-yıca bir olduğu olası görünecektir Halbu-

ki birçok gramer ilimleri olduğu bir ola-sı sanı ise birçok fülüt çalma sanatlarınınbulunduğu da olası görünecektir. Bütün busanılar, gerçekte, birbirlerine benzer ve



ORGANON V.

11

< DİYALEKTİK MESELE,DİYALEKTİK TEZ >

Bir diyalektik mesele hakikat ve bil-giyi ister seçmeğe ve önlemeğe, ister el-de etmeğe çalışan, bunu da, ister kendikendine, isterse bu cinsten herhangi baş-ka bir meselenin çözümüne yardım olarakyapan bir araştırma konusudur; bununhakkında halk adamının ne şu mânada, nede bu mânada hiçbir sanısı bulunmıyanveya hakimlere zıt bir sanısı olan, veya-hut hakkında hakimlerin halk adamına zıt

bir sanısı bulunan veya nihayet hakkındahakimler arasında veya halk arasında uyuş-mazlık bulunan bir şey olması gerekir.— Gerçekte, bazı meseleler vardır ki birnesneyi seçmek veya önlemek maksadiylebilinmesi faydalıdır: söz gelimi; hazzın se-

çilmesi gerekli bir şey olup olmadığınıbilmek, gibi. Bunun aksine olarak, başkameseleler hakkında bu sırf bilmek maksa-diyle olur: sözgelimi, âlemin öncesizson-rasız olup olmadığını bilmek, gibi. Nihayet,kendiliklerinden ve kendileri ile bu ikikonudan hiçbirisi için faydası olmıyan

ve yalnız bu cinsten herhangi bir meselehakkında bir yardımcı teşkil eden dahabaşka meseleler vardır ki biz bunları ken-diliklerinden ve kendileri ile değil, yalnız



24 ORGANON V.

olan her şey, sofistlerin iddia ettiklerinegöre, ne olmuştur, ne de öncesiz sonra-sızdır; çünkü, onlara göre gramerci olanbir musikici, gramerci olmadan ve öncesiz sonrasız olarak böyle olmaksızın böyle-dir. Bu iddia, gerçekte, kabul olunmasabile aklî olarak doğru gösterilmiş olduğun-dan kabul olunabilecektir.

Tez de bir meseledir, ama her mese-le bir tez değildir. Çünkü hakkında ne şumânada, ne bu mânada hiçbir sanıya sa-hip olmadığımız gibi bir tabiatta olan ba-zı meseleler vardır. Bununla beraber te-zin bir mesele olduğu apaçık bir şeydir.

Çünkü dediklerimizden gerekli olarak yahalk adamının tez üzerinde hakimlerleuyuşmazlık halinde olduğu, veya hakim-ler arasında veya halk arasında uyuşmaz-lık olduğu sonucu çıkar, çünkü tez umu-mi sanıya zıt bir hükümdür. Amelî olarak,

bütün diyalektik meseleler bugün tez adıaltında gösterilmektedir. Fakat terim neolursa olsun, pek ehemmiyeti yok: Gaye-miz, bu ayırtları yapmakla bir terminolojiyaratmak değil, bu kavramların farkları-nın neler olabileceğini gözden kaybetmek-ten ibarettir.

Ne her tezi, ne de her meseleyi in-celemek gerekmez: bir ceza istediği ve-ya gözleri açmak yettiği zaman değil, birtutamak araştırıldığı zaman, zorluğun bir



ORGANON V.25

delil araştıran insanlar tarafından öne sü-

rüldüğü zaman incelenir. Söz gelimi, Tan-rılara tazimde bulunup bulunmamak, anababayı sevip sevmemek meselesini koyan-lar iyi bir cezaya lâyıktırlar; karın ak o-lup olmadığını soranların ise bakmaktanbaşka yapacakları bir şey yoktur. O hal-de tartışmanın ne ispatı pek yakın olan

nesnelere, ne de pek uzak olanlara taal-lûk etmemesi gerekir: birinci halde hiç-bir güçlük yoktur, ikinci halde ise, basitbir ekzersiz için güçlük pek çok büyük-tür.

12

< DİYALEKTİK İSTİDLÂL VE TÜME-VARIM >

Bu ayırtlar ortaya konulduktan sonra,diyalektik istidlâllerin nevilerinin sayısınıtâyin etmek gerekir. Bir yandan tümevarım,

bir yandan da istidlal vardır. İstidlâlin neolduğunu daha yakarda söyledik — Tüme-varıma gelince, bu, bölümcül hallerdenbütüncüle geçmektir: söz gelimi, en bece-rikli pilot, bilen ise ve arabacı için de buböyle ise, o zaman umumi olarak, herbir hal de en iyi olan, bilen insandır. Tü-mevarım daha ikna edici ve daha açık,duyum vasıtasiyle daha kolayca bilinenve bunun sonucu olarak, halk adamınaelverişli bir şeydir. Fakat istidlâlin daha



ORGANON V.27

14

<ÖNERMELERİN SEÇİLMESİ>

Önermenin kendisinde ayırd ettiğimizneviler kadar önermeleri seçme tarzı var-dır : böylece herkesin, veya çokluğun, ve-ya hakimlerin, bu sonuncular arasında da

hepsinin veya çoğunun veya en hatırı sa-yılır olanlarının sanılarını; veya umumî olarak kabul edilmiş görünenlere zıt olansanıları; veya sanatların öğretimine uygunsanıları toplıyabiliriz. Daha yukardagösterdiğimiz gibi, umumi olarak kabuledilmiş görünenlere zit sanıların çelişiksanılarını da önerme diye kabul edebi-liriz. Sade olası olan sanıları değil, aynızamanda onlara benziyenleri de önerme-ler olarak seçimimize sokmak faydalıdır;söz gelimi, zıtların duyumu bir ve aynidir(çünkü zıtların ilmi de öyledir), ve gör-

me, içimizden gelen bir yayımdan değil,herhangi bir şeyin (içimize giren) algısın-dan ibarettir, nitekim diğer duyumlariçin de böyledir, dinleme, içimizden gelenbir yayım değil, içimize giren herhangibir şeyin algısından ibarettir, tıpkı tadım(le goût) için de, öbür duyumlar için deolduğu gibi. Bundan başka bütün hallerdeveya çoğu hakkında doğru görünen bütünönermeler, ilke olarak; herkes tarafındankabul edilen bir tez olarak alınmalıdır;



da değil, aynı zamanda bu kavramlardanilkinin herhangi bir iç nitelik ifade etti-ğinden dolayı böyle adlandırıldığını; so-nuncuların ise kendiliklerinden herhangibir nitelik ifade ettiklerinden değil, her-hangi bir sonuç husule getirdiklerindendolayı böyle adlandırdıklarını söylemekzorundayız. Öbür hallerde de bu böyledir.

Bir terimin spesifik olarak birçok mâ-nada veya bir tek mânada alınıp alınma-dığını bilmek meselesi, aşağıdaki tarzdagöz önüne alınmalıdır. Ayrım ister spesi-fik ister yalnız nominal olsun, ilkin, teri-min zıddının birçok mânalar arz edip et-

mediğini araştırmalıdır. Gerçekte, bazıhallerde, ayrım birdenbire isimlerde bilebelirir: söz gelimi, tizin seste zıddı pest,katida ise yumuşak (körlenmiş) tır. Ohalde tizin zıddı birçok mânalar arz eder.Bu böyle ise, tizin de birçok mânaları

olması gerekir, çünkü yukarda geçen te-rimlerin her birine ayrı bir zıt takabüledecektir. Gerçekte, her ne kadar tiz herikisine zıt olsa da, yumuşağa, ve peştezıt olacak olan aynı tiz değildir. Diğertaraftan peştin seste zıddı ise tizdir, amabir katı da hafif’tir; öyle ki pest birçok

mânalara alınmıştır. Çünkü zıddı da öyle-dir. Güzel için de bu böyledir: bir canlıvarlığa tatbik olunduğu zaman zıddı çir-kin olan; bir eve tatbik olunduğu zaman

:so



33

gücüne sahip olmamaktır; öbürü görme

fiilini yapmamaktır. Fakat görmemek

bir-çok mânada alınırsa, bundan gerekli ola-rak görmek'in de birçok mânada alındığısonucu çıkar, çünkü görmemek’in her birmânasına birer karşı bulunacaktır. Söz ge-limi, görme gücüne sahip olmamak’ın kar-şısı görme gücüne sahip olmaktır, ve gör-

me fiilini yapmamak’ın görme fiilini yap-mak’tır

Bundan başka, yoksunluk ve sahip ol-maya göre karşı olan terimlerin durumunuincelemek gerekir. Gerçekte, iki terimdenbirinin birçok mânaları varsa geri kalan

terimin de birçok mânaları olacaktır. Sözgelimi, ruha veya bedene tatbik edilmesi-ne göre, duymak’’ ın birçok mânaları varsaduymamak' ın da ruha veya bedene tatbikolunduğuna göre birçok mânaları olacak-tır. Bizim sözünü ettiğimiz terimler arasın-da karşı olumun yoksunluk ve sahip ol-maya göre olması ise apaçık bir şeydir,çünkü canlı varlıklar tabiî olarak, bedeniçin olduğu kadar ruh için de duyumlarınher ikisine sahiptirler. .

Üstelik, kelimelerin çekimlerine (enf-leksiyonlar) de bakmak gerekir. Gerçektedoğru olarak birçok mânalarda alınırsadoğru da birçok mânaya alınacaktır. Çün-kü doğru olarak'ın mânalarının her biri-ne doğru’nun bir mânası tekabül edecek-



ayrıdırlar; söz gelimi, hayvan ve ilim ay-rımları gibi (çünkü bu kavramların ay-rımları ayrıdır), aynı adlandırma içindebulunan mânaların sözgelimi, tiz sesin vekatının ayrımı olduğu gibi, aralarındabağlılık bulunmıyan ayrı cinslerin ayrım-ları olup olmadığını incelemek gerekir:gerçekte, bir ses bir sesten tiz olduğu

için, aynı şekilde, bir katı da öbür kati-dan ayrılır. Bundan çıkan sonuç, tizinhomonim bir terim olduğudur. Çünkü o,aralarında bağlılık bulunmıyan ayrı cins-lerin ayrımlarını teşkil eder.

Bundan başka, aynı adlandırma içindebulunan mânaların ayrımlarının kendile-

rinin de ayrı olup olmadıklarını görmekgerekir, sözgelimi, cisimlerde renk, melo-dilerde renk gibi: çünkü renk ayrımlarıcisimde görüşün ayırıcı ve birleştiricisi-dir, halbuki melodilerde bunlar aynı ay-rımlar değillerdir. Bundan rengin homo-

nim bir terim olduğu sonucu çıkar; çün-kü aynı olan şeylerin ayrımları aynıdır.Nihayet, nevi hiçbir şeyin ayrımı ol-

madığından ayni isim altında bulunanmânalardan birinin bir nevi, öbürününbir ayrım olup olmadığını incelemek ge-rekir: sözgelimi, açık gibi: açık cisme

tatbik olunduğu zaman rengin bir nev’idir,bir sese tatbik olunduğu zaman ise birsesin açık olduğundan ötürü bir sestenayrıldığına göre, bir ayrımdır.



ORGANON V. 41

yönelttiği bilindikten sonra, sual soran,

delilini bu mânaya tatbik etmezse gülünçolur. — Bu inceleme bize birtakım pa-ralojizmalarla başkalarını aldatmak kadarkendi kendimizi aldatmamak için de fay-dalıdır. Gerçekte, bir terimin mânalarınınsayısını bilmekle paralojizmalarla aldan-

mıyacağız, sual soranın muhakemesiniaynı noktaya yöneltip yöneltmediğini gö-receğiz ve sual soran biz kendimiz isekparalojizmalarla başkasını aldatabilece-ğiz; meğerki cevap veren, terimin bütünayrı manalarını bilmek durumunda bulun-masın. Bununla beraber bu, bütün haller-

de mümkün değildir, ancak türlü manalar-dan bir kısmının doğru, bir kısmının yan-lış olduğu zaman mümkündür. Bu argüman-tasyon nev’i, üstelik, diyalektiğe has değil-dir. Bu yüzden diyalektikçiler her ne paha-sına olursa olsun, bu türlü verbal tartışma-

dan sakınmak zorundadır, meğer ki ele alı-nan konuyu bir başka tarzda münakaşa et-mekten mutlak surette mahrum bulunulma-sın. Ayrımların keşfi her bir nesnenin özü-nün bilgisi için olduğu kadar, aynı ve gayriüzerine taallûk eden istidlallere yarar. Biryandan aynı ve gayriye taallûk eden istid-lâller için faydalı olduğu, apaçıktır: çün-kü bize teklif edilen nesneler arasındane olursa olsun, bir ayrım keşfettiktensonra, bununla bu nesnelerin bir tek ve



ORGANON V. 43

meğe muktedir olmakla, bir nesneyi tarifettiğimiz zaman, bu bahis konusu olannesnenin hangi cinse ait olduğunu bil-mekte güçlük çekmiyeceğize göre ben-zerliklerin araştırılması tariflerin sağlan-ması için, faydalıdır. Çünkü müşterek yük-lemler arasında öze en fazla ait olanı cinsolacaktır. Yine bunun gibi, birbirinden

çok uzak olan nesnelerde benzerliğin in-celenmesi tarifler için faydalıdır: Söz geli-mi, denizde sükûnet, havada rüzgârlarınsükûtiyle (her biri bir sükûnet şekli ol-makla) ve çizgi içinde nokta da sayıiçinde birlik (l’unité) ile aynı şeydir. Çün-

kü noktada birlik birer ilkedir. Bunun so-nucu olarak, bütün hallerde müşterek ola-nı cins olarak vermekle, göründüğünegöre, uygun olmıyan bir tarzda tarif et-miyeceğiz. Halbuki tarif edenler tarifle-rini mûtat üzere aşağı yukarı böyle ya-parlar. Çünkü onlar birliğin sayının ilke-si, noktanın ise çizginin ilkesi olduğunusöylerler. Böylece onların bu kavramlarınher birisinde müşterek olanı cins olarakkoydukları görülür.

Şu halde istidlallerin, sayesinde yapıl-dıkları âletler bunlardır :

Bizim sözünü ettiğimiz âletlerin, faydalıoldukları müşterek yerlere gelince, bunlaraşağıdadır.



KİTAP: II

< İLİNTİNİN MÜŞTEREK YERLERİ >

I

< UMUMİ BİLGİLER >

Meselelerin bir kısmı bütüncül, bir kıs-mı bölümcüldür. Bütüncüller, söz gelimi,her zevk bir iyiliktir ve hiçbir zevk bir iyilik değildir gibi; bölümcüller, söz gelimi

bazı zevk bir iyiliktir ve bazı zevk bir iyilik değildir gibi. Bu iki türlü meseledebölümcülü koymağa veya çürütmeğe ya-rıyan yerler müşterektir: gerçekte, bizolumlu bütüncül bir yüklemeyi tasdik et-tiğimiz zaman bununla olumlu bölümcülyüklemeyi ispat etmiş olacağız. Bunungibi, olumsuz bütüncül bir yüklemeyi ispatettiğimiz zamanda, bununla olumsuz bö-lümcül yüklemeyi ispat etmiş olacağız.

İlkin, demek, biz bütüncül bir öner-meyi çürütmeye yarıyan yerlerden bah-setmek zorundayız, çünkü böyle yerler

hem bütüncül meseleler de hem de bö-lümcül meselelerde müşterektir, ve yine,çünkü olumsuz tezlerden ziyade olumlu



46 ORGANON V.

şüphe vardır ve insanın yalnız herhangibir tarzda ak veya âdil olduğu daima söy-lenebilir. O halde ilintiler için gerekliolarak akis yoktur.

Fakat meselelerde çıkabilecek hata-ları da tâyin etmek gerekir. Bunlar ikiçeşittir: ya aldanılır, veya bir terim ka-bul edilen mânasından başka mânaya çe-

kilir. Aldananlar ve bir nesneye ait olmı-yanların ona ait olduğunu söyliyenler birhata işlerse; nesneleri başka nesnelerinadiyle adlandıranlar (söz gelimi, çınarainsan diyenler) onun kullanılmakta olanmânasını başka mânaya çekerler.

2

< YERLER >

Bir ilk yer, hasmın bir konuya ilintiolarak, ona herhangi bir tarzda ait olanbir yüklem verip vermediğine bakmaktan

ibarettir. Bu hata bilhassa cinsler hak-kında işlenir, söz gelimi, ak için bir renkolmanın bir ilinti olduğu söylenirse. Çün-kü akın bir renk olması ilinti yönündenolmayıp renk onun bir cinsidir. Tezi ko-yanın, söz gelimi, adalet için bir faziletolmanın bir ilinti olduğunu söyliyerek,ilintinin kendi adını kullanarak yüklemitarif ettiği olabilir. Fakat çok defa, hattâböyle bir tarif olmaksızın, cinsin bir ilintiolarak alındığı apaçıktır: sözgelimi, aklık



ORGANON V. 47

renklidir veya yürüme harekettir, deni-lirse. Çünkü cinsten çıkarılan yüklem,müştak şekli içinde, hiçbir zaman nevihakkında tasdik edilmez, ama nevilercinslerinin hem adını hem de tarifini al-makla, cinslerin nevileri hakkında tasdikedilmesi daima sinonim bir tarzda olur.Akın renkli olduğu söylenirse, renkli onun

cinsi olarak alınmış değildir, çünkü müş-tak bir şekil kullanılmıştır; onun hassasıveya tarifi olarak da değil, çünkü tarifve hassa konudan başka hiçbir nesneyeait değildirler, halbuki aktan başka bir-çok nesneler renklidirler, söz gelimi, tah-

ta, taş, insan ve at. O halde bu yükleminilinti olarak alındığı açıktır.Bir başka yer de, bir yüklemin bir

konu hakkında bütüncül olarak tasdikveya inkâr edildiği bütün halleri incele-mekten ibarettir. Fakat bu hallerin ince-

lenmesi, fertlerin sayısız çokluğuna değil,nevilere taallûk etmesi gerekir. Çünküinceleme o zaman daha metodlu bir tarz-da ve daha az sayıda merhalelerle yapı-lacaktır. Bu araştırmaya ilk olan gruplar-dan başlıyarak girişmeli ve tedricî birtarzda bölünmez nevilere kadar inme-lidir. Söz gelimi, hasım, karşıların bir tekve aynı bir ilmi olduğunu söylediyse,görelilerin, zıtların, yoksunluk veya sahipolmaya göre karşı terimlerin, ve çeliş-



olmıyan bir unsurun tariflerde doğru ola-

rak alınıp alınmadığına bakmalıdır. Sözgelimi, mesele: Tanrının hukukuna tecavüz etmek mümkün müdür? ise, hukuka tecavüz etmek nedir? diye sorulur. Ger-çekte, bilerek zarar vermek işe Tanrınınhukukuna tecavüz olunamıyacağı açıktır,çünkü Tanrıya zarar vermek imkânsızdır.

Başka misal: hasım, faziletli adamın ha-sut olduğunu vaz’ederse hasut nedir? vehaset nedir? diye sorulacaktır. Çünkü ha-set, hürmete lâyık birinin saadetini gör-mekle bir teessür duygusu ise, faziletliadamın hasut olmadığı açıktır, çünkü kö-

tü bir insan olurdu. Bir başka misal daha :infiale kapılan insan hasut olarak konul-muşsa her ikisinin de ne olduğu sorulacak-tır. Çünkü böylece ifade edilen beyanındoğru veya yalnış olup olmadığı görülecek-tir : söz gelimi, iyilerin başarısından üzün-tü duyan kimse ise ; infiale kapılan insan

da kötülerin başarısından üzüntü duyucukimse ise, infiale kapılan insanın bir ha-sut olmıyacağı apaçıktır. — Bu tarifleriniçinde bulunan terimlerin yerine kenditariîlerinin konulması da gerekir, ve iyibilinen bir terime varmadan durmamalı-

dır: çünkü çok defa, tarifi bütünü içindealmakla da aranılan çözüm yine görülmez,halbuki tarif içinde bulunan terimlerdenbirinin yerine kendi tarifi konulursa der-hal apaçık oluverir.



50 ORGANON V.

Bundan başka, meseleden biz kendikendimiz için bir önerme yapabilir ve ozaman buna karşı itirazlarımızı tevcihedebiliriz: çünkü itiraz teze karşı bir hü-cum olacaktır. Bu yer aşağı yukarı biryüklemin bütüncül olarak yüklendiği ve-ya inkâr edildiği hallerde İncelenenin ay-nıdır. Biricik fark argümantasyon hüne-

rindedir.Bundan başka, insanların müşterek

malı olarak ne türlü şeylerin söylenmesiuygundur, ne türlü şeylerin söylenmesiuygun değildir bunu tâyin etmek gerekir.Gerçekte, bu bir meseleyi hem koymak,

hem de çürütmek için faydalıdır. Böyle-ce diyebilirim; ki nesneleri, kullanılmaktaolan isimleri ile ayırdetmelidir, fakathangi türlü şeylerin filân neviden olduk-larını veya olmadıklarını sorduğumuz za-man artık halk adamının fikrine kalmakdoğru olmaz, Söz gelimi, herkesin bildiğigibi, sıhhatli olanın sıhhatin âmili oldu-ğunu söylemek lâzımdır, bahis konusu edi-len şeyin sıhhatin âmili olduğu veya olma-dığını bilmeğe gelince, dilinin benimsen-mesi gereken artık halk olmayıp daha zi-yade hekimdir.

3

< BAŞKA YERLER >

Bundan başka, bir terim birçok mâna-larda alınmışsa, ve bir konuya ait oldu-



ORGANON V. 51

ğu veya ait olmadığı konulmuşsa, şayether ikisi birden tasdik ve ispat oluna-mazsa, iki ayrı mânadan biri tasdik veispat olunmalıdır. Homonimliğin gizli kal-dığı hallerde bu yeri kullanmalıdır;çünkü terimin birçok mânada alındığıbiliniyorsa muhatap bizzat kendilerinin,bahis konusu ettiği mânanın değil, öbürü-

nün münakaşa edildiğini ileri sürecektir.— Bu yer karşılıklı olarak bir meseleyihem koymak, hem de çürütmek için kul-lanılır.

Gerçekte, bir tez koymak istiyorsak,iki mâna için gösteremediğimiz zaman,

iki mânasından birisi içinde, yüklemin ko-nuya ait olduğunu göstereceğiz. Buna kar-şılık, çürütmek icabederse her iki mânaiçin gösteremediğimiz zaman iki mânasın-dan birisi içinde, yüklemin konuya ait ol-madığını göstereceğiz. Yalnız çürütme ha-

linde, münakaşayı hiçbir suretle hasmınbir tavizine tâbi kılmaya ihtiyaç yoktur,ister tez olumlu bütüncül bir yükleme, is-ter olumsuz bütüncül bir yükleme koysun :çünkü herhangi bir halde, yüklemin ko-nuya ait olmadığını tasdik ve ispat eder-sek bununla olumlu bütüncül yüklemeyi

çürütmüş olacağız, ve yine bunun gibi, birtek halde, yüklemin konuya ait olduğunugösterirsek, bu suretle olumsuz bütüncülyüklemeyi çürütmüş olacağız. Bunun ak-



56ORGANON V.

göz önünde tutmak gerekir : söz gelimi,mahsüs idrakte, doğruluk veya yanılmaolabildiğini göstermek istersek diyeceğizki idrak etmek hükmetmektir ve doğru-lukla veya doğruluk olmadan hükmoluna-bilir ve mahsüs idrakte de doğruluk veyanılma olabilir. Eldeki misalde, ispat cin-sinden itibaren yapılır ve nev’e tatbik olu-

nur, çünkü hükmetmek, idrak etmenin cin-sidir. Çünkü idrak eden nevima bir hü-küm yapar. Bunun aksine olarak, nevidencinse gidilebilir : gerçekte, nev’in bütünyüklemleri cinsin de yüklemleridir; sözgelimi, bir iyi bir de kötü ilim varsa, ay-nı zamanda bir iyi bir de kötü istidat vekabiliyet vardır, çünkü istidat ve kabili-yet, ilmin cinsidir. — İlk olarak verilenyer bir tezi koymak için yanlıştır, halbu-ki İkincisi doğrudur. Gerçekte, cinsin bü-tün yüklemlerinin aynı zamanda nev’in deyüklemleri olması gerekli değildir: Böyle-

ce hayvan kanadlı ve dört ayaklıdır, amainsan böyle değildir. Buna karşılık, nev’inbütün yüklemleri gerekli olarak cinse deaittir. İnsan faziletli ise, hayvan’da fazilet-lidir. Öbür yandan, bir tezi çürütmek içindoğru olan birinci, yanlış olan ise sonun-cu Olarak verilen yerdir: Çünkü cinse aitolmıyan her şey nev’e de ait değildir, hal-buki nevi hakkında inkâr olunan her şeygerekli olarak cins hakkında da inkâredilmiş değildir.



ORGANON V.59

suretle sözü edilen nesneyi yok etmişolacağız.

Üstelik, zamana dikkat etmek, ve buhususta herhangi bir uymazlığı bulunupbulunmadığını görmek lâzımdır. Söz gelimi,muhatap, beslenenin gerekli olarak büyü-düğünü söylemişse, ona hayvanların, dai-ma beslenmekle beraber, her zaman büyü-

medikleri cevabı verilebilir. Bilmek hatır-lamaktır denilmişse, yine durum aynıdır:zira hatırlama geçmiş zamana, bilme haleve geleceğe taallûk eder. Çünkü bizşimdiki şeyleri ve gelecekteki şeyleri bil-diğimizi söyleriz (söz gelimi, bir tutulma-

nın olacağını), halbuki geçmişten başkahiçbir şeyin hatırlanması mümkün değildir.

5

< BAŞKA YERLER >

Hasını bol bol deliller karşı koymamı-

za elverecek mahiyette bir noktaya sevketmekten ibaret olan sofistik münakaşaetme tarzı da vardır. Bu işi ele alma tar-zı kâh bir gerçek gereklilik, kâh görünüş-te bir gereklilik olacaktır; kâh ne görü-nüşte bir gereklilik, ne de bir gerçek ge-

reklilik olacaktır. — Cevap verenin, tezehücum etmek için herhangi bir faydalıbeyanı inkâr etmiş olması üzerine sualsoran argümantosyonunu bu itiraz edilen



68ORGANON V.

yine böyledir. Gerçekte, o bilgisizliğikabul etmeğe kabiliyetli olsaydı, ilmi ka-

bule de kabiliyetli olurdu: umumi olarakkabul olunmıyan şey işte, budur, yani iş-tihaî bölümün ilmi kabul etmeğe elverişliolmasıdır. Demek, bir tezi çürütmek ba-his konusu olduğu zaman kullanılması ge-reken, bizim dediğimiz gibi alınan bu yer-

dir; bunun aksine olarak, bir tezin konul-ması bahis konusu olursa, bu yer bir ilin-tinin konuya ait olduğunu tasdik ve ispatetmeğe yaramıyacak, yalnız ilintinin ko-nuya ait olabildiğini tasdik ve ispat etme-ğe yarıyacaktır. Gerçekte, sözü edilennesnenin, tasdik edilen ilintinin zıddınıkabul etmeğe elverişli olmadığını tasdikve ispat etmiş olduğumuz zaman, bu su-retle ilintinin konuya ait olmadığını ve ola-mıyacağını da tasdik ve ispat etmiş olaca-ğız; ama zıddın konuya ait olduğunu, veyakonunun, zıddı kabul etmeğe kabiliyetli ol-

duğunu tasdik ve ispat edersek, tasdik edi-len ilintinin ona ait olduğunu da henüz tas-dik ve ispat etmiş olmayız: yalnız ona aitolabileceğini tasdik ve ispata muvaffakolmuş oluruz.

8

<BAŞKA YERLER>

Karşı olumların sayısı dört olduğun-dan, ister bir tez çürütülsün, ister konul-



ORGANON V.69

sun, ardarda gelişlerini tersine çevirerek,terimlerin çelişiklerinden delil çıkarılıpçıkarılamıyacağını incelemek gerekir, vebiz kendimize tümevarım vasıtasiyle bucinsten deliller sağlıyabiliriz. Söz gelimi,insan hayvan ise, hayvan olmıyan insan değildir. Öbür çelişikler misallerinde deaynıdır. İnsanın ikinci haddi gerçekte, ard-

arda geliş tersine çevrilmiştir. Çünküinsanın ardından hayvan gelir, halbuki in-san olmıyan’ın ardından hayvan ol-mıyan gelmez. Fakat bunun aksine ola-rak, hayvan olmıyanın ardından insan olmıyan gelir. Bütün hallerde, demek,

bu cinsten bir posulata başvurmak ve sözgelimi: iyi olan hoşsa, hoş olmıyan iyi değildir-, fakat bu sonunca önerme doğru değilse, öbürü de doğru değildir, de-mek gerekir. Tıpkı bunun gibi: hoş olmı yan şey iyi değilse, iyi olan hoştur. Böy-lece görülür ki, ters yönden yapıldığı tak-

dirde, çelişmeye göre ardarda geliş karşı-lıklı bir şekilde bizim her iki maksadı-mız için faydalıdır.

<Tezin konusu ve yüklemenin> zıt-ları hakkında da birinin zıddının, isterdoğrudan doğruya, ister aksine olarak,

öbürünün zıddının ardından gelip gelme-diğini araştırmak gerekir; bu yer ise birtezi hem çürütmek için, hem de koymakiçin faydalıdır. Bize faydalı olduğu ölçüde,



70ORGANON V.

kendimize tümevarım vasıtasiyle bu cins-ten deliller sağlanabilir. Böylece ardarda

geliş, söz gelimi, cesaret ve korkaklık ha-linde doğrudan doğruyadır. Çünkü birinciterimin ikinci haddi fazilet gelir, İkin-cisinin ise rezilet gelir. Birincisin ikin-ci haddi arzuya değer olması, İkincisinin,önlenecek olmasıdır. Bu son iki tayyün

için ardarda geliş, arzu edilecek şey ön-lenecek olanın zıddı olmakla, yine doğru-dan doğruyadır. Gerisi de bunun gibi. Bunakarşılık, ardarda geliş, şu halde olduğu gibi,tersinedir: iyi olmanın ikinci haddi sağlık-tır, fakat kötü olmanın ikinci haddi has-talık değildir. Bunun aksine olarak, has-talığın ikinci haddi kötü olmadır. O haldegörülüyor ki bu son misallerde ard ardageliş tersinedir. Bununla beraber tersard arda geliş zıtlar halinde nadir vâkiolur: çok defa, ard arda geliş doğrudandoğruya yapılır. Böylece bir terimin zıddı

ne doğrudan doğruya, ne de tersine olaraköbürünün zıddının ikinci haddi değilse,ortaya konulan mesele de bir terimin öbü-rünün ikinci haddi olmadığı da apaçıktır,halbuki zıtlar halinde, biri öbürünün ikin-ci haddi ise gerekli bir surette ilk terim-

ler için aynı olması gerekir.Zıtlarda olup biten yoksunluk ve sa-hip olmaların incelenmesine de tatbik o-lunmak zorundadır. Yalnız yoksunluklarda



ORGANON V.71

ters ardından geliş yoktur. Ama ardından

gelişin her zaman doğrudan doğruya ya-pılması gerekir: söz gelimi, görmenin ikin-ci haddi görme duyumu, körlüğün ise du-yumun yokluğudur. Gerçekte, duyumun,duyumun yokluğuna karşı olumu sahipolma ile yoksunluğun karşı olumudur.Çünkü bu şeylerden biri bir sahip olmaöbürü ise bir yoksunluktur.

Sahip olmanın ve yoksunluğun ince-lenme tarzı göreliler haline de teşmil edil-melidir, çünkü onlar için de ardından ge-liş doğrudan doğruyadır. Söz gelimi, üçkatlık birçok katlık ise üçte bir, birçok

katlık altıdır. Çünkü üç katlık üçte bire,çok katlık ise, çok katlık altına göreliktir.Başka misal: ilim bir inanç ise, ilmin ko-nusu da inancın konusudur; görme bir du-yum ise, görmenin konusu da duyumun ko-nusudur. Görelilerde, ardından gelinişin

gerekli olarak bizim gösterdiğimiz tarzdayapıldığına itiraz olunabilir, çünkü duyu-mun konusu ilmin konusudur. Halbuki du-yum, ilim değildir. Bununla beraber itirazdoğru görünmüyor : birçokları, gerçekte,duyum konularının ilmi olmıyacağını ilerisürerler. Bundan başka bizim sözünü etti-ğimiz yer zıt bir beyanı, söz gelimi, duyu-mun da ilim olmadığına göre duyumunkonusunun ilmin konusu olmadığını tesdikve ispat için daha az faydalı değildir.



72ORGANON V.

9

< BAŞKA YERLER >Tezi hem çürütmek için hem de koy-

mak için dizili terimlere ve infleksiyon-lara. dikkat etmelidir. Şu gibi terimleredizili terimler denilir: âdil fiiller ve âdil insan adalet’le; cesaretli fiiller ve cesurinsan cesaretle beraber dizilidirler. Yinebunun gibi herhangi bir şey husule getir-meye veya muhafaza etmeye çalışan nes-neler de husule getirmeğe veya muhafazaetmeye çalıştıkları şeyle beraber dizilidir,söz gelimi, sıhhatli şeylerin sıhhat’le, kuv

vetlendirici şeylerin iyi olma ile dizili oldu-ğu gibi. Geri kalanlar da böyledir.— O hal-de mûtat olarak dizili adı verilen nesne-ler bunlardır. Halbuki infleksiyon, sözgeli-mi, âdilce, cesurca, sıhhatlice ve bu tarzdateşkil edilen bütün terimler olacaktır. E-

sasen öyle geliyor ki infleksiyonlar da di-zili terimlerdir, sözgelimi, adalete nispetleâdilce, cesaret'e nispetle cesurca gibi; ozaman da adalet âdil insan, âdil fiil, adilâne gibi aynı seri içinde bulunan bütünterimlere dizili adı verilecektir. Böyleceaynı bir seriye ait olanlar arasından alı-

nan herhangi bir terim, söz gelimi, iyi veyamakbul diye tasdik ve ispat edilmişse, busuretle bütün öbürleri de tasdik ve ispatedilmiş olurlar: Sözgelimi, adalet makbul



76ORGANON V.

sadımız için faydalıdır: gerçekte, konu-nun artmasının sonucu, denildiği üzere,ilintinin artması ise, ilintinin konuya aitolduğu apaçıktır. Halbuki konunun artma,sının sonucu ilintinin artması değil iseilinti konuya ait değildir. Bu da tüme-varım yoliyle konulabilmek zorundadır.— Başka yer: bir tek yüklem iki ko-

nuya yüklendiği zaman, kendisine ait ol-ması daha çok tabiî olana ait değilse,kendisine ait olması daha az tabiî olanada ait değildir; halbuki kendisine ait ol-ması daha az tabiî olana ait ise, kendisi-ne ait olması daha çok tabiî olana da ait

olur. — Bunun aksine olarak, iki yüklembir tek konuya ait olduğu zaman, konuyadaha çok ait gibi görünen ona ait değilseona daha az ait gibi görünen de ona aitdeğildir; veya konuya daha az ait gibi,görünen ona aitse, ona daha çok ait gibigörünen de ona aittir. — Üstelik, iki yük-lem iki konu hakkında tasdik edildiği za-man, iki konudan birine daha çok ait gibigörüneni o konuya ait değilse, geri kalanyüklem de geri kalan konuya ait değildir;veya iki konudan birisine daha az ait gi-bi görünen iki yüklemden biri ona aitse,

geri kalan yüklem de geri kalan konuyaaittir,

Üstelik, bir yüklemin, daha çoğa aitüç yer için en son olarak gösterdiğimiz



80 ORGANON V.

değil, bazı insanlarla olan bir münasebet

ifade eder: gerçekte, bunların bulunabile-ceği yerin pek ehemmiyeti yok, çünkü bu-lundukları her yerde, bu fiil, Tribal olduk-larından, onlara göre iyi olacaktır. Dahabaşka misal: herhangi bir anda, sözgelimi,hasta olunduğunda, ilâç almak iyidir, fa-kat mutlak surette, bu iyi değildir. Veya

belki burada da herhangi bir zamanla de-ğil de herhangi bir cismani istidat ve du-rum bahis konusu olur: gerçekte, yalnızbu istidat ve durum içinde bulunulu-yorsa zamanın pek ehemmiyeti yok. —Hiçbir ekleme olmadan bir şeyin iyi veya

zıddı olduğu denilebildiği zaman o şeymutlak olarak ne ise odur. Böylece, baba-sını kurban etmenin bir iyilik olduğu de-ğil, bunun yalnız bazı inanlarca bir iyilikolduğu söylenebilir; o halde bu mutlakolarak bir iyilik değildir. Buna karşılık,Tanrılara saygı göstermenin, hiçbir şey ek-lemeksizin bir iyilik olduğu söylenecektir.Çünkü bu mutlak olarak bir iyiliktir. —Böylece hiçbir ekleme olmadan güzel ve-ya çirkin görünen her şeyin veya bu tür-lü niteliği haiz gibi görünen her şeyinmutlak olarak öyle olduğu söylenmiş ola-

caktır.



KİTAP III

< İLİNTİNİN YERLERİNİNARKASI >

1

< YERLER >

İki veya birçok şeylerden hangisinintercihe şayan veya daha iyi olduğunu bil-mek meselesi aşağıdaki gibi incelenme-lidir.

Fakat, ilkin, bizim incelememizin, bir-birinden çok uzaklaşmış ve aralarında bü-yük bir fark olan nesnelere değil (çünkühiçbir kimse, söz gelimi, tercihe şayanolanın saadet mi, yoksa zenginlik mi ol-duğunu kendi kendine sormaz), daha zi-

yade, daha yakın ve birinin öbüründenhiçbir üstünlüğünü fark etmediğimizden,hangisini tercih etmemiz gerektiğini bil-mek için, kendileri hakkında şüphe içindebulunduğumuz şeylere taallûk ettiğini tas-rih etmek gerekir. O halde bu cinsten

şeyler içinde, bir veya birçok üstünlüktasdik ve ispat olunur olunmaz, zihnimi-zin, nesnelerin üstün olanı hangisi olursa



84 ORGANON V.

hakkında da bu yine böyledir: kendi-liğinden kötülüğün sebebi olanın, ancakilinti yönünden sebep olandan daha çokönlenmesi gerekir, söz gelimi, rezilet vetalih gibi. Çünkü biri kendiliğinden, öbü-rü ilinti yönünden kötüdür.

Mutlak olarak iyi olan ise sadece bel-li bir şahıs için iyi olana tercih olunur,

söz gelimi, bir uzvun kesilmesine mâruzkalarak sağlığa kavuşmak gibi. Çünkü bi-ri mutlak olarak; öbürü ancak bir uzvukesilmeye muhtaç olan için iyidir. — Ta-biatı yönünden iyi olan, tabiatı yönündeniyi olmıyandan daha çok arzuya şayan-

dır: söz gelimi, adalet, âdil insana terciholunur, çünkü o tabiatı yönünden iyidir,halbuki âdil insan için, iyilik kazanılmışbir şeydir. — Daha iyi ve daha takdireşayan bir konuya ait olan yüklem de ter-cihe şayandır: söz gelimi, Tanrı’ya ait olan,

insana ait olana ; ve ruha ait olan, bedeneait olana tercih olunur. — Daha iyi bir ko-nuya has olan da, daha az iyi olan birinehas olandan daha iyidir: söz gelimi, Tanrı’-ya has olan yüklem, insana has olan yük-lemden daha iyidir, çünkü her ikisinde demüşterek olan yüklemler için onlar ara-

sında hiçbir ayrım yoktur. Fakat onlarahas olan yüklemler için biri öbürünü aşar.— Daha iyi veya önce, veya daha tak-dire değer olan şeylerde bulunan şeyde



ORGANON V. 87

rek göz önünde tutmalıdır. Gerçekte, pekbüyük bir iyilik ardınca gelen terciheşayandır; fakat kötü ise, daha küçük birkötülük ardınca geleni geçmelidir: çünküher ne kadar her ikisi de arzuya şayanolabilirse de, bundan herhangi bir üzücüneticenin çıkmasına hiçbir şey mâni de-ğildir. İncelememiz, ikinci terimler bakı-

mından ; iki yönde yapılır; çünkü önceolan ikinci terimler ve sonra olan ikinciterimler vardır: söz gelimi, öğrenen birinsan için, önceki ikinci terim, bilgisizlik,sonraki ikinci terim bilgidir. Çok defagöz önünde tutulacak en iyi ikinci terim,

sonraki ikinci terimdir. Her ne olursaolsun, ikinci terimler arasından maksadı-mıza en faydalı olanı almak gerekir.

Üstelik, pek büyük sayıda iyilik, istermutlak olarak, ister bir kısmı öbürleriiçinde yani daha küçük sayı daha büyükiçinde bulunduğu zaman, daha az büyüksayıdakine tercih olunabilir. İyiliklerdenbirinin öbürü dolayısiyle olması ve böy-lece her ikisinin birlikte hiçbir suretleyalnız birisinden daha arzuya şayan ol-maması mümkündür diye itiraz olunacak-tır: söz gelimi, sıhhati yeniden bulmak ve

sıhhat, tek başına sihhate tercih olu-namazlar. Çünkü biz sıhhati, tekrar bul-mayı sadece sıhhat dolayısiyle, tercihederiz. Ve iyi olmıyan şeylerin iyi şey-



ORGANÖN V. 8S

nün ihtiyacını hissettirmezse, o, herkes ken-disine sahip olmakla, öbürüne olan daihtiyacı duyurana tercih edilmelidir; ada-let ve cesaretin durumu böyledir: herkesâdil olsaydı, cesaret hiçbir şeye yaramaz-dı, halbuki herkes cesur olsaydı, adaletyine de faydalı olurdu.

Üstelik yok olmalar, ve kayıplardan,

var olmalar ve kazançlardan, ve nesnele-rin zıtlarından delil çıkarılmalıdır: çünküyok olması daha çok önlenilmesi ica-beden şeylerin kendileri tercihe şayandır.Kayıplar ve nesnelerin zıtları için de buböyledir : çünkü kayıbolması veya zıddı

daha çok önlenilmesi icabeden şeyinkendisi tercihe şayandır. Nesnelerin varolmaları ve kazanılmalarına gelince,doğru olan, aksidir: çünkü kazanılmasıveya var olması daha çok arzuya şayanolan nesnelerin kendileri daha çok arzu-ya şayandır.

Başka yer: iyiliğe daha çok yakınolan şey daha iyi ve tercihe şayandır,yani iyiliğe daha çok benziyendir ; söz ge-limi, adalet, âdil bir insandan daha iyi-dir. — Kendisinden daha iyi olan her-hangi bir şeye bir başka şeye nazaran

daha çok benziyen bir şeyi tercih etmekgerekir: sözgelimi, bazılarının dedikleri-ne göre, Ajax, Odysseus’tan daha iyidir,çünkü o Akhilleus’a daha çok benzerdi.



ORGANON V.91

çünkü kazanılması kolay olmıyan şeyle-rin ele geçirilmesini daha iyi takdir edi-

yoruz. — Ve yine, daha hususi olan, dahaumumi olana tercih olunur. — Kötülükleher türlü ülfetten daha uzak olan da ter-cihe şayandır, çünkü herhangi bir güçlü-ğe sebebiyet verebilenden, hiçbir güçlüğesebebiyet vermiyen daha çok arzu edil-

melidir.Bundan başka, A, mutlak olarak B

den daha iyi ise, A içinde bulunan şeyle-rin en iyisi, B içinde bulunanların en iyi-sinden daha iyidir : söz gelimi, insan attandaha iyi ise, en iyi insan da en iyi attan

daha iyi olacaktır. Bunun aksine olarak,A ların en iyisi, B lerin en iyisinden da-ha iyi ise, A da mutlak olarak B den da-ha iyidir: sözgelimi, en iyi insan en iyiattan daha iyi ise, o zaman mutlak olarak,insan attan daha iyidir.

Bundan başka, dostlarımızın katılabil-dikleri şeyler, katılamadıklarına tercih olu-nur. Bir dost için yapmayı tercih ettiği-miz şeyler de rasgele birisine yapacak-larımızdan daha çok arzuya şayandırlar:söz gelimi, yalnız yapar görünmektenseadaletle hareket etmek ve iyilik etmek,

gibi; çünkü yapar görünmektense, dostla-rımıza gerçekten iyilik yapmayı tercihederiz, halbuki kayıtsızlar için durumaksinedir.



96ORGANON V.

seçeceğimiz bir şey, kendi kendine dahadeğerli olacaktır.

Üstelik, tercihe şayan teriminin kaçmânada, ve hangi gayeler için alındığını,söz gelimi, menfaat, iyilik veya haz mak-sadiyle olup olmadığını ayırdetmek ge-rekir. Gerçekte, bütün bu maksatlariçin, veya bunların çoğu için fayda-lı olan şey, aynı derecede faydalı ol-mıyan şeye tercih edilir. Aynı maksatlariki şeye birlikte ait ise bunları en çokhaiz olanın hangisi olduğunu incelemekgerekir: söz gelimi, ikisinden hangisi dahahoştur, veya daha güzeldir, veya daha fay-

dalıdır. — Dahası, daha iyi bir gaye içinyapılan şey tercihe şayandır : söz gelimi,fazilet için yapılan, haz için yapılandandaha çok tercihe şayandır. — Önlenecekşeyler için de bu böyledir: arzuna şayanşeylere daha büyük bir engel koyan, ter-

cihen önlenmelidir: Söz gelimi, çirkinlik-ten çok hastalık. Çünkü hastalık hem haz-za, hem de fazilete daha çok karşı koyar.

