The underground creatures have kingdom of their own. They have power that no ordinary people posses. Their ways of living are very much advanced than ours. They can mingle with ordinary human beings but they couldnt be seen by our naked eyes. There are times when they show themselves to ordinary people and befriend them. Their difference from us is they do not have souls. When they die, they do not have second life. Some of those underground creatures want to marry ordinary people because they believe that if they do so, their children will have souls like us. In a certain village here in Antique called Carit-an, their lived a couple named Akoy and his wife Mengay. Near their home, stands a very sturdy tree called Bubog. It was a very big Bubog tree and it was believed that underneath that tree was the kingdom of these underground creatures. In Carit-an, their lived a man named Mente. It was believed that Mente had a fairy friend who gave him power to heal sick people. His fairy friend told him that if he treats people, he would not receive payment for his services. But Mente did not heed to the advice of his friend. One day, Mente was found dead. It was believed that his friend brought him to their kingdom.This underground kingdom was reigned by a king and a queen. The queen became pregnant and the King and Queen planned that if the baby is born, they will send the baby to the other world, so that when he or she grows up, he or she will get used as a mortal-therefore, if they will bare children, their children would have souls like human beings.On the other hand Akoy wanted his wife Mengay, to become pregnant so that they will have a baby. Mengay, became pregnant a delivered a baby girl. The couple were very glad that they have a baby, and they named her Natalie. In the underground kingdom, the queen who was also pregnant gave birth to a baby girl. The king and queen wanted to give a nice name for their baby. One day the King and Queen decided to call all royal families in the different kingdoms for a meeting. They want members of the royal families to come and suggest what beautiful name they would give the baby. Among the guests who came was a couple with their four-year-old girl named Celina. All guest who came tried to give the best name to the baby but the queen did not choose any from the names that were given. Celina, who was sitting near the baby was asked by the queen what name she would give to her baby girl. Celina answered Olayra. The queen was pleased with the answer. She liked the name Olayra. Yes, yes, its a very beautiful name, the queen said. Then she asked Celina what prize she would asked for giving a name to her baby. Celina said that she would like Olayra as her gift. The queen told Celina that she would ask other things as a gift, but not Olayra. Celina did not insist. The queen thank her for giving a beautiful name to her baby. One morning, Mengay with her baby Natalie in her arms, went for a stroll on beach. While she was walking, a very big wave rose and Mengay was so frightened when the wave struck her and because of the strong impact, Mengay lost hold of her baby and she was carried by the wave. Mengay grieved so much because she lost her baby girl. Natalie was fortunate because on the beach that was from Mengays home, a woman found Baby Natalie on the beach, wrapped in her diaper with her name on it. The woman was so glad because the baby was heaven-sent. She reared the child as her own. In the kingdom under the Bubog tree, in Carit-an, the king and the queen were planning to send Olayra to the outer world. They want her to grow up with mortals or human beings so that when she is already a grown-up lady, she would marry a human being and have a possibility of bearing a child who would already have a soul. Their problem was how and to whom would they give Olayra. The king and queen knew about Mentes whereabouts. They sent for him and inquired to whom would they give Olayra? One morning, before the sun was up, they brought Olayra to the outer world. They wrapped the baby in a diaper bearing the name Olayra and placed her under the tree near Mengays house. When Akoy and Mengay woke up, they heard a baby crying. They tried to find out where the babys cry came from. The y found the baby girl wrapped in a diaper with the name Olayra. Akoy and Mengay were happy to have a baby who took the place of Natalie. They reared the baby until she was of school age. Every now and then, the king and queen visit their child, but human beings couldnt see them. They gave Olayra everything that she needs without the knowledge of her foster parents, often times; they took Olayra to their kingdom. When Olayra was of school age, she was sent to Patnongon to attend classes in the elementary grades. She went to school with Celina. In as much as Celina was a fairy, nobody could see her. When they were in college, Celina and Olayra were sent to Central Philippine University in Iloilo to take up college course. The king and queen gave Olayra a ship made of gold and this was the ship Olayra rides whenever she goes on a cruise to other kingdoms. Akoy and Mengay were not aware that their adopted daughter was a fairy. Olayra grew up into a beautiful lady. Her foster parents love her very much. Many young men wanted to marry Olayra but she rejected all young men who fell in love with her. Fitzgerald, a young man of an Italian parentage, was very fond of going to other places for an adventure. He has a very luxurious yacht that takes him on a cruise with some of his friends. One day, while he was having a cruise, a storm came and broke his yacht to pieces. All of them were thrown into the raging water. Most of his friends got drowned. Fitzgerald was the only survivor. Some residents living near the Bubog tree found him. A couple took him to their house and nursed him until he got well. He couldnt go back to his homeland because his yacht was already destroyed. Means of transportation that time was very difficult. One day, while he was waiting near the beach, he met Olayra. Other meetings followed their first meeting. Fitzgerald knew where Olayra resides and he became very fond of her until finally he fell in love with the young lady. On the other hand, rumors spread that Natalie was the daughter of Mengay and Akoy who was found on the beach while still a baby she was known from the diaper that was wrapped around her. People kept on wondering. Of Natalie was Mengays daughter, then who is Olayra? Because Olayra also liked Fitzgerald very much, they set a date for their wedding. Their wedding took place in Patnongon. After the wedding, Fitzgerald found out that Olayra was not the daughter of Akoy and Mengay. Fitzgerald asked Olayra repeatedly who were her parents but Olayra ignores his questions, until Fitzgerald became impatient. Because Olayra did not tell Fitzgerald who her parents were, Fitzgerald slapped her. When Olayras parents, the queen and the king learned about the incident, they became angry. They decided to get rid of Fitzgerald. One day, Fitzgerald could no longer be found. There was a long search for him but no one could tell where he was. Olayra knew what happened to Fitzgerald. Finally, she made a revelation to her foster parents that she is a fairy and that her real parents wanted her to live with them in their kingdom. Mengay and Akoy knew that their daughter Natalie is alive so they took her from the people who adopted her.