Üstelik, sözü edilen şeyin aynı derece-de önlenecek ve arzulanacak bir şey ol-duğunu göstermekten de delil çıkarılabilir:

çünkü hem arzulanabilen, hem de kendi-sinden kaçınılabilen bu cinsten bir şey,yalnız arzuya şayan olan bir başka şey-den daha az arzuya şayandır.



ORGANON V.97

4

< YUKARDA GEÇEN YERLERİN BASİTTERİMLERE TATBİKİ >

Nesnelerin kendi aralarında mukaye-seleri, demek bizim dediğimiz tarzda ya-pılmak zorundadır. — Bu aynı yerler her-hangi bir şeyin sadece arzulanacak ve-

ya önlenecek bir şey olduğunu göstermekiçin de faydalıdır: bir şeyin bir başkasıüzerine verilen üstünlük unsurunu kaldır-mak yeter. Gerçekte, daha değerli olanşey daha çok arzuya şayansa, değerli o-lan şey de arzuya şayandır ve daha fayda-lı olan daha çok arzuya şayan ise fayda-lı olan da arzuya şayandır. Bu cinsten birmukayeseyi kabul eden herkes için, buböylece devam eder gider. Bununla be-raber, bazı terimler için, birinin öbürü-ne mukayesesi yapılır yapılmaz, onlardanher birinin, veya onlardan birinin, arzuya

şayan olduğunu tasdik ederiz: Söz gelimi,birinin tabiî olarak iyi olduğunu, öbürü-nün tabiî olarak iyi olmadığını söylediği-miz zaman. Çünkü tabiî olarak iyi olanelbette arzuya şayandır.

5

< YUKARDA GEÇEN YERLERİNTAMİMİ >

Çoğa ve aza taallûk eden yerleri, müm-kün olduğu kadar bütüncül olarak almak



98ORGANON V.

gerekir, çünkü bu tarzda alınmakla, onlardaha büyük sayıda meselelere yararlar.Bizim sözünü ettiğimiz yerlerden bazıla-rını, hafif bir ifade değişikliği ile, daha bü-tüncül yapmak mümkündür: söz gelimi,tabiî olarak şöyle olan, tabiî olarak olma-mak şartiyle şöyle olandan daha şöyledir.— Bir başkası yapmadığı halde, bir şey,

filân niteliğe sahip olan [veya kendisininait olduğu] konuyu bu nitelikten yaparsaonu böyle yapan her şey de onu böyleyapmıyan şeyden daha böyledir; her iki-si onu böyle yaparsa, onu daha fazlaböyle yapanın kendisi de daha fazla böy-

ledir.Bundan başka, aynı bir şey için, biryüklem daha fazla şöyle ve öbürü dahaaz şöyle ise, ve öbürü şöyle olmadığı hal-de biri bir üçüncünün şöyle olmasındandaha şöyle ise apaçıktır ki birinci daha

çok şöyle olacaktır. — Üstelik, eklemedendelil çıkarılabilir, ve B nin eklendiği aynışeye eklenen A, bütünü B nin yaptığın-dan daha çok şöyle yapıp yapmadığı; ve-ya daha şöyle olan bir şeye eklendiği za-man, bütünü daha çok şöyle yapıp yapma-dığı görülebilir. — Çıkarma yardımiyle de

bu böyledir: çünkü ayrılmış olmakla, gerikalanı daha az şöyle yapan şey, kendiside daha çok şöyledir. — Zıtları ile dahaaz karışık olan şeyler de daha çok şöyle-



ORGANON V.99

dirler: Böylece, karaya daha az karışıkolan şey daha aktır.

Üstelik bizim daha yukarda inceledi-ğimiz yerlerin dışında verilen karakterinöz tarifini daha çok kabul eden şeyfilân karaktere daha çok sahiptir: sözge-limi, akın tarifi görmenin ayırıcı bir ren

gi ise, daha çok görmenin ayırıcı bir ren-

gi olan şey daha aktır.6

< YUKARDA GEÇEN YERLERİNBÖLÜMCÜL İLİNTİ (YÜKLEM) YE

TATBİKİ >

Mesele bütüncül olarak değil de bö-lümcül olarak konulmuşsa, ilkin, bir tezikoymaya veya çürütmeye elveren, bizimsözünü ettiğimiz bütüncül yerlerin hepsi-nin faydaları vardır. Gerçekte, bütüncültezi koyarken veya çürütürken, biz aynızamanda bölümcülü de ispat ediyoruz:yüklem her A ya ait ise, bazı A ya daaittir, hiç bir A ya ait değilse bazı A yada ait değildir. — Yerlerin en elverişli veen umumileri karşılardan, beraber dizi-lenlerden ve infleksiyonlardan çıkarılmışolanlardır. Gerçekte, her haz bir iyilik ise,

her elem de bir kötülüktür önermesi, vebazı haz bir iyilikse, bazı haz bir kötülük-tür önermesi aynı zamanda muhtemeldir.Bundan başka bazı duyular, bir güc (*****)



ORGANON V.101

cinse tâbi olanlardan daha çok filân nite-likte ise, ve bu başka cinsten nesneler-den hiçbirisi bu nitelikte değilse, sözüedilen cinse giren konu da bu nitelikteolmıyacaktır: söz gelimi, bazı ilim, hazdandaha çok bir iyilikse, ve hiçbir ilim biriyilik değilse, hazzın kendisi de bir iyilikolmıyacaktır. — Aynı dereceden ve daha

azdan aynı tarzda delil çıkarılabilir: böyle-ce bir tezi hem çürütmek, hem de koymakmümkün olacaktır. Yalnız aynı dereceninyardımiyle bir tez hem konulabildiği, hemde çürütülebildiği halde, daha azın yardı-miyle o çürütülemeyip ancak konulabilir.

Gerçekte, bazı güc ilimle aynı derecedebir iyilik ise, ve bazı güc bir iyilik ise,ilim de öyledir; halbuki hiçbir güc iyilikdeğilse ilim de iyilik değildir. Bir yandada, bazı güc ilimden daha az bir iyilikise, ve bazı güc bir iyilik ise ilim de biriyiliktir; buna kaşılık, hiçbir güc bir iyilikdeğilse, bundan gerekli olarak, hiçbirilmin bir iyilik olmadığı neticesi çıkmaz.O halde daha azdan hareket ederekancak bir önermenin konulabildiği görü-lüyor.

Yahut bir başka cinsin yardımiyle de-

ğil, bir tez, aynı zamanda aynı bir cinsinyardımiyle de, filân nitelikte en fazlaolanı almak suretiyle çürütülebilir: sözgelimi, bazı ilmin bir iyilik olduğu, fakat



102ORGANON V.

tedbirin bir iyilik olmadığının tasdik veispat edildiği konulmuşsa, hiçbir ilim de

bir iyilik olmıyacaktır, çünkü: kendisi içinen çoğun kabul edildiği nevi de bir iyilikdeğildir. — Bundan başka, yüklemin birtek konuya ait ise veya ait değilse aynıderecede hepsine ait olduğunu veya aitolmadığını : söz gelimi, insanın ruhu ölüm-

süz ise, öbür ruhların da ölümsüz olduk-larını, ve bu ruh ölümsüz değilse, öbürruhların da ölümsüz olmadıklarını postu-lat olarak koymakla işe başlanabilir. Yük-lemin bazı konuya ait olduğu konulmuşise bazı konuya ait olmadığını tasdik ve

ispat etmek gerekir; çünkü, hipotez gere-ğince onun hiçbirine ait olmadığı neticesiçıkacaktır. Bir yandan da, yüklem bazıkonuya ait olarak konulmuşsa onun bazıkonuya ait olduğunu tasdik ve ispat gere-kir. Çünkü bu tarzda, bundan onun hep-sine ait olduğu sonucu çıkacaktır. Bu

hipotezi yaparak, bölümcül olarak konul-muş olan meselenin bütüncülleştirildiğiapaçıktır: çünkü bölümcül kabul ol-makla, bütüncülün de kabul olunduğunahükmolunur, çünkü yüklemin bir tek ko-nuya ait olmakla, benzer şekilde hepsine

ait olduğuna hükmolunur.Mesele belirsiz olduğu zaman ancak

tek bir tarzda çürütülebilir: söz gelimi,muhatabın, başka hiçbir taayyün ekle-



ORGANON V.103

meksizin, hazzın bir iyilik olduğunu, veyabir iyilik olmadığını söylediği takdirdegerçekte, bazı hazzın bir iyilik oldu-ğunu söylemek istediğini farz edersek,sözü edilen önermeyi çürütmek istedi-ğimiz halde, hiçbir hazzın bir iyilik olma-dığını bütüncül olarak tasdik ve ispatetmek gerekir. Yine bunun gibi, bazı

hazzın bir iyilik olmadığını söylemek iste-diğini farz ederek her hazzın bir iyilikolduğunu bütüncül olarak tasdik ve ispatetmelidir. Aksi takdirde, çürütme mümkündeğildir: gerçekte, bazı hazzın bir iyilikolmadığını, veya bir iyilik olduğunu tasdik

ve ispat edersek, sözü edilen önerme he-nüz çürütülmüş değildir. — O halde, <birbelirsiz önermeyi> ancak tek bir tarzdaçürütmenin mümkün olduğu görülür, hal-buki bunun aksine olarak iki tarzdakonulabilmektedir. Gerçekte, her haz-zın bir iyilik olduğunu bütüncül ola-rak gösterdiğimiz takdirde sözü edilenönermeyi tasdik ve ispat etmiş oluruz.Yine bunun gibi, bazı hazzın bir iyilik ol-madığını münakaşa etmemiz istendiğindehiçbir hazzın bir iyilik olmadığını, veyabazı hazzın bir iyilik olmadığını tasdik ve

ispat edersek, bazı hazzın bir iyilik olma-dığını göstermek için iki tarzda, bütüncülolarak ve bölümcül olarak istidlâl etmişoluruz. — Tez belli ise, o iki tarzda çü-



104ORGANON V.

rütülebilecektir: söz gelimi, iyilik’in bazı

hazza ait olduğu ve başkasına ait olma-dığı konulmuş ise; çünkü herhazzın biriyilik olduğu, veya hiç bir hazzın bir iyi-lik olmadığı tasdik ve ispat olunduğu tak-dirde, sözü edilen önerme çürütülmüşolacaktır. — Fakat hasım, bir tek hazzınbir iyilik olduğunu koydu ise, çürütme

üç tarzda olabilecektir: çünkü her hazzınbir iyilik olduğunu, veya hiçbir hazzınbir iyilik olmadığını, veya bir hazdan faz-lasının bir iyilik olduğunu tasdik ve ispatetmekle, sözü edilen önermeyi çürütmüşolacağız. — Tez daha sıkı bir şekilde sı-

nırlandırılmış ise, söz gelimi, tedbirin ilimolan biricik fazilet olduğu, dört tarzdaçürütülebilir: çünkü her faziletin bir ilimolduğunu, veya hiçbir faziletin bir ilimolmadığını veya herhangi başka bir fazi-letin, söz gelimi, adaletin de bir ilim oldu-ğunu veya tedbirin kendinin de bir ilimolmadığını tasdik ve ispat etmekle, sözüedilen önerme çürütülmüş olacaktır.

Bütüncül meselelerde yapıldığı gibibazı yüklemin konuya aittir veya değildirdiye tasdik edildiği tekcil hallere dikkatetmek de faydalıdır. Üstelik, bizim yukar-da dediğimiz gibi, artık bölünmiyen ne-vilere varıncıya kadar nevilerine göretaksim ederek, cinsleri göz önünde tut-mak lâzımdır: çünkü yüklem her A ya



ORGANON V.105

ait olarak, veya hiçbir A ya ait olmıyarak

hasmın göründüğü takdirde, birçok misallerverildikten sonra, hasmın tezi bütüncül ola-rak kabul etmesini, veya bunun hangi haldeböyle olmadığını göstererek menfi bir mi-sal vermesini ısrarla istemek gerekir.Bundan başka, ister nevi yönünden, istersayı yönünden ilintinin taksim olunabildiği

hallerde, bu taayyünlerden hiçbirisininona ait olup olmadığını incelemek lâzım-dır; söz gelimi, zamanın hareket etmedi-ğini. hareket nevilerinin neler olduğunusaydıktan sonra, bir hareket de olmadığınıincelemelidir: gerçekte, bu taayyünlerden

hiçbiri zamana ait değilse, onun hareketetmediği, ve bir hareket olmadığı da açık-tır. Yine bunun gibi, bütün sayı çift vetek olarak taksim edildikten sonra, ruhunbir sayı olmadığı gösterilebilir. Çünkü ruhne çift, ne de tek değilse apaçıktır ki o,bir sayı değildir.

İlinti hakkında, demek bizim sözünüettiklerimize benzer vasıtalarla, ve butarzda işe başlamak denenebilir.



KİTAP IV

< CİNSİN MÜŞTEREK YERLERİ >

1

<YERLER >

Bundan sonra, incelenmesi gerekenlercinse ve hassaya ait yerlerdir. Bunlartariflere taallûk eden yerlerin unsurları-

dır, fakat haddizatinde nadiren diyalek-tikçilerin araştırmalarının konusudur. —O halde hasım herhangi bir varlığın cin-sini koymuşsa, biz ilkin, sözü edilen nes-nenin ait olduğu cinse ait olan bütün nes-nelere dikkat etmek, ve ilinti için yaptı-ğımız gibi, cinsin, kendisine yüklenmedi-ği bir nesnenin bulunup bulunmadığınıgörmek zorundayız: söz gelimi, iyilik haz-zın cinsi olarak konulmuşsa bazı hazzınbir iyilik olup olmadığını görmek gerekir,çünkü haz bir iyilikse, iyiliğin hazzın cin-si olmadığı açıktır, çünkü cins aynı bir

nevi içine giren her şey hakkında tasdikedilir. — Bundan başka, cinsin öz yönün-den değil, ancak bir ilinti olarak, akınkar hakkında tasdik edildiği veya kendi



ORGANON V. / 107

kendine hareket eden şeyin ruh hakkında

tasdik edildiği tarzda, tasdik edilip edil-mediğini araştırmamız gerekir; çünkü:kar öz yönünden ak değildir, bunun neti-cesi olarak, ak da karın cinsi değildir;ruh da öz yönünden kendi kendine hare-ket eden değildir, ama, çok defa hayvaniçin yürümenin ve yürüyücü olmanın ol-

duğu gibi, rubun hareketi kendisi içinbir ilintidir. Ayrıca, öyle anlaşılıyor kihareket eden şey özün değil, daha ziyadetesir eden veya tesiri duyan bir şeyi ifa-de ediyor. Ak için de bu böyledir. Çünküo, karın özünü değil, onun herhangi bir

niteliğini ifade eder. Bundan çıkan neticebu iki terimden hiçbirisinin öz yönündentasdik edilmediğidir.

Bilhassa göz önünde tutulması gere-ken, ilintinin tarifidir ve bizim zikrettiği-miz misallerde uyduğu gibi, onun gösteri-

len cinse iyice uyup uymadığını görmekgerekir: gerçekte, bir şey için kendi ken-dine hareket etmek, veya hareket etme-mek, ve bunun gibi ak olmak veya akolmamak mümkündür. Bundan bu yük-lemlerden hiçbirisinin bir cins olmayıpbir ilinti olduğu neticesi çıkar. Çünkü bizbir konuya ait olabilen veya ona ait ol-mıyan şeye ilinti adını verdik.

Üstelik, cinsle nev’in, aynı bir taksimiçinde olmayıp, birinin bir cevher, öbürü-



198ORGANON V.

nün bir nitelik veya birinin bir görelik, öbü-

rünün bir nitelik olup olmadığını araştır-mak gerekir: söz gelimi, ak bir cevherolmayıp bir nitelik olduğu halde, karın vekuğu kuşunun bir cevher oldukları gibi.Öyle ki ak ne karın, ne de kuğu kuşununcinsi değildir. Başka misal: ilim görelile-rin sayısındadır, fakat iyilik ve güzellik

bir niteliktir, öyle ki iyilik veya güzellikilmin cinsi değildir. Çünkü görelilerin cins-leri de, mislin durumunda olduğu gibi, gö-relilerin sayısındadır, sebebi de mislin cin-si olan çokluğun kendisinin de görelilerinarasına girmesidir. Bir tek kelime ile, cin-

sin, neviyle aynı taksim içine girmesi ge-rekir : nevi bir cevherse, cins de bir cev-her olmak zorundadır, nevi bir nitelikse,cins de bir nitelik olmak zorundadır; sözgelimi, ak bir nitelikse, rengin de bir nite-lik olması gerekir. Bu böylece devam

eder gider.Üstelik, cinsin, cins içinde konulmuşolana iştirak etmesinin gerekli veya müm-kün olup olmadığını görmek gerekir. İşti-rak etmek, iştirak edilenin tarifini kabuletmek diye tarif olunur. Böylece, cinsle-rin nevilere değil, nevilerin cinslere ka-tıldıkları görülür: çünkü cins nev’inkinideğil; nevi cinsin tarifini alır. O haldeverilmiş olan cinsin nev’e katılıp katılma-dığını veya katılabilip katılmıyacağını gör-



kalan hareketlerden hiçbirisi olup olma-dığını görmek gerekir; çünkü o zamannevilerden hiçbirisine, bunun neticesi ola-rak da cinse katılmadığı apaçıktır, çünkücinse katılan, nevilerden birisine de katı-lır. Bundan, hazzın ne bir hareket nev’i,ne de hareket terimi içine giren fertlerinhiçbirisi olamıyacağı sonucu çıkar ; çünkü

fertler hem cinse, hem de nev’e katılır-lar : söz gelimi, fert olarak insan, insanave hayvana katılır.

Bundan başka, cins içine konulan te-rimin, cinsten daha büyük bir kaplamıolup olmadığını görmek gerekir: söz ge-

limi, sanı konusu, varlıktan daha fazlasınıkaplar, çünkü hem varlık, hem de varolmıyan sanı konusudur, öyle ki cinsher zaman neviden daha geniş olduğun-dan, sanı konusu varlığın bir nev’i ola-maz. — Nevi ve cinsin eşit kaplamı haiz

olup olmadıklarını da; söz gelimi, Varlıkve Bir gibi, bütün nesnelere ait olan yük-lemlerden biri nevi, öbürünün cins olarakkonulmuş olup olmadığını görmek gere-kir; çünkü Varlık ve Bir bütün nesnelereaittir, öyle ki bunlardan hiçbirisi, kap-lamları eşit olduğu için, öbürünün cinsi

değildir. — ilk olan ve ilke, birbirine tâbiolarak konulmuşsa, bu yine böyledir : çün-kü ilke (ή ά*χή ), ilk olan (τό π*ώτσν) dır,ilk olan da ilke; o şekilde ki ya bu iki



ORGANON V. 111

ifade bir tek ve aynı şeydir, veya hiçdeğilse, ikisinden hiçbirisi, öbürünün cin-si değildir. — Bu türlü bütün haller içinhatırda tutulacak belli başlı nokta, cinsinnev’inden ve ayrımdan daha büyük birkaplamı haiz olmak zorunda olduğudur,çünkü ayrımın kendisinin de cinsten dahaaz bir kaplamı vardır.

Beyan edilen cins, sözü edilen nesne-den nevi yönünden farklı bulunan her-hangi bir nesnenin cinsi değil midir, ve-ya cinsi görünmiyebilir mi; veya bir tezkonulduğu zaman, bu nesnelerden birinin

cinsi midir, görmek gerekir. Gerçekte,nevi, yönünden farklı olmıyan bütün nes-neler aynı cinse sahiptirler. Öyleyse, on-lardan bir tekinin onun cinsi olduğu tas-dik ve ispat edilmişse, onun öbürlerininde cinsi olduğu apaçıktır, ve onlardan

bir tekinin, cinsi olmadığı tasdik veispat edilmişse, hiç birisinin cinsi ol-madığı apaçıktır, söz gelimi, bölünmiyençizgiler konulduktan sonra, bölünemezolanın onların cinsi olduğu ileri sürülse:gerçekte, bu terim bölünebilen çizgilerincinsi değil dir ve doğru çizgiler hiçbirzaman nevi yönünden birbirlerinden farklıolmadığından, bu çizgiler, bölünemiyençizgilerden nevi yönünden farklı değil-lerdir.



112 ORGANON V.

2

< BAŞKA YERLER >

Verilmiş cinsi ihtiva etmeyen, bunun-la beraber ona tâbi olmıyan verilmiş nev’-in herhangi bir başka cinsi olup olma-dığı da: söz gelimi, ilmin, adaletin cinsiolduğunun konulup konulmadığını araştır-mak gerekir; çünkü fazilet de onun cinsi-dir ve bu iki cinsten hiçbirisi geri kala-nı ihtiva etmez. O şekilde ki ilim, adale-tin cinsi olamıyacaktır. Çünkü bir tek neviiki cinse girdiği her defasında, birinin ö-bürü içine girdiği anlaşılmaktadır. Fakat

böyle bir kaide birçok hallerde zorlukçıkarıyor: Bazıları, gerçekte, tedbirinhem bir fazilet, hem de bir ilim olduğu-na', ve bu iki cinsten hiçbirinin öbürününiçine girmediğine inanıyorlar. Herkesintedirin bir ilim olduğunu kabul etmediği

doğrudur; fakat bu beyanın doğru olduğu-nu kabul etmekle beraber, yine hiç ol-mazsa aynı bir şeyin cinslerinin birbirinetâbi olmaları, veya her ikisinin, fazilet veilim için olduğu gibi, aynı cins içinde bu-lunmaları gerekli görünecektir: çünkü herbirisi bir hal ve bir istidat olduklarındanonlardan her birisi aynı cinse girerler.Bunun neticesi olarak, bu iki karakterdenhiçbirisinin gösterilen cinse ait olup ol-madıklarını incelemek gerekir: çünkü



114 ORGANON V.

gösterilen terimin kendisi de öz yönündentasdik edilir. Cinslerden bir tanesi özyönünden tasdik edilmekle, bütün öbür-lerinin, tasdik edilmiş oldukların], öz yö-nünden tasdik edileceklerine kani olmakiçin, tümevarıma baş vurmak gerekir. Fa-kat şüpheli olan, cins olarak gösterilenterimin mutlak bir tarzda konuya ait ol-

duğu ise, daha yüksek cinslerden birininöz yönünden nev’i hakkında tasdik edildi-ğini tasdik ve ispat etmek yetmez: sözgelimi, taşınma yürümenin cinsi olarakgösterilirse, daha başka hareket nevileriolması şartiyle yürümenin bir taşınma ol-

duğunu tasdik ve ispat etmek için yürü-menin bir hareket olduğunu tasdik ve is-pat etmek yetmez ; çünkü başka hareketnevileri de vardır; ama bundan başka,yürümenin, taşınma müstesna, aynı tak-simden çıkan hereket nevilerinden hiç-birisine katılmadığını tasdik ve ispat et-mek gerekir. Çünkü, gerekli olarak cinsekatılan, cinsin ilk taksimiyle elde edilennevilerden birine de katılır. Öyleyse, yü-rüme ne artmaya, ne azalmaya, ne de öbürhareket nevilerine katılmazsa taşınmayakatılacaktır; öyle ki taşınma yürümenin

cinsi olacaktır.Ve daha, kendileri hakkında konulan

nev’in cins olarak tasdik edildiği nesneleriçin, cinsi olarak gösterilen şeyin, kendi-



118ORGANON V.

gin bir birleştirici olduğunu, veya sayınınbir tek olduğunu söyliyerek cinsi ayrımiçine koyup koymadığını görmek gerekir. —Yine hasmın cinsi bir ayrım gibi zikredipetmediğini de görmek gerekir, çünkü butürlü bir tez de ileri sürülebilir ve sözgelimi, karışığın, kaynaşmanın bir ayrımıolduğu, veya mevziî değişmenin, taşınma-

nın bir ayrımı olduğu söylenebilir. — Butürlü bütün hallerin incelenmesi aynı kaide-lerin yardımiyle yapılmalıdır, çünkü yer-ler hepsi için müşterektir. Hem cinsin,daima ayrımından daha büyük kaplamı ha-iz olması, hem de ayrımına katılmaması

lâzımdır; halbuki bizim dediğimiz tarzdaalınmışsa bizim şimdi koyduğumuz ikikaideden hiçbirisi rol oynıyamaz: cinshem ayrımdan daha az bir kaplamı haizolacak hem de bu ayrıma katılacaktır.

Bundan başka, cinsin ayrımlarındanhiçbirisi verilen nevi hakkında tasdik edil-memişse, cins de onun hakkında tasdikedilmiyecektir: söz gelimi, ruh hakkındane tek, ne de çift tasdik edilmemiştir, öy-le ki o bir sayı da değildir. — Nev’in ta-biat yönünden cinsten önce olup olmadığı-nı ve kendisi ortadan kaybolurken aynı

zamanda cinsi de ortadan kaldırıp kaldı-ramıyacağını da görmek lâzımdır: çünkübunun aksi olması gerektiği anlaşılıyor.— Bundan başka, gösterilen cins için, ve-



ORGANON V. 119

ya ayrımı için nevide bulunmamak, söz

gelimi, hareket için ruhta bulunmamak,veya doğru veya yanlış için sanıda bulun-mamak mümkünse, o zaman gösterilen te-rimlerden hiçbirisi ne cins, ne de ayrımolmıyacaktır: çünkü cins ve ayrımın, varolduğu müddetçe nevile beraber bulundu-ğu anlaşılıyor.

3

< BAŞKA YERLER >

Cins içine konulmuş olmanın cinsinherhangi bir zıddına katılıp katılmadığını

veya katılabilip katılmadığını da incele-mek gerekir ; çünkü, bu halde, aynı şey,zıtlara katılacaktır, çünkü cinsi hiçbir za-man eksik değildir, aksine olarak, zıt cin-se de katılır veya katılabilir, zıtlara katı-lacaktır. — Bundan başka, nev’in, cinsegiren nesnelere mutlak surette ait olamı-yan herhangi bir karakteri paylaşıp pay-laşmadığını görmek gerekir: söz gelimi,ruh hayatı paylaşıyorsa, fakat hiçbir sayıhayatı haiz değilse, ruh bir sayı nev’i ola-maz.

Yine nev’in, bizim gösterdiğimiz ilkilkeleri bunun için kullanılarak, cinsinbir homonimi olup olmadığını da ince-lemek gerektir: çünkü cins ve nev’i sino-nimdirler.



120 ORGANON V.

Madem ki her cins birçok nev’i ihti-

va etmektedir, o halde biz gösterilencinse ait olarak verilen neviden başkabir nev’in bulunmasının mümkün olup ol-madığını incelemek zorundayız: gerçekte,başka nev’i yoksa, beyan edilen teriminmutlak surette cins olamıyacağı açıktır.

Yine bunun, hasmın cins olarak ver-diği mecazî bir ifade olup olmadığını daincelemek gerekir. Söz gelimi, itidal birahenktir denildiği zaman olduğu gibi:gerçekte, her cins esaslı olarak nevilerihakkında tasdik edilmiştir, halbuki ahenkitidal hakkında literal mânada değil, her

ahenk gerçekte ancak seslerde bulun-makla, mecazî olarak tasdik edilmiştir.Üstelik, nev’e bir zıddın bulunup bulun-madığını incelemek gerekir. Bu incelemebirkaç tarzda yapılabilir, ilkin cinsinzıddı bulunmadığı zaman, zıddın nev’iyle

birlikte aynı cinse girip girmediğini gör-mek gerekir: çünkü zıtlar, cinse hiçbirzıt yoksa, aynı cins içinde olmak zorun-dadırlar. Fakat cinsin bir zıddı varsa,nev’in zıddının, zıt cinste bulunup bulun-madığını incelemek gerekir: çünkü, cinseherhangi bir zıt olmadıkça, zıt nev’i ge-rekli olarak, zıt cins içinde olmak zorun-dadır. Bu noktalardan her biri tümevarımvasıtasiyle aydınlanabilir. — Daha, nev’inzıddının mutlak olarak hiçbir cins içinde



ORGANON V. 123

malıyız: çünkü bizim sözünü ettiğimiz

karakterler iddia edilen cinse ait değil-lerse, verilen terimin cins olmadığı açık-tır — Fakat tez koymak icabederse, üçtarzda işe başlanır: ilkin cinsin zıddı olma-dığı zaman nev’in zıddının gösterilen cinsiçinde bulunup bulunmadığını görmek lâ-zımdır : zıt cins içinde bulunursa, adı geçen

nev’in de orada bulunduğu apaçıktır. Bun-dan başka, ara nev’in gösterilen cins içindebulunup bulunmadığını görmek gerekir:çünkü orta terimin bulunduğu yerde uclarda bulunur. Ve daha, cinsin bir zıddı oldu-ğu zaman, zıt nev’in zıt cins içinde bulunup

bulunmayacağını incelemek gerekir, çünküorada bulunursa sözü edilen nev’in desözü edilen cins içinde bulunması açıktır.

Üstelik, infleksiyonlara ve dizili terim-lere dikkat etmek ve ister bir tez çürü-tülsün, ister konulsun, aynı şekilde ard ardagelip gelmediklerini görmek lâzımdır. Ger-

çekte tek bir terime ait olan veya aitolmıyan her yüklem aynı zamanda hep-sine aittir veya ait değildir: söz gelimi,adalet herhangi bir ilim ise, âdilce, âlimce,âdil de âlim'dir. halbuki bu terimlerdenbiri böyle değilse, geri kalan terimlerdenhiçbirisi böyle değildir.

4

< BAŞKA YERLER >Üstelik, aralında buna benzer bir mü-

nasebet bulunan nesnelerin durumunu



124ORGANON V.

göz önünde tutmak gerekir. Böylece, boş

olanın hazza, faydalı olanın iyiliğe olanmünasebetinin aynı münasebettedir.. Çün-kü her bir halde, biri öbürünü husulegetirir. Demek, has öz yönünden bir iyi-likse, hoş olan da öz yönünden, faydalıbir şey olacaktır: öyleyse o, şüphesiz, biriyilik husule getirme ajanı olacaktır,

çünkü haz bir iyiliktir. — Var olma veyok olmaların durumunu da yine aynıtarzda göz önünde tutmalıdır: söz gelimi,

yapı yapmak, faal olmak ise, yapı yapmış olmak, faal olmuş olmak' tır. Öğrenmek,hatırlamak ise, öğrenmiş olmak da hatır

lamış olmak’tır, inhilâl etmek harap olmak ise, inhilâl etmiş olmak, harap olmuş olmak'tır ve inhilâl etme, harapolmanın bir nev’idir. — Var olma veyayok olma ajanları için, kabiliyetler vekullanmalar için olduğu gibi, durum ay-nıdır; umumi olarak bir tez ister çürü-

tülsün, ister konulsun, bizim var olma,yok olma hakkında söylediğimiz gibi, her-hangi bir benzerliğe göre nesneleri gözönünde tutmak gerekir. Gerçekte, tahri-betme ajanı bir inhilâl ajanı ise, o zamanharap olmak, inhilâl etmek' tir; var olmaajanı bir üretme ajanı ise, vücuda geti-rilmek (******), de hâsıl olmak'tır, ve varolma bir hâsıl olmadır.

Kabiliyetler ve kullanmalar hakkındada bu yine böyledir: gerçekte, kudret



ORGANON V.125

bir istidat ise, muktedir olmak da müstait olmak’ tır; her hangi bir şeyin kullanıl-ması bir faaliyet ise, o zaman kullanmak, hareket etmek' tir, veya kullanmış olmak, hareket etmiş olmak’ tır.

Nev’in karşısı bir yoksunluk ise, birtez iki tarzda çürütülebilir, ilkin, karşınınverilen cins içinde bulunup bulunmadığınıaraştırmakla: çünkü, ya yoksunluk mutlakolarak hiçbir zaman aynı cins içindedeğildir, veya hiç olmazsa, aynı yakıncins içinde değildir: söz gelimi, görmeyiiçine alan yakın cins duyum ise körlükbir duyum olmıyacaktır. İkinci tarzda;

hem cins, hem de nev’e karşı olan biryoksunluk varsa, fakat nev’in karşısı cin-sin karşısı içinde bulunmazsa, verilennevi de verilen cins içinde bulunamıya-caktır. — O halde bir tez çürütüldüğüzaman, bizim şimdi gösterdiğimiz kaide-

leri kullanmak lâzımdır, fakat bir tezkonulduğu zaman, ancak bir tek yöntemvardır. Karşı nevi, karşı cins içinde bulu-nursa bahis konusu olan nev’ide bahiskonusu edilen cins içinde olacaktır, sözgelimi, körlük, bir duygusuzluk nev'i ise,görme bir duyum nevidir.

Bizim ilinti için gösterdiğimiz tarz-da, terimlerin düzenini aksine çevirerek<cinsin ve nev’in> inkârlarını da ince-lemek gerekir: sözgelimi, hoş olan, öz yö-



126 ORGANON V.

nünden bir iyilikse, bir iyilik olmıyan şey

hoş değildir. Gerçekte, bu böyle olma-saydı, hattâ iyi olmıyan bir şey bile hoşolurdu. Fakat iyilik hoşun cinsi ise, iyi olmıyan bir şeyin hoş olması imkânsızdır;çünkü kendi hakkında cinsi tasdik edil-miyen bir şeyin hakkında, nevilerin dehiçbirisi tasdik edilmez. — Bir tez koy-

mak için aynı incelemeye girişmek gere-kir : çünkü iyi olmıyan şey hoş değilse,hoş bir iyiliktir; öyle ki iyilik hoşun cinsiolur.

Nevi bir göreli ise, cinsin de bir göreliolup olmadığını incelemek gerekir: çünkü

nevi görelilerdense, cins de onlardandır,her ikisi de görelilerden olan iki kat veçok kat misalinde olduğu gibi. Fakat cins,görelilerdense, nev’in de onlardan olmasıgerekli değildir: bu suretledir ki ilim birgörelidir, ama gramer değil. Veya, hattâ

belki bizim ilk beyanımızda doğru görün-miyecektir: çünkü fazilet öz yönündengüzel bir şeydir ve öz yönünden bir iyi-liktir, bununla beraber fazilet bir göreliolduğu halde, iyi ve göreli olmayıp nite-liktirler.

Ve yine, nev’in, kendi kendine denil-diği zaman, ve cinse göre denildiği zaman,aynı şeye taallûk edip etmediğini görmekgerekir: Söz gelimi, misil, yarımın mislidenilmişse çoğun da yarımın çoğu olma-



128ORGANON V.

deriz, halbuki bu terimlerin cinsi olanbaşka e

ye değilden’e

götürür, çünkü her-hangi bir şey ’den başka, denir.Ve daha, kelimelerin «hal» lerinde

benzer bir şekilde ifade edilen terimlerinmisil ve çok tarzında benzer bir şekildekarşılıklı olup olmadıklarını görmek gere-kir. Gerçekte, bu terimlerden her biri her-

hangi bir şey ’in hakkında hem kendi ken-dine, hem de akis yönünden söylenmiştir.Çiinkü biz hem herhangi bir şey’in yarı-sı, hem de herhangi bir şey ’in parçasıderiz. Hem ilim, hem de inanç için de buyine böyledir : onlar herhangi bir şey ’in

denilirler. Akis yönünden ilmin konusu,inancın konusu benzer bir şekilde birisitarafından biliniyorlar denir. O halde, ba-zı hallerde, bir akis neticesinde yapılaninşalar birbirinin benzeri değillerse, birterimin öbürünün cinsi olmadığı apaçıktır.

Nev’in ve cinsin eşit sayıda «hal»e ta-allûk edip etmediğini araştırmak da gere-kir, çünkü umumi olarak kabul olunur kiher ikisi de benzer tarzda ve veriş (****)ve bağış (*****) gibi, aynı eşit sayıda «hal-ler» için tasdik edilmişlerdir, çünkü bağışherhangi bir şey’in bağışıdır, veriş iseherhangi bir şey ’in ve herhangi bir kim-se'ye verişidir; bağış iade olunmıyacakbir veriş olmakla, veriş bağışın cinsidir.Bununla beraber, bazı şeyler için, halle-



130 ORGANON V.

bulundukları nesnelere taallûk ediyorlar

(söz gelimi, istidat, durum ve ölçülürlükbunlardandır, çünkü şimdi sözünü ettiği-miz terimler, kendileri için kullanılmışolduklarından başka hiçbir şeyde bulun-mazlar), halbuki daha başkaları kendileriiçin kullandıkları nesnelerde gerekli olarakbulunmazlar, sadece bulunabilirler (ruh

bir ilim konusu ise durum budur: çünkühiçbir şey ruhu kendi kendinin ilmini haizolmaktan alıkoymaz, bu bir gereklilikolmasa bile. Çünkü aynı zamanda bu aynıilmin bir başka şeyde bulunduğu da vâkiolabilir), ve mademki bir kısmı da, niha-

yet, kendileri için kullanılmış bulunduklarınesnelerde mutlak surette bulunamazlar(sözgelimi, zıt içinde olmanın zıt için,veya ilim konusu içinde ilim için; meğerki ilim konusu ruh veya insan olmuş bu-lunmıya) ; bu şartlar içinde, hasmınbir sıranın bir terimini o sıraya ait olmı-yan bir cins içine koyup koymadığınıincelemek gerekir; söz gelimi, hafızanınilmin bir sükunu olduğunu söylediyse.Gerçekte, her sükûn, sükûn halindeki nes-ne içinde bulunur ve ona taallûk eder.Öyle ki ilmin sükûnu aynı zamanda ilim

içindedir. Bunun sonucu olarak hafızanınkendisi de ilim içindedir, çünkü ilmin sü-kûnudur. Bu ise, gerçekte hafıza ruhiçinde olduğundan, mümkün değildir. —



132ORGANON V.

dan sürüklenmiş olunmıyacak, fakat ona

hâkim olunacak bir mahiyette bir kudretolması da vâki olabilir. Bunun bir haldecesaretin, öbür halde de hilim ve mülâ-yemetin özü olmadığı da daha az doğrudeğildir: özleri, bu türlü ihtiraslar hakkın-da mutlak surette hiçbir bun ve karışık-lık hissetmemek vakıasıdır.

Arasıra da, herhangi bir netice, cinsolarak vaz’olunur, söz gelimi, öfkenincinsi olarak, elem; itminan (****) ın cinsiolarak da inanç gibi. Sözü geçen iki te-rim, gerçekte, herhangi bir tarzda verilennevilerin ikinci terimidir, ama onlardan

hiçbirisi onların cinsi değildir. Çünkü öf-keli adam elemi duyar, halbuki elem, o-nun içinde öfkeden önce doğmuştur; öfkeelemin sebebi değil, aksine olarak, elemöfkenin sebebidir, öyle ki, mutlak mânadaöfke bir elem değildir. Aynı muhakeme

gereğince, itminan bir inanç değildir, çün-kü itminan var olmakta devam etmek-sizin inanın aynı kalması mümkündür, buise itminan inancın bir nev’i oldukçaolamaz: bir şey, gerçekte, nev’i büsbütündeğiştirildi mi, aynı kalamaz : bu suretle-dir ki aynı hayvanın bazen bir hayvan ola-bilmesi, bazen bir hayvan olmaması müm-kün olamaz. Bunun aksine olarak, birinanca sahip olmanın gerekli bir şekilde,bir itminana da sahip olmak olduğu mü-



134ORGANON V.

Daha, nev’in, yalnız herhangi bir mü-nasebet altında sözü edilen cinse katılıpkatılmadığını da görmek gerekir; çünküumumi olarak kabul olunur ki cinsyalnız her hangi bir münasebetle ka-tılmaz. İnsan herhangi bir münasebetaltında bir hayvan değildir, gramer de her-hangi bir münasebet altında bir ilim de-

ğildir. Öbür hallerde de bu böyledir. Ohalde nevilerden bazıları için, cinse yal-nız herhangi bir münasebet altında katı-lınıp katılınmadığını göz önünde tutmakgerekir: söz gelimi, hayvanın öz yönün-den bir duyulabilen veya bir görülebilen

olarak gösterilmiş olup olmadığını gözönünde tutmak gerekir; çünkü herhangibir münasebet altındadır ki hayvan duya-bilen veya görülebilen bir nesnedir: o,ruhuna göre değil, bedenine nispetledirki duyulabilen veya görülebilendir, öyleki duyulabilen ve görülebilen hayvanıncinsi olamazlar.

Bazan da bütünün bölüm içine konul-duğunun farkına varılmaz: söz gelimi,hayvan bir canlı vücuttur, denilirse. Fa-kat bölüm, hiçbir suretle bütün hakkın-da tasdik edilmiş değildir, öyle ki vücut,

hayvanın bir bölümü olduğundan, hay-vanın cinsi olamaz.

Yerilecek veya önlenecek herhangibir şeyin güc içine, başka bir deyimle,



136 ORGANON V.

dığını da görmek gerekir, çünkü her güc,her mümkün ve her istihsal âmili, ancakbir başka şey dolayısiyle arzuya şayan-dır.

Veya daha, iki veya daha çok cinsiçinde olan bir şeyin onlardan yalnız biri-nin içine konulup konulmadığını da gör-mek gerekir. Gerçekte, aldatıcı ve iftiracı

gibi, tek bir cins içine konulması mümkünolmıyan bazı şeyler vardır; çünkü bir if-tiracı veya aldatıcı olmak için, güçsüz ser-best seçmeye sahip olmak, veya serbestseçmesiz güce sahip olmak yetmez, amaiki şeyi birleştirmek lâzımdır. Bundan

gösterilen terimlerin tek bir cins içinedeğil, ikisi içine koymak gerektiği sonucuçıkar.

Bundan başka, bazan, tersine çevire-rek, cins bir ayrım olarak, ayrım da bircins olarak verilir: söz gelimi, şaşkınlık,

bir hayret ifratıdır, ve itminan ise bir inançsağlamlığıdır, denilirse. Gerçekte, ne ifrat,ne de sağlamlık bir cins değildir, ama birayrımdır; çünkü umumi olarak kabul olu-nur ki şaşkınlık ifrat derecede bir hayret;itminan, sağlam bir inançtır, öyle ki cinsolan hayret ve inançtır; ifrat ve sağ-

lamlık ise ayrımdır. — Bundan başka, if-rat ve sağlamlık cins olarak verilirse,cansız nesneler itminana ve şaşkınlığasahip olacaklardır. Gerçekte, her bir nes-



138ORGANON V.

miyecektir, fakat sadece herhangi birilintinin veya değişikliğin bu aynı hayattavâki olduğunu müdafaa edecektir. Bun-dan, hayatın ölümsüzlüğün cinsi olmadığıneticesi çıkar.

Daha, bir değişmeye cins olarak, ken-disinin bir değişmesi olduğu konunun gös-terilip gösterilmediğini de görmek gere-

kir: söz gelimi, rüzgâr, hareket halindeolan havadır, denilirse. Rüzgâr daha zi-yade havanın bir hareketidir; çünkü herzaman, hareket ettiği zamanda olduğu ka-dar sükûnet halinde de hep aynı havadır.Bunun sonucu olarak, rüzgâr mutlak su-

rette hava değildir: çünkü o zaman havahareket etmediği zaman bile rüzgâr mev-cut olurdu, çünkü var olmakta devam edenbiraz önce rüzgâr olan havadır. Bu türlüöbür haller için de mülâhaza aynıdır. Bumisalde, rüzgârın hareket halinde hava

olduğunu kabul etmek zorunda olduğumu-zu farz etsek bile, yine bu türlü bir ifa-denin cinslerinin hakiki cins olmıyan bü-tün nesnelere şâmil olmasını kabul etme-melidir: bunu ancak verilen cinsleri doğ-ru olarak tasdik edilmiş olan nesneleretatbik etmelidir. Gerçekte, bazı hallerde,

öyle geliyor ki bu cins hakiki cins değil-dir, söz gelimi, çamur ve kar misalindeolduğu gibi: gerçekte, karın, tekâsüf et-miş su olduğu, çamurun yaş ile karışık



ORGANON V.139

toprak olduğu umumi olarak söylenir, hal-buki ne kar sudur, ne de çamur topraktır;öyle ki verilen terimlerden hiçbirisi bircins olmıyacaktır, çünkü cins bütün buneviler hakkında doğru olmak zorunda-dır. Bunun gibi, şarap da, Empedokles’-in ağaç içinde tahammür etmiş su’danbahsettiği tarzda, tahammür etmiş su de-

ğildir; çünkü mutlak olarak, şarap su de-ğildir.

6

< BAŞKA YERLER >

Bundan başka, verilen terimin mutlak

olarak hiçbir şeyin cinsi olup olmadığınıgörmek gerekir, çünkü apaçık olarak ozaman gösterilen nev’in cinsi de değildir.Bu incelemenin ise gösterilen cinse katı-lan nesnelerin hiçbir suretle nevi yönün-den birbirinden ayrı olup olmadıklarınıgöz önünde tutarak yapılması lâzım gelir:bu, söz gelimi, nevi yönünden birbirindenfarklı olmıyan ak nesnelerin durumudur,halbuki bir cinsin nevileri her zaman ay-rıdırlar. Bundan akın hiçbir şeyin cinsiolamıyacağı sonucu çıkar.

Daha, cins veya ayrım olarak göste-

rilmiş olanın bütüncül bir yüklem olupolmadığını da görmek gerektir, çünkü birhayli bütüncül yüklem vardır: bu suretle-dir ki Varlık ve Bir bütüncül yüklemlere



140 ORGANON V.

dahildirler. O halde Varlık bir cins olarak

verildiyse, bunun her şeyin cins olacağıapaçıktır, çünkü, bütün bunlar hakkındatasdik edilmiştir; çünkü cins kendi nevi-lerinden başka hiçbir şeye yüklenmiş de-ğildir. Bunun sonucu olarak, Bir’in kendiside Varlık’ın bir nev’i olacaktır. Böylece,netice olarak kendisi hakkında cinsintasdik edildiği her şey, nev’in de ken-disine yüklendiğini görecektir. Çünkü Var-lık ve Bir mutlak olarak bütün hakkında,tasdik edilmiştir, halbuki nev’in cinstendaha az kaplamı haiz olması lâzım gelir.Bir yanda da bir bütüncül yüklem bir ay-

rım olarak gösterildiyse, apaçıktır ki ay-rım ya cinse eşit veya ondan üstün birkaplam olacaktır: çünkü cinsin kendisi debütüncül yüklemlerden ise ayrımın cinsinkaplamına eşit bir kaplamı olacaktır; hal-buki cins bir bütüncül yüklem değilse, ay-

rım ondan daha çok kaplamı haiz olacaktır.Bundan başka, kar misalindeki ak gibi,cinsin nev’e yüklenmesinin bir konu içinde mi yüklendiğini görmek gerekir: ozaman, onun cins olamıyacağı apaçıktır,çünkü cinsin nev’i hakkında söylenmesiyalnız bir konu hakkında dır.

Cinsin nev’iyle sinonim olup olmadığı-nın da incelenmesi gerekir: çünkü cins,sinonim olarak bütün neviler hakkındatasdik edilmiştir.



142 ORGANON V.

de kendisine göre adlandırılan terim el-

verişli değilse, verilen terim cins olmıya-caktır.Dahası, bir cinsten daha fazla veya

onunla aynı derecede görünen şey bircins değilse, gösterilen terimin de cinsolmadığı apaçıktır. Bu yer, bilhassa nevi-lerin hiçbir ayırdın konusu olmıyan, do-

layısyile aralarından hangisinin olduğunugösteremediğimiz birçok özlük yüklemlerihaiz göründükleri hallerde faydalıdır: sözgelimi, elem ve hakir görüldüğümüz du-yusu, mûtat olarak öz yönünden öfkeyeyüklenmişlerdir, çünkü öfkeli adam hem

elem duyar, hem de kendini tahkir edil-miş hükmeder. Aynı araştırma şekli baş-ka herhangi bir nevile kıyaslandığı za-man nev’e de tatbik olunur: gerçekte, ve-rilen cins içinde, daha çok veya eşit de-recede gibi görünen şey, cins içinde de-ğilse, verilen nev’in de cins içinde olmı-yacağı apaçıktır.

Demek, bir tez çürütülmek istenilirse,şimdi söylenildiği gibi işe başlamak ge-rekir. Bunun aksine olarak, onu kurmakgerekirse, o zaman hem verilen cins, hemde nevi daha çoğa elverişli ise, yer tat-

bik olunmaz; çünkü her iki terim dahaçoğu kabul etseler bile, hiçbir şey biriniöbürünün cinsi olmaktan alakoymaz: busuretledir ki güzel ve ak daha çoğa el-



ORGANON V. 143

verişidir, bununla beraber, onlardan hiç

birisi öbürünün cinsi değildir. — Bir yan-dan da, cinslerin kendi aralarında muka-yesesi, ve nevilerin kendi aralarında mu-kayesesi faydalıdır: söz gelimi, falan şeyve falan başkası eşit derecede bir cinsolarak görünüyorlarsa, o zaman biri bircins ise öbürü de cinstir. Daha az cinsi

görünen şey bir cins ise, fazla görünenşey de bir cinstir: söz gelimi, güc, fazi-letten daha çok, kendi kendine hâkimiye-tin cinsi ise, o zaman fazilet bir cins ise,güc de cins olacaktır. Aynı müşahedenev’e de tatbik olunacaktır: filân şey ve

filân başkası eşit derecede, sözü edilencinsin bir nev’i gibi görünüyorsa, ve biribir nevi ise, öbürü de nevidir ve dahaaz nevi görünen şey bir nevi ise, fazlagörünen de nevi olacaktır.

Bundan başka, bir tez koymak için,verilmiş bir tek nevi değil, bir çok ve

ayrı nevilerin mevcut olduğunu farz ede-rek, cinsin kendinin cinsi olarak veril-diği nesneler hakkında cinsin öz yönün-den tasdik edilip edilmediğini incelemekgerekir: çünkü o zaman o, şüphe yok,cins olacaktır. Fakat verilen nevi birtek ise, cinsin öz yönünden başka nevilerhakkında da tasdik edilip edilmediğini in-celemek gerekir, çünkü yenibaştan, ne-tice cinsin birçok ve ayrı ayrı nevilerhakkında tasdik edildiği olacaktır.



144 ORGANON V.

Ye mademki bazılarının kanaatince, ay-

rımın kendisi de neviler hakkında öz yö-nünden tasdik ediliyor, daha yukarda be-yan edilen, ilk ilkelerden faydalanarakcinsi ayrımdan ayırdetmek gerekir, tikin,cins ayrımdan daha büyük bir kaplamıhaizdir; sonra bir nesnenin özünü vermekiçin ayrımdan ziyade cinsi göstermek da-ha uygundur (çünkü insanın bir yürüyenolduğunu söylemektense, insanın bir hay-van olduğunu söylemek insanın özünüdaha iyi ifade eder); nihayet, cins ayrı-mın bir niteliğini ifade etmediği halde ay-rım her zaman cinsin bir niteliğini ifade

eder: bir yürüyen denmekle herhangi birnitelikteki bir hayvan gösterilir, halbukibir hayvan denmekle herhangi bir nitelik-teki bir yürüyen ifade edilmez.

O halde ayrımın bizim dediğimiz tarz-da, cinsten ayırdedilmesi gerekir. — Ma-

demki müzikal (********) âlim bir şeyse,musiki de bir ilim olarak görünüyor; ma-demki yürüyen yürümek olgusu ile ha-reket ediyorsa, yürüyüş de herhangi birhareket olarak görünüyor; bu şartlar için-de. bizim herhangi bir şeyi içine koymakistediğimiz bir cinsi gösterdiğimiz tarzdatutulmak lâzım gelir: söz gelimi, ilmin özyönünden bir itminan olduğunu tasdik veispat etmek istersek, ilmi haiz olması ileilmi haiz olanın mutmain olup olmadığını



ORGANON V. 145

görmek gerekir; çünkü o zaman ilmin

herhangi bir itminan olacağı apaçıktır.Aynı tabiattaki bütün misallerde işe aynıtarzda başlamalıdır.

Bundan başka, mademki bir nesneyi,kendisiyle karşılanamaz olmakla beraber,her zaman takibeden yüklemi cinstenayırdetmek zordur; filân şey bir başkaşeyi bütüncül olarak takip ederse, bunakarşılık sonuncusu birinciyi bütüncül ola-rak takibetmözse, (bu suretledir ki, söz ge-limi, atalet her zaman sükûnu; bölünebilensayıyı takibeder, fakat aksi olmaz, çünküne bölünebilen, gerçekte, her zaman bir

sayıdır, ne de atalet bir sükûndur, kendikendine delil serdolunduğunda, öbürününkendisiyle karşılanamaz olduğu zaman da-ima takibeden terimin cins olduğunu ka-bul etmek lâzım gelir. Buna karşılık, budelili gösteren hasım ise, buna bütün hal-

lerde muvafakat etmemek gerekir. Ona,varolmıyanın her zaman olmakta olanın(çünkü olmakta olan var değildir) herzaman neticesi olduğunu ve onunla kar-şılanamaz olduğu (çünkü varolmıyan şeyher zaman olmaz), ve bununla beraber,varolmıyanın mutlak surette hiçbir neviolmadığından, varolmıyanın olmakta ola-nın cinsi olmadığı itirazı yapılabilir.

Cinse ait olan meseleler, o halde, bizimyaptığımız gibi incelenmek zorundadırlar.



KİTAP V

< HASSANIN UMUMİ YERLERİ >

1

< HASSA ÜZERİNDE UMUMİ BİLGİLERVE TÜRLÜ NEVİLERİ >

Teklif edilen yüklemin bir hassa oldu-ğunu veya bir hassa olmadığını bilmekmeselesi aşağıdaki yerler vasıtasiyle tâ-

yin edilmelidir.Verilen bir hassa ya kendinden ve

her zaman, veya bir başka şeye göre vebir zaman içindir ; söz gelimi, tabiî olarakhalim bir canlı olmak insanın kendinden bir hassasıdır; söz gelimi, birinin em-

retmeye, öbürünün itaat etmeye kabili-yetli olmasiyle bedene nispetle ruhun has-sası görelik bir hassadır; söz gelimi, Tan-rı için ölümsüz bir canlı olmak daimi birhassadır; nihayet, söz gelimi, gymnasion’-da gezinmek bir insan için muvakkat bir

hassadır.[Bir başka şeye göre verilen hassakâh iki, kâh dört mesele teşkil eder. Ger-çekte bir şeye gösterilen bu aynı hassa



ORGANON V. 147

aynı zamanda bir başkası hakkında inkârolunursa, ancak iki mesele elde olunur:tıpkı ata göre insanın hassası iki ayaklıolmasıdır dendiği zaman olduğu gibi.Gerçekte, hem insanın iki ayaklı olma-dığını, hem de atın iki ayaklı olduğunugöstermek denenebilecektir: her iki tarz-da da, hassa yok olacaktır. Fakat iki has-

sadan biri bir konu için gösterilmiş veİkincisi hakkında inkâr edilmişse, öbürüise ikinci konu için gösterilmiş ve birincihakkında inkâr edilmişse elde dört mese-le olacaktır: söz gelimi, tıpkı ata nispetleinsanın hassası birinin iki ayaklı, öbürü-

nün dört ayaklı, olmasıdır dendiği zamanolduğu gibi. O zaman, gerçekte, hem in-sanın iki ayaklı olmadığını, hem de tabiî olarak dört ayaklı olduğunu ve aynı za-manda atın iki ayaklı olduğunu, dört ayaklıolmadığını da göstermeye çalışılabilir. Bubeyanlardan tasdik ve ispat olunanı, han-gisi olursa olsun, tekli! edilen hassa çö-ker. ]

Kendinden hassa, bütün öbürlerine kı-yasla ve kendini geri kalanlardan ayıranbir nesne hakkında verilendir: söz gelimi,insan hakkında onun ilim edinmeye istidatlı

ölümlü bir hayvan olduğu söylendiği zamanolduğu gibi. — Görelik hassa, konuyu bü-tün geri kalandan değil, ancak muayyenherhangi bir şeyden tahdid edendir: böy-



lece ilme nispetle faziletin hassası sudur

ki fazilet tabiî olarak ruhun birçok bölüm-lerinde, ilim ise yalnız aklî bölümü içindeve akıl sahibi olan varlıklarda husule ge-lir. — Daimî hassa, her zaman doğru olanve hiçbir zaman yok olmıyandır: söz ge-limi, canlı için ruhtan ve bedenden mü-rekkep olmak gibi. — Muvakkat hassa,

ancak herhangi bir zaman için doğru olanve zaruri olarak daima, konuyu takibet-miyendir: söz gelimi, filân insan için mey-danda gezinmek gibi.

Görelik hassayı göstermek, ister bü-tüncül ve daimî olarak, ister çoğu zaman

ve çoğu hallerde bulunan ayrımı göster-mektir. Söz gelimi, bütüncül ve daimî ola-rak bulunan bir ayrım, insan için, hayva-na nispetle, iki ayaklı olmaktır, çünkü birinsan daima ve her halde iki ayaklıdır,halbuki bir at asla ve hiçbir zaman iki

ayaklı değildir. Yalnız çoğu zaman ve çoğuhalde bulunan ayrıma gelince, bu, sözgelimi, birisi emretmekle, öbürü itaat et-mekle, iştihaî ve alıngan bölümüne ku-manda etmek ruhun aklî bölümünün has-sasıdır: çünkü gerçekte, aklî bölümü dai-ma kumanda etmez, arasıra kendisine dekumanda edilir, ve iştihaî ve alıngan bölü-me de daima kumanda edilmez, insanınruhu bozulduğu vakit, arasıra o da kuman-da eder.

148



ORGANON V.149

Hassalardan, tartışma için en iyi olan-

ları kendinden ve daimî hassalarla göre-lik hassalardır. Bir görelik hassa, gerçek-te, bizim daha yukarda söylediğimiz gibi,birçok meseleler ortaya atar, çünkü teşkiledilen meseleler gerekli olarak ya iki yadörttür; bunun sonucu olarak, temin ettiğideliller çoktur. — Kendinden ve daimihassaya gelince, o birçok şeylere göremünakaşa ve birçok zamanlara göre mü-şahede olunabilir: bir kendinden hassaise, birçok şeylere göre münakaşa olunur,çünkü hassa bütün varlıklara nispetle ko-nusuna ait olmak zorundadır, öyle ki konu

bütüne nispetle ayrılmış değilse hassadoğru olarak gösterilmiş olmıyacaktır;daimî hassaya gelince, o da birçok za-manlara göre müşahede olunacaktır, çün-kü konuya ait değilse, veya ait değilidiyse, veya gelecekte ait olmıyacaksa. bu

demektir ki o bir hassa olmıyacaktır. —Muvakkat hassaya gelince, biz onu şim-diki andan başka hiçbir anda göz önündetutmayız. Bunun sonucu olarak, ona taal-lûk eden deliller de çok değildir, halbukitartışma için iyi olan bir mesele hem çok,hem de kuvvetli delilleri ortaya koyabi-lendir.

O halde, görelik denilen hassa, ilintiyetatbik edilebilen yerlerin yardımiyle ince-lenmelidir ve bir şeye ait olup öbürüne



150ORGANON V.

ait olmamakta bulunup bulunmadığını gör-

melidir. — Daimî ve özlük hassalara ge-lince, bunları aşağıdaki yerler yardımiylegöz önünde tutmak gerekir.

2

< YERLER >

İlkin, hassanın doğru olarak ifade edi-lip edilmediğini görmek lâzımdır. Doğruolarak ifade edilip edilmediğini bilmek içinbirinci yer, hassanın konulmasının konu-dan daha az bilinen veya daha çok bili-nen terimlerle yapılıp yapılmadığını bil-mekten ibarettir: tezin çürütülmesi için,

daha az bilinen terimlerle olup olmadığı-nı ve tezin konulması için, daha çok bi-linen terimlerle olup olmadığını görmekgerekir. Daha az bilinen terimlerle olupolmadığını bilmek için, ilk vasıta verilenhassanın, mutlak surette, hassası gösteril-

miş olan konudan daha az bilinip bilin-mediğini görmekten ibarettir, çünkü buböyle ise, hassa doğru olarak konulmuş ol-mıyacaktır. Gerçekte, bizim hassayı teşkiletmemiz nesneyi bilmek maksadiyledir;bunun sonucu olarak, ondan daha çokbilinen terimlerledir ki onun ifade edilmesigerekir, çünkü bu halde konuyu daha iyianlamak mümkün olacaktır. Söz gelimi,ruha en çok benziyen şey olmanın, ateşinbir hassası olduğu konulduysa, ateş teri-



ORGANON V. 151

minden daha az bilinen ruh terimi kulla-

nılmakla (çünkü biz ateşin tabiatını ru-hunkinden daha iyi biliyoruz), netice iti-bariyle ateşin hassası olarak ruha en çokbenziyen şey olmayı doğru bir şekildekoyamayız. Bir başka vasıta da hassanınkonuya yüklenmesinin, konunun kendisin-den daha az bilinip bilinmediğini görmek-ten ibarettir. Gerçekte, sade hassanın nes-neden daha çok bilinmesi değil, aynı za-manda bu nesneye yüklenmesinin de da-ha çok bilinmesi gerekir. Çünkü hassa-nın filân konuya ait olup olmadığı bilin-mezse, ancak bu konuya ait olup olamı-

yacağı da bilinmiyecektir, öyle ki îarkgözetmeksizin her ikisinde de, hassa müp-hem olur. Söz gelimi, ateşin hassasının, ru-hun tabiî olarak içinde bulunduğu ilk un-sur olmaktan ibaret olduğu konulduysaateşten daha az bilinen bir şey kullanılır,

yani ruhun ona ait olup olmadığı veyabaşlangıçta ona ait olup olmadığı. Bu şart-lar içinde ruhun tabiî olarak içinde oldu-ğu ilk unsur olduğu söylendiyse, ateşinhassası doğru olarak konulmuş olmıya-caktır. — Fakat tezi koymak için hassa-nın daha çok bilinen terimlerle konulupkonulmadığını, ve bizim şimdi sözünü et-tiğimiz şekillerden her birine göre dahaçok bilinen terimlerle olup olmadığını gör-mek gerekir. Çünkü o zaman hassa bu



152 ORGANON V.

hususta doğru olarak konulmuş olacaktır.

Gerçekte, hassanın doğru olarak veril-diğini koyan yerler arasında, bazıları yal-nız bu hususta doğru olarak, bazıları damutlak bir tarzda verildiğini gösterirler.Böylece, hayvanın bir hassasının duyumasahip olmak olduğu söylendiği zaman, hemdaha çök bilinen terimler kullanılmış, hemde hassa yukardaki iki şekilden her birinegöre daha çok malûm kılınmış olur; öyleki, bu hususta, hayvanın bir hassası ola-rak duyuma sahip olma doğru olarak gös-terilmiş olacaktır.

Bundan sonra, bir tezin çürütülmesi

için, hassa içinde kullanılan terimlerdenbirinin birçok mânalarda alınıp alınmadı-ğını, veya ifadenin bütününün birçok mâ-naları haiz olup olmadığını görmek lâzım-dır : çünkü o zaman hassa doğru olarakkonulmuş olmıyacaktır. Söz gelimi, duy

mak'ın birçok mânaları, ilkin duyuma sahip olmak, ve ikinci olarak, duyumu kullanmak mânaları olduğu bilinmekle,hayvanın hassası olarak, tabiî olarak duy-mak olgusu doğru olarak konulmıyacak-tır. Bizim kullandığımız terimin veya has-sayı anlatan ifadenin birçok mânalara ge-lememesinin sebebi, birçok mânalara bü-rünen terimin, denilen şeyi müphemleştir-mesidir, çünkü münakaşa edilirken ifade-nin türlü mânalardan hangisinde alındığı-



ORGANON V.153

nı bilemez: <halbuki bu olmamalıdır>,çünkü hassa nesneyi bilmek maksa-diyle verilmiştir. Bundan başka, has-sayı bu tarzda verenler için, hasım is-tidlalini terimin türlü mânalarından bahismevzuu olanla uyuşmıyanı üzerine yönelt-tiği takdirde, bir çürütme ile karşılaşma-nın gerekli olduğunu ilâve etmelidir. —

Tezin kurulması hususunda da, gerçekte,terimlerden hiçbirisinin ve bütün ifadeler-den hiçbirisinin birçok mânaları yok mu-dur, görmek gerekir, çünkü o zaman has-sa bu hususta doğru olarak konulmuş ola-caktır. — Söz gelimi, ne cisim terimi, ne

mevzii olarak yukarıya doğru hareket etmekte en süratli olan, ne de bu iki un-surdan teşekkül eden ifadenin bütünü bir-çok mânalara gelmediği için, bu hususta,mevziî olarak yukarıya doğru hareketetmekte en süratli olan cisim olmanınateşin bir hassası olduğunu söylemek doğ-ru olacaktır.

Bundan sonra, bir tezin çürütülmesin-de, hassası verilen konunun birçok mâ-nalarda alınıp alınmadığını ve bu mâna-lardan hangisi hakkında hassa tâyin edil-miş olmadığını görmek gerekir: çünkü o

zaman hassa doğru olarak verilmiş olmı-yacaktır. Bunun böyle olması lâzım geldi-ğinin sebepleri bütün açıklıkla daha yu-karda söylediklerimizden çıkmaktadır,



154ORGANON V.

çünkü aynı neticeler gerekli olarak hu-sule gelir. Söz gelimi, bu konunun ilmi tâbiri birçok mânalara gelmekle (çünküo hem bu konunun ilmi haiz olduğu, hembu konunun ilmi kullandığı, hem bu ko-nunun ilmine sahip olunduğu, hem de bukonu hakkında elde olunan bilginin kul-lanıldığı mânasına gelir), bu konunun

ilmi'nin hassası, bu muhtelif mânalardanhangisi hakkında hassanın konulduğu tâ-yin edilmemişse, doğru olarak ifade edil-miş olmıyacaktır. — Tez konulduğu za-man, gerçekte, hassası konulan teriminbirçok mânalar arz etmeyip bir ve basit

olduğunu görmek gerekir: çünkü o zamanhassa bu hususta doğru olarak ifade edil-miş olacaktır. Söz gelimi, iman terimi birtek mânada kullanıldığından, tabiî olarakhalîm bir hayvan olduğunu söylemek su-retiyle insanın hassası, bu hususta, doğruolarak konulacaktır.

Bundan sonra, bir tezi çürütmek içinaynı terimin hassa içinde birçok defalartekrarlanıp tekrarlanmadığını görmek ge-rekir. Çok defa, gerçekte, bu hatanın, ta-riflerde işlendiği gibi, hassalarda da işlen-diğinin farkına varılmaz. Fakat böyle bir

hatası olan hassa, doğru olarak konulmuşolmıyacaktır, çünkü tekerrür işiteni sıkar;böylece mâna gerekli olarak müphem olur,ve üstelik, bu lüzumsuz bir gevşeklik gibi



ORGANON V.155

görünür. Aynı bir terimin tekrarlanmasıise iki tarzda hâsıl olacaktır: biri, söz ge-

limi, ateşin hassası olarak cisimlerin enincesi olan cisim verildiği gibi, aynı birşeyin birçok defalar zikredildiği zamanolur (çünkü cisim kelimesi tekrarlanmış-tır) ; İkincisi ise, söz gelimi, toprağın has-sası olarak bütün cisimler arasında tabiatı

gereğince aşağıya doğru en kolayca gidencevher olduğu, ve bundan sonra, cisim te-rimi yerine filân nevilerden cevherler tâ-biri verildiği gibi, kelimelerin yerine tarif-lerin konulduğu zaman olur, çünkü cisim-ler ve filân nevilerden cevherler bir tek

ve aynı şeydir:cevher

terimini tekrarla-maktan başka bir şey yapılmış olmıyacak-tır. Bundan, bu hassalardan hiçbirisinindoğru olarak konulmuş olmıyacağı sonucuçıkar. — Tez konulduğu zaman, birçokdefalar aynı terimin kullanılmamasına ih-timam edilip edilmediğini görmek gerekir:

çünkü o zaman, hassa bu hususta, doğruolarak verilmiş olacaktır. Söz gelimi, in-sanın, hassasının, ilim almaya müstait birhayvan olmaktan ibaret olduğunu söyle-mekle, aynı bir terim birçok defalar kul-lanılmadığından, bu hususta, insanın has-

sası doğru olarak ifade edilmiş olacaktır.Bundan sonra, bir tezi çürütmek için,hassa içinde bütüncül bir yüklem olacakşekilde bir terimin verilip verilmediğini



158 ORGANON V.

görmek gerekir. Gerçekte, konuyu başkaşeylerden ayırmıyan terimin hiçbir fayda-sı olmıyacaktır; lâzım olan şey, hassalarıteşkil eden terimlerin, tarifleri teşkil edenterimlerin ayırdıkları gibi, konuyu ayırma-sıdır. Göz önünde tutulan halde, demek,hassa doğru olarak konulmuş olmıyacak-tır. Söz gelimi, ilmin hassasının, ilmin bir

olması sebebiyle bir delille sarsılamıyacakbir inanç olmaktan ibaret olduğu konul-muşsa, hassa içinde bütüncül bir yüklemolan bir gibi bir terim kullanılır; ve bu-nun sonucu olarak, ilmin hassası doğruolarak konulmuş olmıyacaktır. — Tezi koy-

mak için, gerçekte, hepsinde müşterekolan hiçbir yüklemin kullanılmayıp konu-yu başka her şeyden ayıran bir terimkullanıldığını görmek gerekir: çünkü ozaman, hassa, bu hususta, doğru olarakkonulmuş olacaktır. Söz gelimi, canlı birvarlığın bir hassasının bir ruha sahip ol-mak olduğunu söylemekle müşterek hiç-bir yüklem kullanılmadığından, bu husus-ta, canlı varlığın hassası olarak bir ruhasahip olmak doğru bir şekilde konulmuşolacaktır.

Bundan sonra, bir tezi çürütmek için

birçok hassalarının konulduğu açıklanma-dan bir konu hakkında birçok hassalarverilip verilmediğini de görmek gerekir:çünkü, o zaman hassa doğru olarak ko-



ORGANON V.157

nulmuş olmıyacaktır. Gerçekte, tariflerdeözü gösteren ifadeye hiçbir şey ilâve et-

memek gerektiği gibi, hassalarda da, gös-terilen terimi konunun hassası yapan ifa-deye hiçbir şey eklememelidir, çünküböyle bir ilâve hiçbir şeye yaramaz. Sözgelimi, ateşin hassasının en ince ve enhafif cisim olmaktan ibaret olduğunu söy-

lemekle, birçok hassalar verilmiş olur(çünkü bu yüklemlerden her biri gerçekolarak ancak ateş hakkında söylenir), vebunun sonucu olarak, en ince ve en hafifcisim olduğunu söylemekle, ateşin hassasıdoğru olarak konulmuş olmıyacaktır. —

Bir tezi koymak için, aynı konu hakkın-da birçok hassalar vermemiye ihtimamolunmayıp yalnız bir tek hassa verildiği-ni görmek gerekir: çünkü o zaman, buhususta, hassa doğru olarak konulmuşolacaktır. Söz gelimi, sıvının hassasınınher şekle bürünebilen bir cisim olmaktan

ibaret olduğunu söylemekle, birçok değil,bir tek hassa verilmiş olur: bunun sonucuolarak, bu hususta, sıvının hassası doğruolarak konulmuş olacaktır.

3

<BAŞKA YERLER>

Bundan sonra, çürütme için, hasmınister hassası verilen konunun kendisi, is-ter nevilerinin birisini kullanıp kullanma-



ORGANON V.159

disiyle zamandaş veya kendinden sonraolan herhangi bir şeyi kullanıp kullanma-dığını incelemek gerekir: çünkü o zamanhassa doğru olarak konulmuş olmıyacak-tır. Gerçekte, karşı tabiî olarak kendikarşısiyle zamandaştır ve bir konuya tabii olarak zamandaş olan veya ondan son-ra olan şey de onu daha çok bilinen yap-

maz. Söz gelimi, iyiliğin hassasının kötü-lüğe en çok karşı olan şey olmaktan iba-ret olduğu söylenildiği vakit, iyiliğin kar-şısı kullanılmıştır ve bunun sonucu olarakda, hassa doğru olarak ifade edilmiş ola-maz. — Tezin konulması için, ne bir kar-

şıyı, ne de umumiyetle tabiî olarak konuile zamandaş olan veya ondan sonra olanherhangi bir şeyi kullanmamak hususundaihtimam gösterilip gösterilmediğini görmekgerekir : çünkü o zaman, bu hususta, has-sa doğru olarak ifade edilmiş olacaktır.Söz gelimi, ilmin hassasının en çok mut-main edici inanç olmaktan ibaret olduğukonulmuşsa, ne bir karşı, ne konu ile ta-biî olarak zamandaş olan her terim, nede ondan sonra olan bir terim kullanıl-mamıştır; bunun sonucu olarak, bu husus-ta, ilmin hassası doğru olarak konulmuş

olacaktır.Bundan sonra, çürütme için, hasmın

daima konuyu takip etmiyen ve bazan birhassa olmaktan çıkan herhangi bir şeyi



160 ORGANON V.

hassa olarak verip vermediğini görmekgerekir : çünkü o zaman hassa doğru ola-rak gösterilmiş olmıyacaktır. Gerçekte, ozaman ne konunun adının böyle bir has-sanın kendisine ait olduğunu farz ettiği-miz şey hakkında da doğru olması için;ne de konunun adının, böyle bir hassanınkendisine ait olmadığı farz edilen şey

hakkında doğru olmaması için hiçbir ge-reklilik yoktur. Bundan başka, hattâ has-sa verilmiş olduktan sonra bile, konuyaait olup olmadığının açıkça görülemiyece-ği ilâve olunabilir. Çünkü mevcut olmıyacak şekilde bir tabiatı haizdir: ve böyle-

ce bunun bir hassa olup olmadığı açıkçagörülmiyecektir. Söz gelimi, hayvanın birhassasının kâh hareket etmek, kâh ayaktadurmak olgusu olduğu konulduğu zamanburada bazan böyle olmıyaveren bu türlübir hassa verilmiş olur, ve bunun sonucuolarak, hassa doğru olarak konmuş ola-maz. — Tezi koymak için, gerekli bir şe-kilde daima hassa olan şeyin hassa olarakverilip verilmediğini görmek lâzımdır, çün-kü o zaman hassa, bu hususta, doğru ola-rak konulmuş olacaktır. Söz gelimi, fazi-letin hassasının fazilete sahip olanı iyi

yapan şey olduğu konulmuşsa, fazileti ta-kip eden herhangi bir şey hassa olarakverilmiştir, ve bunun sonucu olarak da,faziletin hassası doğru olarak verilmiş olur.



ORGANON V.161

Bundan sonra, çürütmek için, şimdimevcut olan hassayı vermekle hasmınverdiğinin şimdi mevcut hassa olduğunutavzih etmeyi unutup unutmadığını ince-lemek gerekir: çünkü o zaman hassa doğ-ru olarak konulmuş olacaktır. Bunun se-bebi, ilkin, mutat olarak vücut bulana zıtolarak vücut bulan her şeyin beyan edil-

meye muhtaç olmasıdır, ve daima konuyutakip eden yüklemi hassa olarak vermekalışkanlığına sahip olunmasıdır. İkinci ola-rak, konulması düşünülenin, şimdiki hassaolup olmadığının tasrihinin unutulduğu za-man açıklık olmaz ve tenkide vesile ver-

memek lâzımdır. Söz gelimi, bir kimseyleoturmak olgusu filân kimsenin hassasıolarak konulduğu vakit, bunun sonucuolarak, hiçbir taayyün gösterilmediği ger-çekse, hassa doğru olarak verilmiş ola-maz. — Tezi koymak için, vakide, şim-diki hassayı vermekle, onun şimdiki hassaolduğunu açıklıyarak konulmuş mudur,görmek gerekir: çünkü o zaman hassa,bu hususta, doğru konulmuş olacaktır. Sözgelimi, filân adamın hassasının fiil halinde gezinmek olduğunu söylemekle, buaçıklık verilmiş olarak konulmuşsa, hassa

doğru olarak konulmuş olacaktır.Bundan başka, çürütmek için, hasmın,

yüklemesinin duyumdan başka vasıtaylabilinmiyecek şekilde bir hassa verip ver-



162ORGANON V.

mediğini görmek gerekir: çünkü o zaman

hassa doğru olarak konulmuş olmıyacak-tır. Gerçekte, her duyulabilen yüklem, birkere duyum dışında vaki oldu mu, buyüzden şüpheli olur, çünkü o zaman ko-nuya hâlâ ait olup olmadığı, kendisininancak duyumla bilinebilmesinden dolayı,iyice görülmez. Bu, konuyu gerekli alarak

daima takip etmiyen yüklemler halindedoğru olacaktır. Söz gelimi, güneşin has-sasının, arzın üstünde hareket eden enparlak yıldız olduğu konulduğu zaman,hassada, duyum vasıtatiyle bilinen şeyolan arzın üstünde hareket etmek gibi bir

ifade kullanılır, bunun sonucu olarak gü-neşin hassası doğru olarak verilmiş olmı-yacaktır: çünkü güneşin, battığı zamanda, arzın üstünde hareket etmeye devamedip etmediği iyice görülemiyecektir, çün-kü o zaman bir duyumumuz yoktur. —Tezi koymak için, gerçekte, kendisi du-yum tarafından alınmamış olacak şekilde,veya tamamiyle duyulabilir olmakla bera-ber, açıkça, gerekli olarak konuya aitolan bir hassa verilip verilmediğini gör-mek lâzımdır: çünkü o zaman, bu husus-ta, hassa doğru olarak verilmiş olacaktır.

Söz gelimi, bir yüzeyin hassasının ilk ko-nu olarak renkli şey olduğu konulmuşsa,muhakkak, duyulabilen bir nitelikten yanirenkli olmak' tan, fakat aşikâr bir şekilde



ORGANON V.163

daima konuya ait olan bir nitelikten fay-dalanılmıştır: bunun sonucu olarak, bu hu-susta, yüzeyin hassası doğru olarak gös-terilmiş olacaktır.

Bundan sonra, çürütmek için, hasmıntarifi bir hassa, olarak verip vermediğinigörmek gerekir: çünkü o zaman, hassa-nın mahiyeti ifade etmemesi gerektiğin-

den, hassa doğru olarak konulmuş olmı-yacaktır. Söz gelimi, insanın bir hassası-nın yürüyen iki ayaklı bir hayvan oldu-ğunu söylemekle, insanın mahiyetini gös-teren bir hassası verilmiştir; bunun sonucuolarak, insanın hassası doğru olarak göste-

rilmiş olmıyacaktır. — Tezi koymak için,verilmiş olan hassanın, mahiyetini ifade et-meksizin, konu ile karşılanabilir bir yüklemolup olmadığını görmek gerekir: çünkü ozaman, hassa, bu hususta, doğru olarakgösterilmiş olacaktır. Söz gelimi, insanınbir hassasının tabi olarak halim olan birhayvan olduğu konulmuşsa, konu ile kar-şılanabilir bir yüklem olmakla beraber,onun mahiyetini ifade etmiyen bir hassaverilmiştir, ve bunun sonucu olarak, buhususta, insanın hassası doğru olarak ve-rilmiş olacaktır.

Bundan sonra, çürütmek için, hasmınkonuyu öz içine koymak hususunda ihti-mam göstermiş olmaksızın hassayı veripvermediğini görmek gerekir. Gerçekte,



164ORGANON V.

tıpkı tarifler için olduğu gibi, hassalariçin de, verilen ilk terimin cins olması vesonra geri kalan terimlerin bu cinse bağ-lanmaları ve konuyu öbür şeylerden ayır-maları lâzımdır. Bunun sonucu olarak, butarzda konulmuş olmıyan bir hassa doğruolarak verilmiş olmıyacaktır. Söz gelimi,hayvanın bir hassasının bir ruha malik

olması olduğunu söylemekle, hayvan özüiçine konulmamıştır, bunun sonucu olarakda, hayvanın hassası doğru olarak konul-muş olmıyacaktır. — Tezi koymak için,hassası verilen konunun, özü içine konu-lup konulmadığını, bundan sonra öbür te-

rimlerin buna bağlanıp bağlanmadıklarınıgörmek gerekir: çünkü o zaman hassa,bu hususta, doğru olarak verilmiş olacak-tır. Söz gelimi, insanın bir hassasının ilimedinmeye müstait bir hayvan olduğu ko-nulmuşsa konuyu özü içine koyduktansonra hassa verilmiştir, bunun sonucu ola-rak da, bu hususta insanın hassası doğruolarak konulmuştur.

4

< BAŞKA YERLER>

Hassanın doğru olarak veya olmıya-rak verilip verilmediğini bilmek meselesibizim şimdi sözünü ettiğimiz yollarla in-celenmek zorundadır. — Kendisi bir hassa



ORGANON V.165

olarak gösterilmiş olan şeyin mutlak su-rette bir hassa olup olmadığını bilmekmeselesine gelince, bunu aşağıdaki yerlervasıtasiyle incelemek gerekir. Gerçekte,hassanın doğru olarak konulduğunu mut-lak bir tarzda koyan yerler, onu hakikibir hassa yapan yerlerin aynı olacaklar-dır: o halde, onlarla aynı zamanda açık-

lanmış olacaklardır.Demek, ilkin, çürütmede, hasmın has-

sasını verdiği konunun her nevide gözönünde tutulması ve, söz gelimi, hassanıngerçekten onlardan hiçbirisine ait olup ol-madığını, veya bu konuya nispetle onlar

hakkında doğru olup olmadığını, veya has-sası verilen konuya nispetle onların her bi-rinin bir hassası olup olmadığını görmekgerekir: çünkü o zaman, bir hassa olarakkonulmuş olan şey bir hassa olmıyacak-tır. Söz gelimi, bir geometrici için bir is-tidlal ile aldatılamaz olduğu bir geometricihakkında doğru olmıyacağından (çünkügeometrici doğru olmıyan bir şekil çiz-diği zaman aldanır), âlimin hassası ola-rak, bir istidlâl ile aldatılamaz olmasıverilmiyecektir. — Tezi koymak için, ve-rilen hassanın bütün haller için doğru,

hem de bizim sözünü ettiğimiz bu müna-sebet bakımından doğru olup olmadığınıgörmek gerekir: çünkü o zaman, bir has-sa olarak konulmuş olmıyan şey bir hassa



166ORGANON V.

olacaktır. Söz gelimi, ilim edinmeye

muktedir bir hayvan olmak olgusu herinsan hakkında doğru olduğundan, ve buda onun insan olması itibariyle, ilim edin-meye muktedir bir hayvan olmak olgusuinsanın bir hassası olacaktır. — ( Bu yer,bir taraftan çürütmeye yarar: beyanın,hakkında ismin doğru olduğu şey hakkında

doğru olup olmadığını; ve ismin hakkındabeyanın doğru olduğu şey hakkında doğ-ru olup olmadığını görmek gerekir. Biryandan da, tezi koymak için, beyanın da,hakkında ismin tasdik edildiği şey hakkın-da tasdik edilip edilmediğini, ve ismin de,

beyanı tasdik edildiği şey hakkında tasdikedilip edilmediğini görmek lâzımdır.)

Bundan sonra, çürütmek için, gerçek-te, beyan hakkında ismin tasdik edildiğişey hakkında tasdik edilmiyor mu, ve isimde, hakkında beyanın tasdik edildiği şey

hakkında tasdik edilmiyor mu, görmekgerekir: çünkü o zaman, hassa olarak ko-nulan şey bir hassa olmıyacaktır. Söz ge-limi, insan, Tanrı hakkında tasdik edil-mediği halde, mademki ilme hissedarolan bir canlı olmak olgusu Tanrı hakkındadoğrudur, o halde ilme hissedar olan bircanlı olmak olgusu insanın hassası olarakverilmiyecektir. Tezi koymak için, gerçek-te, ismin hakkında beyanın tasdik edildiği şey hakkında da tasdik edilip edilme-



ORGANON V.167

diğini, ve beyanın hakkında ismin tasdikedilen şey hakkında tasdik edilip edilme-diğini, görmek gerekir. Çünkü, o zaman,bir hassa olmıyarak koyulan şey bir hassaolacaktır. Söz gelimi, mademki canlı yük-lemi hakkında bir ruha malik olmak'ındoğru olduğu şey hakkında doğrudur, vebir ruha malik olmak da, hakkında canlı

yükleminin doğru olduğu şey hakkındadoğrudur; bu ruha malik olmak, canlı' -nın bir hassası olacaktır.

Bundan sonra, bir tezi çürütmek için,hasmın konuyu, konunun kendi içindesöylenen şeyin bir hassası olarak verip

vermediğini görmek gerekir: çünkü o za-man hassa olarak konulmuş olan şey birhassa olmıyacaktır. Söz gelimi, ateşi enufak parçacıklardan terekkübeden cisminhassası olarak vermek, konuyu, kendiyükleminin hassası olarak vermektir: ateşen ufak parçacıklardan terekkübedencisimlerin hassası olamaz. Konunun, konu-nun kendi içinde bulunan şeyin hassası ol-mıyacağının sebebi, aynı şeyin, bu takdirdenevi yönünden ayrı olan birçok şeylerin has-sası olacağıdır: çünkü aynı konunun yal-nız kendine ait olan, nevi yönünden ayrı

birçok yüklemleri vardır, konu ise, hassabu tarzda konulursa, bütün bu yüklemle-rin bir hassası olacaktır. — Tezin konul-ması için, konu içinde bulunan şeyin ko-



168ORGANON V.

nunun hassası olarak verilip verilmediği-ni görmek lâzımdır: çünkü o zaman birhassa değildir diye konulmuş olan şey,ancak kendilerinin hassası olduğu söylen-miş olan ayrı ayrı şeyler hakkında tasdikedilmesi şartiyle, bir hassa olacaktır. Sözgelimi, arzın bir hassasının nevi yönün-den en ağır cisim olmaktan ibaret olduğu-

nu söylemekle, konunun hassası olarak,yalnız sözü edilen şey hakkında, söylenenve onun hakkında, hassanın tesdik edildiğitarzda söylenen bir şey verilmiştir, bununsonucu olarak da, arzın hassası doğru ola-rak verilmiş oldu.

Bundan sonra, çürütmek için, hasmınkatılma yoliyle hassayı verip vermediğinigörmek gerekir: çünkü o zaman bir has-sa olarak konulmuş olan, bir hassa olmı-yacaktır. Gerçekte, konunun kendisine ka-tıldığı yüklem, mahiyetinin kurucu bir

bölümüdür; ve bu böyle bir yüklem bellitek bir nev’e uygun gelen bir ayrım ola-caktır. Söz gelimi, insanın bir hassasınınbir yürüyen iki ayaklı olmaktan ibaretolduğunu söylemekle, hassa katılma yoliy-le verilmiştir, ve bunun sonucu olarak,yürüyen iki ayaklı insanın bir hassası ol-mıyacaktır. — Tezi koymak için, her nekadar konu ona karşılanabilir bir tarzdayüklenebilir ise de, ne katılma yoliyle,ne de konunun mahiyetini ifade eder şe-



ORGANON V.16»

kilde hassanın verilmemesi hususunda ih-timam edilip edilmediğini görmek gerekir:çünkü o zaman, hassa olmıyarak konul-muş olan şey, hassa olacaktır. Söz gelimi,hayvanın bir hassasının tabiî olarak duy-maktan ibaret olduğu konulmuşsa hassane katılma yoliyle; ne de, her ne kadarkonu ona karşılanabilir bir şekilde yük-

lenebilir ise de, konunun mahiyetini ifa-de eder şekilde verilmiş değildir: bununsonucu olarak, tabiî olarak duymak olgu-su pekâlâ hayvanın hassası olacaktır.

Bundan sonra, çürütmek için, gerçek-te, hassanın, hakkında ismin tasdik edil-

diği şey ile zamandaş olmasına imkânolmayıp konudan önce veya sonra olupolmadığını görmek gerekir: çünkü o za-man bir hassa olarak konulmuş olan şey yaasla, ya hiç değilse daima bir hassa ol-mıyacaktır. Söz gelimi, umumi meydanda

gezinmek olgusu için insandan önce ola-rak ve insandan sonra olarak herhangibir konuya ait olmak mümkün olduğun-dan, umumi meydanda gezinmek olgusu,ya asla, ya hiç olmazsa daima insanın birhassası olmıyacaktır. — Tezi koymak için,yüklemin, ne bir tarifi, ne de ayrımı ol-

maksızın, nesnenin gerekli bir şekildedaima zamandaşı olup olmadığını görmekgerekir: çünkü o zaman, hassa olmıyarakkonulan şey bir hassa olacaktır. Söz ge-



170ORGANON V.

limi, ilim edinmeye istidatlı bir hayvanolmak yüklemi, ne bir ayrımı, ne de, bir

tarifi olmaksızın, gerekli bir şekilde daimainsanın zamandaşı olduğundan, ilim edin-meye istidatlı bir hayvan olmak olgusu,insanın bir hassası olacaktır.

Bundan sonra, çürütmek için, gerçek-te, aynı yüklemin aynı olmaları yönünden

konunun aynı olan nesnelerin bir hassasıolup olmadıklarını görmek gerekir: çünküo zaman bir hassa olarak konulmuş olan şeybir hassa olmıyacaktır. Söz gelimi, aranıla-cak şeyin hassası bazı kimselere iyi görün-mek olgusu olmadığından, arzuya şayan o-

lan'ın da hassası bazı kimselere iyi görün-mek olgusu olmıyacaktır, çünkü aranılacak şey ile arzuya şayan olan arasında özdeş-lik vardır. — Tezi koymak için, aynı yük-lemin, aynı olması yönünden konunun ay-nı olan bir şeyin bir hassası olup olmadı-ğını görmek gerekir: çünkü o zaman, has-sa olmıyarak konulmuş olan şey bir has-sa olacaktır. Söz gelimi, üçlü bir ruha ma-lik olmak olgusu insan olması yönünden,inşanın bir hassası denildiğinden, üçlü birruha malik olmak, ölümlünün de, ölümlüolması yönünden bir hassası olacaktır. —

Bu yer ilintiye taallûk eden hususta dafaydalıdır: çünkü aynı şeylere, aynı ol-maları yönünden, aynı yüklemler kâh aitolmak, kâh ait olmamak zorundadırlar.



ORGANON V. 171

Bundan sonra, çürütmek için, gerçek-te, nevi yönünden konu ile aynı olan nes-nelerin hassasının, nevi yönünden daimabahis konusu olan hassa ile aynı olupolmadığını görmek gerekir : çünkü o za-man bir hassa olarak konulmuş olan şey,bahis konusu olan konunun hassası daolmıyacaktır. Sözgelimi, insan ile at ara-

sında bir nevi yönünden özdeşlik oldu-ğundan, ve kendi kendine ayakta durmakolgusu daima atın bir hassası olmadığın-dan, kendi kendine hareket etmek olgusuinsanın bir hassası olamıyacaktır: çünkükendiliğinden hareket etmekle ayakta

durmak arasına özdeşlik vardır, çünkü buyüklemlerden her biri, hayvan olmalarıyönünden alınan bu hayvanların her bi-rine aittir, — Tezi koymak için, konu ilenevi yönünden özdeş olan nesneler için,bahis konusu olan hassa ile nevi yönün-den aynı olan hassanın daima doğru olupolmadığını görmek lâzımdır: çünkü o za-man hassa olmıyarak konulmuş olan şeyhassa olacaktır. Sözgelimi, madem ki insa-nın bir hassası yürüyen — iki ayaklı ol-maktan ibarettir, kuşun bir hassası dakanadlı — iki ayaklı olmak olacaktır:

çünkü bu terimlerden her biri, arala-rından ikisi aynı bir cins içine giren nevi-ler olarak, nevi yönünden aynıdır, çünkühayvan cinsi içine girerler, öbür ikisi ise



172 ORGANON V.

cinsin, yani hayvanın ayrımı gibidirler. —Bu yer gösterilen hassalardan biri ancakbir tek nev’e ait olduğu ve öbürü, sözge-limi, yürüyen — dörtayaklı gibi, birçoğunaait olduğu zaman yanlıştır.