MAGAL-UMON ANG KALANGITANsamtang makusog ang huyop sang hangin halin sa lawod. Alas-tres pa lang sang hapon apang wala na ang init kag kapaang sang adlaw nga nasakluban sang mga malaabo nga gal-um. Hilway nga nagatindog si Olayra sa ibabaw sang mataas nga banglid samtang naulungan sa pagtulok sa maanyag nga dagat. Nawayway nga ginalupadlupad sang hangin ang iya malaba kag ubanon nga buhok. Ginatindugan niya ang sangka duog nga ginapatung-an sang bukid sang Antique kag sang dagat sang probinsya. Makahalawa sa iya pamatyagan ang magtulok sa idalom sang banglid. Makahalawa nga may dala kakugmat tungod sa indi niya masayran nga balatyagon. Sa kada tion nga magpalapit sia sa baybay, daw may gahum nga nagabutong sa iya nga maglukso sa tubig.Ginliso niya ang iya panulok sa natuo nga bahin, kon sa diin ang malapad nga daray-ahan nga nagahalok sa dagat. Hinali nga nangligbos ang iya mga balahibo sa pagdumdum sang iya sadto kahagugma. Sa amo nga daray-ahan, masami sila nga nagapanglakaton, nagauyatay sang kamot samtang kadungan nga ginahakos sang balud ang ila mga tiil sa balas. Napulo kag walo ang pangidaron niya sadto, kag wala sia sing madamo nga palamangkutanon sa kabuhi. Ang kalipayan niya lang, amo ang makaupod si Geraldo. Adlaw-adlaw sila nga nagakit-anay sa daray-ahan. Masami sia nga ginadala sang lalaki sa pihak nga pulo kon diin ang ila balay nga natukod sa mga dalagku nga bato malapit man sa daray-ahan. Isa ka mansyon ang balay sang pamilya ni Geraldo. Madamo ini sang mga suga kag nagabanaag ang kasanag sa tubig sang dagat kon gab-i.Isa ka maambong nga tinuga si Geraldo. Mestiso nga taason kag duag asul ang kalimutaw sang iya mga mata, katulad sa duag sang tubig sang dagat. Nagapanag-iya sia sang isa ka yate nga nahimo sa bulawan. Ining yate ang ginapangsugat dul-ong niya sa dalaga halin sa pihak nga pulo. Ginpangako ni Geraldo kay Olayra nga kon batunon sini ang ginahalad nga paghigugma, buhaton niya ang tanan mangin malipayon lang ang dalaga. Pagalibuton nila ang kalibutan sakay sang barko nga ginapanag-iyahan sang iya pamilya.Nangin malipayon ang paghigugmaanay nila ni Geraldo sang pila lang ka bulan tubtub nga ginhagad sia sang lalaki nga magpakasal kag bayaan ang iya mabudlay nga pangabuhi sa uma. Apang nagpamalabag ang mga ginikanan ni Olayra tungod indi sini mahimo nga magpakita kag mag-atubang sa amay kag iloy sang dalaga. Pila man ka semana nga ginbukot si Olayra sang iya mga ginikanan sa ila balay agud indi makaguwa kag makakadto sa daray-ahan. Nagbuangbuang sia sa mga amo nga tinion. Nagahilibion lang sia sa sulod sang iya hulot kag masami nga wala nagakaon. Naghaganhagan ang iya kahimtangan sang nagpangayo sang bulig ang iya mga ginikanan sa isa ka hangkilan nga babaylan sa probinsya sang Antique.Hinali nga natapungawan si Olayra sa paghanduraw sa iya kahagugma sa pagkadalaga sang gadaguob niya nga nabatian ang siyagit sang iya iloy. Sa pagkakibot, dayon sia nga nag-atubang sa kabukiran. Nakita niya ang iya tigulang nga iloy nga si Minang nga nagasungkod sang kahoy samtang nabudlayan sa paglakat sa batuhon nga alagyan malapit sa banglid.Hoy! Ano saring mo ka kuong dyan? Ang bata mo to sa balay, kina pa ginaabot! Haruson nga pagsinggit sang iya iloy samtang ginahapuhapu.Hinali nga nagkubakuba ang iya dughan. Nay, pamuyong ka lang dyan. Indi ron ako pag-alaw-alawa dya. Hulata lang ko dyan. Pasiyagit nga pagbalos ni Olayra.Bisan nagasamo ang iya kakulba kag pagkabalaka, indi niya mahimo nga magdalagan agud makalab-ot dayon sa ila balay. Mahinay nga naga-ika-ika sa pagtikang ang iya iloy. Sang malapit na sila sa bakulod kon diin natukod ang ila balay, nabatian niya dayon ang pagsiliyagit sang iya isahanon nga anak nga si Natalia. Dayon nga ginsilingan sia sang iya iloy nga mauna na lang agud dalaganon ang iya anak.Sang wala pa makasaka si Olayra sa hagdan, matunog niya nga nabatian ang paglinagapok sang mga botelya nga nagabuluka sa dingding kag salug sang ila kusina. Dali-dali sia nga nagsulod sa balay kag ginpangihabot ang iya anak nga nagamauy. Naabtan niya ang mga nagalalapta nga botelya sa salug samtang ginahaboy sang iya anak ang iban pa nga botelya paguwa sa bintana. Nagadululugo ang mga kamot sini kay pati ang mga buka nga botelya, liwat niya nga ginapanghablot kag ginapanghaboy samtang nagatiyabaw.Daw linamposan ang pagginhawa ni Olayra dungan sa madalom nga paghaklo sang hangin. Ay! Dios ko, bata ko! Untat na! Pakitluoy niya kay Natalia.Dayon ini nga nag-untat sa pagpanghaboy sang botelya kag naglumpasay sa salug. Baw! Naga nagmauy ka raman? Sara pa lang ko ka oras nadura pay! Nagahilibion niya nga paghambal.Dali-dali nga ginkuha ni Olayra ang isa ka katsa sa tupad sang banga kag iya ini nga ginhampol sa mga palad sang anak nga puno sang pilas kag dugo.Ginhakos niya si Natalia samtang ginapungggan ang iya hilibion. Naga ginapasilutan mo ako? Pag-ampo ni Olayra.Ahhh, uhmmm! Huh? Igong sang iya apa nga anak.Dalaga na si Natalia. Sa masunod nga semana, magapangidaron na ini sang napulo kag walo. Kadungan sa kaadlawan sang aning amay ni Olayra nga si Akuy nga nagtaliwan sang ginabusong pa lang niya si Natalia. Indi gid malimtan ni Olayra ang gab-i nga siyam na ka bulan ang iya ginabusong sang magsinakit ang tiyan sang iya amay. Ginpaluy-a man nila sa babaylan ang iya amay apang wala nag-untat ang pagsinakit sang tiyan sini. Naghilat kag nagpalanuka man ini, tubtub sa ikatlo ka adlaw nagpalanggit-um na sia. Nagpangayo sila sang bulig sa baryo agud matuwangan ang iya amay pakadto sa ospital sa Valderama. Apang isa lang ka gab-i ang ila pagtinir sa ospital. Sang sunod nga kaagahon, nagtaliwan si mal-am Akuy. Bisan ang mga doktor wala nakapamat-ud kon ano ang nangin balatian ni Akuy.Pagkaligad sang isa ka semana, duha kaadlaw antis ang Paskwa, nagbun-ag si Olayra sa Rural Health Unit sa banwa sang Patnongon. Ginhambalan sia sang isa ka midwife nga Natalia ang ipangalan niya sa iya anak kay tion sang Paskwa ini ginbata. Ginsunod man ini ni Olayra kay nanamian sia sa ngalan kag kapareho man nga letra nagasugod ang ngalan sang iya aning bana nga si Noli.Ginhugasan kag gintambalan ni Olayrasang pinukpok nga dahon sang lampunaya ang mga pilas sang iya anak. Pagkatapos, gin-alalayan niya ini pakadto sa ila hulot kag ginbatayan tubtub nga makatulog. Ginpangtinluan kag ginpanghimos niya ang mga buka nga botelya sa ila kusina kag isa-isa niya nga ginpangsulod sa sako. Ginpangtrapuhan niya man ang mga naglalapta nga dugo sa salug.Nagpanaog sia sa ila balay bitbit ang sako. Dayon niya nga nakita ang iya iloy nga nagapungko sa tupad sang puno sang paho malapit sa tubangan sang ila balay. Ginahilothilot sini ang iya ugaton nga mga batiis nga madugay na nagabati sa rayuma. Masinulub-on ini nga nagtulok sa iya sang masiplatan sia sini nga nagalakat pagwa. Mas nagbug-at ang iya pamatyagan sa mga mata sang iya iloy. Ginlikaw niya ang iya panulok sa mga matag-as nga bukid sa ilaya.Din ka raman maagtu? Singgit nga pamangkot ni mal-am Minang.Ipanghaboy ko lang dya mga botelya sa ubos banglid.Ay, dalia lang. Kon madura ka gani, nagamauy si Talia.Turog man tana tulad. Mabalik ako dayun.Daw ginaguyod niya ang iya mga tiil sa pagtikang. Indi niya mahangpan kon ngaa kabug-at sang ila pangabuhi.Nag-agi sia sa talaman sang humay pakadto sa idalom sang banglid. Sang nagapabalik na sia sa ila balay, may nalabyan sia nga nagakulaskulas sa mamurong nga humay. Sang ginpalapitan kag gin-usisa niya, may nakit-an sia nga isa ka dako nga giting nga naipit sa pain sang mga