Mademki aynı ve başka birçok mâ-nalara geliyor, işi sofistçe alan için, birtek şeye ve yalnız ona ait olan bir has

sayı vermek güçtür. Gerçekte, bir ilintisiolan nesneye ait olan yüklem, ilintisiolduğu konu ile alınan ilintiye de ait ola-caktır. Sözgelimi, insana ait olan yüklem,ak bir insan varsa, ak insana da ait ola-caktır, ak insana ait olan yüklem ise

insana da ait olacaktır. O zaman, konununkendi kendine alındığı zaman başka oldu-ğunu ve sözgelimi insanın başka, ak insa-nın başka olduğunu söylemekle, ilintisiylealındığı zaman başka olduğunu iddia ede-rek ; üstelik, durum ile duruma göre gös-terilen şey ayrı ayrı olarak gösterilmeklebu hassaların çoğu üzerinde boşuna tar-tışılabilir. Gerçekte, duruma ait yüklembu duruma göre gösterilen şeye de aittir,bir duruma göre gösterilen şeye ait olanyüklem de duruma ait olacaktır. Sözgelimi,âlimin durumu ilme göre gösterilmiş oldu-

ğundan, muhakeme ile sarsılamaz olmasıolgusu ilmin bir hassası olamıyacaktır,çünkü o zaman, âlim de muhakeme ilesarsılamaz olacaktır. — Tezi koymak için.



ORGANON V. 173

ilintinin konusunun, ilintisi olduğu konuile alınan ilintiden mutlak surette ayrı ol-madığını söylemek gerekir, her ne kadariki şeyin varlığının şeklinin ayrı olmasın-dan dolayı başka olduğu söylenmişse de.Çünkü bir insan için, bir insan olmaklabir ak insan için ak insan olmak aynı şeydeğildir. Üstelik, infleksiyonları da göz-

önünde tutmak, ve sözgelimi âlim hak-kında muhakeme ile sarsılamıyan şey ola-cağını değil, muhakeme ile sarsılamıyankimse olacağını; ilim hakkında ise muha-keme ile sarsılamıyan bir şey olacağınıdeğil, muhakeme ile sarsılamıyan şey ola-

cağını söylemek gerekir. Çünkü, gerçekte,bütün silâhları kullanmaktan çekinmiyenbir hasma bütün vasıtalarla mukabele et-mek gerekir.

5

<BAŞKA YERLER>

Bundan sonra, çürütmek için, tabiî ola-rak konuya ait olan yüklemi vermek isti-yerek, hasmın bunu, daima konuya aitolan yüklemi ifade edecek tarzda ifadeederek koyup koymadığını görmek gere-kir: çünkü o zaman, umumi olarak bir

hassa olarak konulmuş olan şey reddedi-lecek gibi görülecektir. Sözgelimi, insa-nın bir hassasının iki ayaklı olmaktanibaret olduğunu söylemekle, ona tabiî ola-



176 ORGANON V.

değildir) nesne her hangi bir durumda ol-duğu için; veya istidlal ile sarsılmaz ol-mak olgusunun ilme ait olduğu gibi şeyinherhangi bir nesne tarafından sahip olunanbir durum olduğu için; veya duyumun hay-vana ait olduğu gibi, (çünkü, sözgelimiinsan gibi, başka nesneler de duyum sa-hibidirler, fakat ancak hayvana katıldık-

larından ötürü duyarlar) ona her hangibaşka bir şey tarafından katılındığı içinveya hayatın falan hayvana ait olduğu gi-bi her hangi başka bir şeye katıldığı içinverilmesine çalışılır. Bunun sonucu olarak,tabiî olarak terimini ilâve etmemekle, bir

hata işlenir, çünkü vakide tabiî yüklem,sözgelimi, insanın iki ayağa sahip olmasıgibi, tabiî olarak kendisine ait olduğu nes-neye ait olmaması mümkündür. Aynı za-manda hassa olarak gerçek yüklem veril-diği açıklanmazsa da aldanılır, çünkü herhangi belli bir anda, bu yüklem bu konu-

ya ait olabilecek şekilde olmıyacaktır,sözgelimi, insan için dört parmağı olmakolgusu gibi. Daha, bir şey, ilk konu ola-rak, veya bir başka konuya göre söylen-miş olarak konulduğu açıklanmazsa, isminkendisi hassanın beyanının kendisi hak-

kında doğru olduğu şey hakkında dahadoğru olmıyacağından ötürü, yine aldanı-lır; nitekim, renkli olmak olgusu için yü-zeyin veya cismin bir hassası olarak ve-



ORGANON V. 173

rilmiş olması hali böyledir. Bir nesneyehassa olarak, ister bu nesne bir durumasahip olduğundan ötürü, ister her hangibaşka bir nesne tarafından sahip olunanbir hal olduğu için bir hassanın verildiğiönceden söylenmemişse yine aldanılır; çün-kü o zaman bu bir hassa olmıyacaktır. Ger-çekte, kendisi herhangi bir başka nesne-

nin sahip olduğu bir durum olduğundan do-layı, bir nesneye hassa verilirse, hassa dabu duruma sahip olan şeye ait olacaktır;hassa, bir duruma sahip olmasından dolayıbir nesneye verilirse, sahip olunan duru-ma da ait olacaktır, nitekim, ilmin veya

âlimin bir hassası olarak konulduğu za-man, istidlal ile sarsılamaz olmak olgusuiçin durum böyledir. Her hangi bir nes-neye katıldığı için veya kendisine herhangi bir şey tarafından katılındığı içinhassanın nesneye ait olduğu önceden gös-terilmemişse. yine aldanılır: çünkü o za-man hassa daha başka şeylere de ait ola-caktır. Gerçekte, konusunun herhangi birşey tarafından katılındığı için hassa verilir-se o kendisine katılman nesnelere de aitolacaktır; konusu herhangi bir şeye ka-tıldığı için hassa verilirse, katılman nes-

nelere de ait olacaktır, sözgelimi, yaşa-mak olgusunun her hangi bir hususu hay-van nev’inin veya hayvanın bir hassasıolarak konulduğu takdirde olduğu gibi.



H8 ORGANON V.

Nev’e ait olan hassanın verildiği açıklan-mazsa, gene bir yanılma olur, çünkü ozaman hassası konulan terim içine girennesnelerden yalnız bir tekine ait olacak-tır; çünkü en yüksek dereceye yüklenilenşey bu şeyler arasından yalnız bir teki-ne aiddir: sözgelimi, ateşin hassası ola-rak en hafif olan konulursa. Bazan da

hattâ nevi’ yönünden terimi ilâve edilsebile bir hata işlenebilmiş olabilir: çünkü,her defasında nev’i yönünden terimi ilâveedildikçe, hassayı kabul etmeğe mahsusnesnelerin ancak bir tek nev’i mevcut ol-ması gerekecektir. Halbuki bazı hallerde

vaki olan şey bu değildir: böylece, vaki-de ateş misalinde bu vaki olmaz. Gerçek-te, ateşin tek bir nev’i yoktur, çünkü kö-mür, alev ve ışık, her ne kadar bu şey-lerin her biri ateş ise de nev’i yönündenayrı gayrı şeylerdir. Nev'i yönünden teri-mi ilâve olundukça gösterilen tek nevidenbaşka nev’i olmaması gerektiğinin sebebi,<birçok sebepler varsa> sözü edilenhassanın bir kısmına daha çok, öbürleri-ne daha az ait olacağıdır; ateş misalindeen ince parçacıklardan müteşekkil olmakolgusu için vaki olan budur: çünkü ger-

çekte, ışık kömür ve alevden daha inceparçacıklardan müteşekkildir. Bu ise, va-ki olmaması gereken bir şeydir, meğerkiisim de, hassanın ifadesinin kendisi hak-



ORGANON V.179

kında daha doğru olduğu şeye daha çokyüklenmeğe; aksi takdirde, o zaman, has-sanın ifadesinin daha doğru olduğu yerdeisim de daha doğru olması gerektiği ka-idesi müşahede olunamıyacaktır. Buna ay-nı yüklemin hem sadece ona sahip olanterimin, hem de sadece sahip olan terimiçinde ona en yüksek derecede sahip ola-

nın hassası olacağının vaki olacağı ilâveedilmelidir, nitekim ateş misalinde, en in-ce parçacıklardan müteşekkil olmak ol-gusu için olup biten de budur : çünkü enince parçacıklardan müteşekkil olan ışıkolduğundan bu aynı yüklem ışığın da has-

sası olacaktır. — Netice bizim dediğimiztarzda hassayı veren hasım ise, ona hücumetmek lâzımdır; kendi kendisi için, bu iti-razın bize yapılmasına müsaade etmemeli-dir ; hassa konulur konulmaz, hassanın netarzda verildiğini tâyin etmek zorundakalınacaktır.

Bundan sonra, çürütmek için, hasmınbir şeyi kendi kendinin bir hassası olarakkoyup koymadığını görmek gerekir : çün-kü o zaman hassa olarak konulmuş olanşey bir hassa olmıyacaktır. Gerçekte, ken-dinden bir şey, kendi özünü ifade eder,

özü ifade eden ise bir hassa olmayıp birtariftir. Sözgelimi, uygun olanın, güzelin birhassası olduğunu söylemekle, nesne ken-dinin hassası olarak verilmiştir (çünkü



180 ORGANON V.

güzel ile uygun olan arasında bir özden-lik vardır), ve bunun sonucu olarak, uy-gun olan, güzelin bir hassası olamıyacak-tır. — Tezi koymak için, karşılanabilenbir yüklem koymuş olmakla beraber, nes-neyi kendi kendinin hassası olarak verme-mek hususunda ihtimam edilip edilmedi-ğini görmek gerekir: çünkü o zaman, bir

hassa olmıyarak konulmuş olan şey birhassa olacaktır. Sözgelimi, hayvanın has-sasının canlı bir cevher olmaktan ibaretolduğu konulmuşsa, nesne kendi kendininhassası olarak konulmayıp karşılanabilenbir yüklem verilmiştir, bunun sonucu ola-

rak da canlı cevher pekâlâ hayvanın has-sası olacaktır.Bundan sonra, benziyen bölümlerden

terekküp eden nesneler halinde, çürütmekiçin terkibin hassasının bölüm hakkındadoğru olup olmadığını, veya bölümün has-sasının bütün hakkında tasdik edilmiş olupolmadığını, görmek lâzımdır: çünkü o za-man bir hassa olarak konulmuş olan şeybir hassa olmıyacaktır. Bu ise bazı hal-lerde vaki olabilir: çünkü benziyen bö-lümlerden mürekkep olan nesneler için,bazan bütünü gözönünde tutularak, bazan

da bölüm hakkında tasdik edilen şeyedikkati yönelterek hassaları verilebilir;ve o zaman bu iki halin hiç birisindehassa doğru olarak gösterilmiş olmıya-



ORGANON v. 181

caktır. Bütüne taallûk eden misal: denizin

hassasının en büyük hacımda tuzlu su ol-maktan ibaret olduğunu söylemekle ben-ziyen bölümlerden teşekkül eden her-hangi bir şeyin hassası konulmuştur, fakatböylece bölüm hakkında doğru olmıyanbir hassa verilmiştir (çünkü hususi birdeniz en büyük hacımda tuzlu su de-ğildir), ve bunun sonucu olarak, en bü-yük hacımda tuzlu su olmak olgusu deni-zin bir hassası olamıyacaktır. Bölüme aitmisal: havanın bir hassası teneffüs edile-bilir olmak olarak konulmakla, benziyenbölümlerden mürekkep herhangi bir şeyin

hassası gösterilmiştir, ama böylece herhangi belli bir hava hakkında doğru olanve bütünü hakkında tasdik edilmiyen birhassa verilmiştir (çünkü bütün olarakalınan hava, teneffüs edilebilir değildir)?,bunun sonucu olarak, teneffüs edilebilir,

havanın bir hassası olamıyacaktır. — Tezikoymak için benziyen bölümlerden mü-rekkep olan şeylerin her biri hakkındadoğru olan şeyin bir bütün olarak alınanbu şeylerin de bir hassası olup olmadığınıgörmek gerekir: çünkü o zaman, birhassa olmıyarak konulmuş olan şey birhassa olacaktır. Sözgelimi aşağıya doğrutabiî bir hareket yapmak olgusu her top-rak hakkında doğru olduğundan, ve bu datoprak olması yönünden fiilen belli toprak



182 ORGANON V.

parçasının da bir hassası olduğundan, tabiî bir hareketle aşağıya doğru gitme olgusutoprağın bir hassası olacaktır.

6

< BAŞKA YERLER >

Bundan sonra, karşıların ve ilkin zıd-

ların gözönünde tutulmasından hareketetmelidir ve çürütme için verilen hassanınzıddı, vakide, zıd konunun bir hassası de-ğil midir görmelidir; çünkü o zaman öbürzıd da öbür zıd konunun bir hassası olmı-yacaktır. Sözgelimi, mademki haksızlık,

adaletin zıddı, ve en büyük kötülük en bü-yük iyiliğin zıddıdır, fakat en büyük iyilikadaletin bir hassası değildir, en büyükkötülük haksızlığın bir hassası olmıyacak-tır. — Tezi koymak için verilen hassanınzıddının, zıd konunun hassası mıdır gör-mek gerekir: çünkü o zaman da öbür zıd

öbtir zıd konunun hassası olacaktır. Sözge-limi, mademki kötülük iyiliğe; kaçınmayaşayan olan, arzuya şayan olana zıddır, vebundan başka, arzuya şayan olan iyiliğinbir hassasıdır, kaçınmaya şayan olan kö-tülüğün bir hassası olacaktır.

İkinci olarak, görelilerin gözönündetutulmasından hareket etmeli ve çürütmeiçin, verilen hassanın korrölâtifi, vakide,konunun korrölatifinin bir hassası mıdır,



ORGANON V. 183

görmek gerekir: çünkü o zaman öbürkorrölâtiî, korrölâtif konunun, bir hassası

da olmıyacaktır. Sözgelimi, fazla, mislinbir hassası olmadığı halde, misil yarıma,fazla da eksiğe görelik olduğundan, eksik,yarımın bir hassası olamıyacaktır. — Tezikoymak için, verilen hassanın korrölati- îinin, konunun korrölâtiîinin bir hassası

mıdır, görmek lâzımdır: çünkü o zamanda, öbür korrölâtiî konunun bir hassasıolacaktır. Sözgelimi, misil yarıma görelik,l’in 2’ye nispeti, 2’nin l’e nispetine göre-lik olduğundan 2'nin l’e nispetinde olmakolgusu, mislin bir hassası olduğu haldel’in 2’ye nispetinde olmak olgusu, yarımınbir hassası olacaktır.

Üçüncü olarak, çürütme için, sahipolmaya göre söylenen terim, vakide,sahip olmanın bir hassası değil midir,görmek gerekir: çünkü o zaman yoksun-luğa göre söylenen yüklem de yoksunlu-ğun bir hassası olmıyacaktır. Daha, biryandan da, yoksunluğa göre söylenenterim yoksunluğun bir hassası değilse,sahip olmaya göre söylenen terim desahip olmanın bir hassası olmıyacaktır.Sözgelimi, bir duyum yokluğu, sağırlığın

bir hassası olarak tasdik edilmediğinden,bir duyum olmak olgusu da işitmenin birhassası olmıyacaktır. Tezi koymak için,sahip olmaya göre söylenen terim sahip



184 ORGANON V.

olmanın bir hassası mıdır, görmek gerekir.Çünkü o zaman da yoksunluğun bir has-sası olacaktır. Daha da, yoksunluğa göresöylenen terim yoksunluğun bir hassasıise, o zaman da sahip olmaya göre söy-lenen terim sahip olmanın bir hassasıolacaktır. Sözgelimi, görmenin bir hassası,görmeye sahip olmamız yönünden, gör-

mekten ibaret olduğundan, körlüğün birhassası, tabiî bir şekilde sahip olmamızgereken görmeye sahip olmamamız yö-nünden, görmemekten ibarettir.

Bundan sonra, tasdik ve inkârların,ilk olarak da, kendi kendine alınan yük-

lemlerin gözönünde tutulmasından ha-reket etmelidir. Bu yer yalnız çürütmeiçin faydalıdır. Sözgelimi, olumlu teriminveya tasdike göre söylenen terim, konu-nun bir hassası mıdır, görmek gerekir:çünkü o zaman olumsuz terim veya

inkâra göre söylenen terim konunun birhassası da olmıyacaktır. Ve daha, olum-suz terim veya inkâra göre söylenenterim, konunun bir hassası ise, o zamanolumlu terim, veya tasdike göre söylenenterim konunun bir hassası da olmıyacak-tır. Sözgelimi, canlı, hayvanın bir hassası

olduğundan cansız, hayvanın bir hassasıolamıyacaktır. — İkinci olarak, olumluveya olumsuz yüklemlerin ve tasdik veyainkâr edildikleri konuların gözönünde



ORGANON V. 185

tutulmasından hareket etmeli, ve çürütmeiçin, olumlu terimin, gerçekte, müspet ko-nunun bir hassası değil midir, görmelidir:çünkü o zaman, olumsuz terim de olumsuzkonunun bir hassası olmıyacaktır. Ve da-ha, olumsuz terim olumsuz konunun birhassası değilse, olumlu terim de olumlukonunun bir hassası olmıyacaktır. Sözge-

limi, hayvan, insanın bir hassası olmadı-ğından hayvan olmıyan da insan — olmı-yan’ın bir hassası olamıyacaktır. Ve daha,hayvan — olmıyan, insan — olmıyan’ın birhassası gibi görünüyorsa, hayvan da insa-nın bir hassası olamıyacaktır. Tezi koymak

için, olumlu terimin müspet terimin bir has-sası mıdır, görmek gerekir: çünkü o za-man olumsuz terim de olumsuz konunun birhassası olacaktır. Ve daha, olumsuz terimolumsuz konunun bir hassası ise, olumluterim de olumlu konunun bir hassasıolacaktır. Sözgelimi, yaşamamak olgusu,hayvan — olmıyan’ın bir hassası oldu-ğundan, yaşamak olgusu, hayvanın birhassası olacaktır. Daha, yaşamak olgusu,hayvanın bir hassası gibi görünüyorsa ya-şamamak olgusu da hayvan — olmıyan’ınbir hassası gibi görünecektir. — Üçüncü

olarak, kendi kendilerine alınan konularıngözönünde tutulmasından hareket etme-lidir, ve çürütmek için, verilen hassaolumlu konunun bir hassası mıdır, görme-



188 ORGANON V.

bahis konusu olan terim misalinde değil,aynı zamanda daha önceki yerler için degösterdiğimiz üzere, karşıları misalindede infleksiyonlar incelenmelidir. Böylecebir tezi çürütmek için verilen hassanınkarşısının infleksiyonu konunun karşısınıninfleksiyonunun bir hassası değil midir,görmek gerekir: çünkü o zaman öbür kar-

şının infleksiyonu da öbür karşının inflek-siyonunun bir hassası olmıyacaktır. Söz-gelimi. iyi zarfı doğru olarak'ın hassasıolmadığından kötü zarfı da haksız ola-rak’ın hassası olamıyacaktır.— Tezi koy-mak için, verilen hassanın karşısının

infleksiyonu verilen konunun karşısınıninfleksiyonunun bir hassası mıdır, görmekgerekir. Çünkü o zaman da öbür karşınıninfleksiyonu öbür karşının inîleksiyonu-nun bir hassası olacaktır. Sözgelimi, en iyi iyi’nin bir hassası olduğundan en kötü de kötünün bir hassası olacaktır.

Bundan sonra, benzer tarzda bulunannesnelerin gözönünde tutulmasından hare-ket etmek lâzımdır, ve çürütmek için, ve-rilen hassaya benzer tarzda bulunan şeygerçekte, konuya benzer tarzda bulunanşeyin bir hassası değil midir, görmelidir:çünkü o zaman benzer tarzda bulunanöbür şey de benzer tarzda bulunan şeyinbir hassası olmıyacaktır. Sözgelimi, mimarevin yapılması karşısında, sıhhatin husulü



ORGANON V.189

karşısında hekime benzer tarzda bulundu-ğundan, ve sıhhati husule getirmek olgusu

hekimin bir hassası olmadığından iyi yap-mak olgusu da mimarın bir hassası ola-mıyacaktır. — Tezi koymak için, verilenhassaya benzer tarzda bulunan şey konu-ya benzer tarzda bulunan şeyin bir hassa-sı mıdır, görmek gerekir: çünkü o zaman

yine, benzer tarzda bulunan öbür şey, ben-zer tarzda bulunan şeyin bir hassası ola-caktır. Sözgelimi, hekim sıhhati husule ge-tirmek iktidarı karşısında, dinçlik husulegetirmek iktidarı karşısında jimnastik öğ-retmenine benzer tarzda bulunduğundanve dinçlik husule getirmek iktidarına sa-hip olmak, jimnastik öğretmeninin bir has-sası olduğundan, sıhhati husule getirmekiktidarına sahip olmak da hekimin bir has-sası olacaktır.

Bundan sonra, özdeş tarzda bulunanşeylerin gözönünde tutulmasından hareketetmek gerekir, ve çürütmek için, iki konuile özdeş tarzda bulunan yüklem ger-çekte kendisine nispetle, sözü edilenkonu ile özdeş tarzda bulunan konununbir hassası değil midir, görmek lâzım-dır : çünkü o zaman konulardan her

ikisiyle özdeş tarzda bulunan yüklem de,kendisine nispetle, birinci konuya benzerşekilde bulunan konunun bir hassası ol-mıyacaktır. Bir yandan da, iki konu hak-



190ORGANON V.

kında özdeş tarzda bulunan yüklem, ken-disine nispetle, sözü edilen konuya özdeştarzda bulunan konunun bir hassası ise,o zaman kendisinin bir hassası ise, o za-man kendisinin bir hassası olarak konul-duğu şeyin bir hassası olmıyacaktır [söz-gelimi, tedbir her birinin ilmi olmasındanötürü hem güzel, hem de ayıp olan hak-

kında özdeş tarzda bulunduğundan, ve gü-zelin ilmi olmak tedbirin bir hassası ol-madığından, ayıp olanın ilmi olmak olgu-su tedbirin bir hassası olmıyacaktır. Öbüryandan da, gazelin ilmi olmak, tedbirin birhassası ise, ayıp olanın ilmi olmak onun

bir hassası olamıyacaktır.] Çünkü aynı şe-yin birçok konuların bir hassası olmasıimkânsızdır — Tezi koymak için, bu yerinhiçbir faydası yoktur: çünkü özdeş tarzdabulunan şey birçok konularla mukayeseolunan biricik yüklemdir.

Bundan sonra, çürütmek için varlığagöre söylenen yüklemin vakide, varlığagöre söylenen konu bir hassası değil midir,görmek gerekir: çünkü o zaman, ne yokolmak olgusu yok olmaya göre söylenenşeyin bir hassası olacaktır, ne de olmakolgusu, oluşa göre söylenen şeyin bir

hassası. Sözgelimi, bir hayvan olmak insa-nın hassası olmadığından, ne hayvan ol-mak insan olmak’ın bir hassası, ne de birhayvan için yok olmak olgusu insan için



ORGANON V.191

yok olmanın bir hassası olmıyacaktır. Aynıtarzda, oluştan varlığa ve yok olmaya veyok olmadan varlığa ve oluşa tamamiylebizim varlıktan oluşa ve yok oluşa yaptı-ğımız gibi, gitmek gerekir. Tezi koymakiçin, varlığa göre konulan konu hassaolarak varlığa göre konulan yüklemi haizmidir, görmek gerekir: çünkü o zaman

da, oluşa göre söylenen konunun hassasıoluşa göre söylenen yüklem; yok oluşagöre söylenen hassası da yok oluşa göreverilen yüklem olacaktır. Sözgelimi, insa-nın bir hassası ölümlü olmaktan ibaretolduğundan, bir insan olmak (devenir un

homme) ın hassası da bir ölümlü olmakolgusu; bir insan için yok olmak hassasıölümlü için yok olmak olgusu olacaktır.Aynı tarzda, yine oluştan ve yok oluştanhem varlığa, hem bu kavramlardan çıkanher şeye gitmek, tıpkı bizim çürütme haliiçin söylediğimiz gibi, gitmek lâzımdır.

Bundan sonra, konulan konunun Fikri(idea) üzerine dikkati çekmek gerekir, vetezi çürütmek için, ileri sürülen hassanın,vakide, sözü edilen Fikre ait değil midir,veya hassası verilmiş olan nesnenin Fikri

olması yönünden ona ait değil midir, gör-mek gerekir: çünkü o zaman, bir hassaolarak konulmuş olan şey bir hassa olmı-yacaktır. Sözgelimi, sükûnet halinde ol-



192 ORGANON V.

mak olgusu, insan olması yönünden değil,Fikir olması yönünden, kendindeninsanaait olduğundan sükûnet halinde olmakolgusu insanın bir hassası olamıyacaktır. —Tezi koymak için, sözü edilen hassa Fikreait midir, ve hassası olmadığı ileri sürü-len nesnenin Fikri olması yönünden miona aittir, görmek gerekir: çünkü o zaman

bir hassa olmıyarak konulmuş olan şeybir hassa olacaktır. — Söz gelimi, bubeden ve ruh terkibi olmak kendinden Hayvan’a ait olduğundan, ve bundanbaşka, bir hassanın ona hayvan olmasıyönünden ait olduğundan, o zaman bir

ruh ve beden terkibi olmak olgusu hay-vanın bir hassası olacaktır.

8

< BAŞKA YERLER >

Bundan sonra, daha çok ve daha azıngözönünde tutulmasından hareket etmek,ve ilkin, çürütmek için, daha çok filânyüklem olan şey, vakide, daha çok filânkonunun bir hassası mıdır, görmek gere-kir : çünkü o zaman ve daha az filân yük-lem olan şey de daha az filân konu olan

şeyin bir hassası; ne en az filân yüklemolan şey, en az filân konu olan şeyin birhassası; ne en çok filân yüklem olan şeyen çok filân konu olan şeyin bir hassası;



ORGANON V'.193

ne de, nihayet, sırf (******) yüklem, sırfkonunun bir hassası olmıyacaktır. Sözge-limi, daha çok renkli olmak olgusu dahaçok cisim olan şeyin bir hassası olmadığın-dan, daha az renkli olmak olgusu da dahaaz cisim olan şeyin bir hassası, ne de renkliolmak olgusu sırf bir cismin bir hassasıolmıyacaktır. — Tezi koymak için daha

çok filân yüklem olan şey daha çok filânkonu olan şeyin bir hassası mıdır, görmekgerekir: çünkü o zaman da, daha az filânyüklem olan şey daha az filân konu olanşeyin bir hassası en az filân yüklem olanşey en az filân konunun hassası, en çok

filân yüklem olan şey en çok filân konuolan şeyin hassası, ve sırf yüklem, sırfkonunun bir hassası olacaktır. Sözgelimi,daha çok hissetmek olgusu daha canlıolan şeyin bir hassası olduğundan, dahaaz hissetmek olgusu az canlı olan şeyinbir hassası, en çok hissetmek olgusu encanlı olan şeyin bir hassası, en az hisset-mek olgusu en az canlı olan şeyin birhassası, ve sırf hissetmek olgusu sırfcanlının bir hassası olacaktır.

Daha, yalın terimlerden yukardaki te-rimlerinin aynılarına geçmek, ve çürüt-

mek için, sırf yüklem, vakide sırf konu-nun bir hassası değil midir, görmek gere-kir: çünkü o zaman ne daha çok filânyüklem olan şey daha çok filân konu



194 ORGANON V.

olan şeyin bir hassası; ne daha az filânyüklem olan şey, daha az filân konu olanşeyin bir hassası; ne en çok filân yüklemolan şey en çok filân konu olan şeyin birhassası, ne de en az filân yüklem olanşey en az filân konu olan şeyin bir has-sası olmıyacaktır: sözgelimi, faziletli, in-sanın bir hassası olmadığından daha çok

faziletli olmak olgusu da daha çok insanolan şeyin bir hassası olmıyacaktır. —Tezi koymak için, sırf yüklem sırf konu-nun bir hassası mıdır, görmek gerekir:çünkü o zaman yine daha çok filân yük-lem olan şey daha çok filân konu olan

şeyin bir hassası, daha az filân yüklemolan şey daha az filân konu olan şeyinbir hassası, en az filân yüklem olan şeyen az filân konu olan şeyin bir hassası,en çok filân yüklem olan şey en çok fi-lân konu olan şeyin bir hassası olacaktır.Sözgelimi, ateşin hassası tabiî olarakyukarıya doğru gitmek olgusu olduğundan,daha çok ateş olan şeyin hassası dahaçok tabiî olarak yukarıya gitmek olgusuolacaktır. Yine aynı tarzda, bütün bunlarıöbür kavramlar bakımından gözönündetutmak lâzımdır.

İkinci olarak, çürütmek için, daha çokbir hassa olan şey, vâkide, daha çokkonu olan bir şeyin bir hassası değil mi-dir, görmek gerekir : çünkü o zaman, da-



ORGANON V.195

ha az bir hassa olan şey de daha az ko-nu olan bir şeyin hassası olmıyacaktır.

Sözgelimi, hissetmek olgusu, bilmek ol-gusunun insanın bir hassası olmasındandaha çok, hayvanın bir hassası olduğun-dan, ve hissetmek olgusu hayvanın birhassası olmadığından, bilmek olgusu insa-nın bir hassası olamıyacaktır. — Tezi koy-

mak için, daha az bir hassa olan şey da-ha az konu olan bir şeyin hassası mıdır,görmek gerekir: çünkü o zaman da dahaçok bir hassa olan şey, daha çok konuolan bir şeyin bir hassası olacaktır. Sözgelimi, tabiî olarak halim olmak olgusu,hayvan için yaşamak olgusundan daha azinsanın bir hassası olduğundan, ve tabiiolarak halim olmak olgusu insanın birhassası olduğundan, yaşamak olgusu hay-vanın bir hassası olacaktır.

Üçüncü olarak, çürütmek için, yüklem,vakide, kendisinin daha çok bir hassasıolduğu şeyin bir hassası değil midir, gör-mek gerekir: çünkü o zaman kendisininbir hassası olduğu şeyin de bir hassasıolmıyacaktır; halbuki birinci konunun birhassası ise, İkincinin bir hassası olmıya-caktır. Söz gelimi, renkli olmak olgusu

cismin hassası olmaktan ziyade yüzeyinbir hassası olduğundan, ve bu yüzeyin birhassası olmadığından, renkli olmak olgusucismin de bir hassası olamıyacaktır; hal-



196ORGANON V.

buki yüzeyin bir hassası ise, cismin birhassası olamıyacaktır. — Ama tezi koymakiçin, bu yerin hiçbir faydası yoktur: çün-kü aynı şeyin, birçok konuların bir has-sası olması imkânsızdır.

Dördüncü olarak, çürütmek için, ve-rilmiş bir konunun daha çok bir hassasıolan şey, vakide, onun hassası değil mi-

dir, görmek gerekir: çünkü o zaman bukonunun daha az hassası olan şey, onunbir hassası olmıyacaktır. Sözgelimi, duy-gulu, bölünebilen’den daha çok hayvanınbir hassası olduğundan; duygulu ise hay-vanın bir hassası olmadığından, bölünebi-

len, hayvanın bir hassası olmıyacaktır.—Tezi koymak için, konunun daha az has-sası olan bir şey onun bir hassası mıdır,görmek gerekir: çünkü o zaman bu ko-nunun daha çok hassası olan bir şey deonun bir hassası olacaktır. Sözgelimi,hissetmek olgusu yaşamak olgusundandaha az bir hassası olduğundan, ve his-setmek olgusu ise hayvanın bir hassasıolduğundan, yaşamak olgusu hayvanın birhassası olacaktır.

Bundan sonra, benzer bir şekilde ko-nularına ait olan yüklemlerin gözönünde

tutulmasından hareket etmek ve ilk ola-rak, çürütmek için, benzer bir şekilde has-sa olan şey, vakide kendisinin benzer, birşekilde bir hassası olduğu şeyin bir has-



198 ORGANON V.

hassası olmıyacaktır. Sözgelimi, görmekolgusu, işitmek olgusu insanın benzer şe-kilde bir hassası olduklarından, ve gör-mek olgusu ise insanın bir hassası olma-dığından, işitmek olgusu insanın bir has-sası olmıyacaktır. — Tezi koymak içinbenzer şekilde nesnenin bir hassası olanşey onun hassası mıdır, görmek gerekir:

çünkü o zaman, bu nesnenin benzer şe-kilde bir hassası olan şey onun hassasıolacaktır. Sözgelimi, iştihaî bölümün veaklî bölümün ilk konusu olmak olgusuruhun benzer şekilde bir hassası olduğun-dan, ve iştihaî bölümün ilk konusu olmakolgusu ise ruhun bir hassası olduğundan,akli bölümün ilk konusu olmak olgusu ru-hun bir hassası olacaktır.

Üçüncü olarak, çürütmek için, vakide,hassanın kendisi benzer şekilde bir has-sası olduğu şeyin bir hassası değil midir,görmek gerekir: çünkü o zaman, kendisi-

nin benzer şekilde bir hassası olduğu şe-yin bir hassası olmıyacaktır, halbuki ilkkonunun bir hassası ise, İkincinin bir has-sası olmıyacaktır. Sözgelimi, yanmak ol-gusu alevle kömürün bir hassası olduğun-dan, ve yanmak olgusu alevin bir hassasıolmadığından, yanmak olgusu da kömürünbir hassası olamıyacaktır ; halbuki alevinbir hassası ise, kömürün bir hassası ola-mıyacaktır. — Tezi koymak için, bu yerinhiçbir faydası yoktur.



ORGANON V.199

Benzer şekilde bulunan nesnelerden

çıkarılan yer, birincisi bir konuya herhan-gi bir yüklemeyi gözönünde tutmaksızınbenzerlik yoliyle alınmış olmak ve İkin-cisi, bunun aksine olarak, mukayesesinibir konuya herhangi bir yüklemeden çı-karmak bakımından, konuya benzerşekilde ait olan yüklemlerden çıkarılan-

dan farklıdır.9

<BAŞKA YERLER>

Bundan sonra, çürütmek için, hassayıgüc halinde vermekle, sözü edilen güc

var—olmayan’a ait olmadığı halde hasımhassayı var olmıyan’a nispetle de güc ha-linde vermiş midir, görmek gerekir, çünküo zaman, bir hassa olarak konulmuş olanşey bir hassa olmıyacaktır. Sözgelimi, ha-vanın bir hassasının teneffüs edilebilen

şey olduğunu söylemekle, bir yandan, has-sa güc halinde verilmiştir (çünkü teneffüsedilecek tabiatta olan şey, teneffüs edi-lebilendir), öbür yandan da, hassa var-olmıyan’a nispetle de verilmiştir: gerçek-te, <bu sonuncu nokta için>, tabiî olarakteneffüs edecek tarzda yaratılmış hayvanmevcut olmasa bile, hava mevcut olabil-diği halde, hiçbir hayvan var olmazsaonu teneffüs etmek mümkün değildir. Bu-nun sonucu olarak, teneffüs edilebilecek



ORGANON V.2»1

linde aittir. Sözgelimi, ateşin hassası ola-rak en hafif cisim olmak olgusu verildiğitakdirde, durum budur: çünkü, ateş yokolmakla beraber, bundan böyle en hafifolacak herhangi bir cisim kalacaktır; öyleki en hafif cisim olmak olgusu ateşin has-sası olamıyacaktır.— Tezi koymak için,vakide, hassayı süperlatif şeklinde hassa

koymamıya dikkat edildi mi, görmekgerekir: çünkü o zaman, bu hususta, has-sa doğru olarak konulmuş olacaktır. Söz-gelimi, insanın bir hassasının tabiî olarakhalîm bir hayvan olmaktan ibaret olduğukonularak hassa süperlâtif şeklinde veril-

mediğinden, bu hususta, hassa doğru ola-rak konulmuş olacaktır.



KİTAP VI.

<TARİFİN UMUMİ YERLERİ.>1

<TARİFE TAALLÛK EDEN MESELELE-

RİN UMUMİ TAKSİMİ>Tariflerin incelenmesi beş bölüme ay-

rılır. <Göstermemiz gerekir ki:> ya isimalan nesneye tarifin ifadesini tatbik et-mek hiç de doğru değildir, (çünkü insa-nın tarifi her bir insan hakkında doğru ol-

mak zorundadır); veya, her ne kadar nes-nenin bir cinsi varsa da, tarif edilen nes-neyi cins içine koymak hususunda ihti-mam olunmamıştır, veya o hiç değilseona has olan cins içine konulmamıştır(çünkü tarif ederken, nesneyi cins içinekoymak, ve ancak o zaman ayrımları ora-ya bağlamak gerekir: çünkü tarife girenbütün unsurlardan, tarif edilen nesneninözünü ifade eden bilhassa cinstir gibi gö-rünüyor; veya daha, tarifin ifadesi, tarifedilene has değildir (çünkü daha yukardasöylediğimiz gibi tarifin tarif edilene has

olması gerekir); veya daha, bütün yukarı-daki şartlara riayet edilmiş olsa da, ger-çekte, tarif edilen tarif edilmedi mi, yani



204ORGANON V.

Tarifte yanlışlığın kendisi de iki bölü-

me ayrılır: birincisi, müphem bir dil kul-lanıldığı zaman (çünkü tarif ederken müm-kün olduğu kadar en açık bir dil kulla-nılmalıdır, çünkü bir şeyin bildirilmesimaksadiyle tarifi verilir); İkincisi, gerek-tiğinden daha şumullü bir ifade kullanıl-dığı zaman: çünkü tarife lüzumundan faz-la ilâve edilen her şey zaiddir. Bizim sö-zünü ettiğimiz taksimlerden her biri debirçok bölümlere ayrılır.

2

< TARİFİN KARANLIĞI HAKKINDA >Öyleyse, tarifin karanlıklığı hakkında

ilk yer, kullanılan terimin her hangi birbaşkasiyle homonim olduğunu görmektenibarettir: sözgelimi, oluş cevhere bir ge-çiş’dir, veya sıhhat sıcak veya soğuk un-

surların bir muvazene'sidir denilirse. Bu-rada, gerçekten, geçiş ve muvazene ho-monim terimleridir; bunun sonucu olarakbir çok manâlara gelen terimle ifade edi-len manâlardan hangisinin ifade olunmakistendiği pek görülmüyor.— Tarif edilenterim ayrı ayrı manalarda alındığı halde,bunları ayırdetmeksizin tarif beyan edil-mişse, yine böyledir: çünkü o zaman bun-lar arasında hangisinin tarifinin verildiğipek görülmez, ve bundan başka, hasım



ORGANON V.205

tarifin, tarifi verilen bütün nesnelere uy-

madığını söyliyerek tartışmalara sürükli-yebilir: böyle bir itiraz ise bilhassa tarifeden kimseye homonimliğin gizli kalmasıhalinde yapılabilir. Tarifte verilen terimintürlü manâları ayırt olunduktan sonra yi-ne kendi kendine deliller gösterilebilir:çünkü kullanılan ifadenin manalarının hiç

birisi konuya uygun değilse, onun uygunbir şekilde tarif edilmiş olamıyacağı ap-açıktır.

Bir başka yerde hasmın mecazî ola-rak konuştuğunu; sözgelimi, ilmi sarsılamaz diye, veya arzı bir südanne diye,

veya itidali bir ahenk diye tarif ettiğinigörmektir: çünkü mecaz ile söylenen herşey karanlıktır. Asıl mânada kullanıyor-muş gibi mecazî bir ifade kullanan kim-seye itiraz etmek de mümkündür: çünkügösterilen tarif, sözgelimi, itidal misalinde

tarif edilen terime uymayacaktır, çünküahenk daima sesler arasındadır. Üstelikitidalin cinsi ise, aynı şey biri diğeriniihtiva etmiyen iki cins içinde olacaktır,çünkü ne ahenk fazileti, ne de faziletahengi ihtiva eder.

Üstelik, hasım kullanılmayan terimle-rini kullanıyor, görmek gerekir: Eflatun,sözgelimi, gözü kaslar tarafından gölgelenmiş diye, veya Retila (Tarentule) yiısırmasıyle çürümeyi husule getiren diye



ORGANON V.207

ler zıdlarını da ifade ederler. Veya daha,kendi kendine alınan bir tarif hangi şeyinterifi olduğunu apaçık bir şekilde göster-meyip, ama bir yazının yardımı olmaksı-zın her bir tablonun ne olduğu bilineme-yen eski ressamların eserlerinde olduğugibi midir, görmek gerekir.

3.

<TARİF İÇİNDE SÖZÜ UZATMA>

Demek, tarif açık değilse bu cinstenmülâhazalar yardımiyle incelememizin ya-

pılması lâzımdır.

Bir yandan da, tarife çok şumullü birbeyan verildiyse, ilkin, bütün nesnelere,ister târif edilenle ayni cinse giren nes-nelere âit olan bir yüklem kullanılmış mı-dır, araştırmak gerekir, çünkü bu yüklemgerekli olarak çok şümullüdür. Gerçektecinsin nesneleri öbür senelerden ayırması,ayrımın ise nesneyi aynı bir cinse girenöbür nesnelerden ayırması gerekir. Bütünnesnelere ait olan yüklem ise nesneyi hiçbir şeyden asla ayırmaz, halbuki aynı cin-

se giren bütün nesnelere ait olan yüklemonu ayni cinse giren nesnelerden ayırmazBundan, böyle bir ilâvenin faydasız oldu-ğu sonucu çıkar.



208 ORGANON V.

Veyahut eklenen yüklem tarif edilenehas olsa da, yine o ortadan kaldırılınca,tariften kalan şey ondan daha az hasdeğil midir, târif edilen özünü daha az ifadeetmiyor mu, görmek gerekir. Böylece, in-sanın tarifinde, ilim edinmeğe muidedir.

ilâvesi zaittir: çünkü bu yüklem bir kerekaldırıldı mı, tarifin geri kalanı yineinsana hastır ve onun özünü ifade eder.Bir tek kelime ile, bir kere kaldırıldı mi,geri kalanın, tarif edilen terimi ifade etme-sine engel olmayan her şey zaiddir. Sözgeli-mi, kendi kendine hareket eden bir sayı ’dırdenildiği taktirde ruhun tarifi de böyledir,

çünkü kendi kendine hareket eden şey, Eflâtun' un tarifine göre, ruhun ta kendisidir.Gerçekten, her ne kadar konuya has olsada,kullanılan ifadenin, sayı terimi kaldırılırsaruhun özünü belirtmediği de vaki olabilir.Bu iki tarzdan hangisinde, bu şeyler ger-

çekte olup bitmektedir, bunu açıkça tayinetmek güçtür. Bu tabiattaki bütün haller-de gereken şey, tartışmada faydalı olanşeyi taktir etmektir. Böylece, balgam’ıntârifi: başta gıdadan ileri gelen hazım

olunmıyan yaşlık' dır denilir. Başta gelen

şey ise bir tekdir ve çok değildir, öyle kihazım, olunmıyan terimi zaittir ve o kal-dırılsa bile, tarifin geri kalanı konuya da-ha az has olmayacaktır: çünkü hem bal-



ORGANON V.209

gamın, hem de herhangi başka bir şeyinbaşta gıdadan ilerigelmesi mümkün de-

ğildir. Veya; balgam mutlak mânada, baş-ta gıdadan ileri gelen şey olmayıp, ancakhazım olunmıyan şeyler arasında ilk olanda olabilir, öyle ki hazım olunmıyan te-rimini ilâve etmek gerekecek: çünkü öbürtarzda ifade olunursa tarif, ancak balgam,

ayırt yapmadan gıdanın bütün mahsulle-rinin ilki ise, doğrudur.Bundan başka, vâkıde, tarife giren un-

surlardan biri aynı bir nevi içine girenbütün senelere ait değil midir, görmek ge-rekir : çünkü bu türlü bir tarif bütün var-

lıklara ait olan bir yüklemin kullanıldığıtariflerden de aşağıdır. Yukarda geçenmisalde, gerçekte, ifadenin geri kalanı,tarif edilene has ise, bütün de ona hasolacaktır: çünkü, mutlak bir tarzda dene-bilir ki hangisi olursa olsun, hassaya doğ-ru bir yüklem ilâve olunursa, bütün ifadede hassa olur. Şimdiki halde, bunun aksi-ne olarak, tarife giren unsurlardan biriaynı bir nev’e giren bütün nesnelere aitdeğilse, bütün ifadenin tarif edilene hasolması imkânsızdır, çünkü nesne ile kar-şılanabilir bir yüklem olmıyacaktır; hay-

van-yürüyen-iki ayaklı-dört dirsek yüksek gibi bir ifade, dört dirsek yüksek terimiaynı bir nevi içine giren bütün varlıklaraait olmadığından ötürü, nesne ile karşıla-



210 ORGANON V.

nabilir bir yüklem değildir. Ve daha, ha-

sım aynı şeyi birçok defalar tekrarlamışmıdır, görmek gerekir: sözgelimi, iştah,hoş olan’ın arzusudur, denmiş midir? Heriştahın konusu, gerçekte, hoş olan’dır,öyle ki iştah ile aynı olan şeyin dekonusu hoş olan olacaktır. İştahı tari-fimiz, o halde hoş olan’ın arzusu olu-yor : çünkü iştah

demekle hoş olanın arzusu demek arasında hiçbir fark yok-tur, öyle ki bu terimlerden her birininkonusu hoş olan olacaktır. Gerçekten,burada hiçbir saçmalık bulunmadığı vâkiolabilir. Çünkü şöyle denilebilir: insan iki

ayaklıdır. Bunun sonucu olarak insanla aynı olan şey de bir iki ayaklı olacaktır: hayvan-yürüyen iki agaklı ise insanla aynı şeydir; bundan, hayvan-yürüyen iki ayaklı’nın iki ayaklı olduğu sonucu çıkar. İşte bunda hiçbir saçmalık yoktur. Ger-

çekte, iki ayaklı hayvan-yürüyen’in

birhassası değildir (çünkü öyle olsaydı, ikiayaklı aynı şey hakkında iki defa tasdikedilmiş olurdu) fakat vâkıda, iki ayaklı, hayvan-yürüyen - iki ayaklı hakkında söy-lenmiştir, öyle ki iki ayaklı yüklem ola-

rak ancak bir defacık kullanılmıştır, iş-tah misalinde de bu böyledir: gerçektehoş olan’ı konu olarak haiz olmak olgusuarzu hakkında değil, bütün ifade hakkın-



ORGANON V. 211

da tasdik edilmiştir, öyle ki, burada dayükleme ancak bir defa yapılmıştır. Birsaçmalık olan şey, aynı kelimeyi iki defatekrar etmekte değil, aynı yüklemi bir-çok defalar konuya yüklemektir: söz-gelimi, Ksenokrates gibi, tedbirin varlık-ları tarif eden ve temaşa eden şey oldu-ğu söylenirse: çünkü tarif herhangi bir

temaşadır, öyle ki ve temaşa eden keli-melerini ilâve etmekle, aynı şey iki defatekrar olunur. Soğumanın, tabiî hararetinbir yoksunluğu olduğunu söyliyenler deaynı hatayı işliyorlar. Her yoksunluk, ger-çekte tabiî bir yüklemin yoksunluğudur,

öyle kitabii

kelimesini ilâve etmek zait-tir; fakat hararet yoksunluğu demek ye-tecekti, çünkü yoksunluk terimi tabiî birhareketin bahis konusu olduğunu kendi-liğinden gösterir.

Ve daha, bütüncül beyan edilmiş ol-makla, bölümcül bir terimi ilâve edilmişmidir, görmek gerekir; sözgelimi, hakka-niyet faydalı ve âdil olan şeyin azalması-dır denilirse, Âdil olan, gerçekte bir nevifaydalı olandır; ve bunun sonucu olarak,faydalı olan içindedir: o halde âdil teri-mi zaittir, çünkü bütüncülü göstermekle

zaten bölümcül ilâve olunmuştur. Tıp, hay-van ve insan için sıhhatli olan şeyin ilmidiye, veya kanun tabiî olarak güzel veâdil olan şeyin bir hayali diye tarif olu-



212 ORGANON V.

nursa, durum yine böyledir: çünkü âdilolan bir nevi güzeldir ve bunun sonucuolarak aynı şey birçok defalar tekrarolunmuştur.

4

< BAŞKA YERLER >

O halde, tarifin doğru veya yanlışolup olmadığını bilmek meselesi bu vebuna benzer mülâhazalarla incelenmekzorundadır. Nesnenin mahiyetinin göste-rilip gösterilmediğini ve tarif edilip edil-mediğini bilmeye gelince, işte, bu işe na-sıl başlanacaktır?

İlk olarak, hasım tarifi önceki ve dahaçok bilinen terimler yardımiyle tarifi teş-kil etmeği unutmuş mudur, görmek gerekir.Mademki, gerçekte, tarif ancak konulanterimi bildirmek maksadiyle verilmiştir,ve herhangi bir terimin değil, ispatta ya-

pıldığı üzere (çünkü verilen veya alınanher malûmat için bu böyledir), önceki vedaha çok bilinen terimleri almakla nesne-leri bildiririz, bu türlü terimlerle tarifetmedikçe, asla tarif edilmediği açıktır.Aksi takdirde, aynı, nesnenin birçok tarif-leri olacaktır: çünkü gerçekte, önceki ve

daha çok bilinen terimlerle başlamanınaynı zamanda bir tarif yapmak, ve dahaiyi olan bir tarif yapmak olduğu apaçık-tır, öyle ki her ikisi de aynı nesnenin



ORGANON V.213

tarifleri olacaktır. Bu ise, umumi olarakkabul edilmemiş olan bir görüş tarzıdır,çünkü varlıkların her biri için ancak birtek öz vardır. Bunun sonucu olarak, aynınesnenin birçok tarifleri olması istenilirsetarif edilen nesnenin özü, tariflerin herbirindeki ifadesine özdeş olacaktır, tarif-ler ayrı olduğundan, bu ifadeler de aynı

değillerdir. O halde önceki ve daha çokbilinen terimlerle tarif olunmadığı zaman,,asla tarif yapılmadığı apaçıktır.

Tarifin, daha çok bilinen terimler va-sıtasiyle teşkil edilmediğini söylemek ikitarzda anlaşılabilir: ya bu terimlerin, mut-

lak mânada daha az bilinen terimlerolduğu farz olunur, veya bunların bizcedaha az bilindiği farz olunur, çünkü heriki hal mümkündür. Böylece, mutlak mâ-nada, önceki sonrakinden daha çok bilinir:sözgelimi, nokta çizgiden, çizgi yüzeydenyüzey ise katidan daha çok malûmdur;nitekim birlik de sayıdan daha çok ma-lûmdur, çünkü o sayıdan öncedir ve hersayının ilkesidir. Daha bunun gibi harf,heceden daha çok malûmdur. Fakat bizimiçin daha çok bilinen şeye gelince, bazanaksi vâki olur: gerçekte, her şeyden önce

duyularımızın fark ettiği katıdır, çizgidençok yüzeydir, noktadan çok çizgidir, çünküinsanların çoğu ilkin bu kavramları bilir-ler : bayağı herhangi bir zekâ bunları bile-



214 ORGANON V.

bilir, halbuki öbürleri keskin, üstün birzihin gerektirirler.

Mutlak mânada, demek, sonraki nesne-leri önceki nesnelerle bildirmeğe çalışmaktercihe şayandır, çünkü böyle bir yöntemdaha çok bilgi vericidir. Bununla beraber,bu tabiattaki terimlerle nesneleri bilmeğemuktedir olmıyan kimseler için kendile-

rince bilinen terimler vasıtasiyle tarifiteşkil etmek gerekli olabilir. Bu cinstentarifler arasında, noktanın, çizginin veyüzeyinkiler mevcut olup hepsi öncekinisonrakiyle açıklarlar. Çünkü nokta, denilir,çizginin, çizgi yüzeyin, yüzey ise katının

sınırıdır. Bununla beraber, bu tarzda tarifyaparak tarif edilenin mahiyetini ifadeetmenin imkânsız olduğunu gözden kay-betmemek gerekir (meğerki bir tesadüflebizce daha çok bilinen şey ile mutlak ola-rak daha çok bilinen şey arasında fiilî bir özdeşlik olmasın) çünkü doğru birtarif cins ile ayrımlar vasıtasiyle tarifetmek zorundadır, ve bu taayyünler, mut-lak mânada, neviden daha çok bilinenve ondan önce olan nesnelere aittirler.Gerçekte, cinsin ve ayrımın ortadan kalk-ması nev’in kalkmasını icabettirir, öyle

ki bunlar, neviden önce olan kavramlar-dır. Bunlar aynı zamanda daha çok bili-nen’dirler: çünkü nevi biliniyorsa, cins veayrım da gerekli olarak bilinmek zorun-



ORGANON V. 215

dadır (sözgelimi, insanı bilerek, aynı

zamanda hayvan ve yürüyen de bilinir),halbuki bilinen, cins ve ayrım ise bundangerekli olarak, nev’in bilinmesi sonucuçıkmaz: o halde nevi daha çok meçhul-dür. Bundan başka, karakteri filân veyafalanca bilinen terimlerden başlamak olantariflerin hakiki tarifler olduğu ileri sürü-lürse, aynı nesnenin birçok tarifleri bu-lunduğunu söylemeye mecbur kalınacak-tır: çünkü vakide, filân şeylerin filânşahıslar için, falan şeylerin falan şahıslariçin daha malûm olduğu, ve bunların her-kes için aynı olmadıkları vâki olur; öyle

ki, tarifin filân veya falanca daha çokbilinen terimlerden itibaren yapılması za-rurî olduğu doğru ise her bir şahsa bir ayrıtarif vermek gerekecektir. Üstelik, aynışahıslar için, başka başka zamanlarda,daha malûm olan, başka başka nesneler-

dir: başlangıçta, duyulabilen nesnelerdir;fakat zihin daha sonra daha keskin ol-duğu zaman, bu aksinedir, öyle ki, aynışahıslar için bile, tarifin filân veya falancadaha çok bilinen, terimlerden itibaren teş-kil edilmesi gerektiği ileri sürülürse, herzaman aynı tarifin verilmemesi gereke-cektir. O halde, bu tabiattaki terimleryardımiyle değil, mutlak mânada daha çokbilinen terimler yardımiyle tarif etmekgerektiği apaçıktır: ancak bu tarzdadır ki



216ORGANON V.

daima ve aynı olan bir tarif elde oluna-bilecektir. Fakat, şüphesiz yine mutlakmânada daha çok bilinen şey, herkesçebilinen şey olmayıp yalnız iyi teşekkületmiş bir zihne sahip olan kimselercebilinen şeydir, tıpkı mutlak mânada sıh-hatli (le sain) iyi halde vücuda sahipolanlar için sihhatli olan şey olduğu gibi.

O halde bu noktalardan her birisini iyiceaçıklamak ve bunları tartışmanın menfaa-tine en iyi bir şekilde kullanmak icabe-der. Her şeyin üstünde itiraz olunamı-yan şey, vakide, ne mutlak mânada bili-nen şeyden hareket ederek, ne de bizce

daha çok bilinen şeyden hareket ederekifadesi yapılmamış bulunursa, tarifin yokedilebildiğidir.

Böylece, daha çok bilinen terimlerlebaşlamamanın birinci hatalı tarzı bizimyukarda gösterdiğimiz üzere, öncekinisonrakiyle ifade etmekten ibarettir. — Birbaşka tarzı da, sükûnet halinde bulunanve tâyin edilmiş bulunan şeyin, belirsizolan şeyle ve hareket halinde olanla tari-fini vermekten ibarettir, çünkü yerindeduran ve belli olan şey, belirsiz olan vehareket halinde olan şeyden önce olan

kavramlardır.Önceki terimler vasıtasiyle tarifler

yapmamış olmaktan ibaret olan hata, üçşekle bürünür: birincisi karşı (l’opposé)



ORGANON V.217

kendi karşısiyle, sözgelimi, iyilik kötülük

tarafından tarif edildiği zaman. Çünkükarşılar tabiat gereğince zamandaştır.Bazıları ise her ikisinin aynı ilmin ko-nusu olduğunu da düşünürler, öyle kibirinin öbüründen daha çok malûm olduğubile söylenemez. Bununla beraber, bazışeylerin belki de başka tarzda tarif edil-

meye elverişli olmadıklarını gözden kay-betmemek lâzımdır: kendi kendilerinegöreli olan bütün terimler gibi, yarımolmadan tarif edilemiyen mislin durumubudur. Gerçekte, bu tabiatta olan bütünterimler için, varlıkları tamamiyle her-

hangi bir nesne ile herhangi bir münase-betten ibarettir, öyle ki korrölatiferdenbirini öbüründen müstakil olarak bilmekimkânsızdır: bunun için, birinin tarifinde,öbürü de gerekli olarak bulunmak zorun-dadır. O halde bu tarzda bulunan her şeyi

bilmek, ve bizce faydalı göründüğü haller-de kullanmak uygun olur.Bu hatanın bir başka şekli, tarif için-

de, tarif edilen terimin kendisi kullanıldığızaman olur. Esasen bu tarif edilenin ismikullanılmadığı zaman gözden kaçar: söz-gelimi, güneş gündüz görünen bir yıldız diye tarif olunduğu takdirde durum budur;çünkü gündüz terimi kullanılırken, aynızamanda güneş terimi de kullanılıyor. Bucinsten hataları meydana çıkarmak için



218 ORGANON V.

lâzım gelen şey ismin yerine tarifi koy-

maktır, burada da, sözgelimi, gündüzü ar-zın üstünde güneşin hareketi olarak tarifetmektir. Şüphe yok, gerçekte, arzın üstünde güneşin hareketi dendiği zaman,

güneş söylenir, öyle ki gündüz terimi kul-lanılırken güneş terimi kullanılır.

Bu hatanın bir üçüncü şekli, bir tak-simin beraber dizili bir terimi, aynı taksi-min başka bir terimi ile tarif olunduğuzaman olur, sözgelimi, bir birlik (l’unité)çiftinden daha büyük olan şey olarak tekgibi ; gerçekte, aynı bir cinsten çıkan birtaksimin beraber dizili terimleri tabiat

gereğince zamandaştırlar. Tek ve çift isebir taksimin beraber dizili terimleridir,çünkü her ikisi de sayının ayrımlarıdır.

Yine bunun gibi, hasım bir üst terimitâbi bir terimle tarif etmiş midir, görmekgerekir : sözgelimi, çiftin yarılara bölünen

bir sayı olduğunu, veya iyiliğin, faziletinbir hali olduğunu söylediyse; çünkü yarım,bir çift sayı olan iki'nin türemesidir, fazi-let ise bir nevi iyiliktir, öyle ki bu terim-ler öbürlerine tabidirler. Bandan başka,tâbi terimler kullanıldığı zaman, gerekliolarak öbürü de kullanılır : çünkü fazilet terimi kullanıldığı zaman, iyilik

terimi dekullanılır, çünkü fazilet herhangi bir iyi-liktir ; bunun gibi, yarım terimi kullanıl-dığı zaman, çift terimi de kullanılır, çünkü



ORGANON V.219

yarılara bölünmek, ikiye bölünmek demektir ve iki de çifttir.

5

< BAŞKA YERLER >

Umumi olarak konuşulursa, önceki vedaha çok bilinen terimlerle yapılan tarifiçin tek bir yer vardır; ve bu yerin bö-

lümleri yukarda ayrılmış olanlardır. —İkinci bir yer, nesne bir cinse girse bile,hasım onu bir cinse sokmamak hatasınadüşmüş müdür, bilmekten ibarettir. Butürlü bir hataya nesnenin özünün tarifinifadesi içinde konulmamış olduğu her yer-

de raslanır: sözgelimi, üç bu’du olan şeyolarak cismin tarifi, veya verilmesi gerek-tiğini farzederek, hesap yapmasını bilenolarak insanın tarifi gibi. Çünkü üç bu’duolan şeyin tabiatı, veya hesap yapmasınıbilenin tabiatı gösterilmemiştir. Cins ise

muhakkak nesnenin özünü ifade etmeğihedef tutar, ve tarifin unsurları arasındafarzedilmiş ilk terimdir.

Bundan başka, tarif edilen, birçoknesnelere tatbik olunabildiği halde, bunubütün nesnelere taallûk ettirmemek ha-tasına düşülmüş müdür, görmek gerekir:

sözgelimi, gramer, imlâ edilen şeyi yaz-manın ilmi olarak tarif edilirse durumbudur, çünkü aynı zamanda ve okumanın da ilâvesi gerekir. Gerçekte, grameri, yaz-



220 ORGANON V.

manın ilmi olarak vermekle, okumanın ilmidiye vermekten daha çok tarif edilmemiş-tir, öyle ki o, birinden birini değil her iki-sini birden göstererek tarif olunur, çünküaynı nesnenin birçok tarifleri bulunmasımümkün değildir. Bununla beraber ancakbazı hallerdedir ki gerçekten bu söyle-nildiği gibidir; başka hallerde, sözgelimi,

her iki şeyle birden esaslı bir münasebettebulunmıyan bütün terimler için olduğugibi, bu hiç de böyle değildir: böylece,tıbbın hastalık ve sağlığın husulünün ilmiolduğu söylendiği zaman. Çünkü tıbbınkendiliğinden sağlığı husule getirdiği, buna

karşılık, hastalık husule getirmek mutlaksurette tıbba yabancı bir şey olduğunagöre, hastalığı yalnız ilinti olarak husulegetirdiği söylenir. Demek burada, tıp buiki faaliyetten her ikisine birden taallûkeder diye verildiği zaman ancak onlar-dan yalnız birine taallûk ettirildiği zamân-dan daha iyi tarif edilmiş olmaz; fakatbelki de böyle bir tarif daha kötüdür, çün-kü hattâ tıbba yabancı olan rasgele biri,hastalık husule getirmeğe muktedirdir.

Bundan başka, tarif edilenin taallûkettiği birçok nesneler olduğu zaman, tarif

edilen daha iyiye değil de daha kötüyetaallûk ettirilmiş midir, görmek gerekir;çünkü her ilim, her güc göründüğüne gö-re, daha iyiye taallûk eder.



ORGANON V.221

Ve daha, terim kendi öz cinsi içineyerleştirilmemişse bunu, bizim yukardasöylediğimiz gibi, cinslere tatbik olunabi-len ilk kaidelere göre incelemelidir.

Üstelik, cinslerin gösterilmesinde, söz-gelimi, adaleti eşitlik husule getiren bir hal veya eşit olan şeyin dağıtıcısı olaraktarif ederken atlanmışları var mıdır, gör-mek gerekir: çünkü bu tarzda tarif et-mekle, fazilet atlanıyor ve böylece adale-tin cinsi bir tarafta bırakılarak, bir nes-nenin özü her bir halde kendi cinsiyleberaber bulunduğuna göre, mahiyeti gös-terilmiyor. Bu, nesneyi en yakın cinsi

içine koymaktan başka bir şey değildir.Çünkü onu en yakın cinsi içine koymaklabütün yüksek cinsleri gösterilmiştir. Çün-kü bütün yüksek cinsler tâbi cinsler hak-kında tasdik edilmişlerdir. Bunun sonucuolarak: ya nesneyi en yakın cinsi içineyerleştirmeli; veya en yakın cinsin tarifedildiği bütün ayrımları yüksek cinse bağ-lamalıdır. Çünkü bu tarzda hiçbir şey biryana bırakılmış olmıyacaktır; fakat isimyerine, tarifi iledir ki tâbi cins gösteril-

miş olacaktır. Bunun aksine olarak sadeceyüksek cins zikrederek, aynı zamanda tâ-bi cins gösterilmez, bir bitki denilirse,bununla bir ağaç da denilmiş olmaz.



222 ORGANON V.

6

<BAŞKA YERLER>

Ve daha, ayrımlar hakkında da, göste-rilen ayrımların da cinsin ayrımları olupolmadıklarını incelemek gerekir. Gerçektenesnenin has ayrımları ile tarif olunma-mışsa, veya her nesnenin olursa olsun,sözgelimi, hayvan veya cevher, bir ayrımolmıyacak bir terim verilmisse, açıktır kiortada tarif yoktur, çünkü bu terimler hiç-bir şeyin ayrımları değildirler. Bundanbaşka, gösterilen ayrımın aynı bir taksimiçinde ona karşı olan bir terime sahip

midir, görmek gerekir: böyle bir terimesahip değilse gösterilen ayrımın cinsinayrımı olmıyacağı apaçıktır. Gerçekte, bircins, her zaman bir taksimin beraber di-zili terimleri olan bir takım ayrımlarlataksim edilmiştir: sözgelimi, hayvan, yü-

rüyen, kanadlı, yüzen ve iki ayaklı’ya tak-sim edilmiştir. — Veya daha, verilmiş ola-na karşı bir ayrımın varlığına rağmen,bu ayrım cins hakkında doğru değil midir,görmek gerekir: çünkü o zaman neonun, ne de öbürünün cinsin bir ayrımıolmıyacağı açıktır, çünkü aynı bir taksi-min beraber dizili ayrımları nesnenin hascinsi hakkında hepsi doğrudur. Yine bu-nun gibi, verilen ayrıma karşı olan ayrımdoğru olsa da, onun cinse eklenmesi bir



ORGANON V. 223

nevi teşkil etmiyor mu, görmek gerekir:

o zaman onun cinsin bir yakın ayrımı ola-mıyağı apaçıktır, çünkü cinse eklenenher yakın ayrım bir nevi teşkil eder. O,bir ayrım değilse, gösterilen ayrım dahaçok ayrım değildir, çünkü taksimde o onakarşıdır.

Bundan başka, cins, çizgiyi genişliğiolmıyan bir uzunluk olarak tarif edenlertarzında bir inkârla taksim olunmuş mu-dur, görmek gerekir, çünkü bu, çizginingenişliği haiz olmadığından başka hiçbirşey ifade etmez. O zaman netice, cinsinkendi nevi’ne katıldığı olacaktır: gerçekte

her uzunluk ya genişliği olmak, veya ge-nişliği olmamak zorunda olacaktır. Çünkü,her şeyde doğru olan ya tasdik, veya in-kârdır; öyle ki çizginin cinsi de ki uzun-luktur, ya genişliği olan veya genişliğiolmıyan olacaktır. Fakat genişliği olmı-

yan uzunluk bir nev’in tarifidir ve bu-nun gibi genişliği olan uzunluk da birtariftir: çünkü genişliği olmıyan ve genişliği olan birtakım ayrımladır ve ay-rım ile cinsten itibarendir ki nev’in ta-rifi yapılır. Cins böylece nev'inin tarifinikabul etmiş olacak. Yine bunun gibi, ayrı-mın tarifini de kabul etmiş olacak, çünküyukarda gösterilmiş ayrımlardan biri ve-ya öbürü gerekli olarak cins hakkındatasdik edilmişlerdir. Üstelik, bizim sözü-



224ORGANON V.

nü ettiğimiz yer Fikirlerin varlığını ko-yanlara karşı faydalıdır. Gerçekte, kendin-denuzunluk varsa, onun genişliği olanveya genişliği olmıyan olduğu cins hak-kında nasıl tasdik edilecektir? Çünkü kav-ramın bütünlüğü içinde alınan uzunlukiçin yüklemlerinin birinin veya öbürünün,onun cins için doğru olması lâzım oldu-

ğuna göre doğru olması gerekir. Buradaise bu vâki değildir. Çünkü hem genişliğiolmıyan uzunluklar, hem de genişliği olanuzunluklar vardır. O halde bu yer sırf,bir cinsin her zaman sayı yönünden birolduğunu iddia edenlere karşı faydalıdır;

bu ise fikirlerin taraftarlarının ileri sür-dükleri iddiadır; çünkü onlar kendinden uzunluğun ve kendinden hayvanın birercins olduğunu söylerler.

Bazı hallerde, tarif yapıldığı zaman,bir inkârı kullanmak zorunda kalındığıolabilir: sözgelimi, yoksunlukları tarif et-

mek için: Kör, tabiî olarak haiz olmasıgerektiği halde görmeden mahrum olan,mânasına gelir. Esasen bir cinsi bir inkârlataksim etmekle, gerekli olarak taksimdekarşı terim olarak bir inkârı haiz oian birtasdik ile taksim etmek arasında hiçbirfark yoktur: sözgelimi, bir şey genişliği

olan bir uzunluk olarak tarif olunmuşsaçünkü genişliği olan şey, taksim içindeberaber dizili terim olarak genişliği olmıyan şey'i haizdir, başka da bir şeyi



ORGANON V. 225

yoktur. Öyle ki burada da cins bir inkârlataksim edilmiştir.

Bundan başka, hakareti, istihza ilebirlikte olan bir küstahlık olarak tarifedenler tarzında, nevi bir ayrım olarakverilmiş inidir, görmek gerekir: istihza(raillerie), gerçekte, bir nevi küstahlıktır;bundan istihzanın bir ayrım değil, pekâlâ

bir nevi olduğu sonucu çıkar.Üstelik, cins bir ayrım olarak göste-

rilmiş midir ? sözgelimi, faziletin bir iyiveya namuslu hal olduğu söylenmiş midir,görmek gerekir: çünkü iyilik, vakide, fa-ziletin cinsidir. Veya daha ziyade, aynı

şeyin birbirini ihtiva etmiyen iki cins için-de bulunamadığı doğru ise, iyilik cins ol-mayıp ayrımdır: çünkü ne her hal bir iyi-lik ne de her iyilik bir hal olmadığından,ne iyilik hali, ne de hal iyiliği ihtiva etmez.Bundan, bu iki kavramın ne biri, ne deöbürü olamıyacakları sonucu çıkar ve bu-nun neticesi olarak, hal, faziletin cinsi iseiyiliğin onun cinsi değil, daha çok ayrımıolduğu apaçıktır. İlâve olunabilir ki hal,faziletin özünü ifade eder, halbuki iyiliközü değil, bir niteliği ifade eder. Ayrımıngörevi ise herhangi bir niteliği ifade et-

mektir, gibi görünüyor.Verilen ayrımın herhangi bir niteliği

değil, filân ferdî nesneyi mi ifade ediyor,görmek gerekir, çünkü umumi kanaat ola-



226 ORGANON V.

rak, ayrım daima herhangi bir niteliğiifade eder.

Ayrım yalnız ilinti yönünden mi tarifedilene aittir, bunu da incelemek gerekir:gerçekte, hiçbir zaman ayrım, tıpkı cinsgibi ilintilik yüklemlere katılmamalıdır,çünkü bir nesnenin ayrımının bu nesneyehem ait olması, hem de olmaması mümkün

değildir.Bundan başka, ayrım, veya nevi, veya

nev’e tâbi olan nesnelerden biri, cinsinbir yüklemi ise, burada tarif mevcut ola-mıyacaktır. Bu terimlerden hiçbiri, ger-çekte, cins hakkında tasdik edilemez,

çünkü cins hepsinin içinde en fazla kap-lamı haiz olandır. Ve daha, vakide cinsinayrım hakkında tasdik edilmiş midir, gör-mek gerekir: çünkü cinsin ayrım hakkındadeğil, kendisi hakkında ayrımın tasdikedildiği şey hakkında tasdik ediliyor gibigörünüyor. Sözgelimi hayvan nevi hak-kında tasdik edilen ayrımın kendi hakkın-da değil, insan, öküz ve diğer yürüyenhayvanlar hakkında tasdik edilmiştir. Ger-çekte, hayvanın ayrımlarının her biri hak-kında tasdik edilmesi isteniliyorsa, hayvano zaman nevi hakkında birçok defalar

tasdik edilmiş olacaktır, çünkü ayrımlarnevi hakkında tasdik edilmişlerdir. Ayrım-ların hepsinin, hayvan iseler kâh nevi,kâh fert olacaklarını ilâve ediyorum, çün-



ORGANON V.227

kü her hayvan kâh bir nevidir, kâh birferttir,

Nev’i veya nev’in altındaki şeylerdenbiri ayrım hakkında tasdik edilmiş midir,bunu da aynı tarzda incelemek gerekir.Bu ise, gerçekte, imkânsızdır, çünkü ayrı-mın, nevilerinden daha fazla kaplamı var-dır. Bundan başka, nevilerden biri, onun

hakkında tasdik edilmişse netice ayrımınbir nevi olduğu olacaktır: sözgelimi, insan ayrıma yüklenmişse, ayrımın insan olduğuapaçıktır. Ve daha ayrım, vakide, nevidenönce değil midir, görmek gerekir, çünküayrım cinsten sonra, ama neviden önce

olmak zorundadır.Daha, gösterilen ayrım, ne içte olan,ne de içine alan olmıyan ayrı bir cinseait midir, bunu da incelemek gerekir. Ger-çekte umumi olarak kabul olunur ki aynıayrım, biri öbürünü ihtiva etmiyen iki

cinse ait olamaz. Aksi takdirde, aynı ne-vin de biri öbürünü ihtiva etmiyen ikicins içinde olacağı vaki olacaktır: çünküayrımlardan her biri kendi cinsini bera-berinde muhafaza eder. Sözgelimi, kendi-leriyle birlikte hayvanı muhafaza edenyürüyen ve iki ayaklı gibi. O halde

cinslerden her biri, ayrımın kendisihakkında doğru olduğu şey hakkındadoğru olursa, bundan aşikâr olaraknev’in biri öbürünü ihtiva etmiyen iki cins



228 ORGANON V.

içinde olmak zorunda olacağı sonucu çı-kar. Veya, aynı ayrım için, biri öbürünü

ihtiva etmiyen iki cinse ait olmak belkiimkânsız değildir, ve her ikisi bizzat aynı bir cinse tâbi olduğu zaman müstesna'yiilâve etmek zorundayız: bu suretledir kiyürüyen hayvan ile kanadlı hayvan birbi-rini ihtiva etmiyen cinslerdir, iki ayaklı

ise her ikisinin ayrımıdır. O halde cinslerin kendilerinin aynı cins içinde bulunduğu zaman müstesna’ yı ilâve etmekgerekir. Çünkü burada her ikisi de hay-vana tâbidirler. Yine apaçıktır ki, aynı birayrım için biri öbürünü ihtiva eden iki

cinse ait olmak imkânı verilmiş olduğun-dan, ayrım için kendisiyle birlikte kendiöz cinsinin bütününü muhafaza etmek ge-rekliliği yoktur; gerekli olan şey, onunkendisiyle yalnız cinslerden birinin veyaöbürünün ve üstelik, bütün ondan yukarı-da olanları muhafaza etmesidir, tıpkı iki

ayaklının, kendisiyle ya kanadlı hayvanıveya yürüyen hayvanı muhafaza etmesigibi.

Daha bir nesnenin cevherinin ayrımıolarak her hangi bir şey içindeki varlıkverilmiş midir, görmek gerekir: çünkü öyle

geliyor ki, bir cevher bir cevherden nere-de olduğu dolayısiyle farklı değildir. Bununiçindir ki, yürüyen ve yüzen (suda yaşıyan)terimleriyle hayvanı taksim edenler kötü-



ORGANON V.229

lenir, çünkü yürüyen ve yüzen sırf bir

neredelik (***) gösterirler. Veya belki debu hallerde, tenkid yerinde değildir: yü-zen, gerçekte, ne her hangi bir şey içindevar olmayı, ne de her hangi bir yeri değil,her hangi bir niteliği ifade eder, çünkünesne kuruda (kara) da bile olsa gine yü-zendir, bunun gibi yürüyen hayvan, hattâ

su içinde bile, yürüyen olacaktır, yüzenolmıyacaktır. Bununla beraber, ayrıma herhangi bir nesne içinde var olmayı ifadeetmek vâki olursa, tarifte bir hata işlenmişolacağı açıktır.

Ve daha, tesirlenme ayrım olarak ve-

rilmiş midir, görmek gerekir: çünkü hertesirlenme, daha kesif olmak suretiyle,nesnenin cevherini bozar, halbuki ayrımasla bu durumda değildir. Gerçekte, ayrım,kendisinin ayrımı olduğu şeyi muhafazaeder görünüyor, ve her bir nesne için

kendi öz ayrımından müstakil olarak, varolmak mutlak surette imkânsızdır: yürüyenyoksa insan da olmıyacaktır. Vakide mutlakolarak konuşulursa, nesnenin, kendisi do-layısiyle başkalaşmaya mâruz olduğu şey-den hiçbiri bu nesne için bir ayrım teşkiledemez, çünkü bütün bu türlü taay-yünler, daha kesif olmakla, cevheri bozar-lar. Bunun sonucu olarak, bu tabiattaherhangi bir ayrım verilmişse, bir hataişlenmiştir. Çünkü bu ayrımlarımıza göre



230ORGANON V.

mutlak surette hiçbir başkalaşmaya ma-ruz kalmayız.

Üstelik, vakide, göreli bir terimin ay-rımı olarak, kendisi göreli olmıyan birayrım verilmiş midir, incelemek gerekir:çünkü görelilerin ayrımlarının kendileride görelidirler, nitekim ilim için de du-rum budur. Bu sonuncunun, gerçekte,

teoretik, pratik ve poetik olduğu söylenir,ve bu ayrımlardan her biri, bir müna-sebeti gösterir; çünkü ilim, herhangi birşeyin teorik teorisi; herhangi bir şeyinhusule gelmesi, herhangi bir şeyin aksi-yonudur.

Daha, tarif ederken, görelilerden herbiri, kendisine tabiî olarak göreli olduğuşeye taallûk ettirilmiş midir, incelemekgerekir. Gerçekte, bazı hallerde başkaher şeyi dışarıda bırakarak, görelilerdenher biri kendisine tabiî olarak göreli ol-

duğu şeyle münasebeti içinde kullanıla-bildiği halde, başka hallerde, başka birşeyle münasebet halinde de kullanılabilir:sözgelimi, görmek ancak görmeye yarar,halbuki (kazağı) olmaya da yarıyabiür.Bununla beraber, kazağı su almak içinbir alet olarak tarif olunursa bir hata

işlenecektir, çünkü tabiî olarak taallûkettiği bu kullanma değildir. Bir nesneninkendisine tabiî olarak göreli bulunduğuşeyin tarifi tedbirli olmak yönünden ted-



birli insan tarafından, ve bu şeye has olan ilim tarafından, bu şeyin kendisi için kullanılacağı şeydir.

Veya daha, bir terim birçok nesne-lerle münasebette .bulunduğu halde, vakide,ilk münasebeti içinde verilmiş midir, gör-mek gerekir: sözgelimi, tedbir, ruhun aklî bölümünün bir hassası olarak değil de in-sanın veya ruhun hassası olarak mı tarifedilmiştir. Çünkü tedbir, ilk olarak aklî bölümün hassasıdır, çünkü ancak bu yetiyegöredir ki ruh ve insan tedbiri haizdirdenilmişlerdir.

Bundan başka, tarif edilen terimi bir

tesirlenme, veya bir durum ve istidatveya herhangi bir başka taayyündür deni-len nesne bunu kabul etmeğe isidatlıdeğilse, tarifte bir hata işlendi demektir.Gerçekte, her durum ve istidat, her tesir-lenme, kendisinin bir durum ve istidadı

veya bir tesirlenmesi olduğu nesne içindetabiî olarak hâsıl olur, nitekim ilim de,ruhun bir durum ve istidadı olduğu için,ruhta hâsıl olur. Fakat bazan bu türlühallerde aldanılır: sözgelimi, uykununduyumun bir iktidarsızlığı; yakınsızlığın(*****) zıt istidlâllerin bir eşitliği; elemin

tabiî olarak birleşmiş bölümlerin şiddetlibir ayrılışı olduğu söylendiği vakit, ol-duğu gibi. Gerçekte, uyku duyumun biryüklemi değildir (halbuki duyumun bir

231



232ORGANON V.

iktidarsızlığı olsaydı böyle olması gere-

kecekti) ; bunun gibi yakınsızlık da zıtistidlâllerin bir yüklemi; ne de elem, ta-biî olarak birleşmiş bölümlerin bir yük-lemi değildir. Çünkü kendilerinde elemmevcut olacağından, cansız şeyler o za-man elemi haiz olacaktır. Sıcak ve soğukunsurların bir muvazenesi olduğu söyle-

nirse, sıhhatin tarifi de böyledir. Çünkü ozaman, sıcak ve soğuk unsurların sıh-hati haiz olmaları gerekli olacaktır: herşeyin muvazenesi, gerçekte, kendisininmuvazenesi olduğu şeylerden ayrılamazbir yüklemdir, öyle ki sıhhat bu nesne-

lerin bir yüklemi olacaktır. Bundan baş-ka, bu tarzda tarif edenlerin neticeyi se-bep olarak veya aksine koydukları vakioluyor. Gerçekte, tabiî olarak birleş-miş bölümlerin ayrılması bir elem ol-mayıp yalnız bir elem sebebidir; uyku-da bir duyum iktidarsızlığı olmayıp biriöbürünün sebebidir. Çünkü ya biz duyumolmadığı için uyuruz, veya biz uyudu-ğumuz için duyum yoktur. Yine bunungibi, zıt istidlaller arasında eşitlik pekâlâyakınsızlığın sebebi gibi görünecektir:

gerçekte, her iki yönde muhakeme et-mekle, bütün düşüncelerin her yöndeneşit göründükleri vakittir ki, biz giri-şilecek iş üzerinde yakınsızlık içindeyiz.



ORGANON V.333

Bundan başka, dikkati bütün zaman

devreleri üzerine çekmek, ve bu hususta< tarif edilen ile tarif arasında > her-hangi bir uygunsuzluk yok mudur: söz-gelimi, ölümsüzü, halen yokolmaz bircanlı diye tarif edilmiş midir, görmekgerekir, çünkü halen yokolmaz canlı yalnızhalen ölümsüz olacaktır. Yahut da buhalde, hem nesnenin halen yok edilme-miş olduğunu, hem halen yok edilemiye-ceğini, hem de nihayet ister hiçbir zamanyok edilemiyecek şekilde halen Var oldu-ğunu ifade edecek halen yokolmaz ifade-sinin müphemliği yüzünden neticenin çık-madığı da olabilir. O halde bir canlınınhalen yokolmaz olduğunu söylediğimizzaman, demek istiyoruz ki o hiçbir zamanyok edilemiyecek tabiatta olan halen bircanlıdır: bu ise demektir ki o ölümsüzdür.

Öyle ki bundan onun yalnız şimdiki andaölümsüz olduğu sonucu çıkmaz. Fakatbununla beraber, ismin ifade ettiği şeybuna tamamiyle yabancı olduğu haldetarifte verilmiş olan şeyin yalnız hâleveya geçmişe ait olması vaki olursa

burada < tarif ile tarif edilenin > ara-sında özdeşlik bulunmıyacaktır.

O halde bu yerden bizim söylediği-miz şekilde faydalanmalıdır.



234 ORGANON V.

7

< BAŞKA YERLER >Her hangi bir başka nesne, verilen

tariften daha doğru olarak tarif edilenşeyin tatbikatını ifade ediyor mu, incele-mek gerekir: sözgelimi, adalet eşitliğindağıtıcı (distributive) yetisi olarak tarif

edilirse durum budur. Gerçekte, âdil yalnız dağıtmak kabiliyeti olan insandanziyade, kasten, eşitlik dağıtmak istiyeninsanı gösterir; öyle ki adalet eşitliğindağıtıcı yetisi olamıyacaktır, çünkü o za-man da en âdil insan, en büyük eşitlik

dağıtma kabiliyeti olan insan olacaktır.Bundan başka, tarife göre verilen şeydaha çoğa istidatlı olmadığı halde nesne-nin buna istidatlı mıdır, veya aksine ola-rak, nesne istidatlı olmadığı halde tarifegöre verilen şey daha çoğa istidatlı mıdır,görmek gerekir. Gerçekte, nesne iletarifin her ikisinin de daha çoğa istidatlıolmaları, veya tarife göre verilen şeyinnesnenin özdeş olduğu doğru ise ikisin-den hiç birisinin daha çoğa istidatlı ol-mamaları gerekir. — Bundan başka, herne kadar tarif ve nesne daha çoğa isti-

datlı iseler de, aynı zamanda artmıyorlarmı, görmek gerekir: sözgelimi, cismanisevgi (*****) birleşme arzusu olarak tarifedildiği zaman durum budur. Çünkü, ger-



ORGANON V.235

çekte, daha çok seven kimsenin daha şid-

detli bir birleşme arzusu yoktur, öyle kibu iki şey aynı zamanda artmazlar; bu-nunla beraber, tarif ile tarif edilen ara-sında özdeşlik olduğu doğru ise, artma-ları gerekecektir.

Üstelik, iki şey konulmuş olmakla, ta-rif edileni daha çoğa istidatlı olana, dahaaz istidatlı bir tarif verilmiş midir, gör-mek gerekir: Sözgelimi, ateş, en inceparçacıklardan mürekkep olan cisim ola-rak tarif edilmiş midir? Gerçekte, alev,ışıktan daha çok ateştir, fakat alev ışık-tan daha az, en ince parçacıklardan mü-

rekkep bir cisimdir; halbuki tarif edilen-le tarifin her ikisinin aralarında özdeşlikolduğu doğru ise, onların aynı şeye dahaçok ait olmaları gerekirdi. — Ve daha, ta-rif edilen ve tariften biri teklif edilen ikinesneye aynı derecede ait midir, buna

karşılık, öbürü ikisine aynı derecede aitolmayıp, birinden ziyade öbürüne mi ait-tir, görmek gerekir.

Bundan başka, tarifin ayrı olarak alı-nan iki şeye nispetle mi verilmiştir, gör-mek gerekir : söz gelimi, güzel görmeve işitmeye hoş gelen şey olarak mı,varlık da tesirlenmeye ve tesire muktedirolan şey olarak mı tarif ediliyor? Gerçek-te, aynı şey o zaman hem güzel, hem degüzelolmıyan olacaktır, bunun gibi, hem



236 ORGANON V.

var, hem de var olmayan olacaktır. Çün-

kü işitmeye hoş gelen, güzele özdeş ola-caktır, öyle ki işitmeye hoşolmıyan, gü-zelolmıyana özdeş olacaktır. Gerçekte,özdeş nesnelerin karşıları da özdeştirler,güzelin karşısı ise güzel olmıyandır, işit-meye hoş gelenin karşısı da işitmeye hoşolmıyandır, böylece işitmeye hoşolmı-

yan ile güzelolmıyan arasında özdeşlikolduğu görülüyor. Bir nesne göze hoş ge-lip işitmeye hoş gelmiyorsa o hem güzelhem de güzel olmıyan olacaktır. Biz ay-nı tarzda aynı nesnenin hem var, hem devar olmıyan olduğunu gösterebiliriz.

Bundan başka, cinsler, ayrımlar, veritaf içinde verilen bütün öbür terimleriçin tarifler isimlerin yerine konulacak,ve o zaman her hangi bir uygunsuzlukolup olmadığı görülecektir.

8.

< BAŞKA YERLER >

Tarif edilen terim, ister kendi kendi-ne, ister cins sebebiyle bir göreli ise, is-ter kendi kendine, ister cins sebebiyle birgöreli ise göreli olduğu şeyi tarif içinde

göstermemek hatasına düşülmüş müdür,incelemek gerekir: sözgelimi, ilim sarsıl-maz bir hüküm, veya istek kedersiz birarzu olarak tarif edilmiş midir? Gerçekte



ORGANON V. 237

her görelinin özü, bir başka şeye taallûketmekten ibarettir. Çünkü her bir göre-linin bütün varlığının, her hangi bir mü-nasebette bulunmaktan başka hiçbir şey-olmadığını söyledik. O halde demeliydi kiilim, bilinebilenin hükmü; istek, iyiliğinarzusudur. Gramer, harflerin ilmi [olaraktarif edilmişse, yine bunun gibidir: çünkü

tarif içinde, ister tarif edilen terimin ken-disine göreli olduğu şeyi, ister hiç değil-se, cinsinin göreli olduğu şeyi vermekgerekirdi. — Veya daha, gaye, her birnesnede, en iyi olarak bulunan şey veyabütün geri kalanın kendisi dolayisiyle var

olduğu şey olmakla, gayesiyle münasebethalinde göreli bir terim vermemek hata-sına düşülmüş müdür, görmek gerekir. Ohalde en iyi unsuru veya son unsuru gös-termek, ve sözgelimi, iştihanın hoş olanındeğil, hazzın iştihası olduğunu söylemekgerekir, çünkü biz hoş olanı bu berikiiçin isteriz.

Daha terimin kendisine taallûk ettiril-diği şey bir oluş veya bir fiil midir, ince-lemek gerekir: çünkü bütün bunlardanhiçbiri bir gaye değildir. Gaye olan, fiilve oluşun kendilerinden ziyade, fiil ve olu-şun sonudur. Veya belki bu kaide bütünhallerde doğru değildir, çünkü insanlarınçoğu zevk duymayı, zevk duymalarınınsona ermesine tercih ederler, öyle ki on-



2S8 ORGANON V.

lar fiilin sonundan ziyade fiilin kendini

gaye edinirler.Üstelik bazı hallerde, niceliğin, veyaniteliğin veya nereliğin, veya bir nesne-nin öbür ayrımlarının ayırdedilmesi unu-tulmuş mudur, görmek gerekir: sözgelimi,muhteris için arzuladığı şan ve şereflerinniceliği ve niteliği gibi. Çünkü bütün in-sanlar şan ve şerefleri arzu etmekle, bun-dan bunları arzu eden kimseye muhterisdemek yetmediği sonucu çıkar, fakat bi-zim sözünü ettiğimiz ayrılmaları ilâve et-mek gerekir. Tamahkâr için de aynı, onunarzu ettiği servetin niceliğini; veya itidal-

siz için hangi hazlar için öyle olduğunusöylemek gerekir: çünkü kendini her han-gi bir nevi hazza kaptıran kimseye değil,kendini belli bir nevi hazza kaptıran kim-seye itidalsiz denilir. Veya gece, arz üze-rinde bir karanlık; yer sarsımı, arzın bir

hareketi; bulut, havanın bir tekasüfü; ve-ya yelin havanın bir hareketi olarak tarifolunduğu zaman da durum budur: niceli-ği, niteliği, nereliği ve sebebi tasrih et-mek gerekir. Bu türlü öbür haller için debu böyledir: ne olursa olsun bir ayrımıbir tarafa bırakmak, mahiyeti (la quiddite)artık göstermemektedir. İnsan hücumunudaima tarifte eksik olan şeye karşı yö-neltmelidir: gerçekte, tabiatı ve genişli-ğinden müstakil olarak alınan arzın bir



ORGANON V. 33»

hareketi bir yer sarsımı; tabiatı ve geniş-

liğinden müstakil olarak alınan havanınbir hareketi de bir yol olmayacaktır.