mangunguma. Nagasalasala kag nagapulok ini nga makabuhi sa pagkaipit sang iya lawas. Una nga nagsulod sa iya hunahuna nga patyon ang giting agud mabuhinan ang mga pisti sa humayan. Apang, nakabatyag sia sang kaluoy sa daw nahadlok nga giting. Puno sia sang kasubo kag wala sia sing kusog nga utason ang kabuhi sang bisan isa ka pisti. Ginbuy-an niya ang giting kag ginpabay-an nga makapalagyo. Daw nag-amat-amat mag-an ang iya pamatyag kaupod sang matawhay nga paghinapay sang hangin sa mga nagabaludbalud nga humay.Sa iya padayon nga paglakat pauli, hinali nga nagkusog ang hampak sang hangin upod sang pusdak sang daguob sa kalangitan. Ang magal-umon nga kahawaan kaina, nagdamol kag nagpalanggit-um. Napatangla si Olayra sa madulom nga kalangitan, hinali lang nga may nagtulo nga taliti sa iya nawong.Indi lang daad anay mag-uran, mitlang niya sa kaugalingon. Hulata man nga makauli ako antis mo ipusdak ang uran.Apang ginsabat sang pag-igrab sang kilat nga ginsundan sang pagdaguob ang iya panambiton sa langit. Dayon sia nga nakibot kag ginpangidlisan.Nagdalagan sia pauli apang nabasa na sang ulan ang iya bilog nga lawas sang makaabot sia sa ila puluy-an. Sang makasaka sia sa bulubalkon sang ila bahay, mas nagkusog ang bubu sang ulan nga gin-updan sing wala pakadtuan nga huyop sang hangin.Nagpangtrapo sia kag nag-ilis sang panapton. Dugaydugay, ginbuligan niya ang iya iloy sa pagdigamo. Wala nag-untat ang makusog nga ulan kag huyop sang hangin tubtub sa ila nga pagpanyapon. Pagkatapos nila magkaon, ginsibinan niya ang iya anak kag ginpatulog. Ginhagad si Olayra sang iya iloy sa pagpangamuyo sa ganhaan sa tubangan sang altar, apang wala sia nagsapak. Nagguwa sia kag nagpungko sa bulubalkon samtang nagapanampuay nga nagatulok sa ilawod.Ginpalapitan sia ni mal-am Minang pagkatapos sini magpangamuyo.Hasta san-o ka manghayhay samtang nagaturok sa lawod?Nakapamisok si Olayra halin sa pagkaulungan. Nagginhaw sia sang madalom kag nagliso sa iloy. Pabay-i ko anay, Nay, wala sing kusog niya nga pagsabat.Kulang ka abi pagtuo sa Dios. Kaugalingon mo lang ginapasundan mo!Nay, indi na pagdar-a ang Dios sa istorya! Wara tana it labot dya! May pagkairitar nga sabat ni Olayra.Ay, indi mo gid mabasul ang iban nga tawo kon naga nag-amo dya ang pangabuhi ta. Kon namati ka lang kanamon. Kon wara ka naluyag sa! Hinali nga napauntat si mal-am Minang.Naluyag sa anu, Nay? Asta tulad, amu ra gihapon ang ginaliwatliwat mo nga ginhalinan kang tanan? Daw naugot nga paghambal ni Olayra.Kag naga bi indi? Umpisa kang naluyag ka sa tinuga nga to, anu nagkaratabo? Sa bana mo? Kay tatay mo? Pati kay Talia! Tanan ra, bunga kang pagpasilabot mo sa iban nga tinuga!Napakuom sang kamot si Olayra. Nagtindog sia sa tubangan sang iya iloy. Bahala ka, Nay. Liwat-liwat mga sala ko. Indi ko ron ra mabag-o, mahinay kag mahuluy-on niya nga sabat.Dayon niya nga ginkadtuan ang hulot kon diin nagatulog si Natalia. Gintuparan niya ini sa paghigda kag ginhakos. Ginpunggan niya ang kaugalingon nga maghilibion apang wala niya mapunggan ang iya mga luha nga magtululo.Patawara ako, hutik niya sa anak nga mahamuok ang tulog.Nadumduman niya si Noli. Bisan wala niya ginpalangga ang iya aning bana, kada gab-i, bag-o niya piyungon ang iya mga mata, nadumduman niya ang nawong ni Noli. Ang nagluwas sa iya sa katalagman sa tion nga nadula sia sa matarong nga panghunahuna. Bisan naglapta na sa ila baryo ang iya kahimtangan, ang masami niya nga pagkadula sa kaugalingon kag liwatliwat nga makit-an sa daray-ahan, ginpili sa gihapon ni Noli nga pakasalan sia. Ginpaubrahan man sia sa isa ka babaylan agud mag-ayo apang maga-untat lang kuno ang iya pagkabuangbuang kon may isa ka lalaki nga magatubos sa iya. Tungod madugay na nga naluyag sa iya si Noli nga tagabaryo Carit-an, dalidali sia nga ginpakasal sang iya mga ginikanan sa ulitawo.Pagkatapos sang pagpakasal ni Olayra kay Noli, nag-amat-amat ayo ang iya kahimtangan. Apang ang bugay nga lalaki sa iya kabuhi, madasig nga ginkuha sang katalagman. Tatlo pa lang ka bulan nga nagabusong si Olayra sang wala na makapauli si Noli. Isa ka mangingisda si Noli kag sang nagpalawod ini sa panahon nga magal-umon, wala gid naglaum si Olayra nga amo na gali ang pinakauli nga tion nga makita niya ang iya bana. Ang magal-umon nga panahon nangin makusog nga bagyo. Masubo gid kay bisan ang bangkay ni Noli ang wala gid makit-an. Daku ang iya kaluoy sa iya bana nga wala man lang niya nabalusan sang pagpalangga. Wala maluwas ni Noli ang iya kaugalingon sa kaugot sang dagat. Ang dagat nga ginhandom ni Geraldo nga mangin ila kon pagabatunon niya ang kabuhi nga iya ginahalad.Halin pa kauna, madamo na nga mga lalaki sa ila baryo ang nagahandum kay Olayra. Si Noli lang gid ang nagpabilin kag nagpamat-ud sang iya paghigugma sang magsugod nga magbuangbuang si Olayra.Maanyag nga babaye si Olayra, sa bilog nga baryo Carit-an, nagapangibabaw gid ang iya katahum sa tanan nga mga babaye. Bisan sa bilog nga banwa sang Patnongon, pinasahi ang iya kaanyag. Matangos ang iya ilong kag tama ka puti kag kahamis sang iya supat.Madamo ang hinuringhuring kauna nahanungod sa pagkatawo ni Olayra. Baynte-sais antos na sadto ang iya iloy nga si Minang kag trentay anyos ang iya amay nga si Akuy, lima ka tuig na sila nga mag-asawahay apang wala pa sila sing bata. Ginkasubo nila nga basi baug ang isa sa ila. Masami sila nga nagatambong sang misa kon adlaw sang Domingo kag nagarosaryo kada gab-i agud bugayan sila sang anak. Apang nangin madugay ang ila paghinulat. Sangka hapunanon, samtang nagapanglakaton pauli si Akuy, may nalabyan sia nga puno sang bubog malapit sa binit-baybay. May nabatian sia nga tingog sang isa ka bata nga babaye nga daw nagahirikhik. Sang iya tikaon ang puno sang bubog, nakit-an niya ang isa ka lamharon nga babaye nga daw indi matakos ang kaanyag. Nagapanapton ini sang puti kag malaba nga bayo samtang nagapungko sa mga nagaurulhot nga ugat sang puno. Nagauyat ini sang daw pula nga bola samtang na nagaatubang sa lawod. Nalingaw si Akuy sa nawong sang bata apang sang matalupangdan sia sini, nagtulok ini sa iya nga may kalangkag. Nakita ni Akuy nga asul ang kalimutaw sang bata. Apang wala nakabatyag sang kakugmat si Akuy, mas nalingaw sia sa malaanghel nga nawong sang bata. Olayra, Olayra, pauli na! Tingog sang isa ka babaye sa indi malayo. Nagyuhom sa iya ang bata dungan sa pagtindog kag nagdalagan pakadto sa likod sang daku nga puno. Ginlagas ini ni Akuy sa likod sang puno apang hinali lang ini nadula. Kapila niya nga gintawag ang bata apang wala na ini nagpakita. Sa kada tion nga mag-agi si Akuy sa amo nga puno, ginahalaran niya sang mga prutas ang atubangan sang bubog. Ginhandum niya nga magpakita sa liwat ang bata. Napuno sang handum si Akuy nga tani tagaan man sia sang anak kaangay sang magayon nga bata nga iya nakita.Pagkaligad sang pila ka bulan, nagbusong si Minang kag daku nga kakibot nila ni Akuy nga isa ka maputi kag matahum nga anak ang ginbugay sa ila. Pati ang paltera nga nagpabata kay Minang ang indi makapati nga isa ka mestisa nga bata ang nabun-ag, samtang hilom kag indi amo ka maabong ang mag-asawa.Olayra ang ngalan nga ginhatag ni Akuy sa iya anak kay wala niya gid malimtan ang magayon nga bata nga iya nakit-an sa puno sang bubog.Ginpukaw si Olayra sang pagturuok sang sulog.Nagbangon sia samtang mahamuok sa gihapon ang katulugon sang iya anak. Nagkadto sia sa kusina kag nagdigamo. Dugaydugay, nagpanaog sia sa ila balay kag nakita ang iya iloy nga nagapakatong sa tambi samtang ginabuburan ang mga manok