Bundan başka, arzular halinde, görünür kelimesinin ilâvesi unutulmuş mudur,görmek gerekir, ve onun tatbik olunduğubütün öbür hallerde de bu böyledir: söz-

gelimi, görünür iyilik veya hazzın bahiskonusu olduğu söylenmeksizin isteğin iyi-liğin bir arzusu, veya iştahının hoş ola-nın bir arzusu olduğu söylenirse. Çok defa,gerçekte, arzulandığı vakit, iyi ve hoş olanadikkat olunmaz, öyle ki nesnenin gerçek-

te iyi ve hoş olan olması gerekli değildir,öyle görünmesi yeter. O halde bu tahdidide göz önünde tutarak tarifi vermek ge-rekirdi. Bir yandan da, hattâ sözü edilenterim tarife ilâve edilmişse, Fikirlerin var-

lığını müdafaa eden hasmı Fikirler alanınagötürmelidir. Gerçekte, görünür olan hiçbir şeyin Fikri yoktur, ama öyle geliyorki Fikir her zaman bir Fikre göre söylen-miştir: sözgelimi, kendinden İştah, ken-dinden . Hoş olanınkidir, kendinden istekkendindenİyilik’inkidir; o halde ne görü-nür iyiliğinki, ne görünür hoş olanınki ol-mıyacaktır, çünkü kendinden görünür iyi-lik’in, veya kendinden görünürHoşolan’-ın varlığı bir saçmalıktır.



240 ORGANON V.

9

<BAŞKA YERLER>Üstelik, tarif, halin tarifi ise dikkati

onun sahip olduğa konu üzerine yönelt-mek gerekir, ve tarif hale sahip olan ko-nunun tarifi ise dikkati hal üzerine yönelt-mek gerekir. Bu cinsten bütün öbür haller

için bu böyledir. Sözgelimi, hoş olan, fay-dalıya özdeş ise, o zaman haz duyan insanda fayda sağlar. Bir kelime ile bu türlütariflerde, tarif edenin herhangi bir mâna-da bir tek şey yerine birçok şeyleri tarifettiği olur: ilmi tarif ederken, sözgelimi,

herhangi bir şekilde bilgisizlik de, ve bu-nun gibi, daha âlim ve cahil de, aynı za-manda bilmek ve bilmemek de tarif olunur.Çünkü birinci terim aydınlatılmış olunca,geri kalan da, her hangi bir mânada, ay-dınlanır. O halde böyle hallerde, bu mak-sat için zıd terimlerin ve aynı seriye aitolan terimlerin mütaleâsından çıkarılmışilk ilkeleri kullanmak suretiyle herhangibir uygunsuzluğa karşı korunmak gerekir.

Bundan başka, göreli terimler halinde,nev’i, cinsin kendisinin göreli olarak ve-rildiği şeyin nev’ine göreli olarak verilmişmidir, görmek gerekir. Sözgelimi inanç,inanç konusuna göreliyse, bir belli inanç,belli bir inanç konusuna göreli midir, gör-mek gerekir; ve çokkatlık, çokkatlık — al-



ORGANON V, 241

tına göreli ise belli bir çokkatlı, belli birçokkatlık — altına göreli midir, görmekgerekir: çünkü bu karşılıklar verilmemişsebir hatanın işlenmiş olduğu açıktır.

Daha, terimin karşısı, karşı tarifi haizmidir, ve sözgelimi yarımın tarifi iki tatıntarifinin karşısı nedir, görmek gerekir:çünkü iki kat, eşit bir miktarı aşan şey

ise, yarım, eşit bir miktar aşılmış olanşeydir. — Zıtlar için, kaide aynıdır: çün-kü zıd terimlere, zıtların birleşme şekil-lerinden birine göre zıt olan tarif tatbikolunacaktır. Sözgelimi, faydalı olan, iyilikhusule getiren şey ise, zararlı olan, kötü-

lük husule getiren, veya iyiliği yok edenşeydir. Çünkü bu son iki ifadeden biriveya öbürü gerekli olarak, aslî teriminzıddıdır. O halde ne o, ne de öbürü aslî terimin zıddı değilse, son olarak veril-miş olan tariflerden hiç birisinin aslı ola-rak tarif edilmiş terimin zıddının tarifiolmıyacaktır; bunun sonucu olarak, (aslî terimin) aslî olarak verilen tarifi dedoğru olarak verilmiş değildir. — Ma-demki, zıtların bazıları için, biri, sözgeli-mi, eşitsizlik eşitliğin yoksunluğu olarakgöründüğü gibi (çünkü eşit olmıyan şey-

lere eşit olmıyan denir), öbürünün yok-sulluğundan başka bir şey göstermiyor,bunun sonucu olarak, yoksunluğa göregösterilen zıddın gerekli olarak öbürü ta-



242 ORGANON V.

rafından tarif edilmesi gerektiği apaçıktır,

halbuki öbürü yoksunluğa göre gösterilenterimle tarif edilmez, çünkü o zaman on-lardan her birinin öbürü tarafından bilin-miş olması gerekecektir, O halde, zıt te-rimler misalinde, bu cinsten bir hata işle-mekten, sözgelimi, eşitliği eşitsizliğin zıddıolarak tarif etmekten çekinmelidir, çünkü

o zaman onu yoksunluğa göre gösterilenbir terimle tarif etmek olur. Bundan baş-ka, böyle tarif etmekle tarif içinde tarifedilenin kendini kullanmak zoru vardır:bu ise ismin yerine tarifi konulduğu tak-tirde apaçık olur. Gerçekte, eşitsizlik de-

mek, eşitliğin yoksunluğu demekten hiç-bir suretle farklı değildir ; < böyle tarifedilen > eşitlik, demek, eşitliğin yoksun-luğunun zıddı olacaktır, öyle ki tarif edil-mesi gerekli olan aynı terim kullanılmışolacaktır. — Bununla beraber, iki zıttanhiçbirisinin yoksunluğa göre göstirilmeyip,tarifin gene de bundan önceki tarzda ve-rilmiş olduğunu, sözgelimi, iyiliğin kötülü-ğün zıddı olarak tarif olunduğunu farzedelim; o zaman kötülüğün de iyiliğin birzıddı olacağı açık olduğundan (çünkü butarzda zıd olan nesnelerin tarifinin aynı

tarzda verilmesi gereklidir), netice, bura-da da tarif edilenin kendisinin kullanıldı-ğıdır: çünkü iyilik kötülüğün tarifinin için-dedir. Şu halde iyilik kötülüğün zıddı ise,



ORGANON V.243

ve kötülük hiçbir suretle iyiliğin zıddın-dan farklı değilse, iyilik, iyiliğin zıddınınzıddı olacaktır. Görülüyor ki tarif edile-cek terimin kendisi kullanılmıştır.

Bundan başka, yoksunluğa göre göste-rilen terimi verirken, kendinin yoksunluğuolduğu terim, yani hal, veya zıddı, veyakendisinin yoksunluğu filân başka şey ve-

rilmemiş midir; ve yine ister mutlak ola-rak hiçbir terim ilâve edilmiş olmasın,ister, tabiî olarak yoksunluğun içinde hu-sule geldiği ilk konu ilâve edilmiş olma-sın, yoksunluğun tabiî olarak içinde hu-sule geldiği terimin ilâvesi unutulmuş

mudur, görmek gerekir. Sözgelimi, bil-gisizliği bir yoksunluk olarak tarif eder-ken, onun ilmin yoksunluğu olduğu söy-lenmemişse; veya tabii olarak içinde hu-sule geldiği terim ilâve olunmamışsa, veyakonu ilâve olunmakla beraber, onun içindebulunduğu ilk konu verilmemişse: sözge-limi onun, ruhun akli bölümü içinde değil,insanda veya ruhta olduğu söylenmişse,durum budur. Gerçekte, bu kaidelerdenherhangi biri unutulmuşsa, bir hata işlen-miştir. Körlüğün, gözde görmenin bir yok-sunluğu olduğu gösterilmemişse yine böy-

ledir. Çünkü onun tabiatını doğru olaraktarif etmek için, onun hem nenin yok-sunluğu olduğunu, hem de bu yoksunluğunkonusunun ne olduğunu koymak gerekir.



244 ORGANON V.

Daha, yoksunluğa göre söylenmemişolan bir terim, yoksunlukla tarif edilmişmidir, görmek gerekir. Sözgelimi, bilgisiz-lik halinde, bu cinsten bir hata da bilgi-sizliği sırf bir inkâr olmiyarak anlıyanla-rın olgusu görünecektir. Gerçekte, ilmihaiz olmıyan konu öyle geliyor ki bilmi-yen değil; daha ziyade aldanandır. İşte

bunun için ne cansız varlıklar, ne de ço-cuklar hakkında bilmediklerini söylemi-yoruz. Bilgisizlik, o halde, ilmin yoksun-luğuna göre söylenemez.

10

< BAŞKA YERLER >

Bundan başka, tarifin benzer infleksi-yonlarının, tarif edilen ismin benzer inflek-siyonlariyle uyuşuyorlar mı, görmek gere-kir: sözgelimi, faydalı sıhhat husule getirici mânasına gelir, faydalı olarak, sıhhat husule getirici olarak-, faydalı olmuş olarak, sıhhat husule getirmiş olan şey mânasına gelir.

Daha, gösterilen tarifin Fikir’e de uy-gun gelecek midir, incelemek gerekir.Bazı hallerde, gerçekte, bu karşılık husu-

le gelmez: sözgelimi, Eflâtun, hayvanlarıntarifine ölümlü terimini ilâve ettiği zaman,gerçekte, Fikir, sözgelimi, kendindeninsanölümlü olamaz, öyle ki tarif Fikir’e uymaz.



ORGANON V. 245

Mutlak olarak konuşulduğu takdirde, hareket etmeğe muktedir veya tesirlenmeye

muktedir terimlerinin ilâve olunduğu heryerde gerekli olarak Fikir ile tarif ara-sında uygunsuzluk vardır. Çünkü Fikir’le-rin varlığını iddia eden kimseler için, gö-ründüğüne göre, bunlar tesirlenmez ve ha-reketsizdirler. İşte bu teoricilere karşıdır

ki bu cinsten deliller faydalıdır.Üstelik, homonimlik yönünden kullanı-

lan terimler için, bütün mânalarda müşte-rek bir tek tarif verilmiş midir, görmekgerekir. Gerçekte, bunlar, müşterek ad-landırılmaları için, bir tek tariften başka

tarifi olmıyan sinonim terimlerdir; bununsonucu olarak, verilen tarif, homonim te-rim altında bulunan nesnelerden hiçbiri-sine has değildir, çünkü o, bu terim al-tında bulunan her şeye aynı tarzda uyar.O halde, hayatın, doğuştan mevcut, bes-lenebilen bir varlıklar cinsinin hareketiolduğunu söylediği zaman, Dionysios’unhayat hakkında verdiği tarifin kusurubudur; bu karakter ne nebatlara, nede hayvanlara ait değildi. Halbuki,görünüşe göre, hayat bir tek nesnenev’i ifade etmeyip hayvanlarda başka,

nebatlarda başkadır. O halde, hayatın si-nonim ve daima bir tek nesneler nev’iniifade etmek için kullanılmış bir terim ol-duğunu düşünerek, bu tarzda kesin olarak



248ORGANON V.

fini kaldırmak ve tarifin geri kalanının,

terimin geri kalanını tarif edip etmediğinigörmek gerekir; aksi takdirde, tarifin bü-tününün de terimin bütününü tarif etme-diği apaçıktır. Sözgelimi, sonlu doğru çiz-gi, sınırları haiz olan ve ortası uçlarınhizasında bulunan bir yüzeyin sınırı ola-rak tarif olundu ise ve sonlu çizginin tarifi

onun, sınırları olan bir yüzeyin sınırıolduğu ise, geri kalan, yani ortası uçların hizasında olan, doğru’nun tarifi olmakzorundadır. Halbuki, gerçekte, sonsuz çiz-ginin ne ortası, ne sınırları vardır, bunun-la beraber doğrudur. Bunun sonucu olarak,

bu geri kalanının tarifi değildir.Üstelik, tarif edilen terim mürekkep

bir kavram olduğu zaman, verilen tarif,tarif edilen kadar uzuvlardan teşkil edilmişmidir, görmek gerekir. < Tarif edilendebulunan > mürekkep unsurların sayısı,

tarif içinde bulunan isimlerin ve fiillerinsayısının aynı olduğu zaman, bir tarif,tarif edilen kadar uzuvlardan teşkil edil-miştir denilir: çünkü, bu cinsten hal-lerde, ister bütün terimler için, ister ba-zıları için, terim terime basit bir müba-dele olması gereklidir, çünkü şimdi önce-kinden daha çok kullanılmış isim yoktur.Tarif olunduğu zaman ise, tercihan hepsiiçin, veya yoksa çoğu için isimleri ifade-leriyle göstermelidir: çünkü böyle yap-



ORGANON V. 249

makla hattâ basit terimler bile, sözgelimi,manto yerine elbise koymak suretiylebasit bir isim değişmesiyle tarif edilmişolabilirler.

Birincilerin yerine konulan, terimlerdaha az bilinen terimler ise, sözgelimi,ak insan yerine ak (kar gibi) ölümsüz denilirse, hata daha da büyüktür: tarif

yapılmamıştır, ve üstelik, bu ifade dahaaz açıktır.

Kelimelerin değişmesinde, mâna artıkaynı değil midir: sözgelimi teoretik ilim,bir teoretik hüküm olarak tarif edilmişmidir, incelemek gerekir; çünkü hüküm,

ilimle aynı şey değildir; halbuki bütün-lüğü içinde alınan tarifin tarif edilenleaynı şey olması gerekirse, lâzımgelen debudur: çünkü, her ne kadar teoretik keli-mesi her iki ifadede de müşterek ise de,geri kalan ayrıdır.

Bundan başka, terimlerden birinin ye-rine herhangi bir başka şey konulmaklabizim demin verdiğimiz misalde olduğugibi, ayrım değilde cins mi değiştirilmiştir,görmek gerekir: çünkü teoretik terimiilim teriminden daha az bilinmektedir,çünkü bu sonuncu, cins; öbürü ayrımdır,

ve bütün terimlerin en çok bilineni, cinstir.Bunun sonucu olarak, değiştirilmesi gere-ken şey, cins değil, ayrımdır, çünkü dahaaz bilinmektedir. Bizim tenkidimizin gü-



250ORGANON V.

lünç bulunabileceği doğrudur. Gerçekte,

cinsin değil de, ayrımın en çok bilinenterimle ifade olunmasına hiçbir mâni yok-tur; bu halde, ismi değişmesi gereken,ayrım olmayıp cinstir. Bununla beraber,bir ismin yerine sade bir isim değil, tambir ifade konulursa,cinsten ziyade ayrımıntarifinin verilmesi gerektiği apaçıktır,çünkü bu tarifin verilmesi bildirmek mak-sadiyledir: çünkü ayrım, cinsten daha azbilinmektedir.

12

< BAŞKA YERLER >

Ayrımın tarifi verildiyse, verilen tarifherhangi bir başka şeyle müşterek midir,incelemek gerekir. Sözgelimi, tek sayınınbir ortayı haiz olan bir sayı olduğu söy-lendiği zaman, bundan başka onun bir or-tayı haiz olma tarzını tarif etmelidir: çün-

kü sayı terimi iki ifade de müşterektir, vetarif tek terimi yerine konulmuştur. Fakattek olmamakla beraber hem bir çizginin,hem de bir cismin ortası vardır; öyle kitekin tarifi bu olmıyacaktır. Öbür yan-dan da, bir ortayı haiz olan ifadesi birçokmânalar alıyorsa, burada bir ortayı haiz

olan'ın hangi mânada alındığını tarif et-mek gerekir. Bundan, ya teklif edilen tari-fin itibarsızlığı, ya hiçbir suretle hiçbirşey tarif olunmadığı delili çıkacaktır.



ORGANON V.2ol

Ve daha, tarif içinde bulunan şey var

olan nesnelere katılmadığı halde ; tarifi ve-rilen şey var olan nesnelere katılmışmıdır, görme gerekir, sözgelimi, ak ateşekarışık bir renk olarak tarif Olunmuş mu-dur. Gerçekte, cismanî olmıyan bir şeyinbir cisim ile karışık olması imkânsızdır,öyle ki ak var olduğu halde, ateşle karışık

renk var olamıyacaktır.Bundan başka, göreliler halinde, nes-

nenin kendisine göreli olduğu şey seçikbir tarzda izah olunmayıp, bu korrölatifçok büyük sayıda nesneler içinde ihataolundukça, ister topyekûn, ister kısmen

aldanılır: sözgelimi, Tıp var olan bir şe-yin ilmidir denildi ise, gerçekte, Tıp varolan hiçbir şeyin ilmi değilse, hatanıntam olduğu açıktır; aksine olarak, herhangi bir başka şeyin değil de gerçek birşeyin ilmi ise hata kısmidir: çünkü ilinti

yönünden değil de, kendi kendine, varolanın ilmi olduğu söylenmişse Tıp varolan her şeyin ilmi olmak zorundadır. Ö-bür görelilerde olan budur : çünkü her ilimkonusu, ilme göreli bir terimdir. Bütünöbür göreliler için de bu böyledir, çünkübütün göreliler birbirlerini karşılarlar. —Üstelik, bir nesnenin ne olduğunu bilmeninhakiki tarzının onu kendi kendine değil,ilinti olarak göstermekten ibaret olduğuiddia olunursa, o zaman göreli terimler-



252ORGANON V.

den her biri tek bir nesneye değil, bir ço-

ğuna taallûk edecektir: gerçekte, aynıbir nesnenin hem gerçek, hem ak, hemde iyi olmasına hiçbir mâni yoktur, öy-le ki ilinti yönünden tarifi vermek, iyi ta-rifi vermek ise, bu taayyünlerden her han-gi birine taallûk ettirmek onun hakiki ta-rifini vermek olacaktır. — Böyle bir tari-

fin verilen terime has olmasının imkânsızolduğunu ilâve ediyorum: çünkü, yalnızTıp, değil, aynı zamanda öbür ilimlerinçoğu var olan şeye nispetle söylenmişler-dir, öyle ki onlardan her biri var olanşeyin ilmi olacaktır. Böylece görülüyor kiböyle bir tarif hiçbir ilmin tarifi değildir:çünkü tarifin müşterek değil, has olmasıgerekir.

Bazen nesne değil, iyi şartlar içindeveya mükemmel durumda bulunan nesne

tarif olunur: rhetorikçi, hiçbir şeyi bırak-madan, verilen her şart ve hal içinde ik-naı gerektirecek olan şeyi görmeğe muk-tedir olan kimse diye; hırsız, gizlice alankimse diye tarif olunursa rhetorikçi’ninve hırsızın tarifi böyledir; çünkü her iki-si böyle vasıflandırıldıkları halde, biri iyi

bir rhetorikçi, öbürü iyi bir hırsız olacak-tır, halbuki bir hırsız olan, vakide, gizliolarak alan kimse değil, daha ziyade giz-li olarak almak istiyen kimsedir.



ORGANON V.253

Bundan başka, kendinden arzuya şa-

yan olan şey husule getirdiği veya yaptı-ğı şey için mi arzuya şayan olarak, yok-sa, umumi bir tarzda, herhangi başkaşey için mi arzuya şayan olarak veril-miştir, görmek gerekir; sözgelimi, ada-letin kanunları muhafaza eden şey, veyahikmetin saadeti husule getiren şey oldu-ğu söylenmişse : çünkü husule getiren şeyveya muhafaza eden şey, başka şey içinarzuya şayan olan şey içine girer. Gerçidenilebilir ki kendinden arzuya şayanolan şeyin aynı zamanda başka şey içinarzuya şayan olmasına hiçbir mâni yok-

tur. Bununla beraber, kendinden arzuyaşayan olan şeyi böyle tarif etmekle dahaaz aldanılmaz: gerçekte, her bir şeydeen iyi olarak bulunan şey öz içinde bulunurve bir şey için kendinden arzuya şayanolmak, bir başka şey için arzuya şayan ol-

maktan iyidir, öyle ki tarifin tercihan gös-termesi gereken işte bu karakterdir.

13

< BAŞKA YERLER >

Bir nesnenin tarifini verirken, onunşu ve bu olarak, veya şunun ve bunun bir toplamı olarak, veya şu artı bu ola-rak tarif edilip edilmediğini incelemek ge-rekir.



254ORGANON V.

Şu ve bu olarak tarif olunmuşsa, ta-

rifin her iki şey hakkında da doğru ola-cağı, ve bununla beraber ayrı alınan hiçbiri hakkında doğru olmıyacağı vaki ola-caktır: sözgelimi, adalet, itidal ve cesaretolarak tarif olunmuşsa. İki insan farzede-lim gerçekte, bunlardan her biri ancak ikinitelikten birine sahip olursa, her ikisiâdil olacaklar ve ikisinden de hiçbiriâdil olmıyacaktır, çünkü birlikte alınanher ikisi adalete sahiptirler ve ayrı ayrıalınan hiçbiri ona sahip değildir. Hattâbizim şimdi dediğimiz şey, böyle bir du-rum başka hallerde baş gösterdiğinden

ötürü, henüz büsbütün saçma olarak gö-rünmüyorsa da (çünkü iki adamın, her nekadar hiçbiri ayrı ayrı sahip olmasalar

da, bir minaya sahip olmalarına hiçbirşey mâni değildir), bununla beraber, hiçdeğilse, görünüşe göre, zıt yüklemlerin

aynı konulara ait olması tamamiyle saç-ma olacaktır. Bununla beraber bu adam-lardan biri itidal ve korkaklığa sahipse,öbürü ise cesaret ve itidalsizliğe sahipsevaki olacak şey budur: çünkü, adalet iti-dal ve cesaret ise, adaletsizlik korkaklıkve itidalsizlik olacağından ötürü, herikisi de o zaman adalete ve adaletsiz-liğe sahip olacaklardır. — Ve umumi birtarzda., bütünün bölümleriyle özdeş olma-dığını tasdika çalışan delillerin hepsi şim-



ORGANON V.255

diki tartışma için kullanılabilirler: çünkü,

böyle tarif etmekle, bölümlerin bütüneözdeş oldukları söyleniyor gibidir. Budeliller bölümlerin yığılmasının aşikârolduğu hallere, tıpkı bir ev için veya bucinsten filân başka şey için olduğu gibi,hassaten uygundurlar: burada, gerçekte,bütün var olmaksızın bölümlerin var ol-masına hiçbir şey karşı koymaz, öyle kibölümler bütünle aynı şey değildirler.

Fakat tarif edilenin, bu ve şu değil deşunun ve bunun toplamı olduğu söylen-mişse, ilkin bu terimler vasıtasiyle bir tekşeyin husulüne tabiî bir engel yok mudur,

incelemek gerekir: bazı şeyler, gerçekte,sözgelimi, bir çizgi ve bir sayı gibi, ara-larında hiçbir şeyin kendilerinden hâsılolamıyacağı şekilde bulunurlar. — Bundanbaşka, tarif edilen bir tek ilk konu içindetabiatı gereğince bulunmuyor mu, onun

kendilerinden hâsıl olduğu söylenilen te-rimler ise bir tek ilk konu içinde bulun-mayıp her biri ayrı bir konu içinde bulu-nuyor mu, görmek lâzımdır. Çünkü ozaman tarif edilenin bu terimlerden hâsılolamıyacağı açıktır, çünkü bölümler nere-de iseler, bütün de gerekli olarak orada-dır, öyle ki bütün bir tek ilk konu içindedeğil, bir çokları içinde bulunacaktır. — Biryandan da, hem bölümler, hem de bütünbir tek ilk konu içinde iseler bu konu



356ORGANON V.

aynı olmayıp, bütün için başka, bölümler

için başka mıdır, incelemek gerekir. —Vedaha, bölümlerin bütünüyle aynı zamandayok olup olmadıklarını görmek gerekir,çünkü, aksine olarak, bölümler yok olmak-la, bütün de yok olmak zorundadır, halbukiyok olan bütün ise bölümlerin de yok ol-ması için hiçbir zaruret yoktur. — Yahutda bölümler ne o, ne de o oldukları haldebütün iyi mi, yoksa kötü müdür, görmekgerekir, veya aksine olarak, bütün ne o,ne de o olmadığı halde, bölümlerin iyi mi,yoksa kötü mü olduklarını görmek gere-kir. Gerçekte ne, ne iyi, ne de kötü olmı-

yan şeylerden iyi veya kötü her hangibir şeyin gelmesi, ne de iyi veya kötüşeylerden ne iyi ve ne de kötü herhangibir şeyin gelmesi mümkün değildir.—Veyadaha, iki unsurdan biri, öbürünün kötü ol-masından daha çok iyi olduğu halde, bu

unsurlardan hâsıl olan şeyin kendisi bunarağmen de kötü olmaktan ziyade iyi değilmidir, görmek gerekir. Sözgelimi, tedbir-sizlik cesaretten ve yanlış sanıdan hâsılolma diye tarif olunduğu takdirde durumbudur. Burada, gerçekte, yanlış sanınınkötü olmasından ziyade cesaret iyidir; bu-nun sonucu olarak, ikisinin mahsulünündaha iyi olanın kaderini takip etmesi, veister mutlak olarak iyi, ister hiç olmazsakötü olmaktan ziyade iyi olması lâzım ge-



ORGANON V.257

lirdi. Bu neticenin, ancak bu niteliklerden

her biri kendi kendine iyi veya kötü isegerekli olduğunun söylenebildiği doğrudur:çünkü başka şeyleri husule getiren birçok şeyler kendinden iyi olmayıp, sadecekarışık oldukları zaman iyidirler; bununaksine, ayrı ayrı olarak alınan her şeyiyi, ve başkalariyle karıştırıldıkları zaman

kötü, veya ne iyi ve ne de kötü olabilir.Bizim şimdi söylediğimiz şey bilhassa sıh-hat ve hastalık şeyleri için apaçıktır: bazıilâçlar, ayrı ayrı alınan her biri iyi ola-cak şekilde fakat biri öbürü ile verilirsekötü olacak şekildedirler.

Ve daha, bir daha iyi, bir de dahakötü unsurdan hâsıl olan bütün iyidendaha kötü ve kötüden daha iyi değil mi-dir, görmek gerekir. Bununla beraberdenebilir ki bu ancak bütünü teşkil edenunsurlar kendiliklerinden iyi iseler gerekli

olarak vaki olur; yoksa, bizim şimdi sözü-nü ettiğimiz hallerde olduğu gibi, bütününiyi olmamasına hiçbir mâni yoktur.

Bundan başka, bütün, bölümlerden bi-riyle sinonim midir, görmek gerekir: çün-kü böyle olması gerekir, tıpkı hecelerhalinde olmadığı gibi: nitekim hece müte-

şekkil olduğu harflerden hiçbiriyle aslasinonim değildir.

Üstelik, terkip şekli gösterilmiş midir,görmek gerekir, çünkü nesneyi bildirmek



258ORGANON V.

için, bu nesnenin kendilerinden çıktığı

unsurları zikretmek yetmez. Gerçekte, herbir terkibin özü yalnız kendilerinden te-şekkül ettiği unsurlardan değil, aynı za-manda bu unsurların birleşme tarzlarındanda ibarettir, bir ev için durum budur: mal-zemenin toplanış tarzı gözönünde tutul-mazsa ev yoktur.

Bir şey, bu artı şu

olarak tarif olunduise, bu artı şu’nun bu ve şu ile veya bun-dan ve şundan hâsıl olan ile aynı olduğunusöylemekle başlamalıdır: gerçekte, bal artı su demek, bal ve su, veya baldan ve sudan yapılmış demektir. Bunun sonucu olarak,

bu artı

şu’nun öbür iki ifadeden herhan-

gi birisine özdeş olduğu kabul olunursa, busonunculardan her birine karşı yaptığımızaynı itirazlar buraya uyacaktır. — Bun-dan başka, bir şey artı bir başkası’nın türlü mânalarını ayırdettikten sonra, va-

kide, bu mânalardan hiçbirisinde, bu artı şu denilemez mi, incelemek gerekir. Söz-gelimi, bir şey artı bir başkası ifadesi,onların ister kendilerini almağa muktediraynı bir konu içinde var oldukları (adaletve cesaretin ruhta olduğu gibi), ister aynıyerde, ister aynı zamanda var oldukları,ve bu mânalardan hiçbirisinin sözü edilenterimler için doğru olmadığı mânasına ge-lirse tarifin, hiçbir şekilde bu artı şu de-nilemiyeceğinden, hiçbir şeye uyamıya-



ORGANON V.259

cağı apaçıktır. Fakat bizim şimdi ayırdetti-

ğimiz türlü mânalar arasında, iki terimdenher birinin öbüriyle aynı zamanda bulun-dukları doğru ise, her ikisi de aynı birşeye nispetle söylenmedikleri olabilir miincelemek gerekir; sözgelimi, cesaret, bircüret artı bir doğru düşünce olarak tarifolunduğu zaman durum budur. Gerçekte,

çalmak için cüret, ve sıhhatli şeyler içindoğru düşünce sahibi olmak mümkündür;fakat aynı zamanda birinci vasıf artı İkin-ciye sahip olmakla henüz cesaretli olmaz.— Bundan başka, hattâ bu vasıfların herikisi de aynı bir şeye nispetle, sözgelimi,

tıbbî şeylere nispetle söylense bile (çünkühiçbir şey tıbbî şeylerde hem cür’et, hemde doğru düşünceye sahip olunmasına hiç-bir mâni yoktur), yine de biri artı öbürünesahip olunmakla cesaretli olunmaz. Ger-çekte onların ikisi hem ayrı ayrı nesneleretaallûk etmemek zorundadırlar, hem detaallûk ettikleri aynı nesnede rastgelebir şey olmamak zorundadır: fakat cesa-retin gayesine, sözgelimi, harbin tehlike-lerine veya, varsa, bu gayeyi daha iyiifade eden bambaşka bir şeye taallûk et-meleri gerekir.

Bu son şekildeki tariflerden bazılarıbizim sözünü ettiğimiz taksim içine aslagirmezler: Sözgelimi, öfke hakaret görül-düğü duygusuyla birlikte bir keder diye



260ORGANON V.

tarif olunursa. Gerçekte, bu demektir kikederin husule gelmesi bu türlü bir duy-gu dolayısiyledir. Fakat bir şeyin bir baş-kası dolayısiyle hasule geldiğini söylemekhem de yukarda gösterilen mânalardanhiçbirisine göre bir şey artı bir başkası demek değildir.

14

< BAŞKA YERLER >

Ve daha, bütün, bölümlerinin bir ter-kibi olarak gösterildi ise (sözgelimi, bircanlı, ruhla bedenin bir terkibi olarak),ilkin bu terkibin tabiatının ne olduğunu

söylememiş midir, incelemek gerekir: söz-gelimi, et veya kemiğin, ateş, toprak vesuyun bir terkibi olarak tarif edilmiş ise.Gerçekte, bunun bir terkip olduğunu söy-lemek yetmez, bundan başka hangi nevi-den bir terkip bahis konusu olduğunu

tâyin etmek gerekir. Et, bu unsurlarınher hangi bir terkip şekline göre teşek-kül etmez, fakat böyle bir terkip şekli eti,şöylesi de kemiği verir. Bundan başka,bizim sözünü ettiğimiz iki mürekkeptenhiçbirisi hiçbir suretle bir terkibe özdeşgibi görünmüyor, çünkü her terkibin zıddı

bir dağılmadır, halbuki yukarda gösterilen-lerden hiçbirinin zıddı yoktur. Üstelik,her mürekkebin aynı şekilde bir terkipolması, veya hiçbirinin bir terkip olma-



ORGANON V. 261

ması muhtemelse canlı varlıkların da her-

biri bir mürekkep olmakla beraber, birterkip değilse, o zaman öbür mürekkep-lerden hiçbirisi de bir terkip olmıya-caktır.

Bundan başka, zıtlar, tabiatı gereğinceherhangi bir konuya aynı şekilde ait ola-bilirlerse, nesne onlardan ancak biri iletarif edildiği takdirde, onun tarif edilme-diği açıktır. Yoksa, aynı bir şeyin birçoktarifleri olması vaki olacaktır: gerçekte,zıdlardan biriyle tarifi öbürüyle tarife ter-cih etmenin sebebi nedir, mademki herikisi de, eşit bir tarzda, tabiî olarak aynı

konuya ait bulunuyorlar? Bilgisizliği dekabul etmeğe kabiliyetli olduğuna göre,ilim edinmeğe kabiliyetli bir cevher ola-rak tarif olunduğu zaman, ruhun tarifiböyledir.

Daha, bütünlüğünü bilmemek yüzünden,

tarife bütünlüğü içinde hücum olunmadığızaman, hiç olmazsa, bölümlerinden biribilinirse ve doğru olarak ifade olunmamışgibi görünürse ona hücum etmek gere-kir: gerçekte, bir kere bölüm yok edildimi, bütün tarif de yok edilir. Tarifler müp-hem oldukları zaman, ilkin onları düzelt-mek, ve herhangi bir noktasını aydınlat-mak ve kendilerine hücum etmek üzereburada bir dayantı yeri bulmak maksa-diyle yeniden teşkil etmek, sonra incele-



262 ORGANON V.

meye başlamak gerekir. Gerçekte, cevap

veren kimse gerekli olarak, ya sorankimsenin koyduğu şeyi kabul etmek, veyakendisi açıkça tarifinin ifade edebileceğiher şeyi açıklamak zorundadır. Bundanbaşka, tıpkı Kurultaylarda, yeni bir kanunteklif olunduğu zaman, yeni kanun dahaiyi ise öncekini yürürlükten kaldırmakâdet olduğu üzere, tarifler için de böyleyapmak, ve insan bizzat bir başkasınıteklif etmek zorundadır: çünkü o dahaiyi ve tarif edilecek nesneyi daha çokifade eder görünüyorsa, daha önce konu-lan tarifin çökeceği açıktır, çünkü aynı

bir şeyin birçok tarifleri bulunamaz.Tariflere hücum etmek için, hakirgörülmemesi gerekli olan ilke, ilkin kendikendine, vuzuh ve sarahatle, sözü edilennesnenin bir tarifini vermekten, veyadaha önce doğru olarak ifade edilen bir

tarifi benimsemekten ibarettir: çünkügerekli olarak, bir modele gözünü dikergibi gözünü dikerek, hem tarifin haizolmak zorunda olduğu unsurlar arasındaeksik olanı, hem de faydasız bir şekildeilâve edileni görmek gerekir: böylece,elde çürütme için daha bolca deliller

bulunur.Tarifler üzerine yetecek kadar söy-

ledik.



KİTAP VII

<ÖZDEŞLİĞİN UMUMİ YERLERİ. - TARİFİN YERLERİNİN DEVAMI >

1

<ÖZDEŞLİĞİN YERLERİ>

Özdeş terimi için gösterilmiş olanlarınhepsinin en esaslı mânasına göre (en esaslı mânada özdeş’in sayıca bir olan şey ol

duğunu söyledik), iki şeyin özdeş veyaayrı olup olmadığını bilmek meselesi nesnelerin infleksiyonlarının beraber dizililerinin ve karşılarının vasıtasiyle incelen-melidir. Gerçekte, adalet cesarete özdeşise, o zaman âdil olan da cesur olan, âdil olarak da cesur olarak'a özdeştir: böylece filân terimler özdeş iseler, sözü edilenkarşı - olum nev’i ne olursa olsun, karşıları da özdeştirler. Çünkü özdeş olduklarından ötürü birinin veya öbürünün karşısının alınmasının hiç ehemmiyeti yoktur. — İnceleme, sözü edilen şeylerin hu

sule getirme veya yok etme âmillerindenonların varlıklarından veya olmalarındanve umumi olarak benzer bir tarzda bunlar



264 ORGANON V.

dan her birine taallûk eden her şeyden itibaren yapılmak zorundadır: çünkü nesnelermutlak olarak aynı oldukları zaman, tıpkıhusule getirme ve yok etme âmilleri gibivar olmaları ve yok olmaları da aynıdır.

Sözü edilen iki şeyden birinin en yüksek derecede her hangi bir şey olduğusöylendiği takdirde, bu aynı şeylerden deöbürünün en yüksek derecede aynı mü-nasibet altında bulunduğu söylenebilir mi,incelemek gerekir. Bu suretledir ki Kse -nokrates bütün hayatlar içinde faziletlihayatın en çok arzuya şayan olduğundanve mesut hayat için de böyle olduğundan

mesut hayatla faziletli hayatın aynı şeyolduklarını ispat eder. Çünkü en çok ar-

zuya şayan olan ifadesi, başka deyimleen büyük ifadesi bir tek şeye uyar. Butürlü öbür haller içinde de bu böyledir. —Fakat en büyük veya en çok arzuya şa

yan olarak vasıflandırılan iki şeyden herbirinin sayıca bir olması gerekir. Aksi taktirde, bunun aynı olduğu ispat edilmiş ol-mıyacaktır: çünkü Peloponnesoslular veLakedaimonlular Greklerin en cesurlarıolmasından, gerekli olarak Peloponnesoslular, Lakedaimonlularla aynı olmaları so

nucu çıkmaz, çünkü Pelopon nesoslu’nun ve Laked aimonlu’ nun sayıca birliği yoktur; bundan sadece çıkan şey, terimlerdenbirinin, öbürünün altında, Lakedaimonlu-



ORGANON V.265

ların Peloponnesosluların altında bulun

ması gerektiğidir. Yoksa, bu kavimlerdenbiri öbürü altında bulunmazsa her birininkarşılıklı bir şekilde birbirlerinden dahaiyi olmaları vaki olacaktır. Gerçekte, ozaman, bu kavimlerden biri öbürü altında bulunmadığından ötürü, Peloponnesos-lular gerekli bir şekilde Lakedaimon’lu-lardan daha iyidirler. Çünkü onlar bütünöbürlerinden daha iyidirler; Lakedaimon-lar da, Peloponnesoslulardan gerekli olarak daha iyidirler, çünkü onlar da bütünöbürlerinden daha iyidirler; böylece bukavimlerden her biri öbürlerinden gerekli

bir şekilde iyi olacaktır! O halde görülüyor ki en iyi ve en büyük denilen şey,terimlerin özdeşliği ispat olunmak isteniyorsa, sayıca bir olmak zorundadır. Yinebunun içindir ki Ksenokrates ’in ispatı yürümez : çünkü ne mesut hayatın, ne de

faziletli hayatın sayıca birliği yoktur, öyle ki gerekli olarak her ikisinin en arzuya, şayan olmalarından dolayı, aynı şeyoldukları değil, fakat sadece birinin öbürü altında bulunduğu neticesi çıkar.

Ve daha, iki şeyden birinin bir üçüncünün aynı olduğunu farzedersek, öbürünün de üçüncünün aynı mıdır, incelemekgerekir: çünkü her ikisi aynı şeyle aynıdeğilse onların kendi aralarında da aynıolmadıkları açıktır.



266 ORGANON V.

Bundan başka, iki şeyin ilintilerindenve kendilerinin ilintileri olduğu şeylerdenitibaren incelenmesi gerekir: çünkü birinin ilintisi olan her şey öbürünün de ilintisi olmak zorundadır, ilinti yönünden onlardan birinin kendilerine ait olduğu nesneler ilinti olarak öbürünü de haiz olmakzorundadır. Bu hallerden birinde, uygun

suzluk varsa bunun sebebi, şüphe yok,sözü edilen nesnelerin özdeşi olmamalıdır.

Üstelik, iki şey, bir tek kategorya cinsinde bulunacak yerde, biri nitelik, öbürünicelik veya görelik mi ifade ediyor, görmek gerekir. — Daha, her birinin cinsi

aynı olmayıp birinin, sözgelimi, iyi, öbürünün kötü, veya birinin fazilet öbürününilim midir; veya daha, cinsi aynı olup biri teoretik bir ilim olarak, öbürü pratikilim olarak farklaştığından her biri hakkında tasdik edilmiş olan ayrımları aynı

değil midir, görmek gerekir. Ve bu böylece devam eder gider.Bundan başka, daha çok bakımından,

nesnelerden birinin daha çoğa elverişliolup öbürü değil midir, veya her ikisi deonu kabul ediyorlar mı, ama aynı zamanda etmiyorlar mı, görmek gerekir. Bu su

retledir ki daha çok seven kimsenin birleşme hususunda daha şiddetli bir arzusuyoktur, öyle ki sevgi ile birleşme arzusuarasında özdeşlik yoktur.



ORGANON V.267

Üstelik eklemeyi kullanmak ve sözüedilen iki şeyden her birini aynı bir şeyeilâve ederek aynı bütün elde olunmuyormu; veya onların her birinden aynı şeyiçıkararak, ayrı bir baki elde olunmuyormu, görmek gerekir: sözgelimi, bir yarımın iki katının bir yarımın çok katına özdeş olduğu beyan olunmuş mudur; o za

man her bir yandan yarım çıkarılarak geri kalanların aynı şeyi ifade etmeleri gerekirdi ; halbuki onu ifade etmiyorlar, çünkü iki kat ve çok kat, aynı şeyi ifade etmezler.

Yalnız herhangi mümkün olmıyan bir

netice doğrudan doğruya (A ve B nin özdeş oldukları) önermesinden çıkıyor mudiye değil, aynı zamanda bu imkânsızlığınbir hipotezden çıkabilir mi diye de incelemek gerekir; boş’un hava dolu'ya özdeş olduğunu iddia edenlerin başına ge

len de budur: çünkü, havanın bir kereçıkarıldığını farzedersek daha az değil,daha çok boş olan olacaktır, halbuki hava dolu olan mevcut olmıyacaktır. O halde, doğru veya yanlış olabilen (bu hususpek ehemmiyetli değildir) bir tahmin ileiki şeyden biri yok edilmiştir, öbürü edilmemiştir. Öyle ki onlar aynı şey değildirler.

Umumi bir tarzda, her hangi bir yerde iki terimden her biri hakkında her han-



268ORGANON V.

gi bir tarzda tasdik edilen yüklemler için-

de ve bu terimlerin kendileri hakkındatasdik edildikleri şeylerde bir uygunsuz-luk var mıdır, incelemek icap eder: çün-kü birine yüklenen her şey öbürüne deyüklenmek zorundadır ve birinin yüklemiolduğu her şey öbürünü de yüklem ola-rak haiz olmak zorundadır.

Bundan başka, özdeş teriminin birçokmânalarda alındığı verilmiş olmakla, nes-neler ayrı bir mânada da aynı mıdırlar,incelemek gerekir. Gerçekte, nevi yönün-den ve cins yönünden aynı olan nesnele-rin sayı yönünden de aynı olmaları ne

gerekli, ne de hattâ mümkündür: işte, gözönünde tutmak zorunda olduğumuz şeyonların bu sonuncu mânada aynı olup ol-madıklarıdır.

Nihayet, iki şeyden biri öbürü olma-dan var olabilir mi, görmek gerekir:

çünkü o zaman onlar aynı şey olamıya-caklardır.

2

<ÖZDEŞLİK YERLERİNİN TARİF İÇİNDEKULLANILMASI HAKKINDA>

Özdeş olana ait yerlerin sayısı budur.Bizim şimdi dediğimiz şeyden açıkça

çıkan netice, çürütmek için muteber bü-tün özdeşlik yerleri, bizim daha yukardasöylediğimiz gibi, tarifi çürütmek için de



ORGANON V. 269

kullanılabilirler: çünkü isim ile ve ifade-

si ile anlatılan şey aynı şey değilse, ve-rilen ifadenin bir tarif olamıyacağı apa-çıktır. — Öbür yandan da, koymak içinmuteber yerlerin hiçbiri, tarifi koymakiçin faydalı değildir: çünkü ifadenin birtarif olduğunu koymak için, verilen ifadealtına girenle isim altına giren şeyin öz-

deşliğini göstermek yetmez: fakat tarifdaha önce bildirilen bütün öbür vasıflarada sahip olmak zorundadır.

3

<TARİFİN YERLERİNİN ARKASI>

Demek, daima bu tarzda ve bu vası-talarladır ki daima bir tarifi çürütmeyidenemelidir. Fakat bir tarif koymak ister-sek ilkin, hiçbir zaman veya hiç değilsenadir olarak, tartışmalarda istidlal yoluy-

la bir tarife varılmadığını bilmek lâzım-dır ; fakat daima tarif bir hareket noktasıolarak alınır. Hem geometride, hemaritmetikte hem de öbür benzer disip-linlerde yapılan şey budur. Bundan sonrahem tarifin tabiatını, hem de tarif etmeningerekli tarzını doğru olarak göstermeninbuna değil, başka bir kitaba düştüğü bilin-melidir. Şimdilik, bizim için faydalı olanlayetimsemeliyiz; öyle ki, söyliyecekleri-mizin hepsi yalnız istidlal yoliyle tarifi



270ORGANON V.

ve mahiyeti elde etmenin mümkün oldu-

ğudur. Gerçekte, bir tarif nesnenin mahi-yetini açıklıyan bir ifade ise; yalnız tariftebulunan yüklemlerin özü içinde nesneyeyüklenmeleri de lâzımsa ve cinsleriyleayrımlar böylece özün kategoryası içindetasdik edilmişlerse, yalnız özü içindenesne hakkında tasdik edilen yüklemlerialarak, bu yüklemleri ihtiva eden ifade-nin gerekli olarak bir tarif olacağı açıktır:çünkü başka hiçbir şeyin, özü içindenesnenin hakkında başka hiçbir şeyin.tesdik edilmediği verilmiş olduğuna göre,başa herhangi bir nesnenin bir tarif ol-

ması imkânsızdır.O halde istidlal ile bir tarife erişme-

nin mümkün olduğu aşikârdır. Bu tarifinhangi vasıtaların yardımiyle konulmasıgerektiğine gelince, bunlar pek çok vu-zuhla, başka yerde tâyin edilmişlerdir;

fakat bizim bu araştırmamız için, işimizeyarıyacak olan aynı yerlerdir. Gerçekte,hem bütünlükleri, hem de bölümleri içindealınan ifadeleri gözönünde tutarak zıdlarınve nesnenin öbür karşılarının incelenme-sine girmek zorundayız. Çünkü karşı tarif,karşı terimin tarifi ise, verilen tarif, ge-rekli olarak, teklif edilen terimin tarifiolmak zorundadır. Fakat mademki zıtlarınbirçok birleşmeleri vardır, bu zıdlarınbirleşmeleri arasından zıt tarifi bize en



ORGANON V. 271

açık görüneni seçmek gerekir. Böylece

bütünlükleri içinde alınan tarifleri, bizimgösterdiğimiz tarzda, gözönünde tutmaklâzımdır. Bölümlerinin incelenmesine ge-lince, şöyle yapılır: birincisi, verilen cinsdoğru olarak verilmiş midir, görmek ge-rekir: zıt nesne, zıt cins içinde bulu-nursa, ve sözü edilen konu bu aynı cinsiiçinde olmazsa, zıt cins içinde olacağıapaçıktır, çünkü zıtlar gerekli olarak yaaynı cinstedirler veya zıt cinsler içinde-dirler. Zıtlar hakkında tasdik edilen ayrım-ların da biz zıt olduklarını takdir ediyoruz:sözgelimi, akın ve karanınkileri; çünkü

biri görüşü ayırıcı, öbürü birleştiricidir.O halde, <tarif içinde bulunanlara>zıt ayrımlar, zıt terimler hakkında tasdikedilmişlerse, o zaman tarifte verilen ay-rımlar sözü edilen terim hakkında tasdikedileceklerdir.