kag piso sa idalom sang balay. Hinay kag hipos sia nga naglakat. Pat-ud niya nga indi sia pagpasugtan sang iloy kon magtugon sia nga mahalin anay sing makadali.Sa pagpanglakaton ni Olayra, nahimutaran niya ang mga hilamon kag dahon nga gaidlak tungod sa pagtibsok sang silak sang kaagahon sa mga nabilin nga tun-og sa mga tanum. Malamig pa katama ang dapya sang hangin halin sa lawod. Nagtambad man sa iya ang nagabanaag nga idlak sang dagat sa pagdungka sang iya mga dapadapa sa daray-ahan. Ginsudsod niya ang iya mga tiil sa mapino nga balas samtang mahinay nga nagalakat. Gin-untay niya ang iya mga butkon samtang nawayway ang iya buhok sa hangin. Dayon sia nga nag-ambahanon nga daw isa ka dalaga nga bag-o lang nakatampisaw sa binit-baybay. Sa edad niya nga apat ka napulo, daw ulay sia nga naghanduraw sang iya mga malipayon nga tinion sa daray-ahan.Hinali nga nag-untat ang iya pagpangalipay sa daray-ahan sang may mabaskog nga huni ang nag-usbong sa dagat. Sa iya nga pag-atubang sa lawod, hinali nga nagkubakuba ang iya dughan upod sa paglalapyo sang iya mapagsik nga mga tiil nga nagatampisaw sa tubig. Ara sa tunga sang dagat ang isa ka daku nga barko nga nahimo sa bulawan. Madasig ini nga nagapalapit sa daray-ahan samtang matunog ang iya pagbagrong. Sa ibabaw nga panalgan sang barko, may nagatindog nga lalaki nga nakasuksok sang puti nga panapton. Nagyuhom ang lalaki sa iya kag ginkaway sini ang iya isa ka kamot. Pagkaway nga paghagad kay Olayra nga magsaka sa barko. Ang nawong sang lalaki ang halos wala sing pagbag-o. Mahamis sa gihapon ang maputi niya nga supat kag nawong. Daw duha ka napulo sa gihapon ang iya pangidaron. Mestiso nga wala nagatigulang ang pagtamawo.Liwat nga nagbalik ang balatyagon ni Olayra sa amo nga lalaki. Daw nahinyo sia nga maglangoy sa baybay kag magsaka sa bulawan nga barko, apang nadumduman niya ang iya anak kag iloy. Amat-amat sia nakabatyag sang kahadlok, kahadlok nga basi madula naman sia sa iya kaugalingon kon liwat sia nga magpalapit sa amo nga lalaki. Nagtikang sia palayo sa binit-baybay. Pag-abot niya sa mga puno bakhawan, hinali lang nga nadula sa iya panan-awan ang daku nga barko nga ginasakyan sang lalaki.Nagdalagan sia pauli sa ila balay. Wala niya ginsapak ang pagsag-id sang iya mga batiis sa mga hilamon kag bato nga nagatuga sang mga bakiras. Pag-abot niya sa ubos sang bakulod malapit sa ila balay, liwat niya naman nga nabatian ang pag-uwang ni Natalia sa sulod sang balay. Kadasig sang pagkubakuba sang iya dughan ang pisik sang iya mga tiil. Pag-abot niya sa sagwa sang ila balay, nagtambad sa iya ang iya anak nga nagalumpasay kag nagaligid sa salug sang tambi samtang ginauluuluhan sang iya lola. Dayon sia nga nagsaka sa tambi kag ginpabangon ang anak. Nagpalamula kag nagpanglanog ang kalawasan sini sa paglampus kag pagligid sa salug. Ginhakos niya si Natalia kag gin-alalayan pakadto sa ila hulot. Indi matakos ni Olayra ang kabug-at sang iya nabatyagan. Naggwa sia sa hulot kag nagtamwa sa bintana sang ila ganhaan. Dayon sia nga ginhampak sang makusog nga hangin halin sa ilawod. Ang kabug-at nga iya nabatyagan, ginkupkup sang kaugot. Nagtangla sia sa kahawaan kag ang indi mamitlang sang iya mga bibig nga mga pag-antos, ang iya mga mata nga puno sang palamangkutanon ang wala makapugong nga ipautwas ang mga luha.Dugaydugay, nagpanaog sia sa ila balay kag ginsandig ang kaugalingon sa puno sang paho. May dyutay nga katawhay sia nga nabatygan tungod wala sia sulod sang ila puluy-an. Kalinong sang huyop sang hangin samtang malaka ang pag-agi sang mga nagalupad nga pispis. Hinali lang sia nga nakibot sang may nag-uyat sa iya natuo nga abaga upod sa pagsambit sang iya ngalan.Olayra.Nagbalikid sia kag dayon nga nagtindog. Nang Sedes? Naga dya ka haw? Nakibot sini nga pamangkot.Ay, wara kaw kamaan nga? Ginpatawag ako ni nanay mo. Lantawon ko ang daraga mo. Hambal ni nanay mo, permi ron tana ginaabot. Rapit ron daan kaadlawan na, may pagkabalaka nga pagsaysay sang tigulang nga babaylan.Ha? Anu kar-on kon rapit ron anang kaadlawan? Gakataka nga pamangkot ni Olayra.Hinali nga nag-untat ang babaylan sang makita niya nga nagapalapit si mal-am Minang.Nay, anu raman dya? Naga wara mo ginmuno kanakon?Naga haw? Kon man-an mo, indi ka magpasugot?Naghipos sang makadali si Olayra. Nay, naluoy ron ako sa bata ko. Permi lang tana ginaistoryahan sa baryo. Tungod sa liwatliwat nga pagpabulong, indi mapataypatay ang lain nga pagturok nanda sa aton pamilya.Ti sige, ang ginahambal na lang kang iban imo atipana. Bay-i na lang si Talia nga indi mag-ayad.Anu nga mag-ayad, Nay? Halin kauna, apa na gid bata ko. Daad batunon ta na lang para magtawhay ron pangabuhi ta.Na! Mahambal mo ra kay pinabay-an mo lang dya nga matabo! Nagtaas nga tingog ni mal-am Minang.Nay, sige. Basula raman ako! Naugot nga pagsabat ni Olayra.Hinali nga nagpatunga ang tigulang nga babaylan. Kamo nga magnanay, untati ron niyo ra! Indi masulbar ang problema kon permi kamo mabais.Nagduko si Olayra kag nagpungko sa puno sang paho. Nagginhaw sang madalom si mal-am Minang. Sige na, Sedes. Masaka ron ko sa balay, epreparar ko si Talia. Sunod ka lang saka burubhay. Dayon sini talikod kag maglakat.Nagsugod sa pagpisngopisngo kag magtuluntulun sang luha si Olayra. Gintuparan sia ni mal-am Sedes sa pagpungko. Indi ko maintindihan si Nanay. Man-an na man nga indi ko gusto mag-amo ra bata ko, pay ako tana saring na kabasul.Ginhapulas ni mal-am Sedes ang iya likod. Pasensyahe lang. Nabudlayan man tana nga batunon ang tanan. Wara ka lang kamaan kang pag-antos ni nanay mo kauna.Dayon nga nag-untat sa pagtulontulon sang iya mga luha si Olayra. Naga, Nang? Anu natabo kauna? Indi ko matandaan tanan. Ang nadumduman ko lang, ang soltero nga nakilala ko sa daray-ahan. Tapos daw buhay ako nga nagmasakit. Asta nali lang ko ginpakasal kay Noli.Siguro, dapat mo ron maman-an tanan. Ako kag si Minang lang nakamaan dya. Pay kinahanglan mo man maman-an, labi na gid ang sa bata mo.Anu parti sa bata ko, Nang?Indi matuod nga nahimo ko tabugon ang tamawo nga naluyag kanimo. Makadali ko lang tana naparayu, ang pagpakasal niyo ni Noli ang mapagrus nga panagang nga nagparayu sa katong tamawo. Pay tulad, Olayra!Tulad, Nang? Anu?Wara ka it may nanutisyaran sa itsura kang bata mo?Itsura? Naga man, Nang?Ang itsura niyo daw pinihak nga bunga!Naglibog ang hunahuna ni Olayra. Ti, anu kar-on, Nang? Natural ra kay bata ko.Tungod dyan ra. Ang bata mo nagbinuangit. Kay tana bul-on kang tamawo para liwat maangkon ana nahubsan nga paghandum sa isra ka tawo. Tungod sa wara mo ginbaton ang ana ginahalad, dyan nag-umpisa ang pag-antos mo. Ginhimo ko ang masarangan ko sa pagpakitluoy ni Minang, pay mapuros ang tamawo. Ang imo bata, sa sulod pa lang kang busong mo, ginapangaluyagan ron katong tamawo. Tulad nga daraga ron si Talia, mas nagakabalaka ako. Indi ko mahinyo ang tamawo nga indi lang pasilabtan bata mo.Wara ron it iban nga paagi para magmayad bata ko?May dyan, Olayra.Anu ra, Nang?Kon ihalad mo ang kaugalingon mo kag maimaw ka sa tamawo.Liwat nga nagduko si Olayra kag napauyat sa iya ulo. Nagtangla sia sa kahawaan bisan wala sia makahibalo sang iya inugsukma sa langit.Gin-agda sia ni mal-am Sedes nga magsaka na sa ila balay apang nagpamalibad si Olayra nga mapabilin na lang sia sagwa agud maghupa ang nagapatunga nga kaakig sa ila nga mag-iloy.Pagkaligad sang pila ka takna, nagpanaog si mal-am Sedes kag nagtugon nga magabalik sia pagkaligad sang anum ka adlaw. Sa mismo nga kaadlawan ni Natalia, magahiwat sia sang makusog nga ritwal agud hinyuon ang tamawo nahanungod sa dalaga. Ginhabilin sang tigulang nga babaylan sa mag-iloy nga indi gid pagpabay-an ang dalaga nga makaguwa sa balay sa sulod sang tatlo ka gab-i. Dapat gid sia halongan kag bantayan.Bangod sa kakapoy sa mga ulubrahon sa balay kag sa uma, sirum pa lang, nagpanyapon na sila kag nagpanghimos agud makapahuway. Malinong ang kagab-ihon kaupod sang mahinay nga dapya sang hangin. Masanag ang bilog nga bulan nga nagabanaag sa dingding nga kawayan sang ila hulot.Natapungawan sa mahamuok nga katulugon si Olayra sa paglinagapok kag paghululog sang mga kaldero kag plato sa ila kusina. Nakibot sia sang matalupangdan nga wala na sa hiligdaan ang iya anak. Dalidali sia nga nagbangon kag naguwa sa hulot.Olayraaa! Ang bata mo! Singgit sang iya iloy halin sa kusina.Dalidali sia nga nagdalagan kag ginpasiga ang suga sa ila balay. Nagtambad sa iya ang mga kaldero kag buka nga mga pinggan sa salug. Nakita niya si Natalia nga nagapungko kag nagasandig sa dingding samtang ginatakpan sini ang iya mga dulunggan. Puno sang kakugmat ang iya mga mata. Nagakilagkilag ini sa iya palibot nga daw may ginakahadlukan. Nagpaginhaw sang madalom si Olayra kag ginpalapitan ang anak. Gin-uyatan niya ang mga abaga sini agud ululuhan kag patindugon kon tani, apang hinali lang nga ginwaslik sang anak ang iya mga kamot. Nagtindog ini kag nagtulok sa iya nga puno sang kaugot. Dayon sia nga gintikwang ni Natalia. Nagakaya nga naghaplak ang iya ulo kag likod sa salug. Naurungan sang makadali si Olayra, indi sia makapati sa natabo. Subong lang sia nakatilaw masakit sa mga kamot sang iya anak.Dayon nga nagwaras si Natalia kag nag-igong nga daw indi sini mahangpan ang iya kaugalingon. Nagdalagan ini pagwa sa kusina pakadto sa tambi. Mahinay nga nagbangon si Olayra sa salug sa pag-alalay sang iya iloy.Si Talia, lagsa! Basi maglukso sa tambi! Gadali nga mando ni mal-am Minang.Dayon man nga ginsundan ni Olayra ang iya anak sa tambi. Nakit-an niya nga ara na ini sa sagwa sang balay. Madasig ini nga nakapanaog sa hagdan kag gadalagan sa alagyan nga padulong sa baybay.Talia! Maluoy ka, balik dya! Singgit ni Olayra.Apang padayon ang iya anak sa pagdalagan palayo. Bation pa ang pag-igong sini nga nagahilibion sa kasakit. Nagsamo ang kakulba sa dughan kag kahadlok sa hunahuna ni Olayra.Dios ko! Sundi bata mo! Basi anu matabo kana! Liwat nga mando sang iya iloy.Dalidali nga ginkuha ni Olayra ang flashlight sa ila kusina kag magdalagan pagwa. Sa sobra niya kadali, wala niya na mapinsaran nga magsuksok sang panapton sa tiil. Wala niya na ginasapak ang nabatyagan nga sakit kag hapdi sa pagsalag-id sang iya mga dapadapa sa mga galagmayan nga bato kag puga sa alagyan.Dugaydugay, sa wala untat nga pagdalagan ni Olayra, nagdapya sa iya ang hangin nga halin sa baybay. Magaras kag mabug-at ang hangin sa iya pamatyagan. Mas nagdasig ang pagkubakuba sang iya dughan.Indi lang daad matabo ang ginakahadlukan ko, mitlang niya sa kaugalingon dungan sa pagpangamuyo.Gindala sia sang iya mga tiil sa ibabaw sang makahalawa nga banglid. Maanyag ang dagat nga nagabanaag sa kasanag sang bilog nga bulan. May mga magagmay nga igpat halin sa sulo sang mga magagmay nga baruto sang mga mangingisda sa lawod. Nagpalapit sia sa kilid nga bahin sang banglid kag gintamwa ang paghampak sang balud sa idalom. Nagpalaminhod ang iya bilog nga kalawasan samtang ginahimutaran ang tubig. Indi niya sarang mapatawad ang kaugalingon kon madula pati ang iya isahanon nga anak.Nagtangla sia sa kahawaan kag nahimutaran ang masanag nga bulan. Nagagamo ang iya hunahuna kon paano kag kon diin niya pangitaon ang anak. Nakibot sia sang may hinali lang nga may nagtuhaw nga huni sang barko sa dagat. May isa na ka dako kag gaidlak nga barko ang nagapalapit sa daray-ahan. Indi lang isa ka barko ang iya nakit-an nga nagapalapit sa daray-ahan, si Natalia ang nagalakat palapit sa binit-baybay halin sa ilaya nga bahin. Kaangay nga daw ginpusdakan ang iya pagginhawa. Nagpalanglum-ok ang iya nga tuhod samtang nagatindog.Indiii! Hungaw niya nga pagsambit.Dayon sia nga nagdalagan padulhog sa daray-ahan. Liwat-liwat sia nga nagasiyagit kay Natalia apang daw sa wala sa bungog sang iya anak ang iya tingog. Padayon lang ini sa paglakat samtang nagatulok sa barko sa dagat. Gin-ubos ni Olayra ang iya bilog nga kusog agud maabutan kag mapunggan ang iya anak. Dugaydugay, nakit-an niya ang pagdungka sang mga dapadapa ni Natalia sa balas nga ginahakos sang pagbaroron sang balud. Kon anu kadasig ang pagkubakuba sang iya dughan, amo man kadasig ang iya paghaklo sang hangin. Tubtub nga nakit-an niya na ang iya anak nga nagaamat-amat salom sa tubig. Ginbuy-an ni Olayra ang ginauyatan nga flashlight kag maglukso sa tubig. Dalidali niya nga ginlangoy patabok halin sa nawala nga bahin sang daray-ahan. Naabutan kag nahawiran niya ang nawala nga butkon ni Natalia. Ginpilit niya nga butungon ang lawas sini pabalik sa binit-baybay.Wala sing pangkalibutanon ang iya anak nga nagbatang sa balas samtang nagatulok sa kahawaan. Ginhakwat ni Olayra ang iya anak kag ginpapungko, dayon niya ini nga ginhakos sang hugot. Nagatulolagay ang laway ni Olayra sa kakapoy. Nagsamo ang iya mga luha kag tubi sang dagat sa iya nawong.Pagbalik nila sa ila balay, ginbukot nanday Olayra si Natalia sa isa ka hulot kag ginbatayan sing maayo agud indi makaguwaguwa. Nagliligad ang pila ka gab-i, samtang mahamuok ang katulugon ni mal-am Minang kag ni Natalia, ginkadtuan sila ni Olayra sa ila mga hulot. Mahinay niya nga ginhalukan ang mga ini sa agtang kag makadali nga ginpanghimutaran ang ila mga nawong. Dugaydugay naguwa sia sa ila balay suksok ang malaba kag puti nga panapton. Nagatiniil sia nga nagpanglakaton padulong sa daray-ahan.Indi gid amo ka makasanag ang bulan sa hawaan sangsa mga nagliligad nga gab-i, apang nagahatag ini sang kahigayunan sa mga bituon nga mangin masanag kag magayon sa pag-igpat. Naglakat sia sa balas nga ginadapyahan sang balud. Sa isa ka pisok, nagtuhaw sa dagat ang bulawan nga barko nga nagaidlak. Hinali nga nagbagrong ini sa pagsugat sa iya. Samtang nagapalapit ang barko sa daray-ahan, nakita niya si Geraldo nga nagatindog sa pinakaibabaw nga panalgan. Nagatulok ini sa iya samtang may yuhom kag kalipay sa iya mga asul nga mata. Sa pagdungka sang barko sa daray-ahan, nagpanaog si Geraldo nga puno sang kakunyag. Ginsugat sia sini kag liwat sila nga nakapanglakaton sa balas nga ginahakos sang mga balud. Gin-alalayan sia sang maambong nga tamawo pasaka sa barko tubtub sa pinakaibabaw nga panalgan.Nag-atubang si Geraldo kay Olayra dungan paghalad sini sang iya isa ka palad, paghagad sa kabuhi nga madugay na nga ginahatag sang maambong nga tamawo. Sa paghakos sang mga palad ni Olayra sa kamot ni Geraldo, amat-amat nga naghamis ang iya panit, nangin puro nga itum ang iya buhok, nagtadlong ang iya nagasiktot nga likod kag ang iya kaanyag sang iya pagkadalaga, lubos nga nagpanumbalik. Ang iya itum nga mga kalimutaw nangin asul, kaangay sa duag sang tubig sa dagat.Nag-atubang sila sa lawod samtang nagahaksanay ang ila mga kamot. Ginhaklo ni Olayra ang mabugnaw nga dapya sang hangin. Amat-amat nga nagtawhay ang iya mabug-at nga dughan kag hunahuna. Ang iya kapung-aw sa madugay nga tinion, amat-amat nga ginahakos sang makagagahum nga paghigugma.Libuton naton ang kalibutan sakay ka dyang barko, akon Reyna, mitlang sang maambong nga tamawo kay Olayra.Amat-amat nga nagpalawod ang ila ginasakyan nga bulawan nga barko, tubtub nga nadula ini sa dughan sang dagat.KATAPUSAN