Bunun sonucu olarak, mademki hemcins, hem ayrım doğru olarak verilmiştir,verilen tarifin iyi tarif olacağı açıktır. Zıtayrımların zıtlar hakkında tasdik edilmelerigerekli değildir diye, şüphe yok, itirazolunabilecektir; meğerki aynı bir cinste

bulunmıyalar; kendilerinin cinsleri zıtolan nesneler için, ayrımın ikisi hakkında,sözgelimi, adalet ve adaletsizlik hakkındasöylenmesine hiçbir mâni yoktur: çünkübiri ruhun bir fazileti, öbürü bir rezile-



272 ORGANON V.

tidir, öyle ki ruh hakkında terimi, bede-

nin de fazileti ve rezileti haiz olduğumalûm olmakla, her iki halde ayrımdır.Fakat hiç değilse, doğru olan, zıtlarınayrımlarının ya zıt, veya özdeş oldukla-rıdır. Demek, < verilen ayrıma > zıtayrım sözedilen terim hakkında değil dezıt terim hakkında tasdik edilmişse, konu-lan ayrımın bu sonuncu hakkında tasdikedilmesi gerektiği açıktır. Umumi birtarzda, mademki tarif cinslerden ve ay-rımlardan itibaren kurulmuştur, zıt teri-min tarifi apaçık ise, teklif edilen terimintarifi de apaçıktır. Gerçekte, zıddı ya aynı

cins içinde, ya zıt cins içinde bulunduk-larından yine bunun gibi, zıtlar hakkındatasdik edilen ayrımlar zıt veya özdeşolduklarından, teklif edilen terim hak-kında ya zıddının cinsinin aynı cins tasdikolunacak, halbuki ayrımları, ya hepsi,

ya öbürleri özdeş kaldığı halde, hiç de-ğilse aralarından birkaçı, zıddınkilere zıtolacaklardır; veya, bunun aksine olarak,ayrımlar aynı olacaklar, cinsler zıt ola-caklardır; veya her ikisi de, cinsler de,ayrımlar da zıt olacaklardır; < ve hepsibudur >, çünkü cinslerin ve ayrımlarınhepsinin özdeş olması imkânsızdır, aksi tak-dirde zıtlar aynı tarifi haiz olacaklardır.

Bundan başka, infleksiyonlardan, aynısıradaki terimlerden hareket etmelidir,



ORGANON V.273

çünkü cinsler gerekli olarak cinslere

tekabül etmek zorundadırlar; tarifler detariflere. Böylece unutma ilmin kaybı ise,unutmak, ilmi kaybetmek; unutmuş olmak, ilmi kaybetmiş olmak olacaktı. Buterimlerden herhangi biri kabul edilmekle,bütün geri kalanın da kabul edilmesigerekir. Yine bunun gibi, yıkılma cevherinbir dağılması ise, yıkılmış olmak, cevheri dağılmış olmak’tır, ve yıkık olarak, dağılmış olarak'dır ve yıkıcı cevherin dağıtıcısıise yıkma da cevherin bir dağılmasıdır. Buböyle gider. Öyle ki bu terimlerden biribir kerre konuldu mu, bütün geri kalan

da kabul olunmak zorundadır.Üstelik, biribiriyle aynı münasibette

bulunan nesnelerden hareket etmek ge-rekir. Çünkü sıhhatli olan sıhhati husulegetiren şeyse, iyiyapılı iyi yapılılığı hu-sule getiren, ve faydalı da iyiliği husule

getiren şeydir: sözü geçen terimlerdenher biri kendi öz gayesine nispetle aynıtarzda bulunur. Öyle ki onlardan biri bugayenin husule getiricisi olarak tarif edil-diyse, geri kalan terimlerin her birinintarifi de bu olacaktır.

Bundan başka, daha çok ve aynı de-receden hareket etmelidir, ve terimleri iki-şer ikişer mukayese ederek tarifin kaçtürlü konulabileceğini görmelidir. Sözge-limi , filân tarif filân nesneyi, filân başka



374ORGANON V.

tarifin filân başka nesneyi tarifinden da-

ha iyi tarif ederse, ve daha az iyi tarifeden tarif de bir tek olursa, o zaman da-ha iyi tarif eden de bir tektir. Filân tariffilân nesneyi, filân başka tarifin filân baş-ka nesneyi tarif ettiği gibi aynı derecedetarif ederse, ve bu başka tarif bu başkanesneyi tarif ederse, geri kalan tarif degeri kalan nesneyi tarif eder. Buna kar-şılık, bir tek tarifin iki şeyle veya iki ta-rifin bir tek şeyle mukayesesi bahis ko-nusu olduğu zaman, daha çoğun mütalâa-sından hiçbir fayda çıkarılamaz: gerçek-te, iki şey için ne bir tek tarif, ne de ay-

nı şey için iki tarif vardır.

4

<EN FAYDALI YERLER>

En elverişli yerler, aynı sıradaki te-

rimlerden ve infleksiyonlardan çıkarılan-larla, bizim şimdi gösterdiğimiz yerlerdir.Bunun içindir ki tasarrufu ve elinde bu-lundurulması en mühim olanlar bunlar-dır : çünkü en büyük sayıdaki hallerde enfaydalı olanlar bunlardır: öbürleri arasın-dan en mühimleri en çok müşterek olan-lardır, çünkü onlar en müessir olanlar-dır: bu suretledir ki hususi hallere bağ-lanmalıdır, ve o zaman, nevi, fertlerle si-nonim olduğuna göre, nevileri için, tari-



ORGANON V.275

fin uyup uymadığını araştırmalıdır. Bu yer

bizim daha yukarda dediğimiz gibi, Fikir-lerin varlığını koyanları çürütmek için defaydalıdır. — Bundan başka, hasım bir te-rimi mecazî mânada almış mıdır, veyaonu, başkası imiş gibi, terimin kendisihakkında tasdikmiş midir, görmek gerekir.Müşterek ve Müessir olan daha her han-

gi başka bir yer varsa, onu da kullan-malıdır.

5

< TÜRLÜ MESELELERİ ÇÜRÜTMEK VEYAKOYMAK İÇİN KOLAYLIKLAR VEYA

ZORLUKLAR HAKKINDA >

Bir tarifi koymanın, onu yıkmaktandaha zor olduğu bizim şimdi söyliyecek-lerimizle açıkça görülecektir. Gerçekte,bizzat görmek ve kendilerine sual soru-

lanlardan aşağıdaki cinsten önermeleri el-de etmek kolay değildir: sözgelimi, veri-len tarif içinde bulunan unsurlardan biri,nin cins, öbürünün ayrım olduğunu, vesadece cinsin ve ayrımların özün kategor-yası içinde tasdik edildiklerini. Bununlaberaber bu önermeler olmadan, istidlalyoliyle bir tarif elde etmek imkânsızdır,çünkü daha bazı başka nesneler, özünkategoryası içinde nesne hakkında tasdikedilmişlerse, konunun tarifi olanın, göste-



276 ORGANON V.

rilen ifade midir, yoksa ayrı bir ifade mi-

dir, belli değildir, çünkü bir tarif bir nes-nenin mahiyetini açıklıyan bir ifadedir.İşte bir delil daha: birçok neticeden zi-yade bir tek netice çıkarmak daha ko-laydır. Bir tarif çürütüldüğü zaman ise bö-lümlerden bir tanesine karşı deliller or-taya koymak yeter (çünkü onlardan han-gisini olursa olsun bir tanesini yok et-mekle, tarifi de yok etmiş olacağız), hal-buki onu koymak için, tarifin bütün bö-lümlerinin nesneye ait olduğu neticesiniçıkarmak zarureti vardır. — Bundan baş-ka, bir tarif konulduğu zaman, bütüncül

bir neticeyi getirmelidir, çünkü tarifinterimin bizzat yüklenmiş olduğu her şe-ye yüklenmesi, bundan başka, verilen ta-rifin konuya has olması isteniliyorsa, kar-şılanabilir de olması gerekir. Aksine ola-rak, çürütüldüğü zaman artık bütüncülü

tasdik ve ispat etmek gerekli değildir:tarifin ifadesinin, isim altında bulunan nes-nelerden biri hakkında doğru olmadığınıtasdik ve ispat etmek yeter. Bir bütüncülönerme ile çürütmek gerekse dahi, hattâ buhalde bile, tarifi çürütmek için önermeninaksini tasdik ve ispat etmek gerekli olmı-yacaktır: onu bütüncül olarak çürütmekiçin, ifadenin terimin kendilerine yüklen-miş olduğu nesnelerin hiç birisine yüklene-bilir olmadığını göstermek yeter; fakat ak-



ORGANON V. 277

sini tasdik ve ispat etmek, terimin, kendile-

ri hakkında ifadenin tasdik edildiği nesne-ler hakkında tasdik edilmediği göstermekzaruri değildir. — Bundan başka, terim al-tında bulunan her şeye uysa da yalnızbuna uymasa, tarif bu yüzden yıkılır.

Hassa ve cinse ait hususlarda da aynı

mülâhaza: her ikisi için de, çürütmekkoymaktan daha kolaydır. — Hassa için,bu netice bizim dediğimizden aşikâr ola-rak çıkar. Gerçekte, çok defa, hassa baş-ka terimlerle bağlantı halinde verilir, öy-le ki terimlerden bir tanesi yok edilmekleo çürütülebilir, halbuki onu koymak için

gerekli olarak hepsini istidlâl yoliyle tas-dik ve ispat etmek gerekir. Tarife ait he-men hemen bütün öbür kaideler de has-saya tatbik olunacaklardır. Gerçekte, birhassa konulduğu zaman, sözü edilen te-rim altında bulunan bütün nesnelere ait

olduğunu göstermek gerekir, halbuki çü-rütüldüğü zaman, onların arasından yal-nız bir tanesine ait olmadığını göstermekyeter. Bundan başka, hattâ hassa terimaltında bulunan bütün nesnelere ait ise,fakat yalnız onlara ait olmakla kalmazsa

tarif için söylediğimiz gibi, çürütme geneyapılır. — Cinse gelince, gerekli olarakonu koymanın ancak bir terk tarzı vardır,o da onun konunun bütününe ait olduğu-nu göstermekten ibarettir; halbuki o iki



278 ORGANON V.

tarzda çürütülür: çünkü ister konu içine

giren hallerden hiçbirine ait olmadığı,ister her hangi bir hale ait olmadığı gös-terilmiş olsun, başlangıçta cins olarak ko-nulmuş olan şey yok edilmiştir. Üstelik,cinsi koymak için, nesneye ait olduğunugöstermek yetmez, daha ona cins olarakda ait olduğunu göstermek gerekir; aksi-ne olarak, o çürütüldüğü zaman, konu içi-ne giren herhangi hususi bir hale ait ol-madığını, veya hiçbir hale ait olmadığınıgöstermek yeter. — Vakide, yıkmanın ya-ratmaktan daha kolay olduğu öbür alan-larda vaki olduğu gibi, burada da çürüt-

me, koymaktan daha kolay gibi geliyor.İlintiye gelince: bütüncül ise, çürütül-

mesi konulmasından daha kolaydır; koy-mak için, gerçekte, konunun bütünlüğüneait olduğunu göstermek zoru vardır, hal-buki, onu çürütmek için, konu içinde bu-

lunan hallerden bir tanesine ait olmadığı-nı göstermek yeter. Bunun aksine olarak,ilinti bölümcül ise, koymak çürütmektendaha kolaydır: onu koymak için, onunbölümcül bir hale ait olduğunu göstermekyeter; halbuki, onu çürütmek için, hiç bi-rine ait olmadığını göstermek gerekir.

Daha, bütün meselelerin en kolayınınniçin bir tarifi çürütmek olduğu da görü-lüyor. Gerçekte, en büyük sayıda unsuruihtiva eden o olduğundan, bize, bu yüz-



ORGANON V. 279

den ona hücum etmek üzere büyük sayı-

da hususlar sağlar ve unsurların çokluğuistidlali o kadar çok kolaylaştırır: çünküöyle geliyor ki hata az sayıdan ziyade,çok sayıdaki nesnelerde daha sıktır. Üste-lik, tarife hücum etmek için, gösterilenöbür kaidelerden de faydalanılabilir: çün-kü ister ifade nesneye has olmasın, isterverilen terim cins olmasın, ister tarifinunsurlarından biri nesneye ait olmasın,her halde tarif yıkılır. Buna karşılık, öbürmeseleleri çürütmek için, onlara ne tarif-lerden çıkarılan yerlerle, ne de değerikalan bütün öbürleriyle hücum olunabilir:

yalnız ilintiye ait olan yerler, bizim sö-zünü ettiğimiz bütün yüklem nevilerindemüşterektirler.

Çünkü, yukarda gösterilen yüklem ne-vilerinin her biri sözü edilen nesneye aitolmak zorunda olduğu halde, cins yok

edilmeksizin bir hassa olarak ona ait ol-mıyabilir. Yine bunun gibi, ne hassanıncins olarak, ne ilintinin cins veya hassaolarak nesneye ait olması gerekli değil-dir. Yalnız bir yükleme olması gerekir. Bu-nun sonucu olarak, tarif halinde müstesnabir kısmından öbürlerine karşı faydalan-mak mümkün değildir. Yine bütün mese-lelerin en kolayının bir tarifi çürütmekolduğu görülüyor; halbuki en gücü, onukoymaktır: çünkü hem bütün bu unsur-



280 ORGANON V.

ları istidlâl ile koymak (yani: hem göste-

rilen yüklemlerin konuya ait olduğunu,hem verilen terimin hakiki cins olduğunuve ifadenin konuya has olduğunu), koy-mak gerekir, hem de bunun dışında, ifadenesnenin mahiyetini açıkladığını koymakgerekir. Ve bunun doğru olarak yapılma-sı gerekir.

Öbür meselelerden, tarife en çok ben-ziyen hassadır: onu çürütmek, çok defabirçok terimlerden mürekkep olduğun-dan, daha kolaydır, halbuki en zor olan,birçok unsurları tasdik ve ispat etmekgerektiğinden, ve bundan başka, yalnıznesneye ait olduğunu ve onunla karşıla-nabileceğini tasdik ve ispat etmek gerek-tiğinden, onu koymaktır.

Bütün meselelerin en kolayı, ilintiyikoymaktır: çünkü öbür hallerde yalnızyüklemin konuya ait olduğunu değil, aynı

zamanda onun filân tarzda ait olduğunugöstermek gerekir; halbuki ilinti için,yalnız konuya ait olduğunu göstermekyeter. Buna karşılık, ilinti çürütülmesi engüç olan şeydir, çünkü en az sayıda un-suru veren odur: çünkü ilinti için üstelik

konuya ait olduğu tarz gösterilmez. Bununsonucu olarak, öbür hallerde, ister yükle-min konuya ait olmadığını, ister filân bellitarzda ona ait olmadığını göstermek su-retiyle iki tarzda çürütülebildiği halde,



ORGANON V.281

ilinti halinde, o ancak konuya ait olmadı-

ğını göstermekle çürütülebilir.Her meseleyi incelemek için, sayele-rinde delillerle mücehhez olacağımız yer-ler, demek, amelî olarak kâfi bir sayımınkonusu olmuşlardır.



KİTAP VIII

< DİYALEKTİK PRATİK >

1

< SORGU KAİDELERİ >

Bundan sonra, sorgularda takip edile-cek sıra ve metodun incelenmesi gere-

kir. — İlk olarak, sorguları tertip etmek,istiyenin hücumun başlaması gerektiğiyeri bulması; ikinci olarak, sorguları ter-tip etmesi ve kendisi için bunları birerbirer sıraya koyması; üçüncü ve son ola-rak, onları hasma sorması uygun olur.Yerler keşi! olununcaya kadar ve yerle-rin keşfi dahil, araştırma filozof ve diya-lektikçi için aynıdır; fakat onların sırayakonulmasından ve sorguların tertip edil-mesinden itibaren bu, diyalektikçininöz* işidir: çünkü bütün bunlar için, meselehasım ile münasebetlerdir. Filozof için ve

kendisi için ariyan kimse için bu böyledeğildir: onun için istidlâlinin öncüllerinin,doğru ve malûm olsalar da, başlangıçtakonulan soruya yakın olduklarından ve



ORGANON V.283

böylece kabulünün neticesini önceden

gördüğünden ötürü, cevap veren kimsetarafından reddedilmesinin hiç ehemmi-yeti yoktur. Dahası var: hattâ aksiyom-larının mümkün olduğu kadar en çokbilinen meseleye ve en yakınları olmasıhususunda ihtimam göstermek zorundadır,çünkü ilmî istidlaller bunlardan başlar.

Yerleri iktibas etmek gereken kay-naklar daha yukarda gösterilmişlerdir;şimdi biz sırayı ve suallerin teşekkülünüincelemek, ve ilkin gerekli öncüllerdenbaşka, benimsenmesi gerekli öncülleritâyin etmek zorundayız. Gerekli öncüller-

den, istidlâli gerçekleştirmeğe yarıyanlarkastolunur. Bunlar dışında kabul edilen-ler dört türlüdür: kâh tümevarım yoliyle,bütüncül öncülü kabul ettirmeğe, ya deliligenişletmeğe, ya neticeyi gizli tutmaya,ya delili aydınlatmaya yararlar. Onların

dışında, alınacak hiçbir başka öncül yok-tur: bunlar, vasıtalariyle suallerin geniş-letilmesinin ve tertiplenmesinin denen-mesi gereken yegâne öncüllerdir. Bundanbaşka, neticeyi gizli tutmaya çalışan öner-meler ancak tartışmanın icapları için kul-lanılırlar ; fakat bu tabiatta bir teşebbüsün

daima bir hasma karşı yönetildiğinden do-layı, biz onları da kullanmak zorundayız.

İstidlâlin, vasıtalariyle gerçekleştiğigerekli öncüller doğrudan doğruya teklif



edilmemelidirler, fakat mümkün olduğu

kadar onlardan en uzak olan önermeler-den hareket etmelidir. Sözgelimi, hasmazıtların ilminin bir ve aynı olduğu kabulettirilmek istenirse, ondan bunun zıtlarhakkında değil, karşılar hakkında kabuletmesi istenecektir: bu son önerme kabuledilirse, zıtlar, karşılar olduğundan, zıtlarınilminin de bir ve aynı olduğu neticesi çı-karılacaktır ; kabul edilmişse bölümcülzıtlar üzerine dayanarak, tümevarım yar-dımiyle sözü edilen önermeyi kabul ettir-melidir. Çünkü gerekli öncüllerin kabu-lünü ister istidlâl ile, ister tümevarım ile,

veya bazılarını tümevarım, bazılarını daistidlâl ile, fazlasiyle apaçık olan önerme-lerin doğrudan doğruya konulmaları ge-rektiği kaydiyle, sağlamak gerekir. Ger-çekte, gelecek olan neticenin daima uzak-tan ve tümevarım yoliyle fark ve temyizi

daima çok güçtür, ve aynı zamanda hattâbiz istenilen öncüllere bu tarzda erişmeğemuktedir değilsek bile, hiçbir şey bizionları kendi kendilerine teklif etmektenalıkoymaz.

Daha yukarda gösterilen gerekli ön-cüllerden başka olan öncüllere gelince:onların bu gerekli öncüller için alınmışolmaları gerekir, ve işte onların her bi-rinden nasıl faydalanmak gerekir. — Tü-mevarım bölümcül hallerden bütüncüle

284



ORGANON V.285

ve duyular altına düşen nesneler, ister

mutlak olarak, ister hiç değilse insan-ların birçoğunca daha iyi bilinmeklebilinenden bilinmiyene gider. — Neticeningizli tutulması başlangıçta konulan mese-lenin delilinin, vasıtalariyle elde edilmesigereken öncülleri, uzun kıyaslarla koya-

rak yapılır, ve bundan mümkün olduğukadar büyük miktarda almak gerekecek-tir. Yalnız, gerekli öncüller değil, aynızamanda bu sonuncuların konulmasındafaydalı olanlardan bazıları da kıyasla tas-dik ve ispat olunabilirse, buna muvaffakolunabilecektir. Bundan başka, bu uzun

kıyasların neticelerini beyan etmemeli, fa-kat daha sonra onları arka arkaya çıkar-malıdır : çünkü bu tarzdadır ki cevap ve-ren kimse, başlangıçtaki tezden mümkünolduğu kadar uzakta bulundurulacaktır.Umumi bir tarzda, sorguda gizli tutmadan

faydalanmak istenildiği zaman, sorgu de-lilin bütününe taallûk ettiği ve netice birkere konulduğu halde muhatabın hâlâbunun niçinini araştırmakla meşgul ola-cağı tarzda sorgu sorulmalıdır. İşte busonuç bilhassa bizim şimdi tasvir ettiğimizmetotla elde edilecektir. Gerçekte, sadeson neticeyi beyan etmekle, onun eldeedilme tarzı karanlıkta, bırakılır: çünkücevap veren kimse önceki kıyasların te-ferruatiyle ona açılmadığından ve netice-



286 ORGANON V.

yi veren kıyasın da mümkün olduğu ka-

dar az tafsilâtlı olduğundan, daha önce-den bunun hangi önermelerden çıktığınıgörmemiştir, çünkü biz onun, kendilerin-den teşkil edildiği önermeleri değil, sade-ce bu önermelerin kendilerinin çıkarılmışoldukları önermeleri koyduk.

Kıyasların teşekkülü için istenilenönermeleri kendi öz sıraları içinde alma-mak da faydalıdır; fakat sırayla bir birneticeye götürenleri, bir bir başkasına gö-türenleri almalıdır: çünkü herbir neticeyehas olanlar birbirlerinin yanına konmuş-larsa, bundan çıkacak netice daha apaçık

olacaktır.İmkân ölçüsünde, bütüncül öncülün

kabulünü sözü edilen terimlerin kendile-rine değil, onlarla aynı sırada olanlarataallûk eden tariflerle sağlamak da lâzım-dır : çünkü cevap verenler bütüncül öner-

meyi kabul etmediklerini sanarak, tarifbir aynı sıradaki terime taallûk ettiği za-man, kendiliklerinden hataya düşerler.

Sözgelimi, öfkeli adam’ın kendisineyapılan hakaret sebebiyle intikamı arzuettiğini kabul ettirmek icap etse; ve öfke’nin bir hakaret izharının sebep olduğu birintikam arzusu olduğu kendine kabul et-tirilirse, durum bu olur: çünkü bu sonuncuönerme bir kere kabul edildi mi, bizimkabul ettirmek istediğimiz şeyi bütüncül



ORGANON V. 287

olarak elde edeceğimiz açıktır. Buna kar-şılık, sözü edilen terimlerin kedilerinetaallûk eden öncüller beyan olunursa, ce-vap verenin, terimin kendisinin itirazınadaha çok tutamak arzettiğinden onlarıkabulden çekindiği çok defa vaki olur:sözgelimi, öfkeli adam'ın intikamı arzu et-tiğini kabul etmez, çünkü kendilerinden

intikam almak arzu etmeksizin, yine deana ve babalarımıza öfkeleniriz. Şüpheyok, itiraz muteber değildir, çünkü bazıkimseler için onlarda basit bir üzüntüyesebep olmak ve onları nâdim ve perişanettirmek yeter bir intikamdır; bununlaberaber hasma önermeyi reddetmesi içingüya bir sebep verir gibi bir hali de yokdeğil. Bunun aksine olarak, öfke tarif olun-duğu halde, bir itiraz bulmak o kadar ko-lay değildir.

Bundan başka, önermeyi, kendi içindeğil, bir başka şey için ifade ve tertip-

leniyormuş gibi ifade ve tertiplemek ge-rekir. Çünkü cevap verenler teze yarıya-bilecek her şeye karşı uyanıktırlar. — Mut-lak olarak konuşulursa, kabul ettirmekistediğimiz ileri sürülen önerme midir, yok-sa onun karşısı mıdır, bilmek hususu müm-kün olduğu kadar karanlık tutulmalıdır:çünkü muhakemeye (****) yarıyan şeybelirsiz kalırsa, cevap verenler, kendile-rinin düşündükleri şeyi söylemeğe dahamüsaittirler.



288 ORGANON V.

Bundan başka, sorguya benzerlik yar-

dımiyle başlamak da mümkündür; çünkübu sorgu sorma tarzı kandırıcıdır, bütün-cül ise dikkatten daha iyi kaçar: bu, söz-gelimi, nasıl zıtların ilmi veya cehaletiaynı ise, zıtların duyumunun da aynı ol-duğunu; veya bunun aksine olarak, du-yum aynı olduğundan ilmin de öyle oldu-

ğunu kabul ettirmekten ibarettir. Bu delil,ona tamamiyle özdeş olmamakla beraber,tümevarıma benzer: çünkü, tümevarımdabütüncül, bölümcül hallerden alınmıştır,halbuki, benzerlik halinde, alınan şey,içinde bütün benziyenlerin bulunduğu bü-

tüncül değildir.Bazen kendi kendine itiraz yapmakda lâzımdır: çünkü cevap veren kimselertarafsız olarak delil gösterir gibi görünen-lere karşı güven duyarlar. İleri sürülenşeyin umumi olarak kabul edilen bir öner-

me olduğunu ilâve etmek de faydalıdır,çünkü cevap veren kimseler, kendilerindetamamiyle hazır bir itiraz olmadığı zamanmûtat kanaatleri sarsmaktan çekinirler;ve aynı zamanda kendileri de bu cinstendeliller kullandıklarından, onları sarsmak-tan sakınırlar. — Üstelik, ne kadar faydalı

olursa olsun, bir delil üzerinde ısrar et-memek gerekir, çünkü ısrar, hasmın mu-halefetini kuvvetlendirir — Bundan başka,teklifini sanki basit bir mukayese gibi öne



ORGANON V.289

öne sürmek gerekir: çünkü başka bir şey

için teklif edilen ve kendisi için faydalıolmıyan şey, daha kolaylıkla kabul edi-lir. — Kabulü bizce gerekli olan öner-meyi bile beyan etmemek gerekir, fa-kat ilki kendisinin zarurî neticesi olanbir önermeyi beyan etmelidir: hasım, ne-ticesinin ne olacağını fark etmediğinden

bu önermeyi daha kolayca kabul eder;sonuncu kabul edilmişse, öbürü de kabuledilmiştir. — Bundan başka, bilhassa ka-bul olunmasını görmek arzu edilen şeyien son istemelidir: çünkü cevap verenkimseler sual soranların çoğu, ilkin en

çok ehemmiyet verdikleri nesnelerin sö-zünü ettiklerinden, hassaten ilk suallerireddetmeğe meyyaldirler. Buna karşılık,bazı hasımlarla ilkin ileri sürülmesi gere-ken bu türlü önermelerdir, çünkü inatçıinsanlar kendilerine ilkin arzolunanı ençok kolaylıkla kabul ederler (meğerkibundan çıkacak netice, aşikâr olarak göz-lerine çarpmasın) halbuki onlar sonundadaha çetin ve müşkülpesent görünürler.Cevaplarında çok ince olmakla öğünenkimseler hakkında aynı durum müşahedeolunmalıdır: çünkü başta teklif edilen nes-

neleri kabul ettikten sonra, neticenin ko-nulan önermeleri vaz’ etmediğini ilerisürerek sonuna doğru birtakım boş vesaçma sözler ortaya atarlar. Fakat karak-



290ORGANON V.

terlerinden emin olarak ve başlarına sıkı-

cı bir şeyin gelmiyeceğini düşünerek ko-layca rıza ve muvafakat gösterirler. —Bun-dan başka, delili sürüncemede bırakmakye bir takım yanlış geometri şekilleri çizen-ler gibi araya münakaşa için faydası olmı-yan bir takım şeyler sokmak iyidir, çünkü,teferruatın çokluğu hatanın nerede bulun-duğunu iyice görmekten alıkoyar. Yinebu sebepledir ki bazen sual soran kimse-ler kendiliklerinden arzolunsalar kabul edil-miyecek olan şeylerin bu karanlık içindeileri sürdüklerinin farkında olmazlar.

Gizli tutma metodu, demek, bizim sö-

zünü ettiğimiz kaidelere başvururlar. Dü-şüncenin süslenmesi için, tümevarım ileve aynı cinse ait kavramların taksimi ilebaşlanır. Tümevarımın tabiatı nedir, bu-nu görmek kolaydır. Taksime gelince, busözgelimi, filân ilmin, ister daha büyük

doğruluğu sebebiyle, ister konusu dahayüksek olduğundan ötürü, bir başka ilim-den daha iyi olduğunu veya ilimlerin birkısmının teoretik, bir kısmının pratik, birkısmının da poetik olduklarını söylemek-ten ibarettir. Bu ayırtlardan her biri, ger-çekte, her ne kadar netice bakımındanbeyan edilmeleri gerekli olmasa da, tar-tışmaya yeni bir süs ilâve eder.

Tartışmayı aydınlatmak için, misallerve mukayeseler vermek, ama Khoirilus’taki



ORGANON V.291

gibi değil Homeros'da olduğu gibi uygun

ve bizim bildiğimiz şeylerden çıkarılmışmisaller vermek gerekir: bu tarzda ilerisürülen önerme daha açık olabilir.

2

< SORGUNUN KAİDELERİ (Devam) >

Divalektik tartışmalarda halk adamın-dan ziyade diyalektikçilerle kıyası kullan-mak gerekir. Aksine olarak, halk adamı ilekullanılması gereken daha ziyade tümeva-rımdır. Esasen bu nokta daha önce ince-lenmiştir.—Tümevarım içinde, bazı hallerde

sorgu, bütüncül şekli altında kullanılabilir;fakat başka hallerde, bütün benzerlikleriçin konulmuş müşterek bir isim olmadı-ğından ötürü, bu kolay bir şey değildir: ozaman, bütüncülü almak ihtiyacı oldumu, ve bu türlü bütün hallerde deyimi

kullanılır. Fakat en zor olan şey, tek-lif edilen şeyler arasında, bu türlü olan-larla, bu türlü olmıyanların hangileriolduğunu tâyin etmektir; çok defa, bazılarıbenzer olmıyan nesnelerin benzerliğinitasdik ettiğinden, bazıları da benziyennesnelerin benzerliğinden şüphe ettikle-rinden tartışmalarda karşılıklı bir şekildealdanıldığı vakidir. Bunun için, hem cevapverenin şüphe etmesine ve teklif edilennesnenin bir benzer mânada alınmadığını



292ORGANON V.

söylemesine, hem de sual soran kimseninbirçok nesnelerin, gerçekte benzer olma-dıkları halde birçok şeyler benzer mâ-nada alınmış göründüklerinden, nesneninbir benzer mânada alındığını yanlış olaraktelkin etmesine mâni olmak için, sözüedilen neviden bütün nesnelere uyan birkelimeyi kendi kendine hazırlamağa ça-

lışmak gerekir.Birçok hallere taallûk eden bir tüme-

varım yapıldığı zaman, bununla beraber,cevap veren kimsenin bütüncül önermeyikabulden çekinirse o zaman ondan itirazınıistemek meşrudur. Fakat hangi hallerde

nesnenin bu tarzda olduğunu kendimizgöstermediğimiz takdirde, hangi haldenesnenin bu tarzda olmadığını söylemesiniondan istemek meşru değildir: ilkin tü-mevarımı yapmak, ve yalnız o zaman,hasımdan itirazını istemek gerekir.—Bun-

dan başka itirazların, meğerki teklif edi-len nesne, sözgelimi, ikilik’in, çift sayılararasında, biricik ilk sayı olduğu gibi, ne-vinin bir tek ve yegâne şeyi olmaya, teklifedilen nesnenin kendisine taallûk etmeme-sini ısrarla istemek lâzımdır: çünkü itirazyapan kimsenin itirazını, sözü edilen nes-

nenin nevinin bir tek nesnesi olduğunusöyliyemediği takdirde bir başka nesneyetaallûk ettirmesi gerekir.—itirazı nesneninkendine değil de bir homonime yönelterek



ORGANON V.293

bütüncül bir önermeye birtakım itirazlar

yapan kimselere, ve sözgelimi, kendineait olmıyan bir renk, veya bir ayak, veyabir el sahibi olunabildiğini iddia edenleregelince (çünkü ressam kendinin olmıyanbir renk; aşçı kendinin olmıyan bir ayaksahibi olabilir), ilkin bu cinsten hallerde,ancak bir kere ayrıt yapıldıktan sonra,sualini sormak gerekir: çünkü homonim-lik gizli kaldığı müddetçe, önermeye itirazyerinde görünecektir. — Fakat bir homo-nim üzerine değil, nesnenin kendisinetaallûk eden itiraz sorguyu köstekliyorsa,sual soran kimse itiraza uğrıyan bölümü

çıkarmak ve geri kalanı, kendisine faydalıolanı kabul ettirinciye kadar, bütüncülyaparak teklif etmek zorundadır; sözgelimi,unutma için, ve unutmuş olmak olgusu içindurum budur: çünkü hasımlar ilmi kaybe-den kimsenin unutmuş olmasını kabul et-

meği reddederler, çünkü, nesne değişmiş-se, insan ilmi kaybetmiştir, fakat unutmuşdeğildir, diye itiraz ederler. O halde yapıl-ması gereken şey, itiraza uğrıyan bölümüçıkarmak, ve geri kalanı müdafaa etmektir:sözgelimi, nesne var olmakta devam etti-ğine göre, ilim kaybedilmiş ise, o zamanunutulmuştur demelidir. Daha büyük biriyiliğe daha büyük bir kötülüğün karşıolduğu önermesine bir itiraz yapan kim-seler hakkında da durum budur: çünkü



294ORGANON V.

onlar iyi yapı (la bonne constitution) dan

daha az iyi olan sıhhate, hastalık, ma-luliyetten daha büyük bir kötülük olduğuiçin, daha büyük bir kötülüğün karşı oldu-ğunu ileri sürerler. O halde, burada da,itiraza uğrayan bölümü çıkarmak gerekir;çünkü bu bölüm bir kere çıkarıldı mı,hasım önermeyi, yani, misalimizde, dahabüyük bir iyiliğe daha büyük bir kötülü-ğün karşı olduğunu kabul etmeğe dahamüsait olacaktır, meğerki, iyi yapınınsıhhati tazammun ettiği gibi, iki iyiliktenbiri öbürünü tazammun etmeye. Yalnızhasım bir itiraz tertip ve beyan ettiği za-

man değil, hattâ şimdiki halde bir itirazortaya atmaksızın da, bu cinsten birinitertip ve beyan edebilmeyi önceden gör-düğünden ötürü, bizim öne sürdüğümüzşeyi inkâr ederse de, bu yapılmalıdır:gerçekte, itirazın taallûk ettiği nokta çı-

karıldıktan sonra, hasım, geri kalan içinde,söylenildiği gibi olmıyan her hangi birhali önceden göremediğinden ötürü, öner-memizi kabul zorunda kalacaktır; onukabul etmekten çekinirse o zaman ondanbir itiraz isteneceği vakit, bir itiraz yap-mağa muktedir olmıyacaktır. Kısmen yan-lış, kısmen doğru olan önermeler bu tip-tendirler, bunlar için, gerçekte, bölümleriniçıkarmakla, geri kalanı doğru bırakmakmümkündür. Önerme birçok hallere teş-



ORGANON V. 295

mil olunduğu zaman, hasım itiraz etmezse,

onun bunu kabul ettiğini düşünmek gere-kir: çünkü Diyalektik’de, böylece kendisinekarşı hiçbir itiraza sebep olmaksızın, birçok nesnelere uyan bir öncül sağlam-dır.

İster mümkün olmıyana irca olmaksı-

zın, ister mümkün olmıyana irca yoliyleneticeye varılabildiğinde, o zaman, ispatolunursa ve diyalektik yönden münakaşaolunmazsa, bu metot ile veya öbürüylenetice çıkarılması ehemmiyetsizdir; fakatbir hasım ile diyalektik yönden münakaşaolunursa, imkânsız yoliyle istidlal kullan-mamalıdır. Gerçekte, mümkün olmıyanairca olmaksızın istidlal yapıldiyse, hasımtarafından hiçbir şüphe ileri sürülemez;bunun aksine olarak, imkânsız bir önermenetice olarak çıkarıldıysa, onun yanlışlığıpek fazla aşikâr olmadıkça, hasım imkân-

sızlığına itiraz eder, öyle ki sual sorankimseler istediklerini kabul ettirmeğe mu-vaffak olamazlar.

Söylenilen tarzda birçok hallere uyanve kendilerine ister mutlak tarzda, isterhiç değilse ilk bakışta yapılacak hiçbiritiraz görülmiyen bütün önermeleri önesürmelidir: çünkü söylendiği gibi olmıyanhalleri görmeğe muktedir olmadığından,hasım önermeyi doğru olarak kabul eder.



296 ORGANON V.

Sorguyu, netice üzerine yöneltmemek

gerekir; aksi takdirde, hasım onu inkârettiği halde, istidlal yapılmamış gibi görü-nür. Çok defa, gerçekte, bir sorgu olarakkonmuş olmayıp, bir netice olarak göste-rilmiş olduğu zaman bile, hasımlar onuinkâr ederler, ve bu yapılmakla da, onunkabul edilen verilerin neticesinin olduğu-nu görmiyen kimseler için reddedilmişgörünmezler. O halde, onun bir netice ol-duğunu bile söylemeksizin, bir soru olarakkonulduğu ve hasım onu inkâr ettiği zamanmutlak olarak, bir istidlâlin yapılmış oldu-ğu görünmez.

Göründüğüne göre, her bütüncül sorgu,bir diyalektik önerme değildir: sözgelimiinsan nedir? veya iyilik kaç mânada alınmıştır? Çünkü bir diyalektik önermekendisine evet veya hayır ile cevap ver-mek mümkün olan önermedir, bizim”şim

di sözünü ettiğimiz önermeler için ise bumümkün değildir. Bunun için bu cinstensualler diyalektik değildirler; meğerkisual soran kimsenin, kendisi, sözgelimi,iyilik filân mânada mı, yoksa filân mânada mı alınmıştır? diyerek onları be-yan etmeden önce, birtakım ayırtlar ve bir-takım taksimler yapmaya. Çünkü bu türlüsuallere bir tasdik veya bir inkârla cevapvermek kolaydır. İşte bu şekil altında bucinsten önermeleri öne sürmeğe çalışmak



ORGANON V.297

gerektiği buradan gelir. Aynı zamanda

sual soran kimse onları kendi kendineayırdetmiş ve ifade etmiş olduğu haldehasım mutlak olarak onları kabul etmeğireddettiği vakit, hasma iyilik’in kaç mâ-nada alındığını sormak da belki meşrudur.

Uzun zaman bir tek nesne üzerindesual soran kimse kötü soran bir kimsedir.

Gerçekte, kendisine sual sorulan şahıssorulan şeye cevap verdiği halde, bunuyapıyorsa ya ona ayrı ayrı birçok sual-ler sorduğu, veya ona aynı suali bir çokdefalar sorduğu açıktır: bundan, ya bununlâfazanlık olduğu, veya istidlâlden mah-

rum olunduğu sonucu çıkar, çünkü istidlâldaima az sayıda öncüllerden itibaren teşkiledilir. Buna karşılık, hasım cevap verme-diğinden ötürü böyle yapıyorsa o zamanbundan dolayı ihtarda bulunmadığı, veyatartışmayı orada bırakmadığı için hata eder.

3

.<DİYALEKTİK DELİLLERİN GÜÇLÜĞÜ.>

Bazı hipotezler vardır ki hem hücumetmek, hem de müdafaa etmek kolay-dır: sözgelimi, tabiî düzende ilk olanşeylerle son olan şeyler böyledir. Ger-çekte, birincilerin tarife ihtiyaçları var-dır, sonunculara gelince, ilk ilkelerdenitibaren sürekli bir ispat sağlamak iste-yen kimse için birçok ara önermeler va-



298 ORGANON V.

sıtasiyle netice olarak çıkarılmıştır. Veyabunsuz, haklarında her münakaşa sırf so-fistik gibi görünür, çünkü hareket nokta-sı olarak, kendisine has olan ilkeler alın-mazsa ve en son neticelere kadar istid-laller serisi zincirlenmezse bir şeyi ispatetmeğe muktedir olunamaz. İşte, ilk ilke-leri tarif etmek, cevap verenlerin yapma-

ğı düşünmedikleri şeydir, üstelik tarif et-tiği zaman sual soran kimseye de hiç dik-kat etmezler: bununla beraber, teklif edi-len şey açık oluncaya kadar, o kolaycaçürütülemez. Ve ilkeler bahis konusu ol-duğu zaman bilhassa vaki olan da budur;

çünkü, öbür önermeler onların aracılığıile ispat olundukları halde, ilkeler başkaşeylerle ispat olunamazlar: bu cinsten öner-melerin her birini bir tarifle bilmek zo-rundayız.

İlkeye pek yakın olan önermeleri çü-

rütmeğe çalışmak da zordur: çünkü neti-ce ile ilke arasında az ara önerme oldu-ğundan ve daha sonraki önermeleri ge-rekli olarak bu ara önermeler vasıtasiyletasdik ve ispat etmek gerektiğinden, buyakın önermelere karşı birçok delillersağlanamaz. — Fakat bütün tariflerden,

hücum edilmesi en zor olanları, ilkin ba-sit bir mânada mı, yoksa birçok mânadamı alındıkları pek iyi bilinmiyen, veyabundan başka, tarif eden kimse tarafın-



ORGANON V.299

dan has mı, yoksa mecazî mânada mı alın-

dıkları da bilinmiyen terimleri kullanantariflerdir. Karanlık oluşları sebebiyledirki bu terimlere karşı delil serdetmek müm-kün değildir; ve karanlık oluşları mecazî karakterlerinden ileri gelip gelmediği meç-hul olduğundan ötürü, onları çürütmek im-

kânsızdır.Hulâsa olarak, bir meseleye hücumetmenin güç olduğu her defasında onunbir tarife muhtaç olduğu; yahut da birçokmânaları veya mecazî bir mânası olan bunesneler içine girdiği; veya ilkelerdenuzak olmadığı; veya nihayet ilk bakıştabunu bile, yani bize engel olan şeyin yu-karda sayılan şekillerden hangisine bağ-landığını görmediğimiz farzolunmalıdır:zorluğun kendisini gösterme tarzı bir ke-re aydınlandı mı, bizim ya tarif etmemizveya ayırdetmemiz, yahut da kendimize

mutavassıt önermeleri sağlamamız gerek-tiği apaçıktır, çünkü son neticeler bu su-retle tasdik ve ispat olunur.

Birçok tezler için, tarif doğru olarakverilmediğinden ötürü, bu tezleri münaka-şa etmek ve onlara hücum etmek kolay

değildir: sözgelimi bir tek şeyin birçokzıtları olup olmadığı, gibi. Fakat zıtlaruygun olduğu üzere bir kere tarif edildimi, aynı şey için birçok zıtları haiz ol-manın veya olmamanın mümkün olup ol-



300 ORGANON V.

madığı neticesini çıkarmak kolaydır. Tarifemuhtaç olan öbür terimler için de aynıtarzda hareket olunur. Matematikte, şe-killerin ispatındaki zorluk bazen yinebir tarif hatasından ileri geliyor gibidir.Sözgelimi < paralelogramın > kenarınaparalel bir sathı kesen bir doğrunun,benzer bir tarzda hem çizgiyi, hem de

yüzeyi böldüğü ispat olunduğu zaman, hal-buki tarif verilmişse, söylenen şey doğ-rudan doğruya açık olur: çünkü yüzeylerde çizgiler gibi aynı bölünmelere mâruzkalırlar. İşte bu aynı bir nispet'in tarifi-dir. — Mutlak tarzda, ilk elementar ilke-

lerin, tarif bir kere konuldu mu (sözge-limi, çizginin tabiatı ve dairenin tabiatı)tasdik ve isbati gayet kolaydır; yalnız,onlardan herbirine ait olma bakımındangösterilebilen deliller çok değildir, çünküpek çok ara önerme yoktur. Buna karşı-lık, ilkelerin tarifleri konulmamış ise,ispat zordur, hattâ, büsbütün imkânsızda olabilir. Matematik kavramlar içinolan şey, aynı şekilde diyalektik istidat-lara da uyar.