Mistiryo ni Olayrani Emmy L. Masola

Daw ginahilas si Nelia. Nakapamalo run ang manok, wara gihapon ti inogturog anang pinsar.

Bag-ong kasal si Nelia kay Juancho. Kag bangud bugtong nga bata si Juancho, ginhingyo ka mga ginikanan nga rugto lamang tanda maistar sa andang balay.

"Ne, naano ikaw? Kaina pa imo barabaliswa," pamangkot ni Juancho.

"Namag-o lang guro ako rugya sa inyong balay, amo nga daw indi ako ka turog," sabat ni Nelia.

"Pahangin-hangin anay, hambal ni Juancho. Buksi bintana para magdapya pasulud ang hangin."

Gintulod ni Nelia pakilid ang bintana nga himo sa kapis. Darwa ka panalgan ang balay kag sa ibabaw ang andang kwarto ni Juancho. Ang atubangan kang bintana kang andang kwarto, bakanti nga lupa, dayon, ang mayor nga dalan nga ginaagyan ka tanan nga mga sarakyan nga nagabyahi sa bilog nga isla ka Panay. Sa tabok ka mayor nga dalan, balay ka tiya ni Juancho nga si Basyon. Isara dya tanda sa mga pinakamanggaranun sa andang baryo kag bangud politiko ang bana, wara gawad-an ka mga bisita.

"Abu, naabutan gid kang kasanagun ba mga bisita ni Tia Basyon," pinsar ni Nelia kang may nakita nga darwa ka laki nga nagapagwa sa kudal ni Tia Basyon. "Mga isputing gali!" lingaw na sa kaugalingun hay ang mga laki nakasuksok kang amirikana nga itum, kalo nga taas nga itum man kag nagapamaston. Buhay ang hulat ka darwa ka tawo sa binit karsada.

"Ano ginahulat da kadya man? Baynti-kwatro oras sarakyan dya kara haw? Andut nga wara gid gin-ibhi ni Tia Basyon mga bisita na nga mabantay ka sarakyan sa sagwa haw? Nakapoy ayhan ang mag-asawa? Kag bisan sangka sulo lang, wara da gid ginpasigahan?" mga pamangkotanun ni Nelia sa kaugalingun nga man-an na, pwidi nga indi masabat.

Malinung ang palibot kag masanag ang bulan. Ugsad. Ang bahul nga kahoy nga nagalabaw sa balay ni Tia Basyon, daw liganti nga ohong kon turukun. Brubhay may nagpundo nga sarakyan. Awto nga tawag da bao, ang uso ngaVolkswagen. Nagsakay ang darwa ka kano kag nagburhot ang sarakyan pa-norti.

Makaligad ang pira ka gutlu, daw gindapo kang katuyo si Nelia. Nami abi ang dapya ka hangin kag daw nagpakalma sa anang lawas.

"Nakita mo ang darwa ka tawo kaina?" pamangkot ka tawo nga daw pamilyar ang itsura kana. "Sa pira ka adlaw, mangin kabahin ikaw kang andang istorya." Nagaparanamgo run si Nelia.

Pagkaaga, ginpukaw si Nelia kang bana. "Dali Ne, panaw-panaw kita sa baybay."

Ginlatas nanda ang dalan paagto sa baybay. Ang aragyan, sa sulud ka sular kanday Tia Basyon. Linung ang balay.

"Daw wara ti tawo ba balay day Tia Basyon," muno ni Nelia.

"Ginkasal bay si Toting sa San Joaquin ka sarang-hapon," sabat ni Juancho. "Rugto tanda tanan. Kar-on pa to sa hapon mabalik."

Naglibug ulo ni Nelia. "Kay sin-o bay to bisita ang mga kano nga nakita ko kabii?" pinsar na nga wara na run nasugid sa bana hay nagtagub sa anang mga mata ang pagkabahul-bahul nga kahoy.

"Amo dya, Ne, ang rason kon andut gintawag nanda nga Kariitan ang amun baryo," paathag ni Juancho samtang nagaagi tanda sa mistiryoso nga kahoy. "bobog tawag namun kadya. Kada Disyimbri, kon magdaigun dyan ang mga kantura ka simbahan, may nagaula ka daw sangka baldi gawa nga mga sinsilyuhon."

"Diin bay ga gwa ang mga kwarta?" pamangkot ni Nelia nga may pagkatingala.

"Kita mo ra ang mga buho sa mga sanga kang kahoy nga daw baba ka tadyaw ka ragkul? Ra balang ginagaw-an kag ginasudlan ka mga nagakaranta kag galinupad nga pispis? Amo ra ginatawag namun nga bintana nanda. Kalong kara ang anang sulud pariho kang lawas na, kalong man. Dali bala ipakita ko kanimo ang anda gawang," ang makarilingaw nga istorya ni Juancho sa asawa.

Ginlibot nanda ang puno kang bobog, kag kang makasamput sa pihak, makita nga may bahul nga buho. Daw baruto ang korti kag pwidi maagyan ka mga tawo para makasulud. Kon suklon ang sulud kang kahoy, daw kinsi ka tapak halin sa kilid kag kilid kag may nagapamuhi nga puno kang atis sa sulud mismo kang lawas kang bobog.

Gintangra ni Nelia ang puno. Nagapamulak ka kabalyiro ukonfire tree, piro ang mga dahon ana kang kasya kag ang kapino kang panit kang mga puno kag sanga, daw ana ka narra.

"Tanhaga gid man nga kahoy dya, Noy," bungat ni Nelia sa bana.

Nagdiritso tanda sa baybay. Daw nagapanghangkat gid ang tubig nga languyan. Ginhagad ni Nelia ang bana nga marigos.

"Daw ginaramigan ako, Ne," sabat ni Juancho. "Rigos lang to, bantayan ta ikaw rugya."

Nagrigos si Nelia. Wara dya nagapaagto sa lawud hay nahadlukan nga basi pagtindug na, indi na matungkad. Pakilid ang anang langoy para parihas ang kadalumun. Piro nahangyus tana kang pagtindug na para magpahuway pagkatapos maglangoy kang malawid, hasta sa anang liug ang tubig. Ginkulbaan dya kag nagsinggit ka tabang. Bisan wara't gana magrigos, dumalagan si Juancho kag maglangoy sa baybay paagto sa asawa. Ginkaptan sa hawak kag ginbitbit pabinit.

"Ano natabo, Ne?" gahangus nga pamangkot ni Juancho.

"Gulpi lang abi nagdalum ang tubig," sabat ni Nelia nga nagakurudug pa sa kakulba. "Sa tagadughan lang man ako piro pagtindug ko, tagaliug run!"

Ginbalikid ni Juancho ang bobog kag ginturuk ang lugar nga ginsalbaran na sa asawa, dayon paathag kay Nelia, "Sa tadlung kang bobog, dalum ria dyan nga parti. May kanal-kanal dyan ra halin sa dray-ahan, hasta rugto sa lawud. Ang huring-huring kang mga mal-am, dyan nagaagi ang barko nga bulawan ni Olayra kon magdungka.

"Barko nga bulawan, Juancho?" pamangkot ni Nelia nga daw bulan kabahul ang kalimutaw sa sobra nga pagkatingala.

"Huud, Ne. Kada makita gani ka mga mangingisda nga daw may barko nga bulawan sa lawud, raku nga mga isda ang anda madawi. Gaburuta ang anda mga baruto. Amo ra nga tuig-tuig nagahiwat kami kang Pista kang Pasalamat. May balita pa gani kauna nga manggaranun ang Pilipinas hay may mga mariniro nga taga-Yuropa kag Amirika nga nakakita kang barko nga bulawan nga may ngaran: Prinsesa Olayra kag sa dalum nakasulat, Pilipinas," sabat ni Juancho.

Nanghagad run lang mag-uli si Nelia hay basi putson ka ramig anang lawas. Samtang nagaagi tanda sa bobog, gintiid liwat ni Nelia ang puno ka atis. Nalingaw gid tana magturuk ka kahoy sa sulud kang kahoy. Dayon nasiplatan na ang bunga ka atis nga luto. Pinakapaborito na nga prutas. Daw ginasulay gid tana nga puksiun kag kan-un piro daw gamalagana dya bangud basi mag-ugut ang mga idalmunun nga ginakuno nga nagaistar sa kahoy.

"Daw gadulot mata mo sa atis, Ne, haw? Dumduman ko gid nga kada pamasyar ko kaninyo kato gadara gid ako ka atis hay amo ra kuno paborito mo kuon ni Nanay mo," ahus ni Juancho.

"Namit raad ra, Noy, garing basi karaan kita ka tag-iya?" pamangkot ni Nelia nga may pagkabalaka.

"Wara ti dalok dya sa amun baryo, Ne. Bisan ano gusto mo kan-un, pwidi kaw ka pamuksi, basta indi mo lang pagduguson," sabat ni Juancho dayon na puksi ka atis kag tugro sa asawa.

"Namit tana nga pagkaatis dya, Noy, ba," muno ni Nelia nga daw gatakam gid. "Daw mananam ang pagkatam-is kag pwirti ka rapuyot ang duga." Wara na gid gin-untatan hasta maubos.

Tapos igma, nagpahuway-huway si Nelia sa kwarto para magturog.