O halde, tezin münakaşası güç olduğuzaman, onun bizim sözünü ettiğimiz kusur-

lardan birini arzettiğini gözden kaybetme-mek gerekir. Fakat bu postulatı, başka de-yimle öncülü münakaşa etmek tezin kendinimünakaşa etmekten daha zor bir iş olduğu



ORGANON V.301

zaman bu türlü önermeleri koymalı mı,

koymamalı mı, düşünülebilir: çünkü pos-tulat teslim ve kabul olunmayıp, onunkendisini de tartışmaya tâbi tutmak iddiaolunursa, hasma, başlangıçta konulan te-zin kendisini tasdik ve ispat etmektendaha zor bir iş yükletilecektir; bunun ak-sine olarak, kabul olunursa, hasım inan-

cını daha az inanılabilen unsurlardan çı-karacaktır. O halde meseleyi daha zorlaş-tırmamak zaruri ise, postulatın kabul edil-mesi lâzım gelir; bir başka yandan da,daha çok bilinen öncüller vasıtasiyle is-tidlâlde bulunmak zaruri ise onu koyma-

mak lâzımgelir. Başka terimlerle, ciddî biraraştırmaya başlandığı zaman, neticedendaha çok bilinmiyorsa onu koymamak ge-rekir; halbuki diyalektik ekzersizde, obir tek şartla, hakikat görünüşünü haizolması şartiyle, konulmalıdır. O halde gö-

rülüyor ki bu gibi postulatların istendiğitarz, sual sorulduğuna veya öğretildiğinegöre değildir.

4

< SUAL SORANIN VE CEVAP VERENİN

ROLÜ >Sualleri tertip ve ifade etme, sıraya

koyma tarzını bizim dediklerimiz göster-meğe aşağı yukarı yeter.



302ORGANON V.

Cevaba gelince, ilkin, doğru olaraksual sormak için yapılması gereken şeygibi, doğru olarak cevap vermek için deyapılması gereken şeyi tâyin etmek lâ-zımdır. Sual soranın rolü, cevap verenkimseye tezin zaruri neticesi olan en garipparadokslarını müdafaa ettirecek tarzdamünakaşayı sevk ve idare etmekten iba-

rettir; bunun aksine olarak, cevap verenkimsenin rolü, saçma veya paradok-sal olarak söylediği şey, kendisinden ge-liyormuş gibi değil, tezden netice olarakçıkıyormuş gibi görünecek şekilde hare-ket etmektir. Çünkü şüphe yok, konulma-

ması gereken şeyi hareket noktası ola-rak koymaktan ibaret olan hata ile konul-muş olan şeyin münasip olan müdafaasınısağlamaktan ibaret olan hata arasında birfark vardır.

5

< DİYALEKTİK EKZERSİZ HAKKINDAYENİ TEORİ. — CEVAP YERENİN ROLÜ >

Çalışmak ve kendini denemek içinsırf delil serdeden kimse tarafından riayetedilecek kaideleri henüz hiç kimsenintâyin etmediğine göre (çünkü gaye, bir

münakaşaya girişen kimselere öğreten,veya öğrenen kimseler için aynı değildir,münakaşaya girişenlerin gayesi de, biraraştırma maksadiyle birlikte münakaşa



ORGANON V. 303

eden kimselerin gayesi ile aynı değildir:çünkü öğrenen kimse daima kendisinedoğru gibi görünen şeyi koymak zorunda-dır; ve gerçekte yanlış olan şeyin onaöğretilmesine de alsa teşebbüs edilmez.Diyalektik bir münakaşada, aksine olaraksual soranın gayesi, bütün vasıtalarla, birçürütmeyi gerçekleştirmekten ibarettir, ce-

vap verenin gayesi ise hiçbir suretlebundan müteessir olmamaktır. Öbür yan-dan da, mübahase ve müzakere etmekiçin değil, kuvvetlerini denemek ve araş-tırmak için deliller serdolunan diyalektiktoplantılarda, cevap verenin istihdaf et-

mek zorunda olduğu gaye, ve tezininiyi veya kötü müdafaası için ne türlüşeyler kabul etmek veya etmemek zorun-da olduğu henüz tâyin edilmemiştir) de-mek, bizden önce gelenlerin bu konudabize hiçbir şey nakletmediklerine görekendimiz bu hususta birkaç söz söyle-meği deniyelim.

Ya muhtemel olan ya muhtemel ol-mıyan, veya ne o ne de öbürü olmıyan ;sözgelimi, belli bir şahsa, veya cevapverenin kendisine, veya her hangi birbaşkasına göre, ister mutlak olarak, ister

belli bir tarzda, muhtemel olan veya ol-mıyan bir tezi koyarken, cevap verenkimsenin tartışmayı idare ve idame ettir-mesi gereklidir. Bu iki tarzda hangisinde



304 ORGANON V.

tezin muhtemel olmasının veya muhtemelolmamasının hiç ehemmiyeti yoktur: çünküdoğru olarak cevap verme tarzı, yani iste-nilen şeyi kabul etmek veya kabul etmemektarzı iki halde de aynı olacaktır. — O halde,cevap veren kimsenin tezi muhtemel olmı-yan ise sual soran tarafından istenilen neti-cenin muhtemel olması lâzımdır, muhte-

mel bir tez için de muhtemel olmıyandır:çünkü sual soran kimsenin çıkardığı ne-tice daima konulan tezin karşısıdır. Ko-nulmuş olan şey ne muhtemel olan ne demuhtemel olmıyan ise, netice de bu aynıtipten olacaktır. Fakat, mademki doğru

olarak istidlal yapan kimse, kendisindendaha muhtemel ve daha çok bilinen ön-cüllerden itibaren verdiği neticeyi ispatediyor, o halde konulan tez mutlak olarakmuhtemel olmıyan ise, cevap veren kim-senin ne mutlak olarak muhtemel olmı-yan şeyi, ne de, muhtemel olmakla be-raber, sual soranın çıkardığı neticedendaha az muhtemel olan şeyi kabul et-mek zorunda olmadığı açıktır. Çünkücevap veren kimsenin tezi muhtemelolmıyan ise, sual soranın neticesi muh-temel olacaktır. Öyle ki sual soran kimse

tarafından konulan öncüllerin hepsi muh-temel, ve verdiği neticeden daha çokmuhtemel olmak zorunda olacaklardır,çünkü en az bilenin, daha çok bilinen



ORGANON V. 305

öncüller yardımiyle çıkarılması gerekir.Bunun sonucu olarak, konulan sorgular-

dan her hangi biri bu tabiatta değilse,cevap veren kimse onu kabul etmeme-lidir. Öbür yandan da, cevap veren kim-senin tezi mutlak olarak muhtemel ise,apaçıktır ki sual soran kimsenin neticeside mutlak olarak muhtemel olmıyan ola-

caktır.. O halde cevap veren kimsemuhtemel olan her şeyi, ve muhtemelolmıyan şeyler arasında da sual sorankimsenin neticesinden daha az muhtemelolmıyan şeyleri kabul etmek zorundadır:çünkü o zaman, tatmin edici bir tarzdaistidlalde bulunduğu takdir olunacaktır.Cevap veren kimsenin tezi ne muhtemelolan, ne de muhtemel olmıyan değilse,yine böyledir : çünkü o zaman da, muh-temel olan her şeyi; ve muhtemel ol-mıyan şeyler arasından da sual soranınneticesinden daha çok muhtemel olan

bütün şeyleri kabul etmek, gerekir: çün-kü, bu tarzda, istidlâllerin daha muh-temel olmaları vaki olacaktır. — O hal-de konulan şey mutlak olarak muh-temel olan veya mutlak olarak muhtemelolmıyan ise, o zaman mutlak olarak muh-

temel olanın mukayese noktası olarakalınması gerekir: halbuki konulan şeymutlak olarak muhtemel olan, veya mut-lak olarak muhtemel olmıyan değil de,



306ORGANON V.

yalnız cevap veren kimse için sadecemuhtemel olan veya muhtemel olmıyanise o zaman cevap veren kimsenin muh-temel olan veya muhtemel olmıyan şeyiyardımiyle hükmetmek ve istenilen şeyikabul veya reddetmek zorunda olduğu mu-kayese noktası onun kendisidir. — Cevapveren kimse bir başkasının sanısını mü-

dafaa ediyorsa, ayrı noktaları kabul veyareddetmek için gözlerini çevirmek zorun-da kalacağı, bu sonuncunun sanısı olduğuaçıktır. İşte bunun için, kendilerini baş-kalarının, sözgelimi, Herakleitos’un sözü-ne göre, iyilikle kötülüğün özdeş olduğu

gibi sanılarının nâkili yapanlar zıtlar içinkendileri inanmadıklarından için değil, Herakleitos'a göre düşünmekle bu tarzdadüşüncelerini ifade etmek zorunda olduk-larından aynı zamanda ve aynı konuyaait olmalarının imkânsızlığını kabul et-meği reddederler. Birbirlerinin tezlerini

karşılıklı olarak kabul eden kimselerinyaptığı da budur: düşünceleri tezi koyankimsenin yapacağı gibi birbirlerine beyanetmeğe bakarlar.

6

< CEVAP VERENİN, SORGUNUN

KARAKTERİ TARAFINDANTÂYİN EDİLEN ROLÜ >Demek, tezi mutlak olarak muhtemel

olan olsun veya belli bir şahıs için muh-



ORGANON V.307

temel olan olsun cevap veren kimseninneleri göz önünde bulundurması gerektiğigörülüyor.

Her sorgu gerekli olarak ya muhtemelolan, ya muhtemel olmıyan, veya ne o neöbürü olmak zorunda olduğundan ve yineya delille münasebette olmak veya delillemünasebette olmamak zorunda olduğun-

dan, o zaman, sorgu muhtemel ise vedelille münasebeti yok ise cevap verenkimse muhtemel olduğunu söyliyerek onukabul etmek zorundadır. Muhtemel değilseve delille de münasebette değilse, onuyine, kabul etmek zorundadır, fakat pek

sâf görünmemek için muhtemel olmadığına-da işaret etmelidir. O, delille münasebetteise ve muhtemel ise, muhtemel olduğunu,fakat başlangıçta konulan teze çok yakınolduğunu ve kabul edilirse, konulan mese-lenin çökeceğini söylemek gerekecektir.Sual soran kimsenin istediği önerme delillemünasebette ise, fakat aynı zamanda çokmuhtemel olmıyan ise, cevap veren kimse,o kabul edilirse aranılan neticenin bundançıktığını, fakat önermenin kabul edilmekiçin pek fazla saf olduğunu kabul edecek-tir. Önerme ne muhtemel olmıyan, ne de

muhtemel olan ise, o zaman delille hiçbirsuretle münasebette bulunmaması halinde,onu tahditler koymadan kabul etmek ge-rekir: fakat delille münasebette ise cevap



308 ORGANON V.

veren kimsenin, üstelik, o kabul edilirse,başlangıçta konulan meselenin yıkıldığına

işaret etmek zorundadır. Bu kaideleregöre, cevap veren kimse, kabul edilen hernoktanın neticesini önceden görüyorsa,ona vaki olandan şahsen hiçbir suretlemesul tutulamaz görünecektir, öbür yan-dan da, sual soran kimse netice çıkar-

mak iktidarında olacaktır, çünkü netice-den daha muhtemel olan bütün öncüllerona ta’viz olarak verilmiştir. Fakat neti-ceden daha muhtemel olmıyan öncüller-den hareket ederek bir netice çıkarmağaçalışanlar hiç şüphe yok, doğru olarakistidlâl yapmıyorlar: bunun için istiyenkimselere bunları vermemek gerekir.

7

<SORGUNUN KARAKTERİ, Devam>

Cevap veren kimse için de, terimlerinkaranlık bulundukları yani birçok mânada

alındıkları halde, bu böyledir. Gerçekte,cevap veren kimsenin, anlamadığı takdirde,anlamadığını söylemesi caiz olduğundan veasla birçok manalı bir soruya evet veyahayır diye cevap vermek zorunda olma-dığından, ilk olarak, ifade açıklıktan mah-

rum ise, bunu anlamadığını söylemektetereddüt etmemesi gerektiği apaçıktır:çünkü çok defa, açık bir surette konulma-mış olan birtakım sorulara cevap veril-



ORGANON V. 309

diğinden ötürü, birtakım zorluklarla kar-şılaşılır. Birçok mânalarda alınsa da, o

ifadeyi anlıyorsa, o zaman, ifadenin bütünmânalarında doğru veya yanlış olması ha-linde, onu mutlak olarak kabul etmek veyared etmek zorundadır; bunun aksine ola-rak, kısmen yanlış, kısmen doğru ise, bun-dan başka birçok mânalarda alındığına ve

yine bu mânalardan birinde doğru, öbü-ründe yanlış olduğuna işaret etmesi gere-kir: çünkü bu ayırdı ancak daha sonrayaparsa, başlangıçta da ikircilliği görüpgörmediğinde şüpheye düşülür. Cevapveren kimse önceden ikircilliği görme-mişse, fakat kelimelerin ancak bir mâ-nasını gözönünde tutarak soruya rıza vemuvafakatini vermişse, o zaman soruyubir başka mânaya doğru çeken hasma,önermeyi kabul ettiği zaman gözönündetuttuğu mânanın bu olmayıp öbürü oldu-ğunu söylemesi gerekir. Gerçekte, birçok

nesneler aynı bir terim veya aynı ifadealtında bulunuyorlarsa, ikircillik kolaycahâsıl olur. — Fakat soru hem açık hem debasit ise, evet veya hayır ile cevap veril-melidir.

8

<TÜMEVARIMA CEVAP HAKKINDA>

Mademki, istidlâl içinde, öncül daima yaistidlâlin kendilerinden itibaren teşkil edil-



310 ORGANON V.

diği önermelerden biri, ya bu teşkil ediciönermelerden birini koymak maksadiyle

yapılmış bir önermedir (ve birçok benzermeseleler konulmuş olduğundan o, bir baş-ka önerme kasdiyle alındığı zaman daimagörülür: çünkü ya tümevarım ile, veyabenzerlik iledir ki çoğu zaman, bütüncüleerişilir), cevap veren kimse, doğru ve

muhtemel iseler bütün bölümcül önerme-leri kabul edebilir. Öbür yandan, bütün-cül önermeye karşı, bir itiraz yapmağaçalışmak lâzımdır, çünkü bu cinsten ger-çek veya görünüşte, bir itiraz olmaksızındelilin yürüyüşünü zorlaştırmak mânâsızbir sataşma ve hırçınlık teşkil eder. Ohalde birçok bölümcül misallerden açıkçaçıkan bütüncül önermeyi kabul etmeyi,yapılacak hiçbir itiraz olmadığı halde,insan reddederse, bunun mânâsız bir hır-çınlıktan başka bir şey olmadığı açıktır.Bundan başka, hattâ bir delile karşı delille

önermenin doğru olmadığı gösterilmezseher ne kadar bu delile karşı delil dahi kâfiolmasa bile, kötü bir hırçınlığa daha çok ka-pılmış görünülecektir: çünkü çok defa umu-mi sanılara zıt olan, ve çözümü güç olandeliller karşısında bulunuyoruz; sözgelimi

hareketin imkânsızlığı veya stadyomu do-laşmak imkânsızlığı hakkında Zenon'un de-lili için durum budur. Bu, bununla beraber,bu örmelerin karşılarını kabul etmemek



ORGANON V.311

için bir sebep değildir.— O halde, ne iti-raz ne de gösterilecek delile karşı bir de-lile sahip olmadan hasmın önermesini kabuletmek ret olunursa bunun kötü bir hırçın-lık olduğu apaçıktır: kötü bir hırçınlıktanbizim sözünü ettiğimiz cevaplardan ayrıbir tarzda verilen ve istidlali yıkan bircevap anlarım.

9

< ÖNCEDEN EKZERSİZ, VE MUHTEMELOLMIYAN TEZLER HAKKINDA >

Bir tezi veya tarifi müdafaa etme-

den önce cevap veren kimse bütün iti-razları kendi kendine yapmak zorunda-dır : çünkü, apaçıkça, onun rolü, sual so-ran kimsenin koyduğunu vasıtalariyle çü-rüttüğü delillerin zıddını almaktan ibaret-tir.

Bir muhtemel olmıyan tezi müdafaaetmeden de sakınacaktır. Bir hipotez iseiki tarzda muhtemel olmıyan olabilir. O,kendisinde bir takım saçma önermelerçıktığı zaman, muhtemel olmıyandır : söz-gelimi, her şey hareket eder veya hiçbirşey hareket etmez denilirse. Bozuk ah-

lâklı ve her insanın duygularına zımnî olarak zıt olan insanların kabul edecek-leri önermeler de muhtemel olmıyanönermelerdir: sözgelimi, hazzın iyilik ol-



312ORGANON V.

duğu: haksızlık irtikâp etmenin, haksızlığauğramaktan daha iyi olduğu gibi. Gerçek-te, bu düsturları müdafaa eden kimsedenmünakaşanın icapları için değil, gerçektebunları düşündüğünden ötürü bunları mü-dafaa ettiği düşüncesiyle nefret edilir.

10

<YANLIŞ DELİLLERİN ÇÖZÜMÜHAKKINDA>

Yanlış bir neticeye varıp dayanan bü-tün deliller için, yapılacak çözüm hatanınçıktığı bölümü ortadan kaldırmaktan iba-

rettir: çünkü herhangi bir bölümün orta-dan kaldırılması delili, hattâ kaldırılanbölüm yanlış olsa bile, itibarlandırmaz.Gerçekte, delil bir yanlıştan fazla yanlışihtiva edebilir. Sözgelimi, öncül olarakoturan kimse yazıyor, ve Sokrates oturuyor' un alındığını farz edelim; bundançıkan netice: Sokrates yazıyor' dur. Sokrates oturuyor önermesini ortadan kal-dırmakla delilin çözümüne daha çok yak-laşılmış değildir; istenilen önermenin yan-lış olduğu olabilir, fakat delilin yanlışlığıondan çıkmamıştır. Çünkü herhangi bir kim-

senin oturduğu, fakat yazmadığı vaki olur-sa, böyle bir halde aynı çözümü tatbiketmek imkânsız olacaktır. Bunun sonucuolarak çıkarılması gereken bu önerme ol-



ORGANON V.313

mayıp oturan kimse yazıyor önermesidir.Çünkü oturan kimse daima yazmaz. Deli-lin tam çözümü, demek hatanın çıktığı bölü-mü çıkarmaktan ibarettir, ve delilin bu bö-lüme bağlı olduğu bilindiği zaman, tıpkı yan-lış şekiller durumunda olduğu gibi, çözümbilinir. Çünkü, hattâ ortadan kaldırılanbölüm bir yanlış olsa bile, bir itiraz yap-

mak yetmez, aynı zamanda yanlışın sebe-bini de ispat etmek gerekir: bu tarzda,gerçekte, itiraz yapıldığı zaman, neticeninönceden görülüp görülmediği açıkça görü-lebilecektir.

Bir istidlalin neticesi dört tarzda ön-

lenebilir. — Ya hatanın çıktığı bölüm yokedilerek.— Ya sual sorana bir itiraz tev-cih edilerek, çünkü çok defa, hattâ birçözümün gösterilemediği zaman bile, yinede sual soran kimse delil serdetmesiniyürütemiyecek hale düşürülür. — Üçüncü-sü, itiraz, konulan sorulara tevcih oluna-bilir: çünkü sual soran kimse tarafındanistenen neticenin herhangi başka bir un-surun ilâvesi neticeye götürebilecek ikensorgular kötü olduğundan ötürü, konulmuşsorulardan çıkmadığı vaki olabilir. — Ohalde, sual soran kimse argümantasyonunu

yürütmeğe muktedir değilse itiraz, sualsorana tevcih edilecektir, halbuki argü-mantasyonunu yürütebilirse, sorularınaitiraz tevcih edilecektir. Dördüncü ve



314 ORGANON V.

en kötü itiraz nevi tartışmaya tahsis edi-len zamana ait olandır: gerçekte, öylelerivardır ki incelenmeleri, cereyan etmekteolan tartışmaya verilenden daha fazla za-man istiyecek mahiyette birtakım itiraz-lar yaparlar.

Demek böylece, bizim şimdi dediğimizgibi, itiraz etmenin dört tarzı vardır; fa-

kat bunlar arasından yalnız birincisi haki-ki bir çözüm teşkil eder, öbürleri netice-lere çıkarılan birtakım zorluklar ve ma-nilerdir.

11

<İSTİDLÂLE KARŞI VE HASMINKENDİSİNE KARŞI TENKİTLER>

Bir delile karşı yöneltilen tenkit kendikendine alınan delile ve sualler şeklindegösterilen delile taallûk ettiği zaman aynı

değildir. Sual soran kimse, tezine karşımeşru bir şekilde bir delil çıkarılabilecekolan önermeleri kabul etmeği reddettiğin-den ötürü, gerçekte, çok defa argümen-tasyonun kötü yürüyüşü onun eseridir:çünkü ikisine ait müşterek işi uygun birşekilde yapmak iki hasımdan yalnız bir

tanesinin iktidarında değildir. O halde ce-vap veren kimse, sual soran kimseye zıtolan her şeyin kurnazca pususunu kurupbeklediği zaman bazen muhatabın tezine



ORGANON V.315

değil, kendisine saldırmak zarurîdir: çün-

kü, bu kötü çatma ve münazaalarla, tar-tışmalar kavga halini alır ve artık diya-lektik olmazlar. — Bundan başka, bu cins-ten deliller, öğrenmek için değil, çalışmakve kendini denemek için yapılmış oldu-ğundan yalnız doğruyu değil, aynı zaman-da yanlışı netice olarak çıkarmak ve da-ima doğru öncüllerden değil, bazen deyanlış olanlarından başlamak gerektiğiapaçıktır. Çok defa, gerçekte, bir doğruönerme konulunca, tartışmada önermeyiyok etmek mecburiyeti karşısında kalınır;öyle ki yanlış önermeleri öne sürmek ge-

rekir. Bazen konulan yanlış bir önermeolduğu zaman, onu yanlış önermelerle yoketmek gerekir: çünkü belli bir hasmındoğru olana olduğu kadar, olmıyan birşeye inanmasına hiçbir şey mâni değildir,bundan, delil kendisine doğru gibi görü-

nen önermelere bağlı ise o kandırılacakveya daha kolayca desteklenecektir. Fa-kat doğru olarak <doğrudan yanlışa, veyayanlıştan doğruya> geçmek istiyen kimsebu geçişi, neticesi doğru veya yanlış ol-sun, eristik olarak değil, diyalektik ola-rak (geometricinin geometrik olarak is-tidlâl yaptığı tarzda) yapmak zorunda-dır.— Ne türlü kıyasların diyalektik ol-duklarını bilmeye gelince, bunu daha yu-karıda söyledik.



316 ORGANON V.

Müşterek işde engeller çıkaran kim-senin kötü bir arkadaş olduğunu sağlıyan

ilke, elbette tartışmaya da uyar: gerçektedelillerde de gözde tutulan müşterek birgaye vardır, sırf mücadele maksadiylemünakaşa eden insanlar müstesna, çünküzafer bir tanesinden fazlasına ait ola-madığından ötürü, onlar da öbürleri de

aynı gayeyi takip edemiyeceklerdir. Buduruma ister, cevap veren kimse, istersual soran kimse sebep ol«un, hiç ehem-miyeti yok. Eristik tarzda sorgular so-ran kimse, cevap verirken, kendisine doğ-ru görünen cevabı vermiyen veya sual

soranın araştırmasının taallûk ettiği nok-tayı anlamak istemiyen kimse kadar kötübir diyalektikçidir. — O halde görülüyorki, bizim şimdi dediklerimize göre hemdelili kendi kendinde, hem de sual soranıaynı tarzda tenkit etmemelidir: gerçekte,istidlali kötü olduğu halde, sual soran

kimsenin cevap veren kimse ile mümkünolduğu kadar iyi münakaşa etmiş olması-na hiçbir şey mâni değildir; çünkü belkide kötü münazaracılarla derhal istenildiğigibi istidlaller yapmak değil, sadece muk-tedir olunduğu gibi istidlaller yamak müm-

kündür.Ve insanların ne zaman zıt nesneleri

ve ne zaman başlangıçta konulmuş olan şe-yi aldıkları tâyin olunmadıkça, (çünkü çok



ORGANON V.317

defa, kendi kendileriyle konuştukları za-man, zıt nesneler kabul ederler, ve bir

nesneyi kabul etmeyi reddettikten sonraardından kabul ederler: bu sebeple, ken-dilerine sual sorulduğu zaman çok defabirtakım zıt nesnelere ve başlangıçtateklif edilen şeye muvafakat ederler), de-liller gerekli olarak bozuk olurlar. Bununla

beraber, bunun sebebi, bazı noktaları ka-bul etmeği reddetmek ve bu tabiatta olanbaşkalarını kabul etmek suretiyle, cevapveren kimsedir. — O halde, tenkidin sualsoran kimselerle delilleri hakkında aynıtarzda yapılmaması gerektiği aşikârdır.

Kendi kendine alınmış olarak, delilbeş türlü tenkide elverişlidir. — Birincisi,konulan sorulardan ne teklif edilen netice,ne de asla hiçbir netice çıkarılmadığı veneticenin dayandığı öncüllerin hepsi değil-se büyük bir kısmı yanlış ve muhtemel —olmıyan oldukları, ve bundan başka, neçıkarmalarla, ne ilâvelerle, ne de hemçıkarmalarla, hem ilâvelerle, netice eldeolunamadığı zaman. — İkinci tenkit, herne kadar bu tabiattaki öncüllerden itiba-ren ve yukarda gösterilen yöntemlerleteşkil edilmişse, istidlâl teze n'spetle ger-

çekleştirilmezse olur. — Üçüncü, bazı ilâ-velerin neticeyi elde etmeğe elverdikleri,fakat bu ilâveler, konulan sorulardan aşa-ğı, yani neticeden daha az muhtemel ol-



318ORGANON V.

dukları zaman olur. — Başka türlü tenkit:bazı çıkarmalar yapılmış olmakla beraber,netice elde olunduğu zaman olur: çünküolmıyacak şekilde, bazen gerekli oldu-ğundan fazla öncül alınır. — Öyle ki istid-lâlin vaki olması onların varliğiyle değil-dir. Nihayet son tenkit: öncüller, netice-den daha çok muhtemel olmıyan ve daha

az ikna edici iseler veya her ne kadardoğru iseler de, onlar ispat edilebilmekiçin, meselenin kendisinden daha çokemek isterler.

İstidlallerin bütün meseleler için eşittarzda, muhtemel ve ikna edici olmasını

istememelidir: çünkü bazı araştırma konu-larının daha kolay, bazılarının daha zorolmaları nesnelerin tabiatının doğrudandoğruya neticesidir, öyle ki konunun ihtivaedebildiği en muhtemel sanılardan hare-ket ederek netice çıkarıldiyse, doğru ola-rak münakaşa edilmiştir. O halde, hattâdelilin kendisini göz önünde tutulmakladahi tenkidin, meseleye nispetle alındı-ğına veya kendi kendine alındığına göreayrı olduğu görülür: çünkü delilin kendikendine takbihe şayan, bununla beraberkonulan meseleye nispetle tavsiyeye şayan

olmasına veya, bunun aksine olarak, ken-disinden kolayca bir netice çıkarılabilecekhem doğru, hem de muhtemel birçokönermeler mevcut olduğu zaman, kendi



ORGANON V. 319

kendine tavsiyeye şayan, ve konulan me-sele için takbihe şayan olmasına hiçbirşey mâni değildir. Bazen bir delilin, hattânetice veren bir delilin, netice vermiyenbir delilden daha az iyi olduğu da vakiolabilir: bu, mesele böyle olmadığı haldebirincisinin zayıf öncüllerden neticesini çı-kardığı, ve İkincisinin, bazı ilâvelere muh-

taç olmakla beraber, üstelik kendileri de-lilin kuvvet merkezi olmıyan ancak muh-temel ve doğru ilâveler olarak istediğizaman, böyledir. Doğruyu yanlış öncüllervasıtasiyle çıkaranlar meşru bir şekildetenkit edilemezler. Çünkü, yanlış, daima

yanlış öncüller yardımiyle gerekli olarakçıkarıldığı halde, doğru, Analitikler’le gö-rülebileceği üzere, bazan yanlış öncüllerinyardimiyle de çıkarılabilir.

Bahis konusu delille herhangi bir şeyispat olunduğu zaman ve netice ile hiçbirmünasebeti olmıyan bundan başka bir şeyvarsa, aynı delil aynı zamanda bu başkaşeyi de ispat etmiyecektir ; onu ispat edergörünüyorsa, bu bir ispat değil, bir sofiz-ma olacaktır. —Filozofem (****) ispat-çı bir istidlaldir ; epikerem (*******)diyalektik bir istidlaldir; sofizma eristik

bir istidlaldir; bir aporem (******) iseçelişmenin diyalektik bir istidlâlidir.

Her ikisi de muhtemel olan, fakat eşitolarak muhtemel olmıyan öncüllerden iti-



320 ORGANON V.

baren herhangi bir nesne ispat olunursaispat edilen neticenin her birinden dahamuhtemel olmasına hiçbir şey mâni de-ğildir. Fakat öncüllerden biri muhtemel,öbürü ne muhtemel olan, ne de muhte-mel olmıyan ise, veya biri muhtemel olan,öbürü muhtemel olmıyan ise : o zamaniki öncül aynı derecede ise, netice için

de derece eşitliği olacaktır; fakat biriöbürüne üstün gelirse; netice en kuvvetliolanı takip edecektir.

İşte istidlallerde işlenen bir hata daha:bu, ispat daha az sayıda ve delil içinde

bulunanlarla yapılabileceği halde, pek bü

yük sayıda ara terimlerle yapıldığı zaman,olur; sözgelimi, bir sanının bir başka sanıdan daha çok sanı olduğunu göstermekiçin, aşağıdaki postulatlar konulursa: her kendindenNesne en çok bu nesne olan şeydir; gerçekten bir kendinden sanının konusu vardır. Bu ise netice olarak şunu

verir: kendinden sanının konu'su bölüm- cül sanı konularından daha çok sanı konusudur. Bundan sonra: en çoğu kabul eden relatif terime yine en çoğu kabul eden bir correlatif cevap verir, ve bölüm-

cül sanılardan daha kesin olarak bir

sanı olacak bir gerçek kendinden sanı vardır. Fakat bir gerçek kendinden - sanı vardır ve Her kendinden nesne en çok bu nesne olan şeydir, postulat olarak kon-



ORGANON V.321

muşlardır; buradan şu netice çıkarılır:kendinden-sanı daha

kesin olarak, bir sanı olacaktır. Bu istidlalin kusuru nere-dedir? Sadece delilin bağlı bulunduğusebebi gizlediğindedir.

12

<DELİLİN AÇIKLIĞI HAKKINDA. —DELİLİN YANLIŞLIĞI HAKKINDA.>

İlk ve en bayağı mânada bir delilaçıktır; neticesi kendisinden sonra artıksorulacak hiçbir sual mevcut olmıyacakşekilde olduğu zaman — yine mûtat mâna

olan bir başka manada, kabul edilen öner-meler neticesi kendilerinden gerekli ola-rak çıkacak şekilde oldukları zaman, vedelil'in kendileri de birtakım neticelerolan öncüllerden çıktığı zaman.— Son birmânada, son derece muhtemel olan bir

unsuru, delil sükûtle geçirdiği zaman.Bir delil dört mânada yanlıştır deni-lir. — Bir mânada, gerçekte, bir neticeçıkarmamakla beraber netice çıkarır gibigöründüğü zaman: bu, eristik bir istidlâldenilen şeydir. — Bir başka mânada, tek-lif edilen bir netice olmıyan bir neticeyevarıp dayandığı zaman: imkânsıza ircalariçin bilhassa durum budur. — Veya daha,delil konuya has metoda göre değil, tek-lif edilen neticeye götürürse : bir tıbbî —



322ORGANON V.

olmıyan delil tıbbî gibi veya geometrik —olmıyan delil geometrik gibi, veya diya-lektik — olmıyan delil diyalektik gibigöründüğü zaman, elde edilen netice doğruveya yanlış olsun, vaki olan budur. — Ni-hayet, bir başka mâna, netice yanlış ön-cüller vasıtasiyle elde edildiği zamankimânadır; ve bu tipten bir netice o zaman

bazen doğru, bazen yanlış olabilir: çünküyanlış bir netice daima yanlış öncüllerinsonucu olduğu halde doğru bir neticedebizim yine daha yukarda söylediğimizgibi, doğru olmıyan öncüllerden de çıka-rılabilir.

Delilin yanlışlığı delilin kendisindenziyade delil serd edenin bir hatasındanileri gelir; bununla beraber bu, her zamandelil serd edenin hatası da olmayıp yalnızbir yanlış yaptığının farkına varmadığızaman olur: çünkü biz, çok defa kendi

kendine, birçok doğru delillere tercihen,mümkün olduğu kadar muhtemel olan ön-cüllerden itibaren başlarsa bir doğru öner-meyi yıkan bir delili kabul ediyoruz. Ger-çekte, bu tabiatta olan bir delil doğruolan başka nesnelerin bir ispatını teşkileder: çünkü konulmuş olan öncüllerden

birinin mutlak olarak böyle olmaması ge-rekirdi, ispat işte bunun hakkında da ola-caktır. Fakat doğru olan bir netice, yanlışve çok fazla saf öncüllerle elde edilmişse



ORGANON V.323

delil, her ne kadar yanlış bir neticeyegötüren bir delil bu tipten olabilirse deyanlış bir neticeye götüren birçok delil-lerden çok aşağı olacaktır. O halde görü-lüyor ki kendi kendine alınmış bir istid-lâlde incelenecek olan ilk şey, bir neti-ceyi haiz olup olmadığıdır; ikinci şey,neticenin doğru mu, yoksa yanlış mı ol-

duğudur; üçüncüsü, onun ne türlü öncül-den çıktığıdır: çünkü öncüller yanlış, fa-kat muhtemel iseler, delil diyalektiktir;doğru fakat muhtemel olmıyan iseler, bo-zuktur; ve hem yanlış, hem de son derecemuhtemel olmıyan iseler, ister mutlak

olarak, ister sözü edilen nesneye nispetledelilin bozuk olduğu açıktır.

13

<İSPAT EDİLECEK OLANI DELİLYERİNE ALMA, VE ZITLARIN

DELİL YERİNE ALINMASI.>İspat edilecek olanı delil yerine alma-

nın ve zıtların delil yerine alınmasınınsual soran kimse tarafından yapılabilmesitarzını, biz Analitikler’imizde hakikat ba-kımından inceledik; bize şimdi onun hak-

kında sanı bakımından konuşmak kalıyor.Göründüğüne göre, ispat edilecek ola-

nı delil yerine alma, beş tarzda yapılabi-lir. Birincisi ve en apaçık olanı, ispat olu-



324ORGANON V.

nacak nesnenin kendisi ifade ve iddiaolunursa olandır: bu, istenen, sözü edi-

len terimin kendisi olduğu zaman, ko-layca dikkatten kaçan bir hatadır ; fakatsinonimler veya aynı mânayı haiz olanbir terim ve bir ifade halinde, bunu mey-dana çıkarmak daha güçtür. — İkincisi,bölümcül olarak ispat edilmesi gereken

herhangi bir nesne bütüncül olarak ifadeve iddia olunduğu zaman olandır: sözge-limi, zıtların ilminin bir tek olduğunu tas-dik ve ispat etmeğe çalışırken, umumiolarak karşıların ilminin bir tek olduğukonulursa; çünkü o zaman, öyle geliyorki kendi kendisiyle tasdik ve ispatı gere-ken şey bir çok başka şeylerle ifade veiddia olunuyor. — Üçüncüsü bütüncül ola-rak tasdik ve ispat edilmesi kastolunanşey bölümcül olarak ifade ve iddia olu-nursa, olan budur: sözgelimi, zıtların il-minin daima bir tek olduğunu tasdik veispat etmeği kastederek bu bazı zıd çift-leri için konulursa; çünkü burada da, öylegeliyor ki birçok başkalariyle tasdik veispatı gereken nesne ayrı ayrı ve kendikendine ifade ve iddia olunuyor. — Tak-sim edildikten sonra mesele iîade ve iddia

olunursa yine ispat edilecek olanı delilyerine alma vardır: sözgelimi, Tıbbın sih-hatlinin ve hastanın ilmi olduğunu göster-mek icap ederken, bu iki şeyden her biri



ORGANON V. 325

ayrı olarak konulsa. — Veya nihayet, bir-birini gerekli olarak tazammun eden ikiönermeden biri ifade ve iddia olunursa :sözgelimi, diyagonalin kenar ile ölçülemezolduğunu ispat etmek icap ederken, ke-narın diyagonal ile ölçülemez olduğu ko-nulsa.

İspat edilecek olanı delil yerine alma

kadar zıtları delil yerine alma çeşidi var-dır. — Birincisi: karşı olan tasdik ve inkârkonularsa bu olur —İkincisi, bir antitezinzıt terimleri konulursa: sözgelimi, aynışeyin iyi ve kötü olduğu gibi. — Üçüncüsübir bütüncül önerme konulduktan sonra,

bölümcül bir bale taallûk eden çelişiğiistenirse: sözgelimi, zıtların ilminin birtek olduğu konulduktan sonra, bunun sıh-hatli ve hasta halinde ayrı olduğu iddiaolunur ise. — Veya, bir sonuncu önermeifade ve ileri sürüldükten sonra, antitezibütüncül olarak almak denenirse. — Niha-yet konulan öncüllerden gerekli olarakçıkan neticenin zıddı ifade ve iddia olu-nursa, ve bu da, hattâ karşıların kendile-rini almaksızın, birinci neticeye karşı olanönerme kendilerinden başlıyacak şekildeiki öncül ifade ve iddia olunursa.

Zıtların delil yerine alınması ile ispatedilecek olanı delil yerine alma arasın-daki fark, bu sonuncuda, hatanın neticeyegöre vaki olmasıdır (çünkü biz neticeye



326 ORGANON V.

bakarak, başlangıçta konulan sorunun ifa-de ve iddia edildiğini söyleriz), halbukizıtların delil yerine alınması, öncüllerenispetle, yani birinin öbürü ile herhangibir münasebeti içinde vaki olur.

14

<DİYALEKTİK TARTIŞMALARIN

PRATİĞİ HAKKINDA>Bu tabiatta olan deliller içinde çalış-

mak ve kendini denemek için, en iyisiilkin, delilleri aksetmeğe alışmaktır: çün-kü bu tarzda, sözü edilen önermeyi müna-kaşa etmeğe daha çok muktedir olacağız

ve birkaç teşebbüsten sonra, birçok de-lilleri esaslı bir şekilde bileceğiz. Gerçek-te, bir delili aksetmek, geri kalan matlûpönermelerle neticenin tersini almaktır, veböylece kabul edilmiş olanlardan biriniyok etmektir: çünkü bütün öncüller veril-

miş olmakla, netice gerekli olarak çıka-cağından, netice doğru değilse, öncüller-den birinin yok edildiği gerekli olarakçıkar. Her tez hakkında, hem lehte, hemaleyhte delil toplamaya koyulmalıdır vebir kere bunları bulduktan sonra, hemenbunların nasıl çürütülebileceğini araştır-malıdır : çünkü bu tarzda aynı zamandahem cevap vermeğe, hem de sorular sor-mağa çalışılmış olacaktır. Kendisiyle mü-nakaşa edecek başka hiçbir kimse bula-



ORGANON V. 327

mazsak, bunu kendi kendimizle yapacağız.Bundan başka, bu aynı tezi vasıtalariyleçürütebildiğimiz delilleri seçerken, önce-kilerle onları paralel olarak koymak zo-rundayız : çünkü lehte ve aleyhte delil-lerle mücehhez olmak, hasmı zorlamakiçin bol bol delil, ve aynı zamanda, çürüt-mek için kuvvetli bir yardım elde etmek-

tir; çünkü o zaman konulması istenenezıt önermelere karşı insan kendi kendinikorumuş olur. Başka fayda: felsefî mânadabilgi ve ilim hususunda, bir bakışta, hipo-tezlerin birinden ve öbüründen çıkan ne-ticeleri kavrıyabilmek veya daha önce-

den kavramış olmak, ihmal edilecek biralet değildir; çünkü her ikisi arasındaartık doğru bir seçme yapmaktan başkabir şey kalmıyor. Ama bu türlü bir iş içintabiî bir meyil ve istidat gerekir. Bu tabiî meyil ve istidat, gerçekte, doğruyu seç-mek, yanlışı önlemek hususundaki doğruyetiden başka birşey değildir. Bu ise, mus-tait insanların yapmağa muktedir olduklarışeydir: çünkü onlar kendilerine teklif edi-len şeye duydıkları yakınlık veya nefretile en iyinin ne olduğunu hükmetmeği çokiyi bilirler.

Tartışmalarda sık sık kendini gösterenmeseleler için, bilhassa ilk önermeler ba-his konusu olduğu zaman kullanılacak de-lilleri esaslı bir şekilde bilmek iyidir:



328 ORGANON V.

çünkü, onları münakaşa ederken, cevapverenler çok defa bir tiksinti duyarlar.

Bundan başka, tarif tedariki yapmalıdır,,ve el altında muhtemel olanlarla, ilk olan-ları bulundurmalıdır. Çünkü istidlâl bun-larla kuvveden fiile çıkar. Yine delillerinçok defa içine girdikleri umumi yerleresahip olmağa da çalışmalıdır: çünkü Geo-

metride, unsurların bilgisinde tecrübe sa-hibi olmak, Aritmetikte de ilk on sayınınçarpılarını maharetle bilmek faydalı oldu-ğu gibi, (gerçekte, bunun öbür sayılarınçarpılarını bilmek için büyük bir ehem-miyeti vardır), yine bunun gibi delillerde

de ilkeleri elde tutmak ve öncülleri ezberebilmekte büyük bir kârdır. Gerçekte, hafı-zaya tevdi edilen yerlerin doğrudan doğ-ruya, nesnelerin kendilerinin hâtırasınıhatırlamamıza yettiği gibi, bizim sözünüettiğimiz meyil ve istidatlar da, gözlerönünde sayıca tarif edilmiş önermeler bu-

lunduğundan ötürü istidlâl yapmağa dahamuktedir kılacaklardır. Hem, hafızaya birdelilden ziyade umumi bir öncülü tevdietmek tercihe şayandır, çünkü bol bol ilkeveya hipoteze sahip olmakta büyük güç-lük yoktur.

Bundan başka, ameliyeyi mümkün ol-duğu kadar tamamiyle gizliyerek bir tekdelili birçok deliller haline çevirmeğealışmalıdır. Böyle bir neticeye delilin ko-



ORGANON V. 329

nusunun yakın yerlerinden mümkün oldu-ğu kadar kendini uzak tutmakla erişile-

cektir ; bilhassa en bütüncül olan deliller-dir ki bu neticeyi verebilirler: sözgelimi,birden fazla nesnenin bir tek ilmi olamı-yacağı önermesi gibi, çünkü göreliler,zıtlar ve bir hizadaki terimler için olupbiten budur.

Önceki münakaşaları da, hasmın delilserd etmesi, vakide, bölümcüle taallûketmiş olsa bile, bütüncül bir şekle sokmakgerekir, çünkü bu tarzda, bir tek delildenbirçok deliller yapılabilecektir. Aynı kaideRhetorik’de enthymemlere de tatbik olu-

nur. Bununla beraber, kendisi için, insankendi istidlallerini bütüncül bir şekil altın-da göstermekten mümkün olduğu kadarkaçınmalıdır. — Delillerin umumi ilkelerüzerine dayanıp dayanmadıklarını daimaincelemek gerekir : çünkü bütün bölümcüldeliller de bütüncül olarak tasdik ve ispatedilmişlerdir, başka deyimle, bölümcül birispatta bütüncül bir ispat daima muhtevibulunur, çünkü bütüncülleri kullanmadanhiçbir istidlal yapılmaz.

Tümevarımlık istidlâllerin pratiğini ye-ni başlıyan birine karşı, ve tümdengelimlik

istidlâllerinkini ise tecrübeli bir hasmakarşı kullanmak gerekir. Bundan başka,tümdengelimlik tarzda istidlalde bulunan-larla birtakım öncülleri, tümevarımlık



330 ORGANON V.

tarzda istidlalde bulunanlara da mukaye-

seleri kabul ettirmeyi denemelidir, çünküonlar karşılıklı olarak bu nokta üzerindeçalışmışlardır. Yine umumi olarak, bu di-yalektik ekzersizlerden herhangi bir ko-nuya dair, ister bir kıyas, ister bir çürütmeister bir öncül, ister bir itiraz, ister niha-yet sorunun kendimiz veya başkası tara-

fından iyi mi, yoksa kötü bir tarzda mı,konulduğunu ve niçin iyi veya kötü konul-duğunu bilmek hususunda bir aydınlatmaelde etmeğe çalışmak gerekir. Gerçekte,san kuvvetini bu şeylerden almaktadır vehususiyle önermeler ve itirazlara taallûk

eden hususlarda, çalışması bu kuvveti eldeetmek maksadiyledir. Çünkü, bir tek keli-me ile söylemek gerekirse, birtakım öner-meler ve itirazlar tertip ve ifade etmeğekabiliyetli olan kimse bir diyalektikçidir.Bir önerme tertip ve ifade etmek ise birçok şeylerden bir tek şey yapmaktır (çün-kü delilin götürdüğü neticeyi umumi birmânada bir tek nesne olarak almak gere-kir), halbuki bir itirazı tertip ve ifade et-mek, bir şeyden birçok şeyler yapmaktır,çünkü o zaman, ileri sürülen önermelerinfilan bölümü kabul olunmak ve filân baş-

ka bölüm reddolunmakla, taksim yapılırveya yok edilir.

Ne herkesle münakaşa etmeli, ne derasgelenle diyalektik yapmalıdır, çünkü

Organon 5 Topikler Aristoteles

Documents

Transcript of Organon 5 Topikler Aristoteles