"Ikaw ang makapatuman kang akun mga handum, Nelia," hambal kang pamilyar nga tawo nga liwat liwat na nga makita.

"Sin-o ikaw kag andut nga kilala mo ako?" pamangkot ni Nelia nga natingala.

"Maintyindihan mo ang tanan sa sakto nga tion," dayon dura kang tawo.

Nagpisik si Nelia para tawgun kag pamangkuton ang anang ngaran piro nabatyagan na ang bana sa ingud. Damgo lang gali to. Halin pa kang daraga tana, pirmi na run ginadamgo ang tawo ngara. Pirmi may minsahi nga indi na mahangpan.

Pira ka simana ang nagligad, nagsuka-suka si Nelia. Tanda kang pagpanamkun. Madasig ang pagdalagan kang mga inadlaw hasta nga nabun-ag ang anda subang.

"Olayra lang ipangaran ta," tugda kang nanay ni Juancho. "Daw bagay gid kana hay bukay-bukay anang panit kag buhok."

"Huud, Nay, no?" sugot ni Nelia. "Daw wara man ti tisay kag tisoy kanatun piro mistisa tana dya."

"Man-an mo, Ne, si Lola ko Consolacion ngato, pari nga katsila kato tatay na," saligbat kang nanay ni Nelia. "Kadya lang ra naggwa ang dugo ta nga katsila.

"Nami man ra, Ne, nga Olayra ipangaran ta hay atis ni Olayra bay kara ginpanamkunan mo kana," sugpon man ni Juancho.

Nagbahul si Olayra nga pinakamaanyag sa baryo Kariitan. Pirmi dya ginakoronahan kon may mga pista kag okasyon sa andang lugar. Nag-anghel man dya kang Dominggo de Paskwa. Ang ana ginbitayan, baruto nga kolor bulawan kag ginpangaranan ni Juancho, Prinsesa Olayra, Pilipinas. Gatukapan gid ang walo ka tuig nga si Olayra hay nanamian gid ka barko. Labi pa nga nagbahul anang kalipay kang makita ang anang ngaran sa baruto.

Kang disiotso anyos si Olayra, ginwaswas kang bagyo Nitang ang bilog nga Panay. Duro ang mga balay nga nagkaraguba. Ang pinakabahul nga sanga kang bobog, natigpo kag naglup-og sa lupa. Ang mga kapis nga bintana kang balay day Juancho, nagkara-uklab. Nabasa si Olayra ka panghalin kang andang mga panaptun kag mga gamit sa kwarto para dar-un sa sirong kang andang balay.

Kang gabii pagkatapos kang bagyo, pwirti ka taas ang hilanat ni Olayra. Ginsibinan kag ginbanyusan dya ni Nelia piro wara gid nagabahar ang init kang lawas.

"Juancho, dali, pagwaa ang traysikul. Dar-un ta sa hospital si Olayra," ang gakurudug nga pamukaw ni Nelia sa bana.

Nagasala run ang daraga. Nagatirik ang mata bangud sa kataas kang hilanat. Nagawalay kag daw may ginapanghambal nga indi run maintyindihan. Nagaparangitum run si Olayra kang mag-abot sa hospital.

"Ginakasubu ko misis, wara gid namun matabangan ang imo bata," may kaluya nga pamaan kang doktor kay Nelia.

Indi makapati si Nelia sa anang nabatian. Gin-agtunan na ang bata kag ginturuk. Wara run nagaginhawa piro daw buhi para kana ang bata. Manami pa ang nagakurit nga yuhum sa anang bayhun. Ginkaraykay na ang nars nga nagaatindir ka sangka pasyinti sa pihak nga katri.

"Nars, nars, bukut pa dya ti patay si Olayra. Dali, buligi nyo. Pulsuhi nyo. Salbara nyo, maluoy kamo," pakitluoy na sa nars samtang nagatarabiris ang luha kag daw nagasala-sala. Naluoy man ang nars. Ginparapitan kang nars si Olayra kag ginpulsuhan.

"Mam, wara gid ti mga signos nga buhi pa ang imo bata. Ginakasubu ko gid ang natabo nga dya," kumpirma kang nars.

Daw indi kamaan si Nelia kon ano ang ana himuon. Nagbira-bira dya ka hibi hasta nga gintiripunan kang anang pamilya. Ginpauli dya anay ka bana para magpahuway. Indi mag-untat ang hiribiun ni Nelia hasta nga naturugan ka hibi.

Gulpi lang, nakita na si Olayra, nagatindug sa barko nga bulawan. May ngaran nga Prinsesa Olayra, Pilipinas, pariho kang pag-anghel na. Nagakumpas ang alima kang pamaalam, piro buta ka yuhum kag kalipay. Sa anang likod, makita ang mga tawo nga naka-amirikana, pariho kang mga nakita na nga naggwa sa balay ni Tia Basyon kag nagsakay sa awto bao.

"Nay, palangga ko kamo. Agtunan ko kamo pirmi, Nay," ang singgit ni Olayra samtang nagaparayu sa lawud ang barko nga ginasakyan. Namay-uman na ang sangka laki nga ingud ni Olayra, ang lalaki nga pirmi na makita sa damgo. Mga imaw na gali tong mga tawo nga naga-amirikana? Nagayuhum ang tawo balik kay Nelia kag makita ang bibig nga nagbungat, "Salamat!"

Gintawag ni Nelia ang anang bata. Piro nakabugtaw tana kag nag-umpisa ruman ka hiribiun bangud sa pagkamatay ni Olayra. Ang laki sa anang damgo, imaw ni Olayra. Ginkapoy si Nelia ka panumdum kon paano nag-imaw ang anang bata sa laki sa anang mga damgo, hasta nga naturugan dya liwan.

"Salamat, Nelia," ang kuon kang laki sa anang damgo. "Si Olayra ang mangin handumanan ko halin kanimo. Indi ko gusto nga pasakitan ikaw hay palangga ko ikaw halin pa kauna. Sa damgo mo lang ako makita piro pirmi mo ako imaw, Nelia. Si Olayra ang bunga kang akun pagpalangga kanimo. Indi ko man ikaw maangkun kag makaimaw ka bug-os, nalipay run ako nga sa adlaw-adlaw nga tanan, rugya run sa ingud ko ang atun pinalangga nga bata nga si Olayra."

"Bata namun ni Juancho si Olayra," insistir ni Nelia.

"Ang atis nga imo ginkaun, amo ang nagtanum kang liso para magtambi ang atun kapalaran, Nelia," paathag ka tawo. Marimpwal pa raad si Nelia ugaring nakabugtaw dya kag natalupangdan na nga nagakagat run ang sirum.

Nagralayung ang mga bulak ka bobog. Napatay ang puno ka atis sa sulud. Naggabok ang kahoy hasta nga nagkararigdag ang mga sanga kag mga gamot. Wara gid ti may nagtandug hasta dya nadunot. Pati ang barko nga bulawan, wara run makita sa Kariitan. Nagtapan run man ang kanal-kanal sa dray-ahan.

Piro, indi malipatan ka bilog nga pamilya si Olayra. Masubu man tuod nga bukut nanda ti imaw kada adlaw piro sa andang mga tagipusuon, daw buhi si Olayra hay sa kon ano nga rason kag pamaagi daw padayon nanda mabatyagan ang ana prisinsya. Indi nanda malipatan ang pagpalangga nga ginpabaambit pirmi kang bata nga si Olayra. Mabuut, mapinalanggaun, matinahuron kag matinatapun.

Diin man si Olayra, ano man ang anang kalibutan, ang ana ginbilin nga handumanan, manggad para sa anang tawhanun nga pamilya.

- Katapusan -